Laczniczki Wspomnienia z powstania warszawskiego

Maria Fredro-Boniecka i Wiktor Krajewski Łączniczki

Wspomnienia z powstania warszawskiego

Spis treści

Motto Wstęp Doskonała strateg Panienka z dobrego domu Żołnierz z urodzenia Poetka odporna na wszelkie przeszkody Szczęściara „Basia” z lasu Honorowa marzycielka Żołnierz z kamienia Z dzieciństwa w dorosłość Zdjęcia Przypisy

Jakże trudno uśmiechać się znowu do zieleni, do wiosny, do słońca. Nam, dziewczynom o gorzkich ustach, nam, dziewczynom o ramionach tęskniących. Krystyna Krahelska „Wiersz o nas i chłopcach”

Wstęp

Warszawianki, panienki z dobrych domów, uczennice szacownych szkół, patriotki zaangażowane w konspirację Szarych Szeregów i AK, córki lekarzy, profesorów, przedsiębiorców, były dziećmi, kiedy zaczęła się wojna, a wkraczały w młodość, kiedy wybuchło powstanie. Ten czas ukształtował je i teraz, po ponad siedemdziesięciu latach, wciąż żyją wydarzeniami z sierpnia 1944 roku. Każda z kobiet opowiada o powstaniu ze swojej perspektywy, ale wszystkie opowieści układają się w pewną syntezę postaw oraz obraz patriotycznego środowiska walczącej młodzieży tego okresu. Balbina, Jolanta, Wanda, Bronisława, Barbara, Teresa, Krystyna, Maria, Zofia – dziewięć nastolatek, wychowanych na romantycznym imperatywie miłości ojczyzny, i dziewięć współczesnych – niezwykłych, wzruszających, a często szokujących – opowieści wspaniałych seniorek. Świadków historii, uczestniczek apokalipsy. Nie oceniają, czy powstanie było potrzebne, czy stanowiło cenę honoru i trudnej, ale jednak niepodległości. Skupiają się na emocjach, na sugestywnych „bliskich planach”. Nie uważają się za bohaterki, walczyły, bo tak należało. Z perspektywy całego życia wiedzą jednak, że ukradziono im lata, które powinny być beztroskie. Ich nastoletnie życie okupione było bólem, cierpieniem, utratą najbliższych, biedą, głodem, wreszcie bolesną bezsilnością, której sprzeciwiały się, wstępując do podziemia. „Po straszliwej okupacji powstanie było dla nas momentem, w którym poczuliśmy się wolnymi ludźmi – mówi jedna z rozmówczyń, pani Wanda Traczyk-Stawska. – Człowiek

bardziej niż jedzenia i materialnego bezpieczeństwa potrzebuje wolności”. W trakcie wielogodzinnych rozmów mogliśmy się przekonać, jak żywa może być pamięć czasu sprzed siedemdziesięciu lat. Czasu ekstremalnego, w którym krew, śmierć, głód, lęk i rozpacz współistniały z cudownym rówieśniczym światem przyjaźni i miłości, z azylem wspólnych chwil, tajemnic i zabaw. Przekazujemy w Państwa ręce historie wspaniałych, odważnych kobiet. Oddajemy im głos i dziękujemy za czas, za cierpliwość, za wzruszenia. Dziękujemy dziewczynom, dziękujemy nestorkom – łączniczkom między dawnymi a nowymi laty. Autorzy

Doskonała strateg

Balbina Szymańska-Ignaczewska pseudonim „Basia”, batalion „Oaza”

Gdy wstąpiła do konspiracji, miała szesnaście lat, gdy wybuchło powstanie – osiemnaście. Nie w głowie były jej amory czy zabawa. Nie rozumiała, jak można się zakochiwać, gdy trwa wojna. Na miłosne wyznania się oburzała; nawet jeszcze po wyzwoleniu, gdy chłopak jej się oświadczył, przyjęła go bez przekonania. Najważniejsze było działanie, zmylenie wroga. Potrafiła kłamać na zawołanie, w sytuacji zagrożenia natychmiast opracowywała taktykę, a wrodzony refleks często ratował ją z opresji. Któregoś dnia – to było w czasie okupacji – szłam ulicą Długą. Ojciec, który prowadził sklep na Podwalu, poprosił mnie, żebym dostarczyła wędliny klientowi pod wskazany adres. I nagle słyszę: „Halt!”. Zdrętwiałam. Zatrzymali mnie Niemcy, kazali wejść na podwórko jednej z kamienic. – Otwórz walizkę! Co tam masz? – krzyczał jeden. A tam miałam kiełbasę, baleron. – Gdzie to niesiesz? A ja wtedy skłamałam jak z nut: – Kupiłam to na swój ślub. Wychodzę za mąż. Kazał mi oddać wędliny. Odparłam, że nie, że mogę mu

oddać najwyżej połowę. On na to: Alles. Ludzie z okien budynku widzieli, jak ja się z Niemcami targuję. Ten drugi Niemiec zerknął w górę i powiedział tamtemu, że są obserwowani. Wtedy dali mi spokój, nie dałam mu ani połowy, ani nic. Do 1939 roku mieszkałam z rodzicami w Kole. Gdy tylko wybuchła wojna, Niemcy zajęli nasz teren jako swój, a w lipcu 1940 w całym Poznańskiem zaczęła się wywózka bogatych mieszkańców. Na pierwszej liście do transportu byli zamożni Żydzi, na drugiej – Polacy. Wśród nich moja rodzina. Ojciec miał spory majątek, prowadził hurtownię win i wódek. Cała okolica się u niego zaopatrywała. O wywózce ostrzegł nas jeden volksdeutsch, który mieszkał w Kole jeszcze przed wojną. Nawet nie wiedzieliśmy, że to był Niemiec. Ujawnił się dopiero po wejściu Niemców. Przed wojną w takim niewielkim mieście jak Koło nikomu nie robiło różnicy, czy ktoś był Polakiem czy Niemcem. Przyszedł więc i powiedział mojemu ojcu: – Panie Szymański, pan jest na liście do wysiedlenia. Miałam wtedy czternaście lat, brat Mietek siedemnaście, młodsza siostra Krysia jedenaście. Ojciec się bał, że nas młodych wywiozą do Niemiec na roboty. Dlatego zadecydował o natychmiastowym opuszczeniu domu. Jeszcze tego samego wieczoru przenieśliśmy się do znajomych, którzy mieli majątek na wsi. Byliśmy pewni, że po kilku dniach wszystko wróci do normalności. Nawet się nie spakowaliśmy, wyszliśmy, jakbyśmy wybierali się w odwiedziny. Ojciec na szczęście zabrał pieniądze i biżuterię. I tak minął tydzień, potem drugi i zamiast się uspokajać, robiło się coraz bardziej niepewnie. Niemcy przeczesywali wsie. W obawie, że nas znajdą, musieliśmy ruszać dalej. W międzyczasie ojciec poznał człowieka, który przeprowadzał

ludzi przez zieloną granicę do Generalnej Guberni. Postanowiliśmy jechać do Warszawy, gdzie mieszkało rodzeństwo mamy. Przedostaliśmy się więc przez granicę, dotarliśmy do Łowicza, a stamtąd do Warszawy. I tak znaleźliśmy się u brata mamy na Hożej. To był kawaler, prowadził zakład fryzjerski, miał jeden nieduży pokój, a nas było pięcioro. Spaliśmy więc wszyscy na podłodze. Wiadomo już było, że do Koła nie wrócimy. Ojciec zaczął się zastanawiać, co tu zrobić, przecież nie mogliśmy siedzieć wujowi na głowie. Tato był handlowcem i miał smykałkę do interesów. Miał pieniądze, więc mógł zacząć coś od nowa. Najpierw kupił sklep na Starym Mieście, na ulicy Podwale. Potem zaraz mieszkanie na tej samej ulicy: trzy pokoje z kuchnią. Zamieszkaliśmy pod numerem 9, a sklep był pod 19. I już tam zostaliśmy aż do powstania. Mimo wojny w Warszawie handel kwitł i życie się toczyło. Rodzice starali się umieścić nas w szkołach. Miałam wtedy ukończoną podstawówkę. W czasie okupacji gimnazja oficjalnie nie mogły funkcjonować. Niemcy godzili się jedynie na szkoły zawodowe, więc gimnazja działały pod przykrywką zawodówek. Nie mieliśmy specjalnych kontaktów w Warszawie, ale brat mamy nam pomagał. Trafiłam do gimnazjum handlowego, choć bardzo mi to nie odpowiadało, bo marzyłam o medycynie. No ale nie miałam innego wyjścia. Więc chodziłam do szkoły handlowej, ale do czasu. Pewnego dnia ojciec dowiedział się, że Niemcy podjeżdżają pod szkoły i zgarniają uczennice, żeby je wywieźć. Przerwałam naukę. **** W czasie okupacji zaczęłam udzielać się w podziemiu. Konspiracja była doskonała, bo ani ja nie wiedziałam, że mój

brat należał do podziemia, ani on nie wiedział, że ja należałam, rodzicom też nie mogliśmy powiedzieć. Do sklepu na Podwalu, który był też herbaciarnią, przychodziły różne osoby, nie miałam pojęcia, kto jest kim. Któregoś dnia, gdy zostałam sama w sklepie, starsi ode mnie chłopcy – mieli może po dwadzieścia parę lat – zaczęli wypytywać, gdzie się uczę, co robię i czy nie chciałabym wstąpić do konspiracji. Oczywiście, że chciałam. Zresztą w tamtym czasie nasze mieszkanie było miejscem kontaktowym, odbywały się w nim odprawy, przysięgi nowych członków, rozdział prasy podziemnej. Ojciec też się mocno angażował. No i w 1942 roku zostałam przyjęta do AK i zaprzysiężona. W konspiracji nie posługiwano się prawdziwymi imionami czy nazwiskami. Ja przyjęłam pseudonim „Basia”. Na imię mam Balbina, ale w domu nigdy tak do mnie nie mówiono, tylko Balaszka czy Balabaszka. Kto wybrał mi imię, którego nikt potem nie używał? Podobno chrzestny. A chrzestnego to tylko raz na oczy widziałam. Dziś wszyscy do mnie mówią Basia. Przeszłam wtedy przeszkolenie na łączniczkę z terenoznawstwa i alfabetu Morse’a, a także szkolenie sanitarne w szpitalu na Woli. Zostałam kolporterką. Rozprowadzałam takie tytuły jak „Żołnierz Polski”, „Dwa Dni”, „Biuletyn Informacyjny AK” czy „Wiadomości Polskie”. Dwa razy w tygodniu zabierałam całą walizkę gazet z ulicy Poznańskiej od inżyniera Szalkowskiego. Przynosiłam ją do domu, a stamtąd inni kolporterzy odbierali prasę i rozprowadzali. Sama też dostarczałam ją do różnych punktów w Warszawie. Zajmowałam się tym aż do powstania. Przed powstaniem pracowałam też jako telefonistka w zakładach w PERUNIE, to była wówczas firma polsko-niemiecka. Dzięki pracy miałam przepustkę, która umożliwiała mi chodzenie po ulicach

i ratowała przed łapanką. Potem dowiedziałam się, że wiele innych osób z podziemia też tam pracowało. Pewnego dnia, gdy szłyśmy z koleżanką na odprawę na plac Teatralny, o mało nas nie zatrzymali. Wysiadłyśmy z tramwaju, a ludzie krzyczeli, że jest łapanka. Buda stała na Królewskiej. Nie miałyśmy już odwrotu. Powiedziałam do koleżanki: – Nie zwracaj na nich uwagi, idziemy, rozmawiamy, śmiejemy się. Niemcy zaganiali do tej budy, jeden wyłapywał, a drugi wpychał na samochód. Gdy przechodziłyśmy obok tego, który zatrzymywał, ja szeroko się do niego uśmiechnęłam i jak gdyby nigdy nic poszłyśmy dalej. Ten zgłupiał. Wtedy dopiero zdałam sobie sprawę, co zrobiłam, i nogi mi zmiękły. Ale udało się. **** 28 lipca 1944 roku o godzinie siódmej rano przyszedł do naszego mieszkania łącznik. Gdy mama otworzyła drzwi, spytał o mnie. Zawiadomił mnie, że mam się zgłosić następnego dnia na Królewską. Rodzice słyszeli, że się namawiamy, ale nie mogłam im nic powiedzieć. Tata zobaczył tylko, że zaczynam się pakować. Dostałam polecenie, aby ubrać się na sportowo i spakować w plecak żywność na trzy dni. Dowództwo zakładało, że tyle potrwa powstanie. Plecaka nie miałam, to wzięłam walizeczkę. Gdy tata zobaczył, że spakowana zbieram się do wyjścia, zaniepokoił się. – A ty dokąd się wybierasz? – spytał. Nie chciałam powiedzieć, mama przyszła mi z pomocą: – Ona musi iść, bo dostała wezwanie. – Nigdzie nie pójdziesz – zarządził ojciec i wyrwał mi walizkę. Rozbeczałam się.

– Jeśli zabierasz mi walizkę, to pójdę bez niczego – spazmowałam. Wiedziałam, że skoro dostałam rozkaz, to muszę iść i koniec. Matka przekonała ojca, że i tak postawię na swoim. Skończyło się na tym, że tata sam odprowadził mnie na Królewską. Nie pod wskazany numer, ale tak daleko, jak mu pozwoliłam. Nie pamiętam, który to był numer, ale budynek znajdował się przy Marszałkowskiej. Weszłam do mieszkania, a tam było już pełno młodzieży. Poza mną tylko dwie dziewczyny, reszta chłopcy. Nikogo nie znałam. Inni też raczej się nie znali. Przesiedzieliśmy cały dzień, nic się nie działo. Wieczorem puścili nas do domu. Ponownie wezwano nas 31 lipca. Mieliśmy się stawić w tym samym miejscu. Wtedy nocowaliśmy już na Królewskiej. 1 sierpnia rano wypuszczano nas pojedynczo, mieliśmy dotrzeć pod wskazany adres, ja na Wiśniową. Szłam pieszo, nie tramwajem. Tam znowu była już grupa osób. I czekał rozkaz, żeby przejść na Sadybę, gdzie znajdował się nasz punkt zborny. Gdy tam dotarłam, dostałam czarną chustkę na rękę – to był znak rozpoznawczy. Miałam stać przed budynkiem i kierować innych przybywających we właściwe miejsce. Pod wieczór wraz z kilkunastoma chłopcami dotarłam do kościoła na placu Bernardyńskim na Sadybie. Wewnątrz zgromadziło się już dużo młodzieży, dziewcząt było może z pięć. Tam dostaliśmy kolejne rozkazy – wysyłano nas z meldunkami. Otrzymałam polecenie zaniesienia meldunku na Górny Mokotów, na ulicę Malczewskiego. Meldunek był ustny, musiałam go trzy razy powtórzyć przed wyjściem. Brzmiał: „Droga wzdłuż alei Sobieskiego wolna, front otwieram na Warszawę”. Wtedy na Sadybie rozciągały się dookoła pola, a że trwało

lato, więc wszędzie stały snopki. Noc była bardzo ciemna, lał deszcz. Miałam na sobie spódniczkę, żakiet i do tego granatowe półbuciki z zamszu. Szłam w nich w tym deszczu. I nagle z ciemności wyrosła przede mną postać. Prawie zawału dostałam. Okazało się, że to łączniczka, która wyszła przede mną. Sama bała się iść. Dalej poszłyśmy razem. Gdy nad ranem 2 sierpnia dotarłyśmy na Puławską, zatrzymali nas powstańcy. Nie można było się przedrzeć na drugą stronę, każda próba przejścia groziła rozstrzelaniem przez Niemców. Musiałyśmy poczekać, aż zostanie zbudowana barykada. W końcu dobrnęłam z meldunkiem na miejsce. Stopy miałam granatowe, bo przez ten deszcz puściła farba z zamszaków. Zaraz po wykonaniu rozkazu wracałam na Sadybę. Gdy przedzierałam się przez pola, rozległy się strzały. Ktoś strzelał do mnie od strony fortu. Pomyślałam sobie: idioci. Ale okazało się, że to nie byli nasi chłopcy, a Niemcy. W nocy Sadyba padła. Gdy podeszłam bliżej, spotkałam innych powstańców. Dowiedziałam się, że nasz oddział wycofał się do Lasu Kabackiego. Małą grupą ruszyliśmy nad Jeziorko Czerniakowskie, żeby stamtąd dostać się do lasu i dołączyć do reszty. Ale Niemcy nas zauważyli i zaczęli ostrzeliwać. Wróciliśmy więc na Okrężną, do naszego punktu zbornego. Tam w piwnicach dużego bloku (przed wojną był to wojskowy budynek) zgromadziło się już mnóstwo ludzi. Grupka chłopców i dziewcząt z różnych oddziałów. Trafiłam do piwnicy, w której były Zofia Radecka „Zocha” i Irena Żukowska „Irka”. Trzymałyśmy się razem przez całe powstanie. W ciągu dnia raczej nie wychodziłyśmy, bo Niemcy obserwowali okolicę z fortu. Wieczorami chodziłyśmy z meldunkami lub wychodziłyśmy na zwiad, nawiązać kontakty. Wypytywałyśmy mieszkańców o Niemców, czy są w okolicy, gdzie, ilu. Pełniłam

też nocne dyżury przy rannych. Mieszkańcy domu, w którym się ukryłyśmy, pomagali nam, karmili, pozwalali się umyć. Na trzecim piętrze, pamiętam, mieszkała młoda dziewczyna, ona mnie zabrała do siebie, żebym mogła się wykąpać. Gdy tak godzinami siedziałam w piwnicy, jeden chłopak się do mnie przyczepił. A ja w ogóle na chłopaków nie zwracałam uwagi. Był przystojny, wysoki. Pewnego dnia uklęknął przede mną, złapał mnie za kolana i zaczął mi robić wyznania. Ja na to: „Daj spokój, co ty mi tu jakąś miłość wyznajesz”. I go wyśmiałam. Dużo było ślubów wśród powstańców. Albo miłości powstańczych. Ale mnie się coś takiego nie przydarzyło. Ja może nie byłam wtedy dziewczyną! Byłam skupiona na akcji. Chciałam działać. Do wszystkiego wyrywałam się pierwsza. **** 18 sierpnia przybyli powstańcy, by wesprzeć Sadybę. Cieszyliśmy się, że wreszcie przystępujemy do walki. Ale ledwie powstańcy dotarli, w strzelaninie zginął nasz dowódca, kapitan „Cichy” – zrzucony na spadochronie z Anglii. Więc radość trwała krótko. Pamiętam tę chwilę. Goniec przybiegł do piwnicy i oznajmił, że kapitan nie żyje. Zapadła cisza. Atak się nie udał. Następnego dnia dostaliśmy rozkaz przemarszu na Dolny Mokotów. Szliśmy nocą pod ostrzałem rakiet oświetlających. To był długi marsz. Co chwila padały komendy: „padnij”, „powstań”. W końcu dotarliśmy. Zajęliśmy tam dwa opuszczone cywilne domy, na rogu Chełmskiej i Czerniakowskiej. Wówczas zostałam przydzielona do 1. plutonu ppor. „Romana”. Lubiłam „Romana”. Podobał mi się. Czułam, że on ma do mnie zaufanie. To mi pochlebiało. Na Chełmską przyszedł rozkaz, że łącznością mają się zająć

wyłącznie mężczyźni, z kobiet mogły zostać tylko sanitariuszki. Dowódca zwrócił się do mnie: – Rozstajemy się, bo łączność obejmują chłopcy. Musisz wracać do fortu. – W takim razie zostaję z wami jako sanitariuszka, bo jestem też po szkoleniu sanitarnym – odparłam. Dwie koleżanki, Zosia i Irka, wtedy zdecydowały: – Baśka, zostajemy z tobą. – Chociaż one nie miały przeszkolenia. I tak we trzy się trzymałyśmy. Spałyśmy razem, dwie na łóżku, trzecia na podłodze, na zmianę. Choć trudno to było nazwać spaniem. Raczej czuwałyśmy, zawsze w gotowości do akcji. Rzadko, ale zdarzały się miłe momenty oderwania. Na przykład świętowaliśmy czyjeś imieniny. Śpiewaliśmy wtedy piosenki żołnierskie, opowiadaliśmy kawały, śmialiśmy się. 20 sierpnia. Nasze starcie z Niemcami. Podjechali od strony Siekierek trzema samochodami w stronę barykady, ale nie spodziewali się, że tyle nas tam było. Powstańcy otworzyli ogień i uszkodzili im nawet jeden samochód. Niemcy się wycofali. Triumfowaliśmy, że wygraliśmy ten pojedynek. Ale oni się wycofali, żeby wrócić większym oddziałem, lepiej uzbrojeni. Następnego dnia wjechali dwoma czołgami. Wywiązała się ostra walka. Niemcy ponieśli duże straty. Dużo zabitych i rannych. Gdy przyjechał niemiecki wóz Czerwonego Krzyża po swoje ofiary, powstańcy przerwali ogień. Nie padł ani jeden strzał, żeby Niemcy mogli w spokoju zabrać swoich. Potem, gdy wydawało się, że Niemcy już się wycofali, podporucznik „Żyd” wyszedł z ukrycia i krzyknął do chłopaków: – Kto na ochotnika ze mną po broń? Chłopcy zerwali się za dowódcą. Gdy tylko wybiegli na skarpę, posypała się na nich seria strzałów. Trzech naszych

zostało poważnie zranionych. Usłyszałam wołanie o pomoc sanitariuszek. Ruszyłam od razu. Wtedy Niemcy zaczęli też do mnie strzelać. Musiałam się czołgać, ale dotarłam do rannych. Koledzy mnie osłaniali. Stan rannych był bardzo ciężki. Nie udało się im już pomóc. Dwóch dostało w brzuch, mieli jelita na wierzchu. Jeden zmarł, zanim dotarliśmy do szpitala. Podporucznik „Żyd” dostał w głowę i stracił oko. Krzyczałam tylko: nosze! Ale przecież nie mieliśmy żadnych noszy. Chłopcy przywlekli jakąś siatkę z łóżka i jakieś drzwi. Zanieśliśmy ich do szpitala na Chełmskiej. Wkrótce zmarł ten drugi. Podporucznik „Żyd” nie zdążył odzyskać przytomności, zmarł w nocy. Szpital spłonął od bomby. Trudno zapomnieć ten dzień. W czasie powstania nie bałam się własnej śmierci. Byłam przygotowana na nią w każdej chwili. Dzisiaj żyję, a jutro mogę już nie żyć – wiedziałam to. Ale nie myślałam o tym. Bardziej przeżywałam, gdy widziałam kogoś nieżywego. Gdy Niemcy znowu rozpoczęli na nas natarcie, powstańcy wpadli w panikę. Padł rozkaz, by wycofywać się na Sadybę. Ja zostałam, żeby opatrzyć ranną cywilną kobietę. Gdy ruszyłam na Sadybę, spotkałam jadący wóz z sanitariuszkami, zabrali mnie, żebym im pomogła przy ofiarach. W tym czasie na placu Bernardyńskim wywiązała się ostra walka. Tego, co zobaczyłam, nie da się opisać. Gdy szukałam rannych na placu, musiałam uważać, żeby dosłownie nie nadepnąć na czyjeś zwłoki. Tak dużo było zabitych. Chodziłam między nimi i płakałam. Pozbierałyśmy rannych i przewiozłyśmy do bloku na Morszyńską, gdzie znajdował się szpital. Na Sadybie nasz punkt sanitarny został zakwaterowany w willi przy Okrężnej 64. Było nas pięć dziewczyn: ja, Irka, Zocha, Anna i Alicja. Zaraz potem dostałyśmy rozkaz objęcia swoich stanowisk. Pamiętam dyżur przy rannym powstańcu: on

tak bardzo jęczał, wołał mamę, dostawał szału, zrywał się z łóżka, nie miałam leków uspokajających. Pocieszałam go, jak umiałam. W końcu dostał zastrzyk. I się uspokoił. A ja rozmyślałam, czy z mojej rodziny ktoś jeszcze żyje. Nie miałam pojęcia, co działo się w tym czasie z moimi rodzicami. Gdy wyszłam z budynku i patrzyłam w stronę Starówki, widziałam łunę. Nie było możliwości przekazania poczty. Nawet chciałam przedostać się tam kanałami, ale nie było stamtąd bezpośredniego połączenia i powstańcy nie chcieli mnie puścić. **** 1 września rano przyszedł „Roman” i poinformował nas, że będziemy mieli inspekcję. Miałam złożyć meldunek o stanie sanitariatu przed kapitanem „Gardą”. Byłam bardzo zdenerwowana i przejęta. Stanęliśmy w szeregu. „Roman” tylko zerkał na mnie i uśmiechał się, widząc, jak się denerwuję. To dodatkowo mnie peszyło. Ale złożyłam meldunek. Potem dowódca poprosił nas o przygotowanie małego poczęstunku. Dowódcy z Mokotowa mieli odprawę w forcie, a potem zamierzali wrócić do nas na „przyjęcie”. Przeszukałyśmy szafy z nadzieją na jakiś prowiant. Poprosiłam chłopców, żeby poszli na wieś po jedzenie. Na co oni: – Co będziemy chodzić, jak tu w piwnicy są dwa małe prosiaki. Mieszkańcy musieli je zostawić. Więc chłopaki zabili jednego prosiaka, pomogli oporządzić, my go upiekłyśmy w piecyku i czekałyśmy. W tym czasie nadleciały samoloty i zrzuciły bomby na fort. W naszej willi wyleciały wszystkie szyby z okien. Zrobiło się szaro od pyłu. Zbiegłyśmy do piwnicy. Jedna bomba trafiła dokładnie w miejsce, gdzie powstańcy mieli odprawę. Okazało się, że porucznik „Roman”

został zabity. Ta okropna wiadomość sparaliżowała nas. To był straszny dzień, zapomnieliśmy o jakimkolwiek przyjęciu. Pobiegliśmy do fortu. „Roman” leżał tam nieżywy, a jego zegarek na ręku wciąż tykał. Zdążyliśmy się ze sobą zżyć. To był dla mnie najboleśniejszy dzień. Następnego dnia od rana Niemcy kontynuowali natarcie. Nie ruszałyśmy się z willi. Chłopcy siedzieli w okopach przed domem. Nadlatywały samoloty, słychać było czołgi i moździerze. Zeszłyśmy do piwnicy i nasłuchiwałyśmy. Około południa zapanowała śmiertelna cisza. Żadnych strzałów – nasi też ostrzeliwali Niemców, a tu nic. Postanowiłam wyjść i zobaczyć, co się dzieje. Z tarasu ujrzałam Niemca przedzierającego się przez ogródki, przez dziury w siatkach ogrodzeń. Cofnęłam się i oznajmiłam koleżankom: – Jesteśmy otoczeni. Natychmiast pozrywałyśmy z ramion opaski, ukryłyśmy wszystko, co mogło nas zdradzić. W drzwiach piwnicy stanął Niemiec z karabinem wycelowanym w nas: – Hände hoch! Raus, raus, alles raus! Z podniesionymi rękami wychodziłyśmy przed willę. A tam powstańcy stali już w jednej grupie, a ludność cywilna w drugiej. Nas ustawili z powstańcami. Niemcy dalej przeczesywali każdy dom i wywlekali ludzi na zewnątrz, dwóch zostało na straży, by nas pilnować. Cywile stali w bliskiej odległości. Wykorzystując chwilę nieuwagi pilnujących, przebiegłyśmy z koleżankami do grupy cywilnej. Stanęłam koło matki z dzieckiem i prosiłam ją, żeby w razie czego powiedziała, że jestem jej kuzynką. Zgodziła się. Gdy Niemcy zebrali dużą grupę ludzi, popędzili nas w stronę kościoła św. Katarzyny na wzgórzu Służewca. Powstańcy byli oddzieleni od reszty ludności. Wieczorem podjechała buda. Wysiadł z niej

gestapowiec i zaczął krążyć z psem, wypatrując powstańców. Nietrudno było nas odróżnić. Podszedł do mnie i uderzył szpicrutą. Komm!, krzyknął. Spojrzałam na niego, a on drugi raz z tą szpicrutą do mnie. Więc wstałam i poszłam za nim. Zdradziłam się, zakładając jednej kobiecie opatrunek. Koleżanki nie chciały mnie zostawić, więc sprowokowały gestapowca, żeby kazał im dołączyć do mnie. I tak dołączyłyśmy z powrotem do powstańców. Przewieźli nas na plac Narutowicza do akademika studenckiego. Rozdzielono nas z chłopcami. Rewidowali nas, a potem wprowadzili do celi, w której było tylko jedno żelazne łóżko, a nas dziewięć. Całą noc przesiedziałyśmy w kucki. Następnego dnia przynieśli nam zimną kawę i po suchym kawałku chleba. A cały poprzedni dzień nic nie jadłyśmy. Po tym „śniadaniu” dalej siedziałyśmy. Na trzeci dzień po aresztowaniu zaczęły się przesłuchania. Najpierw przesłuchiwano dwie łączniczki z Grochowa. Jedna z nich wróciła cała pobita, miała rozwalony, zakrwawiony nos. Powiedziała nam: – Dziewczyny, jeśli brałyście udział w powstaniu, to lepiej się przyznajcie, inaczej będziecie wyglądały jak ja. Oni mają całą dokumentację. Ja byłam następna w kolejności. Wiedziałam, że to niemożliwe, żeby Niemcy o nas coś wiedzieli. Bo kiedy zginął „Roman”, wszystkie istniejące dokumenty zniszczyłyśmy. Postanowiłam się nie przyznawać. I wychodząc z celi na przesłuchanie, rzuciłam koleżankom: – Nie przyznawajcie się, oni nic nie wiedzą. Przesłuchiwał mnie taki grubas. Zaczął do mnie krzyczeć: – Ty jesteś Bandit! Udałam, że nie znam niemieckiego. Tłumaczył wszystko

drugi gestapowiec. Mówiłam, że nie brałam udziału w żadnych akcjach. – To co robiłaś na Sadybie, skoro mieszkasz na Podwalu? – To był urlop, pojechałam na Sadybę i tam akurat zastało mnie powstanie. Znaleźli u mnie przepustkę z adresem, którą miałam dzięki pracy w Perunie. Niemiec darł się, że kłamię. Ale w końcu nic mi nie zrobili. Nie mieli żadnych dowodów. W tym czasie wyszedł dekret, że powstańców należy traktować jak żołnierzy, według praw międzynarodowych. I to zapewne uratowało nas od śmierci. Przesiedziałyśmy tak około dwóch tygodni. Jedzenie dostarczał nam jeden Austriak. Gdy spytałyśmy go, co z nami będzie, jak długo będą nas tam trzymać, powiedział, że czekają na transport do obozu w Pruszkowie, że mają nas do niego dołączyć. Tyle wiedziałyśmy. I pewnego dnia tak też się stało. Poprowadzili nas na Dworzec Zachodni, dołączyli do grupy cywili, głównie ludzi starych i chorych. Wypytywałam ich o moją rodzinę. Byli z Powiśla, z Bednarskiej, ale nie znali moich rodziców ani żadnych znajomych. Wtedy nerwy mi puściły i się rozpłakałam. W akcji cały czas zachowywałam zimną krew, a w tamtej chwili zdałam sobie sprawę, że jestem sama, i nie potrafiłam powstrzymać łez. Na dworcu mieliśmy czekać na transport do Pruszkowa. Ale mnie, Zochę i Irkę uratował pewien kolejarz. Widząc młode, zapłakane dziewczyny, postanowił się chyba nad nami zlitować. Ukrył nas w wagonie towarowym. Tam przeczekałyśmy odjazd pociągu do obozu. Kolejarz dotrzymał słowa, wieczorem przyszedł i nas wyprowadził. Bóg chyba nade mną czuwał, bo jakoś z każdej opresji wychodziłam cało. ****

Gdy już byłyśmy wolne, Irka zaproponowała, żebyśmy poszły do jej domu do Sochaczewa. Ja jednak musiałam się dowiedzieć, co stało się z moją rodziną. Rozstałyśmy się więc. A ja rozpoczęłam moją długą wędrówkę. Nie wiem, skąd miałam tyle siły, żeby iść wiele kilometrów. Może ratowała mnie dobra kondycja, przed wojną zawsze uprawiałam dużo sportów. W każdym razie najpierw postanowiłam wyruszyć do Radziwiłłowa w powiecie żyrardowskim. Jeździłam tam w czasie okupacji do babci koleżanki z Podwala. Pomyślałam, że od niej mogę się czegoś dowiedzieć. Szłam. Dużo ludzi szło. Nie jechali, tylko szli wzdłuż torów. Na miejsce dotarłam wieczorem. Odnalazłam przyjaciółkę. Musiałam strasznie wyglądać, głodna, brudna, ubranie zniszczone. Jej matka się mną zaopiekowała, dała mi jeść, umyłam się. Chciałam zatrzymać się u nich jakiś czas, ale przyjaciółka powiedziała mi: – Baśka, to jest niebezpieczne, bo tu stale Niemcy chodzą i szukają powstańców. – Dała mi do zrozumienia, że powinnam odejść i nie narażać ich na niebezpieczeństwo. Zrobiło mi się bardzo przykro. Nic na to nie odparłam, przespałam się, rano wstałam i ruszyłam dalej. Tym razem do Pruszkowa, bo pamiętałam, że ciotka tam jeździła do rodziny. I znowu maszerowałam. Na miejscu nie miałam pojęcia, jak szukać mojej rodziny, nigdy wcześniej tam nie byłam. Chodziłam od domu do domu i pytałam. Nikt nie znał, nikt nic nie wiedział. W końcu ktoś zasugerował, że to może być w Tworkach. I rzeczywiście, wtedy uświadomiłam sobie, że to w Tworkach mieszkała ta rodzina. Ruszyłam więc dalej. Już byłam tak zmęczona, zmierzchało, nie wiedziałam, co ze sobą zrobić, i się rozbeczałam. Weszłam na kolejne podwórko, a tam siedział mężczyzna pod orzechem. Spytałam bez nadziei

w głosie: – Czy tu mieszka Kropidłowski? I okazało się, że to on jest moim wujkiem. – Dziecko, a cóż ty tu robisz?! – zawołał przejęty. Opowiedziałam mu moją historię. Zostałam u nich i szukałam rodziców. Okazało się, że rodzice szukali mnie. Po upadku Starówki, 2 września, Niemcy popędzili ich do obozu w Pruszkowie, żeby potem wywieźć do Niemiec. Ale mój tata był taki sprytny, udawał rannego i zdołał uciec razem z mamą. Zatrzymali się w jakiejś wsi pod Opocznem. Tam się odnaleźliśmy. Potem rodzice pojechali do Koła. Naszego domu już nie było, został zbombardowany. A ja wróciłam do Warszawy, żeby sprawdzić, co stało się z naszym mieszkaniem i sklepem na Podwalu. Ojciec powiedział, że w piwnicy jest zakopana wódka. I rzeczywiście, znalazłam ją w kupie gruzu. Zatrzymałam się u cioci w Tworkach i tam zostałam już do końca wojny. Niestety, nie odnaleźliśmy się z bratem. Brat Mietek też należał do organizacji. Zdradził mi to dopiero wtedy, gdy dostał rozkaz przejścia do partyzantki. Wtedy powiedział mi: – Nie mów rodzicom, ale my wyjeżdżamy z grupą do lasu. – Jadę z wami, odprowadzę cię – odparłam. Razem z jego sympatią wsiadłyśmy z chłopcami do pociągu i do jakiejś stacji wspólnie podróżowaliśmy. Potem się pożegnaliśmy, a my wróciłyśmy nocą do Warszawy. To był ostatni raz, kiedy się widzieliśmy. Aresztowali go i jego grupę w pociągu. Trafili na kontrolę. Niemcy zażądali dokumentów, ale nikt dokumentów przecież nie miał. To dowodzący ich grupą zdradził. Wyszedł z Niemcami z wagonu, reszta myślała, że załatwi sprawę i pojadą dalej. Tak załatwił, że sam się uratował, a ich wsypał. Niemcy ostrzelali pociąg i aresztowali brata oraz

jego towarzyszy. Następnie przewieźli ich do więzienia do Lwowa. Wysłał gryps do rodziców: „Kochani rodzice, potrzebuję 2000 zł, żeby się wykupić”. Dowiedział się, że mieli go gdzieś dalej wywieźć. Mama wsiadła w pociąg i pojechała do Lwowa. Ale gdy tam dotarła, Mietek już nie żył. **** Po wojnie wróciłam do Koła. Ojciec ponownie otworzył sklep, a potem restaurację. Zaraz po wojnie jeden kolanin doniósł, że „córka Szymańskiego brała udział w powstaniu”. Gdy się UB dowiedziało, od razu dostałam wezwanie. Poszłam na przesłuchanie raz, drugi, trzeci, UB nie miało żadnych szczegółowych informacji poza tym, że brałam udział w powstaniu. Więc szłam w zaparte, pytałam ich: – Skąd macie takie informacje, w żadnym powstaniu nie byłam. – Przyznaj się, to nic ci się nie stanie – mówili. UB przyszło też do restauracji ojca. Ojciec postawił im kolację mocno zakrapianą i zaczął wypytywać, za co mnie tak nękają. W końcu nie zdobyli żadnych dowodów i dali mi spokój. Znowu miałam szczęście. W sklepie ojca poznałam mojego przyszłego męża Stasia. Wszedł do sklepu, szukał swojego brata i spytał o moją młodszą siostrę Krysię, wiedząc, że się znają. Mama zawołała Krysię, ale ja za nią wyskoczyłam, żeby sprawdzić, co to za kawaler przyszedł do mojej siostry. Przede mną stał oficer w mundurze. Zaprosiłam go do domu, a tam siedziała nas, młodzieży, większa grupa. Wieczorem wspólnie wszyscy wybieraliśmy się na przedstawienie teatru, który przyjechał z Warszawy. Wypiłam wtedy bruderszaft ze Stasiem. Tak się poznaliśmy. On też wybierał się do teatru, brat załatwił mu dwa bilety w loży. Miał

zabrać narzeczoną. Jednak przyszedł z… mamą! Potem odwiedził nas bez zapowiedzi. Nie spodobało mi się to. Wyjeżdżając, pytał, czy może napisać list. I tak się zaczęła nasza bliższa znajomość. Jego listy miłosne mam do dziś. Na trzy odpisywałam jeden. Ojciec dopytywał, czy odpisuję chłopakowi w wojsku. Zmuszał mnie. A nasze matki spotykały się i zaczęły nas swatać. Jego matka przyszła któregoś dnia do nas z pierścionkiem. Że niby Staś mi go przesyła. A to nie była prawda. Zaczęły uzgadniać ślub. Chwileczkę! Jaki ślub? – oburzyłam się. Wtedy, kiedy tak dobrze się bawiłam. Gdy Staś przyjechał na urlop, odwiedzał mnie codziennie. Chodziliśmy na spacery, dużo rozmawialiśmy, podobałam mu się, że jestem taka mądra. I się oświadczył. Bez entuzjazmu, ale przyjęłam oświadczyny. Ślub odbył się 6 października 1946 roku w Kole. Z wielką pompą. Stasiowi przydzielono oficerskie mieszkanie w Szczecinie. Przeprowadziliśmy się. Nikogo tam nie znałam. Ciężko nam było. Ja od razu zaszłam w ciążę. Potem urodziłam. Rodziłam w domu. Miałam silny krwotok, byłam bardzo osłabiona. Ojciec chciał nam pomagać i załatwił mi sklep spożywczy. Niechętnie, ale zaczęłam go prowadzić. Szybko jednak się okazało, że podupadam na zdrowiu. Miałam naciek gruźliczy i musiałam zmienić klimat na mniej wilgotny. Wróciliśmy do Koła, a potem przenieśliśmy się do Warszawy. Znajomy ojca miał na Siennej mieszkanie, trzy pokoje; dwa zajmowali synowie, a jeden był wolny – więc wynajęliśmy z mężem. Dostałam pracę w NIK-u i przydzielono mi z puli zakładowej mieszkanie na Saskiej Kępie. Potem jakiś pracownik NIK-u wyprowadził się z mieszkania na Grochowskiej, i tak przydzielili mi dwa pokoje z kuchnią.

