Fejgin M. - O chorobach serca

O CHOROBACH SERCA

W stę p Bardzo często spotykam y się w życiu codziennym z takim i w yrażeniam i, jak „chory na serce“, „w ada serca“, „zawał serca", (angina pectoris), „nerw ica serca“, „niedomoga krąże­ n ia “, „osłabienie m ięśnia sercowego“, „wysokie ciśnienie k rw i“, „arterioskleroza“ itd. Jednak m ało kto poza lekarzam i zdaje sobie dokładnie spraw ę z tego, co się w łaściw ie k ry je pod tym i tak uczenie brzm iącym i nazwami, jak a jest ich istotna treść i co m a przedsięw ziąć nieszczęśliwy osobnik, do którego słusznie czy niesłusznie zastosowano jedno z tych tak tajem ­ niczych i groźnych określeń. Często człowiek taki w ciągu 3

t palca tw ierdzenie pierwszego lepszego gaduły spotkanego , przygodnie w tram w aju czy w kolejce przed sklepem — nie m ówiąc już o znachorach — przyjm ow ane są i wykonyw ane nieraz z większym przekonaniem i zaufaniem aniżeli fachowe zlecenia kom petentnego lekarza. Nie m a chyba potrzeby do­ wodzić, ile szkody może to w yrządzić chorem u, tym bardziej że choroby serca i narządu krążenia w ogóle są dość częste i odgryw ają ważną rolę w życiu społecznym chociażby ze w zględu n a liczbę straconych dni pracy z tego powodu.

Jakq rolę s p e łn ia se r c ę w organ izm ie

całego, długiego jeszcze nieraz życia pozostaje aż do późnej starości w głębokim przekonaniu, że jest ofiarą jakiegoś n ie­ ubłaganego fatum , które nie tylko w znacznym stopniu upośle­ dza jego zdolności do pracy, ale zagraża bezpośrednio zdrow iu i stanow i w ielkie niebezpieczeństwo dla życia. Nie znaczy to oczywiście, że choroby serca można sobie lek­ ceważyć i że nie m ogą one istotnie przedstaw iać poważnego niebezpieczeństw a dla zdrow ia i życia. Nie ulega jednak w ąt­ pliwości, że istnieje wiele przesadnych obaw, w ynikających z niedokładnych, a często niesłusznych pojęć i szkodliwych przesądów. I dlatego też pożyteczne będzie poznać podstawo­ w e wiadomości dotyczące chorób serca. U łatw ia to zrozum ienie i właściwą ocenę sytuacji oraz pozwala uniknąć w ielu błęd­ nych i niesłusznych wyobrażeń, albo też bezpodstawnych, czę­ sto wręcz fantastycznych „teorii“, rozpow szechnianych zw ykle tak chętnie przez rozm aite „doświadczone“, choć niepowołane osoby. Najdziw niejsze jest to, że słowa takich wszystkow iedzą­ cych „m ądrali“, często plotących duby smalone, znajdują chętny posłuch u chorych i ich otoczenia. Co więcej, rad y i w yssane 4

N ieprzerw ana praca serca jest zasadniczym i koniecznym w arunkiem życia. Ani na chwilę nie może się zatrzym ać te n stale i rytm icznie jak zegarek „bijący“ narząd, którego skurcze zapew niają stałe krążenie k rw i w tętnicach i żyłach u stro ­ ju. K rew zaś przynosi z sobą niezbędny dla w szystkich ko­ m órek tlen oraz dostarcza tk an ­ kom i narządom rozpuszczone w niej produkty odżywcze ko­ nieczne dla podtrzym yw ania ich życiowych funkcji. Odpływając z kolei do układu żylnego i z po­ w rotem do serca zabiera ona z sobą różne zbędne, a często szkodliwe „resztki“ i „niedopał­ k i“ , pow stające w kom órkach jako produkty uboczne w toku ich odżywiania. Procesy te po­ łączone są, jak wiadomo, z utlenianiem substancji odżywczych. Utlenianie, czyli „spalanie“, dostarcza bowiem ciepła, energii mechanicznej i chemicznej, co jest W arunkiem utrzym ania ży­ cia organizm u ludzkiego (i zwierzęcego), podobnie ja k spalanie

w ęgla pod kotłom m aszyny dostarcza ciepła i energii m echa­ nicznej um ożliwiającej jej pracę. Spalanie polega na łączeniu się danej substancji z tlenem . Jeżeli połączenie to następuje szybko i gw ałtow nie — pow staje w krótkim czasie tak duża ilość ciepła, że zjaw ia się płomień, tak jak to widzim y w piecu. Gdy zaś spalanie odbyw a się powoli, ciepło w ytw arza się nie tak burzliw ie i szybko i nie doprowadza do zjaw ienia się wi­ dzialnego płomienia, m ówim y w tedy o „u tlenianiu“ . Można więc powiedzieć, że u t l e n i a n i e jest to p o w o l n e s p a l a n i e , a spalanie jest to szybkie utlenianie. Istnieją w ustroju ludzkim takie narządy, jak mózg, w któ­ rym przerw a w krążeniu krw i i w dostarczaniu tlenu w ciągu niew ielu tylko m inut pow oduje nieodw racalne zmiany, a na­ w et śmierć. Żywy organizm naw et w w arunkach zupełnego spokoju fi­ zycznego, tj. w pozycji leżącej bez ruchu lub we śnie, zużywa stale pewną ilość tlenu, zależnie od wagi, w ieku i płci osobnika. Jest to tzw. spoczynkowa przem iana m aterii związana z wy­ konyw aniem podstaw owych funkcji życiowych i z pracą na­ rządów — oddychaniem , traw ieniem , pracą serca, nerek, mózgu oraz rozm aitych gruczołów, a m ianowicie ślinowych, łzowych, traw iennych żołądka i jelit, trzustki, tzw. gruczołów w ew nętrz­ nego wydzielania, jak tarczyca, nadnercze itd. N ajm niejszy wysiłek, każdy ru ch w yw ołuje natychm iast znaczne wzmożenie zapotrzebow ania ustroju na tlen, który zostaje zużyty na spalanie substancji odżywczych, stanow iących źródło energii cieplnej i m echanicznej niezbędnej dla w ykona­ nia pracy. Otóż potrzebną ilość tlenu dostarcza tkankom przepływ ająca przez nie krew , k tóra zaopatruje się w ten niezbędny dla życia pierw iastek w płucach. Z kolei zaś z tkanek zabiera ona wspom­ niane już resztki lub „niedopałki“ przem iany m aterii, na które składa się przew ażnie dw utlenek w ęgla i szereg innych roz­ puszczalnych związków chemicznych, jak mocznik, kw as m le­ kow y i inne. Pow stają one w następstw ie utleniania substancji organicznych w kom órkach, podobnie ja k dw utlenek węgla 6

1 popiół pow stają w piecu przy spalaniu węgła. D w utlenek węgla w ydalany zostaje drogą płuc z pow ietrzem w ydychanym , inne zaś substancje z k rw i — przez n erki w moczu, a częściowo przez skórę. Ja k z tego krótkiego opisu w ynika, w u stro ju odbywać się m usi ustaw iczny ruch krw i — z serca do tkanek i narządów z ładunkiem tlenu i innych substancji odżywczych z jednej strony oraz z kom órek i tkanek z pow rotem w kieru n k u serca, a stąd do narządów w ydalających resztki przem iany m aterii, tj. do płuc, nerek, skóry itd. — z drugiej. Ten ruch, czyli k rą ­ żenie krw i, um ożliw ia w łaśnie praca serca, k tóra w raz z tętni­

Ryc. 1. Sch em atyczny przekrój serca. 1 — żyła próżna górna; 2 — tętnica głów n a; 3 — przedsionek lew y; 4 — żyła płucna; 5 — zastaw ka d w u dziel­ na; 6 — przegroda serca; 7 — lew a komora; 8 — p raw a kom ora; 9 — za­ staw k a trójdzielna; 10 — żyła próżna dolna; 11 — przedsionek praw y; 12 — zastaw ki p ółk siężycow ate tętn icy głów nej.

cami, naczyniam i włosowatymi i żyłami stanowi „układ krą­ żenia“. Serce leży w lew ej połowie klatki piersiow ej. Jest ono wiel­ kości mniej więcej pięści. Porów nać je można do stożkowatego woreczka mięśniowego o grubych mocnych ścianach, podzie­ lonego w ew nątrz na 4 części, czyli jam y. Mianowicie podłużna przegródka m ięśniowa dzieli je na lew ą i praw ą połowę, każda zaś połowa dzieli się z kolei na jam ę górną, czyli przedsionek, i dolną, czyli komorę. Mamy więc 2 przedsionki — praw7y i lewy, i 2 kom ory — praw ą i lewą. P raw a połowa nie ma w norm alnych w arunkach bezpośredniego połączenia z lewą, ale każdy przedsionek kom unikuje się ze swoją kom orą poprzez otw ór przedsionkowo-komorowy. W otw orach tych znajdują się tzw. zastawki, tworzące jakby w entyl, k tóry otw iera się tylko w stronę kom ory. W praw ym zastaw ka składa się z 3 części, czyli listków, i nosi nazwę zastaw ki trójdzielnej, w lew ym za­ staw ka m a 2 listki i nazyw a się dwudzielna. Dzięki tym za­ staw kom krew może przepływ ać tylko z przedsionka do ko­ mory, a nie w odw rotnym kierunku. Podobne zastaw ki — w entyle znajdują się również w miejscu, gdzie wychodzi aorta z lewej, a tętnica płucna wchodzi do praw ej kom ory. Składają się one z 3 listków każda i otw ierają się tylko w k ierunku od kom ory do naczynia. K rew może więc przedostaw ać się podczas skurczu z kom ory do aorty i do tętnicy płucnej, ale w od­ w rotnym k ierunku — z naczyń do kom ór, zastaw ki przy roz­ kurczu nie przepuszczają krw i (ryc. 1). Serce kurczy się m ia­ row o i rozkurcza około 72 razy na m inutę. W chwili skurczu k rew znajdująca się w lewej komorze zostaje w yrzucona do głównego naczynia tętniczego — aorty. Stąd . płynie dalej do coraz m niejszych tętnic i tętniczek dochodząc aż do najdrob­ niejszych, tzw. naczyń włosowatych, w idzialnych tylko przez mikroskop. Te ostatnie doprow adzają krew już bezpośrednio do poszczególnych kom órek. Po spełnieniu swego zasadniczego zadania, tj. po oddaniu tlenu i substancji odżywczych kom ór­ kom, krew zabiera z kom órek dw utlenek w ęgla oraz inne resztki i jako krew żylna, ciemniejsza, w raca w chwili roz-

tfínica płucna

lewy przedsionek prawy zastawki tętnicy qłownej

przedsionek

zastawka trajdziet na

" zastawka

— układ tętniczy

dwudzielna

okład iy tn y W

x zastawki tet

ncy płucnej komara prawa

komora lewa

naczynia włosowate R yc 2. Schem at układu krążenia.

kurczu drogą naczyń żylnych z powrotem do serca, a m iano­ wicie do przedsionka prawego, a stąd przechodzi przez otw ór przedsionkowo-komorowy praw y i zastaw kę trójdzielną do ko­

S 9

m ory praw ej. Ta ostatnia, kurcząc się jednocześnie z lew ą komorą, wtłacza swoją zawartość krw i poprzez tętnicę płucną i jej gałązki do płuc. T utaj krew styka się z w dychanym po­ wietrzem , oddaje m u przyniesiony z tkanek dw utlenek węgla, pobiera świeży ładunek tlenu i jako krew tętnicza, jasna, w raca przez żyły płucne do lewego przedsionka, a stąd przez zastaw kę dw udzielną do lewej kom ory. P rzy następnym skurczu wszystko pow tarza się od nowa. W ten sposób dzięki pracy serca podob­ nej do działania pom py ssąco-tłoczącej odbyw a się stała w y­ m iana tlenu i dw utlenku w ęgla m iędzy tkankam i a płucam i. Im większe w ysiłki w ykonuje ustrój, tym więcej zużyw a tlen u i tym więcej też krw i serce m usi dostarczyć w tym sam ym czasie tkankom i narządom . Toteż stw ierdzić możemy, że w czasie pracy fizycznej czy ćwi­ czeń sportow ych skurcze serca stają się silniejsze i częstsze, a szybkość obiegu k rw i w naczyniach znacznie się zwiększa. Jednocześnie przyspie­ sza się i pogłębia oddech, więcej tle ­ nu dopływ a do płuc i w ięcej k rw i do narządów . W yraża się to zaczer­ w ienieniem tw arzy, przyspieszeniem tę tn a i częstszym i oddecham i. Serce może wówczas zwiększyć sw oją w y­ dajność w ielokrotnie i np. zam iast 4— 5 litrów , jak w spoczynku, pompo­ wać 18—20 litrów krw i i n aw et w ię­ cej na m inutę. Zdrow y i norm alny narząd krążenia z łatw ością daje so­ bie radę z tak zwiększoną pracą nie doznając żadnej szkody. W idzimy więc do jak w ielkich w ysiłków zdolny jest np. ciężko pracujący górnik, doker dźw igający olbrzym ie ciężary, sportsm en w czasie w yczynów sportow ych, np. m eczu bokser­ skiego czy biegu na 10 kilom etrów . Bardzo dużą rolę odgryw a tu zresztą w praw a i trening. Przez system atyczne ćwiczenia 10

