Keane M Chase D Dieta w chorobach nowotworowych

MAUREEN KEANE, DANIELLA CHACE

Dieta w chorobach nowotworowych (What to eat if you have cancer) (Tłum. Dr n. Med. Piotr Muldner-Nieckowski, Anna Omacka-Kempny)

1

Książkę tą dedykuję obojgu moim rodzicom zmarłym na tą straszliwą chorobę zanim zdążyłem ich poznać oraz mojej obecnej matce – mam nadzieję szczęśliwie i w porę uratowaną. (h)udson

2

PODZIĘKOWANIA Chciałybyśmy podziękować doktorom: Joe Pizzorno, Jay Littel, Dębowi Brammerowi, Allanowi Gaby'emu, oraz Joh-nowi Lung za podzielenie się z nami swoją wiedzą; Darren i Tonji Hill za wsparcie swoimi własnymi doświadczeniami i przeżyciami; Davidowi Stevensonowi za ilustracje; Nelsowi Moultonowi za pomoc w pracach komputerowych; oraz Merrilee Gomez. Maureen pragnie podziękować swojemu mężowi, Johnowi, za miłość i wsparcie przez cały okres terapii, podczas operacji i w trakcie rekonwalescencji; swojemu synowi, Michealowi, za fachową pomoc komputerową podczas przygotowywania tej książki; oraz Meave - swojej kotce, która zawsze była przy niej.

SŁOWO WSTĘPNE Trudne problemy związane z chorobami nowotworowymi od dziesiątków lat zajmują lekarzy i naukowców, ale z wyjątkiem raka płuc, etiologia złośliwego charakteru guzów jest nieznana. Na podstawie badań populacji i naukowych analiz epidemiologicznych odkryliśmy jednakże wiele przydatnych wskazań dotyczących przyczyn raka. Na przykład, w krajach rozwijających się częstotliwość występowania raka nie jest tak wysoka, jak w społeczeństwach wysoko rozwiniętych. Epidemiczny charakter raka w Ameryce kojarzony jest z zanieczyszczeniem powietrza i wód, skażeniem łańcuchów pokarmowych, technikami przetwórstwa spożywczego, paleniem, narkotykami, ciągłymi stresami, otyłością i siedzącym trybem życia. Wszystkie te czynniki mogą się wiązać z przyczynami raka, poprzez ich wpływ na zaburzenia w odżywianiu. Jest już potwierdzony fakt, że dwie z trzech kobiet z rakiem piersi cierpią na otyłość. Na odżywianie wpływają decyzje dotyczące stylu życia i sposób odżywiania, który może albo spowodować osłabienie organizmu, doprowadzając do rozwoju raka, albo wzmocnić system obronny organizmu, zwiększając nasze możliwości zapobiegania i/lub kontrolowania procesów nowotworowych. Badania epidemiologiczne oraz te dotyczące zwyczajów dietetycznych wskazują, że określone, naturalnie występujące substancje chemiczne, stanowią ochronę przed rakiem. Nastąpił postęp w nauce dotyczącej odżywiania, więc możemy leczyć zaburzenia fizjologiczne dzięki spożywaniu określonych pokarmów i substancji pokrewnych. Dla przykładu, składniki pożywienia (przeciwutleniacze) mogą wspomóc i wzmocnić system odpornościowy, a składniki takie jak błonnik mogą chronić przed rozwojem komórek rakowych. Ta publikacja może uświadomić pacjentów chorych na raka, dostarczając im informacji, jak bardzo cenne jest zrozumienie procesów rakotwórczych i ich leczenie. W

3

ciągu ostatnich 25 lat wielu pacjentów przebywających pod moją opieką pytało, co mogą zrobić, aby zmienić swój styl życia i zwiększyć możliwość zapobiegania i/lub wyleczenia raka. Informacje zawarte tutaj mogą się okazać niezwykle cenne dla uzyskania odpowiedzi na te pytania. Opisy dotyczące diety, zawarte w tej książce, są odpowiednie dla pacjentów na każdym etapie leczenia. Zmiana stylu życia, łącznie z poprawą sposobu odżywiania, może wzbogacić tradycyjne metody leczenia raka. Ta książka definiuje program odżywiania, jako uzupełnienie terapii medycznej. Ulepszone nawyki dietetyczne i zmieniony styl życia mogą wspomóc

konwencjonalne

metody

leczenia.

W

przeszłości

wiele

ofiar

chorób

nowotworowych włączonych było w programy badawcze, które nie ujmowały jednak tych spraw wszechstronnie. Osoby, które odgrywają aktywną i pozytywną rolę we własnym leczeniu, zwiększają szansę na powrót do zdrowia i całkowite wyleczenie. John A. Lung, M.D., chirurg onkolog Instytut Onkologiczny w Mountain States, Boise, Colorado

4

WPROWADZENIE Jeżeli stwierdzono u ciebie raka, na pewno dobrze pamiętasz moment, kiedy otrzymałeś tę wiadomość. Ja nigdy go nie zapomnę. Wszystko zaczęło się siedemnaście lat temu w dniu, który wydawał się zwykłym dniem. Byłam w czwartym miesiącu ciąży z moim drugim dzieckiem i schylanie się było już utrudnione. Jakoś byłam pewna, że to będzie dziewczynka. Mój bardzo ruchliwy syn miał już osiemnaście miesięcy i byłam gotowa do zmiany w rodzinie. Ciągnąc dziecko za sobą oglądałam wystawy sklepowe z ubrankami dla dzieci, zwłaszcza ciuszki dla małych dziewczynek, z kokardkami i koronkami. Tego dnia schyliłam się, aby wyjąć garnek z szafki. Plecy przeszył mi skurcz. Gdy znieruchomiałam, by złapać oddech, poczułam strumień ciepłej krwi płynący po wewnętrznej stronie ud. Minęły dwa tygodnie i po dwóch badaniach ultrasonograficznych wiedzieliśmy już, że nasze dziecko nie żyje. Ale łożysko nie umarło, nadal żyło i rosło. Dziesięć dni później, po wyłyżeczkowaniu jamy macicy, przeprowadzonym w celu usunięcia resztek łożyska i płodu, zadzwonił mój ginekolog. Chciał się natychmiast zobaczyć ze mną i poprosił, bym przyszła do niego z mężem. Gdy zapytałam, co się dzieje, po prostu odpowiedział, że chce przedyskutować z nami wyniki histopatologiczne, a trudno było rozmawiać o tym przez telefon. Wydusiłam z siebie: „To nie jest rak, prawda?". Chwila ciszy. Zawsze się bałam milczenia. „Nie, to nie jest rak". Widziałam w wyobraźni, jak próbuje znaleźć odpowiednie słowa. „Ale to coś może się rozwinąć w raka, jeśli nadal będzie się rozwijać. Prawdopodobnie usunięto wszystko". Rok później znalazłam się w gabinecie onkologicznym na Uniwersytecie Waszyngtońskim. To „coś" najwyraźniej pozostało. Komórki łożyska mojego nieżyjącego dziecka błąkały się w moim ciele, szukając dla siebie miejsca. „Nie ma powodu do zmartwienia - zapewniano mnie, prawdopodobnie dotarły tylko do ściany macicy. Chemioterapia powinna zadziałać. Prawie zawsze działa". Gdy tomografia komputerowa wykazała, że płuca są czyste, poddano mnie pierwszej serii chemioterapii metotrek-satem (ametopteryną). Robiąc wszystko, aby nie myśleć o igle, którą pielęgniarka próbowała bezskutecznie wbić mi w grzbiet ręki, zapytałam ją: , Jeśli ta choroba rozwija się jak rak i jest leczone jak rak, to jaka jest różnica między nią a rakiem"? Spojrzała mi w oczy, a potem spuściła wzrok, by nadal popracować nad moją żyłą. „Gdy rozwija się w ten sposób - powiedziała jakby do mojej dłoni - to jest to rak". „Och" - to westchnienie było moją jedyną odpowiedzią.

5

Moją pierwszą reakcją było zakłopotanie. Jak mogłam mieć raka i nie wiedzieć o tym? Dlaczego nikt nie zadał sobie trudu, by mi o tym powiedzieć? Oczywiście, kretynko, powiedziałam do siebie, masz wizytę u onkologa w klinice onkologicznej, jesteś poddana chemioterapii przez pielęgniarkę onkologiczną. Więc myślisz, że co masz? Ale nie raka, nie ja. Nie wiem, co było gorsze w ciągu tych pierwszych kilku tygodni: skutki uboczne działania metotreksatu czy świadomość, że mam raka. Słówko na R. Nie ja. To mnie nie dotyczy. Wielu przyjaciół dawało mi jakieś rady zaraz po pierwszym etapie leczenia; inni przysyłali pamiątki, kartki. Wszyscy się za mnie modlili. Uważałam za konieczne pójście na oficjalny obiad sponsorowany przez Klub Irlandzki. Chciałam pokazać swoim przyjaciołom, że ta choroba nie jest w stanie mnie załamać. Zaczynał się właśnie tydzień irlandzki i komitet organizacyjny serwował wołowinę konserwową z chrzanem oraz kawę po irlandzku. Nikt w klinice ani słowem nie wspomniał, jak się powinnam odżywiać. Pierwsza seria metotreksatu nie poskutkowała. Druga też nie. Nie ma problemu, stwierdził lekarz, prawdopodobnie zadziała aktynomycyna. Ale pierwsza seria aktynomycyny nie zadziałała, tak jak i druga. Mój onkolog wspaniale potrafił przekazywać wiadomości: „Masz trzy opcje - powiedział przez telefon. - Nie rób nic, a ja ci gwarantuję, że umrzesz do roku. Możemy cię położyć w szpitalu jesienią, by zastosować złożoną chemioterapię, po której będziesz się dość fatalnie czuła. Albo możesz się poddać operacji". Komórki rakowe usadowiły się prawdopodobnie w macicy. Wybrałam operację. Poddałam się ostatniej serii chemioterapii, po której usunięto mi macicę i jajowody. To było szesnaście lat temu. Odrosły mi włosy i wkrótce wszystko było już tylko wspomnieniem. Jedyną rzecz, jaka pozostała, była blizna po operacji i... niechęć do chrzanu. Ani razu w ciągu szesnastu miesięcy testów i leczenia żaden z moich lekarzy, żadna z pielęgniarek ani nikt spośród innych pracowników służby zdrowia nie rozmawiał ze mną o odżywianiu. Ich zdaniem specjalna dieta była bez znaczenia przy raku. Nie rozumieli prawdziwej istoty odżywiania, którą jest wspomaganie leczenia. Terapia odżywianiem pomaga układowi odpornościowemu organizmu w lepszym spełnianiu funkcji, równocześnie wspierając zdrowe komórki podczas uciążliwego leczenia choroby nowotworowej. Zatem stosowanie się do rad zawartych w tej książce nikogo nie wyleczy z raka. Samo odżywianie nie pokona raka. Ale gdy dodamy tę terapię do tradycyjnego sposobu leczenia chorób nowotworowych, może to zwiększyć szansę na wyleczenie oraz poprawić jakość twego życia. Ta książka jest podzielona na trzy części. Część pierwsza jest elementarzem podstawową wiedzą na temat ciała, różnych nowotworów i odżywiania. Ale bardzo cię proszę, nie spiesz się z przeczytaniem tego. Ta część pomoże ci porozumieć się z twoim 6

lekarzem i pozwoli na podjęcie bardziej świadomych decyzji dotyczących odżywiania. Choć to okropne, co chcemy ci powiedzieć, ale wkrótce staniesz się celem ataków licznych sprzedawców żywności, a wielu z nich nic nie będzie wiedziało o istocie odżywiania i nowotworach. Bądź przygotowany na to i zignoruj ich. Część druga omawia różne skutki uboczne związane z leczeniem nowotworów. Każdy rozdział pokazuje osobny problem, wyjaśnia, co go powoduje i sugeruje metody postępowania. W części trzeciej i zarazem głównej znajdziesz kilka propozycji diet. Są one tak zaplanowane, aby odżywianie dostarczyło wysokowartościowych składników pacjentom chorym na raka. Do każdej propozycji diety dołączona jest propozycja żywności dodatkowej (uzupełniającej). Aby ułożyć swój własny program żywieniowy, wybierz z części trzeciej rodzaj diety, która najlepiej odpowiada twojej sytuacji. Potem z części drugiej dodaj informacje dotyczące wszystkich skutków ubocznych, jakich doświadczasz w trakcie leczenia. Na końcu książki znajdziesz uwagi, które mają pomóc ci w realizacji planu. Notatki zawierają słowniczek, przykłady nazw preparatów medycznych w celu ułatwienia ci kupna substancji uzupełniających, informacje szczegółowe o produktach wspomnianych w tej książce. Żałuję, że nie dano mi takiej książki, kiedy miałam własne problemy. Mam nadzieję, że tobie pomoże. Możesz rozpocząć ten program już dzisiaj. Szybka wyprawa do supermarketu i do sklepu ze zdrową żywnością to wszystko, co musisz zrobić, aby objąć kontrolę nad swoim zdrowiem. Zrób przysługę pracownikom opieki zdrowotnej i przyłącz się do nich. Razem macie większą szansę na sukces. I jeszcze kilka słów ostrzeżenia: nie zażywaj dużych dawek żadnych witamin czy innych środków uzupełniających bez wiedzy lekarza. Niektóre witaminy mogą redukować efekty leczenia. I ostatnia rada: nie słuchaj przyjaciół „z dobrymi intencjami". Nie myśl: „Gdybym zrobił to lub tamto, nigdy nie zachorowałbym na raka". Zapomnij o przeszłości, żyj teraźniejszością i rób plany na przyszłość. Nie marnuj cennej energii, zadręczając się rzeczami, na które nie masz wpływu. Maureen Keane

7

CZĘŚĆ I ORGANIZM, NOWOTWÓR I ODŻYWIANIE

8

Wiadomość o rozpoznaniu choroby nowotworowej działa trochę podobnie jak zapis na przyspieszony kurs w szkole medycznej. W ciągu kilku miesięcy od diagnozy będziesz wiedział więcej o swojej chorobie, narządzie, w którym się rozwija, i o badaniach, niż wie twój lekarz domowy. Samokształcenie jest ogromnie ważne dla twojego leczenia, ponieważ wiedza jest władzą - władzą nad chorobą i władzą nad terapią. Idź do biblioteki i przeczytaj wszystko, co możesz znaleźć na temat sytuacji, w jakiej się znalazłeś. Zacznij od biblioteki miejscowej, a potem spróbuj dotrzeć do książek w najbliższej szkole medycznej. Wejdź do INTERNETU i przeszukaj strony WWW, aby znaleźć informacje o sposobach leczenia i o grupach dyskusyjnych pacjentów. Podnieś słuchawkę telefonu i zadzwoń do zorientowanych kolegów z prośbą o informacje i rady. Przyłącz się do grupy wspierającej, zaprenumeruj prasę i wciąż czytaj i zadawaj pytania. Im więcej wiesz, tym lepiej dla ciebie. Część pierwsza tej książki została napisana po to, aby pomóc ci zrozumieć znaczenie terminologii, której wkrótce będziesz się uczyć. Jeśli dopiero niedawno zostałeś zdiagnozowany i mało wiesz o biologii i raku, to masz w ręku najlepsze źródło wstępnej wiedzy ogólnej. Rozdziały w pierwszej części książki w uproszczony sposób opisują anatomię ciała, charakterystykę choroby nowotworowej oraz chemię odżywiania. Wyjaśniają też, jak działa terapia dodatkowa, polegająca na wzmocnieniu twojego organizmu za pomocą odpowiedniego odżywiania. Ta część książki jest również dobrym wprowadzeniem do wiedzy o leczeniu raka i odżywianiu w tej chorobie dla współmałżonka, członków rodziny, opiekunów i pracowników opieki zdrowotnej. Pomoże im zrozumieć to, co chciałbyś osiągnąć.