Balbina Szymańska-Ignaczewska

mieszka dziś na Sadybie. To zupełnie inna Sadyba niż ta, którą pamięta z powstania. Czasem w nocy nie śpi i rozmyśla, próbując przypomnieć sobie różne sceny z tamtych dni. Na przykład, skąd miała granatową sukienkę w paski. Czy to Zośka jej dała? Ale wojna nigdy jej się nie śni. Po wojnie pojechała do Lwowa, żeby odszukać miejsce, gdzie Niemcy rozstrzelali jej brata Mietka. Odwiedziła więzienie, w którym go trzymano. Nie znalazła jednak żadnego śladu ani miejsca pochówku. Do dziś nie wiadomo, gdzie zginął, dokąd go wywieźli. Ma symboliczny grób w Kole. „Basia” codziennie odmawia za niego modlitwę.

Panienka z dobrego domu

Jolanta Mirosława Zawadzka-Kolczyńska pseudonim „Klara”, łączniczka dowódcy 6. kompanii w Zgrupowaniu „Chrobry II”

Gdy zaczęła się wojna, miała jedenaście lat. Chodziła wówczas do prywatnej szkoły dla panien z dobrych domów. Jej koleżankami były Jadwiga Piłsudska, Wanda Chotomska czy siostry Branickie. W czasie okupacji kontynuowały naukę na tajnych kompletach. Była drobniutką dziewczyną, więc gdy przewoziła broń partyzantom, nie budziła żadnych podejrzeń. Potem, narażając życie, służyła jako łączniczka w powstaniu. Poznała wówczas wielu życzliwych kolegów, z którymi bardzo się zżyła z inteligencji, ale też z biedoty. Gdyby nie wojenne doświadczenie, pewnie nie miałaby okazji zaprzyjaźnić się z osobami z tak różnych środowisk. Raz zostałam ranna – na rogu Marszałkowskiej i Alej. Przebiegałam przez ulicę i dostałam kulą dum-dum w nogę, w kolano. To takie fioletowe kuleczki, które się rozpryskują, gdy ktoś zostaje trafiony. Dotarłam do punktu sanitarnego, nie dałam się położyć, więc opatrzyli mnie odpowiednio i chodziłam dalej z tą nogą. Nasza rodzina mieszkała w Warszawie od wielu pokoleń. Przed wojną jeden stryj był dyrektorem Instytutu Głuchoniemych i Ociemniałych, wuj dziekanem Wydziału

Chemicznego na Politechnice – po wojnie miał na swoim koncie różne wynalazki i nagrody państwowe – a inny stryj kuratorem okręgu szkolnictwa w Warszawie. Natomiast mój ojciec Stanisław był profesorem ekonomii na Wolnej Wszechnicy Polskiej, a mama Gabriela pedagogiem i malarką. Tuż przed wybuchem wojny mama akurat skończyła drugi fakultet – Akademię Sztuk Pięknych. Wcześniej studiowała polonistykę i na uniwerku poznała mojego ojca. Byli bardzo młodymi ludźmi, gdy się pobrali, ja też się wcześnie urodziłam. Gdy latem w 1939 roku mama obroniła dyplom na Akademii, ja chodziłam już do szkoły. Wtedy Wydział Malarstwa znajdował się na Powiślu, na Wybrzeżu Kościuszkowskim. W czasie wakacji mama miała tam wystawę dyplomową i niestety większość jej przedwojennych dzieł spłonęła w pierwszych dniach wojny. To były obrazy, grafiki, meble – bo matka projektowała też meble – i kobierce; sama farbowała nici. Po wojnie, w 1947 roku, odbyła się pierwsza prawdziwa wystawa mamy w Muzeum Narodowym: Pierwszy Salon Wiosenny. Po latach zebrałam jej prace; odnalazłam je w różnych archiwach, w muzeach, w Akademii, w wielu miejscach w Polsce. Większość przechowywana była w piwnicach, magazynach. Przed wojną mieszkaliśmy na Ochocie, najpierw na Grójeckiej, a potem na Filtrowej. Mieszkanie było przepiękne. Pamiętam wybuch wojny. Miałam jedenaście lat. 1 września 1939 roku całe hordy niemieckich samolotów nadleciały i zaczęły bombardowanie od lotniska. Czyli niedaleko nas. Prezydent Starzyński na bieżąco informował rodaków o wydarzeniach przez radio. Ostrzegał, że Niemcy nadchodzą, i nawoływał, żeby zejść do schronów. Profesor Stanisław Lorentz, który przyjaźnił się z ojcem, chcąc ratować meble z palącego się Zamku Królewskiego,

przywiózł część ich do nas. Stanęły w naszym największym salonie. Ale to i tak ich nie uratowało. Bo później, po aresztowaniu ojca, Niemcy wyrzucili mnie i mamę na bruk, tak jak stałyśmy. A jak się potem okazało, meble spłonęły w czasie powstania warszawskiego. Ojca aresztowano za obchody święta 3 Maja w szkolnictwie. Wraz z dziewięcioma innymi profesorami z Mokotowa. To był 1940 rok. Przez różne organizacje dowiadywałyśmy się z mamą, dokąd go zabrali i co się z nim działo. Przesłuchiwali ich na Szucha, potem na Daniłowiczowskiej, skąd przewieziono ich na Pawiak, a później pierwszym transportem z Warszawy do Auschwitz. Pierwszy transport do Auschwitz szedł z Tarnowa – 14 czerwca 1940 roku. To był transport Polaków, który zapoczątkował obóz w Auschwitz. Przez pierwsze dwa lata trzymano tam tylko Polaków. Przeważnie więźniów politycznych, karanych za różne akcje, które miały miejsce na terenie Polski. Z tych dziesięciu profesorów przeżył tylko ojciec i jeszcze jeden profesor, który przebywał w obozie całą wojnę – pięć i pół roku. Po wojnie ten drugi profesor nie chciał już wracać do Warszawy, został w Oświęcimiu do końca życia. Zresztą pracował przy kompletowaniu dokumentów i archiwów związanych z Auschwitz, w końcu dużo widział i wiedział. Tymczasem ojciec pod koniec wojny został przewieziony do Buchenwaldu i tam został wyzwolony. Właściwie cudem przeżył. Więźniów trzymano w dziesięciu bunkrach. Niemcy, zanim stamtąd uciekli, postanowili wysadzić obóz. Podłożyli materiały wybuchowe pod wszystkie zabudowania. Osiem bunkrów wyleciało w powietrze, a dwa się ostały, w jednym z nich był mój ojciec. ****

Naukę zaczęłam w 1935 roku. To była prywatna żeńska szkoła Fundacji im. Wandy z Posseltów Szachtmajerowej przy ulicy Radomskiej, róg Białobrzeskiej. Powszechna, potem także gimnazjum i liceum. Tak więc dwanaście lat chodziłam do jednej szkoły. Uczyła się tam elita warszawskich panien, między innymi siostry Piłsudskie, córki Marszałka – Jagoda1, z którą do dziś utrzymuję kontakty, w czasie wojny była oblatywaczem – czy pisarka Wanda Chotomska – moja dobra koleżanka, znałyśmy się od dziecka, panny Branickie z Wilanowa. To była jedyna szkoła w Polsce, w której obowiązywały nie granatowe, a zielone mundurki. Zimą wełniane, latem jedwabne. Byłyśmy z nich bardzo dumne. Nosiłyśmy też zielone berety i zielone palta. Kupowało się je w domu handlowym Braci Jabłkowskich – było tam piętro z naszymi mundurkami. W czasie wojny szkołę zajęli Niemcy, zamienili ją w szpital. Jedynie trzy sale łaskawie nam zostawili. Tam odbywały się lekcje, ale przeważnie dla młodszych dziewczynek. Starsze uczyły się na kompletach. Na Ochocie były duże mieszkania, zazwyczaj z dwoma wejściami. Lekcje odbywały się w kilkuosobowych grupkach. Gdy zdarzało się, że ktoś nas zadenuncjował i nagle rozlegało się złowrogie walenie – a na Filtrowej pamiętam takie przypadki – to gospodarz wpuszczał Niemców drzwiami frontowymi, zagadywał ich, a my w tym czasie uciekałyśmy wyjściem od kuchni. Gdy Niemcy wyrzucili mnie i mamę z Filtrowej, nasze mieszkanie zajęła rodzina volksdeutschów, którzy zresztą wcześniej mieszkali niedaleko nas. Pozwolili nam zabrać tylko jedną walizkę, cała reszta miała zostać. Na szczęście nasza liczna rodzina mieszkała w Warszawie, każdy miał spore lokum, cztery czy pięć pokoi, więc zawsze ktoś się znalazł, kto był w stanie umieścić nas u siebie, odstępując pokoik czy dwa. Przez

pewien czas mieszkałyśmy u kuzyna, fotografa – bardzo znanego przed wojną. Zajmował z rodziną sześć pokoi na Złotej, na parterze. Mama pracowała, utrzymywała nas i babcię. Ciężko było. Nawet jak handlarze przywozili jedzenie ze wsi, to nie było nas stać na zakup mięsa. Zazwyczaj babcia gotowała kaszę. Później przeprowadziłyśmy się na Pańską, przy Wielkiej. To była ulica równoległa do Zielnej. Związek Nauczycielstwa Polskiego załatwił dla wszystkich profesorów i ich rodzin mieszkania w budynkach likwidowanego getta. Przydzielano nam lokale pożydowskie. Nie było to najlepsze mieszkanie, ale zostałyśmy tam z mamą do powstania. Do szkoły jeździłam zwykle tramwajem, razem z przyjaciółką z klasy, Alą Piotrowską. Jej ojciec również dostał mieszkanie na Pańskiej w domu obok naszego. Nie wzbudzałyśmy zainteresowania. Nikt nas nie zatrzymywał, nie kontrolował. Byłyśmy w końcu dziećmi. Starsi bracia naszych koleżanek nie mieli tyle szczęścia. Któregoś dnia, gdy chłopcy mieli tajne spotkanie, nakryli ich Niemcy. Aresztowali wszystkich i rozstrzelali. Ale to była prowokacja. Jeden chłopak, który wkręcił się do ich środowiska, okazał się donosicielem. Tylko jeden wtedy ocalał, akurat nocował u ciotki i nie dotarł na zebranie. W tamtym czasie było dużo organizacji, lewicowe, prawicowe. W szkole było harcerstwo, do którego nie należałam. Dobrze, że ja z Alą trafiłyśmy do AK. Zawsze byłyśmy razem, w czasie powstania też. **** Wciągnęli mnie starsi kuzyni. Miałam wtedy dwanaście czy trzynaście lat. Po aresztowaniu ojca z dnia na dzień stałam się dorosła. Bardzo chciałam pomagać. Wcześniej nigdy w życiu nic nie robiłam, a tu nagle musiałam wypełniać różne obowiązki.

Choćby w domu: posprzątać czy uprać. Przysięgę składałam w mieszkaniu prywatnym, w bardzo małej grupie. Trzy czy cztery osoby. Dopiero potem dowiedziałam się, że jeden z nich, taki trochę starszy, był dowódcą. Wtedy nikt z przyjmujących nas do AK się nie przedstawił. Nie zdradzili nawet swoich pseudonimów. Jedynie my z koleżanką miałyśmy wybrać pseudonimy dla siebie. Ja wybrałam „Klara”. W czasie wojny miałam nauczycielkę angielskiego, panią Klarę Jastroch. Przed wojną wydała kilka podręczników. Zawsze nam mówiła: uczcie się, bo ten język wam się przyda. I rzeczywiście nam się przydał. Po wojnie, gdy studiowałam, nie chodziłam już na żadne lektoraty, bo uważałam, że tak dobrze znam język, że dam sobie radę, że zdam każdy egzamin. Bardzo ją lubiłyśmy, chociaż była brzydka, gruba, jakaś taka nieforemna, ale była przeurocza i niezwykle miła dla nas. Wiele lat później okazało się, że w czasie wojny była szpiegiem angielskim i dostała najwyższe odznaczenie od królowej brytyjskiej. W tamtejszych gazetach opublikowano jej zdjęcie. Więc tamtego dnia na rozmowie w AK, kiedy trzeba było szybko wybrać pseudonim, powiedziałam od razu „Klara”. Miałam być łączniczką. Po przysiędze otrzymałam instrukcje, że będę musiała się podporządkować, wykonywać rozkazy, które będę otrzymywać przez łańcuszek innych łączników. Zostałam zaangażowana do przewożenia broni partyzantom do lasów kozienickich statkiem po Wiśle. Razem z koleżanką odbierałyśmy z domu na Wolskiej broń zapakowaną w małe paczki i zabierałyśmy ją na statki, którymi przeprawiali się głównie handlarze. Przywozili żywność, przede wszystkim mięso. Nasze paczki były nieduże, można było na takiej usiąść. Każdy miał jakieś pakunki, więc nie rzucałyśmy się w oczy.

Wsiadałyśmy na statek wieczorem, płynęłyśmy nocą. Było lato, przeważnie ciepło, więc lokowałyśmy się na górnych pokładach i tak docierałyśmy do stacji Ryczywół. Na przystani czekała już na nas podwoda. Zawiązywano nam oczy, żebyśmy nie wiedziały, dokąd jedziemy. A wieźli nas do Puszczy Kozienickiej, do jednostki. Za każdym razem pobyt tam był dla nas szokiem. Tu w Warszawie wojna, łapanki, wieszanie, rozstrzeliwanie, a tam normalne regularne wojsko – świetnie zorganizowane koszary, wszystkie służby, napisy: żandarmeria, kuchnia polowa, wszyscy w mundurach. Czułyśmy się tam jak w bajce. Traktowano nas z wielką serdecznością. Żołnierze opowiadali nam o swoich akcjach. A zazwyczaj podkładali ładunki na torach pod pociągi jeżdżące do Rosji z żywnością i amunicją. Zrywali mosty. Przejmowali transporty. To byli przeważnie młodzi chłopcy, niewiele starsi od nas. W obozie obowiązywała dyscyplina, zawsze było czysto, ścieżki do namiotów zamiecione, piętrowe łóżka pościelone. Lubiłyśmy tam być. Potem nas odstawiali na przystań i wracałyśmy. Wiele razy tak jeździłyśmy, aż do powstania. Niemcy wiedzieli, że tam stacjonuje wojsko, ale nigdy nie podeszli bliżej. Bali się, nie wiedzieli, co tam się dzieje, jak liczne są oddziały. Żołnierze przebywali tam do końca wojny. **** Każdy zawsze miał jakiegoś łącznika. W ostatnich dniach lipca przyszedł do mnie jeden i powiedział, że 1 sierpnia mam stawić się tam i tam. Ale na Żoliborzu powstanie rozpoczęło się parę godzin wcześniej, niż planowano. Zrobił się wielki szum na mieście. Pojawiły się ciężarówki, wojsko, tramwaje stawały. Cywile uciekali w popłochu, chowali się po bramach. Marszałkowska fatalnie już wyglądała. Nie byłam w stanie

dostać się do mojego oddziału. Dlatego zgłosiłam się do najbliższego, i tak trafiłam na Pańską do Zgrupowania AK „Chrobry II” (podobno w czasie wojny było już Zgrupowanie „Chrobry I”, więc nasze nazwano „Chrobry II”), do 6. kompanii ppor. „Jeremiego”. Do niedawna stał w tym miejscu hotel Mercure, a wówczas znajdował się budynek fabryki łóżek metalowych i aparatury medycznej Konrad i Jarnuszkiewicz. Było to olbrzymie zgrupowanie, skupiało bardzo wielu ochotników i wielu takich, którzy nie zdołali dojść do swoich placówek. Taka zbieranina. Było nas wszystkich trzy i pół tysiąca. „Chrobry II” obejmował swoim działaniem olbrzymi teren – wzdłuż ulic Marszałkowskiej, Królewskiej, Grzybowskiej, Towarowej, Alej Jerozolimskich. Łącznie walczyło sześć kompanii. Nasza prowadziła walki zaczepno-obronne, aby nie dopuścić Niemców do Śródmieścia. Miałam tam cudownych kolegów i koleżanki. Zgłaszało się bardzo dużo młodzieży. Pierwszego dnia przychodzili i składali przysięgę. Pełen przekrój społeczeństwa. Z jednej strony było dużo inteligencji, wśród starszych chłopcy po gimnazjach czy wyższych uczelniach pokończonych w konspiracji. Z drugiej – sporo chłopców z biedoty, którzy w czasie wojny żyli z handlu albo rozboju. Odkąd zaczęły się walki na Wschodzie, okradali wagony z żywnością szykowane na front do Rosji, stojące na bocznicy na dworcu towarowym. Kradli żywność dla warszawiaków, stąd miasto miało konserwy. Raz tacy chłopcy dostali się do wagonu, jak się okazało po otwarciu – pełnego żółwi. Wtedy cała Warszawa jadła zupę żółwiową. Nawet Wiech w swojej książce opisywał, jak ta zupa żółwiowa mu smakowała, a potem w filmie Cafe pod Minogą jest scena, jak handlowano żółwiami na targu. Ci chłopcy naprawdę byli bardzo mili i życzliwi. Jeden z nich miał jedenaście lat. Miał

pseudonim „Pestka”. Przyszedł do naszego dowódcy „Jeremiego” i oświadczył, że chce złożyć przysięgę. A ten mu na to odparł, że przyjmuje młodzież starszą, gimnazjalną i licealną. – No ale moi bracia walczą, to ja też chcę – upierał się „Pestka”. Był wysoki, rezolutny. – No dobra, zostaniesz – dał się przekonać dowódca. Po paru dniach przyszła jego matka i prosiła, żeby odesłał chłopca do domu. Gdy „Pestka” został już przyjęty, do nas dziewczyn powiedział tak: – Jesteście trochę starsze, to nie będę wam mówił ty, ale będę mówił ciociu. Wszystkie sanitariuszki i łączniczki zostały ciociami. Ciągle pytał: „Może coś ciocia potrzebuje, może mógłbym coś załatwić”. Był uczynny, ale też uparty. Pamiętam jedną jego samowolną akcję. Trwały zrzuty. Olbrzymie liberatory przylatywały i zrzucały wielkie metalowe gilzy na spadochronach. W nich zazwyczaj była żywność i amunicja dla powstańców. Piloci musieli latać bardzo wysoko i niejednokrotnie nie trafiali w nasze pozycje, tylko w pozycje wroga. I pamiętam, jak któregoś dnia „Pestka” przybiegł z informacją, że na placu Grzybowskim leży gilza. – Podczołgam się i ją przyciągnę – powiedział. A dowódca na to: – Nie ma mowy, bo jak Niemcy zauważą, że drzewa się ruszają, od razu puszczą serię i cię zabiją. – Nie, panie poruczniku, nic mi nie będzie. – Nie wolno ci. Ale on nie dał za wygraną. Poczekał do zmierzchu, oczywiście nic nikomu nie mówiąc, i podczołgał się do tej gilzy.

Gdy złapał linki i za nie szarpał, jak można było się spodziewać, drzewa zaczęły się ruszać i… poszła seria w jego kierunku. Chłopak dostał, ale nie ciężko. Koledzy go za nogi wciągnęli z powrotem, ale on, choć ranny, linek nie puścił, ciekaw, co było w środku. „Na pewno jedzenie jest i amunicja”, powtarzał. – I co ja mam teraz z nim zrobić? Dobrze, że jest tylko lekko ranny, ale powinienem go ukarać – zastanawiał się dowódca, patrząc na nas. – Jest ranny, to chyba wystarczająca kara – powiedziałam. Po wojnie „Pestka” ukończył szkołę morską i pływał na statkach handlowych jako marynarz. W gilzie było trochę tłuszczów, trochę sucharów i amunicja. Zdarzały się też zrzuty radzieckie, takie same, tyle że tamci chłopcy latali niedużymi kukuruźnikami. Piloci schodzili najniżej, jak się dało, i zrzucali gilzy, ale bez spadochronów. Więc zazwyczaj wszystko się rozpadało i nic nie nadawało się do użytku. Rusznikarze działający na terenie naszego zgrupowania potrafili naprawić i złożyć każdą broń aliancką, ale do radzieckiej nie mieli części. Pamiętam twarze tych młodych chłopców – pilotów. Nie dostali się do armii Andersa, a czuli się Polakami i też chcieli pomóc. **** W placówce panowały dobre warunki, były sienniki, na których spaliśmy na zmianę. Jedna osoba była na warcie, druga spała. No i na terenie fabryki mieliśmy pompy, a w związku z tym wodę. Wszyscy nam zazdrościli. Można było się umyć, napić. Po zburzeniu wodociągów mieszkańcy jeśli nie mieli studni, byli pozbawieni dostępu do wody. Gdy chodziłam z meldunkami do innych placówek, koledzy odgrażali się:

„Przyjdziemy tam do was się umyć”. My z kolei zazdrościliśmy tym z Mokotowa, że mogli zakradać się do ogródków i zrywać pomidory czy owoce, o których mogliśmy tylko pomarzyć! Na co dzień jedliśmy kaszę zwaną „pluj”. Koledzy przynosili worki z kaszą, taką z paździorami, nie można było nawet tego przełknąć. Peżetki (członkinie organizacji Pomoc Żołnierzom) mieliły tę kaszę w młynkach do kawy. W takich młynkach niewiele się mieściło, więc mieliły na okrągło. Potem gotowały ją i taką jedliśmy, plując co chwila. Po wojnie już raczej kaszy nie jadłam. Kiedyś koledzy zdobyli beczkę śledzi. Przytachali taką beczułkę i z radością nas poinformowali: – No to do suchego chleba mamy śledzie. – Ale będzie nam się potem pić chciało – powiedziałam. – Przecież mamy pompę – odparli. I rzeczywiście, popijaliśmy wodą. Śledzie smakowały wtedy wspaniale. To była prawdziwa uczta. W Śródmieściu nie korzystaliśmy z kanałów, można było górą przechodzić. Były próby przechodzenia z Mokotowa do Śródmieścia kanałami, ale np. przy Dworkowej Niemcy wysadzili wylot i wiele osób wtedy zginęło. Dużo chodziłam z meldunkami. Meldunki zawsze były ustne, uczyłyśmy się ich na pamięć. Często bałam się, czy dam radę donieść taką wiadomość. Ulice płonęły i trzeba było przeskakiwać przez ogień, trzymając w górze spódnicę, żeby się nie zapaliła. Pewnego dnia musiałyśmy z koleżanką Alą Piotrowską dostarczyć meldunek na drugą stronę Alej Jerozolimskich do samego dowódcy powstania, Tadeusza „Bora” Komorowskiego. Było tylko jedno przejście przez Aleje. Przechodziła tamtędy bardzo płytko pod ziemią kolej średnicowa. Zaledwie pół metra pod ziemią. Więc nie można było kopać rowów. Zamiast tego

układano zasłonę z worków z piaskiem, za którą przechodziło się na drugą stronę. Nasza żandarmeria byle kogo nie przepuszczała. Trzeba było podać hasło, wypytywali po co, do kogo. Żandarmeria wspaniale pilnowała porządku. „Bora” Komorowskiego ciągle przenosili, ale tamtego dnia był na Mokotowskiej 64, przy placu Trzech Krzyży. Piętrowy budynek w podwórku. Pamiętam, że o wszystko się dopytywał. Bardzo był ciekaw, jak my żyjemy, opowiadałam mu o naszych akcjach. Nasz meldunek dotyczył zaplecza, zapasów broni, żywności. Na co dzień mieliśmy dyżury. W bramie zawsze stała warta. Zmienialiśmy się co sześć godzin. Na warcie dostawało się trochę kawy i tej okropnej zupy z kaszą „pluj”. Nasz dowódca był jak dobry ojciec. Ale długo nie wiedziałyśmy, jak się nazywa. Wiedziałyśmy tylko, że ma pseudonim „Jeremi”. Ujawnianie nazwisk było zabronione. Dla bezpieczeństwa. Ale z koleżanką koniecznie chciałyśmy poznać nazwisko naszego dowódcy. Podczas jednego dyżuru, gdy „Jeremi” sobie drzemał, wyciągnęłyśmy dokumenty z kieszeni jego marynarki. Nazywał się Leonard Kancelarczyk. Przeczytałyśmy, ale nikomu się nie zdradziłyśmy z tą informacją. Dzięki temu po wojnie go odnalazłyśmy i dopiero wtedy przyznałyśmy się do naszego występku. – Moje dziewczynki, skąd wiedziałyście, jak mnie szukać? – dopytywał. Zawsze zwracał się do nas „moje dziewczynki”. No i musiałyśmy powiedzieć prawdę. Gdy nie dyżurowałyśmy, miałyśmy wolne. Tam, gdzie było kino Palladium na Złotej, w podziemiach była kawiarnia. W czasie wolnym mogłyśmy tam pójść napić się kawy i zjeść pajdę czarnego chleba z marmoladą. Żeby wejść do środka, trzeba było mieć przepustkę. Nasi żołnierze rewidowali każdego. Spotykałyśmy tam kolegów i koleżanki z innych dzielnic.

Młodzież znała się w czasie wojny. Można było się dowiedzieć, co dzieje się u innych. Ale tylko na początku powstania, potem już nie było mowy o takich wypadach. Więc albo spałyśmy, albo wykorzystywałyśmy ten czas, by się umyć. A było co zmywać z siebie. Kurz był straszny, w czasie ostrzałów czy bombardowań chowaliśmy się w piwnicach. Samoloty nadlatywały gromadami i burzyły całe ulice. Kurz, pył i ogień utrudniały oddychanie. Do tego panowały straszne upały. Na początku powstania nosiliśmy swoje ubrania z domu, potem zdobyliśmy koszary policji granatowej na ulicy Ciepłej i przebraliśmy się wszyscy w ich granatowe uniformy. Kurtki były dla nas dziewczyn jak płaszcze, sięgały nam do kolan, musiałyśmy zawijać rękawy, no ale przynajmniej wojsko było już jednakowo ubrane na granatowo. Ci z „Zośki” mieli panterki. Takie charakterystyczne i ładne mundury. A nasze to były takie drelichy wojskowe, przypominające bardziej odzież roboczą. Nasza placówka była najbardziej wysunięta w kierunku pozycji wroga. Po drugiej stronie Niemcy zajęli Hale Mirowskie. Nie mogliśmy w związku z tym głośno się zachowywać, palić ognisk, ale zdarzały się też miłe chwile w placówce. Odwiedzali nas chłopcy z różnych dzielnic i uczyliśmy się wspólnie piosenek wojskowych. Jakoś samo tak nam to przychodziło. W niedziele przychodził ksiądz i odprawiał mszę. Pod gołym niebem, po cichutku. U nas nie było akurat żadnych ślubów, ale były różne sympatie. Jedna z koleżanek miała taką sympatię. A że jej dom był na placu Grzybowskim, to podkradała się tam i z resztek żywności piekła placki dla swojego kolegi Bogdana. Do niedawna jeszcze wspominałyśmy, jak ona przynosiła mu te placki, a my z koleżankami, jedząc czarny chleb, mogłyśmy

tylko pomarzyć o takich smakołykach. Ich znajomość przetrwała całe życie, ale każde z nich po wojnie założyło swoją rodzinę. Ja nie miałam sympatii, to raczej starszym dziewczynom się zdarzało. Za to cały czas trzymałam się z moją przyjaciółką szkolną Alą Piotrowską. **** 20 sierpnia oddział Kilińskiego zdobywał PAST-ę na Zielnej. Po dwóch dniach przyszedł łącznik z meldunkiem, że „zostali wybici, jest dużo zabitych i mamy im pomóc”. Nie był to rozkaz, ale kto chciał, miał iść. Większość się zdecydowała pomóc. Ja też poszłam. To był duży budynek. W pewnym momencie akcji wydawało nam się, że Niemcy już się wycofali, czy nasi ich wszystkich wyłapali. Wchodziliśmy kręconymi schodami. Nie wiem, czy to było drugie czy trzecie piętro. Przede mną szedł kolega, miał czternaście lat, pseudonim „Bębenek”. Miał broń. Nawet nie wiem, jak on się nazywał. I nagle wyskoczył jakiś Niemiec, który rozpruł go z karabinu na pół. To było straszne, chwilę wcześniej z nim rozmawiałam i nagle nie było już człowieka. To chyba najboleśniejsze moje przeżycie z powstania. Pierwszy zabity, jakiego widziałam z tak bliska. Potem okazało się, że w czasie akcji zatrzymaliśmy wielu niemieckich żołnierzy, oficerów. Na terenie Warszawy były strzeżone obozy dla jeńców niemieckich. Mieli bardzo dobre warunki, dostawali jedzenie takie samo jak nasze wojsko. Nawet przyjeżdżał do nich fryzjer i ich strzygł. Ich zachowanie natomiast w stosunku do polskich więźniów było zupełnie inne. Gdy Niemiec był ranny, to otrzymywał pomoc, był operowany. Kolega na Starym Mieście leżał łóżko w łóżko z rannym niemieckim oficerem. Gdy Niemcy po zdobyciu Starówki weszli

do tego szpitala, chcieli z miejsca wszystkich pacjentów wystrzelać, no i ten Niemiec się postawił: – Nie wolno wam nikogo tu zabijać, bo oni mi uratowali życie. Zrobili mi operację, jak każdemu polskiemu żołnierzowi. I w ten sposób ocalił cały szpital. Warunki więc mieli u nas takie, jakie żołnierz powinien mieć. Ale Niemcy w ogóle nie respektowali takich zasad. Choćby to, co działo się na Woli przez pierwsze siedem dni powstania. Mordowali wszystkich bez pardonu. Dzieci, dorosłych, starców, wszystkich. W szpitalu na Płockiej wszystkich zabili, łącznie z lekarzami. Wtedy byliśmy młodzi i inaczej podchodziliśmy do śmierci. W ogóle nie zakładaliśmy, że powstanie upadnie, wierzyliśmy, że będzie trwało, dopóki nie zwyciężymy. Nikt nie wierzył, że może zginąć. Nawet jeśli wszyscy zginą, to mnie to nie dotyczy – myślał każdy. Jakoś nie zdawaliśmy sobie sprawy. Nie baliśmy się. A przecież śmierć była na każdym kroku. Z naszej placówki zginęło wiele sanitariuszek. Często się zdarzało, że gdy podchodziły do rannego, to uderzał w nie kolejny pocisk i nasze koleżanki ginęły razem z rannym. To było takie straszne. Ale zdarzały się też cuda. Pamiętam, jak jeden kolega został ranny w głowę. Namawialiśmy innego kolegę, Andrzeja Zaorskiego, który był wtedy na drugim roku tajnej medycyny (w czasie wojny oficjalnie nazywała się to szkoła pielęgniarska), żeby go zoperował. Byliśmy na punkcie sanitarnym na Żelaznej. Do szpitala kawał drogi. – Nigdy nie robiłem operacji, pierwszy raz będę kogoś kroił – oponował. No ale podjął się i operacja się powiodła. W piwnicy, za pomocą kuchennego noża. Dzięki temu kolega przeżył. I żyje do dziś w Paryżu. A Andrzej po wojnie skończył medycynę, został chirurgiem, pracował na Banacha, nawet był dyrektorem przez pewien czas. Już po wojnie wspominał, jak

bardzo się wtedy w tej piwnicy denerwował. **** Pod koniec powstania ludność cywilna umierała w piwnicach, bez wody i jedzenia. Z naszej okolicy wyprowadziliśmy wszystkich na Powiśle. Potem cała dzielnica zamieniła się w zupełne pustkowie. Po naszej stronie ulicy nawet Niemców nie było. Tylko płonące budynki, strasznie nieprzyjemne uczucie. Zwłaszcza w nocy. Zbliżał się koniec. Wiedziałam już wtedy, że mama też jest w powstaniu, po drugiej stronie Alej. Okazało się, że dowódca mojej matki odwiedzał naszą placówkę. Oczywiście nie wiedziałam tego. Po kapitulacji – a raczej, jak się u nas mówi, po zakończeniu walk – gdy była już podpisana konwencja, on przyszedł do mojego dowódcy i powiedział o mnie: – Muszę ją zabrać, ona wyjdzie razem z matką. Zapadła decyzja, że ci, którzy nie mają ukończonych szesnastu lat, nie mogą być żołnierzami, więc mieli wyjść z ludnością cywilną. I tak się stało. Obóz w Pruszkowie był już przepełniony, więc razem z mamą i Alą dostałyśmy się do obozu w Ursusie na terenie fabryki traktorów. Obóz w halach fabrycznych był świetnie zorganizowany. Każdy, kto choć wyglądał na chorego, był wysyłany na komisję lekarską. To była polsko-niemiecka komisja. Lekarze orzekli, że ja i Ala jesteśmy podejrzane o tyfus, i zostałyśmy zwolnione. Wypuszczono nas w nocy przez żelazne bramy. Byłyśmy zdane tylko na siebie. Na zewnątrz żywego ducha. Ani jednego Niemca. Szłyśmy po torach, nie znałyśmy tamtych okolic Warszawy, ale wiedziałam, że po torach zawsze gdzieś dojdziemy. I dotarłyśmy do Pruszkowa. Wtedy zorientowałam się, gdzie jesteśmy, w Komorowie

mieliśmy willę. Przed wojną z babcią chodziłyśmy na targ do Pruszkowa. Doszłyśmy do Komorowa i tam zostałam do wyzwolenia, do 17 stycznia. **** Po 17 stycznia z kolegą, który był studentem podziemnej architektury, wybraliśmy się po torach do Warszawy. Chcieliśmy się dowiedzieć, co się dzieje z resztą. Warszawa wyglądała strasznie, wszystko było zburzone. Aleje Jerozolimskie jeszcze się paliły. Poszłam na Pańską, gdzie mieszkałam, niektóre ściany jeszcze stały, ocalał portret babci. Kolega miał aparat, robił zdjęcia. Po wojnie wrócił ojciec. Nie od razu w maju, ale latem. Nie wiedziałyśmy, czy żyje. Matka o mało nie zemdlała, gdy go zobaczyła. Po wyzwoleniu alianci chcieli trochę odkarmić więźniów, zanim wypuścili ich do domów – przecież to były szkielety. Gdy Warszawa zaczęła się odbudowywać, ojcu przyznano mieszkanie w nowym budynku. Zaczęły się prześladowania powojenne. Matkę aresztowało UB, siedziała na Rakowieckiej. Ja nigdy nie byłam gnębiona, umówiliśmy się z dowódcą, że nikt nie wspomina w swoich życiorysach, że służył w AK czy brał udział w działaniach wojennych. Gdy pojawiały się pytania o losy wojenne, odpowiadaliśmy, że chodziliśmy w tamtym czasie do szkoły i koniec. Gdy matka wróciła z więzienia, kazała mi zniszczyć moją legitymację akowską. Bardzo nie chciałam. Udało mi się przechować ją nawet przez czas obozu. – Mieszkamy w nowym budynku, ukryję ją pod klepką, tylko my sobie jakoś zaznaczymy, pod którą, nikt się nie dowie – prosiłam. – Nie, nie, oni będą wiedzieli, znajdą. Ty nawet nie wiesz,

co oni wyprawiają z ludźmi – upierała się i spaliła ją na moich oczach. Bała się ubeków, strasznie ją maltretowali przez kilka miesięcy. Ale szczęśliwie wyszła. My młodzi nie zdawaliśmy sobie sprawy z tego powojennego koszmaru prześladowań. Spotykaliśmy się. Jedynie dowódca prosił, żeby przez jakiś czas unikać z nim kontaktu, bo jest obserwowany. Ale z innymi umawialiśmy się regularnie na cmentarzu. Dzisiaj niestety nasza kompania się wykrusza. Liczyła 201 osób, a całe Zgrupowanie „Chrobry II” razem z dowództwem, pomocnikami, żandarmerią – 3500. Wspólnie z kolegą odtworzyliśmy prawie całą listę, brakuje nam kilku nazwisk. Znamy tylko pseudonimy. Przez całe życie się wspieraliśmy, pomagaliśmy sobie; choć pochodziliśmy z tak różnych środowisk, to bardzo się zżyliśmy. Jolanta Zawadzka-Kolczyńska

ur. 16 listopada 1928 roku, maturę zrobiła w 1947 roku, zaraz potem jej szkoła została zlikwidowana – prywatne szkoły zamykano. Potem poszła na Akademię Nauk Politycznych na Studium Dziennikarskie. Pracowała w dziennikach warszawskich, w „Głosie Pracy”, „Życiu Warszawy”. Od kilkunastu lat na rocznicę powstania organizuje wystawę w Berlinie. Należy do Stowarzyszenia Rodzin Oświęcimskich. Jest przewodniczącą Komisji Kultury i Wydawnictw w Związku Powstańców Polskich i redaktorem naczelnym biuletynu „Powstaniec Warszawski”. Posiada wysokie odznaczenia państwowe, w tym Krzyż Komandorski.