fizyczne, codzienny ruch na świeżym pow ietrzu, ew entualnie upraw ianie jakiegoś sportu człowiek nie tylko rozw ija i wzm ac­ n ia sw oje m ięśnie, nie tylko staje się bardziej zahartow any i odporny na różne chwilowe szkodliwości, jak nagłe oziębienie, wilgoć, a naw et infekcje, ale zwiększa także zdolność serca do spraw niejszej, w ydajniejszej pracy oraz do lepszego za­ opatryw ania narządów w krew i tlen w m iarę w zrostu w y­ siłku i zapotrzebow ania. Natom iast u ludzi prow adzących stale siedzący try b życia, zwłaszcza w dusznych, źle przew ietrzanych i często źle oświe­ tlonych pomieszczeniach, pozbawionych okazji do fizycznej pracy i fizycznych ćwiczeń, następuje stopniowe osłabienie układu m ięśniowego oraz w ybitne ograniczenie zdolności w y­ konyw ania w ysiłku. Osobnik taki naw et posiadając zupełnie norm alne i zdrowe serce staje się bardzo mało w ytrzym ały, męczy się łatw o przy m ałych naw et w ysiłkach, np. przy w ej­ ściu na 2 piętro lub przy próbach szybszego chodzenia czy biegu. Zmuszony do zajęć zw iązanych z fizycznym wysiłkiem , np. do pracy na roli, do kopania, rąbania drzew a itp., w yczer­ puje się bardzo szybko, odczuwa duszność, bicie i bóle serca oraz w ybitne osłabienie. Dolegliwości te uw ażane są często przez chorego i jego otoczenie za oczywisty dowód choroby serca i inw alidztw a. Jed n ak po pew nym czasie, w m iarę na­

byw ania w praw y, nasz „chory" zaczyna coraz lepiej pracować, coraz m niejsze odczuwa przy tym zmęczenie — i nieraz po kilku m iesiącach z łatw ością w ykonuje wysiłki, do których niedaw no był jakoby całkowicie niezdolny. Co więcej, ogólny stan zdrow ia i samopoczucie ulegają znacznej popraw ie. Osob­ nik taki staje się pełnow artościow ym pracow nikiem , gdyż jego organizm przystosował się do now ych w arunków , a serce dzięki „treningow i“ może dostarczyć pracującym m ięśniom zwiększo­ nej ilości krw i i tlenu. Zdrowe serce posiada bowiem w ybitną zdolność zwiększania swojej pracy i swojej w ydajności odpo­ w iednio do większego zapotrzebow ania.

P o jęcie o n ied o m o d z e se r c a i jej n a stę p s tw a Zupełnie inaczej zachowuje się człowiek z uszkodzonym przez jakąś spraw ę chorobową, czyli, jak się to mówi, z „osłabionym " sercem. Takie serce bowiem nie potrafi na każde zawołanie w ydatniej zwiększyć swej pracy i pompować więcej krw i do naczyń krwionośnych, aby zaopatrzyć w odpow iednią ilość tlenu organizm . Jeszcze w w arunkach zupełnego spoczynku fizycznego lub przy niew ielkich w ysiłkach daje ono sobie radę, tak że taki chory nie odczuwa większych dolegliwości. Jed n ak zmuszane do większej w ydajności przy w ykonyw aniu jakiegoś znaczniejszego w ysiłku, np. szybszego chodzenia, zwłaszcza na schody lub pod górę, dźw igania cięższych przedm iotów itp., zaczyna odm aw iać posłuszeństw a. I oto zaczyna w ystępow ać brak tchu — duszność, na w argach i policzkach widzimy sina­ w e zabarw ienie — sinicę, tętno ulega przyspieszeniu, pow staje uczucie bicia, a często i bólów w okolicy serca, jednym sło­ w em — człowiek staje się niezdolny do dalszych wysiłków. O ile w tym okresie chory nie skorzysta z pomocy lekarskiej — sytuacja ulega dalszem u pogorszeniu. Serce pracuje coraz sła­ biej i pom puje coraz m niej krw i do narządów i tkanek ustroju. K rążenie k rw i w tętnicach w ybitnie się zwalnia, natom iast więcej jej zalega w żyłach. W idzimy wtedy, jak stopniowo coraz w yraźniej w ystępują nabrzm iałe żyły, zwłaszcza n a szyi, 12

duszność znacznie się powiększa i zaczyna dokuczać chorem u naw et w pozycji leżącej. Dlatego też chorzy ci najlepiej się • czują w pozycji siedzącej i śpią z głową ułożoną wysoko. Na stopach zjaw iają się obrzęki — z początku tylko wieczorem i znikają po w ypoczynku nocnym, potem jednak u trzym ują się stale, pow iększają i rozszerzają n a podudzia i okolicę krzyża. W ątroba staje się powiększona i bolesna, w ystępuje płyn w ja ­ m ach opłucnej i w otrzew nej. P ow staje obraz zw any n i e ­ d o m o g ą serca i jeżeli nie nastąpi szybka i energiczna in te r­ w encja lecznicza, spraw a może skończyć się katastrofą.

In fek cje i osiry g o ś c ie c sta w o w y n a jc z ę stsz ą p rzyczyn ą u sz k o d ze n ia i w a d s e r c a Jak ie przyczyny prow adzą do stanów niedom ogi serca. Najczęściej są to czynniki, które pow odują uszkodzenie m ięśnia sercowego i osłabienie jego siły, z jak ą kurcząc się i rozprężając porusza on na podobieństwo pom py ssąco-tłoczącej masę krw i w naczyniach krw ionośnych ustroju. Pom pa ta nie tylko nie może ani na chw ilę przerw ać swej pracy, ale m usi być stale w pogotowiu do natychm iastow ego i często znacznego zw iększenia jej odpowiednio do w ykonyw anego ‘ przez ustrój w ysiłku. W ym aga to dużej rezerw y sił, k tórą istotnie dysponuje zdrow e serce i k tórą z łatw ością m obilizuje w potrzebie, zwiększając siłę skurczów i wielkość w yrzuconej fali krw i. Otóż różne bak terie chorobotwórcze w yw ołujące choroby zakaźne (błonicę, płonicę, d u r brzuszny, a zwłaszcza plam isty, zapalenie płuc, różę itd.) w ytw arzają w u stro ju bardzo silnie nieraz działające trucizny, k tó re krążąc w e krw i chorego uszka­ dzają jego narządy — nerki, w ątrobę, serce. Uszkodzenia te są czasami powierzchowne i szybko likw idują się po w yzdro­ w ieniu. Czasami jednak pozostaw iają trw ałe ślady i na długo upośledzają czynność wym ienionych narządów. W szystkim zna­ n e są przypadki nagłej śm ierci w skutek uszkodzenia serca po 13

przebyciu błonicy. W iadomo także, że człowiek, k tóry chorow ał na dur (tyfus) plam isty, nieraz w ciągu długich lat, albo naw et do końca życia, skarży się na bóle i bicie serca oraz n a nie­ zdolność do większych wysiłków fizycznych. Podobnie jak zleżała lub nadm iernie rozciągnięta gum a tak i uszkodzony oraz zm ieniony chorobowo m ięsień sercow y staje się niezdolny do w ykonyw ania skurczów z daw ną siłą. Jego rezerw a ulega ograniczeniu, a w ydajność znacznie się zm niej­ sza, tak że często nie może on już sprostać zapotrzebow aniom , jakie staw ia życie. Łatw o w tedy pow stają objaw y niedomogi. Dlatego po przebyciu zwłaszcza cięższych chorób zakaźnych należy w ciągu dłuższego czasu zachow ywać ostrożny try b życia, unikać przem ęczenia i znaczniejszych w ysiłków fizycz­ nych, k tóre mogą przekraczać możliwości uszkodzonego m ięś­ nia sercowego i spowodować niedomogę. N ajczęstszą bodaj przyczyną zaburzeń czynności serca są uszkodzenia aparatu zastawkowego, prow adzące do pow staw a­ nia tzw. w ad serca. Pisaliśm y już wyżej o istnieniu w sercu zastaw ek, które odgryw ają rolę autom atycznych w entyli prze­ puszczających prąd krw i tylko w jednym kierunku. Dzięki tym zastaw kom w łaśnie w chw ili skurczu kom ór krew nie w raca przez otw ory przedsionkowo-kom orowe z pow rotem do przed­ sionków, gdyż przeszkadzają tem u napinające się w tedy za­ staw ki — dw udzielna i trójdzielna. O tw ierają się natom iast za­ staw ki aorty i tętnicy płucnej, tak że krew w yrzucona z kom ór swobodnie przechodzi do tych tętnic. W okresie zaś rozkurczu kom ór zastaw ki aorty i tętnicy płucnej ulegają autom atycz­ nem u zam knięciu i nie puszczają fali krw i cofającej się w tedy z tętnic, tak jak w entyl w dętce od row eru nie puszcza po­ w ietrza z dętki z pow rotem do pom pki w chw ili cofania tłoka. N atom iast zastaw ki przedsionkowo-kom orowe, dw udzielna i trójdzielna otw ierają się i krew z napełnionych w ty m czasie przedsionków swobodnie przechodzi do opróżnionych po sk u r­ czu komór. Ja k długo m ięsień sercowy działa spraw nie, a zastaw ki są nie uszkodzone, krążenie odbyw a się norm alnie i narządy od­ 14

powiednio do każdorazowego zapotrzebow ania otrzym ują po­ trzebną im ilość krw i i tlenu. Ale rozm aite przyczyny mogą spowodować uszkodzenie zastawek. Pow staje w tedy albo ich nieszczelne zam ykanie się (czyli „niedom ykalność“), co pro­ wadzi do niepraw idłow ego cofania się części strum ienia krw i w chw ili skurczu serca przez niedokładnie zam knięty otwór, albo przeciw nie — następuje częściowe zrastanie się poszcze­ gólnych listków zastaw ki z sobą i zwężenie otw oru, przez któ ry m usi przepływ ać krew w chwili otw arcia zastaw ek. W ten sposób w łaśnie w ytw arzają się rozm aite tzw. w ady zastawkow e serca, zw ane zależnie od uszkodzonej zastaw ki w adą zastaw ki dw udzielnej, trójdzielnej, aortalnej czy płucnej, a zależnie od rodzaju uszkodzenia — zwężeniem albo niedom ykalnością. Takie w ady same przez się prow adzą do znacznych zaburzeń w krążeniu krw i. Zw ykle jednak ta sam a przyczyna, która w yw ołała pow stanie w ady zastaw kow ej, uszkadza również i m ięsień sercowy, tak że siła skurczów staje się m niejsza. W rezultacie serce, aby w yrów nać te zaburzenia, m usi k u r­ czyć się szybciej i m ocniej, a więc wykonyw ać znacznie w ięk­ szą pracę niż zwykle. Tym czasem zaś uszkodzony, mięsień, zm uszany ponadto do zwiększonej pracy, nie daje sobie z nią rady, słabnie, jego w ydajność zm niejsza się, zaburzenia w k rą ­ żeniu krw i pogłębiają się coraz bardziej — i łatw o pow staje opisany już wyżej stan niedomogi.

O siry g o ś c ie c sta w o w y i w a d y g o ś ć c o w e serca Jedną z najczęstszych przyczyn tych stanów serca jest tzw. c h o r o b a r e u m a t y c z n a , czyli inaczej — o s t r y g o ­ ś c i e c s t a w o w y . Je st to, zwłaszcza w m łodym wieku, bardzo rozpowszechniona spraw a chorobowa. P ow staje ona przew ażnie u osób m ających w organizm ie jakieś ognisko za­ każenia, np. p p n e m igdałki, zakażone i m artw e zęby, zapa­ lenie zatok obocznych nosa itd. I oto w 1— 2 tygodniu po jakiejś przypadkow ej anginie, kiedy już właściwie ból gardła 13

i gorączka m inęły, pojaw ia się ból i obrzęk staw ów oraz po­ now ne wzniesienie gorączki. Bóle byw ają czasami tak silne, że zupełnie unierucham iają pacjenta, a m niej w ytrzym ali po

prostu krzyczą i płaczą przy najlżejszym poruszeniu. Gorączka może być czasami bardzo wysoka, zjaw iają się męczące i obfite poty, znaczne osłabienie ogólne. Nie zawsze jednak przebieg byw a tak ciężki. Czasami bóle i obrzęk staw ów są nieznaczne, zajęte są nie wszystkie, lecz tylko pojedyncze staw y dłoni, stóp lub kolan; gorączka jest m inim alna. Ale zarówno ciężka, ja k i bardzo łagodna postać choroby reum atycznej może być powodem pow stania pow ikłań ze strony serca, gdyż choroba ta bardzo często atakuje m ięsień i a p arat zastaw kow y serca. W m ięśniu pow stają ogniska zapalne, które uszkadzają go i po­ w odują zm niejszoną wydolność. Ale najczęstsze i najw iększe zm iany pow stają na zastawkach. Nieraz już w pierw szych dniach choroby reum atycznej, czasami przy jednym z później­ szych jej naw rotów na zastawkach, zazwyczaj na dw udzielnej, rzadziej na aortalnej, w ytw arzają się odczyny zapalne w po­ staci złogów w łóknika i zgrubień z w ytw arzającej się tkanki łącznej. P acjen t zaczyna uskarżać się na uczucie bicia serca, 16

bóle i kłucia w okolicy serca, osłabienie, duszność. Podczas badania stw ierdzić można przyspieszenie akcji serca, a przy osłuchiw aniu — zjaw ienie się charakterystycznych szmerów tow arzyszących słyszalnym zawsze tonom praw idłowo pracu­ jącego serca. Szm ery te mogą nieraz w ogóle przesłonić i za­ stąpić norm alne tony. Stanow ią one w łaśnie w yraz uszkodze­ nia i złego funkcjonow ania w entyla zastawkowego. Pow stać może w tedy wada serca zależna od zwężenia otw oru i od u tru d ­ nionego przepływ ania strum ienia krw i, np. z przedsionka do kom ory albo z kom ory do aorty. W innych przypadkach za­ palnie zm ieniona zastaw ka ulega z czasem zbliznowaceniu, k u r­ czy się i zniekształca. L istki jej już nie przylegają ściśle do siebie i pozostawiają stałą szparę. Pow staje inny typ w ady serca — niedom ykalność zastawki. Tak zm ieniona zastaw ka staje się nieszczelna, niedokładnie zam yka otwór, w którym się znaj­ duje, tak że pewna część krw i może przezeń przepłynąć w kie­ ru n k u niepraw idłow ym . Pow oduje to oczywiście zn aczn e'za­

burzenia w krążeniu oraz ogrom nie kom plikuje i powiększa norm alną pracę serca, co łatw o prow adzi do jego niedomogi. Z powyższego więc w ynika, że choroba reum atyczna, czyli ostry gościec staw owy, stanow i duże niebezpieczeństw o dla 2 — O c h o ro b a ch se rc a