9

MIKROSKOPIJNY ŚWIAT W TOBIE Aby zrozumieć, co to jest nowotwór i jak się go leczy, musisz najpierw poznać miniaturowy świat komórki. To jest być może najważniejszy rozdział tej książki, bo choroba nowotworowa zaczyna się właśnie na poziomie komórki i to właśnie tu odżywianie wywiera swój wpływ. Ten rozdział pomoże ci zrozumieć funkcjonowanie komórek i proces ich podziału, gdy są zdrowe. Wyobraź sobie przez chwilę, że twoje ciało to państwo, a komórki to obywatele tego państwa. Ty, prezydent, mieszkasz w głównym budynku, czyli w głowie. Aby naród mógł być silny i zdrowy, poszczególni członkowie społeczeństwa muszą mieć uczciwą pracę, system transportowy, jedzenie i wodę oraz metody usuwania śmieci i odpadów. Muszą mieć ochronę przed wpływami środowiska zewnętrznego oraz przed atakami wrogów wewnętrznych i zewnętrznych. Z twoją pomocą ciało może im to wszystko zapewnić. Twoje komórki - obywatele - występują we wszystkich możliwych kształtach i rozmiarach, mają przeróżne zdolności i wykonują niemal nieskończoną liczbę funkcji. Niektóre z nich zamieszkują wielkie miasta, którymi są narządy; inne wolą mieszkać na wsi, jak najdalej od jaskrawych świateł - na przykład w paluchu u nogi. Ale bez względu na to, gdzie dana komórka się znajduje, ma ona swoje zadanie do spełnienia dla dobra wielkiego narodu twojego ciała: Zjednoczonych Stanów Jana czy Janiny.

10

Podstawowa budowa komórki Zaczynamy tę książkę ód opisu typowej komórki człowieka. W latach pięćdziesiątych, gdy byłam dzieckiem, uczono nas, że komórka to niewiele więcej niż woreczek wody z pływającym w środku jądrem. Ja wyobrażałam sobie, że komórka musi przypominać surowe jajko bez kruchej skorupki. Nie mogłam się nigdy nadziwić, że gdy upadłam, nie robiła się ze mnie jajecznica. Dzisiaj wiemy, że komórki mają bardziej skomplikowaną budowę. Cała komórka wypełniona jest rusztowaniami, w których umieszczone są struktury zwane organellami. Organelle to maleńkie odpowiedniki organów ciała. Każda z nich spełnia specjalną funkcję, a gdy coś w tym przeszkodzi, ma to wpływ na całą komórkę. Komórki mają „skórę" nazywaną błoną komórkową. Do jej zewnętrznej części doczepiona jest duża ilość cząsteczek białka. Niektóre z nich znajdują się na górnej części błony i spełniają rolę etykietki identyfikującej komórkę. Inne białka, zwane receptorami, są punktami mocowania dla hormonów i innych substancji, łącznie z przeciwciałami, które są częścią układu odpornościowego. Niektóre cząsteczki białkowe można znaleźć w grupach po dwie lub cztery; część z nich przenika powierzchnię błony komórkowej. Te właśnie cząsteczki spełniają rolę strażników drzwi, kontrolujących wnikanie wody i innych drobin w głąb komórki. W centrum komórki znajduje się jej „mózg" zwany jądrem komórkowym. Ten kulisty twór również otoczony jest błoną. Mieści - chromatydy, czyli ciałka zawierające zakodowane instrukcje dotyczące wszystkich funkcji komórkowych. Każda komórka, z wyjątkiem czerwonych krwinek, ma jądro, a niektóre rodzaje komórek mają ich nawet kilka. Między błoną komórki a błoną jądra komórkowego rozciągają się włókna komórkowe, które tworzą trójwymiarowe rusztowania wypełniające komórkę. Odgrywając rolę mięśni komórkowych, kurczą się i rozciągają, wytwarzając ruch w środku komórki, pozwalający na zmianę jej kształtu. Właśnie w tych włóknach komórkowych umieszczone są organelle. Zewnętrzna błona komórki i błona jądra połączone są siecią wyłożonych błonką kanałów, zwanych siateczką śródcytoplazmatyczną. Sieć ta służy jako system transportowy i jest miejscem wytwarzania białek (protein). W niektórych kanałach tej siatki znajdują się rybosomy, małe okrągłe organelle, na których powierzchni produkowane są nowe białka. Białka wytworzone w siateczce śródcytoplazmatycznej przekazywane są do aparatu Golgiego - płaskich, ułożonych w stosiki pęcherzyków. Aparat Golgiego wytwarza duże cząsteczki węglowodanów, które połączone z białkami, tworzą glikoproteidy. Gdy pęcherzyki wypełnią się, stają się bardziej kuliste. Tak starannie zapakowane glikoproteidy 11

przemieszczają się w kierunku powierzchni komórki i przechodzą przez błonę komórkową. Na zewnątrz pęcherzyki pękają i wtedy ich zawartość wydostaje się do otoczenia komórki. Tak powstają różnego rodzaju ciecze złożone, od mleka matki, przez soki trawienne po pot. Energia, potrzebna do tej czynności i do wielu innych zadań produkowana jest w mitochondriach, organellach o kształcie kiełbasek utworzonych z dwóch błon. Błona zewnętrzna nadaje mitochondrium gładki wygląd, natomiast wewnętrzna przypomina zbyt dużą kiełbaskę, która musi być pozaginana aby mogła się w niej zmieścić. Na wierzchu tak pofałdowanej błony znajduje się aż 500 enzymów używanych do produkcji energii. Mitochondria mają swój własny kwas: dezoksyrybonukleinowy - DNA który odgrywa rolę w genetyce komórki i rybosomy produkujące białka. To nasunęło badaczom przypuszczenie, że komórki dużych organizmów są potomkami bakterii, które miliardy lat temu zostały wchłonięte i wykorzystane przez większe komórki. Układ trawienny komórki to zbiór lizosomów. Są to pęcherzyki, które zawierają enzymy służące do trawienia składników odżywczych w komórce. Jeśli jakiś obiekt dostanie się do wnętrza komórki, to zostaje otoczony przez lizosom, i strawiony jako nieproszony gość. Lizosomy mogą również pękać i trawić własną komórkę. Dlatego czasami nazywa się je „samobójcami".

12

Jak dzieli się komórka Różne rodzaje komórek mają różny okres życia, zależnie od lokalizacji i funkcji. Niektóre komórki, takie jak neurony (komórki nerwowe), żyją przez całe życie człowieka. Inne, jak komórki krwi, żyją tylko kilka dni. Komórki, które wyścielają przewód pokarmowy, żyją tylko przez 36 godzin, a potem się złuszczają. Komórki, tak jak ludzie, mogą zachorować albo ulec uszkodzeniu, co może spowodować ich śmierć. Aby tkanka pracowała właściwie, zniszczona lub martwa komórka musi być zastąpiona nową. Nowe komórki są wytwarzane w procesie podziału, czyli mitozy, podczas której jedna komórka macierzysta dzieli się na dwie identyczne potomne. Komórka wie, kiedy ma rosnąć lub się dzielić, bo „porozumiewa się" ze swymi sąsiadami. Komórka w sąsiedztwie szybko rosnącej luźnej tkanki nowotworowej otrzyma polecenie rozmnożenia się, podczas gdy komórka w zatłoczonej, zdrowej tkance dowie się, że nowi obywatele nie są mile widziani. Ponieważ zdrowa komórka-obywatel jest członkiem drużyny, dzieli się lub podróżuje tylko wtedy, gdy społeczność uzna to za właściwe i konieczne. Podział komórki ma swój początek wewnątrz jądra, „mózgu" komórki. Właśnie tu znajdują się bowiem wszystkie zakodowane instrukcje niezbędne do codziennych czynności komórki.

Instrukcje

zawarte

są

w

materiale

genetycznym

komórki,

kwasie

dezoksyrybonukleinowym (DNA). Budowa molekuły DNA odznacza, się elegancką prostotą. Helisa, bo tak się nazywa ta konstrukcja, przypomina długą, spiralną drabinkę z jednym pełnym obrotem co dziesięć szczebli. Boczne podpory drabinki nici zbudowane są z dez-oksyrybozy (rodzaj cukru), występującej na przemian z grupami fosforanowymi. Szczeble zbudowane są z cząsteczek zwanych zasadami nukleinowymi. Każdy szczebel składa się z pary zasad lekko połączonych w środku. Obie części pasują do siebie jak puzzle.

13

U ludzi występują dwa rodzaje zasad. Zasady purynowe: adenina i guanina, zbudowane są z puryny aminokwasowej a zasady pirymidynowe: cytoza i tymina, z pirymidyny. Adenina zawsze się łączy w parę z tymina, a guanina z cyto-zyną. To oznacza, że gdybyś popatrzył na szczeble w jednej drabinie DNA, mógłbyś znaleźć pary adenina-tymina, guani-na-cytozyna, tymina-adenina. W innej cząsteczce DNA byłaby to np. cytozyna-guanina, adenina-tymina, guanina-cytozyna. Kolejność trzech par zasad tworzy kod zwany kodonem. W ten sposób pary zasad są literami, a kodony wyrazami. Te litery i wyrazy tworzą język życia. Gdy komórka zaczyna się dzielić, cząsteczki DNA skręcają się w pałeczkowate grupy, zwane chromosomami. Każdy chromosom wytwarza swój duplikat. Na poziomie molekularnym osiągane jest to przez rozerwanie drabinki DNA. Szczebelki dzielą się w najsłabszym punkcie, na złączach między zasadami. Każda połówka odbudowuje się w całą cząsteczkę, używając wolnych zasad unoszących się w jądrze. Na poziomie molekularnym rezultatem tego procesu są dwie identyczne cząsteczki DNA. W czasie ostatniej fazy duplikacji komórki cytoplazma komórkowa i błona komórkowa wciskają się między dwa komplety chromosomów, tworząc dwie nowe komórki. Nie wszystkie tego rodzaju procesy kończą się powstaniem duplikatów. Pary zasad mogą się zgubić lub ułożyć się w innej kolejności. Nazywamy to mutacją. Powoduje ona zagubienie się wyrazów lub zdań, zły zapis wyrazów lub istnienie zupełnego nieładu w instrukcji komórkowej. Mutacje nie należą wcale do rzadkości, ale często są nieznaczne i komórka jest w stanie odczytać istotę instrukcji, mimo błędów. Od czasu do czasu cały zestaw wyrazów zostaje zagubiony lub zapisany jako zupełnie niezrozumiały. Gdy się to zdarzy w ważnych dla życia „dokumentach" mutacja powoduje śmierć. Aby temu zapobiec, nasze komórki

14

rozwinęły system pomocniczy. Specjalne enzymy przenoszą się w dół i w górę drabinek DNA, poprawiając źle zapisane słowa. Są one pewnego rodzaju słownikami ortograficznymi dla DNA. Ale taki słownik działa skutecznie tylko wtedy, gdy dostarcza mu się niezbędnych enzymów. Podsumowanie Komórki, tak jak ludzie, zawierają w sobie pewną liczbę wyspecjalizowanych struktur. Każda taka struktura, czyli or-ganellum, wykonuje określoną pracę. Działalnością komórki kieruje jej jądro, które zawiera materiał genetyczny. Kiedy następuje podział komórki, materiał genetyczny się dzieli. Jeśli w tym procesie następują jakieś błędy, rezultatem jest mutacja.

15

TKANKI Komórki nowotworowe mają wiele cech wspólnych z komórkami tkanek, w których powstały. Twój lekarz, opisując nowotwór będzie używał wielu określeń, które znajdziesz w tym rozdziale: rodzaj komórki, z której powstał i rodzaj komórki, z której się rozwija. Ta informacja decyduje o metodzie i długości leczenia. Każda komórka należy do jakiejś tkanki, czyli społeczności komórek podobnych fizycznie. Komórki danej tkanki to swego rodzaju rodzina, wspólnota. Może nie mieszkają w sąsiedztwie czy tym samym mieście, ale są do siebie podobne i spełniają te same funkcje. Istnieją cztery główne rodzaje tkanek: nabłonkowa, łączna, mięśniowa i nerwowa. Nowotwory biorą swoje nazwy od rodzaju tkanki, z której się rozwinęły, oraz od umiejscowienia guza. Tkanka nabłonkowa Większość komórek, które widzisz na swoim ciele, to komórki nabłonkowe. Komórki w tym klanie zarabiają na życie, tworząc pokrywy i wyściółki, wydzielinę i pochłaniając. Tkanka nabłonkowa pokrywa wszystkie te części ciała, które kontaktują się ze światem zewnętrznym: od włosów do palców u nóg, wyściela jamy narządów wewnętrznych i jamy ciała. Przewód pokarmowy od jamy ustnej aż do odbytu jest wyłożony tkanką nabłonkową, podobnie jest w układzie oddechowym. Wnętrze macicy, pęcherza i wszystkich naczyń krwionośnych jest wyścielone tkanką nabłonkową. Istnieją dwa rodzaje tkanki nabłonkowej: okrywkowa i gruczołowa. Gruczołowa tkanka nabłonkowa zawiera gruczoły wewnątrzwydzielnicze (gruczoły, które wydzielają swoje produkty do kanalików). Wydzielają one różne substancje do otoczenia jam narządów czy jam ciała. Na przykład w przewodzie pokarmowym nabłonek gruczołowy ułatwia przesuwanie pokarmu i zbytecznych produktów przemiany materii przez wydzielanie śliskiego śluzu. W żołądku tkanka ta wydziela kwas solny, enzym pepsynę oraz czynnik niezbędny do absorpcji witaminy B12.