Żołnierz z urodzenia

Wanda Traczyk-Stawska pseudonim „Pączek”, łączniczka-strzelec oddziału osłonowego Wojskowych Zakładów Wydawniczych, będącego oddziałem dyspozycyjnym gen. „Montera”

Nie tylko dlatego, że była córką legionisty, nie tylko dlatego, że była harcerką. Wanda Traczyk chciała walczyć z wrogiem od chwili, gdy jako dwunastolatka była świadkiem, jak Niemcy strzelają do kobiety z niemowlęciem na ręku. Kolportaż i praca łączniczki nie wystarczała. W czasie okupacji w ramach Akcji „N„ dostarczała zawiadomienia o wyrokach śmierci volksdeutschom i szmalcownikom. Chciała być żołnierzem i walczyć z bronią w ręku. I taką służbę pełniła w powstaniu. To było już po 20 września 1944 roku. Do ruin Poczty Głównej przylegała niemiecka barykada. A tam stał cekaem. Chcieliśmy odeprzeć nieprzyjaciela na odległość chociażby 30 metrów. Dlaczego? Gdy nasz kolega z oddziału Andrzej Taczanowski, ps. „Jastrzębiec”, został ostrzelany przez ten cekaem tak, że ucięło mu nogi, a potem przez brak opatrunków i środków przeciwbólowych umierał w męczarniach, zdaliśmy sobie sprawę, że każdej nocy sanitariuszki i łączniczki, przechodząc pod tą barykadą, narażają swoje życie. Przenoszą amunicję, „plujkę”, wodę i ściągają rannych. Zależało nam, żeby odsunąć cekaem wraz z jego załogą na tyle daleko, by dziewczyny mogły wykonywać swoje zadania bez obawy, że

zostaną usłyszane i ostrzelane. Na filmie2 pokazano tylko fragment akcji, jak prowadzę majora „Wolę” i pułkownika „Radwana” na rozpoznanie i nawiązuję kontakt ogniowy z nieprzyjacielem. W dalszej scenie widać, jak dostaję Krzyż Walecznych od majora „Woli”. W tamtym czasie przyjmowaliśmy te odznaczenia z pewną rezerwą. Bo jak mówili chłopcy: dziś KW – Krzyż Walecznych, jutro KD – krzyż drewniany. Żałuję, że na filmie nie pokazano, jak major nas dekoruje. Miał taki zwyczaj, że każdego żołnierza, którego odznaczał, całował w policzek. I mnie też wtedy pocałował. Nastanie wojny było dla mnie bardzo trudnym momentem. Może dlatego, że byłam taka szczęśliwa, miałam kochających rodziców, rodzeństwo – było nas czworo, miałam wspaniałe dwie młodsze siostry i starszego brata, i miałam pieska – śliczną i mądrą foksterierkę, nazywała się Lalka, no i harcerski zastęp przyjaciółek i kolegów, z którymi grałam w piłkę. Czego więcej może sobie dziecko życzyć? Tuż przed samym wybuchem wojny planowałam jechać na obóz harcerski, na którym miałam złożyć przyrzeczenia. Ale mój ojciec, który był legionistą i wiedział już wcześniej, że robi się niebezpiecznie, kazał mi zostać w domu. Dzień 1 września bardzo przeżyłam. Nie rozumiałam, dlaczego moja przyjaciółka z niższego piętra – Hana, Żydówka – tak bardzo płakała. A rozpaczała okropnie. Jej brat, który w tym czasie kończył podchorążówkę, został powołany do wojska, Hana bardzo się o niego martwiła, chyba wiedziała więcej o stosunku Niemców do Żydów niż ja wtedy. Nie była chętna do zabawy. Tego dnia moja mama Bronisława obchodziła imieniny. Przyszli goście, ale też było jakoś inaczej, więc ten dzień zapamiętałam jako bardzo smutny. Mieszkaliśmy wtedy na Mokotowie przy ulicy Dolnej, pod

piętnastką. Przed wojną chodziłam do Szkoły Powszechnej nr 33 przy ulicy Grottgera, gdzie miałam wspaniałych nauczycieli, atmosfera była znakomita. No i tam grałam w piłkę nożną w reprezentacji szkolnej. Byłam wyjątkiem, jedyną dziewczyną w drużynie. Grałam, jak to się wtedy mówiło, na backu – czyli na obronie. Biegałam szybciej niż moi koledzy. Bardzo dobrze nam szło, nasza drużyna wygrywała wszystkie mecze. Należałam też do harcerstwa, do 42. Drużyny ZHP im. Żwirki i Wigury, gdzie wiele się nauczyłam. Mając jedenaście lat, zostałam zastępową.Wtedy niestety zaliczyłam pewną wpadkę, która potem zadecydowała o moim stosunku do wielu rzeczy na całe życie. Był styczeń, ferie zimowe. Mieliśmy zbierać punkty za dobre uczynki. Ten zastęp, który zbierze ich najwięcej, wygrywał. Nasza drużyna liczyła cztery zastępy. Wpadłam wtedy – niestety – na pewien pomysł. Postanowiłam, że będziemy sprowadzać staruszki ze stromych i oblodzonych zimą drewnianych schodów prowadzących z ulicy Belgijskiej do Promenady. Chciałam uchronić je przed upadkiem. Za każde sprowadzenie staruszki dawałyśmy sobie punkcik. Zebrałyśmy tyle punktów, że w stu procentach byłam pewna wygranej. Ale niestety tak się nie stało. Drużynowa nie przyznała nam żadnych punktów, mówiąc, że wystarczyło posypać schody piaskiem, by staruszki z nich nie spadały. Wtedy się nauczyłam, że najpierw trzeba pomyśleć, a potem robić, i trzeba wymyślać praktyczne rozwiązania na dłużej, a nie tylko na daną chwilę. **** Szybko zaczęłam rozumieć łzy mojej przyjaciółki Hany – później wraz z rodziną została wyrzucona z domu do getta. Podobne historie mnożyły się dookoła. 4 września zginęli moi

bardzo bliscy krewni, siostra mojego ojca i jej mąż. Mieszkali na Grochowie, bomba uderzyła w ich dom i zabiła oboje na oczach dwójki małych synów. Moja matka, która była niezwykle odważną kobietą, przywiozła tych chłopców dorożką z Pragi do nas na Dolną. Chłopcy zostali z nami. Dwa tygodnie później Niemcy dotarli do naszej ulicy. Zaczęła się walka frontowa. U nas w mieszkaniu stacjonowali polscy żołnierze. Z cekaemu ostrzeliwali Niemców ukrywających się w kapuście naszej sąsiadki – pani Skórzyńskiej. Bo wówczas na ulicy Dolnej kończyła się zabudowa miasta. Dalej były już tylko łąki, zagajniki, a nasza sąsiadka akurat uprawiała kapustę. Tak więc Niemcy mieli swoje stanowiska w grządkach, a polscy żołnierze u nas. Z pralni mieszczącej się w piwnicy lokatorzy zrobili schron. Ale uparli się, że nie wpuszczą do niego mojego psa, więc i ja się uparłam i do schronu nie schodziłam. W czasie nalotów siedziałam z trzęsącą się ze strachu Lalką. Tata też nie siedział w schronie. Zobowiązał się, że jeśli bomba spadnie, to on będzie odkopywać pralnię. I tak z tatą siedzieliśmy w korytarzu, gdy walnęła bomba. Cały dom się zatrząsł. Wyskoczyłam na zewnątrz z psem na rękach, żeby zobaczyć, w co trafiła. Uderzyła w dom naprzeciwko ogrodu pani Skórzyńskiej. Nagle z tych gruzów wybiegła kobieta z maleńkim dzieckiem, trzymała je w poduszce. I wtedy na moich oczach Niemcy rozstrzelali to dziecko, widziałam, jak wypada jej z rąk, jak pierze się sypie. Ten widok prześladuje mnie po dziś dzień. Kobieta dotarła do naszej bramy i krzyczała, że zgubiła dziecko, żeby ktoś poszedł i przyniósł je. Miała prawie uciętą rękę, wisiała tylko na skórze i mięśniach. Kości były strzaskane. Z krzykiem wpadłam do domu i zawołałam mamę, która już po chwili usiłowała opatrzyć ranną. Mój starszy brat Tadeusz, który miał wtedy czternaście

lat, razem z kolegą – takim łobuziakiem – podczołgali się po to dziecko, ale wrócili z pustymi rękami. Nie było czego zbierać. Po tych kilku koszmarnych wydarzeniach wrześniowych, a zwłaszcza tym, postanowiłam, że nie będę czekać bezczynnie na to, co się stanie. Zrozumiałam, że nie ma możliwości innej, jak tylko wyrzucić Niemców z Polski. Inaczej nas wszystkich wymordują. Skoro z taką łatwością przychodzi im zabijanie niemowląt… Dlatego wstąpiłam do konspiracji, dlatego później brałam udział w powstaniu, dlatego nie tylko zostałam łączniczką, ale też strzelcem. **** Gdy tylko skończyły się działania wojenne w Warszawie i nastąpiła kapitulacja, zaczęłam zbierać mój zastęp. Na początku nigdzie nas nie chcieli przyjąć. Wprawdzie utworzyły się już Szare Szeregi, ale tych najmłodszych nie brali. Miałam wtedy zaledwie dwanaście lat. Więc z moim zastępem zaczęłam działać na własną rękę. Pomagałyśmy rannym żołnierzom, tym samym, którzy walczyli na naszej ulicy. Zdążyłam się wtedy z nimi zaprzyjaźnić. Zapamiętałam, kto był ranny. Ci w cięższym stanie zostali zabrani do Szpitala Ujazdowskiego. Chodziłyśmy do nich przez cały rok czterdziesty i czterdziesty pierwszy, nosiłyśmy kwiaty, czytałyśmy książki, opowiadałyśmy, co się dzieje na mieście. To była taka nasza harcerska służba. A w 1942 roku wreszcie dostałam się do Szarych Szeregów, najpierw na Grochów do drużyny „Olgi”, czyli Irki Gałązki, a potem, gdy mój zastęp się rozrósł, przeniesiono nas do drużyny Tośki Kamińskiej, ps. „Nike” (po mężu Dąbrowskiej). W harcerstwie kładło się nacisk na edukację młodzieży. Uczono nas, jak być pomocnym społeczeństwu. My na przykład

pomagałyśmy w sierocińcu na Tamce prowadzonym przez siostry zakonne. Ale mnie to nie wystarczało. Chciałam walczyć. Nawiązałam kontakt z chłopakami z plutonu „Wielkich Niedźwiedzi”, który później wszedł do „Zośki”. Pełniłam bardzo ciężką służbę, cięższą niż w powstaniu. W ramach Akcji „N” podziemny sąd Armii Krajowej skazywał na śmierć zdrajców, przede wszystkim szmalcowników, którzy wydawali Żydów. Moim zadaniem było dostarczać skazanym zawiadomienia o tych wyrokach. Zawiadomienie było ostrzeżeniem, rodzajem groźby. Jeśli skazany po jego otrzymaniu zmieniał swoje postępowanie, wyrok nie był wykonywany. Zawiadomienia nosiłam razem z kolegą, Tadziem Zurnem, ps. „Karolek”, z batalionu „Zośka”. Wysyłano nas nie tylko do szmalcowników, ale też do mundurowych Niemców i volksdeutschów, którzy w jakiś sposób byli okrutni wobec Polaków. Wyglądałam wtedy na młodszą, niż byłam, miła pucołowata dziewuszka z warkoczami. Budziłam zaufanie. Zawiadomienie wręczałam zawsze do rąk własnych. Moment, gdy stawałam ze skazanym twarzą w twarz, był najtrudniejszy. Nie mogłam zawiadomienia zostawić w skrzynce, musiałam dostarczyć osobiście. Wiedziałam, że gdy taki mnie złapie za kołnierz, to nie mam żadnej możliwości obrony. A do tego dla bezpieczeństwa konspiracji nie mogliśmy mieć przy sobie żadnych dokumentów. Jedno z nas, Tadzio albo ja, szło, a drugie trzymało dokumenty i pilnowało wejścia do budynku. Najbardziej zapamiętałam jeden przypadek. Zanosiłam wyrok do volksdeutscha, który był stróżem w Łazienkach. Mieszkał w suterenie przy ulicy Szwoleżerów. Otworzyła mi żona, jego nie było. Zatrzymywała mnie, mówiąc, że mąż zaraz przyjdzie. Czekałam na niego jakieś piętnaście minut. Ona gotowała obiad, dzieci zdążyły już wrócić ze szkoły. Gdy dzieci

zaczęły radośnie wołać: „Tata idzie”, szybko wyszłam na schody, żeby tam mu to dać. Okropnie się wtedy czułam. Zazwyczaj od razu wręczałam zawiadomienie skazanemu, mówiłam do widzenia i już. A tu musiałam czekać, patrzeć na tę żonę, na dzieciaki, na tę biedę w ich mieszkaniu. A on ponoć wydawał Żydów. **** W tym czasie nie mieszkałam już na Mokotowie. Niemcy wysiedlili nas wiosną 1941 roku. Mieszkałam na Czerniakowie u mojego dziadka. Panowały tam bardzo prymitywne warunki, mieliśmy jeden pokój na tyle osób, nie było łazienki. Coś okropnego. A w 1942 roku umarła moja mama. Jako najstarsza z sióstr musiałam przejąć jej obowiązki. Opiekowałam się moimi młodszymi siostrzyczkami. Jak wiadomo, w czasie wojny szkoły średnie i wyższe pozamykano. Oficjalnie można było się uczyć wyłącznie w szkołach zawodowych. Moja drużynowa Tośka Kamińska w ramach akcji kształcenia dzieciaków posłała mnie do profesora Ludwika Goryńskiego, który w najgorszym okresie okupacji w Warszawie, na początku 1943 roku, prowadził poradnię kwalifikującą dzieci, do jakiego zawodu które się nadaje, i kierował na odpowiednie komplety. Na moim komplecie było nas tylko troje. Uczyli nas nauczyciele ze szkół średnich, między innymi pisarka Anna Klubówna. W ciągu trzech miesięcy przerobiliśmy pierwszą klasę gimnazjum, w cztery miesiące – drugą, potem mieliśmy zaliczyć trzecią. Ale kiedy byłam w trzeciej klasie, Niemcy aresztowali mojego brata Tadeusza, a naszego profesora Goryńskiego, który został zdradzony, rozstrzelali z całą rodziną. A potem przeżyłam okropną historię. Uczyliśmy się na rogu Puławskiej i Rakowieckiej,

w mieszkaniu koleżanki z kompletów – Joasi Kiący. Mieliśmy lekcję z panią profesor Klubówną, było około pół do dziewiątej rano. Rozległ się niemiecki głos przez megafon: „Ktokolwiek podejdzie do okna, zostanie rozstrzelany”. Niemcy wykonywali wyrok na zakładnikach (wtedy zginął między innymi profesor inżynier Stanisław Bryła) za to, że nasi wysadzili w powietrze jakąś grupę żandarmów. Tę okrutną akcję prowadzili do południa. Przez kilka godzin słyszeliśmy, jak na zewnątrz rozstrzeliwują ludzi. Gdy wyszłam z tego kompletu, z chodnika do rynsztoka miotłą zgarniali krew i strzępy ciał. Wpadłam w rozpacz połączoną z wściekłością. Wtedy postanowiłam przerwać komplety, a zamiast tego nauczyć się dobrze strzelać i rzucać granatem. Chciałam się dostać do jakiegoś plutonu egzekucyjnego i wykonywać wyroki. Do tamtej pory roznosiłam je tylko, ale wtedy przysięgłam sobie, że będę je wykonywać. Miałam szesnaście lat. Nie przyjęli mnie. Mój kolega Tadzio wysłuchał moich żalów. Powiedział, że jestem głupia i że powinnam dalej się uczyć, a jeżeli chcę strzelać, to on, który był wtedy w podchorążówce, będzie pożyczał mi notatki i mnie nauczy. I tak zrobiliśmy. Tadeusza aresztowano w grudniu 1943 roku. Wiedziałam, że mój brat też był w konspiracji, ale nigdy do końca nie powiedział, co robił. Później dowiedzieliśmy się, że z kolegami dostali rozkaz zgłoszenia się do prywatnej niemieckiej firmy na lotnisku na Okęciu. Tam dokonali sabotażu, spuścili benzynę. Niemcy ich zatrzymali i posadzili na Pawiaku. Ale majster, który pracował wtedy z nimi, chroniąc swoją skórę, zaświadczył, że wyciek paliwa nastąpił przypadkiem. Dzięki temu udało się wykupić chłopców, choć kosztowało to kupę pieniędzy. Moja drużynowa pomogła mi wydostać Tadeusza z aresztu. Brat wrócił do domu z gruźlicą, nie mógł dalej zajmować

się konspiracją. A ja chciałam działać. Rozpaczałam tak długo, że nic nie robię, aż w końcu moja drużynowa skontaktowała mnie z kolportażem. I w tym kolportażu się sprawdziłam. Kupowałam szmatławiec „Nowy Kurier Warszawski”, do środka wkładałam nasz „Biuletyn Informacyjny” i sprzedawałam na ulicy, krzycząc: „Nowy Kurier Warszawski”. Ludzie kupowali gazetę razem z biuletynem. Do tego jeszcze mi płacili. Próbowałam oddawać zarobione pieniądze redakcji biuletynu, ale oni nie chcieli. Uważali, że mi się należą. Więc część pieniędzy oddawałam do kościoła na Solcu, a za część kupowałam jedzenie do domu. **** Na godzinę „W” dostałam przydział do „Huberta”, czyli do Aleksandra Kamińskiego, redaktora naczelnego „Biuletynu Informacyjnego”. Miałam zgłosić się do redakcji na ulicy Boduena 5 albo 7, nie pamiętam już numeru. Powiedziano, że mam być tam nie o piątej, a o czwartej. To byłam przed czwartą. Obok na placu Napoleona walka zaczęła się wcześniej, jeszcze przed godziną „W”. A ja siedziałam w redakcji i nudziłam się śmiertelnie, bo nic się nie działo. Panie i panowie rozmawiali i jeszcze mi kazali parzyć kawę, a ja parzyć kawy nie umiem. Do dziś nie potrafię tego dobrze zrobić. Byłam zrozpaczona, że musiałam zostawić moje dwie młodsze siostry na trzy dni, żeby parzyć kawę – bo powstanie przecież miało trwać trzy dni. Do powstania poszedł ojciec, brat i one zostały same. Liczyliśmy na dziadka, że się nimi zaopiekuje. Wtedy już nie mieszkaliśmy z nim, a po drugiej stronie ulicy w równie małym jednopokojowym mieszkaniu. Więc się niecierpliwiłam, bo wszystko miało trwać trzy dni, a ja marnuję czas. I jeszcze każą mi robić coś, czego ja w ogóle nie potrafię. Widziałam, jak po

drugiej stronie ulicy, pod Boduena 2, chłopcy wybiegają z błyskawicami, że są uzbrojeni po zęby i że potem rannych znoszą. Postanowiłam więc, że się urwę z tego parzenia kawy. Po pierwsze, to tylko trzy dni, a po drugie, bardziej się przydam tam, po drugiej stronie. Gdy „Hubert” wysłał mnie z odezwą do ludności, zrobiłam mały zwiad. To był jeden z piękniejszych momentów w moim życiu. Biało-czerwone flagi powiewały na Boduena, na Chmielnej, na Widok, na Zgody. Te ulice były już wolne. Gdy rozdawałam ludziom odezwę, ściskali mnie, całowali, płakali, częstowali cukierkami, czereśniami. Wróciłam radosna, przy okazji obejrzałam sobie ten oddział po drugiej stronie. Dowiedziałam się, że akurat potrzebują łącznika, który zaniesie meldunek do „Montera”, przebywającego na placu Dąbrowskiego. Zgłosiłam się od razu. Powiedziałam, że mogę dla nich doręczyć meldunek, bo znam ulice, wiem, jak biec, ale pod warunkiem, że przyjmą mnie do swojego oddziału. No i udało się. Sytuacja była trudna, bo jeszcze bili się na Świętokrzyskiej, na Jasnej, ale wróciłam i zostałam w tym oddziale. Z tym że dowódca, porucznik Stefan Berent, ps. „Steb”, napisał karteczkę do „Huberta” z pytaniem, czy może mnie oddać do jego oddziału. „Hubert” sam osobiście zabrał moją teczkę, odprowadził i przekazał mnie nowemu dowódcy. Śmieszyło mnie, że niby jestem żołnierzem, a tu mój jeden dowódca niesie za mnie teczkę i jeszcze oddaje mnie pod opiekę innemu. I tak zostałam w tym oddziale do końca powstania jako łączniczka-strzelec. Miałam pseudonim „Pączek”, bo ważyłam tyle, co mierzyłam, proporcjonalnie. Normalnie dziewczęta, gdy mają szesnaście, siedemnaście lat, są smukłe i cierpią raczej na niedowagę. A ja miałam wagę dobraną do wzrostu. „Pączek” to

nie był mój wybór. Sama wybrałam pseudonim „Atma”, bo bardzo lubiłam Marię Rodziewiczównę, a w jednej z jej książek dusza, czyli atma, miała taki ogromny wpływ na społeczeństwo. Dlatego chciałam być „Atmą”, ale chłopaki popatrzyli na mnie i zdecydowali, że będę „Pączkiem”. Pierwszego dnia od Zdziśka Wrony – z którym się potem bardzo zaprzyjaźniłam – dostałam pistolet, jakich chyba kowboje używali. Sprzed pierwszej wojny światowej, bębenkowy, jedenastkę, do którego nie można było dostać naboi. W bębnie brakowało jednego pocisku i gdy strzelałam, musiałam pamiętać, żeby przekręcać bębenek. Drugim moim najserdeczniejszym przyjacielem na kwaterze był dwunastoletni harcerz z Szarych Szeregów – Jacuś. Bardzo go lubiłam. Był łącznikiem na bramie na kwaterze, tych najmłodszych nie puszczano do walki. Gdy ktoś przychodził z zewnątrz i chciał widzieć się z dowódcą, Jacuś pośredniczył. Był wyjątkowo mądrym i szlachetnym chłopcem. Widział rzeczy, których ja nie widziałam. Gdy wracałam z akcji zmęczona, zawsze na mnie czekał i dopóki nie usnęłam, relacjonował, co się działo. Któregoś dnia opowiedział mi, że jedna z naszych dziewczyn zanosi swoją porcję jedzenia gdzieś do piwnicy. Okazało się, że karmiła swoje dwie młodsze siostrzyczki. Jacuś martwił się o nią, uważał, że trzeba coś z tym zrobić. Bał się, co stanie się z tymi dziećmi, jeśli dziewczyna zginie podczas akcji. Poprosił mnie o pomoc. Więc przekazałam to „Stebowi”, a dowódca po pierwsze przydzielił normalne porcje żywnościowe dla tych dziewczynek, poza tym zaraz potem przeniósł łączniczkę razem z rodzeństwem w miejsce, gdzie było bezpieczniej niż u nas. Tam ze służby czynnej przeszła do służby pomocniczej. I to wszystko dzięki temu Jacusiowi. Nic nie uszło jego uwadze. Wiedział, gdzie chłopaki piją, gdzie trzymają alkohol. Czasem żeśmy z Jacusiem

wykradali butelki i chowali je. Bo my harcerze uważaliśmy, że nie wolno pić, zwłaszcza przed planowaną akcją. Potem po akcji odstawialiśmy alkohol na miejsce. Nigdy się nie zdradziliśmy. **** W moim oddziale składano błyskawice, a dowódca „Steb” był koordynatorem produkcji tych pistoletów maszynowych jeszcze w czasie konspiracji, więc u nas każdy miał własną broń. Mnie na początku dawali pistolety do przestrzeliwania. To znaczy, gdy szliśmy do walki, dostawałam broń świeżo złożoną, ale jeszcze niesprawdzoną. Gdy wracałam z akcji, mówiłam, jak działa, czy się zacina czy nie. Tak było aż do 23 sierpnia – kiedy to dostałam własną błyskawicę. I do końca powstania miałam już swoją. Byłam traktowana tak samo jak chłopcy. Jak trzeba było, to stałam na stanowisku, jak trzeba było, to biegłam, a gdy trzeba było iść na rozpoznanie, to zawsze wybierali mnie. Bo byłam nie tylko łączniczką, ale też strzelcem. Oficer miał tylko broń krótką i jakby nastąpił niespodziewany atak, to dziewczyna bez broni by nie pomogła. A gdy ja prowadziłam, to wiadomo było, że jak Niemcy zaskoczą, to obronię oficera. I tak się kiedyś zdarzyło. Pewnego dnia prowadziłam na rozpoznanie majora „Wolę” (Bernarda Romanowskiego). Chodziło o decyzję, jak mamy zająć stanowiska w związku z przełamaniem linii na Nowym Świecie przez wroga. Gdy weszliśmy na ich teren, Niemcy odcięli nam drogę powrotu. Osłaniałam majora, żeby on mógł wykonać zadanie i ustawić obronę. Bardzo ryzykował, przeskakiwał pod dużym ostrzałem, gdy ja go kryłam i przydusiłam wroga ogniem. Na szczęście zaraz przyszli chłopcy i odparliśmy nieprzyjaciela. Major „Wola” zawsze pamiętał tę naszą akcję. ****

Byliśmy oddziałem dyspozycyjnym generała Antoniego „Montera” Chruściela. Jedna sekcja naszego plutonu starczała za cały pluton normalnego oddziału. Bo u nas każdy miał broń. Poza błyskawicami staraliśmy się zdobyć niemieckie szmajsery czy steny. Bo błyskawica jest bardzo dobrą bronią, ale strzela się z niej ogniem ciągłym i trzeba wciąż ładować. A gdy amunicji brakuje, to jest katastrofa, bo w pewnym momencie nie ma już co ładować. A z broni strzelającej pojedynczym ogniem można nieprzyjaciela upolować. Każdy pocisk jest skuteczny, nie zużywa się tak szybko całego magazynku. „Monter” rzucał nas w różne punkty miasta. 13 sierpnia uczestniczyliśmy w przebiciu drogi na Stare Miasto, ale się nie powiodło. To była wielka akcja, w której brały też udział inne oddziały ze Śródmieścia Północnego. My byliśmy oddziałem nacierającym. Szliśmy od Żelaznej, mieliśmy przejść przez Chłodną i iść dalej na Stare Miasto, żeby otworzyć drogę. Przebicie się przez Chłodną okazało się niemożliwe. Czołgi jeździły tam bez przerwy, poza tym wróg był dobrze umocniony w tamtejszych domach. Zdobyliśmy jeden, kolejny, ale po przeciwnej stronie już się nie udało. Ponieśliśmy duże straty – zginął dowódca plutonu i kilku kolegów zostało ciężko rannych. Major „Wola”, który dowodził, zarządził odwrót. Z kolei jednym z naszych największych zwycięstw było zdobycie kościoła Świętego Krzyża. Choć krótko cieszyliśmy się wygraną, około dwóch godzin. Niemcy w odwecie zaczęli bombardowanie kościoła z czołgów i z powietrza. Zabili też swoich – bo na wieżyczkach kościoła ustawione były cekaemy niemieckie, który ryglowały Nowy Świat i Krakowskie Przedmieście. Gdy zdobyliśmy kościół, zdołaliśmy tylko zablokować wejścia do tych wieżyczek, nie mieliśmy szans na

zdobycie cekaemów. Ale oni sami swoich podpalili, widzieliśmy niemieckie spalone trupy, które spadły z tych wież. Ich broń niestety była już nie do użycia. **** Nasz dowódca „Steb” nie znosił, gdy bez sensu narażaliśmy życie. Uczył nas, że to nie sztuka zginąć, sztuką jest przeżyć i wykonać rozkaz. Raz mnie strasznie ukarał za bezsensowną brawurę. 13 sierpnia poległ w akcji dowódca mojego plutonu – porucznik Karol Wierciak, ps. „Orzeł”. Jego zastępcą był „Szach”, a ten miał żonę – znaną przed wojną aktorkę – którą nazywaliśmy Szachownica. Wydawała się odważną kobietą, ale raczej po prostu zupełnie nie zdawała sobie sprawy z tego, co jej grozi. Potrafiła biec ulicą w czerwonej chustce w białe kropki na głowie, żeby dołączyć do naszego plutonu. Bardzo nam przeszkadzała, a jej dzielny mąż nie mógł przez nią dowodzić. Ile razy wybieraliśmy się na akcję, to ona przychodziła za nami. „Szach” musiał zatrzymywać pluton, odprowadzać ją do bramy kwatery. Kazał wartownikom jej pilnować, żeby im nie uciekła. Niby ją lubiliśmy, była śliczna i pięknie śpiewała, ale czasem to jej życzyliśmy, żeby została na pierwszej barykadzie. No i 28 sierpnia uderzył pocisk wystrzelony z działa kolejowego, które nazywaliśmy bertą, i trafił w naszą kwaterę przy Boduena 2. Pocisk uderzył tak, że zwalił trzy piętra i całą klatkę schodową. A „Szach” z Szachownicą mieli swój pokój na piątym piętrze od strony dziedzińca. Gdy uderzył pocisk, ona się akurat kąpała w misce z wodą. I razem z miską i schodami nagusieńka spadła na sam dół. Jakimś cudem przeżyła. Była ranna w głowę. W tym ataku zginęła łączniczka Ewunia, mój ukochany harcerzyk Jacuś i na skutek obrażeń zmarł też dowódca naszego plutonu Leon Grzewiński, którego

przezywaliśmy Smoczek. A Szachownica darła się cały czas, że tam na górze zostały wszystkie jej kosmetyki. I przyczepiła się do mnie, żebym dostała się tam i uratowała jej rzeczy. Widziała, jak wcześniej wdrapałam się już na to piąte piętro, bo choć już mieszkaliśmy na parterze, to na ostatnim piętrze trzymaliśmy nasze sorty mundurowe, całe magazyny bielizny, buty, a jeden kolega twierdził, że za piecem schował broń. Chciałam sprawdzić, czy coś się uratowało, czy wszystko spadło. Więc Szachownica nie dawała mi żyć, spać mi nie dawała. Gdy tylko się na nią natykałam, to jęczała. W końcu straciłam cierpliwość i uległam. I akurat gdy przechodziłam z jednego okna do drugiego – bo musiałam z części niezburzonej przejść do tej zawalonej, dojrzał mnie „Steb”. Nic wtedy nie powiedział. Dopiero jak zeszłam. Dostałam 72 godziny służby karnej na bramie. Wszyscy szli do walki, a ja musiałam stać na bramie. Trzy doby. Długo nie mogłam tej kobiecie wybaczyć. Ale ona swoje kosmetyki odzyskała. Nie mogę zapomnieć jednej strasznej nieudanej akcji przebicia się do Starówki. To było w nocy z 31 sierpnia na 1 września – mieliśmy umożliwić przejście dla wojska i ludności cywilnej wycofujących się ze Starówki. W naszym oddziale mieliśmy minerki – żeby odróżniać się od łączniczek, miały do pseudonimu dodawane słowo „bomba”. Każdy myśli, że były grube, dlatego nazywano je bombami, a to były piękne i odważne dziewczyny, które minowały, potrafiły wydobyć trotyl z niewybuchu i zrobić z tego granat. Zrzucano nam takie granaty, które nazywano gammonami – zrobione z tworzywa przypominającego plastelinę. Rzucało się nimi w czołgi. Nie umielibyśmy ich zmontować, gdyby nie nasze minerki. Tak więc tej okropnej nocy jedna z minerek, „Adzia Bomba” (Eliza Grabowska), wysadziła otwór w murze spalonego domu przy

Granicznej 7. Przez otwór weszliśmy do tego budynku, gdzie jeszcze był żar i popiół. Przygotowywaliśmy się do ataku na niemiecki cekaem ustawiony na dziedzińcu i skierowany w stronę Królewskiej. Obserwowaliśmy Niemców. W tym czasie ktoś posłał przedwczesny meldunek, że Graniczną 7 już zdobyliśmy. A my nie zdążyliśmy nawet zaatakować. Któryś chłopak wszedł niechcący na blachę i zrobił się hałas, Niemcy usłyszeli i odwrócili cekaem na nas. W tym czasie fałszywy meldunek już dotarł do mojego oddziału i nasze sanitariuszki przybiegły z noszami, wchodząc prosto na linię ostrzału. Umierały na tym słońcu, mimo że miały opaski czerwonokrzyskie. Nad ranem wycofano nasz oddział. Wysłano inny, by szturmował. My mieliśmy później utrzymać już zdobyte miejsce. Zrobiła się masakra. Żołnierze, zanim zdążyli rozpocząć atak, zostali ostrzelani z samolotów wroga. Sanitariuszki po kolei wybiegały do rannych, każda, która wybiegała, dostawała się pod ogień cekaemu. Ostatnia, która wtedy tam zginęła, zanim pobiegła na pomoc, stała chwilę wcześniej ze mną w bramie i pogryzała pestki słonecznika. A parę minut później widziałam jej otwartą klatkę piersiową i jeszcze bijące serce. I tego nie mogę Niemcom wybaczyć. Jak mogli strzelać do dziewczyn w białych fartuchach z opaskami z czerwonym krzyżem. Zginęły wtedy sanitariuszka Helena Wasiukiewicz i komendantka łączniczek „Żywia” (nie poznałam jej nazwiska). Według mnie to sanitariuszki miały najcięższą służbę i były najdzielniejsze ze wszystkich. One musiały biegać, dźwigać, a były to dziewczyneczki. A do tego obowiązywała zasada, że w razie niebezpieczeństwa to one musiały przykryć rannego swoimi ciałami. Sanitariuszki, przynajmniej te z mojego oddziału, miały jeszcze taki zwyczaj – o co się z nimi

handryczyłam – że jeśli jakiś Niemiec dostał bardzo ciężko, a nasz chłopak lekko, to one najpierw Niemca opatrywały. Mnie szlag trafiał, że zabraknie opatrunków dla nas. Niemcy nie respektowali takich zasad. Niemcy w ogóle nie honorowali Czerwonego Krzyża. Tamtego dnia po raz pierwszy myślałam, że polegnę, i martwiłam się, że zostawię moje siostry, że nie wiem, gdzie są brat i ojciec, którzy też poszli walczyć. **** Gdy nastąpiła kapitulacja, mój oddział nie chciał złożyć broni. Koledzy wymyślili, że kanałami przejdziemy na Wilanów, a stamtąd do lasów i będziemy walczyć dalej. Gdy nasz dowódca „Steb” dowiedział się o tych planach, tak opieprzył chłopaków, że im te pomysły z głowy wybił. Powiedział wtedy: „Wszyscy macie iść do niewoli albo wyjść z cywilami, a potem wracać, uczyć się i walczyć dalej, żeby Polska była wolna”. W przeddzień złożenia broni dostałam od chłopaków z mojego oddziału maskotkę – małpę, którą nazwali Peemek, jak pistolet maszynowy. Dali mi ją na szczęście, bo tak bardzo nie chciałam rozstawać się z moim pistoletem maszynowym. Całą broń – a ja byłam doskonale uzbrojona, poza pistoletem maszynowym miałam broń krótką, gammony, granaty – zakopaliśmy z kolegami. Niemcom postanowiłam oddać tylko mój pistolet kowbojski, który i tak z braku naboi przestał być przydatny. Gdy oddawałam pistolet, Niemiec popatrzył najpierw na mnie, potem mi w oczy, potem na broń, a potem na moją małpę. I miał bardzo zdziwioną minę. Chyba nigdy nie widział takiej starej broni. Nie wiedział, czy jestem dziewczyną czy chłopakiem. Zaskoczony zasalutował mi. Dziś małpa Peemek jest dla mnie najważniejszą pamiątką z powstania. Po kapitulacji trafiłam do obozów. Najpierw do Lamsdorfu,

potem Zeithain – to był obóz-szpital jeniecki – wychodziły mi odłamki, po tym jak zostałam ranna w powstaniu. (To się stało na rogu Chmielnej i Nowego Światu, dostałam z granatnika, jak broniliśmy linii Nowego Światu. Do dziś mam jeszcze w sobie malutki odłamek). W obozie w drugi dzień świąt Bożego Narodzenia otrzymałam list od kogoś z rodziny z informacją, że ojciec żyje i że odnalazł moje siostrzyczki w sierocińcu w Łowiczu. To był mój prezent gwiazdkowy. Potem dowiedziałam się, że dziadka zabił pocisk zaraz na początku powstania, a mój brat, który był chory i nie dostał przydziału na godzinę „W”, sam zgłosił się do oddziału „Kryski”. W pierwszych dniach powstania w walce z czołgiem został bardzo ciężko ranny w kolano. Leżał w szpitalu, zameldował, że ma dwie młodsze siostry. Oddział „Kryska” opiekował się nimi do momentu, kiedy padł Czerniaków, ulica Przemysłowa. Niemcy zabrali dziewczynki razem z ludnością cywilną Czerniakowa i wywieźli je pod Częstochowę. Tak robili z dziećmi i osobami, które nie nadawały się do pracy. Chłop, któremu przydzielono moje siostry, nie bardzo się nimi opiekował. Któregoś dnia wyszły z domu – młodsza w letnich pantoflach, starsza już boso, bo buty jej się rozleciały. Starały się dostać do lekarza, bo jedna była chora. Szły przez las i tam spotkały posterunek partyzancki, opowiedziały żołnierzom swoją historię. Chłop dostał ostrzeżenie od partyzantów, żeby się lepiej dziewczynkami zajmował. Potem partyzantów ktoś wydał i moje siostry były przypadkowymi świadkami pacyfikacji oddziału. Bardzo to przeżyły. Miały do mnie żal, że je zostawiłam. Wyrzucały mi, że mama by ich nie zostawiła. Dopiero po wojnie dowiedziałam się, że mój brat Tadeusz wyszedł ze szpitala 13 września, a 16 poległ w walce.

**** Potem trafiłam do Altenburga, a na końcu znalazłam się w Oberlangen w Stalagu VI-C – obozie karnym dla kobiet. Znajdował się osiem kilometrów od granicy z Holandią. W kwietniu 1945 roku wyzwolił nas generał Maczek. Wspominam ten dzień jako jeden z najpiękniejszych w życiu. Oddział Maczka dowiedział się, że Niemcy planują nas zatopić. Nie byli w stanie ani nas wycofać, ani wyżywić, nie mieli co z nami zrobić. Więc postanowili unicestwić. Żołnierze Maczka bez rozkazu, bez uzgodnienia z aliantami, weszli i odbili nasz obóz. Dowieźli nas do Murnau w Alpach, a tam Anders przysłał swój transport, żeby zabrać nas do Włoch. W Maceracie spędziłyśmy cudowne wakacje – opalałyśmy się na plaży nad Adriatykiem, ale dla części najmłodszych dziewcząt nie było tam szkoły. Wysłano nas do Nazaretu w Palestynie. Do Szkoły Młodszych Ochotniczek utworzonej dla dzieci, które Anders uratował ze swoją armią z zesłania do Związku Radzieckiego. Tam później zachorowałam na gruźlicę i trafiłam do angielskiego szpitala w Egipcie. W szpitalu podjęłam decyzję o powrocie do kraju. Czułam wielką nostalgię. Chciałam wtedy być archeologiem. Wożono mnie po tych wszystkich cudownych zabytkach, żebym zmieniła zdanie i nie wyjeżdżała. Każdy, kto decydował się na powrót do Polski, był uważany przez środowisko żołnierzy Andersa za zdrajcę. Nas – bo też kilka innych dziewczyn z powstania – tak właśnie potraktowano. Ci, którzy przeżyli tułaczkę przez Związek Radziecki, zazwyczaj zostawali zagranicą, nie wracali. W dniu wyjazdu z Egiptu moja przyjaciółka dała mi kartkę z nazwiskiem jakiegoś Rosjanina, na wszelki wypadek, że jeśli mnie wywiozą do białych niedźwiedzi, to on mi pomoże. Ona była przekonana, że powrót do ojczyzny

tak się dla mnie skończy. **** Po wojnie ci, którzy ocaleli z naszego oddziału, po raz pierwszy spotkali się w 1947 na mszy za tych, którzy polegli. To było niezwykłe spotkanie. Najcięższą sprawą dla nas była kapitulacja, nie tylko ze względu na nasze dalsze losy, ale na losy mogił naszych kolegów, które zostawialiśmy. Przyrzekliśmy sobie wtedy, że po wojnie odszukamy naszych bliskich i pochowamy ich należycie, zrobimy to dla ich rodzin. Gdy wysłano nas do obozów i opuszczaliśmy Warszawę, wyglądała ona inaczej, niż kiedy wróciliśmy. Niemcy z zemsty systematycznie wysadzali dom po domu – mieli na to dużo czasu: październik, listopad, grudzień i połowę stycznia. Po powstaniu miasto było zniszczone w osiemdziesięciu paru procentach, a gdy wróciliśmy, to nie dość, że było całkowicie zrównane z ziemią, to jeszcze narodziła się wizja, że ma nie przypominać dawnej Warszawy. I wtedy po mszy nasz dowódca „Steb” wydał mi i plutonowemu podchorążemu Andrzejowi Koryckiemu ps. „Sokół” rozkaz, że mamy odnaleźć miejsca pochówku wszystkich poległych kolegów i zadbać, żeby były godne ich cierpienia. We dwójkę podjęliśmy walkę o Cmentarz Powstańców Warszawy. Gdy w 1982 roku Andrzej zmarł, sama kontynuowałam to zadanie. Kiedy któryś z kolegów ginął w akcji, zabieraliśmy go z miejsca, gdzie poległ, i taskaliśmy do naszej kwatery. Tam go chowaliśmy w chodniku czy trawniku, zabezpieczając dokumenty np. w butelce. Gdy wróciliśmy z obozów, okazało się, że już ich nie ma w tych płytkich grobach, gdzieśmy ich pierwotnie grzebali. Ciała, które pod koniec powstania z braku trumien były grzebane zawinięte w koce, rozkładały się.