17

organizm u, zwłaszcza w w ieku dziecięcym i młodzieńczym, kiedy najłatw iej i najczęściej w ystępuje. Pozostawia on po sobie u poważnej liczby osób w adę serca, w ybitnie zm niej­ szoną zdolność do pracy, często pow oduje zupełne inwalidztw o, ta k że chorzy ci w ym agają ciągłej opieki lekarskiej i pielęg­ niarskiej. Z tych względów ostry gościec staw ow y musi być uw ażany za chorobę o znaczeniu społecznym, a zapobieganie i leczenie jej staje się już nie spraw ą poszczególnych osób, ale zagadnieniem państw ow ym . Zostało stw ierdzone, że choroba reum atyczna w ystępuje zw ykle u osób m ających w swoim organizm ie jakieś ognisko infekcyjne. Istnienie takiego ukrytego zakaźnego ogniska w yw ołuje pew ­ ne przew lekłe zmiany, w yrażające się w odm iennym sposobie reagow ania ustroju na przypadkow e wszelkiego rodzaju do­ datkow e infekcje. Pow staje stan, który nosi w m edycynie naz­ w ę alergii, czyli uczulenia. I oto zw ykła grypa czy angina może spowodować w takim uczulonym u stroju w ystąpienie objaw ów staw owych w postaci choroby reum atycznej lub ostrego gośćca stawowego.

P lą s a w ic a Czasami, zwłaszcza u dzieci i m łodzieży płci żeńskiej, cho­ roba reum atyczna atak u je nie staw y, lecz układ nerw ow y, przyjm ując postać tzw. p l ą s a w i c y . Pląsaw ica rozpoczyna się od objawów ogólnego niepokoju nerwowego, dziecko staje się płaczliwe lub przeciw nie — pobudzone i nadm iernie w e­ sołe. Potem w ystępuje w ybitny niepokój ruchow y, m ały pa­ cje n t lub pacjentka w ykonuje ustaw icznie szereg mim owol­ nych i niepotrzebnych ruchów głowy, szyi, rąk, tułow ia, k tóre uspokajają się tylko w czasie snu. Pląsaw ica należy niew ątpli­ w ie do tej samej grupy chorób co i choroba reum atyczna, po­ w oduje pow stanie zupełnie analogicznych zm ian w m ięśniu

sercow ym oraz w ad zastawkow ych i leczy się skutecznie sali­ cylem. Zresztą uszkodzenie serca może czasami nastąpić i bez za­ jęcia stawów. Nieraz po zw ykłej anginie czy po tzw. grypie z katarem , zaczerw ienieniem gardła i niew ielką parodniow ą gorączką rozpoczynają się dolegliwości ze strony serca, skargi na bóle i bicie serca, łatw e m ęczenie się przy w ysiłkach, a ba­ daniem lekarskim stw ierdza się objaw y zapalenia m ięśnia ser­ cowego albo wadę zastawkow ą serca. Dlatego nie wolno lekce­ ważyć sobie tak częstych w naszych w arunkach „przeziębień“, bólów gardła, katarów nosa, zapaleń ucha czy zapaleń zatok, gdyż mogą one stać się przyczyną poważnej choroby.

P ow o ln e (podosłre) z a p a le n ie w sierd zia Jeszcze groźniejsze niż reum atyczne zapalenie m ięśnia ser­ cowego i zastaw ek jest tzw. podostre albo powolne zapalenie w sierdzia pow stające na tle ogólnego bakteryjnego zakażenia krw i. Najczęstszą przyczyną tej spraw y chorobowej są bez­ pośrednie zakażenia drobnoustrojam i, przew ażnie należącym i do grupy paciorkowców (paciorkowiec zieleniejący). Zazwyczaj choroba pow staje u osób dotkniętych już uprzednio reum atycz­ ną wadą zastaw kow ą serca albo m ających jakieś wrodzone uszkodzenie serca, czyli wadę wrodzoną, która w ytw orzyła się jeszcze w łonie m atki i z k tórą dziecko takie przyszło na świat. Podostre zapalenie w sierdzia rozw ija się również na tle jakie­ goś ogniska zakażenia (np. ropnych m igdałków lub zakażo­ nych zębów) albo w przebiegu jakiejś ostrej choroby zakaźnej, np. zapalenia płuc, zakażeń w przew odzie pokarm ow ym itd. Otóż siły obronne organizm u ulegają z tych czy innych po­ wodów osłabieniu, a zarazki chorobotwórcze, które dotąd prze­ byw ały tylko w jakim ś ognisku czy narządzie ustroju, nabiera ją w tych w arunkach szczególnej złośliwości i zaczynają swobodnie krążyć we krw i i n aw et rozm nażać się tam . Po­ a*

18

19

w staje stan, któ ry nazyw am y ogólnym zakażeniem albo po­ socznicą. Tacy chorzy zwykle wysoko gorączkują, m ają dreszcze, poty, odczuw ają znaczne osłabienie, skarżą się na bicie serca, dusz­ ność, bóle w dołku; równocześnie stw ierdza się powiększenie śledziony, krew w moczu, bóle w klatce piersiow ej oraz nie­ dokrwistość. Choroba ciągnie się przez kilka, czasami kilka­ naście m iesięcy prowadząc do coraz większego wyniszczenia ogólnego, do objawów coraz znaczniejszego osłabienia czyn­ ności serca w skutek uszkodzenia zastaw ek i samego m ięśnia sercowego, często naw et następuje śmierć. D aw niej przed w prow adzeniem do lecznictw a antybiotyków powolne zapale­ nie wsierdzia kończyło się z reguły źle — nie posiadano bo­ wiem lekarstw a, które by mogło skutecznie zwalczać te po­ stacie zakażenia krwi. Obecnie jednak sytuacja zm ieniła się radykalnie i za pomocą penicyliny, streptom ycyny, ąureom ycyny i innych poznanych ostatnio antybiotyków powyżej 70%' tych chorych zostaje uratow anych. Skutki leczenia są tym lepsze, im wcześniej i energiczniej rozpoczęto leczenie. Dlatego tak ważną spraw ą jest um iejętność wczesnego rozpoznawania i odpowiednio przeprow adzanego leczenia, a zwłaszcza zapo­ biegania w tej spraw ie chorobowej. W typow ych przypadkach rozpoznanie jest łatwe. Wysoka gorączka z gw ałtow nym i sko­ kami, obfite poty i dreszcze, szybko postępujące osłabienie ogólne, częste bóle i bicie serca, niedokrwistość, zjaw ienie się świeżych lub wzm ocnienie już istniejących uprzednio szmerów w sercu oraz powiększenie śledziony i obecność czerwonych krw inek w moczu — czyni rozpoznanie zupełnie pewnym . Nie zawsze jednak przebieg i obraz choroby przedstaw ia się tak typowo. Często początek jest skryty, spraw a zaczyna się nie od wysokiej ciepłoty ciała, ale od nieznacznych stanów podgorącz­ kowych, objawów stopniowo i powoli postępującego upadku sił, którym mogą towarzyszyć uskarżania się na bicie serca i szybsze męczenie się. Często stw ierdza się w tedy niedokrw is­ tość oraz pewien ubytek wagi. Bardzo łatwo w tych przypad­ kach można postaw ić błędne rozpoznanie jakiejś początku­ 20

jącej spraw y gruźliczej, anemii albo po prostu w yczerpania ogólnego z nerw icą serca, zwłaszcza jeżeli szm ery w sercu nie są zbyt głośne i w yraźne, jak to nieraz się zdarza. I oto takiego chorego lub chorą leczy się dłuższy czas środkam i ogólnie w zm acniającym i i uspokajającym i, posyła się ich także do jakiejś miejscowości klim atyczno-kuracyjnej, a choroba tym ­ czasem rozwija się i postępuje. Oczywiście, że przy dokładniej­ szym badaniu można stw ierdzić powiększenie śledziony lub

w ystępow anie plam ek w ybroczynow ych na skórze, rozsze­ rzenie serca i krw inki w moczu, co naprow adza na właściwą diagnozę i zmusza do zastosowania właściwego leczenia dużymi daw kam i antybiotyków , które jedynie tylko mogą spowodować popraw ę i wyleczenie. W ażną rzeczą również jest spraw a zapobiegania. Ja k już wyżej było wspom niane, podostre źapalenie w sierdzia pow staje najczęściej na tle przebytej spraw y gośćcowej u osób z istnie­ jącym i ogniskami zakażeń. Dlatego więc wczesna likw idacja tych ognisk, usuw anie zakażonych zębów i ropnych m igdałków, leczenie zatok zapalnych itp., odgryw a tu doniosłą rolę Duże znaczenie ma usuw anie ognisk powodujących w ystę­ powanie częstych obostrzeń, np. pow tarzających się angin, szczególnie gdy tow arzyszyły im objaw y staw ow e albo poprze­ dzała je choroba reum atyczna. W tym przypadku zapobieganie 21

i w alka z chorobą reum atyczną zbiega się niew ątpliw ie z za­ pobieganiem późniejszem u w ystępow aniu podostrego zapalenia wsierdzia. Należy stale pam iętać o starej zasadzie, że zawsze jest o wiele ł a t w i e j z a p o b i e c j a k i e j ś c h o r o b i e n i ż j ą l e c z y ć . Odnosi się to w całej pełni i do choroby reum atycznej z jej ciężkimi następstw am i w postaci wad serca i grożącym zawsze pow ikłaniem przgz podostre zapalenie wsierdzia. Istniejącą już chorobę reum atyczną trzeba jak najw cześniej i jak n ajstaranniej leczyć pod kierunkiem specjalisty lekarza, aby zm niejszyć możliwość w ystąpienia tych następstw i powikłań.

W a d y w ro d zo n e s e r c a i n a czy ń Oprócz stosunkowo często spotykanych wad serca pocho­ dzenia gośćcowego w iduje się również tzw. w ady wrodzone, które są niem niej przykre w następstw ach, choć w ystępują znacznie rzadziej. Są to wady, z którym i dziecko już przy­ chodzi na świat. Dlatego nieraz już w e wczesnym dzieciństwie, a czasami zaraz po urodzeniu, dają one znać o sobie powodując różnego rodzaju zaburzenia, upośledzające w znacznym stopniu spraw ność fizyczną dotkniętych nim i dzieci. Otóż takie dziecko nieraz już w pierw szych dniach życia zw raca uw agę m atki sina­ w ym zabarw ieniem skóry, zwłaszcza tw arzy i warg. Przy płaczu staje się ono w prost fioletowe. Nieco starsze dzieci męczą się. bardzo łatw o przy chodzeniu, a zwłaszcza bieganiu i rów­ nież dostają sinicy przy najm niejszym wysiłku, a dla odpo­ czynku, np. po przebiegnięciu kilku kroków, siadają w kucki n a ziemi. V/ tej charakterystycznej pozycji, którą przybierają one instynktow nie, najłatw iej mogą opanować duszność wy­ w oływ aną przez wysiłek. B adanie lekarskie i prześw ietlenie rentgenow skie takich chorych w ykryw a różne niepraw idło­ wości w układzie krążenia, które stanow ią w łaśnie o wadzie wrodzonej serca i naczyń i tłum aczą w spom niane wyżej zaburzenia. Do najczęstszych wad tego rodzaju należą niepra­ 22