16

Przykłady nowotworów złośliwych Raki (Nowotwory powstające z tkanki nabłonkowej) NAZWA rak gruczołowy rak gruczołowy płuca rak żołądka rak gruczołowy trzustki rak brodawczakowaty

PUNKT WYJŚCIA gruczoł tkanka płucna nabłonek gruczołowy żołądka trzustka tkanka nabłonkowa Mięsaki

(Nowotwory powstające z kości i innych rodzajów tkanki łącznej) NAZWA włókniak mięsakowy naczyniakomięsak chrzestniakomięsak mięsak maziówkowy kostniakomięsak tłuszczakomięsak mięsak gładki czerniak melanoma mięśniakomięsak

PUNKT WYJŚCIA tkanka włóknista naczynia krwionośne chrząstka tkanka maziowa tkanka kostna tkanka tłuszczowa mięsień gładki komórki barwnikowe skóry lub błon śluzowych mięsień prążkowany

prążkowany

17

Białaczki (Nowotwory układu białokrwiakowego i szpiku) NAZWA białaczka limfocytowa

PUNKT WYJŚCIA limfocyty

przewlekła białaczka szpikowa ostra

białaczka szpikowa

szpik szpik

przewlekła białaczka limfatyczna

komórki limfatyczne

przewlekła choroba di Gugliemo białaczka granulocytowa

szpik układ siateczkowo-śródbłonkowy

białaczka

komórki limfatyczne

kosmatokomórkowa Chłoniaki (Choroby nowotworowe tkanki łącznej układu limfatycznego) NAZWA choroba Hodgkina

ZAATAKOWANA TKANKA węzeł chłonny

(ziarnica złośliwa) chłoniak złośliwy węzeł chłonny Choroby nowotworowe tkanki nerwowej NAZWA glejak mięsak osłoniaka gwiaździak

LOKALIZACJA tkanka glejowa osłonka (otoczka) nerwowa astrocyty (rodzaj

mięsak oponowy

komórki neuroglejowej opony (błony pokrywające mózg)

18

Inne nowotwory NAZWA szpiczak mnogi

Tkanka zaatakowana/Tkanka źródłowa komórki szpik kostny

nabłoniak

plazmatyczne łożysko (guz gamety)

kosmówkowy złośliwy rozrodczak jajnik (guz gamety) nasieniak jądra (guz gamety) grasiczak grasica.

Nabłonek okrywowy służy jako okrycie lub wyściółka. Komórki takie są sklasyfikowane według ich kształtu i rodzaju warstwy komórkowej. • Komórki okrywowe występują w trzech kształtach. Komórki płaskie są podobne do łusek. Komórki sześcienne mają kształt sześcianów i mają więcej cytoplazmy. Komórki walcowate są wydłużone i wyglądają jak kolumny. • Komórki okrywowe nabłonka dzielimy na cztery rodzaje pod względem typu tworzonej warstwy. Nabłonek jednowarstwowy ma oczywiście tylko jedną warstwę komórek. Nabłonek wielowarstwowy to komórki w kilku warstwach nałożonych jedna na drugą. Nabłonek kolumnowy (dwurzędowy) sprawia wrażenie obecności więcej niż jednej warstwy, ale w rzeczywistości jest pojedynczy. Nabłonek przejściowy składa się z ułożonych w warstwę komórek różnych kształtów. Połączmy obydwie te klasyfikacje różnego rodzaju komórek nabłonkowych. Na przykład nabłonek płaski składa się z płaskich komórek, ułożonych w jednej warstwie. Różne substancje w łatwy sposób mogą przenikać taką tkankę. Wielowarstwowy nabłonek przejściowy ma zdolność rozciągania się, więc stanowi np. wyściółkę pęcherza moczowego. Komórki nabłonkowe są beznaczyniowe (nie jest więc dostarczana do nich krew). Gdy umierają, złuszczają się. Dobrym przykładem tego zjawiska jest stopniowe złuszczanie się naskórka czy powstawanie łupieżu. Komórki nowotworowe tkanki nabłonkowej także mogą się złuszczać, dzięki czemu pobieranie próbek i badanie są ułatwione. To ważne dla diagnostyki, ponieważ komórki nowotworowe mają bardzo charakterystyczny obraz pod mikroskopem. Znana metoda Papanicolau jest dobrym przykładem na to, jak złuszczające się tkanki mogą być użyteczne w diagnozowaniu raka. Badanie to przeprowadza się pobierając rozmaz złuszczonych komórek błony śluzowej macicy z szyjki macicy. Komórki nabłonkowe muszą się dzielić bardzo szybko, aby zastąpić komórki utracone

19

w wyniku zużycia czy uszkodzenia. Dlatego metody leczenia choroby nowotworowej (takie jak chemioterapia czy naświetlanie), które działają na szybko rozmnażające się komórki nowotworu, mają również ujemny wpływ na zdrową tkankę nabłonkową. Nowotwory wywodzące się z nabłonka okrywowego nazywamy rakami, natomiast z nabłonka gruczołowego - gruczolakorakami lub rakami gruczołowymi.

20

Tkanka łączna Tkanka łączna tworzy delikatne błony, płynną krew i twarde kości, które służą do łączenia części ciała, wspierania ciała, poruszania się i ochrony ciała. Jest to zespół komórek, połączonych różnymi rodzajami włókien, osadzonych w materiale zwanym macierzą, substancją międzykomórkową lub istotą podstawową tkanki. Rodzaj macierzy i włókien określa cechy charakterystyczne danej tkanki łącznej. Na przykład tkanka chrzestna ma macierz galaretowatą, tkanka kostna ma macierz z twardych minerałów, a krew - macierz płynną. Tkanka łączna może być podzielona na różne grupy, niektóre z nich zachodzą na siebie. Oto te rodzaje. Tkanka łączna wiotka łączy tkanki i narządy, działając jak elastyczny żel. Jej macierz to miękka, lepka substancja galaretowata. • Tkanka tłuszczowa jest tkanką łączną wiotką, ale dodatkowo ma komórki tłuszczowe. Tworzy podściółkę ochronną np. wokół nerek i innych narządów oraz działa jako materiał izolujący. • Spoista tkanka włóknista zbudowana z mieszaniny kolagenu i elastycznych włókien w płynnej macierzy. Tworzy ścięgna i więzadła, można ją znaleźć w skórze. Z tego rodzaju tkanki tworzą się blizny. Tkanka włóknista to także elastyczne, silne połączenie między tkanką kostną a tkanką mięśniową. • Tkanka siateczkowa utworzona jest przez komórki, które pokrywają wiotkie rozgałęzione włókna siateczko we, tworzące trójwymiarową sieć. Tkanka siateczkowa buduje swego rodzaju rusztowanie dla śledziony, węzłów chłonnych i grasicy. W związku z tym jest ważną częścią układu odpornościowego organizmu. Specyficzna budowa tej tkanki pozwala śledzionie odfiltrowywać szkodliwe substancje z krwi i limfy. • Tkanka kostna zbudowana jest z komórek kostnych (osteo-cytów) osadzonych w macierzy, utworzonej przez włókna kolagenowe i sole mineralne. To właśnie sole mineralne nadają kościom twardość. • Chrząstka składa się z komórek chrzestnych (chondro-cytów) umieszczonych w elastycznej, ziarnistej macierzy. Małżowiny uszne zawierają elastyczne płytki chrząstne, kolana zawierają chrząstkę włóknistą, a oskrzela są zbudowane m.in. z pierścieni z chrząstki szklistej. Tkanka chrzestna nie jest unaczyniona, więc substancje odżywcze muszą dostawać się do niej za pomocą dyfuzji a nie przez krew. Z tego powodu zniszczona chrząstka goi się bardzo wolno. • Tkanka mieloidałna tworzy szpik i komórki w nim powstające, łącznie z czerwonymi krwinkami, płytkami krwi oraz granulocytami (dojrzałymi leukocytami) i monocy-tami 21

niezbędnymi do funkcjonowania układu odpornościowego. • Tkanka krwi jest najbardziej niezwykłą tkanką łączną. Ma postać płynną i dlatego nie zawiera ani włókien ani substancji międzykomórkowej (macierzy). Tkanka ta składa się z dwóch składników: substancji płynnej, zwanej osoczem i części komórkowej w formie stałej, która zawiera czerwone krwinki (erytrocyty), krwinki płytkowe i białe krwinki (leukocyty) należące do układu odpornościowego. Nowotwory, które pojawiają się w kościach i tkankach miękkich (łącznej i mięśniowej), nazywane są mięsakami. Najpowszechniej występują one u dzieci. Nowotwory układu limfatycznego to głównie chłoniaki. Chłoniaki mogą się pojawić w każdym miejscu układu limfatycznego, ale najczęściej lokują się w węzłach chłonnych. Szpiczak mnogi to nowotwór komórek plazmatycznych. Białaczki to nowotwory m.in. tkanek wytwarzających krew. Białaczki nie tylko zmieniają sposób dojrzewania komórek, ale również ich funkcję. Tkanka mięśniowa Tkanka mięśniowa to źródło ruchu ciała. Można ją podzielić na trzy rodzaje: • Mięśnie szkieletowe - łączą kości i poruszają szkieletem. Mięśnie te nazywamy „poprzecznie prążkowanymi", gdyż w obrazie mikroskopowym włókna ich komórek mają poprzeczne prążki. Ich praca zależna jest od naszej woli. • Mięśnie trzewne - znajdują się w narządach wewnętrznych ciała (trzewia, wnętrzności). Noszą nazwę mięśni gładkich, ze względu na brak poprzecznych prążków, lub mimowolnych, bo nie można ich kontrolować w zależności od woli. • Mięsień sercowy, z którego zbudowane jest serce. Jest to tkanka gładka z wieloma cechami mięśni prążkowanych. Mięsaki tkanki mięśniowej zwykle atakują dzieci. Nowotwór mięśnia prążkowanego zajmuje piąte miejsce na liście najbardziej powszechnie występujących chorób nowotworowych dzieci, po białaczkach i chłoniakach, guzach ośrodkowego układu nerwowego, nerwiakach niedojrzałych i guzach Wilmsa. Tkanka nerwowa Z tkanki nerwowej zbudowane są takie narządy jak: mózg, rdzeń kręgowy i nerwy. Komórki nerwowe można sobie wyobrazić jako pracowników systemu połączeń telefonicznych i bazy danych. Dzięki nim możliwa jest komunikacja taka jak w układach elektronicznych. Istnieją dwa rodzaje tkanki nerwowej: • Komórki nerwowe, zwane neuronami, faktycznie przetwarzają informacje. Neurony mają jednostkę centralną, czyli komórkę, wypustkę osiową czyli akson, który może mieć do l m długości i jedną lub kilka innych wypustek czyli dendrytów (włókna nerwowe). • Komórki neuroglejowe to te, które podpierają i łączą neurony. Dla przykładu komórki 22

Schwanna tworzą neuro-lemowe (osłonowe) i mielinowe powłoki neuronów. Astro-cyty (komórki gwiaździste) budują ciasną sieć dookoła naczyń włosowatych w mózgu. Wraz z naczyniami włosowatymi tworzą zespół połączeń krew-mózg, strukturę odpowiedzialną za kontrolę przedostawania się większych cząsteczek do mózgu. Guzy, pojawiające się wewnątrz czaszki, biorą swoje nazwy od rodzaju komórek, z których się rozwinęły. Przykładami są gwiaździaki (od komórek gwiaździstych - astrocytów), glejaki (od komórek neuroglejowych) i czemiaki (od komórek barwnikowych melanocytów). Guzy centralnego układu nerwowego są najczęściej spotykanymi guzami litymi u dzieci. U dorosłych wiele wewnątrzczaszkowych guzów nowotworowych to twory, które przeniosły się z innych części organizmu (guzy wtórne, tzw. przerzutowe). Podsumowanie Każda tkanka składa się z jednego rodzaju komórek. Ma swój charakterystyczny rozmiar i cechy, własne wyspecjalizowane pole działania. Tkanka nabłonkowa wyściela, wydziela i wchłania. Tkanka łączna podpiera, łączy i chroni. Tkanka mięśniowa specjalizuje się w produkcji ruchu. Tkanka nerwowa umożliwia porozumiewanie się.

23

NARZĄDY I UKŁADY NARZĄDÓW Gdy nowotwór rozwija się z jednej komórki do postaci guza, zmienia zdolność narządu, w którym się umiejscowił, do funkcjonowania i jest przeszkodą w całym układzie, do którego ten narząd należy. Ten rozdział pozwoli ci zrozumieć podstawową budowę anatomiczną ciała i organizację narządów. Omówimy tutaj rodzaje nowotworów najczęściej atakujących różne układy narządów. Wyobraźmy sobie, że każda z twoich komórek-obywateli mieszka w mieście. Niektóre z miast, jak np. mózg, serce z całym układem krążenia, wątroba czy skóra są bardzo duże i wykonują niezastąpione czynności. Na przykład wielkie miasto układu krążenia, to miejsce, gdzie ogromna rodzina komórek mięśniowych mieszka i pracuje. Jedne z tych komórek biorą udział w gorączkowych zajęciach podstawowych narządu centralnego - serca. Inne cieszą się z prostego życia przedmieść: tętnic. Wolą mniej stresowy styl życia w narządach odległych. Każdy układ-miasto składa się z kilku rodzajów tkanek. I chociaż komórki wyglądają różnie i pochodzą z różnych grup, wszystkie pracują razem, aby osiągnąć wspólny cel. Każde miasto należy do większej organizacji o tej samej misji do spełnienia. Układy narządów utworzone są z pewnej liczby odpowiednio dobranych narządów. Działają wspólnie, aby wykonać niezbędną pracę na rzecz ciała. Narząd w danym układzie jest zależny od innych, a każdy układ jest ściśle związany z pozostałymi. Na przykład w układzie mięśniowo-szkieleto-wym szkielet jest podporą dla zepołu ruchu. Ale on sam nie umożliwi poruszania się, musi korzystać z czynności mięśni. Współpracujące ze sobą mięśnie, przesuwają ciało z miejsca na miejsce, zmieniają jego pozycję, ale również i kształt. Układ mięśniowo-szkieletowy współdziała także z innymi układami narządów. Wewnątrz kości długich i miednicznych znajduje się żółty szpik układu odpornościowego i czerwony szpik układu krwionośnego. Istnieje dziesięć głównych układów narządów: układ powłok czyli skóra, szkieletowy, mięśniowy,

krążenia,

oddechowy,

trawienny,

nerwowy,

hormonalny

(wewnątrz-

wydzielniczy), rozrodczy i moczowy. Układ odpornościowy różni się od innych tym, że zbudowany jest z pojedynczych komórek, a nie narządów. Omówimy go zatem osobno. Skóra „Powłoka ciała" to inne określenie skóry, a układ powłok obejmuje skórę i jej różne uzupełnienia, takie jak włosy, paznokcie palców u nóg i rąk, wargi i gruczoły skórne. Zbudowany jest z powierzchniowej tkanki nabłonkowej, umieszczonej na podstawie zbudowanej z tkanki łącznej.