Brakowało miejsc na cmentarzach. Pierwotnie pojawiła się zbrodnicza koncepcja, żeby wszystkie zwłoki spalić. Na szczęście w Polskim Czerwonym Krzyżu sekcją grobownictwa kierowała mądra kobieta, Jadwiga Boryta-Nowakowska, która zaproponowała, żeby poległych przenieść z tych płytkich grobów do wielkich mogił utworzonych w miejskich ogrodach. Powstały zbiorowe mogiły w ogrodzie u głuchoniemych i ociemniałych przy placu Trzech Krzyży, na rogu Okrąg i Czerniakowskiej, w Ogrodzie Krasińskich. Władze PRL-u postarały się, by nazwisk tych, którzy zostali zidentyfikowani, nie wpisywać potem do ksiąg cmentarnych, stąd do dziś jest tak ogromna liczba grobów bezimiennych. Byliśmy armią, której żołnierze nie mieli nieśmiertelników ułatwiających potem identyfikację, nie mieliśmy wtedy też torebek foliowych, żeby włożyć kartkę z nazwiskiem do takiej torebki, która nawet po latach się nie rozłoży. Wkładaliśmy karteczki do butelek, ale przy ekshumacji gubiono je, mylono. Dziś, po 67 latach zidentyfikowałam wszystkich z mojego plutonu, całą czternastkę. Mimo sprzecznych informacji, jakie przez lata otrzymywałam, wszyscy leżą na Cmentarzu Powstańców Warszawy na Woli. Choć nie w jednej kwaterze. Ale w kwaterze nr 82 jest tablica z wykutymi wszystkimi nazwiskami. Tak więc wykonałam rozkaz i jestem wreszcie w stanie spoczynku. Zakończyłam służbę. Teraz mogę czytać, zrobić coś w moim ogródku – bo mam ogródek, ale zapuszczony. Po straszliwej okupacji powstanie było dla nas momentem, kiedy poczuliśmy się wolnymi ludźmi. Ci, którzy nigdy nie utracili poczucia wolności, nie zdają sobie sprawy, jaką ma ono wartość. Trzeba młodym przekazywać, że człowiek bardziej niż jedzenia i warunków materialnych potrzebuje wolności.

Wanda Traczyk-Stawska

po wojnie przez 38 lat szukała miejsca pochówku swojego brata Tadeusza, a dopiero w 2014 roku udało jej się wykonać rozkaz, jaki otrzymała w 1947 roku od swojego dowódcy porucznika Stefana Berenta „Steba”, ustalając, że prochy jej czternastu kolegów z Oddziału Osłonowego WZW spoczywają na Cmentarzu Powstańców Warszawy. Dziś wchodzi w skład Komitetu ds. Cmentarza Powstańców Warszawy przy Światowym Związku Żołnierzy Armii Krajowej, nadal dba o pamięć 104 105 żołnierzy i cywili pochowanych na tym cmentarzu i nie przestaje działać. Kolejnym krokiem ma być wzniesienie Muru Pamięci z nazwiskami osób pochowanych na cmentarzu oraz pawilonu wystawowo-edukacyjnego.

Poetka odporna na wszelkie przeszkody

Bronisława Romanowska-Mazur pseudonim „Sosna”, Legionowo, łączniczka sanitariuszka, drużyna „Las”, „Ul-Puszcza”, „Rój Tom”, PW szpital powstańczy w Legionowie, I Rejon VII Obwodu „Obroża” Okręgu Warszawskiego AK

Największymi autorytetami byli dla niej nauczyciele. Największą potęgą wiedza. Największą naukę życia wyniosła z harcerstwa. Jeszcze przed wojną zdążyła się nauczyć zaradności i umiała znajdować wyjście z każdej sytuacji; zwyciężać małymi krokami w drobnych codziennych sprawach. Z tych lekcji czerpała w czasie okupacji i powstania. Swoje doświadczenia przelewała na papier w formie wierszy, które dziś są wspaniałym świadectwem tamtego okrutnego czasu. W wojnie nie chodziło o patos, o bohaterstwo. Wojna była ogromnym dramatem. Zarówno dla dorosłych z doświadczeniem – bo przecież przeżyli oni już pierwszą wojnę – jak i dla nas, podówczas młodzieży. Z dnia na dzień zawalił się świat, który wydawał się jedynym możliwym. Wszystko się zmieniło. Pod koniec sierpnia 1939 roku w domach ludzie zaczęli zalepiać okna warstwami gazet na klej z mąki kasztanowej. Miało to chronić szyby w czasie nalotów. Kopali rowy przeciwlotnicze w ogrodach. Niektóre były porządne, okładane deskami, inne bardziej prowizoryczne. Miały chronić od odłamków rozrywających się bomb. Już jako czternastolatka

zaangażowałam się w akcję pogotowia harcerskiego. Czułam się odpowiedzialną dziewczyną. Od trzydziestego szóstego czy siódmego roku należałam do harcerstwa, w trzydziestym ósmym składałam przyrzeczenie, w trzydziestym dziewiątym miałam otrzymać zastęp, przeszłam szkolenia. Nasze zastępowe przygotowały nas do tego, że może być wojna i jaką rolę mamy w tym czasie odegrać. W ostatnich dniach sierpnia powołani do wojska mężczyźni wyjeżdżali pociągami na zachód, a my pełniliśmy służbę na stacji kolejowej w Legionowie. Roznosiliśmy ciepłe napoje w butelkach, bułki, kanapki, poza tym odbieraliśmy też listy. Wydawało się nam, że wszystko będzie normalnie funkcjonować, na przykład poczta. Do tej nienormalności, jaką wprowadza wojna, jeszcze nie byliśmy przyzwyczajeni. Myśleliśmy, że życie będzie się toczyć tak, jak się toczyło. Niestety wszystko z dnia na dzień wywróciło się do góry nogami. Wtedy na stacji wśród poborowych wypatrzyłam mojego kierownika szkoły, Piotra Parola. Bardzo to przeżyłam, bo kierownik szkoły przed wojną był dla ucznia wielkim autorytetem. Dziś to zostało zniweczone, ale kiedyś nauczyciel, a zwłaszcza kierownik, jeśli do tego jeszcze wyróżniał się wybitną osobowością, miał ogromny wpływ na życie młodego człowieka, na kształtowanie jego charakteru. Dla mnie był kimś wyjątkowym, a tu znalazł się w pociągu jako jeden z wielu, wmieszany w grupę innych mężczyzn. Gdy wybuchła wojna, byliśmy całą rodziną – rodzice, ja i moje dwie siostry Janina i Ludwika – w naszym domu w Legionowie. Ojciec, Hieronim Romanowski, legionista i rezerwista, został powołany do służby, ale otrzymał jakieś tajne zadania, których my oczywiście nie znałyśmy. 1 września, gdy na niebie przelatywało mnóstwo samolotów w kierunku Warszawy, na targu w Legionowie sprzedawano jeszcze śliwki.

3 września w niedzielę bombardowano też Legionowo. Ale my wtedy byliśmy już w drodze. Podobnie jak mieszkańcy całej Polski wzięliśmy udział w powszechnej ucieczce. Ludzie opuszczali swoje domy w obawie przed wkroczeniem Niemców i próbowali przenosić się jak najdalej na wschód, na wschód, na wschód. Moja rodzina podobnie. W nocy z 1 na 2 września wyruszyliśmy z Legionowa szosą strużańską. Uciekaliśmy, a nisko lecące samoloty niemieckie ostrzeliwały drogę i cywilów. Od tamtej pory tragiczna śmierć stała się naszym stałym towarzyszem. I bezradność – najgorsze i najtrudniejsze uczucie do pokonania. **** Jeszcze tak niedawno wiedliśmy spokojne życie. Ojciec przed wojną prowadził w Warszawie, przy placu Krasińskich, zakład wykonujący ramy do luster i obrazów. Jeszcze niedawno przywiózł mamie prezent na sylwestrową noc. To był grudzień. Wielkie pudło z piękną suknią na bal. Z czarnej żorżety, z czerwoną różą. I ta suknia, i ta róża, i ten moment, kiedy mama otwiera pudełko i wyjmuje piękną suknię. Utrwalił mi się taki obraz: w przedpokoju stało tremo, mama przymierza tę suknię, jej postać w tym tremie. Jeszcze inne sceny utkwiły mi w pamięci. Któregoś dnia mama wysłała mnie z ojcem do Warszawy, tata miał mi kupić płaszcz na zimę. I kupił. Ale dwa numery za duży. Mama niezadowolona wysłała ojca jeszcze raz, żeby wymienił na mniejszy rozmiar. Albo jak tuż przed wybuchem wojny, w lipcu, po zdaniu egzaminów do Gimnazjum im. Juliusza Słowackiego przy ulicy Wawelskiej w Warszawie, mama uszyła mi dwa mundurki: jeden granatowy, obowiązujący w czasie lekcji, a drugi z białą bluzką i marynarskim kołnierzem na uroczystości. Było tak dobrze, tak normalnie, a wszystko tak

tragicznie się zakończyło. Suknia z czarnej żorżety z różą

Dzień grudniowy tamtego trzydziestego któregoś lustro tremo przetarte światło kinkietu w nim głos ojca dźwięczy w drzwiach na stole pudło płaskie jak blat w kolorze nocy zimowej śmiech matki z zachwytem radosnym z szelestu opakowania czerń delikatna się wyłania swą miękkość wokół rzuca światło przez nią przenika jak w baśni zaczarowanej

czerwony płomień róży na niej o płatkach przejrzystych i złocistych jak ważki skrzydła bal bal bal matka wiruje a suknia z prześwitem za nią w walcu różę gonią oczy taki uroczy ten wieczór i bal chwilo trwaj… **** Gdy uciekaliśmy z Legionowa, zabraliśmy ze sobą tylko najpotrzebniejsze rzeczy. Jedzenie musieliśmy zdobywać po drodze. Na jakiejś wsi mama dostała słoninę, stopiła tłuszcz i przelała do słoika. Cieszyła się, że będzie miała czym posmarować nam chleb. Nagle nadleciały samoloty i trzeba było znowu uciekać. Tłuszcz nie zdążył jeszcze zastygnąć. Biegliśmy przez pole i nie groza tej sytuacji nas dopadła, tylko żal, że mama się przewróciła, naczynie się przechyliło, a zdobyty

stopiony smalec się rozlał. Rozpacz była ogromna. Po paru dniach, nie dotarłszy nawet do Garwolina, ojciec i towarzyszący nam inni mężczyźni doszli do wniosku, że nie ma co dalej wędrować na wschód, że trzeba wrócić do Warszawy. Bo przecież stolica się nie podda i Niemcy będą musieli odstąpić. W nocy z 6 na 7 września dotarliśmy do Warszawy. Gdy przeprawiliśmy się przez most, z siostrami postanowiłyśmy zdobyć pożywienie. Byliśmy bardzo głodni, uczucie głodu od tamtej pory często nas prześladowało. Szybko się okazało, że w mieście o jedzenie było dużo trudniej niż na wsi. Sklepy zostały pozamykane, pieniądze straciły ważność. Weszłyśmy do jednego z opuszczonych mieszkań, licząc, że coś uda nam się upolować. Od drzwi uderzył nas okropny zapach kwasu, skisłego jedzenia. Znalazłyśmy jedynie porozbijane weki, a w nich zgniłe pomidory. Prawdopodobnie ktoś nas uprzedził. Więcej już nie odważyłyśmy się wchodzić do porzuconych domów. Naszym celem była piękna barokowa kamienica na placu Krasińskich. Stała mniej więcej w tym miejscu, gdzie dziś jest pomnik Powstańców Warszawy. Wtedy naprzeciwko pomnika Kilińskiego, który potem został przeniesiony na Stare Miasto. To tam właśnie znajdował się zakład, który przed wojną prowadził ojciec razem ze wspólnikiem. Ojciec co prawda zdążył już zrezygnować ze spółki i przyjąć posadę państwową w warszawskim urzędzie skarbowym, pewniejszą, dającą, wydawałoby się, stabilność i stałe dochody, ale wiedział, że możemy się tam schronić. W suterenie, gdzie do tej pory mieścił się zakład, zebrało się kilka rodzin takich uchodźców jak my. Stamtąd po schodkach wchodziło się do sklepu, miejsca, gdzie w normalnych czasach przyjmowano zamówienia i obsługiwano klientów. To tam przeżyłam 20 dni oblężenia Warszawy, stały

ostrzał miasta, bombardowania z artylerii ciężkiej. We wrześniu 1939 roku Niemcy otaczali Warszawę. W środku miasto było wolne – można powiedzieć. Wychodząc na zewnątrz z sutereny, byliśmy narażeni na ostrzał, ale walki nie toczyły się na ulicach Warszawy, a wokół miasta, na przedpolach. Tu zagrożenie stanowiły bombardowania. Domy się waliły i zamieniały w gruzowiska, ciągle widzieliśmy łuny pożarów, także łuny nad Zamkiem Królewskim, palącą się wieżę z zegarem. Któregoś dnia dowiedzieliśmy się, że do brzegu Wisły przybiła barka z niespodziewanym transportem ryżu i cukru. Ci, którzy dostali tę informację, czym prędzej się tam udali. Wszyscy gromadzili zapasy, a my przybyliśmy do Warszawy bez niczego. Więc razem z średnią siostrą Ludwiką, która jest prawie moją rówieśnicą, wyruszyłyśmy Podwalem na dół nad Wisłę, by zdobyć trochę tych cennych dóbr. W harcerstwie nauczyłam się być dzielną i zaradną, być odporną na wszelkie przeszkody i znajdować rozwiązanie, nauczyłam się też zdobywać, to znaczy wszystko robić lepiej, piękniej, staranniej. Chodziło o zwycięstwa również w małych codziennych sprawach: dostać lepszą ocenę z przedmiotu, którego się nie lubiło, ładniej uprasować koszulę czy zacerować pończoszkę, porządniej dom wysprzątać, czy, jak tym razem, zdobyć trochę jedzenia dla rodziny. Na kładce prowadzącej na barkę było tłoczno. Ludzie chodzili tam i z powrotem, więc kładka mocno się bujała. My dwie sierotki z warkoczykami nie dałyśmy rady jej pokonać. Stałyśmy zmartwione na brzegu, zastanawiając się, jak zaradzić tej sytuacji. I wtedy podszedł do nas mężczyzna z koszem ryżu i go nam ofiarował. Tak nam się udało. Później długo żywiliśmy się tym ryżem. Ojciec przynosił też koninę, bo konie padały na ulicach. Moja mama nie przemogła się, by ją jeść. Słodkawy

smak mięsa pamiętam do dziś, tak jak i zupy z soczewicy, którą jedliśmy na okrągło w czasie okupacji. Nie znosiłam jej, ziarna rozgotowane razem z kartoflami – to był smak nie do przełknięcia. Utrwalił mi się też na zawsze smak chleba z mąki kukurydzianej. Mąki pszennej brakowało, ale jakimś sposobem kukurydziana była. Widocznie Niemcy sprowadzali, a nasi kupowali. I wypiekali z niej chleb, co prawda żółciutki i dobrze wyrośnięty. Tęskniłam za prawdziwym bochenkiem. W suterenie mieszkała z nami pewna rodzina z Białegostoku, zaprzyjaźniłam się z ich córką, również jak ja harcerką, Baśką Olszanowską. Po nalotach we dwie wychodziłyśmy na plac, by pomagać zagubionym i przerażonym ludziom wrócić do domów i pozbierać się. Gdy byli ranni, pomagałyśmy służbom sanitarnym. Wtedy jeszcze pielęgniarki nosiły czyste białe fartuchy, czepeczki, wszystko odbywało się elegancko, później w miarę pogarszania się warunków, kiedy zabrakło już wody, wyglądało to coraz bardziej prymitywnie. Działałyśmy, bo nie można było stać z boku i patrzeć. Musiałyśmy w tym uczestniczyć. Od pierwszych chwil było tak, że nie przeżywałyśmy wojny, my w niej brałyśmy udział. Nie chodziło o przetrwanie, ale walkę o zachowanie wolności i godności, tego co było nasze, a było nam grabione i niszczone. 23 września Niemcy zbombardowali naszą kamienicę. Mieli taki zwyczaj, że najpierw rzucali bomby palące, żeby oświetlić teren, a potem bomby burzące. Panowie zwykle wychodzili z sutereny przed budynek, żeby sprawdzić, co się dzieje, czy możemy bezpiecznie spać. Zawsze spaliśmy w ubraniu, bo nigdy nie wiedzieliśmy, co się może zdarzyć. I tamtej nocy ojciec zszedł do sutereny i powiedział: „Musimy opuścić kamienicę, bo się pali”. Ogień rozprzestrzeniał się momentalnie. Wyszliśmy na rozświetlony rakietami plac

Krasińskich. Poczuliśmy się bardzo samotnie. Dokoła huk, bomby się rozrywają, a my bezradni nie wiedzieliśmy, co począć. Ojciec zdecydował, że idziemy do pałacu Krasińskich. Waliliśmy do tych drzwi, waliliśmy całą grupą. Najpierw nikt nie podchodził, w końcu usłyszeliśmy, że nie mogą nas wpuścić. Nie chcieli nam pomóc, choć wydawało się, że w takiej sytuacji powinni. Może otrzymali takie polecenie, może musieli chronić księgozbiór. Polecili nam, byśmy udali się do sądów na Lesznie. Dotarliśmy tam zdenerwowani. A w piwnicach sądów siedziało pełno ludzi, panowały bardzo złe warunki. Chciało nam się pić, mama wyżebrała od kogoś pół szklanki wody i poiła nas łyżeczką. Spędziliśmy tam tylko jedną noc. W tym czasie ojciec razem z kolegą wrócili do palącej się kamienicy, by zabrać rzeczy, które w pośpiechu zostawiliśmy. Wtedy Niemcy zrzucili bomby burzące. Stropy się zawaliły, na szczęście tata znał tylne wyjście z budynku i zdążył uciec. Jego kolega niestety został przysypany i zginął. Następnego dnia przenieśliśmy się do schronu przeciwlotniczego, wykopanego naprzeciwko pałacu Krasińskich. Panowie przystosowali schron do mieszkania. Zbudowali prowizoryczny dach, wstawili kozę, na której mama gotowała ten ryż z koniną. Przetrwaliśmy tam do 28 września, do kapitulacji Warszawy. Wtedy ojciec załatwił wojskową furmankę, zaprzężoną w dwa konie, którą wróciliśmy do domu do Legionowa. **** Podróż do domu była moją pierwszą prawdziwą akcją konspiracyjną. Przewoziłam broń mojego taty, krótką, „piąteczkę”. Schowałam ją do torby sanitarnej, którą dostałam jeszcze na szkoleniu w harcerstwie. Pistolet ukryłam pod

bandażami, plastrami, opatrunkami, amoniakiem, wodą utlenioną i maską przeciwgazową. Na posterunku granicznym nikt mnie nie przeszukał. Akcja się powiodła. Po kapitulacji Warszawy inni mieszkańcy Legionowa również wrócili do domów. 29 września utworzono nowe granice wzdłuż Bugu i Narwi między Generalną Gubernią i III Rzeszą. Obecny powiat legionowski stał się strefą przygraniczną. Powstawały niemieckie posterunki wyposażone w broń maszynową i schrony, do których doprowadzono linie telefoniczne. Wtedy mój ojciec został powołany do Polskich Sił Zbrojnych na Zachodzie. Dostał zadanie wyjazdu na wschód i stworzenia jakichś komórek na terenach okupacji sowieckiej. Został aresztowany na granicy przez NKWD i nie wrócił do domu. Już nigdy nie wrócił do domu. Aż do marca 1946 roku nie wiedzieliśmy, co się z nim stało i czy żyje. Właśnie wtedy przysłał list, w którym pisał, że został ranny przed bitwą pod Monte Cassino, znalazł się w Anglii i dostał rentę wojenną od króla Jerzego VI. Dowiedzieliśmy się wówczas, że dwa lata spędził w łagrze w Workucie, aż do ogłoszenia amnestii na podstawie porozumienia Sikorski-Majski w 1941 roku. Dzięki uzyskanej przepustce trafił do Buzułuku, a tam do armii Andersa. W czasie okupacji dwa razy dostałyśmy półkilogramowe paczuszki z Portugalii z kawą i bakaliami oraz kartką: „Przesyłam serdeczne pozdrowienia”, bez podpisu. W ten sposób ojciec usiłował nam przekazać, że żyje. W 1939 roku przeżyliśmy pierwszą Gwiazdkę bez taty. Ojciec

opaska biało-czerwona w kieszeni

z ulicy stolicy schowana decyzja przymus opuszczenia rodziny czapka na czoło zsunięta oczy okular kryje i łzę, która nie spływa tylko ból rozstania żegna w kazamatach na Wschodzie smutek przy wigilijnym stole dzieli z opłatkiem matka w niepewności i oczekiwaniu niewiedza długich lat pięciu w niedolę była wpisana i ciężar odpowiedzialności za każdy dzień dzisiejszy barki obciążone nad miarę

brak uśmiechu beztroski bezpieczeństwa powrotu brak i wieści róża zmięta w ciemności Od pierwszych dni okupacji mieszkańcy Legionowa zajęli się przemytem żywności. W Generalnej Guberni wprowadzono kartki na żywność, za które można było dostać trochę chleba, margaryny, marmolady z buraków oraz mydła. Brakowało mąki. Niektórzy w domach na żarnach ucierali zboże, a potem piekli podpłomyki. Handel mięsem był zakazany pod karą śmierci, ale i tak na rynku można było zdobyć tak zwaną rąbankę, czyli części mięsa wieprzowego bez podziału na gatunki. Brak tłuszczu uzupełniano olejem wyciskanym domowym sposobem z ziaren lnu, słonecznika, maku, rzepaku. W obliczu głodu ludzie wyprawiali się po jedzenie do Nowego Dworu Mazowieckiego oddalonego o 15 kilometrów, który już znajdował się na terenie Rzeszy. Ja tylko raz się wybrałam, zimą 1940 roku, kiedy już wszystkiego brakowało. Razem z koleżanką Wiesią, do jej ciotki. Mama dała mi saneczki dziecięce, żeby łatwiej było przewieźć żywność. Udało nam się dotrzeć lasem na miejsce bez przeszkód. Inni też szli tą samą drogą. Nie pamiętam dokładnie, co kupiłam, pewno jakąś kaszę, fasolę, mąkę, może cukier i osełkę masła, która tkwi w mojej pamięci do dziś. Osełka to był kawałek masła w kształcie dużego motka włóczki, uformowany ręcznie. Do dziś nie wiem, skąd wzięła się ta nazwa. Wiesia została u ciotki w Nowym Dworze, więc ja wracałam sama do domu. Sama i nie sama, bo inni też wracali. Koło Janówka naszą

grupę zatrzymali żandarmi. Nie chcąc wszystkiego stracić, wrzuciłam osełkę w krzak jałowca. Żandarmi zabrali nam żywność i pozwolili odejść. Wszyscy się rozeszli, nikt nie szedł do Legionowa. Zabrałam moją ocalałą osełkę i szłam szosą do Jabłonny. Po drodze spotkałam leśników, którzy zlitowali się nade mną i podwieźli. Nigdy więcej matka nie pozwoliła mi już iść po jedzenie. Wiem, że dla innych takie wyprawy kończyły się czasem śmiercią. Niemcy strzelali do tych, którzy uciekając, próbowali ocalić z trudem zdobytą żywność. Mimo to wielu moich kolegów i koleżanek ryzykowało i przekraczało granicę Generalnej Guberni. Raz się udawało, raz nie. **** A jak wyglądało nasze dalsze życie? Ojciec przeszedł trudną drogę, ale o wiele trudniejszą przeszła moja mama i my w Legionowie. Pozostałyśmy w zniszczonym domu i bez środków do życia. Mama zarabiała, haftując serwetki, robiąc na drutach swetry i buty ze sznurka. To były letnie sandały, sama takie nosiłam, koleżankom się podobały, więc zamawiały. Pomagała nam też Tajna Organizacja Nauczycielska, którą w rejonie Legionowa kierował Piotr Parol, mój wspominany już wychowawca ze szkoły podstawowej. W 1940 roku skontaktowała się ze mną i koleżankami nasza zastępowa Marysia Pietraszko. Zorganizowała biwak nad Wisłą i poinformowała nas, że dostała nakaz wyjazdu na przymusowe roboty do Niemiec. Uzgodniłyśmy, że dalej się będziemy spotykać i prowadzić harcerską działalność. Przekazała zastęp mnie. Miałam wtedy piętnaście lat. Ja z Janką chodziłyśmy do Szkoły Handlowej, która realizowała gimnazjalny, choć ograniczony program ogólnokształcący, a Ludwika jeździła do szkoły zawodowej do

Warszawy. Pod nazwami przedmiotów dozwolonych kryły się te zakazane: terenoznawstwo to była tak naprawdę chemia, arytmetyka równała się matematyce, a higiena – biologii. Dyrektorem naszej szkoły był oficer Armii Krajowej Jerzy Siwiński, mocno związany z konspiracją. Dobrze się uczyłam, więc na mieście również dawałam lekcje z przedmiotów zakazanych, angażowałam się w tajne nauczanie, a dzięki skromnemu wynagrodzeniu pomagałam mamie w utrzymaniu domu. Sama uczęszczałam na tajne komplety z literatury i historii do Janiny Fultyn. W czasie wojny trzeba było się ciągle dokształcać, bo szkoła tylko sygnalizowała różne zagadnienia. Poza tym lekcje na kompletach były dla nas też czasem, kiedy mogłyśmy poczuć się trochę normalniej, jak młodzież. Spędzić razem czas, pośmiać się, pożartować. Taka namiastka życia towarzyskiego i kulturalnego. Nauczyciele organizowali koncerty, poranki artystyczne. Przyjeżdżali do nas artyści z Warszawy, aktorzy recytowali wiersze patriotyczne, operowi śpiewacy występowali z fragmentami oper. La Donna è mobile środa czy czwartek to był majowego zakurzonego dnia w jedno z tych lat niepewnych gdy lęk i gniew całością żył ta mała sala wszystkie okna na północ

zniszczone deski podłogi dwie długie dwie krótkie ściany między nimi dużo nas po szesnaście siedemnaście lat mamy nie udało się nam stać w kolejce po bilet do teatru teatru nie ma… nie czekamy na koncert nigdy się nie odbędzie mija czas nasz czas mija nieświadomi tego wyglądamy niecierpliwie niezwykłości chwili przyjazdu tenora z opery której też nie ma nazwiska nie znamy

aria z Rigoletta taka piękna gdzieś biją gdzieś cierpią a my wsłuchani w tonów harmonię głos odbija się od ścian wibruje między nami przenika czarem wirtuozerii którą mistrz Verdi tworzył czujemy się jak wszyscy w salach operowych świata nie wojna nie walka ale człowiek wolny gdzieś tęsknota zbudzona wyzwala pragnienie móc żyć normalnie żyć i rozkoszować się pięknem tym

(maj 1943) Nauczycielka muzyki pani Jadwiga Cieplińska organizowała koncerty muzyczne dla wtajemniczonych. Odbywały się one w jej domu przy ulicy Kazimierza Wielkiego. Jej uczennice, moje koleżanki też zaprzysiężone w AK – Zosia Kisielewicz i Bogusia Wilcz – dawały takie koncerty w swoich domach. Były to dla nas niezwykłe przeżycia. Nawiązywało się wtedy przyjaźnie i sympatie. Nie miałam czasu na sympatie, ale tak jak i moje koleżanki podkochiwałam się w chłopcach z podchorążówki. Jednym z nich był Jurek Kołodziejski, ps. „Zeus”, z „Parasola”. Brał udział w akcji „Koppe” w Krakowie. Wtedy ranny wrócił do Legionowa. Biegałyśmy też za kolegą z naszej klasy Staszkiem Szatkowskim, ps. „Mały”, też z „Parasola”. Jego brat Ireneusz Szatkowski, ps. „Nałęcz”, zginął w akcji „Stamm”. Moją szkolną sympatią był też Jurek Chlewicki, uczeń pierwszej klasy w naszym tajnym liceum. Interesował się ekonomią. Pamiętam, że pożyczył mi do przeczytania historię gospodarczą Polski i podczas przerwy dzieliliśmy się uwagami na temat tej książki. W pewnej chwili został wywołany do dyrektora. Był 17 czerwca 1943 roku. W Legionowie była też tajna podchorążówka, do której uczęszczała większość uczniów z klasy licealnej. Tego dnia rano doszło do akcji zbrojnej pod Stanisławowem koło Nieporętu. Zginęli w niej dwaj koledzy Jurka. Wszyscy zostali zawiadomieni o grożącym niebezpieczeństwie aresztowania. Moja sympatia, Jurek, ps. „Odrowąż”, zginął w czasie walk powstańczych w Legionowie. Zapalam zawsze znicz na jego grobie, a pod Stanisławowem, gdzie stoi pamiątkowy obelisk w miejscu akcji, każdego roku 17 czerwca organizuję ze swoim środowiskiem kombatanckim uroczysty apel.

Janina Fultyn uczyła nas i jednocześnie zajmowała się powielaniem podziemnej prasy. W Legionowie wychodziła tajna gazeta „Reduta”, która zdobywała informacje z nasłuchu radiowego i z artykułów, które były drukowane w „Biuletynie Informacyjnym”. Drugą ważną osobą była dla mnie nauczycielka polskiego w Szkole Handlowej – Wanda Tomczyńska. Dołączyła do grona pedagogicznego w 1942 roku. Tomczyńska była komendantką Wojskowej Służby Kobiet. W jej domu mieściła się tajna kancelaria Sztabu I Rejonu. Bywałam tam wielokrotnie. Byłam łączniczką między panią Wandą i swoim środowiskiem Szarych Szeregów. Przez miesiąc w tajnej siedzibie sztabu ukrywali się francuscy jeńcy, którzy uciekli z obozu. Brałam udział w przeprowadzeniu jednego z nich w bardziej bezpieczny rejon. Wanda Tomczyńska zmarła w 1998 roku, a ja dzięki współpracy ze środowiskiem kombatanckim i miejscowymi władzami powołałam fundację jej imienia na rzecz dzieci i młodzieży. Ufundowaliśmy tablicę pamięci w miejscu, gdzie mieszkała pani Wanda. Fundacja funkcjonuje do dziś i wspiera materialnie uzdolnioną młodzież naszego miasta. W czasie okupacji Wanda Tomczyńska organizowała szkolenia sanitarne i łącznościowe dla młodzieży. Obie panie pewnie kiedyś o mnie rozmawiały, bo zaproponowały mi pomoc w zorganizowaniu drużyny Szarych Szeregów. Ściągnęłam swoje dziewczyny i tak zaczęłyśmy regularną działalność szaroszeregową. Powstał wtedy hufiec konspiracyjny o kryptonimie „Rój-Tom”, z przedwojennym podharcmistrzem Ludwikiem Szmidtem na czele. Jednocześnie był on dowódcą 705. plutonu w I Rejonie. Nasze drużyny harcerskie z Legionowa, Wiśniewa, Choszczówki, Jabłonnej, Chotomowa, Nieporętu i Zegrza weszły w skład tego hufca. Było dziewięć

drużyn męskich i cztery żeńskie. Wśród żeńskich znalazły się moja drużyna „Las” w Legionowie, „Burza” w Chotomowie, bez nazwy w Jabłonnej i „Stokrotki” w Wiśniewie. Jeden zastęp żeński zawiązał się też przy drużynie w Choszczówce. Zaczęły się szkolenia. W okresie okupacji służba harcerska skupiała się na przygotowaniach do walki, czyli samokształceniu i zdobywaniu sprawności. Zostałam łączniczką w służbie zdrowia, miałam kontakt z komendantem – doktorem pułkownikiem Tadeuszem Frydrychowiczem, który zorganizował w prywatnych mieszkaniach w Legionowie szpitale polowe AK oraz punkty sanitarne wokół Legionowa. Organizowałam kursy sanitarne dla młodzieży harcerskiej i nie tylko harcerskiej. Jeździliśmy razem do Nieporętu i do południowego Zegrza. Zbiórki mieliśmy w okolicach Legionowa. Składaliśmy przyrzeczenia. Urządzaliśmy uroczystości patriotyczne na miarę możliwości i opiekowaliśmy się grobami poległych, którzy spoczywali na naszym cmentarzu. W rocznice śmierci dekorowaliśmy groby. Dziś wszyscy się dziwią, że tak śmiało wtedy akcentowaliśmy nasz patriotyzm. Przechodziliśmy też szkolenie wojskowe z bronią, ale jeśli chodzi o struktury organizacyjne, poznaliśmy je dopiero wiele lat po zakończeniu działań. Tak naprawdę pełna dekonspiracja nastąpiła w latach 90. ubiegłego wieku. W końcu konspiracja polegała na tym, żeby mieć jak najmniejszą wiedzę. Zostałam przeszkoloną sanitariuszką, ale też łączniczką. Dużo jeździłam do Warszawy. Punkt kontaktowy znajdował się na zapleczu kaplicy na Rakowieckiej, u księży jezuitów. Raz mieliśmy tam spotkanie z Marią Kossak-Szczucką, autorką pięknego katechizmu patriotycznego. Patronowała młodzieży harcerskiej. Co pewien czas organizowaliśmy w Legionowie spotkanie z jakimś profesorem z warszawskiej wyższej uczelni. Na

spotkaniach na Rakowieckiej załatwiano nam taką osobę. Do mnie należało pilotowanie profesora z Warszawy do Legionowa. Podróżowaliśmy pociągiem. Spotkania i wykłady odbywały się w domach prywatnych, zazwyczaj w Legionowie, ale czasem też w sąsiednich Płudach i w Choszczówce. Wtedy miałyśmy zbiórki wyjazdowe. Na tym moje zaangażowanie się nie kończyło. Nie wszyscy rodzice godzili się na wojskową i niebezpieczną działalność swoich córek. Znając te dziewczyny, wiedząc, że garną się do działania, razem z moją drużynową założyłyśmy dla nich Sodalicję Mariańską. To była organizacja również nielegalna, ale kościelna, a moderatorem był ksiądz. Zgłosiło się aż 40 sodalistek. Spotykały się w kościele, przygotowywały dzieci do pierwszej komunii, modliły się za naszych braci, ojców na froncie. Legionowska sodalicja funkcjonowała do 1949 roku, kiedy władze rozwiązały wszystkie organizacje zakładane przed czy w trakcie wojny. W 1998 roku w kościele pod wezwaniem św. Jana Kantego z mojej inicjatywy została ufundowana dziękczynna tablica-wotum, złożona Matce Bożej i upamiętniająca obecność w Legionowie Sodalicji Mariańskiej. **** „W Warszawie także wybuchło powstanie” – odnotowała w swoim pamiętniku moja siostra Janina, ps. „Sarna”. Dowództwo Armii Krajowej wyznaczyło tę samą godzinę „W” dla Legionowa i dla stolicy. Legionowo i okolice znalazły się w I Rejonie VII Obwodu „Obroża” Okręgu Warszawskiego AK. Rejon nosił kryptonim „Marianowo-Brzozów”. Zaprzysiężonych zostało 2500 żołnierzy i osób wspomagających, a dowództwo objął ppłk Roman Kłoczkowski, ps. „Grosz”. Dla nas było to ważne, że walczyliśmy razem z Warszawą.