w idłow e połączenia m iędzy praw ą a lew ą kom orą lu b praw ym a lew ym przedsionkiem serca, pow stałe w skutek istnienia otwo­ ru w przegrodzie, albo bezpośrednie połączenie tętnicy głównej (aorty) z tętnicą płucną tuż powyżej w yjścia tych naczyń z serca. Dzięki tym połączeniom część żylnej krw i z praw ej połowy serca może przeciekać do lew ej i mieszać się tam z krw ią tętniczą zanim jeszcze przejdzie przez płuca i zabierze tam należny ładunek tlenu. Do układu tętniczego napływ a więc krew zaw ierająca sporą dom ieszkę krw i żylnej niedostatecznie utlenionej. W rezultacie tkanki i narządy otrzym ują za m ało tle n u jak na sw oje potrzeby — stąd sinica, duszność przy m ałych naw et w ysiłkach oraz inne objaw y niedomogi krążenia. Z in ry c h wad wrodzonych spotyka się nieraz zwężenie św ia­ tła aorty tuż powyżej w yjścia jej z lew ej komory. Pow oduje to utrudnione przechodzenie i zm niejszenie fali krw i w yrzu­ canej z serca przy skurczu i niedostateczne zaopatrzenie w krew ustroju. Zdarza się również zwężenie otw oru tętn icy płucnej, co u tru d n ia przepływ krw i z praw ej kom ory do płuc i pow oduje niedostateczne zaopatryw anie jej w tlen. Zresztą istnieje sze­ reg innych jeszcze wad i niepraw idłow ości wrodzonych, k tóre spotyka się rzadziej. Rozmaite wady wrodzone mogą wreszcie kom binow ać się z sobą prowadząc do wad złożonych, z bardzo ciężkim i nieraz zaburzeniam i w krążeniu. Niezm iernie w ażną je st rzeczą, by jak najw cześniej ustalić,' czy i z jaką w adą serca ma się do czynienia. Idzie o to, że współczesna chirurgia poczyniła wielkie postępy i obecnie z powodzeniem można w ykonyw ać różne zabiegi operacyjne bezpośrednio na sam ym sercu. Pozwala to już dziś chirurgom interw eniow ać i czynnie korygow ać wiele nieprawidłow ości anatom icznych istniejących w sercu i spowodowanych bądź wadam i wrodzonym i, bądź nabytym i, np. w przebiegu choroby reum atycznej. U suw anie operacyjne przeszkód zwężających otw ory, w ycinanie zwężo­ nych odcinków pni naczyniowych, zam ykanie niepraw idłow ych połączeń i otworów — to zabiegi w ykonyw ane dziś przez ch iru r­ gów coraz częściej i z coraz lepszym skutkiem . Jeżeli operacja 23

w ykonana jest dostatecznie wcześnie, gdy jeszcze nie n astą­ piły bardzo daleko posunięte i nieodw racalne zmiany w orga­ nizmie, może ona przyw rócić pacjentow i całkow itą albo praw ie całkow itą zdolność do pracy i uczynić nieraz z ciężkiego inw a­ lidy pełnowartościowego i pożytecznego członka społeczeństwa. Z tego względu widoki na przyszłość tych ciężko i do nie­ daw na tak beznadziejnie chorych uległy w ostatnich latach ogrom nej poprawie. Racjonalna organizacja w alki i zapobie­ gania chorobom prow adzącym do pow staw ania w ad serca w połączeniu ze zdobyczami nowoczesnego lecznictw a pozwala z w ielką otuchą spoglądać w przyszłość. /

N erw ice u k ład u k rążen ia Istnieje wiele dolegliwości ze strony układu krążenia, w któnych naw et dokładnym badaniem nie można w ykryć uchw yt­ nych zmian anatom icznych w sercu i w naczyniach krw io­ nośnych. Tego rodzaju objaw y chorobowe określa się jako za­ burzenia czynnościowe lub nerw ice układu krążenia. Jeszcze do niedaw na rozpoznawanie i leczenie tych zaburzeń nie było oparte na właściwych podstaw ach i często nie dawało korzystnych wyników. W skutek tego chorzy ci, me odczuwając popraw y mimo długiego nieraz leczenia, tracili w iarę w możli­ wość w yzdrow ienia i staw ali się częściowymi lub zupełnym i inw alidam i życiowymi. Obecnie wiadomości nasze o przyczy­ nach i leczeniu nerw ic znacznie r o z s z e r z y ł y się dzięki bada­ niom genialnego radzieckiego uczonego Pawiowa. Według Pawłowa pod nazwą nerw ic układu krążenia rozu­ m iem y takie dolegliwości, k tóre pow stają w skutek zaburzenia czynności ośrodkowego układu nerwowego, a nie pierw otnego uszkodzenia serca i naczyń krwionośnych. Zarów no ustrój zwierzęcy, jak i ludzki stanow ią niepodzielną całość czynnościową. Każdy narząd ustroju a naw et kom órka są ściśle związane z ośrodkow ym układem nerw owym , to zna­ czy z mózgie^i. Mózg, a właściwie kora mózgowa, kieru je wszy­ 24

stkim i czynnościami ustroju. Z kory mózgowej, będącej jakby główną centralą nadawczo-odbiorczą, idą podniety drogam i ner­ wowymi do wszystkich narządów, które odpow iadają na nie w ściśle określony sposób. Z drugiej strony wszelkie zjaw iska zachodzące w narządach zostają zasygnalizowane w korze móz­ gowej za pośrednictw em nerw ów dośrodkowych, tzw. przew o­ dzących podniety z narządów do mózgu. Także wszelkiego ro­ dzaju zm iany zachodzące w otaczającym ustrój środow isku zostają zasygnalizowane w korze mózgowej za pośrednictw em zmysłów. W szystkie zjaw iska działające na korę mózgową, a po­ chodzące ze śrddowiska nas otaczającego, nazyw am y bodźcami zew nętrznym i, pochodzące zaś ze środow iska w ew nątrzustrojo­ wego, tzn. odbyw ające się w narządach — bodźcami w ew nętrz­ nym i. Zadanie kory mózgowej polega na odbieraniu bodźców spowodowanych zjaw iskam i zachodzącymi dokoła nas i w n a­ szym organizmie, a następnie reagow aniu na nie w ysyłaniem do narządów podniet m ających na celu najw łaściw sze przysto­ sowanie się ustroju do danej sytuacji. I tak np. już na w idok pokarm u lub osoby stale go podającej pies reaguje zwiększonym W ydzielaniem soku żołądkowego, który jest potrzebny do tra­

w ienia. Jeżeli będziem y w ielokrotnie kłuli psa igłą, to za każ­ dym razem w ystąpi reakcja (ucieczka lub poryw anie łapy) m a­ jąca na celu obronę ustroju przed szkodliwym czynnikiem . Po kilakrotnym pow tórzeniu tego rodzaju doświadczenia pies bę­ dzie uciekał już na sam widok osoby spraw iającej mu ból. Za­ równo w ydzielanie soku żołądkowego na widok jedzenia, jak i ucieczka przed osobnikiem spraw iającym ból m a m iejsce tylko dzięki udziałowi kory mózgowej. W norm alnych w arunkach istnieje u zdrowego zwierzęcia i człowieka stan równowagi między korą mózgową a narządam i w ew nętrznym i. Jeżeli zaś psu usuniem y korę mózgową (po tej operacji pies może żyć dłuższy czas), wówczas nie w ystąpi na w idok pokarm u w ydzielanie kw asu żołądkowego, ani też pies nie będzie uciekał na widok osoby spraw iającej mu ból. Rów­ nocześnie pow staje szereg zaburzeń ze strony narządów we­ w nętrznych oraz wiele niepraw idłow ych reakcji na różne bodź­ ce, pomimo że są one anatom icznie zdrowe. Jeżeli na ustrój, a w łaściwie na korę mózgową działają zbyt silne szkodliwe bodźce, wówczas czynność jej ulega zakłóceniu. Bodźcami szkodliwym i w nerw icach są najczęściej czynniki (bodźce zew nętrzne) em ocjonalne, jak przestrach, zm artw ienie, niezadowolenie, przepracow anie itd. Oprócz tego źródłem szko­ dliw ych bodźców (bodźce w ew nętrzne) m ogą być choroby ta­ kie, jak wrzód żołądka, kam ienie żółciowe i in. Pod w pływ em szkodliwych bodźców zew nętrznych i w ew nętrznych może wy­ stąpić zaburzenie czynności kory mózgowej i szereg niepraw i­ dłow ych reakcji ze strony narządów , m im o że są one pod w zględem anatom icznym zupełnie zdrowe. I tak np pod w pły­ w em niespodziew anej detonacji i przestrachu może w ystąpić bicie i ból serca, zblednięcie, a naw et om dlenie, mimo że układ krążenia jest zupełnie zdrowy. Przyczyną w ystąpienia tych nie­ pokojących objawów jest chwilowe zaburzenie czynności kory mózgowej. Jeżeli jednak szkodliwe bodźce będą działały przez dłuższy czas bez przerw y albo często się pow tarzały, wówczas mogą one wyw ołać trw ałe zaburzenie czynności kory mózgo­ wej, a tym sam ym pow stanie nerw icy. 26

N iepraw idłow e reakcje mogą w ystąpić u niektórych osobni­ ków naw et pod w pływ em zwykłych podniet. Z nane są np. przy­ padki om dlenia osób ze zdrow ym układem krążenia na widok np. kropli krwi. Tego rodzaju reakcja jest oczywiście niepra­ w idłowa i stanow i w ynik wadliwego funkcjonow ania kory móz­ gowej. C harakter i nasilenie reakcji ustrojow ych na różnego rodzaju bodźce zależy więc nie tylko od ich nasilenia, lecz także od właściwości kory mózgowej. Osobniki ze zrównoważonym i silnym układem nerw ow ym albo nie będą reagować na dany bodziec, np. na detonację, albo w ystąpi u nich tylko krótko­ trw ała odpowiedź, np. pod postacią nieznacznego bicia serca. U osób zaś ze słabą lub zaburzoną czynnością kory mózgowej w ystąpią poważne dolegliwości pod w pływ em błahych bodźców. We wszystkich przypadkach nerw ic mogą powstać zaburzenia ze strony różnych narządów , a więc także ze strony układu krążenia, który czynnościowo jest ściśle związany z układem nerw ow ym ośrodkow ym i z korą mózgową. N erwice układu krążenia są więc następstw em zaburzenia czynności kory móz­ gowej, a nie w yrazem uszkodzenia serca i naczyń. O bserw acje z okresu ostatniej wojny, a szczególnie podczas oblężenia Leningradu, w ykazały gw ałtow ny w zrost nerw ic, przede w szystkim zaś w zakresie układu krążenia. Przyczyną tego zjaw iska jest działanie w czasie w ojny ciągłych i bardzo silnych szkodliwych bodźców, jak bom bardowanie, stałe czu­ wanie, obawa przed śmiercią, nadm ierne wysiłki, troska o los najbliższych. W codziennym życiu człowieka przyczyną nerw ic są najczęściej takie szkodliwe bodźce em ocjonalne, jak np. zm artw ienie, przemęczenie, zwłaszcza pracą um ysłową, nieza­ dowolenie z pracy, nieporozum ienia rodzinne itp. Często przyczyną są na pozór błahe powody, jak np. w w ieku szkolnym zdenerw ow anie się złą notą, trem a przed egzaminem. N iekiedy zaś przyczyną mogą być utajone ogniska chorobowe, często nie dające w yraźniejszych dolegliwości ze strony uszko­ dzonych narządów , np. chore m igdałki, zęby, w yrostek robacz­ kowy, zaburzenia czynności tarczycy, jajników itd. Znane są np. przypadki napadowego bicia serca i bólu u chorych z zapa­ 27

leniem lub kam icą pęcherzyka żółciowego. Po wyleczeniu lub usunięciu chorego narządu dolegliwości nie pow tarzają się więcej. Dużą rolę w pow staw aniu nerw ic odgrywa także nadużyw a­ nie alkoholu, papierosów, czarnej kawy. W ymienione czynniki działają niekorzystnie na układ nerw owy. Dolegliwości nerw icow e w ystępują najczęściej u osobników młodych, zwłaszcza w okresie pokw itania, rzadziej zaś w wieku starszym . U kobiet pojaw iają się lub nasilają w okresie mie­ siączkowym i czasie przekw itam a. Zaburzenia horm onalne pow­ stające w związku z zakończeniem czynności jajników powo­ dują przejściowo zaburzenia regulacji nerw ow ej ustroju.

w ienie pod postacią plam; tow arzyszy mu niekiedy uczucie ude­ rzenia gorąca do głowy. Jeżeli skurcz lub rozszerzenie obejm uje znaczną część drob­ nych naczyń, wówczas w ystępują duże w ahania' ciśnienia, tzn. jego podwyższenie lub obniżenie. W pierw szym przypadku w y­ stępuje nagłe zblednięcie, zawroty i szum w głowie, a nie­ kiedy omdlenie, w drugim zaś — zaczerw ienienie tw arzy, ude­ rzenie gorąca do głowy, zawroty głowy, a niekiedy nudności i wym ioty oraz ból głowy o charakterze m igreny. Podkreślić należy, że częste om dlenia z u tra tą przytom ności, w ystępujące np. rano po przebudzeniu się i natychm iastow ym w staniu z łóżka lub po dłuższym pozostaw aniu w pozycji stoją­