24

Ogólnie mówiąc, zadaniem skóry jest oddzielenie wnętrza organizmu od środowiska zewnętrznego. Skóra sprawia, że jesteś wodoszczelny. Powoduje, że w czasie kąpieli nie nasiąkasz wodą jak gąbka, a na słońcu nie wysychasz jak rodzynek. Skóra chroni twój organizm przed otoczeniem. Komórki-obywatele skóry zapobiegają nielegalnej imigracji olbrzymiej liczby bakterii i wirusów oraz uniemożliwiają wtargnięcie trujących substancji chemicznych. Skóra wykonuje również inne funkcje. Reguluje temperaturę ciała poprzez wydzialanie potu, wytwarza ważne substancje chemiczne, takie jak witamina D, i działa jako narząd czucia, reagujący na ciepło, zimno, dotyk, ucisk, ból. Wydziela także substancje poprzez gruczoły i pory. Chodzi tu o różne sole, tłuszcze, białka. Ponieważ jest wystawiona na działanie wielu czynników środowiskowych, właśnie w niej najczęściej powstają komórki nowotworowe. Najbardziej powszechnymi rodzajami nowotworów skóry są rak komórek podstawnych i rak komórek płaskich nabłonka. Obydwa są spowodowane ekspozycją na szkodliwy wpływ promieniowania ultrafioletowego. Czerniak, najgroźniejszy rodzaj nowotworu skóry, nie jest rakiem bo rozwija się z komórek barwnikowych, czyli komórek produkujących pigment, a nie nabłonkowych. Układ szkieletowy Czaszka, kręgosłup, klatka piersiowa, kości rąk i nóg, więzad-ła, ścięgna i stawy to części układu szkieletowego. Jest on prawie całkowicie zbudowany z dwóch rodzajów tkanki łącznej: kości i chrząstki. Wykonuje trzy podstawowe czynności: 1. Stawy (połączenia przegubowe) w szkielecie umożliwiają zginanie i prostowanie. 2. Tkanka kostna służy jako swoisty magazyn. Minerały, takie jak wapń, magnez czy fosforany odkładają się w macierzy i są stamtąd w razie potrzeby pobierane. 3. Wewnątrz kości, jak w skrytce bankowej, ukryty jest czerwony szpik. Jest to część układu krwionośnego. Tu odbywa się jedna z podstawowych czynności ustroju-hemopoeza, czyli wytwarzanie krwinek czerwonych. Mięsaki tkanki kostnej występują rzadko i zwykle u osób młodych. Wiele innych nowotworów może dotrzeć do kości w formie przerzutów z innych narządów, na przykład rak żołądka, piersi czy prostaty. Układ mięśniowy Tkanka mięśniowa może tworzyć osobne mięśnie, które uważane są za oddzielne narządy.

25

Razem stanowią one układ mięśniowy. Komórki w mięśniu spełniają dwa główne zadania: odpowiadają za ruch i wytwarzanie ciepła. Chociaż stawy w układzie szkieletowym pozwalają na ruch, nie mogą tego ruchu wykonać same. Potrzebny jest skurcz mięśnia prążkowanego. Ruch wewnątrz ciała wykonują komórki mięśni gładkich. Przesuwanie pożywienia w przewodzie trawiennym odbywa się dzięki skurczom mięśni gładkich przełyku, żołądka i jelit. Mocz przechodzi przez układ moczowy dzięki mięśniom gładkim moczowodów, pęcherza i cewki moczowej. Powietrze dostaje się do płuc i wydostaje się z nich na skutek skurczu mięśni przepony. Układ mięśniowy służy też jako główny wytwórca ciepła, niezbędnego do utrzymywania tkanek w odpowiedniej temperaturze. Mięsień jest prawie całkowicie zbudowany z białka. Gdy dostarczamy organizmowi za mało białka i pożywienia, gdy białko nie jest prawidłowo wchłaniane lub trawione, musi ono pochodzić z innego źródła. Tym źródłem jest tkanka mięśniowa. Nawet gdy nasza dieta dostarcza nam odpowiednie ilości białka, komórki nowotworowe atakują mięśnie, aby zdobyć białko i przerobić je w glukozę. Gdy tkanka mięśniowa zmniejsza objętość, pojedynczy mięsień słabiej wykonuje swoją funkcję, powodując słabość i uczucie zimna, spowodowane ograniczoną produkcją ciepła. Chociaż nowotwór układu mięśniowego jest bardzo rzadki, nowotwory innych narządów mogą spowodować poważną utratę masy mięśniowej. 26

Układ nerwowy Mózg, rdzeń kręgowy i nerwy to narządy układu nerwowego. Składa się głównie z tkanki nerwowej, wspieranej i chronionej przez tkankę łączną. Komórki-obywatele układu nerwowego wykonują kilka ważnych funkcji. Są odpowiedzialne za szybkie porozumiewanie się na linii komórka-komórka i narząd-narząd. Komórki w tych narządach produkują chemiczne przekaźniki nerwowe, które uruchamiają i podtrzymują impulsy elektryczne. To dzięki nim mózg może „rozmawiać" z narządami, bliższymi i dalszymi, oraz koordynować, kontrolować i integrować ich pracę. Wiadomości przenoszą się z ogromną szybkością. Komórki układu nerwowego funkcjonują też jako czujniki. Są w stanie rozpoznać ciepło, światło, ucisk i temperaturę. Nowotwory układu nerwowego mogą się umiejscowić w szarej istocie mózgu, w oponach pokrywających mózg i w rdzeniu kręgowym. Gruczoły wewnątrzwydzielnicze znajdujące się w mózgu również mogą być źródłem nowotworu. Czaszka jest częstym miejscem guzów wtórnych, które przywędrowały tu z miejsca powstania, tak zwanych przerzutów.

Układ hormonalny Układ hormonalny (wydzielania wewnętrznego) obejmuje przysadkę mózgową i szyszynkę; podwzgórze, tarczycę i nadnercza; trzustkę; jądra lub jajniki i łożysko. Gruczoły te uwalniają hormony bezpośrednio do krwi, w przeciwieństwie do gruczołów wydzielania zewnętrznego, które wydzielają swoje produkty do przewodów. Komórki-obywatele gruczołu wydzielania wewnętrznego to „zarządcy": za pomocą hormonów wysyłają przez krew polecenia. Gruczoły wykonują podobną pracę do systemu nerwowego: przekazują informacje, ingerują i kontrolują funkcjonowanie organizmu. Sygnały 27

hormonalne przenoszą się wolniej, ale działają dłużej. Hormony są głównymi czynnikami regulującymi przemianę materii, wzrost, rozwój organizmu i rozmnażanie. Do najczęstszych nowotworów układu hormonalnego należą: • nowotwory gamet - rak jądra (u mężczyzn), nabłoniak kosmówkowy, (wywodzący się z łożyska) i rak jajnika (u kobiet) • rak trzustki - ponad 90 procent nowotworów trzustki to gruczolakorak śluzowaty, który powstaje w przewodzie trzustkowym • rak tarczycy Ponieważ nowotwory układu hormonalnego mogą wydzielać hormony, często ich objawy obserwowane są w odległych częściach ciała.

Układ krążenia Każda komórka-obywatel połączona jest z innymi komórkami za pomocą ogromnego, zawiłego systemu transportowego, składającego się z autostrad, dróg i ścieżek. Składa się z dwóch części: układu sercowo-naczyniowego i układu limfatycz-nego. Układ sercowo-naczyniowy Układ sercowo-naczyniowy składa się z trzech głównych części: płynnej tkanki nazywanej krwią, zamkniętego obiegu rurek, przez które ta krew płynie, i pompy wprawiającej krew w ruch. Krew to słonawy czerwony płyn, który służy jako nośnik w układzie sercowonaczyniowym. Płynna część krwi, czyli osocze, zawiera dużą, zróżnicowaną ilość

28

rozpuszczonych substancji, takich jak witaminy, minerały, składniki odżywcze, glukoza, insulina i inne hormony przeznaczone do przekazywania informacji, sole, enzymy, zbyteczne produkty przemiany materii i gazy. W osoczu zawieszona jest stała część krwi. Składa się ona z krwinek czerwonych, zawierających hemoglobinę i odpowiedzialnych za transport tlenu, białych krwinek systemu odpornościowego i krwinek płytkowych biorących udział w krzepnięciu krwi. Krew wędruje przez rury nazywane naczyniami krwionośnymi. Tętnice przenoszą krew bogatą w tlen od serca ku tkankom. Żyły przenoszą krew pozbawioną tlenu od tkanek do serca. W naczyniach włosowatych, najmniejszych naczyniach krwionośnych, głodne tkanki wymieniają niepotrzebny dwutlenek węgla na tlen. Stamtąd krew pozbawiona tlenu odpływa do żył. Serce jest równocześnie początkiem i końcem układu sercowo-naczyniowego. Zbudowane prawie całkowicie z mięśni, działa jako czterokomorowa pompa, która w pierwszej kolejności wprowadza odtlenioną krew do płuc. Tam dwutlenek węgla pochodzący z tkanek wymieniany jest na tlen i krew wraca do serca, które pompuje je znowu do tętnic, a więc na obwód, do tkanek. Układ limfatyczny Układ limfatyczny składa się z naczyń limfatycznych, węzłów chłonnych, limfy, grasicy i śledziony. Transportuje płyny, duże cząsteczki, tłuszcze i odżywcze związki tłuszczów z innymi substancjami. Jest również główną częścią układu odpornościowego. Do układu odpornościowego należą: węzły chłonne, migdałki, grasica i śledziona. Tkankę limfatyczną można również znaleźć w ścianie przewodu pokarmowego, klatce piersiowej i szpiku. Układ limfatyczny jest wyposażony w mechanizm odzyskiwania płynów z tkanek i zapobiegania obrzękom.

29

Rozmieszczenie węzłów chłonnych w głowie i szyi Węzły chłonne to kombinacja komendy policji i koszar. Mają kształt nerkowaty. Zwykle występują grupowo. Każdy ma w sobie od 500 do 1500 węzłów chłonnych, od zupełnie maleńkich, aż do takich, których średnica wynosi około 2,5 centymetra. Gdy węzły w szyi, pod pachami czy w pachwinie są powiększone, możesz to wyczuć. Dlatego lekarz zawsze bada szyję i brzuch. Z układu limfatycznego korzystają komórki układu odpornościowego. Gdy napastnik (np. bakteria, wirus lub komórka nowotworu) zostaje wychwycony przez jedną z białych krwinek, przenoszony jest do węzła chłonnego w celu uwięzienia i zbadania. Jeśli zostanie przechwycona duża ilość tych kłopotliwych gości lub kiedy armia ochronna mobilizuje swoje siły w obliczu zagrożenia, przepełnione koszary mogą być wyczuwalne przez lekarza. Czasami węzły takie usuwa się podczas zabiegu chirurgicznego.

30

Są wtedy badane pod mikroskopem, czy w tym „więzieniu" znajdują się jakieś komórki nowotworowe. Jeśli węzeł nie ma wewnątrz komórek nowotworowych, twój lekarz wie, że nowotwór nie dotarł do miejsc kontrolowanych przez ten węzeł. Narządy zaangażowane w tworzenie krwi są częstym miejscem rozwoju nowotworów. To białaczki. Nowotwory układu limfatycznego to chłoniaki. Tabela w poprzednim rozdziale zawiera listę często spotykanych nowotworów układu limfatycznego. Układ oddechowy Komórki w układzie oddechowym są odpowiedzialne za wymianę dwutlenku węgla i tlenu między powietrzem i krwią. Narządy tego układu to nos, gardło, krtań, tchawica, oskrzela i płuca. Oddychanie obejmuje dwa równoległe procesy. Podczas oddychania zewnętrznego (oddychanie płucne) powietrze bogate w tlen jest wprowadzane do płuc, gdy robisz wdech, a dwutlenek węgla jest usuwany z ciała, gdy robisz wydech. W czasie oddychania wewnętrznego (oddychanie tkankowe) tlen z czerwonych krwinek jest w tkankach wymieniany z niepotrzebnym dwutlenkiem węgla. Gdy robisz wdech, powietrze jest filtrowane i ogrzewane w jamie nosowej i gardle, potem przechodzi przez krtań do tchawicy. Tchawica jest zbudowana z mięśni gładkich, z umieszczonymi w nich obręczami chrząstkowymi w kształcie litery C, których funkcją jest usztywnienie dróg oddechowych, aby zawsze były otwarte. W miejscu, gdzie tchawica

31

wchodzi do klatki piersiowej, rozdziela się na dwie części zwane oskrzelami, z których jedno prowadzi do prawego płuca, a drugie do lewego. Oskrzela rozdzielają się na oskrzeliki, które zakończone są pęcherzykami. Pęcherzyki przypominają małe baloniki, które rozszerzają się i kurczą podczas wdechu i wydechu. Pod cienką błoną pęcherzyków znajdują się włoskowate naczynia krwionośne, gdzie przekazywany jest tlen. Krew opuszczająca płuca płynie do serca, które następnie wypom-powywuje ją przez tętnice do tkanek potrzebujących tlenu. Dwa płuca podzielone są na płaty. Prawe ma trzy płaty górny, środkowy i dolny, lewe tylko dwa górny i dolny. Między płucami znajduje się śródpiersie, czyli jama zawierająca serce, aortę, przełyk, tchawicę i oskrzela. Każde płuco pokryte jest podwójną błoną opłucnej: blaszką zewnętrzną opłucnej i blaszką wewnętrzną, która leży bezpośrednio na tkance płucnej, zwaną opłucną trzewną. Jama klatki piersiowej oddzielona jest od jamy brzusznej przegrodą mięśniową zwaną przeponą. Skurcze i rozkurczę przepony wywołują różnicę ciśnień, niezbędną do oddychania. Każdego dnia narządy oddechowe przepompowują ponad 10000 litrów powietrza, zawierającego substancje toksyczne, kurz, mikroorganizmy i inne niebezpieczne cząsteczki unoszące się w powietrzu. To sprawia, że narządy te są częstym miejscem nowotworów. Nowotwory płuc dzielimy na cztery rodzaje.

1. rak płaskonabłonkowy (30-35% przypadków) 2. gruczolakorak (35-40% przypadków) 3. rak wielkokomórkowy (ok. 10% przypadków) 4. rak drobnokomórkowy (ok. 20-25% przypadków) Te

rodzaje

są

zwykle

dla

uproszczenia

grupowane

jako

nowotwory

drobnokomórkowe.