W końcu w czasie konspiracji my łącznicy jeździliśmy do Warszawy po bibułę, po informatory i przywoziliśmy je do Legionowa. 1 sierpnia o godzinie siedemnastej nastąpiła dekonspiracja. Wyszliśmy na ulicę z opaskami biało-czerwonymi. My dziewczyny miałyśmy pełnić służbę łącznościową z oddziałami walczącymi i sanitarną w dwóch szpitalach powstańczych, założonych od razu pierwszego dnia. Z akcji powstańczej w naszym mieście pamiętam ostrzał z ulicy Warszawskiej, który trwał od godziny siedemnastej do dwudziestej. Pociski rozrywały się wzdłuż ulic, a odłamki niszczyły domy i ogrodzenia. Wtedy zostały zniszczone: furtka, część ogrodzenia przy moim domu i ogromna akacja. Zapach jej kwiatów pamiętam do dziś. W czasie jednego z bombardowań zniszczony też został dom, ale nie do końca. W jednej części można było mieszkać. Rano 2 sierpnia z Lidką Gawałkiewicz, ps. „Mrówka”, przenosiłyśmy punkt sanitarny z ulicy 3 Maja na ulicę Sienkiewicza. Padał deszcz. Koledzy pożyczyli nam swoje panterki, zdobyte wcześniej w opuszczonych przez Niemców koszarach. Wyglądałyśmy w nich śmiesznie. Dla mnie niezatartym wspomnieniem jest widok terenu zaoranego przez Niemców gąsienicami czołgów i widok płytkich dołków strzeleckich. My kopaliśmy rowy strzeleckie przy szosie warszawskiej, a Warszawa budowała barykady. W miejscu akcji z czołgami zginęli dwaj harcerze, a jeden został ranny. Podczas dyżuru w szpitalu ciągle zmieniałam mu lód w termoforze, a on majaczył coś o karabinie. W czasie powstania broń była ważniejsza niż chleb. Odwołanie walki wywołało w nas poczucie wielkiej klęski, a rozkaz zniszczenia opasek i dokumentów był dla nas bardzo bolesny. Później te pogrzeby powstańcze organizowane w pośpiechu. Ostatni dyżur przy kuchni polowej. Poparzyłam sobie wtedy dłonie gorącą

zupą, chyba kapuśniakiem. Kapusta, pomidory, ziemniaki rosły w każdym ogrodzie. Kwitły też floksy, których ogromne bukiety złożyłyśmy na grobach powstańców. Miały taki dziwnie mdły zapach. Dni sierpniowe, początkowo deszczowe, potem były ciepłe i słoneczne. W Legionowie powstanie trwało tylko kilka dni. Pod koniec lipca, gdy dotarła wiadomość, że Armia Czerwona jest już pod Radzyminem i strzały słyszeliśmy w Legionowie, Niemcy zaczęli pospiesznie opuszczać miasto. Wierzyliśmy, że Rosjanie wkroczą niebawem i wspólnie pokonamy wroga. Tymczasem oni zajęli Pragę i stanęli, a nam kazali walczyć w osamotnieniu. Ledwo zdążyliśmy wyjść na ulice, zdobyć broń z niemieckich koszar, Niemcy wrócili z większymi siłami. Po trzech dniach dowódca Kłoczkowski rozwiązał wszystkie oddziały w Legionowie i utworzył jeden, który przeszedł do partyzantki. Reszta dostała rozkaz rozejścia się do domów. Niemcy postanowili zaprowadzić nowe porządki. Zajęli się wyłapywaniem żołnierzy legionowskiego podziemia. Rozpoczęły się represje, rozstrzeliwania. Zamordowali między innymi dyrektora mojej szkoły Jerzego Siwińskiego. Któregoś sierpniowego dnia zarządzili zbiórkę wszystkich mieszkańców. Nie byli jeszcze pewni, co zrobią Rosjanie, więc nie wywieźli nas do obozów pracy. W końcu starszych puścili do domów, a nas młodzież popędzili do lasu do Nieporętu, na teren przyfrontowy. Nie wiedzieliśmy, jakie mieli zamiary, czy nas zaraz rozstrzelają, czy wywiozą dalej. A oni stworzyli tam obóz przejściowy. Mieliśmy budować umocnienia. Mężczyźni kopali rowy i przygotowywali stanowiska dla dział w lesie, a my, dziewczyny i kobiety, odchwaszczałyśmy duży parów pod okop. Mężczyźni nocowali pod chmurką, a dla kobiet przystosowano stodołę. Na szczęście było słonecznie i ciepło. Z Legionowa

było nas ze trzysta osób. Parów, w którym pracowałyśmy, był dość głęboki. Chciałam pracować z moją koleżanką Zosią Kamińską, a żeby się do niej dostać, musiałam pokonać jakieś 20 metrów. Pomyślałam, że zamiast przedzierać się przez krzaki, wdrapię się na górę, przejdę ten kawałek lasem i zejdę do niej. Gdy wyszłam z tego rowu, zatrzymałam się. Poczułam się lekko i dobrze. Ranek, świeże powietrze, niebo błękitne. Jakbym zupełnie zapomniała, w jakiej sytuacji się znajduję. Gdy zrobiłam kilka kroków, nagle usłyszałam strzał i świst kuli nad głową. Strzelił Niemiec, który nas pilnował. Struchlałam. Najwyraźniej nie chciał mnie zabić, bo gdyby chciał, toby to zrobił. Jak zabijają, to świstu kuli nie słychać, tylko się pada i koniec. Zbiegłam z powrotem na dół i do koleżanki nie dotarłam. Wtedy Niemcowi chyba się zrobiło głupio. Przyszedł do mnie i kazał wyjść z parowu. Przestraszyłam się, że chce mnie załatwić. Ale on poprowadził mnie do „polowego biura”, stanowiska, gdzie pracowała moja katechetka ze szkoły podstawowej. Niemiec oznajmił: „zostaniesz tutaj”. I tak się stało. Kilka dni później Zosia rozchorowała się na płuca, bardzo słabo się czuła. Namówiłam ją, żebyśmy przekonały lekarza obozowego, że obie jesteśmy chore, ona na płuca, a ja cierpię na rozstrój żołądka. I udało się. Dostałyśmy zwolnienie i po tygodniu wróciłyśmy do domu. Tydzień później zwolniono wszystkie kobiety, a mężczyzn pogoniono dalej, na końcu trafili do obozów. **** W czasie wojny doświadczyłam wszystkiego w pigułce. Oblężenie Warszawy, aresztowanie (przesiedziałam jedną noc, mama ubłagała Niemca i mnie wypuścili), okupację, głód, konspirację i ukrywanie się na strychu czy w zagonach

ziemniaków przed łapankami. Bo w Legionowie Niemcy też urządzali łapanki w odwecie za akcje ruchu oporu i w ramach planu wyniszczenia narodu polskiego. Najgorszą akcję prowokacyjną zgotowali nam volksdeutsche w 1940 roku. Zamordowali komisarycznego wójta Legionowa o nazwisku Marielke, po czym w zemście hitlerowcy wywieźli do Palmir 190 najwybitniejszych działaczy społecznych i politycznych z Legionowa i okolic. 48 osób z mojego miasta rozstrzelali 26 lutego 1940 roku. Potem było powstanie i obóz przejściowy. Wydawało się, że po zakończeniu działań wojennych powoli zacznie wracać normalność. Ale 28 października 1944 roku wkroczyli Sowieci i zajęli miasto. Mojej matce koszmar rewolucji znowu stanął przed oczami. Mieszkała w jej trakcie w Rosji i była świadkiem okrucieństw. Przed wojną w naszym domu „bolszewik” było strasznym słowem. Myśmy się po prostu go bały. Równało się nieszczęściu, czemuś najgorszemu. Gdy Rosjanie wkroczyli do Legionowa, moja siostra zapisała w swoim pamiętniku: „O Boże, znowu się zaczyna”. Mojego kolegę od razu następnego dnia aresztowali i wywieźli na Sybir. Zaczęły się masowe aresztowania. Wystarczyło, że ktoś wydał się podejrzany. Uznając nasz teren za przyfrontowy, rozpoczęli wysiedlanie ludności. Niektórzy za wódkę potrafili się wykupić i zostawali. Moja matka nic nie miała. Pewnego dnia żołnierze wyprowadzili nas z domu, tak jak stałyśmy, wywieźli wraz z kilkoma innymi rodzinami na furmance, wyrzucili gdzieś na szosie i odjechali. To była ich metoda. Tak robili przecież w Związku Radzieckim – zostawiali ludzi na pustkowiach, zdanych tylko na siebie. Listopad. Zimno. Doszłyśmy w końcu do najbliższej miejscowości, do Czarnej Strugi, gdzie spędziłyśmy noc w jakiejś stodole. Mama się

załamała. Ten jedyny raz. Miała dość, nie chciała nawet nam niczego przyrządzić do jedzenia, choć byłyśmy bardzo głodne. Wtedy po raz pierwszy w życiu gotowałam zupę z kaszą jęczmienną. Nie wiedziałam jeszcze, że kaszę jęczmienną trzeba wrzucać do gotującej wody, bo wrzucona do zimnej ciemnieje. I zupa wyszła czarna. Spałyśmy tam na podłodze, a byłyśmy tak wychudzone, że wszystko nas bolało. Do dziś za każdym razem, gdy kładę się spać, czuję się szczęśliwa, że mogę zasypiać w miękkim łóżku. Tego noclegu na gołych dechach nigdy nie zapomnę. Następnego dnia doszłyśmy do Radzymina. Tam przydzielono nam pokój u jednej rodziny. Gospodarze zaprosili nas na święta. To była druga nasza najsmutniejsza wigilia – po tej pierwszej bez ojca w trzydziestym dziewiątym. W pokoju stała duża przystrojona choinka. Tak bardzo się ucieszyłyśmy na jej widok, ale gdy tylko zjedliśmy kolację, gospodyni oznajmiła: „Teraz rozbieramy choinkę. Bo jak Rosjanie zobaczą, że świętujemy, wszystko nam zabiorą i nas aresztują”. Ogarnęła nas rozpacz. Na każdym kroku potem czułyśmy zagrożenie ze strony Sowietów. Pamiętam, że wezwano mnie na służbę do szpitala polowego z rosyjskimi żołnierzami. Przeżyłam koszmar, oznajmiłam mamie, że pod żadną groźbą tam nie wrócę. Uratowała mnie szkoła. W lutym w Radzyminie otwarto szkołę średnią z internatem, razem z siostrą Janką przeprowadziłyśmy się tam i już zostałyśmy do matury. Obie zrobiłyśmy maturę i zdobyłyśmy kwalifikacje pedagogiczne. Duża grupa nas akowców znalazła w tej szkole dom, naukę, jedzenie. Z legionowskiej grupy konspiracyjnej było nas aż dziesięcioro. Moja mama z najmłodszą siostrą Ludwiką, gdy tylko dostały pozwolenie, wróciły do Legionowa.

Nie wiem, jak to się działo, że moja mama, która była sama, nigdzie na stałe nie pracowała, nie miała żadnych zasobów, potrafiła zadbać, żebyśmy skończyły szkoły. Nie posłała nas do pracy, chciała, żebyśmy się kształciły. I osiągnęła swój cel. **** Chcąc przybliżyć atmosferę tamtych trudnych lat, w których przyszło nam dorastać, napisałam książkę o legionowskich Kolumbach. Najważniejszy był dla nich obowiązek służenia ojczyźnie. Uważali ją za coś bardzo ważnego, własnego, kochanego, koniecznego do życia. Ojczyzna była dla nich wartością, dla której warto było cierpieć, walczyć, nawet zginąć. My, byli żołnierze AK i harcerze Szarych Szeregów, pielęgnowaliśmy wspomnienia na spotkaniach koleżeńskich, utrzymywaliśmy przyjacielskie więzi, pisaliśmy do siebie listy. Gromadziłam te materiały i tak powstała moja książka Czas próby, wydana w 2011 roku. W jej opracowaniu pomogło mi Muzeum Historyczne w Legionowie oraz władze samorządowe miasta i powiatu. Na okładce jest zdjęcie z naszej akcji umieszczenia napisu „Polska zmartwychwstanie”. Pamięć zatarła szczegóły. Pamiętam jednak, że zawsze nosiłyśmy przy sobie kredę i kawałek czerwonej cegły. W każdej sprzyjającej okoliczności kreśliłyśmy znaki Polski Walczącej na murach, ogrodzeniach i słupach. Napis uwieczniony na okładce książki został starannie wykonany przed świętami Wielkanocy, w kwietniu 1944 roku. Umiałyśmy zręcznie kreślić litery, bo w naszej szkole, oficjalnie „handlówce”, uczyłyśmy się pisma technicznego. Umieszczenie tego napisu na ogrodzeniu stolarni, którą kierował ojciec jednej z moich koleżanek, Alicji Witkowskiej, ps. „Igiełka”, było dla

nas niezatartym wspomnieniem. W bardziej niebezpiecznych akcjach ubezpieczali nas koledzy z drużyn męskich. Jeden z nich zrobił też zdjęcie tego napisu i naszej grupy „Sosen”. Taki był kryptonim mojego zastępu. Bronisława Romanowska-Mazur urodziła się w 1926 roku w Śniadowie koło Łomży. Od 1930 mieszka w Legionowie. Po wojnie podjęła pracę nauczycielską i jednocześnie studiowała. Gdy nawiązała kontakt z ojcem po 1946 roku, starała się o wyjazd do Anglii na uczelnię. Jednak nie dostała pozwolenia ani paszportu. Ojca odwiedziła dopiero w 1965 roku. Zaocznie ukończyła filologię polską na Wyższych Zawodowych Studiach Nauczycielskich w Warszawie. Pracowała w Szkole Podstawowej nr 1 w Legionowie do 1981 roku. W 2003 roku została Honorowym Obywatelem Miasta Legionowa. Jest matką dwojga dzieci. Od wielu lat prezesuje Kołu Armii Krajowej w Legionowie. Stoi na czele miejscowego środowiska Szarych Szeregów. Stara się dokumentować wojenne wydarzenia i upamiętniać ludzi, którzy je współtworzyli. Dzięki jej zaangażowaniu oraz pomocy koleżanek i kolegów powstały liczne znaki pamięci na terenie byłego I Rejonu VII Obwodu „Obroża” Okręgu Warszawskiego AK.3

Szczęściara

Barbara Wilczyńska-Sekulska pseudonim „Penelopa”, łączniczka i sanitariuszka, Batalion „Kiliński”, IV kompania „Watra”

Mówi, że zawsze dopisywało jej szczęście, najlepszym dowodem na to jest fakt, że ciągle żyje. W czasie wojny nie raz umknęła śmierci; a to udało jej się ukryć przed łapanką, a to zbiec w porę i uniknąć transportu do obozu, ani razu nie oberwała odłamkiem, nie trafił jej granat, nie utopiła się w kanale, a do tego rodzice przeżyli wojnę. Miałam dużo szczęścia. Dużo więcej niż inni. Dziś nadal mieszkam w kamienicy, którą mój ojciec odbudował po wojnie. Choć na pewno nie wyglądam już jak dawniej. Z dziesięć lat temu przydarzyło mi się coś zabawnego. To było na spotkaniu kombatantów, członków batalionu „Kiliński”, do którego należałam. To był niegdyś duży batalion, liczył dziewięć kompanii, więc oczywiście wszyscy się nie znaliśmy. Rozmowa zeszła na początek wojny, na szkołę. I widzę, że wpatruje się we mnie jeden mężczyzna, łysy jak kolano. W końcu pyta mnie: – Jak się nazywasz z domu? – Wilczyńska – odpowiadam. – To ty, Baśka? Gdzie są twoje warkocze?

Przyglądam mu się i nagle go rozpoznaję. – Andrzej? A gdzie są twoje bujne włosy? Okazało się, że chodziliśmy do jednej klasy w podstawówce. A potem byliśmy w tym samym batalionie w czasie powstania warszawskiego. Rozpoznaliśmy się dopiero po kilkudziesięciu latach. To było wzruszające. Chodziłam do szkoły powszechnej przy alei Szucha. Uczyło się tam dużo dzieci wojskowych – na pewno nie byliśmy młodzieżą bananową, jak to się dzisiaj mówi, a za to przepełnioną duchem patriotyzmu. Taka też panowała atmosfera w naszym domu. Mój ojciec w wieku siedemnastu lat jako ochotnik brał udział w bitwie o Grodno w 1920 roku podczas wojny polsko-bolszewickiej. Należał do Związku Strzeleckiego, organizacji popularnie zwanej Strzelec. Śmieję się, że to rodzinne, bo potem ja w tak młodym wieku poszłam w jego ślady, wstępując do AK. (Zresztą w jego ślady poszłam nie tylko w tym. Tak jak on zostałam po wojnie stomatologiem. Tata specjalizował się w protetyce, ja w chirurgii). No i w genach odziedziczyłam patriotyzm. W dzieciństwie moją największą przyjemnością było czytanie książek, zwłaszcza historycznych, o dziejach Polski. Podkradałam je z półek rodziców. Szalałam z radości, gdy na któreś urodziny dostałam Trylogię Sienkiewicza – najbardziej chyba dlatego, że składała się z tak wielu tomów. Szkołę powszechną skończyłam w 1939 roku i zdałam egzamin do Gimnazjum im. Jana Kochanowskiego, przy ulicy Rozbrat. Ale we wrześniu wybuchła wojna. Całe oblężenie Warszawy przeżyłam oczywiście tu, w Śródmieściu. Ciągle

widzę Niemców triumfalnie wjeżdżających na motocyklach na plac Zbawiciela. To był okropny dzień, okropne przeżycie. Zawsze mieszkałam w Śródmieściu w obrębie takich ulic, jak Śniadeckich, Koszykowa, Wilcza. Do dziś przecież. Na chwilę przenieśliśmy się na Bracką do ciotki, bo mieszkała na parterze. Wydawało się, że w razie bombardowania tam będzie bezpiecznej. **** Po kapitulacji Warszawy do gimnazjum chodziłam tylko przez miesiąc, potem Niemcy pozamykali szkoły. Dyrekcje wielu szkół, również mojej, zorganizowały tajne komplety, na które chodziłam. Wszystko odbywało się pod przykrywką szkoły krawieckiej. Miałyśmy legitymacje, że niby tam uczęszczamy, coś szyjemy, a w domach spotykałyśmy się na prawdziwych lekcjach. Było nas zwykle około ośmiu dziewcząt, zajęcia się odbywały na zmianę w różnych domach. W ten sposób do wybuchu powstania zaliczyłam cztery klasy gimnazjum, czyli zrobiłam tak zwaną małą maturę. Uczyłyśmy się, ale byłyśmy młode, więc też chciałyśmy się bawić. W miarę możliwości. No i lubiłyśmy przechytrzać Niemców. Pewnego dnia Niemcy chodzili od domu do domu i przeprowadzali kontrolę. Akurat komplety odbywały się u mnie w mieszkaniu na Śniadeckich. Tu też ojciec miał swój gabinet stomatologiczny, który często służył za dobrą przykrywkę. Gdy więc tylko ktoś przyniósł nam tę informację, dwie dziewczyny od razu poszły do gabinetu ojca, udając pacjentki, a dwie do sąsiadów na górę, tak więc na niczym nas nie przyłapali. W czasie okupacji w domu zawsze dużo się działo, przewijało się wiele osób, organizowaliśmy akcje, nawiązywaliśmy kontakty, głównie przez mojego brata

ciotecznego Janka. Był kilka lat ode mnie starszy. Jego ojciec był inżynierem i wojskowym. Gdy wybuchła wojna, pracował w Kanadzie przy budowie samolotów. I tam spędził całą okupację. Więc rodzice pomagali ciotce i Jankowi. A Janek chodził na komplety swojego gimnazjum tuż obok naszego domu – na Koszykową, więc często stołował się u nas razem z kolegami. Zaprzyjaźniliśmy się wszyscy. Gdy nadarzała się taka możliwość, jeździliśmy pod Warszawę do Świdra czy Otwocka, tam rozciągaliśmy siatkę między drzewami i graliśmy w siatkówkę. Miałam też swoją sympatię i chodziłam na randki. Mój adorator mieszkał na Żoliborzu – to był kolega Janka oczywiście. Spotykaliśmy się rano w sobotę o godzinie siódmej czy ósmej rano na mszy w kościele Zbawiciela. Zawsze przynosił mi jakiś kwiatek, który wpinałam we włosy, i po mszy szliśmy na spacer do Łazienek. Miałam wtedy czternaście, piętnaście lat. Dziś wiem, że on też brał udział w powstaniu, ale wtedy nasze drogi się nie skrzyżowały. Był w innym zgrupowaniu. Został ranny i prawdopodobnie trafił do szpitala gdzieś na Sadybie, a szpital został spalony przez Ukraińców. W każdym razie nie znaleziono jego ciała, do dziś nie ma grobu. Nie urządzaliśmy prywatek, ale spotykaliśmy się całą grupą regularnie. Zawsze w domach. A to na prywatnych koncertach – Niemcy mieli dobry słuch, wyczulony zwłaszcza na Chopina, jak usłyszeli jego muzykę na ulicy, można było mieć poważne kłopoty, ale to nas specjalnie nie zniechęcało – im bardziej patriotycznie, tym lepiej. A to z innych okazji. Gdy już zgromadziliśmy się u kogoś, spotkania przeciągały się do rana. Obowiązywała godzina policyjna. Nie można było wyjść w środku nocy. Kiedyś zorganizowałam dla naszej gromady andrzejki. Z pracowni protetycznej ojca podebraliśmy wosk. Stopiliśmy go

i jakoś tak się stało, że w czasie wróżenia prysnął na ścianę w salonie. A u nas na ścianach były tapety. Więc konsternacja, co zrobić. W naszej grupie był taki chłopak, którego ojciec szczególnie lubił. Więc mówimy mu: „Jurek, idź, ojca zaczaruj, a my w tym czasie spróbujemy usunąć ten wosk”. Żelazkiem próbowaliśmy go stopić ze ściany. No i udało się. Trochę ślad został, ale tata nam wybaczył. W końcu nie żałował nam tych niewielu rozrywek, jakie sobie fundowaliśmy. Nieraz wieczorami wymykaliśmy się na ulicę, malowaliśmy patriotyczne napisy czy rozklejaliśmy nalepki. Naprawdę ciągle coś się działo. Niestety pewnego dnia do mieszkania mojej ciotki i Janka wtargnęli Niemcy. U nich w domu akurat odbywało się tajne spotkanie. Zrobili kocioł, wszystkich wyłapali. Mojego brata ciotecznego z kolegami wywieźli do Oświęcimia. Tam zginął, tylko dwóch chłopaków z tamtej grupy ocalało. **** Każdy wstępował do tej organizacji, do której miał jakieś wejścia. Bo przecież były różne. Była jesień 1942 roku. Jedna z koleżanek z kompletów – o rok czy dwa ode mnie starsza – spytała, czy nie chciałabym dołączyć do konspiracji. Oczywiście, że chciałam. Miałam niecałe szesnaście lat i wstąpiłam do IV kompanii batalionu „Kiliński”, należącego do Armii Krajowej. Choć nie powinnam, to nie mogłam nie powiedzieć o tym rodzicom. Mama pewnie z chęci walki, ale też z troski o mnie zgłosiła się ze mną. Razem działałyśmy zarówno w czasie okupacji, jak i powstania. Do końca. Na jednakowych zasadach. W „Kilińskim” było dziewięć kompanii, wszystkie walczyły w Śródmieściu, poza IV właśnie, która miała swoją siedzibę na Woli. Obrałam pseudonim „Penelopa”, bo akurat na

lekcjach przerabialiśmy starożytną historię. Czym się zajmowaliśmy? Przede wszystkim przechodziliśmy szkolenia z terenoznawstwa, ze składania broni, strzelania, a także roznosiliśmy tajną prasę, dostarczaliśmy dokumenty i broń. Nasza patrolowa Marysia była studentką medycyny i przygotowywała dziewczyny do służby w roli sanitariuszek. Działaliśmy w obrębie pewnej grupy, w której się znaliśmy, spotykaliśmy się w domach. U jednej z koleżanek mieliśmy zbiórki z naszym dowódcą, porucznikiem „Watrą” (kompania nazywała się też IV kompanią „Watra”). Raz z koleżanką dostałyśmy rozkaz. Miałyśmy dostarczyć pistolety i granaty ze Śródmieścia na Wolę. Akcja okazała się trudniejsza, niż się spodziewałyśmy. Do dziś czuję lęk, gdy wspominam tamten dzień. To była jesień, szybko robiło się ciemno. Poupychałyśmy broń po kieszeniach i wyruszyłyśmy. W drodze zaskoczyła nas łapanka. Nie wiedziałyśmy, co robić. Wycofałyśmy się i skręciłyśmy w boczną uliczkę, gdzie wcześniej zauważyłyśmy knajpę. Znajdowała się w suterenie. Zbiegłyśmy do niej po schodkach. Weszłyśmy do środka i natknęłyśmy się od razu na pijanych facetów. Konsternacja. Dwie nastolatki z warkoczami, a tu pijatyka. Nie było odwrotu. Dość nieprzyjemnie, ale udało nam się przeczekać, wyjść cało i dokończyć akcję. **** Przed wybuchem powstania, przed 31 lipca, zostaliśmy skoszarowani w mieszkaniu u jednej z koleżanek na Śliskiej. Moja mama też tam była. 1 sierpnia dowódca „Watra” wysłał mnie z meldunkiem o godzinie „W” do plutonu stacjonującego przy Młynarskiej na cmentarzu ewangelickim. Ledwie dotarłam na miejsce i dopadłam dowódcę, porucznika „Hipka”,

z informacją, a już kilka minut później rozpoczęła się strzelanina. Zaczęło się wcześniej. Bardzo chciałam wrócić do swoich, wiedziałam, że nasza kompania miała atakować szkołę żandarmerii na rogu Żelaznej i Leszna. Dziś znajduje się tam urząd dzielnicy Wola. Wzdłuż ulicy Leszno przebiegał mur getta. Od Młynarskiej nie udało mi się przedostać do Śliskiej, gdzie zostało dowództwo i reszta moich chłopaków. Na Gibalskiego trafiłam na chłopców z Szarych Szeregów. Przenocowałam u nich. Rano przedostałam się do Okopowej i w końcu u sióstr zakonnych na Lesznie znalazłam mój patrol sanitarny. Cieszyłam się, że odnalazłam mamę. Kolejnego dnia Niemcy bardzo już nacierali od strony Woli. Powstańcy, którzy się stamtąd wycofywali, zabrali nasz oddział z noszami, opatrunkami i całym ekwipunkiem i wspólnie przeszliśmy na Grzybowską. Tam zostaliśmy ze dwa dni. W tym czasie rozegrała się walka na rogu Żelaznej i Chłodnej – powstańcy zdobyli ogromny bunkier niemiecki. Po akcji przyprowadzili nam jeńców niemieckich. Pierwszy raz musiałam opatrywać esesmana. Z jednej strony, widząc rannego człowieka, chciałam mu pomóc, ale z drugiej czułam wielką niechęć. (W latach 70. jako stomatolog zostałam wydelegowana do pracy w NRD i muszę przyznać, że nawiązałam całkiem przyjemne stosunki z tamtejszymi ludźmi. Życzyłabym sobie mieć takie stosunki w pracy w Polsce, jak miałam wtedy tam, więc bardzo różnie się układa i nic nie jest jednoznaczne). Nie było wyjścia, musiałyśmy ich opatrzyć. Stamtąd później wyruszyliśmy z rannymi powstańcami do sądów – ciągle liczyłyśmy z mamą, że trafimy na naszych chłopaków z „Kilińskiego”. Na miejsce dotarliśmy po południu. Sale były wolne, dostałyśmy pokój, mogłyśmy chwilę odpocząć. Pierwszy raz od kilku dni wreszcie wyciągnęłam się na łóżku.

Co to była za ulga. Ale upłynęło zaledwie kilka godzin i przyszedł rozkaz, żeby rannych przenieść z sądów do szpitala maltańskiego. Z Leszna ulicą Elektoralną przedostaliśmy się z noszami na Senatorską. Szpital znajdował się w pałacyku, gdzie przed wojną mieściła się Resursa Kupiecka. Powstał w 1939 roku i działał przez całą okupację. W czasie powstania Niemcy nadal traktowali go jak normalny szpital, nie powstańczy. Podczas okupacji właśnie tam przechodziłyśmy z mamą szkolenie sanitarne, miałyśmy wykłady i egzaminy. I przyniosło nam to szczęście. Gdy padł rozkaz, że po przetransportowaniu rannych mamy się rozejść, każdy w swoją stronę, nie wiedziałyśmy, dokąd się udać, gdzie szukać naszego oddziału. Wtedy rozpoznała nas siostra przełożona i zatrudniła nas obie w szpitalu na stanowiskach pielęgniarek. Dwa dni później toczyły się ciężkie walki na placu Teatralnym, wtedy – jak się później okazało – zginął nasz poeta Kamil Baczyński. Długo nie cieszyłyśmy się spokojną pracą. Po kilku dniach przed wejście główne zajechały samochody, rozległo się szczekanie po niemiecku i padły strzały. Wszystko działo się szybko. Niemcy zaraz po przekroczeniu progu otworzyli ogień. Na szczęście, żeby wejść do głównej sali, trzeba zejść trzy stopnie w dół, tak więc nikt nie został trafiony, łóżka stały poniżej linii ostrzału, a my zdążyłyśmy ukryć się między nimi. Gdy Niemcy zajęli szpital, zrobiło się nerwowo. Choć był to szpital cywilny, leżało tam wielu powstańców, którzy mieli przy sobie broń. Nie można było się zdradzić. Po kryjomu zebrałam broń od tych chłopaków, pistolety, naboje, i w nocy ukryłam wszystko w ogródku. Ocaleliśmy tylko dlatego, że na piętrze leżeli ranni Niemcy, którzy przyznali, że byli dobrze traktowani przez polski personel. Dwa dni później wrogie wojska wycofały się sprzed budynku tak samo niespodziewanie, jak się pojawiły.

W szpitalu znowu zapanował spokój. **** Mimo pracy w szpitalu nadal zależało mi, żeby odnaleźć swój oddział z „Kilińskiego”. Wypytywałam powstańców docierających ze Starego Miasta i odwiedzających rannych kolegów. W końcu wyprosiłam u siostry przełożonej wolny dzień, założyłam biały fartuch, opaskę i ruszyłam na poszukiwania. Dostałam małą łączniczkę – ośmioletnią dziewczynkę, która przez ruiny wyprowadziła mnie na ulicę Długą. A tam rozpytywałam się po drodze o swoich. I znowu los się do mnie uśmiechnął, bo spotkałam czterech chłopaków z mojej kompanii. Najpierw nie poznali mnie w tym fartuchu, ale po chwili już się ściskaliśmy i bardzo cieszyliśmy. Oddział przebywał wtedy na Starym Mieście w Wytwórni Papierów Wartościowych. Nie miał sanitariuszek, chłopcy bardzo chcieli, żebym z mamą do nich dołączyła. Nie musieli mnie namawiać. Zgodziłam się oczywiście. Uradowana wróciłam po mamę i jeszcze tego samego dnia zgłosiłyśmy się w Wytwórni. Znowu poczułam się bezpiecznie, byłam wśród ludzi, którym ufałam i którzy ufali mnie. Spędziłyśmy tam kilka tygodni, niemalże do końca sierpnia. Dyżurowałyśmy przy barykadach na terenie Wytwórni. Ja zazwyczaj pełniłam wartę przy ulicy Zakroczymskiej. Pewnego dnia do Wytwórni trafił mój kolega „Lewek”, którego poznałam na początku wojny przez Janka. Okazało się, że służył w zgrupowaniu pułkownika „Leśnika”. To była miła niespodzianka, bo przecież nie wiedzieliśmy, kto w jakim zgrupowaniu się znajdował. Nie mieliśmy wiele czasu na rozmowy, bo nie minął dzień i razem z mamą zostałyśmy wysłane na Żoliborz. Ledwo wyruszyłyśmy, w Wytwórni

wydarzyła się okropna tragedia. Wytwórnia miała bardzo głębokie piwnice; gdy ją budowano, przygotowano tam schron dla prezydenta. W tym schronie doktor Hanna Petrynowska, ps. „Rana”, zorganizowała punkt sanitarny i szpital powstańczy dla obrońców gmachu i rannych. 28 sierpnia Niemcy tam weszli, zastrzelili lekarkę i sanitariuszki, po czym wrzucili granaty do środka, zabijając wszystkich rannych. Niemcy byli okrutni. Nie mieli żadnych skrupułów. My w tym czasie byliśmy już w kanałach i przeprawialiśmy się na Żoliborz. Było nas około czterdziestu osób z kompanii „Watra” z batalionu „Kiliński”. Wędrowaliśmy kilka godzin. Weszliśmy na placu Krasińskich. To był ogromny kanał, jak się stanęło, to ręką nie można było dosięgnąć sklepienia – tzw. burzowiec. Woda w nim była głęboka i bystra. Mieliśmy przewodnika, który nas prowadził. Każdy z nas trzymał się liny, żeby się nie zgubić. Gdzieniegdzie czołgaliśmy się na czworakach, a najtrudniej było przejść przez rwący potok w kanale – tam dużo ludzi ginęło, topiło się. Nasza grupa chyba dzięki tej linie przeszła bez szwanku. Trasa prowadziła od placu Krasińskich, pod Cytadelą, pod Dworcem Gdańskim aż do ulicy Krasińskiego. Wyjście z kanału znajdowało się niefortunnie za barykadą naszych, więc musieliśmy cicho się wydostawać, żeby nie wpaść od razu w łapy Niemców. **** Dopóki Stare Miasto nie padło, na Żoliborzu działo się dość dobrze. Wyszliśmy z kanału jak do innego świata. W oknach były szyby, w ogródkach rosły pomidory i jarzyny. Do tego panowała tam świetna organizacja w przeciwieństwie do chaosu, jakiego doświadczyliśmy na Woli, gdzie z każdej strony ktoś

strzelał, gdzie masowo Niemcy mordowali ludzi. A na Żoliborzu porządek. Do tego stopnia, że nawet działał szewc, który zreperował mi rozlatujące się buty. Dowództwo kazało sprawdzić nasze umiejętności przed przydzieleniem do konkretnej grupy. Wzięli mnie z matką na egzamin, pani doktor nas przepytywała, legitymacja ze Śródmieścia nie wystarczała. W końcu przydzielono nas do drugiej kompanii w zgromadzeniu „Żubra”, który stacjonował akurat w budynku Szkoły Straży Pożarnej przy ulicy Potockiej. Potem zostałyśmy oddelegowane do tzw. olejarni – pałacyku Norblina przy ulicy Gdańskiej 33 – która swoją nazwę zawdzięczała dużym zapasom oleju rzepakowego, bardzo cennego dla ludności cywilnej. Po dwóch tygodniach spokoju, 14 września, Niemcy rozpoczęli atak na Żoliborz. Placówka w olejarni była mocno wysunięta, do tego znajdowała się niedaleko Wisły. Zarówno my, jak i Niemcy mieliśmy informację, że Rosjanie już zaczęli gromadzić się po drugiej stronie rzeki. Nikt nie przypuszczał wtedy, że Rosjanie bynajmniej nie zamierzali pomóc walczącej Warszawie. Niemcy chcieli odsunąć powstańców od Wisły. Zaczęły się największe walki na Żoliborzu i Marymoncie. Dla mnie to były najtrudniejsze chwile w całym powstaniu. Usłyszałyśmy wybuch. Wpadli chłopcy do olejarni z informacją, że są ranni. Ja, mama i koleżanka pobiegłyśmy ich opatrywać. Niemcy nie przerwali ostrzału na nasz widok. Ranny został Mietek, ps. „Żbik”, mój kolega z „Kilińskiego”. We trzy stanęłyśmy nad nim, żeby go osłonić. Próbowałam rozerwać mu bluzę, żeby jak najszybciej założyć opatrunek. On, jak my wszyscy, którzy przyszliśmy ze Starego Miasta, nosił zdobyczne umundurowanie niemieckie, więc bluza była gruba, porządna. I wtedy w naszym kierunku poszedł drugi pocisk – Mietek dostał w nogę i jeszcze raz w rękę. Moją mamę trafił w nogę odłamek,

który odciął jej kawałek łydki. Mama ledwo chodziła, nie wiedziałyśmy, jak wynieść Witka, bo chłop był duży. Przy plecaku miałam przymocowany koc – położyłyśmy go na nim i z koleżanką przetransportowałyśmy go przez ogródki działkowe do szpitala, który mieścił się w piwnicach domów spółdzielczych na Krechowieckiej. Mietka skierowano od razu na operację. Zanim położyli go na stole, poprosił mnie, żebym mu zapaliła papierosa. Więc zapaliłam mu. Mam tę scenę do dziś przed oczami. Zmarł kilka chwil po tym. Mamę opatrzyli, nie wiedziałam, co dalej robić, dokąd się udać, nie znałam nikogo na Żoliborzu. Po drugiej stronie Krasińskiego, w willi, znajdował się ośrodek dla mniej rannych, więc tam zabrałam mamę i zostałam z nią jako pomoc sanitarna. 30 września Niemcy zaatakowali naszą willę. Ci ranni, którzy zdołali, przedostali się do cywilnego bloku, ja z matką też tam poszłyśmy. Zdjęłyśmy opaski i dołączyłyśmy do ludności cywilnej. To był koniec. **** Z Żoliborza Niemcy pogonili nas na Dworzec Zachodni. Wtedy nawet nie zdawałam sobie sprawy, jak mojej mamie z tą chorą nogą musiało być ciężko iść taki kawał drogi. Nie chciałam, żeby mnie z nią rozdzielono, więc też udawałam ranną – unieruchomiłam rękę na desce i obwiązałam bandażem, przy okazji ukrywając zegarek na nadgarstku. A że często cierpiałam na zapalenie stawów, pomyślałam, że zawsze jakoś się wytłumaczę. Trafiłyśmy do przejściowego obozu w Pruszkowie. A tam znowu los mi sprzyjał. Oszukałam lekarzy, że jesteśmy ranne i nie nadajemy się do pracy. Zwolniono nas, dzięki czemu uniknęłyśmy transportu do kolejnego obozu. Gdy wyszłyśmy za mury, pierwszą noc spędziłyśmy w Pruszkowie w domu u kolegi

powstańca, któremu też udało się wydostać z obozu. Następnego dnia postanowiłyśmy dotrzeć do Żyrardowa, gdzie mieszkał z kolei dobry znajomy ojca. Żeby dostać się do pociągu, musiałyśmy przejść przez kontrolę. Jakoś się udało. W przedziale naprzeciwko nas siedział Niemiec, nie esesman, ale wojskowy. Zaczęłam z nim rozmawiać. Znałam niemiecki dość dobrze i tak go jakoś oczarowałam, że w Żyrardowie wyprowadził mnie i mamę pod rękę, niby swoje znajome, do tego jeszcze – ponieważ była już godzina policyjna – odprowadził nas do domu tego kolegi taty. I tym razem nam się poszczęściło. Po kilku dniach w drzwiach stanął ojciec. Cała nasza rodzina była znowu w komplecie. Okazało się, że tata z Pruszkowa trafił do Krakowa. Dostał przepustkę na kilka dni i przyjechał po nas. **** W Krakowie zamieszkaliśmy na Karmelickiej. Ojciec otworzył gabinet dentystyczny. W styczniu 1945 roku Niemcy zorganizowali obławę na warszawiaków. Bo podobno krakowiacy się skarżyli, że my im wszy do miasta przywieźliśmy. Gestapowcy chodzili po domach i szukali przyjezdnych. Przyszli do nas, mamy na szczęście nie było akurat w domu. Wylegitymowali mnie i ojca, a że mieliśmy dokumenty warszawskie, to nas wyprowadzili. Przeszukali dom. Gabinet miał okna na ulicę, ale nie było w nich zasłon. Niemcy nie mogli zapalić światła, bo obowiązywało zaciemnienie, a w styczniu jak wiadomo wcześnie zapada zmrok. Więc tylko zajrzeli tam i nie dojrzeli, że pod biurkiem zdążył się ukryć mój kolega z powstania. Jak zwykle ktoś się u nas przechowywał. Na Prądniku spędziliśmy dwa tygodnie. Po tym czasie Niemcy wszystkich – parę tysięcy osób – wyprowadzili z obozu

i popędzili na dworzec. Szliśmy, tworząc kolumnę na szerokość całej ulicy – niczym taka ruchoma masa posuwaliśmy się do przodu. W pewnym momencie cały ten tłum musiał się ścisnąć, by ominąć stojący na drodze wóz zaprzężony w konie. Wtedy skorzystałam z zamieszania, szybko wczołgałam się pod te konie i przeturlałam na krawężnik. Jakiś facet złapał mnie za rękaw i wciągnął na chodnik. Żandarm nie zwrócił na mnie uwagi, na szczęście byłam w normalnym ubraniu i miałam przy sobie dokumenty. Ojciec nawet nie drgnął, nie chciał mnie zdradzić. Przeszedł z tłumem dalej. Trafił do obozu na terenie Polski, skąd później szczęśliwie wrócił. Tamtego dnia musiałam jeszcze dotrzeć na Karmelicką. Wsiadłam w tramwaj, tuż przed rynkiem zatrzymało nas gestapo. Z przodu wagonu były miejsca dla Niemców, z tyłu dla Polaków. A ja stałam zaraz przy tej części niemieckiej. Gdy żandarmi kazali wszystkim wysiąść, ja zamiast iść do tyłu, skierowałam się do przedniego wyjścia. Jakby nigdy nic. Gdy tylko odeszłam na bezpieczną odległość, rzuciłam się biegiem do kościoła św. Anny. Usiadłam na ławce i dziękowałam Bogu. Gdyby wtedy mnie zatrzymali, to nikt nie wiedziałby, co się ze mną stało. Ledwie uniknęłam jednego obozu, a o mały włos trafiłabym zapewne do kolejnego transportu. Z mamą wyjechałyśmy do Mszany, do Krakowa wróciłyśmy na „wyzwolenie” – czyli na wkroczenie wojsk sowieckich. Jakież było nasze zdziwienie, gdy wśród wyzwalających miasto wypatrzyłyśmy wujka. Okazało się, że w czasie wojny trafił do armii Berlinga i zdążył awansować na generała. Po wojnie został mianowany attaché wojskowym w Moskwie. Ale szybko nowe władze go zdegradowały, a potem prześladowały. Dopiero po śmierci został zrehabilitowany. Po wyzwoleniu w Krakowie znalazły się też moje

nauczycielki z gimnazjum, które poświadczyły, że ukończyłam cztery klasy na kompletach. We wrześniu 1945 roku zdałam maturę w trybie eksternistycznym – najpierw miałam tydzień egzaminów pisemnych, a potem zdawałam osiem ustnych w ciągu jednego dnia. A w październiku otworzono Akademię Medyczną w Łodzi i dostałam się tam na stomatologię. W 1950 roku obroniłam dyplom. W tym czasie rodzice wrócili do Warszawy. Nasza kamienica na Śniadeckich nie została zburzona, ale po powstaniu Niemcy ją spalili. Nic z mieszkania się nie uratowało, jednak mury przetrwały. Barbara Wilczyńska-Sekulska

jest w stopniu kapitana w stanie spoczynku. Po zakończeniu wojny w okresie PRL utrzymywała stały kontakt z kolegami i koleżankami, które wróciły z obozów. Co roku z najbliższymi kolegami ze swojego batalionu spotykała się 1 sierpnia na cmentarzu. Należała do ZBOWID-u. Po 1989 roku została członkiem Środowiska Batalionu „Kiliński”, będącego częścią Światowego Związku Armii Krajowej. Od 2009 pełniła funkcję sekretarza zarządu, a od 2012 jest prezesem Środowiska.