Cechą charakterystyczną nerw ic układu krążenia jest w ystę­ pow anie dolegliwości szczególnie łatwo po zdenerwow aniu. Na­ tom iast nie nasilają się one, a naw et ustępują podczas intensyw ­ nej pracy fizycznej, przy długim m arszu itd. Niekiedy w ystępują one beż wyraźnego związku z czynnikam i emocjo­ nalnym i lub innym i. Objaw y w nerw icach układu krążenia cechuje bardzo duża rozmaitość. Dzielimy je na sercowe, naczyniowe i ogólne. Objaw y sercowe polegają na w ystępow aniu bólu i kłucia w okolicy serca, uczucia silnego i nieregularnego bicia lub za­ m ierania pracy serca. Ból serca prom ieniuje do ręki, pod lew ą łopatkę, podobnie jak w dusznicy bolesnej. Poza tym w ystępuje często uczucie duszności, dław ienia, obecności obcego ciała w Krtani lub w przełyku. Cechą charakterystyczną jest w ystę­ powanie napadowego bicia serca, pojaw iającego się i ustęp u ją­ cego nagle. Czas trw ania napadu może wynosić od kilku m inut do kilku godzin, a naw et dłużej. Po ataku chory zw ykle oddaje bardzo dużą ilość moczu. Objawy ze strony naczyń polegają na ich nadm iernym zwę­ żaniu lub rozszerzaniu. Ta gra naczyniowa może obejmować naczynia kończyn powodując drętw ienie, m row ienia w palcach, rzadziej zaczerwienienie, zasinienie lub zblednięcie. Często na tw arzy, szyi i klatce piersiow ej pojaw ia się chwilowe zaróżo­

cej, zwłaszcza w ciasnych i dusznych pomieszczeniach, po na­ głym przestrachu, pod wpływem bólu, są przew ażnie w yrazem zaburzenia regulacji nerw owej krążenia, a nie chorób organicz­ nych serca. Ja k wiadomo, om dlenie polega na nagłym zm niej­ szeniu dopływu krw i do mózgu. Om dlenie ustępuje natychm iast po ułożeniu chorego z głową na poziomie niższym od nóg, najlepiej na świeżym powietrzu i po zastosowaniu zabiegów pobudzających krążenie i oddycha­

28

29

nie, jak np. zwilżenie skóry zimną wodą, uderzenie w tw arz, podanie do wdychania am oniaku lub po podaniu leków zwęża­ jących naczynia krwionośne. W ym ienione objaw y spotykane w nerw icy układu krążenia rzadko w ystępują oddzielnie. Najczęściej pojaw ia się równocze­ śnie kilka z nich, jak np. bicie serca, ból serca, drętw ienie pal­ ców, uderzenie gorąca do głowy, zaczerw ienienie lub zblednię­ cie. W poszczególnych tylko przypadkach może w ystępow ać stale tylko jeden objaw, np. silny ból serca, omdlenie. Podkreślić należy, że nerw icę układu krążenia rozpoznaje się dopiero po dokładnym zbadaniu i w ykluczeniu choroby nadciśnieniowej, wad serca, miażdżycy, kiły i in. Trzeba bowiem pam iętać, że w szystkie dolegliwości, jakie w ystępują w ner­ wicy, mogą być także następstw em chorób organicznych. Ze względu na pow tarzające się stale dolegliwości chorzy nerw icow i, niespokojni o swój stan zdrowia, zw racają się bar­ dzo często o poradę do lekarzy. Nie odczuwając zaś popraw y mimo stosowania różnych leków żyją w ciągłej obawie i w prze­ konaniu o istnieniu ciężkiej choroby serca. Ja k już wspomniano, usunięcie dolegliwości nerw icow ych wym aga bardzo dokładnej analizy w arunków pracy, bytu, w a­ runków rodzinnych oraz szczegółowego przebadania chorych. W wielu przypadkach udaje się ustalić, że przyczyną są szko­ dliwe bodźce emocjonalne. W tych przypadkach uregulow anie w arunków zakłócających spokój psychiczny chorego może dać popraw ę lub wyleczenie. Niekiedy konieczna jest zm iana oto­ czenia, pracy itd. W innych znowu, w praw dzie rzadszych przy­ padkach, w których przyczyną nerw icy jest np. nadczynność tarczycy, zaburzenia czynności jajników , choroby zębów, m igdałków, różne używ ki itd., wyleczenie tych chorób lub usu­ nięcie ognisk zakażenia może dać szybko poprawę. Duże znaczenie w leczeniu nerw ic w ogóle, a układu krąże­ nia w szczególności ma psychoterapia. Pod tym pojęciem rozu­ m iem y leczenie polegające na przyw racaniu równowagi układu nerw owego najczęściej za pomocą rozmów przeprow adzanych z chorym. Je st rzeczą zrozum iałą, że rozmowa z chorym może 30

odegrać rolę psychoterapii tylko w tedy, gdy jest prow adzona w sposób właściwy. Słowo w najszerszym jego znaczeniu (mówione, czytane, sły­ szane) może w yw rzeć bardzo wielki w pływ na psychikę cho­ rego. W pływ ten może być korzystny lub szkodliwy, w zależ­ ności od jego treści. I tak przekazyw ane w m owie wiadomości przyjem ne, wesołe, w yw ierają dodatni wpływ ns stan psy­ chiczny, słowa zaś w yrażające żal, zm artw ienie, strach mogą

w płynąć niekorzystnie na stan układu nerw owego i na pod­ porządkow ane mu narządy w ew nętrzne. Rolę psychoterapii odgryw ają także inne czynniki, np. środki lekarskie zupełnie obojętne dla stanu nerw owego lub zabiegi, jeśli chory jest odpowiednio nastaw iony psychicznie i w ierzy w ich skuteczność. W arunkiem powodzenia psychoterapii jest zaufanie chorych do osób leczących. Lekarz leczący m usi nieraz poświęcić bardzo w iele czasu dla uzyskania korzystnego w yniku. Musi on w ysłu31

chaó uw ażnie wywodów chorego dotyczących Jogo dolegliwości, a następnie przeprowadzić dokładne badanie lekarskie. Przeko­ naw szy się zaś, że w danym przypadku chodzi o dolegliwości n a tu ry nerw icow ej, w yjaśnia szczegółowo chorem u i obecnym przy badaniu osobom (rodzice, opiekunowie) ich przyczynę. Bardzo często już po jednorazow ym badaniu i w yjaśnieniu, że dolegliwości powyższe nie są w yrazem poważnej choroby serca, lecz tylko następstw em nerw icy, chory uspokaja się i pow raca do domu zadowolony, a niekiedy zupełnie wyleczony. Nie­ jednokrotnie psychoterapia wym aga w ielu posiedzeń z chorym i współpracy lekarza z osobami zainteresow anym i z najbliż­ szego otoczenia, a więc z członkami rodzin, przełożonym i, n a j­ bliższymi w spółpracownikam i. W spółdziałanie m usi być ściśle ustalone z lekarzem leczącym. Polega ono na stw orzeniu cho­ rem u odpowiednich w arunków , które chroniłyby go przed czyn­ nikam i w yw ołującym i albo nasilającym i nerw icę. P sychotera­ pia nie odniesie natom iast skutku, jeżeli nie przeanalizuje się dokładnie przyczyn choroby i nie usunie się ich. Pow tarzające się szkodliwe bodźce w domu, w m iejscu pracy, unicestw ią wszelkie w ysiłki wyleczenia nie tylko drogą psychoterapii, lecz także i ipnym i sposobami. Działanie psychoterapii można utrw alić posługując się rów ­ nocześnie lekam i działającym i korzystnie na układ nerw ow y, jak brom, lum inal, a niekiedy kofeina craz środki ogólnie w zm acniające. W łaściwe daw kow anie tych leków w ym aga do­ kładnej znajomości rodzaju i stopnia zaburzenia czynności n er­ wowych. Dlatego może je zalecać tylko należycie obznajm iony ze stanem chorego lekarz. Od kilku la t stosuje się z dobrym skutkiem leczenie przedłu­ żonym snem. Przeprow adza się je w specjalnych oddziałach lub przystosow anych odpowiednio salach chorych, gdzie za­ pew niony jest bezwzględny spokój. W celu uzyskania snu trw ającego 16—20 godzin na dobę stosuje się najczęściej leki uspokajające i nasenne. K uracja trw a w zależności od stanu chorego 10 do 20 dni. K orzystne działanie tego sposobu lecze­ nia polega na usuw aniu zaburzonej cz-ynności kory mozgo wej, 32

odgryw ającej zasadniczą rolę w nerw icach. W czasie snu kora mózgowa nie odbiera bodźców, a tym sam ym odpoczywa. W ten sposób można osiągnąć norm alizację zakłóconych czynności nerw ow ych, a przez to ustąpienie dolegliwości nerw icow ych.

M etoda ta, szeroko stosow ana w Związku Radzieckim i u nas, daje szczególnie korzystne w yniki w początkowym okresie cho­ roby nadciśnieniowej, kiedy w obrazie chorobowym górują za­ burzenia regulacji nerw ow ej ciśnienia. W późniejszym zaś okre­ sie choroby w yniki są znacznie gorsze. Leczenie snem pozostaje wówczas bez w pływ u na daleko posunięte i nieodw racalne zm iany tętnic, odgryw ające zasadniczą rolę w dalszym prze­ biegu choroby. Dużą rolę w leczeniu nerw ic i w utrw alaniu popraw y uzy­ skanej psychoterapią lub snem przedłużonym odgryw a w yjazd na odpoczynek, na wieś, nad m orze lub w góry. Pobyt w now ym środow isku pow inien zapewnić zupełny odpoczynek nerw owy, dostarczyć przyjem nych w rażeń i wyłączyć wpływ jakichkol­ wiek szkodliwych bodźców. Odpoczynek na wczasach lub urlo­ pie zdrow otnym powinno się łączyć z gim nastyką, dłuższym i przechadzkam i, wycieczkami, lekką pracą fizyczną, zabiegami, jak np. masaże, natryski, kąpiele. Rodzaj zabiegów pow inien wyznaczyć lekarz znający dokładnie stan chorego. Często bo­ 2 — O c h o ro b a ch s e rc a

33

wiem niew łaściw e i na w łasną rękę stosowanie w id u /«biegów może przynieść szkodę choremu. Zapobieganie nerw icom polega na prow adzeniu higienicz­ nego trybu życia. Szczególną uwagę należy zwracać na dosta­

W prowadzone u nas na szeroką skalę wczasy lecznicze i w y­ poczynkowe, a w razie konieczności leczenie sanatoryjne, m ają przede wszystkim na celu stw orzenie jak najbardziej korzy­ stnych w arunków dla odpoczynku fizycznego i psychicznego. Także masowe w prow adzanie sportu, zwłaszcza wśród pracow ­ ników um ysłowych i fabrycznych, ma pew ne znaczenie w za­ pobieganiu nerwicom układu krążenia: Szczególną opieką powinno się otoczyć osoby, które ze wzglę­ du na charakter pracy zawodowej narażone są na działanie szkodliwych bodźców emocjonalnych.

C horoba n a d c iśn ie n io w a

tecznie długi sen, przestrzeganie przerw w w yczerpującej pracy um ysłow ej, zwłaszcza w dnie wolne od zajęć, spędzanie urlopów w w arunkach zapew niających odpoczynek nerw ow y oraz m enadużyw anie alkoholu, papierosów i czarnej kaw y.

Jednym z w ielu w arunków praw idłow ej czynności układu krążenia jest stałe utrzym yw anie się odpowiedniego ciśnienia krw i w tętnicach (ciśnienie tętnicze). Zapew nia ono należyte ukrw ienie tkanek i narządów, a tym sam ym praw idłow ą ich czynność. Ciśnienie krw i określam y w m ilim etrach słupa rtęci. U osobników zdrowych panuje w tętnicach pew ne optym alne ciśnienie krwi. W artość ciśnienia krw i jest zależna bezpośrednio od pracy lew ej kom ory serca i stanu napięcia, tzn. od skurczu drobnych tętnic i naczyń włosowatych. Zwiększenie siły skurczów serca i zwężenie tętnic powoduje w zrost ciśnienia krw i, zm niejszenie zaś ich daje skutek odw rotny. Na ogół przyjm uje się, że u osob­ ników zdrowych ciśnienie krw i skurczowe wynosi tyle mm powyżej 100, ile lat ma badany; a więc np. u osobnika w w ieku 35 lat powinno wynosić około 135 mm słupa rtęci. Ciśnienie krw i nie utrzym uje się stale na tym sam ym pozio­ m ie; w ykazuje ono w zależności od w ielu czynników m niejsze lub większe w ahania, np. podwyższa się podczas pracy fizycz­ nej, zwiększa się również w m iarę starzenia. Poza tym zmienia się ono pod w pływ em różnych czynników zew nętrznych, jak np. tem p eratu ra otoczenia, wysokość nad poziomem morza, na któ­ rej się zn ajdujem y,'oraz pod w pływ em czynników w ew nątrz­ 3*

35

ustrojow ych — składu i ilości krw i, stanu czynnościowego gru ­ czołów o w ew nętrznym wydzielaniu i in. Duży wpływ na wysokość ciśnienia krw i w yw ierają szkodli­ we czynniki emocjonalne. I tak np. pod wpływem zdenerw ow a­ nia lub strachu ciśnienie krw i ulega w yraźnem u podwyższeniu.

W różnych stanach chorobowych ciśnienie krw i może się podwyższać lub obniżać. Zwyżkę nad norm ę nazywam y nad­ ciśnieniem, a zniżkę podciśnieniem. Zm iana ciśnienia może utrzym yw ać się stale albo tylko przejściowo. Zarówno podwyż­ szone, jak i obniżone ciśnienie krw i utrzym ujące się przez dłuż­ szy czas w yw iera ujem ny wpływ na ustrój. Stałe podwyższenie ciśnienia może w ystąpić np. w miażdżycy, w ostrym i przew lekłym zapaleniu nerek, w okresie przekw itania. Najczęściej jednak spotyka się tzw. „chorobę nadciśnieniow ą“ albo „nadciśnienie sam oistne“, w którym m e można stw ierdzić żadnej z wym ienionych wyżej przyczyn. Otóż pod nazwą choroby nadciśnieniowej rozum iem y stan trw ałego podwyższenia ciśnienia krwi, powstałego na skutek zaburzenia w ośrodkach nerw ow ych. W początkowym okresie choroby nadciśnieniowej nie stw ierdza sie żadnych zm ian na­ rządowych, które tłum aczyłyby jej powstanie.