32

Układ trawienny (pokarmowy) Układ trawienny składa się z jamy ustnej, gardła, przełyku, żołądka, jelit, odbytnicy i odbytu. Narządy te tworzą długą, otwartą na obu końcach rurę, zwaną przewodem pokarmowym. Dodatkowe narządy to zęby, język, gruczoły ślinowe, wątroba, pęcherzyk żółciowy i trzustka. Przewód pokarmowy trawi pożywienie, wchłania składniki odżywcze i eliminuje odpady. Cały przewód pokarmowy jest wyścielony komórkami nabłonkowymi, które stale się złuszczają i są zastępowane przez nowe. Gdy wymiana tych szybko rozwijających się

komórek jest wstrzymana na skutek chemioterapii lub naświetlania promieniami oprócz takich objawów jak opryszcz-ka jamy ustnej, ból gardła, pojawia się rozstrój żołądka. Zniszczenie nabłonka jelita cienkiego to nie tylko przyczyna złego samopoczucia, ale także utrata elektrolitów z powodu biegunki lub niedożywienie spowodowane złym wchłanianiem. Głównym zadaniem nabłonka w jelicie cienkim jest bowiem wchłanianie składników pokarmowych. Umożliwia to jego niezwykła budowa. Wyściółka jelita cienkiego jest pomarszczona, z aksamitnymi fałdami, zwanymi marszczkami. Marszczki są pokryte milionami występków zwanych kosmkami. Każdy kosmek ma milimetr długości i ma małą tętnicę, żyłę i naczynie limfatyczne, biegnące przez środek. Jest pokryty pojedynczą warstwą komórek, które mają jeszcze delikatniejsze wypustki na szczycie, nazywane mikrokosmkami. Każda komórka na kosmku ma ich około l 700. Pod mikroskopem mikrokosmki oglądane od góry dają wrażenie pędzelka i często nazywamy je „rąbkiem szczoteczkowym". Niektóre enzymy niezbędne do trawienia pożywienia są produkowane właśnie w rąbku szczoteczkowym, blisko szczytu każdego kosmka. Przetrawione składniki odżywcze przechodzą następnie przez ściankę kosmka do krwi lub naczyń limfatycznych. Taki układ 33

kosmków i mikrokosmków zwiększa powierzchnię wchłaniania jelita cienkiego do około 250 m2, czyli obszaru wielkości małego kortu tenisowego. Jeżeli leczenie nowotworu jak chemioterapia lub radioterapia, zniszczy komórki kosmków, niektóre składniki odżywcze nie mogą już być trawione (z powodu braku enzymów) i wchłaniane (z powodu braku mikrokosmków i kosmków). To może doprowadzić to do niedożywienia. Ponieważ układ pokarmowy jest otwarty na środowisko zewnętrzne i trujące składniki, często staje się miejscem rozwoju nowotworu. Podzielimy je na trzy grupy w zależności od lokalizacji: jama ustna, przełyk i żołądek; dodatkowe narządy - wątroba i drogi żółciowe, trzustka; jelito cienkie i grube. Rak górnego odcinka układu oddechowego i przewodu pokarmowego Obszar ten obejmuje narządy służące jednocześnie do oddychania i odżywiania się: wargi, jamę ustną, język, nos, zatoki przynosowe, gardło, gruczoły ślinowe ł szyję. Nowotwór płaskonabłonkowy, czyli rak jest najpowszechniejszą chorobą nowotworową tego obszaru. Ten rodzaj nowotworu jest silnie powiązany z ekspozycją na działanie trujących składników, takich jak alkohol, tytoń, przemysłowe substancje chemiczne. Ponieważ wszystkie powierzchnie, które wchodzą w kontakt z toksynami są w niebezpieczeństwie, nowotwór rozwijający się w jednej strukturze, często niezależnie pojawia się też w innej. Aby temu zapobiec i doprowadzić do wyleczenia tkanki nabłonkowej należy zadbać o wyeliminowanie wszelkich substancji toksycznych. Czasami zabieg usuwający zmiany nowotworowe może spowodować trudności w jedzeniu. Jeśli do tego dojdzie, należy koniecznie skontaktować się ze specjalistą od odżywiania lub dietetykiem, który podpowie jak dostarczyć pożywienie niezbędne dla organizmu, aby sam mógł się leczyć. Rak przełyku, żołądka, jelita cienkiego Połowa nowotworów przełyku pojawia się w środkowej części narządu, pozostałe występują w podobnej liczbie w odcinku górnym i dolnym. Większość nowotworów górnego odcinka przełyku to nowotwory płaskonabłonkowe, natomiast nowotwory dolnego odcinka to zwykle groczo-lakoraki. Nowotwory jelita cienkiego występują bardzo rzadko. Są to zwykle rakowiaki rozwijające się z pewnego rodzaju komórek hormonalnych, rozrzuconych w jelicie cienkim, lubchłoniakł, rozwijające się z komórek układu limfatycznego rozsianych w ścianie jelita. Rak jelita grubego Nowotwory okrężnicy, odbytnicy i odbytu sklasyfikowane są jako nowotwory jelita 34

grubego. Okrężnica jest najczęstszym miejscem pojawiania się guzów w przewodzie pokarmowym. Amerykańskie Towarzystwo Onkologiczne oblicza, że z około 151000 nowych przypadków tego typu nowotworów pojawiających się w USA - 98% to raki, z których 6070% umiejscowionych jest w dolnej jednej trzeciej okrężnicy i odbytnicy. Nowotwór wątroby i przewodu żółciowego Wątroba jest największym gruczołem, doglądającym i zarządzającym środowiskiem wewnętrznym. Spełnia różnorodne funkcje: • odbiera z jelit, przez żyłę wrotną, krew bogatą w składniki odżywcze i przetwarza białka i węglowodany, • jest odpowiedzialna za odtruwanie organizmu z różnych niepotrzebnych i toksycznych substancji, • działa jako magazyn przechowujący zapasy witamin B12, A i D oraz żelaza • jest to gruczoł wydzielania zewnętrznego, produkuje codziennie pół litra żółci. Żółć działa jako emulgator, umożliwia rozpuszczanie tłuszczów w wodnistej limfie. Bez odpowiedniej dostawy żółci, tłuszcz nie jest wchłaniany prawidłowo co prowadzi do stanu nazywanego biegunką tłuszczową. Wątroba ma do pewnego stopnia zdolność regeneracji. Jeśli duże obszary jej komórek zostaną zniszczone lub usunięte, a pozostała część jest zdrowa, wątroba zregeneruje się i podejmie większość swoich funkcji. Układ żółciowy obejmuje pęcherzyk żółciowy, w którym przechowywana jest żółć wytworzona przez wątrobę i przewody żółciowe, które łączą się z przewodem trzustkowym. Przewody żółciowe pozawątrobowe, prawy i lewy wychodzą z wątroby i łączą się, tworząc przewód wątrobowy wspólny. To właśnie tędy płynie żółć do jelita. Przewód pęcherzykowy z pęcherzyka żółciowego łączy się z przewodem wątrobowym wspólnym i wraz z nim tworzy przewód żółciowy wspólny. Żółć w drodze do dwunastnicy, może opuścić pęcherzyk żółciowy przez przewód pęcherzykowy, albo odwrotnie - dostać się do pęcherzyka żółciowego, gdzie zostanie przechowana. Przewód żółciowy wspólny łączy się z przewodem trzustkowym przenoszącym z trzustki enzymy trawienne, tuż przed wejściem do dwunastnicy w brodawce dwunastniczej Yatera. Najczęstszym nowotworem wątroby jest rak pierwotny wątroby (z komórek miąższu), ale najczęściej występują w niej guzy wtórne czyli przerzuty raka piersi, płuca czy narządów przewodu pokarmowego. Nowotwory dróg żółciowych to przede wszystkim raki pęcherzyka żółciowego, pozawąt-robowych przewodów żółciowych i brodawki dwunastniczej Vatera. Układ moczowy Oczyszczaniem krwi zajmuje się układ moczowy, do którego należą: para nerek z 35

moczowodami, pęcherz moczowy oraz cewka moczowa. Nerki, obie wielkości pięści, filtrują codziennie ponad 1700 l krwi, aby wyprodukować około l litra silnie zagęszczonego moczu. Mocz to jak woda po myciu: zawiera odpady, które wyrzuciły do krwi inne narządy. Mocz przechodzi z nerek w dół przez długi kanał zwany moczowodem i dociera do pęcherza. Pęcherz moczowy to pusty narząd mięśniowy, który rozciąga się, gdy jest wypełniony moczem. Mocz jest tam czasowo przetrzymywany przez jakiś czas, a następnie, gdy przekroczy pewną objętość, zostaje wypchnięty przez cewkę moczową. Czynność tę nazywamy oddawaniem moczu. Nerki pomagają również w utrzymaniu równowagi elektrolitów, wody i kwasów w organizmie. Najczęstszymi nowotworami nerek są: gruczolako-rak (zwany także rakiem jasnokomórkowym), stanowiący około 85-90% nowotworów tego narządu; guz Wilmsa (zwany też nerczakiem niedojrzałym), który jest nowotworem wieku dziecięcego, oraz nowotwór miedniczek nerkowych. Nowotwory moczowodów są rzadkie, przeważnie są to guzy wtórne, pochodzą z przerzutów. Najczęstszą postacią nowotworów pęcherza moczowego są nowotwory nabłonka przejściowego, które stanowią około 90% raków pęcherza, płasko-komórkowe i mieszane nabłonka przejściowego i komórek płaskich. Gruczolaki pęcherza są rzadkie i obejmują nowotwory sygnetowatokomórkowe oraz gruczolaki nerkopocho-dne. Wtórne guzy mogą się pojawić jako przerzuty z szyjki macicy, macicy, prostaty (gruczołu krokowego) i odbytu. Większość nowotworów cewki moczowej to raki płasko-komórkowe.

Męski układ rozrodczy

36

Męski układ rozrodczy obejmuje jądra, gdzie produkowana jest sperma, nasieniowody i cewkę moczową; mosznę, prącie i powrózek nasienny. Męski układ rozrodczy ma za zadanie produkować, transportować i wprowadzać nasienie do żeńskich dróg rodnych. Jądra i najądrze Jądra to para męskich gruczołów płciowych (gonad) umieszczonych w worku mosznowym. Jądra to miejsce produkcji nasienia i równocześnie gruczoły wydzielające męski hormon, testosteron. Nasienie wytworzone w jądrach wydostaje się przez najądrze, długi, cienki przewód ciasno zwinięty w spiralę. W najądrzu nasienie dojrzewa przez ok. 1-3 tygodni, zanim przejdzie nasieniowodem do członka. Drogi nasienne są otoczone warstwą tkanki łącznej. Ponad 95% nowotworów jąder to nasieniaki, których punktem wyjścia są komórki płciowe (gamety). Ponadto

występują nienasieniakowe nowotwory komórek płciowych, obejmujące raka zarodkowego, nabłoniak kosmówkowy złośliwy, nowotwory wielotkankowe (potworniaki) i guzy będące kombinacją tych wszystkich rodzajów. Prostata (gruczoł krokowy) Prostata to gruczoł otaczający cewkę moczową. Produkuje zasadową półpłynną substancję, która jest główną częścią płynu nasiennego. Rak prostaty to najczęściej spotykany nowotwór u mężczyzn. Co roku odnotowuje się ponad 100000 nowych przypadków. Prącie (członek, penis) ' Istnieją dwa rodzaje nowotworów tego narządu: rak członka i rak umiejscowiony rodzaj nowotworu, którego komórki złośliwe nie przedostają się do sąsiednich tkanek ani nie tworzą przerzutów do innych narządów.

37

Żeński układ rozrodczy Żeński układ rozrodczy obejmuje jajniki (gonady żeńskie), drogi rodne (macica, jajowody i pochwa) oraz sutki i srom. Drogi rodne produkują komórki jajowe, przyjmują nasienie. Układ płciowy żeński umożliwia zapłodnienie, rozwój płodu, poród i odżywianie potomstwa. Rak piersi jest najpowszechniejszym nowotworem u kobiet na zachodzie. Według Amerykańskiego Towarzystwa Onkologicznego, rocznie odnotowuje się około 143 000 nowych przypadków. Są to następujące nowotwory: rak przewodowy; rak zraziko-wy, guz liściasty oraz rak wewnątrzprzewodowy. Nowotwory związane z drogami rodnymi to: inwazyjne raki płaskokomórkowe szyjki macicy, sromu i pochwy; jasno-komórkowe gruczolakoraki pochwy; rak trzonu macicy i nabłoniak kosmówkowy złośliwy. Do nowotworów jajników należą m.in. rak (surowiczy, śluzówkowy, jasnokomórkowy

38

i śluzowy), złośliwe guzy komórek płciowych (rozrodczaki, guzy pęcherzyka żółtkowego i potworniaki). Wzrost zdrowej tkanki rozrodczej regulowany jest przez hormony płciowe. Nowotwory rozwijające się w tych tkankach również reagują na te hormony, zwiększając tempo swojego wzrostu. Podsumowanie Tkanki są zorganizowane w narządy, które wykonują określone funkcje. To jest tak jak w mieście, gdzie kilka wspólnot dostarcza pracowników, poświęcających czas na pewne prace. Narządy ciała organizują się w układy: grupy miast wytwarzających podobny produkt lub usługę. Istnieje 10 głównych układów narządów w organizmie. To, co wpływa na jeden narząd, wpływa na cały układ i stąd zdolność takiego układu do wytwarzania i utrzymywania tkanek w dobrym stanie.