„Basia” z lasu

Teresa Kuklińska-Tyrajska pseudonim „Basia”, sanitariuszka i łączniczka, Batalion AK „Oaza”

Nie mieliśmy szczęścia poznać pani Teresy, zmarła 21 marca 2006 roku, ale poznaliśmy jej męża, pana Eugeniusza Tyrajskiego, żołnierza AK, który oddał nam do publikacji wspomnienia swojej żony, spisane przez nią samą w 1996 roku na życzenie edytorów serii wydawniczej „Chłopcy z lasu„.Przekazujemy je Państwu takie, jakimi je otrzymaliśmy. Była sobie dziewczynka. Niebieskie oczki, różowe kolorki, jasne warkoczyki, a na czole niesforne loczki. Świat istniał tylko po to, żeby jej zrobić przyjemność. Kochali ją rodzice, ciotki, babcia, siostra – była najmłodsza w rodzinie, a więc „oczko w głowie”. No i miała poważne zmartwienia: w mleku były kożuchy, deszcz padał, kiedy wybierała się na spacer, a śnieg stopniał, kiedy chciała iść na sanki. Czasem dostała czwórkę zamiast piątki z matematyki, a to już było stanowczo poniżej godności. Naturalnie miała także marzenia: królewicz z bajki, piękny jak aktor filmowy (pożądane, aby był jak Robert Taylor – wzór wszystkich cnót). Bała się także, że zostanie starą panną – pomimo ukończenia lat dwunastu jeszcze nikt nie poprosił jej o rękę. Chłopcy w szkole wyrażali swoje zainteresowanie, tylko ciągnąc za warkocze, ewentualnie odnosząc do domu teczkę z książkami.

Rodzice, jako starsi, mieli jakieś kłopoty i zupełnie niepotrzebnie się o wszystko martwili. Nagle zaczęli mówić o wojnie i wyrażali z tego powodu ogromne zaniepokojenie. Jak można się było tym martwić? Po pierwsze wojny na pewno nie będzie, a jeśli by nawet Niemcom przyszło do głowy nas zaatakować, no to pokażemy im, gdzie raki zimują!!! Mamy wspaniałą armię i ogromny entuzjazm. Sama widziałam nasze wojsko na defiladzie i słyszałam ministra Becka, jak mówił, że nie oddamy nawet guzika od munduru. Że Niemców jest trochę więcej niż nas, to nic nie szkodzi, bo nasze wojsko jest najdzielniejsze na świecie. Zwyciężyliśmy przecież pod Grunwaldem, Wiedniem i jeszcze w bardzo wielu miejscach – uczyła o tym pani od historii. No, ostatecznie pomogą nam Anglicy i Francuzi. Na razie są wakacje – można się kąpać w rzece, grać w piłkę, biegać po lesie, ale… Niespodziewanie przyjechał na letnisko tatuś. Mamy się natychmiast pakować i wracać do Warszawy. Wojna będzie na pewno! (Tata miał dobre informacje – pracował w Ministerstwie Spraw Zagranicznych). **** Warszawa była już inna: powoli groza zaczynała kłaść się cieniem na miasto. Ogłoszono mobilizację – mężczyźni zgłaszali się do wojska. Na skwerach i w parkach kopano rowy przeciwlotnicze, na strychach i w podwórkach gromadzono piasek i sprzęt do gaszenia pożarów, szykowano zapasy żywności. Wieczorem było ciemno – latarnie uliczne ledwo się żarzą ciemnoniebieskim światłem, tramwaje też zaciemnione, okna pozasłaniane nie przepuszczają żadnego światła na zewnątrz – miasto chciało się ukryć przed atakiem wroga.

Żegnaj cudowne, szczęśliwe, beztroskie dzieciństwo! Ewakuacja Ministerstwa Spraw Zagranicznych i rodzin urzędniczych nastąpiła 5 września. Od początku naloty – uciekanie do piwnic, słuchanie niepokojących komunikatów radiowych, wycie syren, huk bomb. Waliły się nie tylko domy, ale i cały dotychczasowy świat. Jedziemy pociągiem w nieznane. Wagony całe, ale bez szyb – to skutek bombardowania Dworca Wschodniego. Żeby było bezpieczniej i cieplej, w oknie ustawiony jest „balon zaporowy” (worek z rzeczami naszej współtowarzyszki podróży). A na świecie piękna złota polska jesień – ani jednej chmurki na niebie, pola zielone i złote, zboża już zebrane, na polach jeszcze kartofle. Mijamy wsie, lasy… i nagle co to? Dom się pali i nikogo nie ma. Nikt nie gasi. Nie ma ludzi. Obok następna płonąca chałupa. Małe ogniki pełzają wzdłuż poszczególnych desek. Pociąg staje. To stacja Czeremcha. Ciszę przerywają huki wybuchów i gwizdy spadających bomb. Uciekać! Jak najdalej od torów! Tam na lewo jest jakiś lasek! Byle szybciej! Szczekają karabiny maszynowe! Ten lasek to cmentarz – umarli pomogli żywym. Leżąc pomiędzy grobami, doczekałam końca nalotu. Co z mamą? Co z tatą? Gdzie siostra? Na szczęście wszyscy wróciliśmy do pociągu. Jedziemy dalej. Droga zakończyła się w Krzemieńcu, a właściwie w położonym obok pałacu w Białej Krynicy. Palenie dokumentów, podział pracowników: młodsi wiekiem i starsi rangą pojadą dalej, do Rumunii. Pozostali dostają trzymiesięczną pensję i mają sami kłopotać się o dalszy los swój i swojej rodziny. Mieliśmy jechać do Łubieńca na Polesie. Tam może uda się bezpieczniej przeczekać działania wojenne. Tam może nie będzie bombardowań. Ta wojna powinna się przecież niedługo

skończyć. Nasze wojska co prawda na razie się cofają, ale na wschodnich terenach organizują się nowe jednostki – wiedzieliśmy to – nasz pociąg mijały pociągi jadące na front. Dojechaliśmy tylko do Zdołbunowa. Tam skierowano nas do pobliskiej wsi Zahoroszcza. Idziemy. Nasze rzeczy jadą na furmance. I wtedy nadleciał bohaterski lotnik z czarnym krzyżem na skrzydłach, który widocznie miał za dużo amunicji i za dużo instynktu myśliwskiego, bo uparł się, żeby ustrzelić obiekt strategiczny w postaci chłopskiej furmanki oraz dwóch dziewczyn i starszego małżeństwa. Na nasze szczęście strzelec z niego był marny i tylko zmarnował amunicję i napędził nam strachu. W Zahoroszczy gospodarz (Tereńko Nowak), Ukrainiec, był bardzo porządnym człowiekiem. Odstąpił nam swoją izbę z małżeńskim łożem, a sam poszedł spać do stodoły. Mama, która gospodarowała w kuchni, przygarnęła uciekającą przed nalotami ze Zdołbunowa rodzinę żydowską. Przygarnęła również młodego warszawiaka, który pracował w magistracie miasta Zdołbunowa. Ten dobry uczynek został później z nawiązką nagrodzony. 17 września po południu przeleciał nad wsią dziwny samolot: był duży i „gruby” i leciał bardzo wolno, jakby miał za chwilę runąć na ziemię. Później rozległy się zakazane śpiewy ukraińskie. Do Polski wkroczyli Sowieci. W nocy obudził i ocalił nas nasz gospodarz: „Pany uchodzicie. Lachów budom rizać”. Jak to? Dlaczego? Kto? Dokąd uchodzić? I wtedy przydali nam się „nasi” Żydzi ze Zdołbunowa. Przyjęli nas u siebie gościnnie, spędziliśmy z nimi nawet szabas, siedząc przy rytualnej świeczce, a także śpiąc na rozesłanych na podłodze ubraniach. (Państwo Kopytowie, czy ktoś z Was ocalał z tej wojny?).

W dzień, kiedy poszliśmy zobaczyć, gdzie można by coś kupić do jedzenia, tatusia zaaresztował w mieście rudy Ukrainiec z karabinem na sznurku. „Rudzielec” kazał mi iść do domu, ale pętałam się za nimi, bo przecież nie mogłam zostawić taty samego. I wtedy spotkaliśmy przypadkowo przygarniętego przez mamę warszawiaka, który wytłumaczył „Rudzielcowi”, że tata to nie żaden burżuj, lecz porządny „roboczy” człowiek. Mieliśmy szczęście – inni zatrzymani pojechali w dalekie strony, skąd już raczej nie było powrotu. **** Do Warszawy wróciliśmy w połowie listopada. Było już zimno. W drodze ogromna niepewność: czy mieszkanie ocalało? Czy zastaniemy żywych rodzinę i przyjaciół? Czy nikt nie został ranny? Jakie będą nasze dalsze losy? Gdzie będziemy mieszkali i co będziemy jedli? Z czego będziemy żyli? Jechaliśmy dorożką z Dworca Wschodniego na Powiśle przez ciemne, wymarłe, okaleczone miasto, widząc ruiny i zgliszcza, a niepokój nasz wzrastał z każdą chwilą. Do tej pory, gdy jadę mostem Poniatowskiego, słyszę stukot końskich kopyt o bruk, a może i stukot własnego serca. Zajeżdżamy. Dom stoi, ale co z mieszkaniem? We wszystkich oknach ciemne wyrwy. Czyżby ślady po uderzeniach pocisków? Nie, to tylko wybite szyby. Babcia opiekuje się mieszkaniem – wszystko ocalało. W piwnicy jest trochę węgla, można będzie napalić w piecu. Przez zamarzniętą Wisłę przewozimy szkło do okien. Będzie ciepło. Zaczyna się inne życie? Życie? Tak, życie. Tamto, co było, to coś zupełnie innego. Może go w ogóle nie było, może to był tylko piękny sen? Okupacja. O, jakże trudno pogodzić się z klęską. Marzenia

o potędze prysły jak mydlana bańka. Jak można uwierzyć, że tyle makabrycznych, nie do opisania cierpień i zbrodni mogło się wydarzyć – te groby na ulicach, ranni w szpitalach, okaleczeni młodzi ludzie, którzy do końca życia zostaną inwalidami. Ani na chwilę nie przestajemy jednak wierzyć, że wojna zaraz się skończy. Jeszcze miesiąc, najwyżej dwa, a Anglicy i Francuzi zwyciężą i dadzą nam upragnioną wolność. W tej walce musimy im w miarę możliwości pomagać. Nasi wrogowie zostaną bezapelacyjnie pokonani. Nie ma czasu na zabawę, trzeba się uczyć i podjąć działania w konspiracji. Nauka w gimnazjum, na tajnych kompletach w mieszkaniach prywatnych, a oficjalnie, dodatkowo szkoła zawodowa. Na razie konspiracja to harcerstwo – przygotowanie sanitarne, wyjazdy w teren i orientacja w terenie oraz pomoc przy transporcie paczek dla więźniów Pawiaka. Troszkę w tym dziecinady, tylko paczki dla więźniów to rzecz konkretna. Pracowałam przy ich transporcie aż do samego powstania, pomimo że harcerstwo zamieniłam na prawdziwą konspirację, składając wojskową przysięgę w listopadzie 1943 roku, jeszcze przed siedemnastą rocznicą urodzin. W konspiracji nauka o broni, musztra (prawdziwe wojsko) oraz kurs sanitarny. Jestem już „Basią”. Z entuzjazmem szykujemy się do powstania. **** 1 sierpnia 1944 roku, Sadyba Czerniakowska. Nareszcie! Zaraz się zacznie! Żeby tylko zdążyć na czas! Zbiórka przy moście na Jeziorku Czerniakowskim, a potem zmiana, że przy kościele na placu Bernardyńskim. Już na ulicy Powsińskiej zaczyna się strzelanina. Tramwaj staje, pasażerowie uciekają. Gdzie się schować? Jak przedostać

się do kościoła? – Koleżanko, spokojnie, proszę się nie bać, wszystko będzie dobrze. – To kolega mnie zna? – Tak. (Taki sam konspirator jak i ja – pewnie to mieliśmy wszyscy wypisane na czołach). Z duszą na ramieniu, przez kartofliska i dziurę w płocie, dotarłam do punktu zbornego w klasztorze bernardynów. Dostałam opaskę, torbę sanitarną, oddałam zgodnie z rozkazem dokumenty i z rozhisteryzowanej dziewczyny stałam się zdyscyplinowanym żołnierzem. Strach odleciał. Niech się inni martwią – ja dostałam meldunek i mam go oddać w dowództwie, po drugiej stronie placu Bernardyńskiego. Docieram w miejsce bez przeszkód i zaczynam się regulaminowo meldować zebranej grupie oficerów… – Panienka nie wytarła nóg o słomiankę – zwraca uwagę żołnierzowi AK, powstańcowi warszawskiemu, ochotniczce „Basi” w pierwszych chwilach boju o Warszawę właścicielka mieszkania!!! O Boże, jak różnie reagowali ludzie na powstanie. Euforia walczących mocno opadła, kiedy przekonaliśmy się, że nie mamy broni. W mojej kompanii (d-ca por. „Globus”, batalion kpt. „Wilka” – WSOP V Rejon, V Obwód) tylko dowódca miał visa, chłopcom przypadło może pięć karabinów, kilka butelek z benzyną i parę granatów sidolówek. Co z tym zrobić? Jesteśmy na obrzeżu Warszawy. Widzimy, jak w mieście wybuchają pożary, słychać strzały i poważne detonacje. Nasi się biją, ale jeśli i inne oddziały mają tyle broni co my, to w porównaniu z uzbrojonymi po zęby Niemcami nasze szanse są niestety żadne.

W każdej chwili spodziewamy się, że oddziały niemieckie mogą zaatakować od strony Wilanowa, Mokotowa, Siekierek i Bóg wie jeszcze skąd. Co tu mówić – sytuacja jest tragiczna. Dowódcy podejmują decyzję: część powstańców, zwłaszcza tych, którzy mieszkają w okolicy, przechodzi z powrotem do konspiracji, pozostali, którzy chcą dalej walczyć, wycofują się do lasów podwarszawskich. Pomoc sanitarna może być zawsze potrzebna – idę z chłopakami do lasu. Jeszcze słońce dobrze nie wzeszło, jak formuje się oddział. Prowadzi starszy sierżant „Wojtek”, dowódca Kompanii Karabinów Maszynowych (mają dwa karabiny maszynowe, w tym jeden wczoraj zdobyty). Starszy sierżant „Wojtek” to najdzielniejszy i najmądrzejszy dowódca, jakiego w życiu spotkałam. Idziemy z majątku Czerniaków, wzdłuż wału przeciwpowodziowego przy Wiśle, przechodzimy przez wieś Wilanów, przecinamy szosę wilanowską koło „zakrętu śmierci” i wychodzimy „rojem” na pola wilanowsko-wolickie, kierując się na las w Natolinie. Jest nas około trzystu osób. Ilu nas do tego lasu doszło, ilu zostało na zawsze, ilu się ukryło w okolicznych wsiach, tego nie wiem i chyba nie wie nikt. Wycofywaliśmy się przez te pola do lasu, a z Wilanowa strzelali do nas Niemcy. Mieli dużo amunicji. „Odszczekiwały się” im dwa karabiny „Wojtka”, ale jak na polu rozróżnić, kto z tyłu strzela i w jakim kierunku? Może wie to doświadczony żołnierz, ale nie konspirator przedzierzgnięty przed kilkoma godzinami w szeregowca. Kule jednakowo gwiżdżą, a karabiny jednakowo strzelają. Doszłam do tego lasu w Natolinie cała i zdrowa. Kochany, drogi, polski las! Znów dałeś osłonę powstańcom, jak w czasie poprzednich powstań narodowych! Co prawda Natolin to nie las, a raczej park w majątku Natolin,

ale co to za różnica – ta pierwsza osłona przed kulami była najistotniejsza. Później Las Kabacki – tu już oddziały zaczynają się zbierać. Jest dowódca sąsiedniej kompanii, porucznik „Żyd”. Nie udało nam się zdobyć Warszawy – będziemy partyzantami. Kwaterujemy w leśniczówce (teczka z butelkami z benzyną, która służyła za poduszkę pod głowę, o mało nie zapaliła stodoły, ale wszystko się dobrze skończyło, widziałam tylko trochę dymu). Chłopcy robią udany wypad na załogę reflektora – nastroje się poprawiają. Nocą maszerujemy przez las i dochodzimy do wsi Kierszek. W Lesie Kabackim jest dużo powstańców z Warszawy – z Mokotowa, Ochoty, z „powiatu” – większość bez żadnej broni. Któryś z oddziałów robił „wypad na reflektor” koło Kierszka, ale bez rezultatu. Nie rozbili Niemców, a ranny został ciężko w głowę nasz oficer. Starsza sanitariuszka „Ibis” usiłowała go ratować, robiąc opatrunek. Pomagałam jej w tej czynności. Potrzebna była jednak natychmiastowa operacja. Miano go odwieźć podwodą do szpitala w Piasecznie. Nie wiem, jakie były dalsze losy rannego, ponieważ zaatakowali nas Niemcy i trzeba było wycofać się do lasu. Tym razem strzelała broń ciężka. Echo leśne zwielokrotniało odgłosy wybuchów i wydawało się, że następny pocisk trafi już w nasz oddział. Ponadto trzeba się było pilnować, żeby się nie zgubić, bo oddział odejdzie i szukaj wiatru w polu (a raczej w lesie). Zamiast swoich mogą cię znaleźć Niemcy, lecz najgorzej to zostać rannym i nie móc iść dalej. No więc naprzód w jak najgęściejsze krzaki, a drapiące do krwi jeżyny to małe piwo. Las Kabacki okazał się również za mały – idziemy w Lasy Chojnowskie. Przemarsz nocą. O, teraz to już jest nas dużo, chyba około tysiąca ludzi. Jest kilka wozów konnych, broni też niewiele, ale trochę jest. Idziemy marszem ubezpieczonym.

Czasem się zatrzymujemy, aby ubezpieczenie zajęło stanowiska. Najgorsze jest przejście przez mostek w Jeziornie pod nosem niemieckiej żandarmerii. Idziemy w zwartej kolumnie, udając bardzo duży, silny oddział kpiący z obecności Niemców. Udało się! Przeszliśmy bez strzału! Niemcy stchórzyli! 6 sierpnia – msza święta w lesie chojnowskim. Oddziały stoją na polanie, w czworoboku, a w środku ksiądz sprawuje Najświętszą Ofiarę. Prosty drewniany stoliczek to ołtarz, a szklaneczka (Boże odpuść – może musztardówka) to kielich. Lecz modlitwa ta najszczersza z najszczerszych i rozgrzeszenie in articulo mortis. Mój aktualny dowódca, porucznik „Żyd”, rozważa możliwość rozwiązania oddziału. Z braku broni i amunicji trzeba poczekać do nadejścia frontu. Zaczęły dochodzić wieści o sforsowaniu Wisły przez Rosjan, a artylerię znów było słychać. Nad Warszawą w dzień ta straszna chmura dymu, a nocą łuna. Może uda się ulokować część ludzi w majątku Obory, a może u chłopów na wsiach. Może spróbować przeprawy przez Wisłę? Ale większość oddziałów leśnych pozostaje w lesie. Przecież potrzebują sanitariuszki! Ktoś musi im gotować! Dziewczynie łatwiej przenieść meldunek! Za zgodą obydwu dowódców przechodzę pod rozkazy starszego sierżanta „Wojtka”. Chyba dobrze wywiązywałam się ze swoich obowiązków, bo dostałam tam najwyższe odznaczenie: pistolet, piątkę FN. Ja, jedna, jedyna dziewczyna, miałam broń (6 naboi), gdy tylu chłopaków nie miało nic. A z tą bronią to było tak: do „Wojtka” zgłosił się zbiegły z obozu jeniec rosyjski Mikołaj (nazwiska nie znałam), ps. „Gwiazda”, z prośbą o przyjęcie do oddziału. W oddziale został, ale musiał oddać swoją broń, bo „Wojtek” nie miał do niego zbytniego zaufania. „Wojtek”, stary,

doświadczony żołnierz, wiedział, co warta jest „piąteczka”, dał ją dziewczynie – niech się cieszy. (Chłopcy chcieli pożyczać ją na komary – „piątkę”, nie dziewczynę). Około 10 sierpnia starszy sierżant „Wojtek” powiedział: – Panno Basiu, wracamy do Warszawy. Idzie pani z nami? – Naturalnie! I znów mały oddziałek, około pięćdziesięciu osób, prowadząc jeden wóz zdobyczny, przechodzi z Wojciechowic przez Chojnów, Konstancin, Jeziornę (znów koło żandarmerii) do Lasu Kabackiego. Teraz trzeba nawiązać kontakt z dowództwem Sadyby, z kapitanem „Jaszczurem”. Pierwsza poszła „Kozak”. Nie wraca, więc „Wojtek” posyła mnie. W połowie drogi spotykam powracającą „Kozak”. – Nie masz po co chodzić do „Jaszczura”. Ja już wszystko załatwiłam. Wracamy razem zadowolone. – Panno Basiu, a gdzie ja panią posłałem? – Do „Jaszczura”. – No i co? W tył zwrot, naprzód marsz – dołożyłam „za frajer” 15 kilometrów. Kilka razy krążyłam pomiędzy lasem a Sadybą. Sierpniowe słońce rozpalało asfalt szosy, tak że nie można było chodzić po niej boso, natomiast pantofle zaczynały powoli spadać z nóg, a przy tym obcierały stopy tak boleśnie, że nie wiadomo było już co lepsze: boso czy w butach. Ale to nic: „ku chwale Ojczyzny”. Najgorsze było przejście koło posterunku w Wilanowie. Niemiec stał na skrzyżowaniu torów kolejki wąskotorowej i szosy. Trzeba było koło niego przejść. Innej drogi wówczas nie znałam. Nie miałam żadnych dokumentów, a Niemcy z zasady sprawdzali dokumenty i był obowiązek ich posiadania, miałam

natomiast meldunek. Tylko raz mnie zatrzymali, gdy już wracałam do lasu i niosłam chłopcom bochen chleba oraz rozkaz powrotu do Warszawy. Jakoś miałam szczęście – Niemiec uwierzył moim polsko-niemieckim wyjaśnieniom, że wszystko spalone, wszyscy zginęli, zostałam sama sierota tylko z tym jednym bochenkiem chleba. Przepuścił. Że nas nie wystrzelali ponownie na tym polu pod Wolicą wtedy, gdy wracaliśmy na Sadybę, to też graniczy z cudem. Dosłownie weszliśmy w nocy na stanowisko artylerii niemieckiej, koło szosy wilanowskiej. Niemcy oświetlili pole rakietami i otworzyli ogień. Był rozkaz niestrzelania z naszej strony, ponieważ Niemcy zagrozili wymordowaniem i spaleniem sąsiednich wsi. Wycofaliśmy się, kryjąc za snopami zboża. W końcu jednak oddział „Wojtka” wrócił na Sadybę, jako pierwszy z oddziałów leśnych. Żołnierze przeszli pojedynczo w ciągu dnia, a sam dowódca przywiózł broń ukrytą na wozie, w snopkach zboża. 18 sierpnia w nocy oddziały leśne powracały do Warszawy, atakując Niemców w Wilanowie. My byliśmy na ubezpieczeniu przy ulicy Powsińskiej i Okrężnej, na obrzeżu Sadyby. Karabin maszynowy był wycelowany na Wilanów. Przed nami były fajerwerki ognia, wystrzały, okrzyki „hurra!”. Dostałam rozkaz, by przejść z Powsińskiej na szosę wilanowską (Sobieskiego) i sprawdzić, czy nie ma tam Niemców i czy są tam Polacy. Odbezpieczyłam broń, wzięłam ją w garść i poszłam. Coś mnie tam po drodze łapało za nogę (okazało się, że to zardzewiałe druty kolczaste), ale doszłam, przeszłam się po szosie, stukając obcasami, ale na szczęście nikogo nie

spotkałam. Wróciłam tą samą drogą, kalecząc nogi do reszty. Bitwa o Wilanów trwała bez przerwy, co chwila robiło się zupełnie jasno – przypominało to nocną burzę z piorunami. Świetlne pociski leciały jak pasma spadających gwiazd. Boże! Czy nasi przejdą? Przeszli! Zmęczeni, radośni, nieśli ze sobą broń. Dniało. Bitwa dobiegała końca. A później była barykada przy placu Bernardyńskim, atak niemieckich czołgów od ulicy Podchorążych, barykada przy ulicy Chełmskiej, Fort Czerniakowski – strzały, bomby, ataki artyleryjskie, „krowy” i ranni, zabici, chorzy… A front za Wisłą milczał. Znikąd pomocy. Wiedzieliśmy, co Niemcy zrobili z Żydami w getcie. Wiedzieliśmy, co zrobili z ludnością z Woli, Ochoty, Mokotowa i innych dzielnic Warszawy. Broni coraz mniej, żywności także. Pokaleczone nogi opuchły, ropieją, bolą – coraz trudniej chodzić. Co z rodzicami? Czy jeszcze żyją? Czy zginęli pod gruzami wciąż bezkarnie bombardowanego miasta? A wschodni front milczał – lecz jeśli ruszy, to co nam przyniesie? Musimy, musimy mieć pomoc – jest nas tak niewielu i mieliśmy za mało amunicji. Każdy następny atak Niemców może być ostatnim. Czyżby ta nasza ofiara była daremna? **** Sadyba padła 2 września, po trwającym przez dwa dni stałym ostrzale artyleryjskim. Samoloty zrzucały bomby. Wystrzelone przez Niemców pociski mogłyby chyba zniszczyć bunkry betonowe prawdziwej twierdzy wojskowej, a nie osiedle parterowych przeważnie domów willowych. (Sadyba miała w tym czasie tylko jeden dom czteropiętrowy zwany szumnie

blokiem, no i stary, jeszcze z czasów carskich, Fort Czerniakowski). Schroniłyśmy się we dwie z „Rutą”, razem z ludnością cywilną, w jednej z piwnic w domu koło ulicy Goraszewskiej. Wiemy, że to już koniec. Strzały są coraz rzadsze. Nagle słychać niemiecką mowę i RAUS!!! Niemiec stoi w drzwiach z pistoletem maszynowym gotowym do strzału. Co zrobić z moją „piątką”? Strzelać do Niemca? Przecież tutaj są cywile, a Niemcy uzbrojeni po zęby – rozwalą wszystkich. Wsunęłam mój pistolecik razem z biało-czerwoną opaską i furażerką pod drzwi piwnicy i wyszłam z cywilami. Całą ludność cywilną Sadyby Niemcy zapędzili na dziedziniec zbombardowanego Fortu Czerniakowskiego, rozstrzeliwując tych, których posądzali o udział w powstaniu. Istniała obawa, że rozstrzelają wszystkich, ponieważ na murawie fortu były rozstawione karabiny maszynowe doskonale widoczne na tle palących się domów. Pożegnałam się z życiem. Trudno, widocznie tak mi było sądzone. Rodzice, jeśli żyją i przeżyją, nawet nie będą wiedzieli, co się ze mną stało i jaki był mój koniec. Do osiemnastu lat brak mi było jeszcze czterech miesięcy. Nie rozstrzelali nas w forcie. Przyjechał generał von dem Bach, coś tam tłumaczył (może nas uratował?), w każdym razie Niemcy uformowali pochód i wszystkich mieszkańców wyprowadzili do Dworca Zachodniego, a stamtąd pociągiem elektrycznym do Pruszkowa. Umęczeni ludzie szli pieszo całą noc. Nieśli resztki swojego dobytku. Szli chorzy, starcy, dzieci. Ja na szczęście nie miałam nic do niesienia, torba sanitarna była prawie pusta, miałam w niej tylko zmianę bielizny – cały mój majątek. Głód

dawał się we znaki – dwa dni nic nie jadłam. Moje nogi bardzo mi dokuczały, koleżanki pomagały mi iść. W Pruszkowie selekcja: starzy i dzieci na prawo, mężczyźni prosto, kobiety w lewo. Rozpacz rozdzielanych rodzin. W obozie w Pruszkowie byłam tylko kilka godzin. Głodna, brudna, pokaleczona, samotna, zszokowana po przeżyciach ostatniego miesiąca – gorzej już być nie mogło. Szłam w transporcie do pociągu, który być może miał mnie wywieźć do obozu koncentracyjnego. I wtedy stanął koło mnie ON. Wyśniony królewicz z bajki, towarzysz na całe życie. Na dobre i na złe. Był bardzo bogaty – miał szczerozłote serce, dwie ręce, dwie nogi i głowę pośrodku. A co było dalej? No, to już jest zupełnie inna historia. *** „On” to Eugeniusz Tyrajski. 12 sierpnia 1945 roku w pięknej scenerii górzystej Hesji w Niemczech przy ołtarzu polowym z białym orłem polski ksiądz udzielił ślubu Teresie Kuklińskiej, ps. „Basia”, łączniczce/sanitariuszce batalionu AK „Oaza”, i Eugeniuszowi Tyrajskiemu, ps. „Sęk”, żołnierzowi kompanii K-2 pułku AK „Baszta”. W lipcu 1946 roku razem wrócili do Warszawy. Pan Eugeniusz Tyrajski oddał nam wspomnienia z tym cytatem: Gdy się miało szczęście, które się nie trafia: czyjąś miłość i ziemię całą, a zostanie tylko fotografia, to – to jest bardzo mało… Maria Pawlikowska-Jasnorzewska

Honorowa marzycielka

Krystyna Królikiewicz-Harasimowicz ps. „Kryśka”

Gdy wybuchła wojna, pani Krystyna stała u progu dorosłości. Miała dokładnie 18 lat. Jej ojciec Adam Królikiewicz był porucznikiem 1. Pułku Szwoleżerów. Przed wojną jako pierwszy Polak zdobył indywidualny medal na igrzyskach olimpijskich. Dzięki temu uchodził za gwiazdę, a jego córka mogła żyć bardzo wygodnie. W czasie wojny Krystyna zaangażowała się w działalność konspiracyjną, ryzykując życiem. Przewoziła meldunki na trasie Kraków–Warszawa. Choć wielokrotnie łapało ją gestapo, za każdym razem udało jej się ujść cało dzięki urokowi osobistemu i wrodzonemu talentowi do gry aktorskiej. Tak, pani Krystyna przez całą wojnę marzyła, że któregoś dnia stanie na wielkiej scenie. Z rąk własowców wyrwał mnie niemiecki oficer, niezwykle przystojny mężczyzna. – Czy pan może mi towarzyszyć? – zapytałam mojego wybawcę, który zgodził się mi pomóc, ale zaznaczył, że odprowadzi mnie niedaleko. W pół drogi do Zieleniaka na Ochocie powiedział, że musi mnie zostawić. – Jak mam panu dziękować?– spytałam.

W torebce miałam wodę kolońską Soir de Paris. Dałam mu ją, a on na moich oczach wychylił flakon i wypił wszystko, co do kropli. Dziwne zachowanie. Pożegnał się ze mną i zniknął między budynkami. „Ja, Krystyna Królikiewicz, pseudonim „Kryśka”, zobowiązuję się działać w imię najwyższych wartości patriotycznych…” – tymi słowami rozpoczęła się moja działalność konspiracyjna, która trwała dwa lata, dokładnie między 1942 a 1944 rokiem. Nie miałam wątpliwości ani nie zastanawiałam się nawet przez sekundę, że mogę narazić swoje życie, że może się to dla mnie źle skończyć, że mogę zginąć. Wojna brutalnie ukradła mi młodość, która dotychczas wypełniona była poczuciem bezpieczeństwa, miłością, ciepłem i marzeniami. Wszystko jak za dotknięciem czarodziejskiej różdżki zmieniło się 1 września 1939… Czułam w sercu, że muszę działać, i nie myślałam o konsekwencjach. Może trzeba to zwalić na karb mojego wieku. Miałam raptem dwadzieścia jeden lat, gdy przystąpiłam do konspiracji. Co z tego, że byłam bardzo młodą dziewczyną. Byłam Polką i moim obowiązkiem było działać jako łączniczka i walczyć o to, żeby mój kraj wyswobodził się z więzów, które tak mocno zaciskały na nas Niemcy. – Dzieje się coś złego, bo Niemcy robią oszczędności żywnościowe. To chyba znak, że Hitler szykuje się do wojny… – stwierdził mój tata po przyjeździe z olimpiady w Berlinie i opowiedział nam, że mimo iż cała polska reprezentacja zatrzymała się w niezwykle ekskluzywnym hotelu na głównej ulicy Berlina Unter den Linden, na śniadanie zamiast masła podawano margarynę. To bardzo zdziwiło mojego ojca.

Również nieprzyjazny stosunek do naszej ekipy był wyczuwalny w każdej minucie ich pobytu i nie zachęcał do towarzyskich kontaktów. Pomimo tych animozji tata wspominał wyjazd całkiem dobrze. W trakcie olimpiady w 1936 roku miał okazję poznać samego Hitlera. Nasz przyszły kat uścisnął mu rękę i pogratulował sukcesów. Nie mogłam wiedzieć, że to spotkanie dokładnie za siedem lat pomoże mi ujść z życiem w trakcie przesłuchania, które zgotowało mi gestapo. Przewoziłam prasę i wiadomości na linii Warszawa–Kraków, Kraków–Warszawa. Konspiracja składała się z różnych ludzi z różnych środowisk. To dzięki mojej siostrze stryjecznej Zofii Królikiewicz-Wasielowej, która była zaangażowana w działalność konspiracyjną, stałam się łączniczką. Nie powiedziałam rodzicom, że dołączyłam do podziemia, ale mama i tata domyślili się, że działam w konspiracji, gdy gestapo wkroczyło do naszego mieszkania w krakowskich Dębnikach i zrobiło kocioł. Na parterze mieszkał doktor z rodziną, a my we trójkę zajmowaliśmy mieszkanie na piętrze. Gestapowcy nie pozwolili nikomu wyjść z willi, również pacjenci pana doktora znaleźli się w potrzasku. Jedni byli zaskoczeni, inni bardzo zdenerwowani. Pojawienie się gestapo oznaczało, że wszystko może się zdarzyć. Trzymano tak wszystkich przez kilka godzin, a ja w tym czasie, niczego nieświadoma, wykonywałam swoje zadania w innej dzielnicy. Cieszyłam się, że udało mi się je wykonać, i popędziłam do domu. Gdy znalazłam się na klatce schodowej, marzyłam tylko o tym, żeby położyć się choć na chwilę. Byłam bardzo zmęczona. Wkładałam już klucz do zamka naszych drzwi, gdy na ramieniu poczułam czyjąś rękę i dość mocne szarpnięcie. Odwróciłam się i zobaczyłam nieznajomego mężczyznę.