Bezpośrednią przyczyną podwyższonego ciśnienia jest nad­ m ierne pobudzenie ośrodka naczynioruchowego w mózgu i na­ stępow y skurcz drobnych tętniczek. Początkowo naczynia krw ionośne przejściowo zwężają i rozszerzają się, a ciśnienie krw i w ykazuje duże w ahania. W m iarę trw ania choroby stan skurczowy naczyń utrw ala się, a naczynia ulegają trw ałem u zwęzeniu i usztyw nieniu. U trzym ujące się wówczas stale w y­ sokie ciśnienie k rw i pow oduje nadm ierną pracę serca, które po pew nym czasie ulega wyczerpaniu. Zwężenie i stw ardnienie tętnic utru d n ia dopływ krw i do narządów i doprowadza do nie­ odw racalnych zmian przede w szystkim w sercu, mózgu i w n er­ kach. Ponadto wysokie ciśnienie krw i przyspiesza rozwój miaż­ dżycy, k tóra pogarsza jeszcze więcej już i tak upośledzone ukrw ienie narządów. Przyczyną choroby nadciśnieniowej, podobnie jak i nerw ic, jest niepraw idłow a czynność kory mózgowej. Zasadniczą rolę w zachw ianiu czynności kory mózgowej od­ gryw ają, jak już wspom inaliśm y, szkodliwe bodźce emocjo­ nalne, np. często pow tarzające się i długotrw ałe stany napięcia nerwowego w następstw ie m ezadowolenia, strachu, zm artw ienia, intensyw nej pracy um ysłowej itd. Czynniki emo­ cjonalne o znacznie m niejszym nasileniu, jak np. zdenerwow anie się egzaminem, przygotow yw anie do w ystępu publicznego, w y­ czekiwanie na jakąś ważną decyzję, pow odują przejściową zwyżkę ciśnienia krw i. Tego rodzaju reakcja w ystępuje nie u w szystkich osób. Stw ierdza się ją tylko, podobnie zresztą jak i w nerw icach, u osobników w rażliw ych, u których ośrodkowy układ nerw owy, a w łaściwie kora mózgowa jest słabsza. U osob­ ników zaś z mocnym i odpornym układem nerw ow ym szkodli­ we bodźce emocjonalne albo nie w yw ołują zwyżki ciśnienia krw i, albo tylko nieznaczną i krótkotrw ałą. Pew ne znaczenie m a także usposobienie rodzinne, zwane ina­ czej konstytucją. Polega ono na w ystępow aniu choroby nad­ ciśnieniowej u w ielu członków tej samej rodziny w w ielu po­ koleniach. Dotychczas przyjm owano, że niektóre osobniki na­ leżące do tak obciążonych rodzin dziedziczą tego rodzaju ce­

36 37

chę, podobnie jak dziedziczy się np. kolor włosów. Skłonność rodzinna do nadciśnienia polega praw dopodobnie na wrodzonej, zmniejszonej odporności ośrodkowego układu nerwowego, samo zaś w ystępow anie choroby nadciśnieniowej u wielu członków tej samej rodziny tłum aczy się obecnie przebyw aniem szeregu pokoleń w tych sam ych w arunkach, sprzyjających pow staniu choroby nadciśnieniow ej przez niekorzystne oddziaływ anie na ośrodkowy układ nerw owy.

W okresie ustalonego i niezbyt wysokiego ciśnienia chorzy często nie odczuwają dolegliwości ze względu na przystosow a,nie się całego ustroju do nowych w arunków . Dlatego niejedno­ k rotnie chorobę nadciśnieniow ą stw ierdza się przypadkow o po zm ierzeniu ciśnienia krw i u chorych, który zgłosili się do ba­ dania z innych przyczyn.

Pow stanie choroby nadciśnieniow ej może zostać przyspie­ szone nadużyw aniem alkoholu, papierosów, czarnej kaw y. Wy­ m ienione czynniki w yw ierają niekorzystny w pływ na stan ośrodkowego układu nerwowego, a przede w szystkim na korę mózgową. Choroba nadciśnieniow a przebiega przew lekle. Początek jej może być skryty, bezobjawowy. W poszczególnych tylko przy­ padkach rozpoczyna się niekiedy nagle i przebiega gw ałtow nie. Często pierw sze objaw y w ystępują we wczesnej młodości, m ię­ dzy 20 a 30 rokiem życia. U kobiet zaś pow staje ona przew aż­ nie w okresie przekw itania, najczęściej m iędzy 45 a 50 rokiem życia. W początkowym okresie objaw y są podobne do opisanych w nerw icach układu krążenia. Stw ierdza się wówczas zwiększo­ ną pubudliw ość nerw ową, uderzenia gorąca do głowy i zaw roty, bicie i bóle serca, bezsenność. Objawy powyższe w ystępują bez w yraźnej przyczyny, najczęściej jednak pod w pływ em zdener­ wowania, przem ęczenia i innych bodźców ujem nych. Ju ż w tym czasie można wykazać chwilową, naw et znaczną zwyżkę ciśnie­ nia skurczowego krw i do 180—200 mm, podczas gdy rozkur­ czowe jest jeszcze praw idłow e albo nieznacznie podniesione. Po uspokojeniu się pod w pływ em wypoczynku lub snu ciśnie­ nie w raca do granic praw idłow ych. Zastosow anie w tym czasie właściwego leczenia może dać często zupełne wyleczenie. W m iarę pow tarzania się czynników w yzw alających chorobę ciśnienie ustala się powoli, przew ażnie na przestrzeni szeregu lat, i następnie utrzym uje się już na wysokim poziomie. 38

jr

Chorzy są w tym okresie przew ażnie bardzo czynni i nie odczuw ają potrzeby dłuższego snu czy wypoczynku. Tego ro­ dzaju stan jest w ynikiem stałego pobudzenia kory mózgowej. Przew ażnie zgłaszają się oni do lekarza w tedy, gdy w skutek długotrw ałego wysokiego ciśnienia w ystępują ciężkie dolegli­ wości sercowe pod postacią dusznicy bolesnej, duszności napa­ dowej lub obrzęków na kończynach dolnych. W innych zaś przypadkach w ystępują nagle jako pierw szy objaw porażenie połowicze, zawał m ięśnia serca lub niewydolność nerek z mocz­ nicą. W ym ienione pow ikłania są najpow ażniejszym i w prze­ biegu choroby nadciśnieniowej. Zapobieganie chorobie nadciśnieniow ej i jej leczenie jest za­ gadnieniem długofalowym i w ym aga dużego zrozum ienia ze strony chorych. Najlepsze w yniki może dać akcja rozpoczęta we wczesnej młodości. Ze względu na to, że w tym okresie życia często nie można ustalić, które osobniki zachorują w przyszłości na chorobę nadciśnieniową, najbardziej celowe jest wprow adze­ nie profilaktyki ogólnej, obejm ującej najszersze rzesze społe­ 39

czeństwa. Polega ona przede wszystkim na unikaniu czynników em ocjonalnych działających ujem nie na układ nerw owy. Spo­ kojna i przyjem na atm osfera w dom u i w pracy, odpowiednio w ykorzystany w olny czas na nie męczące rozryw ki um ysłowe i fizyczne, dostatecznie długi sen oraz unikanie alkoholu, czar­ nej kaw y i nadm iaru papierosów odgryw ają najw ażniejszą rolę. Osoby zaś, u których stw ierdza się początkowy okres choroby nadciśnieniow ej, pow inny bezwzględnie przestrzegać wyżej w y­ m ienionych zaleceń. W łaściwie przeprow adzana akcja profilaktyczno-lecznicza w ym aga niejednokrotnie, podobnie jak w nerw icach, dokładnej analizy w arunków domowych, w aru n ­ ków pracy itd. Często usunięcie różnych sytuacji konflikto­ w ych łącznie ze zm ianą otoczenia jest spraw ą zasadniczą, jeśli chodzi o pow strzym anie postępu choroby. W okresie ustalonego ciśnienia tylko dokładne zbadanie może ustalić właściw e po­ stępow anie. Podkreślić jednak należy, że chorzy ci m uszą pro­ wadzić bardzo spokojny try b życia, sypiać przynajm niej 8 godz., odrzucić wszelkie używki, ograniczyć sól kuchenną oraz płyny do 4 szklanek na dobę. Muszą oni również bezwzględnie unikać przebyw ania na słońcu, gorącej kąpieli i wysokiej tem p eratu ry w m ieszkaniu. Ponadto w diecie należy ograniczyć białko zwie­ rzęce i tłuszcze, a stosować przede w szystkim pożywienie węglo­ w odanow e z dużą ilością jarzyn. Chorzy z otyłością pow inni przeprow adzić kurację odchudzającą. Zm niejszenie wagi ciała w pływ a obniżająco na ciśnienie krw i i zm niejsza pracę już i tak nadm iernie obciążonego serca. W chorobie nadciśnieniowej stosuje się ponadto środki farm a­ kologiczne, z których większość działa korzystnie dzięki regu­ lującem u wpływow i na układ nerw owy. N ajw ażniejszą rolę odgryw a brom i lum inal, działające uspokajająco na układ nerw ow y. Zwrócić wreszcie należy uw agę na bezcelowość częstego m ie­ rzenia ciśnienia krwi. Liczni chorzy sądząc, że ciśnienie k rw i jest najlepszym wskaźnikiem nasilenia choroby, dom agają się częstego badania. Znam y wielu chorych, którzy posiadają w ła­ sne przyrządy do m ierzenia ciśnienia k rw i i codziennie je ozna­

czają. Stw ierdziw szy zaś naw et nieznaczną zwyżkę denerw ują się. Tego rodzaju postępow anie jest niewłaściwe. Niewskazane jest również uśw iadam ianie chorego o podwyższonym ciśnieniu krw i. W ten sposób postępow alibyśm y w brew zasadzie, że n aj­ w ażniejszym w arunkiem skutecznego leczenia jest unikanie szkodliwych czynników emocjonalnych. Zachowanie się ciśnie­ nia krw i jest w praw dzie w ażnym czynnikiem , ale nie w takim stopniu jak przypuszczają chorzy. Bardzo wiele osób mimo nieraz znacznego podwyższenia ci­ śnienia krw i czuje się zupełnie dobrze, a dokładnym badaniem nie stw ierdza się u nich zmian w sercu, nerkach i mózgu. Prze­ bieg i rokow anie zależą, jak już wspomniano, od stopnia uszkodzenia wym ienionych narządów. Spraw ne więc ich funk­ cjonow anie — mimo wysokiego ciśnienia krw i — świadczy 0 powolnym przebiegu choroby i rokuje pomyślnie. Z przytoczonych danych w rozdziale o nerw icach układu k rą ­ żenia i o chorobie nadciśnieniowej w ynika, że m echanizm ich pow staw ania jest podobny. W chwili obecnej nie um iem y jed­ n ak odpowiedzieć, dlaczego pod w pływ em tych samych czynni­ ków w yw ołujących zaburzenia czynności mózgowej u jednych chorych pow staje nerw ica z różnym i dolegliwościami ze strony układu krążenia, u innych zaś choroba nadciśnieniowa. Podkre­ ślić ponadto należy, że często u chorych z nerw icą w ytw arza się po pew nym czasie choroba nadciśnieniowa. Dlatego też za­ pobieganie i leczenie obu chorób, zwłaszcza w okresie począt­ kowym , jest praw ie takie samo. Zarówno w nerw icach, jak 1 w chorobie nadciśnieniowej m a ono na celu przyw rócenie równowagi układu nerwowego, od którego zależy spraw ne funk­ cjonow anie w szystkich narządów ustroju.

P o d ciśn ien ie iętn icz e Ja k sama nazw a wskazuje, choroba polega na obniżeniu ci­ śnienia tętniczego poniżej norm y, np. do 100 mm lub niżej. O bniżenie ciśnienia może być następstw em różnych chorób, 41

np. zakaźnych (dur brzuszny, plam isty), krw otoków , w strząsu, niew ydolności krążenia itp. W m iarę popraw y stanu ogólnego ciśnienie krw i pow raca powoli do norm y. Niskie ciśnienie krw i stw ierdza się niekiedy jako jedyny ob­ jaw utrzym ujący się przez wieie lat, a naw et przez całe życie. Zazwyczaj nie udaje się w tych przypadkach ustalić uchw ytnej przyczyny. Stałe obniżone ciśnienie jest podobnie jak choroba nadciśnieniow a w ynikiem zaburzonej czynności ośrodka naczynioruchowego, polegającej na obniżeniu jego pobudliwości. N iektóre osobniki nie odczuw ają żadnych dolegliwości, inne zaś skarżą się na ciągłe zmęczenie, senność, zaw roty głowy, szum w uszach, skłonność do omdleń, uczucie duszności. Są to prze­ w ażnie chorzy z równoczesną nerw icą neurasteniczną. P rzy­ czyną powyższych dolegliwości jest zm niejszone ukrw ienie ośrodkowego układu nerwowego. Dlatego chorzy używ ają czar­ nej kaw y, działającej pobudzająco na korę mózgową, lub leków podnoszących ciśnienie krw i, po których stają się chwilowo ożywieni. r

Pom im o że podciśnienie daje przykre dolegliwości, to w prze­ ciw ieństw ie do choroby nadciśnieniow ej nie przedstaw ia w ięk­ szego niebezpieczeństw a. W iele osób osiąga sędziwy wiek, 42

zm niejszone bow iem ciśnienie zw alnia rozwój m iażdżycy i zm niejsza pracę serca. Zwrócić należy uwagę, że niskie ciśnienie k rw i stw ierdza się u większości sportowców. Szczególnie często obserw uje się je u tych, którzy u p raw iają gałęzie sportu związane z dużym i długotrw ałym w ysiłkiem fizycznym, jak np. u długodystan­ sowych biegaczy i row erzystów . Niskie ciśnienie krw i i tow a­ rzyszące m u zw ykle znacznie zwolnione tętno do 40, a naw et m niej uderzeń na m inutę, jest objaw em korzystnym i m a na celu jak najw iększe oszczędzanie układu krążenia podczas długotrw ałego w ysiłku. Jeżeli podciśnieniu tow arzyszą dolegliwości wyżej wyliczone, wówczas zaleca się racjonalną gim nastykę, spędzanie urlopów w górach oraz środki w zm acniające i podnoszące ciśnienie krw i.