39

NOWOTWÓR: KOMÓRKI STAJĄ SIĘ ZŁOŚLIWE Zrozumienie istoty nowotworu i guza nowotworowego wymaga wiedzy, jak normalna komórka zmienia się w komórkę o charakterze nowotworowym. W tym rozdziale prześledzimy życie jednej komórki nowotworowej od początku, przez transformację nowotworową aż do momentu, gdy rozprzestrzenia się ona na inne narządy. Zrozumienie każdej z faz rozwoju nowotworu jest ważne, ponieważ w tej wiedzy zawiera się klucz do leczenia. Od czasu do czasu jakiejś komórce przestaje odpowiadać istniejący stan rzeczy. Jak niezadowolony pracownik, nie chce, żeby ktoś jej mówił, jak żyć, gdzie mieszkać czy jak się rozmnażać. Zmienia swą zdolność do typowego wzrostu i rozwoju. Ten rebeliant potrafi klonować samego siebie, aż powstanie cały klan prowadzący do anarchii. Gdy ich liczba wzrasta, niektórzy anarchiści wskakują do układu transportowego (krwi) i wędrują do innych narządów, gdzie powodują dalsze zniszczenia. Przenikają do wspólnoty tkanek i wywołują strajki. Jeśli nie zacznie się ich kontrolować, ci dysydenci mogą w końcu przeszkodzić w dostawach pożywienia i kompletnie zakłócić porządek panujący w organizmie. W mieście z miliardami mieszkańców dysydenci nie są rzadko spotykani. Policja odpornościowa dysponuje wieloma technikami, aby odnaleźć i aresztować tych, którzy sprawiają kłopoty. Powstawanie raka jest procesem, w trakcie którego normalna komórka-obywatel zostaje zamieniona w nowotworowego anarchistę. Uważa się, że przyczyną tego zjawiska jest mutacja - zmiana materiału genetycznego w kwasie dezoksyrybonukleinowym DNA w jądrze komórki. Takie zmiany mogą wystąpić w grupie fosforanowej, w kolejności zasad lub trójwymiarowej budowie cząsteczki DNA. Mutacje najczęściej mogą spowodować takie czynniki jak: trucizny występujące w środowisku zwnętrznym, wirusy i promienie jonizujące. Mutacja to częste wydarzenie w życiu komórki, bo każdego dnia w DNA powstaje kilka tysięcy błędów. Komórki są stale bombardowane czynnikami rakotwórczymi. Niektóre występują w naturze, jak np. aflatoksyna z pleśni Aspergillusflavus i nitrozoamina wytwarzana w przewodzie pokarmowym. Ze spożytych związków azotowych (np. w wodzie z płytkiej studni). Inne atakują z nieba w postaci ultrafioletowego promieniowania słonecznego, albo przedostają się spod ziemi, jak na przykład promieniotwórczy radon obecny w glebie czy gazie ziemnym. Wdychamy wiele środków chemicznych wyprodukowanych przez człowieka np. dym papierosowy czy dymy przemysłowe, włókna azbestowe, niektóre środki owadobójcze i inne

40

chemikalia. Specjalne enzymy, które patrolują cząsteczki, szukając błędów, mogą wiele mutacji naprawić. Ponad dwadzieścia różnych enzymów sprawdza „błędy ortograficzne" w „wyrazach" DNA. Substancje znajdujące się w pożywieniu mogą zwiększyć zdolność enzymów do odszukania i naprawienia mutacji. Poza tym wiele mutacji pojawia się w sekwencji genetycznej, która decyduje o przeżyciu, a wtedy powodują śmierć komórki przed przekazaniem mutacji następnym pokoleniom. Tylko komórki, które zwalczą te mechanizmy ochronne, mogą stać się rakotwórcze. Na nieszczęście, mimo tak zorganizowanej obrony, od czasu do czasu dochodzi do powstania nowotworu. Ten proces odbywa się w trzech fazach: zapoczątkowanie procesu (inicjacja), utrwalenie się nowotworu (promocja) i wreszcie jego rozwój (progresja). Odżywianie ma wpływ na wszystkie trzy etapy. Powstawanie raka: początek nowotworu To nie sama komórka decyduje o tym, że zostaje anarchistą. Musi zaistnieć jakaś przyczyna. Jeżeli dojdzie do naprawienia mutacji i komórka bez przeszkód dzieli się, kopiując siebie z dokonaną mutacją, mówi się, że nastąpiła inicjacja. W momencie gdy inicjacja się zakończy, nie da się już odwrócić biegu rzeczy, ale zainicjowana komórka nie jest jeszcze nowotworem. Może się nim stać tylko wtedy, gdy zadziała, promotor. W większości przypadków to się nie zdarza i komórka rakowa ginie, zanim roześle swój wywrotowy manifest. Promotory to substancje, które wspomagają rozrost nowotworu z zainicjowanej komórki. Nie mają one wpływu na normalne komórki. Naukowcy twierdzą, że promotory nie oddziałują poprzez zmianę struktury DNA, gdyż skutki promocji nie są stałe i są odwracalne. Inicjowana komórka musi być stale pod działaniem promotora, aby rozwinął się nowotwór. Promotory zmieniają zdolność tej komórki do różnicowania się, pobudzając tworzenie się komórek, które nie mają zdolności dojrzewania. Niektóre czynniki rakotwórcze są zarówno inicjatorami, jak i promotorami. Mówi się o nich, że są pełnymi czynnikami rakotwórczymi. Na przykład żeński hormon estrogen jest promotorem w takich nowotworach zależnych od hormonów, jak rak sutka czy macicy. Gdy zwiększa się liczba promowanych komórek, stają się one bardzo podatne na wpływy innej grupy składników, nazywanych czynnikami progresywnymi. Czynniki te powodują rozmnażanie promowanych komórek oraz powodują dalsze mutacje (niszczenie chromosomów), na skutek czego, komórki przestają wyglądać i działać jak otaczający je sąsiedzi. Progresja, tak jak inicjacja, z punktu widzenia sił obronnych organizmu jest 41

procesem nieodwracalnym. Guzy nowotworowe Nowotwór doczepia się do tkanek i narządów i trzyma się ich uparcie. Często mówimy o nim tak, jakby to była jedna określona choroba, ale tak nie jest. Nowotwór to grupa chorób mających wspólną cechę: nienormalne komórki, które rozwijają się o wiele szybciej niż inne, tworzą zbitą grupę zwaną guzem, ale czasami mogą też występować w postaci rozproszonej. Onkologia (oncos to po grecku guz) jest to nauka o neoplazji (neo — nowy, plasia = wzrost), czyli o powstawaniu nowotworów. Nowotwór to inaczej neoplazma. Guz złośliwy zachowuje się jak pasożyt, odbierając normalnym tkankom substancje odżywcze i energię. Istnieje kilka grup nowotworów, spośród których dla uproszczenia można wyróżnić dwie główne grupy: łagodne i złośliwe. Zasadniczą cechą nowotworów łagodnych jest ich powolny rozrost i brak skłonności do przerzutów. Guzy złośliwe, zwykle rosną bardzo szybko i mogą rozprzestrzeniać się na odległe tkanki w procesie potocznie zwanym przerzutem. Niektóre z komórek nowotworowych oddzielają się od guza i wędrują do innych części ciała, zwykle w naczyniach krwionośnych lub limfatycznych. Wśród guzów złośliwych najczęściej występują raki (powstałe z tkanki nabłonkowej) i mięsaki (z tkanki łącznej). Na przykład rak piersi, skóry, oskrzeli to nowotwory, których punktem wyjścia był nabłonek znajdujący się w tych narządach. Mięsaki wyrastają z tkanek mezodermalnych takich jak mięsień, chrząstka czy kość. Obydwie te postaci nowotworów są roznoszone przez układ krwionośny lub limfatyczny. Typ histologiczny guza określany jest na podstawie wyglądu i budowy jego komórek pod mikroskopem. Wszystkie guzy lite składają się z dwóch części. Są to: 1. Miąższ, który tworzą dzielące się i rosnące komórki nowotworowe. Te komórki decydują o cechach i rodzaju nowotworu. 2. Zrąb, który jest tkanką wspierającą, utworzoną przez tkankę łączną i naczynia krwionośne. Bez pomocy zrębu guz nie przetrwałby. Krew dostarczana przez naczynia zrębu przekazuje guzowi pożywienie, a tkanka zrębowa stanowi obudowę dla miąższu. Leczenie nowotworu może być nastawione na tkanki miąższowe, tkanki zrębowe lub obydwie jednocześnie. Odpowiednie odżywianie równie wpływa na obydwa typy tkanek nowotworowych. Guzy Większość guzów złośliwych rośnie z pojedynczej, przekształconej komórki. Te samoklonujące się komórki są szczególnie podatne na dalszą mutację i produkują szczepy 42

podklonów. Podklony, które się nie uaktywniają, nie zwracają na siebie uwagi układu odpornościowego. Takie komórki żyją dłużej i mogą się mnożyć. Podklony, które prowokują system odpornościowy, są szybko niszczone przez białe krwinki. Podklony, które mają duże potrzeby odżywcze, nie rosną i nie rozprzestrzeniają się tak szybko jak te, które świetnie się czują w środowisku o małej ilości tlenu i energii. Jak zawsze, przetrwają najsilniejsi. Komórki w guzach nowotworowych wyróżniają się kilkoma różnymi cechami. •

Ponieważ

komórki

nowotworowe

są

z

natury

anarchistami,

rosną

w

nieuporządkowanych skupiskach i nie mają styczności z innymi komórkami. W przeciwieństwie do komórek prawidłowych, które lubią być ściśle związane z podłożem, komórki nowotworowe łatwo się przenoszą. • Komórki nowotworowe nigdy nie dojrzewają. Nigdy nie różnicują się na wyspecjalizowane grupy. Zawsze pozostają w wieku młodzieńczym, zachowują zdolność do rozmnażania, ale nigdy nie stają się określonym rodzajem komórki z konkretną pracą do wykonania.

• Komórki nowotworowe w pewnym sensie są nieśmiertelne. Prawidłowe komórki różnicują się i w końcu umierają po kilku podziałach. Niektóre komórki nowotworowe żyją w hodowlach laboratoryjnych przez dziesiątki lat.

43

Guzy nowotworowe mogą się rozprzestrzeniać przez naciekanie, przenoszenie się do innych okolic ciała i miejscowe niszczenie otaczających tkanek. Inwazja Aby komórki klonowe z guza mogły się rozprzestrzeniać, muszą: 1) znaleźć drogę wyjścia ze zdrowej tkanki otaczającej, . 2) przecisnąć się przez ścianę naczynia krwionośnego ł 3) wyjść z niego w innym odległym miejscu, aby zorganizować tu sobie nowe gospodarstwo. Pokazujemy to na ilustracji. Tkanka łączna, która otacza guz i ściany naczyń krwionośnych, nazywana jest niekiedy macierzą pozakomórkową. Komórki nowotworowe potrafią wydzielać enzymy, które rozpuszczają macierz pozakomórkową i formują tunel, przez który wędrują komórki. Niektóre powstające w tym czasie związki chemiczne wspierają rozwój

nowotworu. Gdy komórka krąży we krwi, jest poddawana działaniu armii komórek układu odpornościowego, zwłaszcza „naturalnego zabójcy" NK, opisanego w następnym rozdziale. Tempo dokonywania się przerzutów może być zwolnione, jeśli ta armia będzie

44

zdrowa i dobrze odżywiana. Ustalanie stadium rozwoju nowotworów Aby opisać zasięg zmian chorobowych w momencie diagnozowania, onkolodzy oceniają guz, używając systemu określania stadium rozwoju. System taki pomaga lekarzowi ustalić plan i porównać możliwości leczenia. Najczęściej używa się klasyfikacji TNM, zaproponowanej przez Amerykańską Wspólną Komisję ds. Nowotworów. • Litera T (od łacińskiego tumor- guz) określa guz pierwotny lub miejsce, w którym nowotwór powstał. Liczba przy literze T określa wielkość guza i stopień zajęcia sąsiadujących tkanek. TO określa nowotwór, który nie zaatakował miejscowych sąsiadujących tkanek (carcinoma in situ), a T4 bardzo duży guz, który spenetrował miejscowe tkanki i przeniknął do innych narządów. • Litera N (od łacińskiego nodus - węzeł chłonny) określa miejscowe lub zlokalizowane w innych obszarach organizmu węzły chłonne, do których spływa chłonka. Zakres zajęcia węzła przez nowotwór zawiera się między NO, jeśli węzeł nie jest dotknięty chorobą, a N4 przy dużej penetracji węzła. • Litera M (od łacińskiego metastasis- przerzut) określa albo brak przerzutów (MO) albo ich istnienie (Ml). Stąd wynik TON3M1 wskazuje, że duży guz nowotworowy rozwinął się w miejscowej tkance, zaatakowane są węzły chłonne i pojawiły się przerzuty. Oznaczenia tego systemu grupuje się w cztery fazy, określone rzymskimi liczbami od I do IV. Nowotwór w fazie I jest mały i istnieje w jednym miejscu, a w fazie IV nastąpiły już przerzuty. Dodatkowe zróżnicowania takich oznaczeń zależy od rodzaju nowotworu. Podsumowanie Powstawanie nowotworów odbywa się w wielu etapach, obejmuje różne rodzaje guzów i prawdopodobnie wiele mechanizmów. Guzy wyrastają, gdy wzrost komórki nie jest prawidłowo regulowany przez geny. Może to nastąpić, gdy mamy do czynienia z mutacją. Mutacje to zmiany w DNA komórki. Nawet małe zmiany w DNA powodują zmiany w genach, a tym samym w chromosomach. Mutacje mogą powodować zmianę chromosomów to jest, albo ich utratę, albo pojawienie się nowych, lub zmiany ich rozmieszczenia. Ponieważ mutacje mogą się okazać śmiertelne, organizm ma kilka sposobów na zapobieganie szkodom lub ich naprawianie.