– Co pan robi?– zapytałam zdenerwowana i już miałam ochotę go zrugać, gdy… – Geheime Staatspolizei – usłyszałam jego niski głos i ugięły się pode mną nogi. Wiedziałam, że zbliżają się problemy, których możliwe, że nie będę w stanie rozwiązać ani sama, ani z pomocą najbliższych. Obezwładniający strach sprawiał, że każdy oddech stawał się dla mnie wysiłkiem. Nie chciałam jednak okazać lęku ani niepewności, które wypełniły mnie w sekundę od palców po czubek głowy. Serce waliło mi jak oszalałe, a w głowie miałam jedną myśl: muszę zobaczyć się z rodzicami. Widziałam ich tylko przez ułamek sekundy. Moja mama, która zawsze wykazywała się pragmatyzmem, i tym razem, mimo że był to czerwiec, chciała dać mi sweter. Nie pozwolono mi go wziąć. Zeszliśmy na dół, gdzie czekał już na mnie czerwony sportowy samochód, a w nim dwóch gestapowców. Gdy zajęłam miejsce z tyłu, przypomniałam sobie, że w torebce mam skrawek papieru, na którym zapisano kolejne zlecenie. Miałam dowieźć je do Warszawy. Nie straciłam rezonu, udałam, że mam katar i muszę szybko wydmuchać nos. Wymacałam w torbie twardy liścik, włożyłam go do ust i połknęłam. Gdy zajechaliśmy pod budynek na ulicy Pomorskiej, gdzie mieściło się gestapo, a dziś jest Akademia Górnicza, od razu zaprowadzono mnie na przesłuchanie, w którym udział brali trzej Niemcy. Jeden rozsiadł się za drewnianym biurkiem, drugi stał obok mnie, a trzeciemu w udziale przypadło pilnowanie drzwi, na wszelki wypadek, gdybym chciała uciec. Ale nie myślałam wówczas o ucieczce, obawiałam się każdej nadchodzącej sekundy. Niemiec zaczął zadawać pytania z szybkością karabinu maszynowego, ale nie chciałam na żadne z nich odpowiadać, więc wprowadziłam ich w błąd, mówiąc, że

nie rozumiem języka niemieckiego. W kilka chwil sprowadzono dolmeczera, który pytał mnie po polsku. Moi rodzice stali podobno pod budynkiem, bo chcieli dać mi ten sweter. Na przesłuchaniu odpowiadałam bardzo zdawkowo. Od razu przewieźli mnie do więzienia Montelupich, które mieściło się w dawnym domu starców. Kolejne przesłuchanie i kolejny krzyżowy ogień pytań. Kiedy? Z kim? Po co? Dlaczego? Gdzie? Dokąd? Jednak tym razem trwało ono znacznie krócej niż poprzednie. Jeden gestapowiec nie wytrzymał i uderzył mnie kastetem z kolcami. Wezbrała we mnie jednocześnie złość i odwaga. – Na kogo pan rękę podnosi! Mój ojciec, znany jeździec, na olimpiadzie w Berlinie w 1936 roku był szefem ekipy, został przedstawiony Führerowi – wykrzyczałam w ataku gniewu. Zamurowało go i powoli opuścił dłoń. Bałam się, że widzieli, jak połknęłam meldunek, ale na szczęście uszło mi to na sucho. Wiedziałam, że jeszcze przez długi czas nie zobaczę mojej rodziny ani przyjaciół. **** Inteligencja, klasa robotnicza, prostytutki… Aż czterdzieści kobiet gnieździło się na podłodze w małej sali, która miała się stać moim „domem”. Na Montelupich spędziłam trzy miesiące, to długo i niedługo. Mój ojciec robił wszystko, żeby mnie stamtąd wyciągnąć i ulżyć w niedoli. Odbywałam wtedy karę, co oznaczało zakaz widzenia. Brakowało mi bardzo wielu podstawowych rzeczy: pidżamy, bandaża, aspiryny, łyżki. Wydrukowano dla mnie Bedarfsmeldung, który miałam tylko podpisać. Pamiętam, że gdy pierwszego dnia przekroczyłam próg celi, poznałam panią Kościelniak, którą Niemcy okropnie pobili

w trakcie przesłuchania. Pielęgnowałam ją, jak tylko mogłam. Ale jaka to rekonwalescencja, gdy bez siennika leży się na gołej ziemi. Kościelniak była dużo starsza ode mnie. Rany i siniaki na jej ciele wzięły się stąd, że uchyliła się od zdradzenia informacji na temat swojej rodziny. Więzienie wyglądało jak więzienie: kibelek, miska, szara codzienność, którą czasem przerywał spacer po podwórku, a największą atrakcją, a wręcz świętem była możliwość obierania ziemniaków. No i głód, który dało się odczuć nawet w czasie snu. Prostytutka siedząca razem ze mną pewnego wieczora poprosiła, żeby upleść jej warkocz. Wcześniej dokładnie się umyła i założyła białą sukienkę, w której poszła spać. Rano okazało się, że nie żyje. Wypiła lizol, którym myłyśmy wiaderka. Nie wytrzymała strachu i niepewności. Wolała umrzeć. Ojciec mój w konspiracji figurował jako oficer 1. Pułku Szwoleżerów Józefa Piłsudskiego i na fałszywych dokumentach zajmował się ubezpieczeniem zwierząt, przez co miał regularny kontakt z majątkami ziemskimi. Gdy dłużej nie wracał ze swoich wędrówek, bardzo się z mamą denerwowałyśmy. Tylko czasem odezwał się przez łączniczkę. Musiał co jakiś czas zdawać raport z ilości koni, krów, owiec w gospodarstwach. Gdy wrócił z jednej ze swoich podroży, a ja dalej siedziałam w więzieniu, mając dość już tej sytuacji, poszedł na Pomorską. Do gestapo. Chciał wyciągnąć mnie z Montelupich. Gdy szedł długim korytarzem, w pewnym momencie niemiecki oficer, z którym właśnie mijali się w przejściu, spojrzał na niego i powiedział: – Herr Major. Ojciec zdrętwiał, odwrócił się, a mężczyzna wyciągnął do niego rękę i… zaczął mówić, że podziwiał go na olimpiadzie. Że kibicował mu podczas zwycięstw w Nicei, Rzymie, Brukseli

i Nowym Jorku. – Właśnie spełniło się moje marzenie. Tak bardzo chciałem pana poznać! Ojca zamurowało. Niemiec nazywał się von Felend. Zaoferował mojemu tacie pomoc jako koleżeńską przysługę. Umówili się na wizytę w jego biurze. Gdy moja mama to usłyszała, zrobiło jej się słabo. Ponoć jak tata wyszedł na umówione spotkanie, wypiła pół flakonu waleriany, bo bała się, że widzi go właśnie ostatni raz. Nowy „przyjaciel” taty próbował pociągnąć za odpowiednie sznurki i dzwonił do wyżej postawionych władz. – Córka jest uznana za politycznie podejrzaną. Doszło to już do odpowiednich władz, ale trzeba uzbroić się w cierpliwość – powiedział Felend. Od tej chwili mojego tatę i oficera połączyła więź towarzyska, ale absolutnie nie polityczna. Leżałam właśnie na podłodze, gdy usłyszałam trzask otwieranych drzwi i weszła niemiecka strażniczka. Wszystkie na chwilę wstrzymałyśmy oddech. – Kristina Królikiewicz, deine Sachen einpaken – jej głos odbijał się echem od ścian. Nie wiedziałam, czego ode mnie chce, i bałam się, że zrobią mi coś, co sprawi, że nie pojadę do Oświęcimia. A naiwnie myślałam, że tam będzie mi lepiej, wszystkie tak myślałyśmy. Pogłoski o tym, że nas tam wywiozą, pojawiały się coraz częściej. Wszystkie moje towarzyszki znalazły się w Oświęcimiu, nieświadome nieszczęścia i piekła, jakie zgotują im niemieckie władze. Spakowałam szybko swoje rzeczy, czyli raptem menażkę i łyżkę. Panował zwyczaj, że gdy zwolniona wychodzi na wolność, uderza się łyżką o menażkę. W moim przypadku ten

zwyczaj nie obowiązywał i towarzyszyła mi głucha cisza, bo przecież nie wiedziałam, co stanie się ze mną jutro, pod wieczór, a nawet za godzinę. W biurze oddano mi wszystkie moje rzeczy, z którymi przyszłam do więzienia. Torba i reszta drobiazgów na nowo stały się moją własnością. W drzwiach wyjściowych powitał mnie gestapowiec, który mnie aresztował. Znów znajomy czerwony samochód, ci sami ludzie, którzy uczestniczyli w kotle kilka miesięcy temu. Co teraz? Moje koleżanki z celi wspięły się na okno, słyszałam, że krzyczą w moim kierunku „uuuuuu”. Nie mogłam powstrzymać łez i rozpłakałam się na całego. Droga na komisariat na Pomorską minęła mi szybko. Znowu znajomy długi korytarz i drzwi do gabinetu komendanta. Co mnie za nimi czeka? Za biurkiem siedział Obersturmführer, a w pokoju na krześle… mój ojciec. Serce podeszło mi do gardła, a w głowie kłębiły się myśli. Pewnie przepytają tatę? Później pewnie mnie? Co z nami będzie? Wywiozą nas? Zabiją? Co z mamą? Nie mogłam uwierzyć własnym uszom, gdy powiedziano mi, że mój koszmar właśnie się kończy, a ja wracam do domu. Chyba dawno nie czułam takiej radości w sercu, ulgi, lekkości. Moja mama, kobieta niezwykle elegancka i delikatna, stwierdziła, że kindersztuba obowiązuje nawet w przypadku wroga, więc należy podziękować Niemcowi za pomoc. Razem z tatą poszliśmy parę dni po uwolnieniu i tak jak nakazuje dobre wychowanie, przyniosłam dla von Felenda mały prezent. Oficer stwierdził, że nie ma takiej możliwości, żeby przyjął podarunek i mam go oddać mamie, bo to była stricte koleżeńsko-sportowa przysługa. W drodze powrotnej napawałam się każdym krokiem stawianym na krakowskiej ulicy. Nie przeszkadzało mi nawet to, że palce miałam pokłute kolcami róż.

**** Przeniosłam się na stałe z Krakowa do stolicy, ponieważ było to centrum działań konspiracyjnych i liczyły się każde ręce do pracy. To niesamowite, co w czasie wojny stało się z Warszawą. Miasto, które już niebawem miało być zrównane z ziemią, nadal podtrzymywało swoje tradycje, a więc życie towarzyskie wręcz rozkwitało. Na rogu Nowego Światu i Alej Jerozolimskich mieścił się urząd stanu cywilnego, który zmienił się w kawiarnię prowadzoną przez Norweżkę Elnę Gisted. Aktor Jurek Kaliszewski zamiast występować na deskach teatru, bo było to źle widziane przez władze, wyśmienicie wcielił się w rolę barmana. Często zanosiłam do niego tajną prasę i literaturę, z której korzystaliśmy na tajnym kursie PIST, kierowanym przez panią Turowicz. Dzięki kontaktowi z wieloma aktorami zrodziła się we mnie chęć zostania aktorką. Marzyłam, żeby stanąć na wielkiej scenie i wygłosić monolog Diany lub Marii Stuart. Ale musiałam zadowolić się ciasnotą. Ona też była piękna. Spotykałam się na Kruczej z moją późniejszą przyjaciółką Wandą Podlewską, która wypożyczała mieszkanie na nasze zajęcia. Norwid, Słowacki nas uskrzydlali. Pani Tatiana Wysocka prowadziła taniec na Marszałkowskiej i za każdym razem gdy ktoś dobijał się do drzwi, wyciągałyśmy kawałki płótna, igły, nitki i siadałyśmy na krzesłach, niby że mamy lekcję szycia. Jeden rok polonistyki zrobiłam na tajnych kompletach. Po wyzwoleniu miałam zaliczony rok. Hotelową oranżerię w budynku przy placu Piłsudskiego przerobiono na kawiarnię SiM, czyli Sztuka i Moda. Pracowałam tam jako kelnerka, dzięki czemu miałam zawsze świeże informacje. Każdego dnia pierwszymi gośćmi była trójka

profesorów uniwersyteckich, a właściciel kawiarni postanowił za wszelką cenę im pomóc, więc śniadania i obiady szły na jego konto. Dalej się uczyłam i nie bałam się, że mogą mnie nakryć na tajnej nauce. Nie zbieraliśmy się gromadnie, ale po dwie osoby. Lubiłam przychodzić do kawiarni „U Aktorek”, która mieściła się w Alejach Ujazdowskich. Karolina Lubieńska, Mieczysława Ćwiklińska, Justyna Kreczmarowa, Zofia Lindorfówna, Elżbieta Barszczewska… Twarze znane z wielkiego ekranu i sceny teraz podawały kawę czy herbatę. Lubiłam na nie patrzeć, bo chciałam być taka jak one. Tylko aktorki mogły obsługiwać tam gości. Filmowe twarze sprzed wojny były dla nich wabikiem, a kawiarniana sala zawsze pękała w szwach. „Tylko świnie siedzą w kinie”. To hasło często widniało wypisane na murach. Mimo wielkiej miłości, jaką był film, opierałam się magii wielkiego ekranu. Do teatru też nie wolno było chodzić. Tylko raz złamałam zasadę i poszłam zobaczyć przedstawienie z Marią Malicką i Józefem Węgrzynem, czyli Damę kameliową. Do dziś nie mogę zapomnieć sceny, w której Węgrzyn stał tyłem do widowni, patrząc w okno. Nie było go zupełnie widać, grały tylko jego ręce. Jaka niezwykła wyrazistość uczuć… Gdy wychodziłam z teatru, zaczęło we mnie kiełkować poczucie winy. Wiedziałam, że muszę się przyznać moim nauczycielom, że złamałam zasadę. Bardzo bałam się ich reakcji. Zrozumieli jednak, dlaczego to zrobiłam, i dali mi rozgrzeszenie. Malicka, którą tak podziwiałam, jak się później okazało, wyłamała się z przyrzeczenia i podczas gdy nasi walczyli w lasach, ona rzuciła się w ramiona niemieckiego oficera. Odpokutowała za to uczucie, bo na kilka lat po zakończeniu wojny dostała zakaz grania. A taka była piękna…

**** Tuż przy placu Narutowicza mieszkała moja przyjaciółka, u której bywałam dość często. 1 sierpnia 1944 roku wybrałam się do niej, a po drodze odebrałam futro z pralni. Była godzina czwarta po południu i już wiedziałam, że powstanie rozpocznie się za godzinę, ale moja koleżanka nie miała w domu telefonu, więc nie mogłabym podać tej informacji dalej. W oddali już słychać było strzały. Inna moja koleżanka, która mieszkała w domach ZUS-u, miała telefon, a dodatkowo mogła być pomocna w powstaniu jako sanitariuszka. Nie bacząc na nic, pobiegłam do niej. Gdy przeszłam przez ogromne podwórko i już miałam przekroczyć próg klatki, moją uwagę przykuł młody człowiek, który stał oparty o rower. Zamarł w bezruchu i patrzył przed siebie, jakby był głuchy na hałas docierający z miasta. Wbiegłam na górę, ale okazało się, że telefon jest głuchy. Nie mogłam marnować czasu i szybko wybiegłam na zewnątrz… Wąska strużka krwi płynęła z ust chłopca, a grzebyk, który sterczał mu z blond czupryny, świadczył, że nawet nie próbował się bronić; zginął w trakcie tak prozaicznej czynności, jaką jest czesanie włosów. Moje serce zabiło szybciej, a w ustach pojawiła się suchość. Powstanie jeszcze nie zdążyło się przecież zacząć! Kontakt z grupą „Odwet”, z którą nawiązałam współpracę, bardzo osłabł, bo Filtry były już okupowane. Huk bomb zrzucanych na Warszawę był ogłuszający. Wróciłam do mojej przyjaciółki, bo tam było bezpieczniej. Na placu Narutowicza znajdował się akademik, w którym stacjonowało SS, więc wydawało mi się, że ten skrawek miasta nie zostanie zbombardowany. Ludzie czym prędzej starali się zbiegać do schronów, ale ja bardzo bałam się zejść kilka metrów pod

ziemię. Przerażało mnie to, że zostanę uwięziona w gruzach, jeżeli spadnie na nas bomba. Pod ziemią istniał drugi świat. Zawsze można było zejść do schronu, żeby coś zjeść lub napić się czegoś czy zwyczajnie odpocząć. Poza tym trzeba było patrolować schrony, ponieważ ranni, którzy się w nich ukryli, potrzebowali pomocy. Pomagałam jako sanitariuszka i z czasem widok krwi czy rozerwanego ciała nie robił już na mnie wrażenia. Uodporniłam się na to. Ojcze nasz, któryś jest w niebie, święć się imię Twoje… Słowa modlitwy często było słychać w schronach. Tak, zbiorowe modlitwy były potrzebne nam wszystkim, bo dawały nadzieję, że jeszcze nie wszystko stracone, bo czuwa nad nami Bóg. Pewnego dnia byłam bardzo zmęczona, a że akurat znalazłam się w mieszkaniu mojej koleżanki, położyłam się na łóżku, żeby przez chwilę zaznać luksusu, jakim w trakcie powstania było kilka chwil odpoczynku. Kilka sekund błogości i… ogromny huk! Zawaliła się jedna ze ścian kamienicy. Nie miałam czasu rozczulać się nad sobą, wstałam, otrząsnęłam się z kurzu i weszłam do schronu opatrywać rannych. Coraz głośniej słychać było o tym, że zbliżają się własowcy, więc trzeba opuszczać mieszkania i to jak najszybciej. Dlaczego? Bo ci ludzie byli gotowi zrobić, co im się tylko podoba. Zdecydowałam, że nie będę czekać, aż mnie napadną, bo to, co robili z kobietami, wołało o pomstę do nieba. Kradli, mordowali i gwałcili. Nie mieli żadnego szacunku dla Polaków. Po rozkazie Niemców, żeby dobrowolnie opuszczać domy, na ulicach zebrał się tłum opuszczających Warszawę nieszczęśników. Nie było szans, żeby uciec i iść w inną stronę niż Ochota. Gdy szłam w stronę Zieleniaka, na mojej drodze stanęło dwóch własowców. Wyglądali strasznie, w ich oczach malowało

się szaleństwo, bo byli pijani, ręce do łokci mieli przyozdobione dziesiątkami zegarków, a damskie kapelusze, które mieli na głowach, jeszcze bardziej podkreślały fakt, że nieobliczalność to ich drugie imię. Cała ulica Radomska zmieniła się w zbiorowy grób, bo martwe ciała leżały jedno na drugim, a odór gnijących zwłok aż szczypał w oczy. Upał był niemiłosierny. Wciągnęli mnie do bramy częściowo zbombardowanej kamienicy. Całe życie przemknęło mi przed oczami. Nagle własowcy zobaczyli na mojej dłoni pierścionek i sygnet. Nie pytając mnie o nic, zerwali mi je z palców, dodając z obrzydzeniem, że na pewno jestem Żydówką. Po raz kolejny stało się wówczas coś niesamowitego, magicznego… W życiu układa się bardzo dziwnie, bo właśnie stamtąd, skąd nie spodziewasz się żadnej pomocy, ona przychodzi. Z rąk własowców wyrwał mnie niemiecki oficer, niezwykle przystojny mężczyzna. – Czy pan może mi towarzyszyć? – zapytałam mojego wybawcę, który zgodził się mi pomóc, ale zaznaczył, że odprowadzi mnie niedaleko. W pół drogi do Zieleniaka na Ochocie powiedział, że musi mnie zostawić. – Jak mam panu dziękować? – spytałam. W torebce miałam wodę kolońską Soir de Paris. Dałam mu ją, a on na moich oczach wychylił flakon i wypił wszystko, co do kropli. Dziwne zachowanie. Pożegnał się ze mną i zniknął między budynkami. Coraz więcej ludzi szło na Zieleniak. Razem z kalekami, matkami z dziećmi, starszymi, inwalidami, żołnierzami szliśmy posłusznie krok za krokiem, a żar lał się z nieba. Cała Polska zgnębiona i wyzuta z ludzkiej godności. Wyrzuciłam po drodze futro, bo nie miałam siły dźwigać go dalej.

Zieleniak przypominał jeden wielki bałagan, chaos, który wydawał się nie mieć sensu. Oficerowie SS pomieszali się z własowcami, Polacy z Ukraińcami. Wyciągnęli mnie z tłumu i postawili pod ścianą do rozstrzelania. Jeden Ukrainiec wpatrzony był w mój złoty krzyżyk na szyi. Złapał i wiedząc, że będę za chwilę martwa, chciał mi go zabrać za wszelką cenę. Gdy tak szarpał, łańcuszek wrzynał się w moją szyję, która już zaczęła krwawić. Drżącymi dłońmi odpięłam ozdobę i oddałam mu. Nie wiem, czy mogę to uznać za podziękowanie, ale Ukrainiec szarpnął mnie i popchnął do miejsca, gdzie zorganizowano tymczasowy obóz dla cudzoziemców. Mimo to miałam problem, żeby tam wejść, bo Niemiec pilnujący wejścia zażądał ode mnie kenkarty. Zareagowałam błyskawicznie i udałam Francuzkę. Skłamałam, że dokument spalił się w trakcie nalotu na mój dom. – Co robicie z Warszawą?– nie wytrzymałam napięcia i wykrzyczałam to Niemcowi prosto w twarz, ale po francusku. Moje słowa nie zrobiły na nim żadnego wrażenia i kazał mi się przedstawić. Pierwsze francuskie nazwisko, jakie przyszło mi do głowy, to Christine Boulanger. Miałam kiedyś w domu jej płytę gramofonową z piosenkami. Nie straciłam rezonu, ale to kwestia wychowania, bo zawsze powtarzano mi, że muszę być dzielna. Niemiec uwierzył mi i weszłam w gromadę ludzi. Bałam się, że zaraz będę mieć rewizję, podarłam polską kenkartę i zakopałam ją w ziemi. Zza drutów, gdzie znajdował się obóz dla Polaków, odezwał się głos znajomego adwokata. Co ja tam robię? Po co mi to? A to nie lepiej być z nami? – Będzie się pani czuła lepiej, a wśród swoich upokorzenia będą lżejsze!– stwierdziła znajoma mi twarz. Miał rację. W jednej chwili wykopałam dokument z ziemi i przelazłam przez drut. Zieleniak wyglądał jak prawdziwe

piekło. Co chwila straszono nas, że lada moment wpadną własowcy i zrobią z nami, co im się podoba. Bałam się ich, dlatego zabandażowałam całą głowę, zostawiając otwór tylko na oczy. Miałam nadzieję, że w ten sposób ich odstraszę. Na szczęście nic mi się nie stało, ale to, co robili z kobietami, było nieludzkie. Gwałty, bicia, okrutne znęcanie się fizyczne. Kobiety rodziły dzieci w niegodnych warunkach. Krzyk, płacz, błaganie o litość. Pewnego wieczora podeszła do mnie kobieta i wręczyła mi… moje futro, które wyrzuciłam po drodze. Mówiła, że szukała mnie w tłumie, żeby zwrócić mi moją własność. Dzięki temu w nocy mogłam się czymś przykryć. Już niebawem miałam znaleźć się w obozie pracy. Tak, Pruszków był jednym wielkim koszmarem. Brak picia, jedzenia, goły beton. Do Pruszkowa wieźli nas bydlęcymi wagonami. Obóz wspominam jako horror, w którym głód i strach to podstawowe elementy codzienności. Nagle pewnego dnia wypędzono nas na perony i po raz kolejny załadowano do wagonów. Wszyscy na początku myśleli, że jedziemy do Oświęcimia, ale nikt dokładnie nie wiedział, gdzie skończy się nasza podróż. Jak przejeżdżaliśmy przez Pabianice, wychyliłam się przez małe okienko, żeby zobaczyć, gdzie jestem. Na peronie zauważyłam dziewczynkę z tornistrem na plecach, która przechadzała się, jakby na kogoś czekała. Nie zastanawiałam się ani chwili, wyjęłam z torebki kartkę i ołówek. Szybko napisałam na niej, żeby zawiadomiła moich rodziców, co się ze mną dzieje, i podałam jej adres. Klucze od domu zawinęłam w kartkę. Wychyliłam się z okna i rzuciłam w jej kierunku. Jaka sprytna była ta dziewczynka. Wykazała się dużą odwagą, bo zanim podniosła liścik z ziemi, dziesięć razy się rozejrzała, czy aby na pewno nikt tego nie zobaczy. „Córka Krystyna wywieziona do Niemiec”, brzmiała treść telegramu,

który nadali jej rodzice. Tyle tylko pamiętam z drogi do Bossen w Niemczech. Musiało być strasznie, skoro wymazałam wszystko z pamięci. Pamiętam jeszcze, że nie wiedzieliśmy, dlaczego zjechaliśmy na bocznicę. Ludzie z pobliskiej wsi przynosili nam jedzenie, rzucali pomidory, jabłka, chleb. Czasem trafiali w okno, a czasem nie. Podobno nasz przestój spowodowany był tym, że władze Szwajcarii interweniowały, żeby nie rozdzielać rodzin i dawać nam jeść. Wiedziałam już wtedy, że nie jedziemy do Oświęcimia. Pierwszy obóz był przejściowy. Prawdziwa makabra, wszyscy byliśmy wymieszani. Zwozili zgniłe ogórki i pomidory, którymi nas karmili. Ludzie rzucali się na to, ale ja wolałam być głodna. Większość dostała rozstroju żołądka. Umierali z wyczerpania i odwodnienia. Tak działali Niemcy, żeby wykańczać. Później trafiłam do Arbeitslager w Zielenzig4, do fabryki mączki kartoflanej. Ten zapach był straszny. Chemia i brud mieszały się w powietrzu. Wielu ludzi zaangażowało się do zwożenia kartofli. Na nieszczęście włączyłam się w to również ja, żeby choć przez chwilę pobyć na zewnątrz. Jeden z wieśniaków zgłosił się do obozu i wybierał osoby do pracy na roli. Obcięłam wówczas włosy na krótko, bo bałam się dostać wszy. Moment wybierania pracowników wyglądał jak zakup koni na targu. Staliśmy w rzędzie, a on przechodził i wskazywał, kogo chce. – Ta uczesana po męsku – wskazał i zabrał mnie do pracy. Praca była ciężka, ale najważniejsze było to, że mnie karmili. Kawałki słoniny okazały się najlepszym smakołykiem. Miałam pecha, bo pracowaliśmy parami, a mnie przypadł Ukrainiec, który był bardzo szybki. Błagałam go, żeby zwolnił, bo nie daję rady. Bili nas biczami. Było mi już wszystko jedno.

W pewnym momencie, akurat gdy skończyłam pracę, rozpadało się, a do obozu było kilka kilometrów. Zbuntowałam się i zażądałam, żeby Niemiec dał nam konia. Na początku nie chciał. – Du bist Scheisse – warknęłam do niego. Jego reakcja bardzo mnie zaskoczyła: o dziwo, zawiózł mnie do obozu. Ale następnego dnia już nie wybrał mnie do pracy. Bał się buntu. Kilka dni później zrobił mi się wrzód na nodze, najprawdopodobniej od ugryzienia owada. Bardzo cierpiałam, dlatego dyrektor fabryki pozwolił mi pójść do lekarza, który owinął mi nogę papierem toaletowym i kazał przyjść niebawem. Przez chwilkę byłam na wolności i szłam ulicą. Cudowne uczucie! Lekarz dał mi zwolnienie i nakazał zostać w łóżku przez kilka dni. Leżąc na pryczy, w pewnym momencie dowiedziałam się, że popsuła się elektryczność, a obok nas jest obóz z oficerami francuskimi, z którego wezwano elektryka. Gdy ten przeszedł do nas, od razu zwrócił moją uwagę. Przez chwilę przyglądaliśmy się sobie wzajemnie. Postanowiłam nawiązać z nim kontakt i odezwałam się do niego po niemiecku. Nie rozumiał mnie. Ucieszyłam się, że nie jest to Niemiec, a Francuz. Chyba mu się spodobałam, bo ciągle mówił, że naprawa nie jest jeszcze gotowa, miał więc pretekst, żeby do mnie przychodzić. Pamiętam poranek, kiedy się obudziłam, a w nogach mojego łóżka leżały termos z kawą, kawałek chleba i czekolady, papierosy. Podzieliłam się moim prezentem z innymi. Poszliśmy nawet na jedną randkę. Ukryliśmy się na polu w zbożu, żeby nikt nas nie zobaczył. Dni w obozie mijały mi na pracy i pisaniu listów do taty. Właściwie to nie były listy, a zwykłe kartki. Korespondencja

z domem dawała mi poczucie, że daleko, za ogrodzeniem obozu, jest inne życie, którego może będzie mi dane jeszcze zaznać. Mój ojciec pisał, że chce, żebym była z nimi, i dał mi do zrozumienia, że już zaczął się o to starać. „Liczymy, że królewicz cię do nas przywiezie…”, napisał na jednej z kartek. To był szyfr. A ja od tej pory codziennie wyglądałam mojego królewicza. Pobudka w obozie zawsze była o szóstej. Poranna kawa tylko z nazwy przypominała kawę, do tego paskudny chleb i marmolada. Na obiad dawali nam zupę z małży, ale przeważnie jeńcy nie chcieli tego jeść i z obrzydzeniem wylewali zupę. Ja ją jadłam, bo wiedziałam, że ma wiele witamin. Chyba tylko dzięki tej zupie wytrzymałam. Kiedy nie zajmowałam się już ziemniakami, zrywałam jabłka i gruszki w sadzie u Niemca. To była dobra praca, bo zawsze mogłam ukraść kilka owoców. Z czasem okazało się, że w obozowej kuchni pracuje kobieta, z którą znałyśmy się z Warszawy. Często kupowałam u niej warzywa i owoce na targu na Powiślu. Spytałam ją, czy mogę umyć w kuchni głowę. Pozwoliła mi. Zaproponowałam, że zapłacę za tę przysługę, ale ona nie chciała ani grosza. Wręcz się obruszyła. Nasze obozowe rozmowy często dotyczyły chleba, jego smaku i zapachu. W nocy śpiewaliśmy patriotyczne piosenki po polsku. Nikt nam nie zabraniał, bo Niemcy nie rozumieli polskiego. Choć byliśmy bardzo zmęczeni, nie wpadaliśmy w czarną rozpacz. W tłumie jeńców wypatrzyłam trzy znajome twarze, z którymi chodziłam do gimnazjum. Jedna z koleżanek zajmowała pryczę obok mnie. Dzień, kiedy dostała paczkę ze smakołykami od ciotki z Berlina, był świętem. Nigdy nie zapomnę tego, że odwróciła się do mnie plecami i ze smakiem zajadała łakocie. Nie chciała się z nikim podzielić. Bałam się

wówczas, że po mojej twarzy pozna, jaka jestem głodna. Żeby uniknąć wstydu, również odwróciłam się do niej plecami. Po latach spotkałam ją w Sopocie, ale nie podałam jej ręki. Do dziś nie rozumiem tego, że była w stanie zjeść wszystko i nie podzielić się z nikim, wiedząc, jak bardzo cierpimy. Mnie nie przeszłoby to przez gardło. To nawet Niemiec podzielił się kiedyś ze mną owocami i ciastem. A ona? – Fräulein Królikiewicz! – esesman w czarnym mundurze przerwał poranek. Podniosłam rękę. – A ty nie czekasz na swojego królewicza? Od razu wiedziałam, że nadeszła pomoc. Swoje rzeczy machinalnie rozdzieliłam wśród innych, a sama z moim wybawcą poszliśmy do biura dyrektora obozu. Esesman mówił, że mam zostać uwolniona, i próbował przekupić dyrektora dwiema butelkami koniaku. W pewnym momencie, słysząc odmowę, wyjął zza pazuchy pistolet i położył na biurku dyrektora. Ten argument przekonał go, a ja dostałam zaświadczenie, że nie jestem w obozie potrzebna i mogę wyjść na wolność. Mój królewicz okazał się żołnierzem AK, któremu udało się zdobyć mundur esesmana, a jego znajomość niemieckiego i brak obcego akcentu były idealnym kamuflażem. Byłam wolna. Wtedy uwierzyłam, że nawet najgorszy koszmar może skończyć się jak najpiękniejsza bajka. Nie liczył się kierunek, w biegu wsiedliśmy do pierwszego lepszego pociągu, który miał mnie zawieźć do domu. W przedziałach była masa niemieckich żołnierzy, wszystkie miejsca zajęte. Mój wybawca nie mógł patrzeć na to, że stoję w tłoku na korytarzu. – Co tu się dzieje? Siedzicie na tyłkach, a kobieta po przeżyciach na froncie, gdzie straciła narzeczonego, ma stać i żaden się nie podniesie… – Swoim brakiem akcentu po raz

kolejny nabrał rodowitych Niemców, którzy ustąpili mi miejsca. Od tej pory jechałam już tylko na siedząco. Widać było, że źle się Niemcom dzieje, bo gdy Marian wyciągnął kawałek chleba, patrzyli na to, jakby od tygodni nic nie jedli. Gdy wysiedliśmy na pierwszym lepszym postoju, Marian pokazał mi, że za kiełbasę i połeć słoniny dostał pistolet. Był nam potrzebny, bo nie wiadomo było, na jakie problemy natrafimy po drodze. Gdy dotarliśmy do domu jego narzeczonej Zosi, która miała kontakt z „cichociemnymi”, poczułam się jak w niebie. Balia z nagrzaną wodą i czysta pościel były dla mnie jak spełnienie największych marzeń. Pierwszy raz od długich miesięcy mogłam wyspać się w normalnych warunkach. Być może dlatego spałam dwadzieścia kilka godzin. Żeby dostać się do mojej rodziny, musiałam przejść przez zieloną granicę. Pomogła mi w tym właśnie Zosia. W chwili, gdy razem z Marianem staliśmy przed drzwiami mojego mieszkania, poczułam, jakby zdjęto mi z pleców ogromny głaz. Wcześniej jednak umówiliśmy się, że trochę nabierzemy moich bliskich. Ukryłam się na korytarzu, tak żeby nikt mnie nie zobaczył. – Niestety, nie udało się – Marian przywitał moich rodziców, którzy nie mogli doczekać się wieści, co ze mną. Chwila ciszy i wyskoczyłam zza węgła. Widząc tatę i mamę, wpadłam im w ramiona. W trójkę płakaliśmy. Mimo że wojna się nie skończyła, byliśmy razem. I to się dla nas liczyło. Krystyna Królikiewicz-Harasimowicz

urodziła się 7 czerwca 1921 roku w Krakowie. W czasie wojny działała jako łączniczka: kolportowała prasę i przewoziła meldunki. W powstaniu brała udział tylko kilka dni, ponieważ trafiła do obozu przejściowego jako więzień w trakcie rzezi

Ochoty. Podczas wojny uczyła się gry aktorskiej na tajnych kompletach. Jej debiut sceniczny na deskach Teatru Powszechnego w Krakowie przypadł na rok 1945. Występowała m.in. w Teatrze Wybrzeże w Gdańsku, w Teatrze im. Stefana Jaracza w Łodzi. Prywatnie jest matką znanego scenarzysty Cezarego Harasimowicza.

Żołnierz z kamienia

Maria Stypułkowska-Chojecka pseudonim „Kama”, sanitariuszka i łączniczka batalionu „Parasol”

Swój pseudonim wzięła od imienia bohaterki książki Andrzeja Struga „Dzieje jednego pocisku„, gdyż podobnie jak ona bardzo chciała walczyć z wrogiem. Już jako trzynastolatka odczuwała potrzebę działania, dlatego zapisała się do harcerstwa, a z niego przeszła do batalionu „Parasol„. W trakcie wojny płakała tylko raz: gdy doszło do kapitulacji powstania. Nienawidzę wojny, chociaż w czasie okupacji myślałam, że dla Polaków jest to jedyne wyjście z sytuacji, która nas spotkała. I pewnie tak właśnie było. Nie lubię, kiedy zabijają ludzi, kiedy ich dręczą. Ale to moje „nie lubię” wtedy nic nie znaczyło. I dalej nie znaczy. Przed wybuchem wojny, dokładnie w 1937 roku, wstąpiłam do 58. Warszawskiej Żeńskiej Drużyny Harcerek, która prowadzona była przy szkole nr 139 na ulicy Młynarskiej. Była to wówczas szkoła podstawowa, którą wybudowano z funduszy tramwajarzy. Do harcerstwa wstąpiłam z dość prozaicznego powodu: zrobiłam tak jak moje koleżanki. Z całej naszej klasy zgłosiło się dziewięć dziewcząt. Stanowiłyśmy cały zastęp. Głównym warunkiem przystąpienia do drużyny była zgoda szkolnego wychowawcy, ponieważ dziewczyna-urwis nie mogła być w harcerstwie. Ale do naszej klasy nie chodziły niegrzeczne

dziewczyny. Kolejnym warunkiem do spełnienia były osiągnięcia w nauce, czyli nie można było mieć dwój i trój. Sprostałam wymaganiom. Chciałam być harcerką i bardzo mi się podobało, że w uroczystościach szkolnych, a było ich sporo, brali udział chłopcy i dziewczęta, którzy mieli na sobie mundury. Wyglądali przepięknie, a taki strój był wyróżnieniem ponad miarę! Harcerstwo zapewniło mi też kontakt z rówieśnikami, za którym tęskniłam. Byłam jedynaczką, w całej mojej rodzinie nie było innych dzieci. Bardzo mnie cieszyło, że przeszłam wszystkie próby i stałam się prawdziwą harcerką. Przewodniczącą drużyny była Irena Malento, która na co dzień pracowała w naszej szkole na stanowisku sekretarki, zastępowymi natomiast koleżanki ze starszych klas. Znałyśmy się wszystkie przynajmniej z widzenia. Gorliwie uczestniczyłyśmy w zbiórkach. Dopiero z czasem włączono nas w prawdziwy tryb życia zastępowego. Naszą drużynę nazwałyśmy „Pszczoły”. Uznałyśmy, że to są pracowite stworzenia, i chciałyśmy być podobne w tym do nich. Naszą zastępową była Ela Jaskólska. Gdy wybuchła wojna, straciłyśmy kontakt i nie działałyśmy już razem. **** Nie zapomnę momentu, gdy zaczęły się bombardowania Warszawy i wymarsze mężczyzn z miasta. Na szczęście, tam gdzie mieszkałam, na Woli, a dokładniej na ulicy Leszno, bomby od razu nie padały. Pierwsze bomby spadły na Kole, gdzie mieszkał z rodziną mój wuj. Pamiętam, kiedy przyjechał do nas obwieścić, co się tam właśnie dzieje. Był to dla mnie prawdziwy wstrząs, że na kogoś bliskiego spadły bomby. Kolejnym wspomnieniem jest poddanie się Warszawy. Widziałam wychodzących z miasta żołnierzy polskich. Widok

był dla mnie straszny. Nie zapomnę, że każdy żołnierz szedł bez broni. I szli szykiem. Ten łomot podkutych butów o bruk zrobił na mnie ogromne wrażenie, które zapamiętałam na całe życie. Mój ojciec i wujkowie też poszli na wschód, ale bardzo szybko wrócili. Jeśli chodzi o sam przebieg września… Gdy tylko usłyszałam o bombach, wpadłam na pomysł, że trzeba szybko przenieść się do przedpokoju, który znajdował się najdalej od frontu ze wszystkich pomieszczeń w domu. Mimo że miałam trzynaście lat, wykoncypowałam coś mądrego. Kiedy wchodzili do Warszawy Niemcy, szłam właśnie odwiedzić moje dwie koleżanki z drużyny harcerskiej. Były siostrami, a w trakcie bombardowania zostały poważnie ranne. Mieszkały na ulicy Działdowskiej i nosiły francusko brzmiące nazwisko Jerome. Jadwiga była młodsza, mówiliśmy na nią Jagoda. Bomba zraniła ją tak, że trzeba było amputować jej nogę. Powiadomiono mnie o tym przez telefon, więc postanowiłam szybko do nich pobiec. Dziwna była ta Działdowska, wszystkie bramy zawarte, nikogo na ulicy, tylko od czasu do czasu ktoś ciekawski zerkał przez okno, a jezdnią… Jezdnią kroczyli Niemcy. Niewielki oddział. Gdy wkraczałam do mieszkania moich przyjaciółek, Jadwiga leżała w łóżku, a jej starsza siostra Irenka siedziała obok niej. Też była ranna w nogę. Jagoda starała się z całych sił pocieszyć mamę. – Nie martw się – mówiła radośnie. – Przecież mam jeszcze drugą nogę, więc po co łzy. Będę jeszcze chodzić, biegać, a nawet tańczyć! Jagoda cieszyła się, że ma oczy i uszy. Starała się podtrzymać mamę na duchu. I udało się. Gdy wracałam do domu, znów widziałam Niemców. ****

Z czasem okazało się, że zamykają szkoły, ale zaraz je otworzono i znowu można było się uczyć. Chodziłam do siódmej klasy. Wprowadzono obowiązkową naukę języka niemieckiego, włącznie z nauką pisma gotyckiego. Ukończyłam szkołę podstawową i musiałam postanowić, co dalej. Mój tata namówił mnie na szkołę rękodzielniczą, a konkretnie krawiecką. Przed wojną zawód krawcowej był idealny dla kobiety, podobnie było z pracą sprzedawczyni. Nie widziałam siebie jako przyszłej krawcowej, ani tym bardziej ekspedientki, ale poszłam za radą taty. Gdy skończyłam tę szkołę, zdałam egzamin czeladniczy, ale nie potrafię szyć. Znacznie lepiej szło mi projektowanie na manekinach. Często spotykałam się z koleżankami z harcerstwa i zastanawiałyśmy się, co dalej. Ze szkół wyrugowano treści związane z Polską i patriotyzmem, a szczególny nacisk kładziono na matematykę i inne nauki ścisłe. W szkole podstawowej nauczycielki jednak po godzinach uczyły nas ortografii i gramatyki. Przykładałam się wówczas do nauki. Idealne do naszych spotkań z zastępem okazało się mieszkanie państwa Tomalaków, rodziców mojego kolegi z klasy, Witolda. Pani Tomalakowa była oficerem AK, ale dowiedziałam się o tym po wojnie. Jej mąż trafił do obozu jenieckiego. Mieli bardzo duże mieszkanie, w którym organizowałyśmy spotkania dla dorosłych. Deklamowałyśmy wiersze, które same najpierw wybierałyśmy, tańczyłyśmy poloneza, kujawiaka. Akompaniował nam przy tym gramofon. Po występie chodziłyśmy z czapeczką, a nasi najbliżsi wrzucali drobne pieniądze, które następnie wydawałyśmy na produkty dla więźniów na Pawiaku. Później przystąpiłam do AK razem z dwiema przyjaciółkami z harcerstwa. Był to sierpień 1943 roku.