O m ia żd ży cy (stw ardnieniu) tętnic N aczynia krw ionośne (tętnice, żyły, włośniczki) ulegają róż­ nego rodzaju zm ianom zapalnym i zw yrodnieniow ym . W zależ­ ności od nasilenia i rozległości zm iany naczyniowe upośledzają w różnym stopniu ukrw ienie odpowiednich tkanek i narządów i stw arzają gorsze w arunki dla pracy serca. Spośród w ielu chorób naczyń krw ionośnych najw ażniejsze znaczenie m a m iażdżyca tętnic. Jeszcze do niedaw na uważano, że w ystępuje ona wyłącznie u osobników w starszym w ieku i że m edycyna nie m a na nią żadnego w pływ u. Obecnie wiemy, że m iażdżyca pow staje nie tylko u osób starszych; stw ierdza się ją nierzadko u osobników m łodych, a niekiedy naw et u dzie­ ci. Z drugiej zaś strony nieraz nie w ystępuje w cale albo jest zaledw ie zaznaczona u osób w w ieku podeszłym. Badania po­ rów naw cze w ykazały, że m iażdżyca rozw ija się znacznie czę­ ściej u mieszkańców m iast aniżeli u ludności w iejskiej. Istnieją także dość duże różnice w częstości w ystępow ania jej w różnych krajach. I tak np. m iażdżyca rozw ija się znacznie rzadziej u lud­ ności azjatyckiej, a częściej u mieszkańców Europy i A m eryki. 43

W ynika stąd wniosek, że nie można wytłumaczyć- pow staw ania m iażdżycy jedynie starzeniem się ustroju, lecz m uszą tu od­ gryw ać rolę także i inne czynniki. Dzięki rozlicznym badanlo-m klinicznym i doświadczalnym znam y dzisiaj dokładniej przy­ czyny i m echanizm pow staw ania m iażdżycy i możemy w pływ ać na jej rozwój. Podkreślić należy, że najw iększą zasługę w po­ znaniu przyczyn pow staw ania m iażdżycy położył uczony ra ­ dziecki Aniczkow . Już w roku 1913 w yw ołał on u królika m iaż­ dżycę doświadczalną, przez co utorow ał drogę do jej zwalczania. M iażdżyca jest chorobą ogólnoustrojow ą, uszkadzającą przede w szy st­ kim duże i średnie n aczynia tętnicze, zw łaszcza tętn icę głów n ą (aorta), tętn ice w ień co w e serca, m ózgu i k ończyn dolnych. P olega ona na po­ w staw an iu na b łon ie w ew n ętrzn ej tętn ic żółtaw ych, w y n io sły ch ognisk, które po pew n ym czasie ulegają zw yrodnieniu i rozpadow i. W skutek tego m ogą w ytw arzać się na błonie w ew n ętrzn ej nadżerki, tzw . ow rzo­ dzenia m iażdżycow e. B ardzo często odkładają się w ty ch m iejscach sole w apnia, co doprow adza do u sztyw n ien ia naczyń. Stąd pochodzi n azw a używ ana przez laik ów „zw apnienie naczyń“. Z m ienione m iażdżycow o tętn ice są pokręcone, nierów ne, m iejscam i zw ężone lub rozszerzone, często chrząstkow ato tw arde. O gniska m iażdżycow e u sad aw iają się n a j­ częściej w ok olicy od ejścia odgałęzień od w ięk szy ch naczyń. Id ealn ie gładka błona w ew n ętrzn a w zdrow ych naczyniach je st w m iażdżycy n ie ­ rów na, chropow ata. Bardzo często w m iejscach ogn isk m iażdżycow ych p ow stają zakrzepy, które m ogą doprow adzić do całk ow itego lub częścio­ w ego zam knięcia św iatła naczyń. Czasem znow u w ytw arzają się w sk u tek osłabienia ścian naczyń ich w ypuklenia, tzw . tętniaki, które pękając pow odują krw otoki z zejściem śm iertelnym .

Przyczyną miażdżycy jest o d k ł a d a n i e s i ę na błonie we­ w nętrznej c h o l e s t e r o l u . Je st to związek chemiczny znaj­ dujący się we krw i każdego człowieka. Cholesterol należy do ciał tłuszczowych i jest niezbędnie potrzebny ustrojow i do w y­ tw arzania hormonów nadnerczy, gruczołów płciowych, kwasów żółciowych, w itam iny D i in. J e st on także m ateriałem budul­ cowym otoczek krw inek czerw onych i w ielu innych kom órek. D rugim w ażnym czynnikiem ułatw iającym rozwój m iażdżycy je st zwiększone ciśnienie krw i w tętnicach. Dlatego m iażdżyca w ystępuje znacznie częściej w przypadku choroby nadciśnieniow ej. Poza tym rozw ija się ona przy praw idłow ym ciśnieniu 44

tętniczym w tych naczyniach, w k tórych w związku z częstym i zm ianam i napięcia ich ścian ciśnienie ulega ciągłym wahaniom. Dlatego m iażdżyca pow staje najłatw iej w tętnicy głównej, w której ciśnienie jest najw yższe, oraz w tętnicach wieńcowych serca, mózgu i kończyn dolnych. Te bowiem naczynia m uszą doprowadzić dużą ilość krw i do narządów odżyw ianych przez nie (serce, mózg, m ięśnie kończyn dolnych) w związku z nad­ m ierną ich pracą. Zw iększony zaś przepływ krw i pow oduje zw yżkę ciśnienia. W następstw ie rozw oju m iażdżycy i zwężenia św iatła naczyń ilość krw i dopływ ającej do narządów ulega zm niejszeniu. Stw ierdza się to szczególnie w yraźnie w sercu i w kończynach podczas nadm iernej pracy w ym agającej w ielokrotnie większej ilości tlenu i środków odżywczych doprow adzanych z krw ią. W skutek zaś ich braku w ystępują w poszczególnych narządach, np. w m ięśniu serca, poważne zaburzenia przem iany m aterii do­ prow adzające do ich uszkodzenia. Zaczopowanie zaś św iatła na­ czynia przez zakrzep pow stały w m iejscach miażdżycowo zmie­ nionych może doprowadzić do obum arcia większego lub m niej­ szego odcinka m ięśnia serca, tkanki mózgowej, palców itp. O bjaw y chorobowe w m iażdżycy uzależnione są więc od stop­ nia rozw oju i um iejscow ienia zmian. N aw et daleko posunięta m iażdżyca dużych i średnich naczyń może nie dawać dolegli­ wości, o ile nie doprowadza do znacznego ich zwężenia. N ajw ażniejszą rolę odgryw a m iażdżyca tętnic w ieńcowych serca, tętnic mózgu i kończyn dolnych.

D u szn ica b o le s n a M i a ż d ż y c a t ę t n i c w i e ń c o w y c h s e r c a pow oduje w ystąpienie objaw ów określanych nazw ą — dusznica bolesna. Dla określenia tej jednostki chorobowej używ ają także zarówno lekarze, jak i laicy nazwy angina pectoris. Nazwę tę należy bez­ w zględnie w ykreślić z naszego słow nika z następujących po­ wodów: term in angina pectoris, odpowiadający polskiej nazw ie 45

„lwi pazur", w prow adził w roku 1772 H eberden dla określenia bólu serca, któ ry często był zw iastunem nagłej śmierci. A utor ten, jak i późniejsze pokolenia lekarskie, nie znał przyczyny tych dolegliwości i n,ie um iał ich leczyć. W skutek tego w ielu chorych powracało bezpośrednio po ustąpieniu bólu do norm al­ nych zajęć i po w staniu z łóżka lub po w yjściu na ulicę um ierało nagle. Dlatego nazw a ta stała się fatalistyczną, w yrażającą po prostu w yrok śm ierci. Po 150 latach w yjaśniono ostatecznie przyczynę dusznicy bolesnej i opracow ano sposoby skutecznego leczenia i zapobiegania. Obecnie choroba ta przestała być nie­ uleczalną i beznadziejną. Bardzo duży odsetek tych chorych żyje i pracuje w iele l a t W ydaje się, że w w ielu przypadkach samo oświadczenie chorem u, że m a angina pectoris, może m u więcej zaszkodzić aniżeli sam a choroba. Dusznica bolesna w ystępuje przede w szystkim u osobników starszych, powyżej 50 roku życia, znacznie zaś rzadziej w w ieku m łodym (30— 40 lat). A takuje ona przede w szystkim mężczyzn, znacznie zaś rzadziej kobiety. C echuje ją w ystępow anie w oko­ licy serca lub za m ostkiem bólu prom ieniującego do ręki, n a j­ częściej lewej, pod lew ą łopatkę i do szczęki. D rugim zasadni­ czym objaw em jest duszność, k tó ra może w ystępow ać łącznie z bólem albo jako jedyny objaw. Dolegliwości powyższe poja­ w iają się najczęściej podczas w ysiłku fizycznego, np. przy szyb­ kim chodzeniu, podczas pracy fizycznej, pod w pływ em zdener­ wowania, a także w następstw ie zim na i w iatru. Po krótkim odpoczynku, np. zatrzym aniu się na ulicy lub klatce schodowej, dolegliwości szybko ustępują. Dusznica bolesna jest następstw em niedostatecznego dopływ u kiw i do m ięśnia serca. Podczas w ysiłku fizycznego sztyw ne i zwężone naczynia wieńcowe serca nie mogą odpowiednio roz­ szerzać się, by doprowadzić niezbędną ilość k rw i dla pracy serca w tych w arunkach. W spoczynku zaś lub podczas m ałych w y­ siłków fizycznych chorzy często nie odczuw ają dolegliwości, gdyż naczynia wieńcowe, chociaż zwężone, doprow adzają je ­ szcze potrzebną ilość krw i. 46

Z a w a ł ser c a Jeżeli gałązka tętnicy wieńcowej ulegnie całkow item u za­ tkaniu, najczęściej w skutek pow stania zakrzepu zam ykającego jej światło, wówczas obum iera odcinek m ięśnia serca i pow staje z a w a ł m i ę ś n i a s e r c a . O bjaw ia się to najczęściej w ystą­ pieniem gw ałtow nego bólu i duszności o podobnym charakterze jak w dusznicy bolesnej. W zawale m ięśnia serca dolegliwości u trzy m u ją się długo, kilka, a naw et kilkanaście godzin, i u stę ­ p u ją dopiero po zastosow aniu najsilniejszych środków przeciw ­ bólowych (morfina). W nielicznych tylko przypadkach zawał m ięśnia serca może daw ać nieznaczne bóle i duszność, a n aw et przebiegać bezobjawowo. K ażdy chory w w ieku powyżej 40 la t odczuw ający opisane powyżej dolegliwości pow inien zwrócić się do lekarza. W przy­ padku zaś w ystąpienia gwałtow nego, długotrw ałego bólu i du­ szności nie pow inien chodzić, lecz natychm iast położyć się do łóżka i w ezwać lekarza do domu. Zaw ał m ięśnia serca jest stanem pow ażnym i w ym aga bezwzględnego spokoju i leżenia w łóżku przez okres 6— 8 tygodni. Przedw czesne chodzenie i pow rót do zajęć grozi pow ażnym i następstw am i. Należy także podkreślić, że podobne, a niekiedy takie sam e dolegliwości m ogą w ystępow ać u osób m łodych z nerw icą. W rzadkich przy­ padkach mogą one być w yrazem nerw obólów m iędzyżebrow ych i chorób jam y brzusznej, np. kam icy żółciowej, w rzodu żo­ łądka i in. Chorzy z nerw icą zgłaszają się szczególnie często do lekarza z powodu obaw y przed dusznicą bolesną lub przed zawałem m ięśnia serca. Dzięki licznym m etodom badania, jakim i rozpo­ rządza obecnie m edycyna, możemy stosunkow o łatw o ustalić przyczynę tych dolegliwości. N ajw ażniejsze znaczenie rozpoznawcze m a badanie elektro­ kardiograficzne. Dlatego powinno się go dokonać w każdym przypadku, w którym istnieje podejrzenie o dusznicę bolesną czy zawał m ięśnia serca. 47

Doceniając znaczenie badania elektrokardiograficznego spo­ łeczna służba zdrowia zakłada specjalne ośrodki i pracow nie elektrokardiograficzne, k tóre w najbliższych latach pokryją gęstą siecią cały nasz kraj. Podkreślić jednak należy, że samo badanie elektrokardiograficzne nie zawsze jest w stanie stw ier­ dzić miażdżycę naczyń wieńcowych serca lub zawał. Dlatego dokładne badanie wym aga często uzupełnienia innym i m eto­ dami.