45

ORGANIZM ODPOWIADA WALKĄ Mutacja to typowe zdarzenie w życiu komórki i dlatego organizm rozwinął mechanizmy zapobiegające powstawaniu szkód w procesie mutacji. Ten rozdział przedstawia dwa z tych mechanizmów: działanie układu odpornościowego i system przeciwutłeniaczy. Elementy układu odpornościowego patrolują układ krążenia i narządy. Ich misja polega na odnalezieniu ł zniszczeniu antygenów. System przeciwutłeniaczy wykorzystuje grupę pewnych substancji do ochrony komórek i tkanek. W tym rozdziale dowiemy się, jak te systemy obronne walczą, aby uwolnić twoje ciało od nowotworu. Opiszemy też, jakie rodzaje pożywienia i środków odżywczych są niezbędne do wspomożenia pracy tych systemów. Gdy myślimy o walce z przestępczością, wyobrażamy sobie policjantów ścigających złodziei, bandytów czy handlarzy narkotyków. Często ich wysiłki nie są wystarczające i przestępczość staje się nieuniknioną komplikacją w życiu społeczeństwa. Ale istnieje takie miejsce, w którym walka z intruzami jest prowadzona i wygrywana codziennie - to twoje ciało. W małym świecie organizmu ludzkiego występują trujące gazy, wolne rodniki, niszczące promieniowanie, bakterie, wirusy, pasożyty i inne źródła szkód. Ciało ludzkie ma dwa mechanizmy przeznaczone do radzenia sobie z tą sytuacją: układ odpornościowy, który zapobiega inwazjom organizmu, i system przeciwutłeniaczy, który chroni przed szkodami wywołanymi przez utlenianie. W ostatnich latach nauka uznała ogromną rolę, jaką te mechanizmy odgrywają w zapobieganiu chorobie nowotworowej. Często pomija się jednak ich zdolność do niszczenia nowotworów już istniejących oraz wielkie znaczenie odpowiedniego odżywiania, utrzymującego te systemy w szczytowej formie i efektywności. Układ odpornościowy Ciało ludzkie jest obdarzone zdolnością do chronienia się przed najeźdźcami powodującymi choroby. Możliwe jest to dzięki układowi odpornościowemu (zwanemu też immunologicznym - z łacińskiego immunitas, co znaczy „wolny od choroby"). Układ ten jest najmniejszy, a równie ważny jak wszystkie inne. W przeciwieństwie do pozostałych układów, opisanych w poprzednim rozdziale, układ odpornościowy nie ma własnych narządów. Składa się z indywidualnych, mikroskopijnych komórek i cząsteczek, które mają szeroki dostęp do każdego zakątka i zagłębienia naszego ciała. Do komórek odpornościowych należą limfocyty (białe krwinki), fagocyty (koorki żerne) i komórki niszczące (zwane naturalnymi zabójcami NK - z angielskiego natural killers), natomiast cząsteczkami są przeciwciała i interferon. Składniki układu odpornościowego podchodzą do pojawiających się obiektów na

46

zasadzie białe-czarne, czyli dobre-złe. Naukowcy nie wiedzą jeszcze, jakich kryteriów system odpornościowy używa do dokonywania takiej klasyfikacji. Jedna teoria mówi, że system odpornościowy potrafi rozpoznać różnicę między komórkami-obywatelami, tkankami i białkami, które należą do ciała („swój") i innymi białkami („obcy"). Jedna z nowszych teorii sugeruje, że system odpornościowy dostrzega różnicę między wszystkim, co powoduje stres komórki lub jej śmierć, a tym, co tych zjawisk nie spowoduje. Dokonuje tego przez wysłuchanie „niebezpiecznych sygnałów". Reakcja antygen -przeciwciało „Obce", czyli niebezpieczne białka, nazywamy antygenami. Antygenami mogą być peptydy umieszczone w ścianie żywej komórki, fragmenty zniszczonej obcej komórki lub zabłąkane białka. Każdy antygen ma cechy, które odróżniają go od innych antygenów. Dany antygen pobudza układ odpornościowy do utworzenia przeciwciała skierowanego przeciw niemu. Przeciwciała to cząsteczki białek immunogłobulin, które wchodzą w reakcję tylko z odpowiadającymi im antygenami, tak jak klucz pasujący do jednego zamka. Przeciwciała mogą być umieszczone na powierzchni leukocytu lub są wydzielane jako białka rozpuszczalne w wodzie i wtedy wędrują daleko poza miejsce powstania. Reakcja przeciwciało - antygen czasami powoduje unieszkodliwienie antygenu. W innych przypadkach przeciwciała formują smaczną warstwę na antygenie, przyciągając w ten sposób głodne komórki, oczyszczające ciało ze śmieci. Komórki żerne „Oczyszczacze" ciała, czyli komórki żerne to monocyty i białe krwinki, głównie obojętnochłonne (neutrofile), które prze-chwytują antygeny. Wędrują one po autostradach i drogach bocznych ciała, szukając czegoś do jedzenia. Jeśli biała krwinka obojętnochłonna znajdzie obcą komórkę czy białko, to po prostu ją zjada. Wchłonięta cząstka jest niszczona pociskiem wolnego rodnika, opisanego dalej w tym rozdziale. Monocyty patrolują krew. Niektóre z nich wędrują do tkanek, gdzie zmieniają się w komórki zwane makrofagami. Są one jeszcze skuteczniejszymi żołnierzami niż neutrofile. Kiedy makrofag staje oko w oko z antygenem, połyka go, trawi i pozostawia resztkę na powierzchni komórki. Ta resztka służy jako pamiątka po tym, co makrofag znalazł podczas swojej podróży i jest używana do pobudzania produkcji przeciwciał. Makrofagi mogą być też wzywane do zaatakowanych miejsc za pomocą sygnałów nadawanych przez limfocyty, co również zostanie później opisane. Makrofagi potrafią unieszkodliwiać mikroorganizmy. Komórki żerne należą też do grupy oczyszczającej pole bitwy. Zjadają martwe 47

leukocyty i bakterie, aby ich ciała nie powodowały infekcji. Limfocyty Limfocyty, rodzaj białych krwinek, są żołnierzami piechoty armii odpornościowej. Są dwa rodzaje limfocytów: komórki T (limfocyty T), które powstają w grasicy (od łacińskiego thymus- grasica) oraz komórki B, które powstają w szpiku (od .angielskiego bonę marrow szpik). Każda komórka T lub B jest tak zaprogramowana, aby mogła rozpoznawać jedno określone przeciwciało za pomocą receptora antygenowego, umieszczonego na błonie komórkowej. Każdemu rodzajowi antygenu odpowiada jeden rodzaj komórki B i jeden rodzaj komórki T. Limfocyty T tworzą oddział piechoty odporności komórkowej. Dzielą się one na dwa główne rodzaje: komórki T pomocnicze i komórki T cytotoksyczne. Pomocnik T pomaga komórce B w wytworzeniu przeciwciała. Limfocyty cytotoksyczne spełniają funkcje regulacyjne. Cytotoksyczne komórki T są najagresywniejszymi żołnierzami w armii. Potrafią wykryć szpiegów: komórki, które wydają się normalne z wyglądu, ale przenoszą w swoim wnętrzu wirusy lub zmutowane geny. Działając jednocześnie jako sędzia i kat, cytotoksyczna komórka T decyduje, kto jest „nienormalny", i zabija wrogą komórkę, dziurawiąc jej błonę lub zatruwając śmiertelnymi toksynami. Komórki T nie potrafią rozpoznać przeciwciał krążących we krwi. Reagują tylko na przeciwciała znalezione przez makrofagi i monocyty systemu fagocytarnego. Komórki B kontrolują oddział odporności humoral-nej piechoty. Potrafią wytwarzać ogromne kopie przeciwciał istniejących na własnej błonie komórkowej, a te, jako rozpuszczalne w wodzie wędrują w układzie krążenia, i szukają ofiar. „Naturalni zabójcy" W walce przeciwko nowotworowi najważniejsze są komórki „naturalni zabójcy". W przeciwieństwie do komórek T, nie muszą być one pobudzane do działania przez antygen. To oznacza, że są w stanie zaatakować i zabić wiele różnorodnych komórek, których nigdy wcześniej nie widziały. Po aktywacji przez cząsteczkę zwaną interleukina 2, „naturalni zabójcy" zabijają nawet te komórki rakotwórcze, które nie zostały rozpoznane przez komórki T i B. Dlatego utrzymanie tych superżołnierzy w dobrej formie jest tak ważne w walce z rakiem. Reakcja odpornościowa Gdy fragment białka antygenowego zostanie umieszczony na powierzchni komórki informującej o intruzie, na limfocytach B i T pojawia się odpowiednie przeciwciało. 48

Aktywacja limfocytu T następuje wtedy, gdy limfocyt z określonym przeciwciałem na swojej powierzchni spotka się z komórką, na której powierzchni ulokowany jest fragment antygenu. Aktywowane limfocyty T przesyłają sygnał alarmowy do innych limfocytów, informując o odkryciu wroga. Robią to przez wydzielanie chemicznych informatorów, zwanych limfokinami. Limfokiny stawiają w pogotowiu limfocyty B. Niektóre limfocyty B odpowiadają na taki alarm przez przemianę w szybko dzielące się komórki plazmatyczne i stają się ruchomymi fabrykami przeciwciał. Każda komórka plazmaty-czna wytwarza określone przeciwciało z prędkością 10 milionów cząsteczek na godzinę. Płyn tkankowy Wszystkie komórki odpornościowe tak długo podróżują we krwi, aż osiągną jeden z wielu narządów układu limfatycznego drugiego stopnia, np. węzły chłonne, śledzionę czy migdałki. Tam łączą się i mieszają z innymi, porozumiewając się z limfokinami i wymieniając informacje na temat rodzajów antygenów, jakie napotkały po drodze. W jednym gramie płynu śródtkankowego można znaleźć nawet miliard białych krwinek. Gdy antygen aktywizuje komórki B i T, doprowadzając do szybkiego ich podziału, lekarz może wyczuć zwiększone „zaludnienie" w węzłach chłonnych. Powiększone węzły chłonne są sygnałem, że odnaleziono antygen. Odżywianie a system odpornościowy Jak w każdej armii, również i w układzie odpornościowym wiele zależy od odpowiedniego wyżywienia żołnierzy. Ciało dorosłego człowieka produkuje 126 miliardów białych krwinek obojętnochłonnych. Zwykle około 25 miliardów patroluje krew, a około 25 miliardów stacjonuje w szpiku. Trzydzieści miliardów limfocytów mieszka w płynie śródtkankowym. To wszystko powoduje ogromne zapotrzebowanie na pokarm. Jeśli tych żołnierzy nie odżywi się odpowiednio, nie będą w stanie wykonać swoich zadań i nie będą mieć energii do rozmnażania. Niedobór pierwiastków śladowych i witamin zmniejsza aktywność żołnierzy. Oto lista podsumowująca, jakie braki mogą wpłynąć na układ odpornościowy. • Cynk - niedobór powoduje zmniejszenie aktywności limfocytów cytotoksycznych T i komórek NK • Żelazo - niedobór redukuje cytotoksyczność komórek NK, fagocytozę i zdolność białych krwinek obojętnochłonnych do niszczenia wroga, • Miedź - jej brak redukuje liczbę limfocytów T i hamuje działanie układu odpornościowego, 49

• Selen - jego brak obniża produkcję przeciwciał • Selen i witamina E - niedobór tych dwóch współdziałających elementów odżywczych obniża funkcję cytotoksyczną komórek NK, • Pirydoksyna (wit B6) - brak tej witaminy zmniejsza produkcję przeciwciał i obniża żywotność limfocytów. Na układ odpornościowy mają również wpływ następujące witaminy: • Witamina C - kwas askorbinowy, substancja zapobiegająca utlenianiu, która chroni płynne części komórki przed skutkami ubocznymi leczenia nowotworów. Jako środek antyhistaminowy hamuje działanie histaminy, która odgrywa rolę w powstawaniu reakcji alergicznych. • Witamina E - podobnie jak witamina C jest przeciwut-leniaczem. Chroni lipidowe składniki komórek, w tym błonę komórkową i błony otaczające różne organelle. Współdziała z selenem. • Witamina A - jest rozpuszczalna w tłuszczu jak witamina E i powstrzymuje wzrost i rozwój nowotworu. Jej brak zmniejsza liczbę komórek plazmatycznych wytwarzających przeciwciała. Ale silni wojownicy to tylko połowa sukcesu. Żołnierze odpornościowi powinni mieć dobre uzbrojenie i muszą umieć nadawać i odbierać wiadomości. Cząsteczki, które są bronią lub nośnikiem informacji, to białka, dlatego niedobór białek zmniejsza ilość przeciwciał, które armia mogłaby wyprodukować, i tym samym liczbę możliwych do przesyłania informacji. Równie ważne są elementy ochronne. Do pomocy potrzebne są też zapobiegające utlenianiu składniki odżywcze i substancje roślinne. Chronią one zdrowe komórki przed wolnymi rodnikami, pojawiającymi się w trakcie leczenia (szkodliwe cząsteczki opisane w następnym rozdziale). Tłuszcze, takie jak olej rybi czy lniany, ograniczają możliwość rozprzestrzeniania się komórek nowotworowych. Pewne rodzaje kwasów tłuszczowych wpływają na skład i wydolność błon komórkowych makrofagów, zwiększając ich aktywność w czasie niszczenia komórek nowotworowych. U zwierząt otrzymujących karmę bogatą w tłuszcze wielonienasycone

lub

nasycone,

cytotoksyczne

właściwości

makro-fagów

ulegają

zmniejszeniu. Wolne rodniki Jedną z najczęstszych przyczyn uszkodzeń prowadzących do śmierci komórki są wolne rodniki. Może do tego dojść na skutek naświetlania lub chemioterapii, starzenia się 50

komórki, zniszczenia przez fagocyty, stan zapalny tkanki albo proces niszczenia guza przez makrofagi. Wolny rodnik to cząsteczka, która ma samotny, pojedynczy elektron na orbicie zewnętrznej. Elektrony dążą do występowania parami, dlatego cząsteczki, które mają niedobór elektronu starają się pozyskać go z innej molekuły. Wchodzą w reakcje z lipidami (tłuszczami), białkami i węglowodanami. Szczególnie podatne na takie działanie są składniki błony komórkowej i DNA. Gdy dochodzi do reakcji, cząsteczka przestaje być reaktywna, traci agresywny charakter. Natomiast staje się nią cząsteczka, której zabrano elektron i dlatego z kolei ta zaczyna szukać elektronu dla siebie, rozpoczynając reakcję łańcuchową zniszczeń. Organizm dysponuje dwoma mechanizmami pozbywania się wolnych rodników: 1) Pozyskuje przeciwutleniacze (czynniki chroniące normalne cząsteczki przed utratą elektronów na rzecz wolnych rodników), wytwarzając je samodzielnie lub pobierając ze składników odżywczych. 2) W organizmie występują również enzymy neutralizujące wolne rodniki, które powstają w czasie prawidłowego metabolizmu. Przeciwutleniające składniki odżywcze Najlepiej poznanymi przeciwutleniającymi składnikami odżywczymi są B-karoten (prowitamina A), witaminy C i E oraz selen. Jest to jednak tylko wierzchołek góry lodowej. B-karoten to jeden z wielu karotenoidów z właściwościami przeciwutleniającymi, ale nie jest na pewno najsilniejszy. Inne silne karoteny obejmują a-karoten, (likopen barwnik czerwony pomidora), luteinę (barwnik ciałka żółtego) i krypto-ksantynę. Flawonoidy, do których należą karotenoidy, to duża rodzina barwników. Właściwości przeciwutleniające mają m.in. rutyna, miricetyna i flawony cytrusowe. Inne barwniki neutralizujące wolne rodniki to proantocyjaniny, tanina (garbnik) i antocyjanina. Enzymy przeciwutleniające Niezbędne organizmowi człowieka enzymy wytwarzane są przy użyciu matrycowego DNA. Chociaż niektóre witaminy, minerały i substancje pochodzenia roślinnego działają jako czynniki tłumiące wolne rodniki, to jednak główną ochronę przed nimi stanowi zespół enzymów. To one produkują broń, za pomocą której układ odpornościowy walczy z najeźdźcami i powstańcami. Główne enzymy używane w tej walce to peroksydaza glutationowa, dysmutaza nadtlenkowa i katalaza. Peroksydaza glutationowa Peroksydaza glutationowa używana jest głównie przez komórki wątroby, płuc, serca i 51