Przechodziłam normalne przeszkolenie bojowe. Wyjeżdżałyśmy do Kampinosu na ćwiczenia w lesie. Padnij! Czołgaj! Kryj się! Poza tym ćwiczyłam swoją postawę bojową oraz strzelniczą. Naszym zadaniem było przywożenie na ćwiczenia broni, z której strzelali chłopcy. PM-y były dość ciężkie, nawet jeżeli rozłożono je na części. Żeby dowieźć sprzęt, najpierw jechałyśmy tramwajem, a później szłyśmy pieszo od przystanku do lasu. Opłaciło się dźwigać sprzęt, bo chłopcy czasami w nagrodę i w podzięce za pomoc pozwalali nam strzelać z broni. Dziś już ledwo widzę, ale wówczas trafiałam w samą dziesiątkę. Treści zajęć były bardzo różne. Poza tym w domach własnych i naszych przyjaciół mieliśmy również ćwiczenia teoretyczne. Z czasem rozpoczęłam szkołę chorążych „Agricola”, do której przygotowywałam się bardzo sumiennie. Razem z moją koleżanką Janiną, ps. „Scarlett”, otrzymałyśmy stopnie wojskowe. Przygotowałam sobie beleczki na naramienniki. To było coś, żeby dziewczyna ukończyła szkołę podchorążych, ale z czasem przestało mi to imponować. **** Przed powstaniem wzięłam udział w siedmiu akcjach bojowych. Pierwsza akcja to był Weffels. Miałam wtedy siedemnaście lat. Żyłam w kraju, w którym panami mojego życia byli Niemcy. Wiele rzeczy, które dziś są niepojęte, dla nas były naturalne. Strzelaniny na ulicach, aresztowania, więzienia. Żyliśmy z tym na co dzień. To, że strzelają do człowieka, zachowują się brutalnie w stosunku do aresztowanych, w mieszkaniach biją i zabijają w obecności dziecka, niszczą domy… Jak coś takiego spotkało bliską mi osobę, sztywniałam. Wiedziałam, że jest źle, ale ciężko było temu zaradzić. Zastanawiałam się, czy uda mi się wytrzymać prawdziwy horror.

Zawsze miałam ze sobą ampułkę z trucizną, którą zabierałam, gdy szłam na akcję. Na szczęście nigdy nie musiałam jej otworzyć. **** Pracował na Pawiaku, na ulicy Krochmalnej przyjmował paczki dla więźniów. Do Kleimana raz w miesiącu rodzina mogła przynieść paczki. Musiałam się dowiedzieć, jak ten pan wygląda, bo wydano na niego wyrok śmierci. Miałam problem, bo żeby wejść do jego pokoju, trzeba było mieć coś ze sobą. Na ulicy znalazłam kawał kamienia, kupiłam papier i sznurek. Napisałam byle jakie nazwisko. Pakunek wyglądał jak bochenek chleba. Podałam mu paczkę, a on bez mrugnięcia okiem przyjął ją. Już wiedziałam, jak wygląda. Dalej go obserwowałam. Jak Kleiman wychodził z Pawiaka do domu, razem z koleżanką Elżbietą, ps. „Dewajtis”, która miała tylko trzynaście lat, obserwowałyśmy go na zmianę. Akcja się udała. Na obserwowaniu Franza Kutschery spędziłam cztery tygodnie. Musiałam się dowiedzieć, jak często przejeżdża, z kim, kiedy, jak szybko wyjeżdża. Nasza akcja również zakończyła się sukcesem. Ale nie świętowaliśmy go. Jeszcze tego samego dnia wieczorem wysłano mnie na kolejną akcję odbicia rannych. Nie mogliśmy tracić czasu. **** W pierwszej chwili czułam nienawiść do tych, którzy napadli na Polskę, ale potem moje uczucia przerodziły się w zupełnie coś innego. Człowiek z biegiem czasu zaczyna kamienieć w środku i staje się odporny na to, co dzieje się wokół niego. Niemcy strzelali do ludzi nie tylko podczas zbiorowych egzekucji, ale i do idących zwyczajnie ulicą. To były celne

strzały. Trudno mi było wybaczać Niemcom. To, co wydawało się niemożliwe, stawało się dniem codziennym. Każdego dnia spodziewałam się, że nie tylko mnie, ale i innych mogą zrewidować. Dlatego nigdy nie trzymałam niczego w mieszkaniu na wypadek, gdyby doszło do czegoś takiego, żeby nie obciążać rodziny. Nie chciałam, żeby moja mama była świadkiem takich sytuacji, bo była chora na serce. Ojciec też niczego nie trzymał w domu. Jeżeli przeczytaliśmy gazetkę, od razu oddawaliśmy ją innym. Zresztą taka była przecież idea prasy podziemnej, żeby gazety wędrowały. Jedyny sposób przekazywania wiadomości. **** Prawie wcale nie płakałam w trakcie wojny. Żołnierzowi nie wypadało. Nie płakałam, gdy szłam kanałami z Mokotowa do Śródmieścia przez osiemnaście godzin. Czasami ścieki sięgały mi brody, nie wzruszało mnie to. Szłam z koleżanką, która była nieprzytomna ze zmęczenia i chciała pić brudną wodę, takie miała pragnienie. Niektórzy odłączali się i szli inną drogą. Do dziś nie wiem, czy wyszli z kanałów. W grupie było jednak raźniej w podziemnych labiryntach. Szliśmy wąskimi korytarzami i cały czas trzymaliśmy się za paski. Dzięki temu wiedziałam, że nie jestem sama. Takie poczucie było niezmiernie ważne. W wojnie nie chodziło o przystosowanie się, ale o walkę. Nie płakałam również wtedy, gdy zobaczyłam, że mój dom na ulicy Leszno podpalono. Poprosiłam kolegów z oddziału, żeby dali mi papierosa. To był pierwszy papieros w moim życiu. Sama konspiracja polegała na milczeniu i niemówieniu o sobie. Dostałeś rozkaz i musiałeś go wykonać. Nikt nie mógł wiedzieć, czym się zajmujesz, co zrobiłeś, z kim się widziałeś. Dlatego

moja mama nie wiedziała, co robię. Gdy wychodziłam z domu, zawsze mówiłam, że idę uczyć się do koleżanki. Nie miałam wyrzutów sumienia, że kłamię. Uczyłam się dopiero nocą z latarką pod kołdrą. Dzieliłam pokój z babcią, więc musiałam czekać, aż zaśnie, żeby nie wzbudzać podejrzeń nocnym czytaniem książki. Pamiętam dzień, kiedy rozpłakałam się w trakcie wojny. To było wtedy, gdy ogłoszono kapitulację powstania. Byliśmy u przyjaciela w mieszkaniu na Kruczej. Z okien widać było ludzi stojących przy bramie. Nagle padły strzały, ludzie na ulicy upadli, a ja usłyszałam, że nastąpiła kapitulacja. Młody człowiek ma różne pomysły. Reakcja nas wszystkich może wydawać się niezrozumiała. Puściliśmy płytę na gramofonie, z głośnika popłynęło tango, a my wszyscy tańczyliśmy. To nie był taniec radości. Łzy leciały nam wszystkim z oczu. Poczułam, że zamknęliśmy pewien etap. Tylu znajomych zginęło, a my tańczyliśmy… Pamiętam też radość podczas wojny. U mnie na punkcie sanitarnym, który prowadziłam w domu, leżał przyjaciel. Lekarz stwierdził, że trzeba amputować mu nogę. Zobowiązałam się, że ja ją uratuję. I udało mi się. To była wielka radość. Ale prawdziwa radość pojawiała się wtedy, gdy nie zostało się zabitym. Radość czułam, gdy wyszłam z kanałów i zobaczyłam, że stoją domy. Były co prawda uszkodzone, ale ludzie chodzili normalnie, kobiety w sukienkach, umalowane, ładnie uczesane. Uśmiechnęłam się, że życie wraca do normy. Tyle że to wcale nie była norma. **** Gdy powstanie upadło, planowałam razem z kolegami pójść do niewoli. Byłam bardzo zmęczona, a poza tym nie chciałam

zostawić moich przyjaciół samych. Nikt z nas nie wiedział, jak wygląda obóz i co się może stać. Pamiętam dokładnie, to było na ulicy Śniadeckich, gdy mój tata powstrzymał mnie przed decyzją. – Chcesz iść z kolegami? Rozumiem. Ale popatrz. O mamie nic nie wiem, o teściowej też nie, ty pójdziesz i nie będzie wiadomo, co z tobą, i zostanę sam na świecie. To był argument, którego nie potrafiłam przebić. Mój tata zawsze był dla mnie autorytetem. Zostałam z nim, nie poszłam, mimo iż koledzy namawiali. I możliwe, że dzięki temu żyję. Maria Stypułkowska-Chojecka

urodziła się w 1926 w Warszawie. Od 1937 roku należała do 58. Warszawskiej Żeńskiej Drużyny Harcerek. Podczas wojny była łączniczką batalionu „Parasol” Armii Krajowej oraz sanitariuszką. Wzięła udział w siedmiu akcjach zbrojnych, m.in. w zamachu na Kutscherę. Przeszła szlak bojowy batalionu „Parasol”.

Z dzieciństwa w dorosłość

Zofia Słojkowska-Krajewska pseudonim „Nelly”

Gdy zobaczyła pierwsze skutki wojny, straciła wiarę w Boga, bo nie mogła uwierzyć, że Bóg pozwoliłby na taką tragedię. Do konspiracji przystąpiła, gdyż chciała mieć poczucie, że nie siedzi bezczynnie, a robi coś, żeby zakończyć koszmar. Wojna była dla niej tak ogromnym stresem, że w wieku szesnastu lat osiwiała. Mimo to dzielnie podtrzymywała na duchu swoją mamę, która była dla niej całym światem. Nienawidziłam, gdy Niemcy przywozili nam jedzenie, brudną, wręcz śmierdzącą zupę z brukwi. Z chwilą, gdy zauważyłam, że stoją i z szyderczymi uśmiechami nagrywają kamerą tłum wygłodniałych więźniów gotowych wyrywać sobie talerze z rąk, honor nie pozwolił mi jeść. Wolałam być głodna, niż stać się kolejną Polką, która da im pretekst do salwy złośliwego śmiechu i okropnych wyzwisk. Wojna. Krótkie słowo, pięć liter, ale jakże niebezpiecznych, niosących ze sobą krzywdę, stratę i utratę. Tak, wraz z wojną utraciłam wiarę w Boga. Bo jeżeli Bóg by istniał, nie pozwoliłby na to, żeby tylu ludzi cierpiało, tyle osób zginęło, tylu ludzi straciło najbliższych. Pytałam o to często moją mamę, prowokowałam ją pytaniami, dlaczego Bóg nie zareaguje, dlaczego nie przerwie realizacji szaleńczego planu Hitlera. Ale mama pomijała moje ataki furii milczeniem. Nadal wierzyła, że

Bóg czuwa nad nami. Bo skoro dalej żyłyśmy, dlaczego miałoby być inaczej. Wojna to dla mnie też konkretny smak, smak kaszy jaglanej, którą jadłam dzień w dzień. Na śniadanie, obiad i kolację. Do wszystkiego można się jednak przyzwyczaić. To, że Niemcy wyrzucili moją mamę, tatę i mnie z domu w Łodzi, bo ogromna część Łodzi zamieniana była w żydowskie getto, nie stanowiło dla mnie dramatu. Bardziej martwiłam się o to, że nie zobaczę już swoich przyjaciół i dalszej rodziny. Gdy tylko okazało się, że musimy opuścić nasze mieszkanie, nie traciliśmy czasu i spakowaliśmy najpotrzebniejsze rzeczy. Ja ratowałam tylko: zdjęcia i pamiętnik, do którego wpisywali się moi przyjaciele. Razem z rodzicami wyjechałam do Ząbek pod Warszawą. Rodzina mamy mieszkała w Warszawie, więc mamusia chciała mieć do nich blisko. Zamieszkaliśmy w małym lokalu na parterze, w domu, w którym żyło kilka rodzin. Od razu zaprzyjaźniłam się z Jadwigą, która mieszkała na pierwszym piętrze. Byłyśmy w tym samym wieku, ale ja wyglądałam, jakbym była od niej dobrych pięć lat starsza. Mój brat był już wówczas w Warszawie. Tadeusz był głuchoniemy, ponieważ jako mały chłopiec wypadł z łóżeczka, na skutek czego stracił zupełnie słuch. Uczył się w Instytucie Głuchoniemych i Ociemniałych przy placu Trzech Krzyży. Tam też mieszkał w internacie. Mimo że obydwoje byliśmy bardzo zajęci, często spotykaliśmy się w centrum miasta, bo tęskniliśmy za sobą. Podskórnie czułam, że Tadzik działa w konspiracji, on też wiedział, że nie siedzę grzecznie w domu. Przenosiłam meldunki i kolportowałam prasę. Do konspiracji wciągnął mnie mój starszy kuzyn Zygmunt,

który wiedział, że sprawdzę się jako łączniczka. Czy miałam dylemat przed wstąpieniem do podziemia? Nie zastanawiałam się ani chwili. Wiedziałam, że nie mogę bezczynnie siedzieć i patrzeć na to, co dzieje się z moim krajem. Nie powiedziałam nikomu o podjętej przeze mnie decyzji. Wiedziałam, że moja mamusia, która miała najsilniejszy charakter z całej rodziny Słojkowskich, szybko zacznie wybijać mi z głowy ten pomysł i to wszelkimi możliwymi sposobami. Tata również zaangażował się w działalność podziemną, ale on walkę z oprawcą miał we krwi. Przed moim urodzeniem był zawodowym żołnierzem, ułanem gotowym w każdej chwili chwycić za broń i stanąć do szyku. Podziemie znało mnie jako „Nelly”. Mój pseudonim wziął się stąd, że mama chciała nazwać mnie właśnie tak. Moja kochana babunia Rozalka ubłagała ją, żeby dała mi polskie imię. I tak zostałam Zofią. Przedmiotem, który wyjątkowo pomagał mi w konspiracyjnym działaniu, była mufka. Można było ukryć w niej wiele materiałów podziemnych. Często w domu patrzyliśmy z tatą na siebie i uśmiechaliśmy się podejrzliwie. Miałam wielką ochotę powiedzieć mu, czym się teraz zajmuję, co kolportuję, z kim się widziałam, o czym rozmawiałam. Wolałam jednak nie kusić losu. Niewiedza w życiu też jest bardzo potrzebna i okazuje się niezwykle przydatna. Szczególnie w czasie wojny. Miałam ogromny problem z tym, żeby nie chodzić do kina. Gdy mieszkaliśmy w Łodzi, większość czasu spędzałam na sali kinowej, oglądając czarno-białe filmy. Uwielbiałam króciutkie, zabawne kreskówki, które nadawane były przed filmami dla dorosłych. Moim kinowym kompanem był tata, ale często zdarzało się tak, że szłam do kina sama, wyłudzając wcześniej od mamy kilka groszy. Teraz tylko świnie siedziały w kinie.

Przed wojną nie mieliśmy źle. Mama prowadziła zakład krawiecki i była rozchwytywana w Łodzi. Lubiłam obserwować ją przy pracy i piękne panie, które przychodziły do niej, żeby zdjąć miarę lub wprowadzić poprawki do uszytej sukienki. Talent do szycia odziedziczył po mamie Tadeusz, ps. „Tygrys”. To właśnie tego fachu uczył się przy placu Trzech Krzyży. Przełomowym momentem była dla mnie chwila, gdy dowiedziałam się, że Zygmunta zastrzelili. Jego ciało odnaleziono w podwarszawskim lesie. Nikt nie wiedział do końca, co się stało. Wiadomo było, że nikt z Polaków nie odebrał mu życia. Zrobił to wróg. To był dla mnie kolejny dowód na to, że Boga nie ma. Do Warszawy jeździłam codziennie na tajne komplety. Uczyłam się francuskiego, chemii, biologii. Marzyłam o tym, że w przyszłości pójdę na medycynę. Wojna, a w zasadzie jej skutki, nie pozwoliły mi spełnić tego marzenia. Nigdy. Zawsze starałam się zdążyć na kolejkę do Ząbek. Gdy się spóźniłam, a zdarzyło mi się to nie raz, zmuszona byłam iść pieszo do domu. Na szczęście z domu w Łodzi wyszłam w porządnych skórzanych oficerkach, które dzielnie służyły mi przez całą wojnę. Długo przygotowywaliśmy się do powstania. W głębi serca liczyłam, że nasz zryw przyniesie jakieś skutki, sprawi, że coś się zmieni. Gdy zbliżała się godzina „W”, mama wiedziała, że mam zamiar wziąć w nim udział. Czasem odnosiłam wrażenie, że czyta mi w myślach. Robiła wszystko, żeby odciągnąć moją uwagę od jej zdaniem szaleńczego planu. Jej prośby i groźby poskutkowały, bo słowo mamy było zawsze dla mnie rzeczą świętą. Zostałam w domu, ale cały czas serce biło mi jak oszalałe. Przyjaciele z konspiracji właśnie dokonywali czegoś, na co czekałam tyle czasu i w czym pokładałam wielkie

nadzieje. Nie wiedziałam, co się z nimi dzieje, nie wiedziałam, czy mój brat jeszcze żyje, czy zginął gdzieś na polu walki. Przebywaliśmy wtedy we trójkę u brata mojej mamy w Warszawie. Po paru dniach od wybuchu powstania Niemcy wygnali wszystkich z domów. Nie zapomnę, jak szliśmy ulicami miasta. Słychać było głównie buty uderzające o bruk. Moi rodzice bardzo uważali, żebyśmy nie rozdzielili się nawet na sekundę. Do dziś czuję mocny uścisk dłoni taty. Serce waliło mi jak oszalałe, ale przez myśl mi nie przeszło, że za dwa miesiące miasto, które kiedyś było jednym z najpiękniejszych miejsc, umrze, a jego ciało zostanie zbezczeszczone. Starzy, młodzi, chorzy, zdrowi, kobiety, mężczyźni i dzieci… Oprawcy kazali nam wsiąść do wagonów, które czekały już na torach. Nikt nie wiedział, dokąd jedziemy, co się z nami stanie… Nie wiem, jak długo jechałam do Pruszkowa. Ale droga do obozu była niczym w porównaniu z tym, co czekało mnie w środku. Gdy gnieździliśmy się w dusznych wagonach, w głowie kłębiły mi się miliony myśli. Miałam ochotę krzyczeć, wyć, płakać. Dla Niemców ja i setki innych ludzi byliśmy tylko zwykłym bydłem, które nie zasługiwało na najmniejszą oznakę szacunku. Baraki, które ujrzałam w Pruszkowie, były zwiastunem kolejnego horroru. Mimo że stały się one moją codziennością, a z czasem znałam już chyba z widzenia wszystkich więźniów, którzy tak jak ja trafili do prawdziwego piekła na ziemi, z każdym dniem Pruszków coraz bardziej mi doskwierał. Wszyscy zastanawiali się, co stanie się z nami dalej. Nienawidziłam, gdy Niemcy przywozili nam jedzenie, brudną, wręcz śmierdzącą zupę z brukwi. Z chwilą, gdy zauważyłam, że stoją i z szyderczymi uśmiechami nagrywają kamerą tłum wygłodniałych więźniów gotowych wyrywać sobie talerze z rąk, honor nie pozwolił mi jeść. Wolałam być głodna niż stać się

kolejną Polką, która da im pretekst do salwy złośliwego śmiechu i okropnych wyzwisk. Po ilu dniach zapakowali nas z powrotem do wagonów? Nie wiem. Nikt nie wiedział, dokąd tym razem nas wywożą. Cudem udało mi się znaleźć z mamusią w jednym wagonie. Tacie niestety nie pozwolili wsiąść z nami. Widziałam przerażenie w jego oczach, ale starał się stwarzać pozory, że nie boi się tego, że już może nigdy nie będzie nam dane zjeść wspólnie obiadu. – Jeszcze się spotkamy – szepnął mi do ucha i zginął w tłumie innych mężczyzn. Mama również udawała hardą. Zawsze tak było. Nawet w chwili największej opresji nie pokazywała strachu. Czułaby się upokorzona, gdyby ktoś zobaczył go na jej twarzy. Głównym tematem rozmów w wagonie było to, dokąd zmierzamy. Część współtowarzyszy makabrycznej podróży uważała, że jedziemy do kolejnego obozu. Inni liczyli, że może gehenna zaraz się skończy. Ale w jaki sposób? Zabiją nas? Ukojenie znajdziemy w śmierci? Ja mimo upokorzeń, jakich doznawałam od kilku miesięcy, chciałam dalej żyć, razem z moją mamą, która była dla mnie wszystkim. Nagle łoskot pociągu ucichł, a drzwi wagonu otworzyły się z hukiem. Staliśmy w szczerym polu. – Raus! – wykrzykiwali uzbrojeni Niemcy i w agresywny sposób „pomagali” nam wysiadać z pociągu. Zauważyłam, że przy wagonie spokojnie stoi grupa osób, które beznamiętnie patrzą w naszą stronę. Okazało się, że to gospodarze z pobliskich wsi, Polacy, u których mamy mieszkać. Nasz nowy „opiekun” spojrzał na nas z obrzydzeniem i skinął tylko, że mamy za nim iść. Okazało się, że trafiłyśmy do wsi Zawoja w województwie małopolskim. Chałupa gospodarza

składała się z przedsionka i jednej izby z klepiskiem zamiast podłogi. Mieszkała w niej wielopokoleniowa rodzina. Ich miny sugerowały, że traktują nas jako przykry obowiązek. W sumie to chyba normalne. Zjawiłyśmy się znikąd, a oni zmuszeni byli dać nam dach nad głową. Było mi już wszystko obojętne, ale gdy okazało się, że będziemy mieszkać w malutkiej komórce z oknem, do której prowadzą oddzielne drzwi, odetchnęłam z ulgą. Można powiedzieć, że to był nawet luksus, ponieważ jeszcze jakiś czas temu spałyśmy z setką obcych ludzi w baraku. Nie zapomnę naszej pierwszej wspólnej kolacji. Gospodarze wskazali nam miejsce, zasiedliśmy razem na drewnianej ławie, a wówczas gospodyni postawiła na stole wielką miskę pełną ziemniaków, z której jednocześnie jadło prawie dziesięć osób. Spojrzałyśmy z mamą po sobie i porozumiewawczo dałyśmy sobie znak, że nie należy grymasić, i przystąpiłyśmy do jedzenia. Już następnego dnia zorientowałam się, że ziemniaki, które były codziennym posiłkiem, gotowane są w wodzie, w której wcześniej myje się cała rodzina gospodarza. Od tej pory starałam się zdobywać jedzenie za drobne prace w innych domach. Gdy spadł pierwszy śnieg, noce stały się bardzo ciężkie. Ściany naszego pokoju pokryte były szronem, który błyszczał w blasku księżyca, wpadającym do naszego pokoju przez malutkie okienko. Spałyśmy na drewnianym łóżku przytulone do siebie, bo tak było cieplej, a przynajmniej nam się tak wydawało. Żeby mieszkało się nam lepiej, starałam się przyozdobić szyby izby wycinankami. To stwarzało złudzenie normalności. Gospodarze coraz bardziej się niecierpliwili, nasza obecność bardzo ich irytowała. Moim dobrym duchem okazał się syn najbogatszego gospodarza w Zawoi, Jasio Adamski. Jasio zakochał się we mnie, ale ja szybko dałam mu do

zrozumienia, że nie odwzajemniam jego uczuć. Nie zniechęciło to młodego Adamskiego do kontaktów ze mną. Ten młodzieniec okazał się naszym dobrym duchem, bo starał się jak najczęściej przynosić nam jedzenie. Gdy przyszły święta w grudniu 1944 roku, Jasio zabrał moją mamę i mnie na prawdziwą wigilię do partyzantów, którzy ukrywali się w małopolskich lasach. Nie zapomnę szczęścia, jakie mnie wypełniło. Wreszcie mogłam się najeść. I to nie kaszy jaglanej, a jedzenia, które pamiętałam jak przez mgłę z przeszłości. Często patrzyłam w lustro i nie mogłam się nadziwić, że choć mam szesnaście lat, moje skronie są zupełnie siwe. Zauważyłam już w Pruszkowie biały pukiel, ale miałam wówczas inne problemy niż kolor moich włosów. Wojna sprawiła, że przeszłam przyspieszony kurs dojrzewania. Również mój wygląd pozostawiał wiele do życzenia. Wyglądałam po prostu staro. Jedyne, co się nie zniszczyło, to oficerki, które nosiłam przez cały czas. Pomoc nadchodziła ze wschodu, więc musiałyśmy długo czekać, żeby swobodnie opuścić Zawoję. Wojna się skończyła – szeptali wszyscy. Mogłyśmy wrócić. Tylko czy było dokąd? Gdy wsiadłyśmy do pociągu do Łodzi, czułam się, jakby zdjęto mi z pleców balast, który ciążył na mnie od kilku lat. Łódź nie była zniszczona. Rodzina mojego taty, a dokładniej ciotka Wasiakowa, która była jego siostrą, a moją matką chrzestną, zarządziła, że skoro nie mamy nic, należy pomóc nam w znalezieniu własnego kąta. Wiele mieszkań po Żydach stało pustych, ale Polacy bardzo szybko je zajmowali. Wasiakowie mieli ich aż cztery, więc oddali nam dwupokojowe mieszkanie na parterze przy ulicy Kilińskiego. Moja mamusia została w nim, a ja jak najszybciej chciałam dostać się do Warszawy. Pociągi kursowały, ale wiele osób ostrzegało mnie, że Rosjanie

grasują na tej trasie, okradają i gwałcą kobiety. Bałam się tego, więc zdecydowałam, że do brata pójdę na piechotę. Droga była koszmarna i wyczerpująca. Żeby odpocząć choć przez chwilę, pukałam do drzwi napotkanych gospodarstw i pytałam, czy mogę przespać się u nich. Czasem pozwalali mi wejść do domu, a czasem udostępniali mi stóg siana. Niekiedy dawali też coś do jedzenia, picia, ogromnym luksusem była możliwość umycia się. W końcu doszłam do Warszawy… Nie wiedziałam, w którą stronę mam iść, bo miasto zrównane było z ziemią. Piękne kamienice stały się hałdami gruzu, w których gdzieniegdzie widać było resztki ich świetności. Nie było sensu chodzić po Warszawie. Bo niby gdzie miałabym szukać rodziny? Dokąd iść? Z kim rozmawiać? Odwróciłam się i zostawiłam pobojowisko za sobą. Cieszyłam się, gdy znowu znalazłam się w naszym nowym mieszkaniu w Łodzi. Jeszcze zanim wybuchło powstanie, umówiłam się z Tadeuszem, że jeżeli przeżyjemy wojnę, spotkamy się właśnie w tym mieście. Minęły dwa miesiące, aż pewnego dnia usłyszałam pukanie do drzwi. To był Tadeusz! Rzuciłam mu się na szyję. Byliśmy prawie wszyscy razem. Brakowało tylko taty, ale on już nigdy do nas nie wrócił. Zofia Słojkowska-Krajewska urodziła się 30 kwietnia 1928 w Łodzi. Zmarła 6 września 2011. Gdy wybuchła wojna, miała jedenaście lat. Przystąpiła do konspiracji za sprawą starszego kuzyna Zygmunta. Pod pseudonimem „Nelly” kolportowała prasę i dostarczała meldunki. Uczyła się na tajnych kompletach. W powstaniu udziału nie brała, ponieważ cała jej rodzina trafiła do obozu w Pruszkowie. Po wyzwoleniu wróciła z mamą do Łodzi. Mimo

że marzyła o medycynie, zmuszona była pójść do pracy. Pracowała jako pielęgniarka i modystka. Z czasem skończyła pedagogikę, co pozwoliło jej zostać nauczycielką. Później mianowano ją dyrektorem przedszkola przy ulicy Wólczańskiej w Łodzi. Wielokrotnie odznaczana przez Ministerstwo Edukacji Narodowej, m.in. Złotym Krzyżem Zasługi.

Zdjęcia

Rodzice Bronisławy Romanowskiej poznali się w legionach. Tradycje patriotyczne przekazywano z pokolenia na pokolenie. Córki państwa Romanowskich – Janina, Ludwika

i Bronisława – miłość do wolności i do ojczyzny wyssały z mlekiem matki. Tu cała rodzina w 1930 roku, Bronisława stoi obok ojca po prawej stronie.

Bronisława Romanowska mieszkała od dziecka w Legionowie. Przed wojną jej ojciec prowadził w Warszawie

przy placu Krasińskich zakład wykonujący ramy do luster i obrazów. Czasem zabierał córkę do stolicy. Kiedyś matka wysłała Bronisławę z ojcem, żeby kupili dla dziewczynki płaszcz na zimę. I kupili. Ale dwa numery za duży. Mama, niezadowolona, wysłała męża jeszcze raz, żeby wymienił płaszcz na mniejszy.

Gdy Niemcy zaczęli tworzyć w Łodzi getto, Słojkowscy przeprowadzili się do podwarszawskich Ząbek. Chcieli być bliżej krewnych: w Warszawie mieszkała rodzina mamy Zofii, a jej starszy brat uczył się w Instytucie Głuchoniemych przy placu Trzech Krzyży. Tu Zofia Słojkowska w Ząbkach w roku 1942.

Zofia Słojkowska wstąpiła do konspiracji za namową swojego brata ciotecznego, Zygmunta. Przybrała pseudonim „Nelly„. Było to imię, które wybrała mama dla swojej nowo narodzonej córeczki. Nie zgodziła się na to babcia Rozalia,

uważając, że imię wnuczki powinno brzmieć bardziej polsko.

Jolanta Zawadzka naukę rozpoczęła w 1935 roku. Była uczennicą prywatnej żeńskiej szkoły Fundacji im. Wandy z Posseltów Szachtmajerowej na Ochocie. Uczyła się tam elita warszawskich panien, m.in. siostry Piłsudskie, Wanda Chotomska oraz panny Branickie. Obowiązywały zielone mundurki. Kupowało się je w domu handlowym Braci Jabłkowskich.

Bronisława Romanowska do harcerstwa należała od 1936 roku. W 1939 roku, kiedy miała zaledwie 14 lat, dostała swój zastęp. Zastępowe przygotowywały młodzież do wojny. W ostatnich dniach sierpnia zastępy z Legionowa pełniły służbę na stacji kolejowej. Harcerze roznosili ciepłe napoje, kanapki,

odbierali listy od mężczyzn powołanych do wojska, wyjeżdżających na zachód. Tu Bronisława w 1938 roku.

Mama Zofii Słojkowskiej, Ewa, przed wojną prowadziła w Łodzi zakład krawiecki. Zawsze zwracała uwagę na strój córki i powtarzała, że bez względu na okoliczności należy wyglądać

modnie i schludnie. Tu Zofia ze swoją przyjaciółką Jadwigą Pałuch, która była jej sąsiadką w Ząbkach, i przyjacielem z konspiracji.

Po wojnie Bronisława Romanowska wyszła za mąż za kolegę z pracy. Oboje byli nauczycielami w szkole

w Legionowie. Wychowali dwoje dzieci. Córka skończyła medycynę, a syn prawo. Tu dzieci pani Bronisławy.

Balbina Szymańska do wybuchu wojny mieszkała z rodzicami w Kole. W lipcu 1940 roku z rodzicami, bratem i siostrą przenieśli się do Warszawy. Ojciec kupił sklep na

Podwalu i mieszkanie w kamienicy nieopodal. Balbina miała wówczas ukończoną podstawówkę. W Warszawie trafiła do gimnazjum handlowego. Wyboru nie było, a marzyła o medycynie. Po wojnie Balbina Szymańska

wróciła do rodzinnego Koła, gdzie ojciec otworzył sklep i restaurację. Kiedyś do sklepu zaszedł młody oficer w mundurze. W ten sposób Balbina poznała swojego przyszłego

męża Stanisława.

Wielkim autorytetem dla Krystyny Królikiewicz był jej tata Adam, porucznik 1. Pułku Szwoleżerów Józefa Piłsudskiego oraz pierwszy polski medalista olimpijski w konkurencji indywidualnej. Na igrzyskach olimpijskich w Paryżu

w 1924 roku zdobył brązowy medal w jeździectwie, w skokach przez przeszkody.

W 1942 roku Krystyna Królikiewicz przystąpiła do konspiracji. Jako łączniczka przewoziła wiadomości na trasie Warszawa–Kraków. Gdy gestapo wpadło na ślad siatki, trafiła do więzienia Montelupich w Krakowie. Cudem, dzięki olimpijskiej karierze ojca, udało się ją stamtąd wydostać. Tu

Krystyna z tatą w Krakowie w maju 1942 roku.

W przeddzień złożenia broni Wanda Traczyk dostała od kolegów ze swojego oddziału maskotkę-małpkę na szczęście, którą nazwała Peemek, jak pistolet maszynowy. Po wyzwoleniu z obozu karnego w Oberlangen, Stalagu VI-C, w kwietniu 1945

roku Wanda trafiła najpierw do Włoch, a potem została wysłana do Nazaretu. Tu z Peemkiem w Nazarecie 10 VII 1946 roku, w Szkole Młodych Ochotniczek założonej przez generała Andersa.

Po wojnie Bronisława Romanowska zrobiła maturę

i podjęła studia na Uniwersytecie Warszawskim. W 1946 roku, żeby dostać się z Legionowa do Warszawy, trzeba było pociągiem towarowym dojechać na Pragę, stamtąd samochodem-budą do mostu, a potem przejść przez most pontonowy. Po roku dziewczyna zrezygnowała z tych eskapad. Wtedy dał znak życia ojciec, który przebywał w Londynie. Chciał ściągnąć córkę do siebie, by tam studiowała. Bronisława nie dostała jednak paszportu.

W czasie okupacji można było się uczyć legalnie wyłącznie

w szkołach zawodowych. Wanda Traczyk historii i literatury uczyła się na tajnych kompletach. W ciągu trzech miesięcy przerobiła w ten sposób pierwszą klasę gimnazjum. Tu zdjęcie legitymacyjne z roku 1941.

Zofia Słojkowska przez całe lata okupacji żyła nadzieją

powstania. Jej mama jednak nie chciała dopuścić, by ukochana córka rzuciła się w wir śmiertelnej walki. W godzinie „W”, ulegając zrozpaczonej matce, Zofia została w domu. Krótko po wybuchu powstania trafiła do obozu przejściowego w Pruszkowie, a niedługo potem została wywieziona do Zawoi. Mieszkała tam do czasu wyzwolenia.

Barbara Wilczyńska prawie całe życie spędziła w warszawskim Śródmieściu, w rejonie ulic Śniadeckich, Wilczej, Koszykowej i Marszałkowskiej. W ostatnich miesiącach wojny znalazła się w Krakowie, a po wojnie pojechała do Łodzi na studia medyczne. W 1950 roku obroniła dyplom, została stomatologiem. Wróciła do Warszawy

i zamieszkała na Wilczej w kamienicy odbudowanej przez ojca.

Teresa Kuklińska i jej przyszły mąż Eugeniusz znali się jeszcze ze szkoły. Przez całą wojnę i powstanie nie natknęli się jednak na siebie. Spotkali się dopiero w przejściowym obozie w Pruszkowie. Postanowili udawać małżeństwo. Jako para byli

przydzielani do niemieckich pracodawców. Trafili do rodziny pana Schulze, który był figurą partyjną. Teresa została służącą, a Eugeniusz pomocnikiem kierowcy. Kiedy zbliżali się bolszewicy, daremnie próbowali przedostać się do Szwajcarii. Po wyzwoleniu nie musieli już udawać małżeństwa i ich drogi na krótko się rozeszły. Kiedy spotkali się przypadkiem w niemieckim Burgu, zaiskrzyło. Ślub odbył się 12 sierpnia 1945 roku w górzystej Hesji. Pięćdziesiąt lat później państwo Tyrajscy świętowali tam swoje złote gody.

Hufiec konspiracyjny Szarych Szeregów o kryptonimie „Rój-Tom„ obejmował dziewięć drużyn męskich i cztery żeńskie. W jego skład wchodziły drużyny harcerskie z Legionowa, Wiśniewa, Choszczówki, Jabłonny, Chotomowa, Nieporętu i Zegrza. Wśród żeńskich znalazła się drużyna „Las„, której drużynową była Bronisława Romanowska ps. „Sosna„.

W okresie okupacji służba harcerska skupiała się na przygotowaniach do walki. Bronisława została łączniczką w służbie zdrowia. Tu harcerki i harcerze z konspiracyjnych drużyn Szarych Szeregów: żeńskiej „Las„ i męskiej „Dąb„, lipiec 1944. Bronisława stoi pierwsza po prawej.

W Warszawie budowano barykady, a w Legionowie, w lasach, kopano rowy strzeleckie. Bronisława Romanowska ćwiczyła kopanie okopów z harcerkami ze swojej drużyny „Las„.

Wanda Traczyk w czasie powstania warszawskiego walczyła w dyspozycyjnym oddziale osłonowym WZW gen. Antoniego Chruściela „Montera„ jako łączniczka strzelec. Tu członkowie oddziału w sierpniu 1944 roku.

1 sierpnia 1944 roku Jolanta Zawadzka nie zdołała dotrzeć do swojego oddziału. Zgłosiła się na ulicę Pańską do zgrupowania Chrobry II, do 6. kompanii ppor. „Jeremiego„. Kwatera mieściła się w miejscu, gdzie do niedawna stał Hotel Mercure, a wówczas znajdował się budynek fabryki łóżek metalowych i aparatury medycznej Konrad i Januszkiewicz. Tu Jolanta ps. „Klara„ w jasnej bluzce z ppor. „Jeremim„

Leonardem Kancelarczykiem (w mundurze ze złotymi guzikami) oraz koleżankami i kolegami z kompanii.

Po wyzwoleniu Jolanta Zawadzka wraz z kolegą, studentem architektury, wybrali się z Komorowa (gdzie Jolanta zatrzymała się po zwolnieniu z obozu w Pruszkowie) do Warszawy. Chcieli

się dowiedzieć, co stało się z przyjaciółmi. Miasto wyglądało strasznie, wszystko było zburzone. Aleje Jerozolimskie jeszcze się paliły. Na ulicy Pańskiej, gdzie niegdyś mieszkała Jolanta Zawadzka, niektóre ściany jeszcze stały, ocalał nawet portret babci. Kolega miał aparat, robił zdjęcia.

Pamiętnik był dla Zofii Słojkowskiej niezwykle ważny. Miała go przy sobie przez cały czas trwania wojny. Większość wpisów ma patriotyczny charakter. Jego autorami są znajomi z konspiracji oraz nauczycielki z tajnych kompletów. Ostatni wpis datowany jest na miesiąc przed wybuchem powstania.

Jadwiga Piłsudska zmarła 16 listopada 2014 roku – przyp. autorki. 2 Chodzi o fragment filmu Powstanie warszawskie z 2014, złożonego z dokumentalnych nagrań archiwalnych. 3 Cytowane wiersze autorstwa Bronisławy Romanowskiej-Mazur pochodzą z tomu W cieniu sosen, w cieple piasku…, wydanego przez Towarzystwo Przyjaciół Legionowa w 2003 roku. 4 Sulęcin. 1