C hrom anie p rzesta n k o w e M i a ż d ż y c a t ę t n i c k o ń c z y n d o l n y c h w ystępuje przew ażnie u mężczyzn w wieku podeszłym. W skutek zm niej­ szonego dopływu krw i do m ięśni i niedostatecznego dowozu tlenu pojaw iają się podczas chodzenia bóle kurczow e w łydkach, zm uszające chorego do zwolnienia tem pa, a n aw et do zatrzy­ m ania się. Po chwili odpoczynku dolegliwości ustępują, by pojaw ić się znowu po przejściu pew nej odległości. Stąd też objaw ten nazwano chrom aniem przestankow ym . Obok tego klasycznego objaw u w ystępują, zwłaszcza w okresach wcze­ śniejszych choroby, osłabienie siły m ięśniowej kończyn dolnych, ziębnięcie, drętw ienia i m row ienia w palcach, ich zblednięcie albo zasinienie. Jeżeli naczynia zostają zatkane całkowicie, wów­ czas może w ystąpić zgorzel palców.

drżenie palców rąk utrudniające pisanie i jedzenie. W m iarę nasilania się m iażdżycy może w ystąpić porażenie połowicze i zaburzenia mowy.

Z a p o b ie g a n ie i le c z e n ie m ia żd ży cy Poznanie przyczyn pow staw ania m iażdżycy um ożliw ia przy­ najm niej częściowo zapobieganie jej i leczenie. Zapobieganie polega na w yłączeniu tych czynników, które ułatw iają jej roz­ wój. Ja k już poprzednio wspom niano, zasadniczą rolę w po­ w staw aniu m iażdżycy odgryw a nadm iar ciał tłuszczowatych, przede w szystkim cholesterolu we krw i. Głównym, jakkolw iek

'tu

t

w

o fo o :

<% bwU w a,

M iażd życa tętnic m ózgu Choroba ta w ystępuje w podeszłym wieku, najczęściej po­ wyżej 70 roku życia. W yrazem jej jest powolny zanik pamięci, zmiana usposobienia ze skłonnością do płaczu lub nieuzasadnio­ nego gniewu, senność, rzadziej bezsenność. Bardzo często stw ier­ dza się m niej lub więcej zaznaczone zaburzenia równowagi. W skutek tego chorzy często nagle upadają łam iąc kości, n a j­ częściej kończyn dolnych. C harakterystycznym objaw em jest

nie jedynym źródłem cholesterolu jest pokarm zaw ierający go w nadm iarze. Należą tu tłuszcze zwierzęce (smalec, słonina, masło, rosół, śm ietana, w ątroba, nerki, mózg, żółtko jaja). W y­ elim inow anie powyższych środków spożywczych znacznie 4 — 0

48

c h o ro b a ch se rc a

49

zmniejsza rozwój miażdżycy. Dlatego u ludności w iejskiej, spo­ żywającej niew iele z w ym ienionych pokarm ów miażdżyca wy­ stępuje znacznie rzadziej. Ja k wiadomo, pożywienie na wsi składa się przew ażnie z węglowodanów (jarzyny, owoce, mąka, kasze), a zaw iera m niej tłuszczu i mięsa. Stąd też dusznica bolesna i zawał m ięśnia serca w ystępują znacznie rzadziej wśród ludności wiejskiej niż wśród mieszkańców m iast. Liczne badania kliniczne i doświadczalne w ykazały, że sto­ sowanie tzw. diety skąpotłuszczowej w yw iera bardzo korzystny w pływ na ogólny stan zdrow ia u chorych z daleko posuniętą m iażdżycą i z zawałem m ięśnia serca, przedłuża w yraźnie życie i czas trw ania zdolności do pracy. Dietę powyższą pow inny już od wczesnej młodości stosować osoby skłonne do otyłości. Zapo­ bieganie otyłości przez stosowanie odpowiedniej diety i prze­ prow adzenie kuracji odchudzającej u osób z nadm ierną wagą jest zasadniczym w arunkiem zwalczania miażdżycy. Duże znaczenie zapobiegawczo-lecznicze w m iażdżycy m ają związki chemiczne, m etionina i cholina. W ym ienione środki w yw ierają regulujący w pływ na zaburzoną przem ianę ciał tłu szczowatych i cholesterolu oraz zapobiegają ich odkładaniu się w ścianie tętnic. M etionina znajduje się w serze krow im , k tó ry z tego powodu m a pew ne znaczenie zapobiegawcze i lecznicze w miażdżycy. Również w itam ina C, znajdująca się w dużej ilości w jarzynach i owocach, ham uje rozwój miażdżycy. Oprócz cholesterolu dużą rolę w pow staw aniu m iażdżycy od­ gryw a podwyższone ciśnienie krwi. Dlatego też zwalczanie cho­ roby nadciśnieniowej zapobiega równocześnie jej rozwojowi. Jeśli idzie o m iażdżycę naczyń w ieńcow ych serca i mózgu, duży w pływ m ają stany ciągłego napięcia nerw owego dopro­ w adzające do ich zwężenia. Dlatego m iażdżyca tętnic w ień­ cowych i tętnic mózgu w ystępuje najczęściej u pracow ników um ysłow ych narażonych na ciągłe emocje. Należą tu przede w szystkim adwokaci, lekarze, politycy, ekonomiści itd. P rze­ strzeganie spokoju nerwowego, w ysypianie się, spędzanie urlo­ pów w środow isku zapew niającym odpoczynek psychiczny za­ 50

pobiega rozwojowi m iażdżycy tych naczyń. Osoby zaś z w yraź­ nym i objaw am i m iażdżycy m uszą prowadzić bardzo oszczędza­ jący try b życia, podyktow any ich stanem zdrowia, i pozostawać pod stałą kontrolą lekarską. P ew ien w pływ na rozwój m iażdżycy w yw iera także palenie papierosów. J a k wiadomo, w tytoniu znajduje się nikotyna, k tó ra zwęża naczynia krw ionośne. Dlatego w skutek nadużyw a­ nia papierosów w ystępują objaw y zatrucia, cechujące się silny­ m i bólam i głowy i wym iotam i, podobnie jak w m igrenie, oraz bólam i serca przypom inającym i dusznicę bolesną. W pływ niko­ tyny na ustrój zależy od osobniczej wrażliwości. U osobników w rażliw ych w ystępują bardzo łatw o objaw y zatrucia w yw ołane skurczem naczyń krw ionośnych. W ynika stąd, że nikotyna zwę­ żając naczynia krwionośne, zwłaszcza tętnice wieńcowe serca, mózgu i kończyn dolnych, przyspiesza rozwój miażdżycy. U osobników zaś z już rozw iniętą m iażdżycą znacznie pogarsza stan ogólny. W skutek istniejącego zwężenia tętnic n aw et nie­ wielki ich skurcz pod w pływ em nikotyny w ybitnie nasila obja­ w y chorobowe. Dlatego palenie papierosów jest bezwzględnie zakazane u osób z m iażdżycą tętnic serca, mózgu i naczyń koń­ czyn.

4»

51

K ilka słów należy poświęcić spraw ie stosowania jodu, uw a­ żanego za lek skuteczny w miażdżycy. Rola jodu w miażdżycy nie jest ostatecznie wyjaśniona. W śród najw iększych au to ry te­ tów lekarskich istnieje w ielu zwolenników 1 przeciw ników sto­ sowania jodu jako leku zapobiegającego rozwojowi miażdżycy. W ydaje się, że jod w yw iera korzystny w pływ w miażdżycy. Pow inien on jednak być stosowalny na polecenie lekarza. Jod nie jest środkiem obojętnym i stosow any w dużych daw kach przez długi okres czasu może niekiedy wyrządzić więcej szkody niż pożytku. Leczenie poszczególnych postaci m iażdżycy w ym aga dokład­ nego badania, które często można przeprow adzić jedynie w wa­ runkach szpitalnych.

K iła u k ład u k rą żen ia Kiła (syfilis) jeszcze do niedaw na należała do najgroźniej­ szych chorób społecznych. Niebezpieczeństwo zarażenia kiłą polega na tym, że nie leczona lub leczona niedostatecznie może wywołać po w ielu latach od chwili zakażenia ciężkie zm iany w różnych narządach, przede w szystkim w układzie krążenia. B rak należytego uświadom ienia wśród szerokich m as społeczeń­ stw a był przyczyną ciężkiego kalectw a umysłowego i fizycz­ nego oraz przedwczesnej śm ierci wielu chorych na kiłę, których odpowiednim leczeniem można było uratow ać. Laicy zwykli bowiem interesow ać się tylko tym i chorobami, które spraw iają ból i inne przykre dolegliwości. N atom iast kiła, n aw et nie leczona, nie daje znać o sobie przez wiele lat, by wreszcie ujaw nić się pod postacią ciężkich i nieuleczalnych chorób, n aj­ częściej nerw owych, jak porażenie postępujące i w iąd rdzenia lub jako kiła układu krążenia. Dlatego też chorzy z kiłą w po­ czątkowym okresie bardzo często przeryw ali przedwcześnie le­ czenie, albo też nie leczyli się wcale, gdyż zarówno owrzodzenie na narządach płciowych, jak i w ysypka ustępują po pew nym czasie samoistnie. 52

Przyczyną kiły są zarazki, tzw. k rętk i blade, k tóre z m iejsca owrzodzenia (najczęściej na organach płciowych) dostają się drogą krw iobiegu do różnych narządów i tam osiedlają się. W układzie krążenia usadaw iają się one najczęściej w ścianie tętnic, a zwłaszcza w początkowym odcinku tętnicy głównej (aorta wstępująca). W ścianie tętnicy głównej w m iejscu osie­ dlenia się krętków bladych ulegają powoli zniszczeniu w łókna m ięśniowe i sprężyste, które zapew niały w ytrzym ałość i kurczliwość aorty. W skutek tego pod w pływ em dużego ciśnienia panującego w tym odcinku aorty ściana jej ulega rozszerzeniu lub w ypukleniu nazyw anem u tętniakiem . Bardzo często pęk­ nięcie tętniaka jest przyczyną nagłej śmierci. Zm iany kiłowe pow odują ponadto zwężenie ujść tętnic wieńcowych serca, zapew niających ukrw ienie m ięśnia serca. WT następstw ie nie­ dostatecznego przepływ u krw i z tętnicy głównej do tętnic w ień­ cowych w ystępują ataki dusznicy bolesnej. Nagłe zaś zam knię­ cie ujść tych naczyń jest przyczyną śm ierci w ielu chorych na kiłę. Inni znowu chorzy stają się zupełnie niezdolni do pracy i przykuci do łóżka przez długi czas z powodu w ystąpienia nie­ domogi serca.

53

Zm iany kiłowe mogą powstawać ta k ie w Innych naczyniach krw ionośnych, jak np. w tętnicach mózgu, kończyn dolnych, i doprowadzając do ich zwężenia lub zam knięcia pow odują ciężkie zaburzenia. Zapobieganie późnym następstw om kiły układu krążenia po­ lega wyłącznie na przeprow adzeniu właściwego leczenia, które w zależności od okresu choroby może trw ać dłuższy lub krótszy okres czasu. Obecnie dzięki penicylinie, która jest bardzo sku­ tecznym lekiem, czas leczenia kiły uległ znacznem u skróceniu. Im wcześniej rozpoczyna się leczenie, tym krócej ono trw a i tym lepsze są wyniki. Przedw czesne przerw anie leczenia k ry je w sobie niebezpieczeństwo w ystąpienia omówionych pow ikłań po wielu naw et latach pozornego zdrowia. Leczenie kiły układu krążenia polega również na stosow aniu penicyliny. W yniki uzyskane w tym czasie są jednak niepew ne. Jedynie w niezbyt daleko posuniętych zm ianach można osiągnąć penicyliną zupełne wyleczenie.

SP IS RZECZY W stęp 3 s i i . . • Jaką rolę spełnia serce w o r g a n i z m i e ................................................... P ojęcie o niedom odze serca i jej n a s t ę p s t w a ............................................ Infekcje i ostry gościec staw ow y najczęstszą przyczyną uszkodzenia i wad serca.............. ........................................................................................ Ostry gościec staw ow y i wady gośćcow e serca i i ■ i i • P ląsaw ica • • P ow oln e (podostre) zapalenie w s i e r d z i a ................................................... Wady wrodzone serca i naczyń i ■ ■ i i i i i i » N erw ice układu krążenia ......................................................................... Choroba nadciśnieniow a i . P od ciśn ien ie tętnicze . • O m iażdżycy (stw ardnieniu) tętnic . . ............................................ D usznica b o l e s n a ............................................................................... . . Z aw ał serca . . . . . . . . . . . . . . . . Chrom anie przestankow e .......................................................................... M iażdżyca tętn ic m ó z g u ..................................... Zapobieganie i leczenie m iażdżycy ...... ................................................... K iła układu krążenia ........................................................................ .

3 5 12

13

15 13 19

22 24 35 41 43 45 47 48 48 49

52