krwi do dezaktywacji wolnych rodników, zanim dojdzie do szkód. Znosi ona aktywność takich wolnych rodników jak nadtlenek wodoru i nadtlenek lipidowy, powstających w czasie reakcji rodników tlenowych z nienasyconymi kwasami tłuszczowymi błony komórkowej. W rezultacie błona komórkowa traci dwa podstawowe kwasy tłuszczowe: arachidonowy i lipidowy. Ta strata prowadzi do jej przepuszczalności, a to z kolei do zachwiania równowagi stężeń minerałów, takich jak wapń, magnez, sód i potas. W skład tego enzymu wchodzi selen, a witaminy C i E wzmagają jego efektywność. Niektóre wyniki badań sugerują, że połączenie selenu i witaminy E z glutationem jest bardziej skuteczne w zapobieganiu nowotworu niż użycie każdej z tych substancji osobno. Glutation i aminokwas cystyna mogą zwiększyć poziom peroksydazy glutatianowej. Glutation można znaleźć w wielu naturalnych produktach spożywczych lub można go do nich dodać. Dysmutaza nadtlenkówa i katalaza Dysmutaza nadtlenkowa (SOD) zapobiega szkodom dokonanym przez wolne rodniki. Jeśli działanie wolnych rodników nadtlenkowych nie zostanie powstrzymane, następuje zwyrodnienie komórki. Dysmutaza redukuje wolne rodniki do mniej toksycznego nadtlenku wodoru. Rodnik hydroksylowy jest niebezpieczny, gdyż kradnie elektrony właściwie z każdej cząsteczki organicznej jaka znajdzie się w okolicy. Do działania dysmutazy w mitochondrium, niezbędny jest magnez a w cytoplazmie, miedź i cynk. Katalaza to enzym, który kończy reakcje zapoczątkowane przez dysmutazę. Redukuje nadtlenek wodoru w wyniku czego powstają tlen i woda. Katalaza wykonuje swoją pracę we krwi i w peroksysomach (organellach zawierających enzymy). Do pomocy potrzebuje żelaza. Podsumowanie Układ odpornościowy jest czymś w rodzaju armii z ogromnym kontyngentem żołnierzy, obejmującym limfocyty, fagocyty, makrofagi i komórki NK. Komórki te albo zabijają najeźdźców bezpośrednio, albo wydzielają substancje służące do zniszczenia wrogów pośrednio. Aby wykarmić komórki odpornościowe i dostarczyć przeciwutleniaczy niezbędnych do ochrony zdrowych komórek w czasie leczenia nowotworu, niezbędne jest właściwe odżywianie. Tak jak wszystkie armie, nasza odpornościowa musi być dobrze karmiona, aby mieć siłę do walki. Organizm dostarcza armii wszystkie niezbędne skład- niki odżywcze. Ale w związku z tym ty z kolei musisz je dostarczyć organizmowi w postaci dużych ilości owoców, warzyw, produktów pełnoziarnistych i innej zdrowej żywności. To zapewni wszystkie składniki odżywcze, znane i nieznane, jakich potrzebuje twoja armia immunologiczna.

52

WĘGLOWODANY A CHOROBA NOWOTWOROWA Weglowodany są wytwarzane przez rośliny jako forma przechowywania energii pobieranej ze słońca. W diecie człowieka węglowodany zapewniają większość energii potrzebnej komórkom. Węglowodany przenoszone są z krwią jako glukoza, której stężenie jest regulowane przez hormon - insulinę. Duże stężenie cukru dokarmia guzy nowotworowe. W tym rozdziale opisujemy wpływ węglowodanów na ilość glukozy we krwi i na przebieg choroby nowotworowej. Bez wątpienia węglowodan to mój ulubiony makroskład-nik odżywiania. Wypełnia żołądek i uspokaja umysł, jak żaden inny środek odżywczy. Istnieją trzy główne rodzaje węglowodanów: monosacharydy, disacharydy (dwucukry) i polisacharydy (wielocukry). Monosacharydy Węglowodany (cukry) proste łatwo rozpoznać w pożywieniu ze względu na ich słodki smak. Najprostszą jednostką węglowodanów są monosacharydy (mono = jeden, sacchari-de = cukier), a głównym węglowodanem naszego ciała jest glukoza. Inne monocukry, o których być może już słyszałeś, to fruktoza (główny cukier w owocach) i galaktoza (cukier, który wraz z glukozą tworzy laktozę, czyli cukier mlekowy). Monocukry dzieli się na podstawie liczby atomów węgla. Fruktoza, glukoza i galaktoza mają po 6 atomów węgla, 12 atomów tlenu i 12 atomów wodoru rozłożonych w pierścieniu. Nazywamy je heksozami (hex = sześć, ose = cukier). Wzór cząsteczkowy zapisujemy: C6H12O6. Węglowodany i większość tłuszczów, dostarczają organizmowi glukozy. Glukoza jest paliwem dla prawie wszystkich komórek, a przy tym jest jedyną formą cukru, jaka może być transportowana we krwi. Na przykład centralny układ nerwowy używa aż dziewięciu łyżek stołowych glukozy każdego dnia, a krwinki czerwone trzech. Dwucukry Dwa połączone monocukry tworzą dwucukier. W pożywieniu znajdują się trzy dwucukry. Sacharoza jest dwucukrem, który prawdopodobnie znamy najlepiej, ponieważ jest jedynym składnikiem rafinowanego białego cukru. Składa się z jednej cząsteczki glukozy połączonej z jedną cząsteczką fruktozy. Laktoza znajduje się tylko w mleku i to ona wspomaga wchłanianie wapnia z mleka. Laktoza zbudowana jest z jednej cząsteczki glukozy i jednej cząsteczki galaktozy. Maltoza składa się z dwóch cząsteczek glukozy. Znajduje się tylko w kiełkujących ziarnach zbóż i używa się jej do produkcji napojów słodowych. Syrop słodowy z jęczmienia to smaczna substancja, której można używać zamiast cukru. Enzymy: sacharaza i laktaza są niezbędne do rozbicia sacharozy i laktozy na

53

monocukry składowe. Cukry te są wchłaniane przez szczytową część mikrokosmków jelita cienkiego. Wszystko, co może uszkodzić mikrokosmki, a więc np. chemioterapia czy naświetlania, ma też wpływ na zdolność organizmu do trawienia i wchłaniania cukrów. Ograniczenie tych czynności może spowodować, że sacharoza czy laktoza dotrą do okrężnicy nie strawione, tam przyciągną do siebie wodę i dojdzie do biegunki. W dodatku bakterie w okrężnicy spowodują fermentację cukru i w rezultacie wzdęcia oraz bolesne skurcze. Miliony ludzi w USA utraciły zdolność do trawienia laktozy, jest to choroba zwana nietolerancją lakto-zową. Zaburzenie to może być okresową dolegliwością podczas leczenia nowotworu. Jeśli nie możesz jeść pożywienia zawierającego laktozę, wybierz dietę z rozdziału 25 albo uzupełniaj brak laktazy w postaci proszku lub tabletek. Wielocukry Łańcuchy kilku cukrów prostych nazywamy wielocukrami lub polisacharydami (poly dużo, wiele). Wielocukry zawarte w pożywieniu to: skrobia, dekstryna, celuloza i glikogen. Połowa węglowodanów, które spożywamy, to skrobia. Gotowanie jedzenia zmiękcza komórki, które zawierają skrobię i następuje ich rozerwanie, co udostępnia skrobię enzymom trawiennym przewodu pokarmowego. Każda roślina produkuje swój własny, unikalny rodzaj skrobi. Poszczególne rodzaje różnią się między sobą liczbą cząsteczek glukozy i ich rozmieszczeniem. Skrobia może występować w formie prostych łańcuchów łączących pierścienie glukozy lub w postaci różnie rozmieszczonych rozgałęzień. Skrobia zawiera więc energię uwalnianą stopniowo, gdyż glukoza uwalnia się z niej do krwioobiegu cząsteczka po cząsteczce, a więc z pewnym opóźnieniem. Gdy nastąpi częściowe rozbicie skrobi, tworzą się dekstryny. Dzieje się to np. podczas używania suchego ciepła do przygotowania potraw (chleb opiekany w tosterze) lub podczas działania enzymów trawiennych. Dekstryny są słodsze niż skrobia i lepiej się rozpuszczają. Cwibak to suchy, twardy chleb upieczony ze skrobi rozbitej na dekstrynę, łatwy do strawienia i dlatego karmi się nim dzieci. Syrop kukurydziany to częściowo rozbite łańcuchy skrobi kukurydzianej. Rośliny magazynują węglowodany w formie skrobi, natomiast zwierzęta w postaci dużych cząsteczek zwanych glikoge-nem. Glikogen to najbardziej dostępna postać spolimeryzo-wanej glukozy. Wątroba i mięśnie magazynują około 300 g glikogenu wystarczająca ilość paliwa dla organizmu na pół dnia. 0ednakże mięso, które spożywamy, zawiera bardzo mało glikogenu, gdyż zmienia się on w kwas mlekowy, w czasie uboju). Jeśli jemy więcej węglowodanów niż potrzebujemy w danej chwili, to ich nie wykorzystana część jest magazynowana właśnie jako glikogen. Jeżeli nie jest już możliwe magazynowanie węglowodanów w wątrobie, z powodu braku miejsca, reszta węglowodanów zostaje 54

zamieniona w tłuszcz i przechowana w tkance tłuszczowej. Celuloza to substancja organiczna (czyli zawierająca węgiel) najobficiej występująca na Ziemi. Tworzy podstawowy zrąb ścian komórkowych prawie wszystkich roślin i nadaje im kształt. Glukoza, która wchodzi w skład celulozy, tworzy w niej taki rodzaj wiązań, których nie są w stanie rozbić produkowane w organizmie człowieka enzymy. To dlatego celuloza z owoców, jarzyn, warzyw strączkowych czy zbóż dociera do okrężnicy w postaci nie strawionej. Celuloza jest składnikiem błonnika, który pochłania i utrzymuje wodę, zmiękczając kał i zwiększając jego masę. Błonnik Często słyszymy, że pożywienie musi zawierać niezbędny błonnik (niestrawne resztki pokarmowe), aby lepiej funkcjonowały drogi pokarmowe i aby zmniejszyć ryzyko powstania nowotworu, chorób serca, nadciśnienia i cukrzycy. Jednakże żadna definicja „błonnika" nie jest akceptowana całkowicie i nie do końca wiadomo, w jaki sposób zapobiega on chorobom. Słuszne wydaje się twierdzenie, że błonnik to grupa węglowodanów czy substancji zawierających węglowodany, które mają następujące trzy cechy: 1) są oporne na ludzkie enzymy trawienne, 2) docierają do okrężnicy prawie w takiej samej postaci, w jakiej zostały zjedzone, 3) mają pewien wpływ na funkcjonowanie układu pokarmowego. Błonnik składa się z celulozy, hemicelulozy, pektyn i substancji kleistych. Błonnik oczyszczony to naukowa miara ilości celulozy i ligniny w pożywieniu, poddanym w laboratorium działaniu kwasów i zasad. Ilości przybliżone często znajdujemy w tabelach dotyczących odżywiania. Błonnik dietetyczny obejmuje dwa do pięciu razy więcej substancji niż oczyszczony, w tym celulozę, ligninę, hemicelulozę, substancje kleiste, pektynę i inne składniki. Istnieją dwie podgrupy błonnika - błonnik rozpuszczalny i błonnik nierozpuszczalny. Błonnik rozpuszczalny Jak sama nazwa sugeruje, błonnik ten może się rozpuścić w wodnistej zawartości przewodu pokarmowego, po czym zostaje zagęszczony do stanu galaretowatego. Łatwo dochodzi wtedy do fermentacji błonnika dzięki przyjaznym bakteriom, które żyją w okrężnicy i mają wpływ na funkcjonowanie całego organizmu. Błonnik rozpuszczalny dociera do okrężnicy w postaci nie strawionej. Tam następuje fermentacja i wytwarzane są gazy (dwutlenek węgla, wodór i metan), kwas mlekowy i krótkołańcuchowe kwasy tłuszczowe, głównie octany, propioniany i maślany. Produkty fermentacji oddziałują na komórki przewodu pokarmowego lub są wchłaniane do krwi. Krótkołań55

cuchowe kwasy tłuszczowe mogą powędrować do wątroby, gdzie obniżają produkcję cholesterolu i wpływają na metabolizm glukozy i tłuszczów. Dieta bogata w błonnik rozpuszczalny obniża stężenie cholesterolu i insuliny we krwi a zwiększa uczucie sytości. Błonnik rozpuszczalny zwalnia też szybkość przechodzenia pokarmu z żołądka. Pektyna i substancje kleiste to właśnie błonnik rozpuszczalny. Błonnik nierozpuszczalny Inny rodzaj błonnika, nierozpuszczalny, nie odpowiada bakteriom okrężnicy i opuszcza organizm prawie w takiej samej postaci, w jakiej się do niego dostał. Błonnik nierozpuszczalny wpływa na przewód pokarmowy, zwiększając ilość kału przez zatrzymywanie wody. To z kolei zwiększa częstotliwość oddawania kału, pobudza ruchy perystaltyczne jelit i skraca czas wędrówki pożywienia przez przewód pokarmowy. Dieta bogata w błonnik nierozpuszczalny wpływa na zmniejszenie ryzyka rozwoju nowotworu okrężnicy i odbytnicy, likwiduje zaparcia i obniża ciśnienie krwi. Błonnik nierozpuszczalny to głównie celuloza i lignina. Celuloza jest węglowodanem roślinnym zawartym w miazdze owocowej i jarzynowej, skórce, łodygach i liściach, a także w zewnętrznej otoczce orzechów, nasion i ziarna. Hemi-celuloza to wielocukier zbudowany z heksoz, pentoz i form kwasowych heksoz i pentoz oraz glukozy. Znajduje się zwykle tam, gdzie celuloza. Lignina nie jest węglowodanem, chociaż znajduje się w błonach komórkowych roślin. Źródłem ligniny są otręby pszenne i zdrewniałe części owoców i warzyw. Obecność ligniny w diecie obniża wskaźnik zachorowalności na nowotwory piersi i jajników. Alkohol Gdy drożdże fermentują glukozę w cukrze, owocach i ziarnach, wytwarza się etanol. Pod względem chemicznym etanol jest małą, rozpuszczalną w wodzie cząsteczką, łatwo wchłanianą. Jej metabolizm i odtruwanie następują głównie w wątrobie. Działanie alkoholu jest obosieczne. U niektórych osób powoduje uzależnienie, innym pomaga utrzymać zdrowie. Alkohol może wpływać na leki i zmieniać skutki ich działania, toteż ważne jest, abyś powiedział swojemu lekarzowi, ile alkoholu dziennie wypijasz. Alkohol ma zgubny wpływ na wątrobę zwłaszcza w czasie, kiedy narząd ten potrzebuje pomocy. Lepiej unikaj alkoholu podczas choroby nowotworowej. Gdybyś chciał nadal korzystać z dobrodziejstw, jakie daje wino, zamień je na sok z czerwonych winogron. Rola węglowodanów Organizm potrzebuje starych dostaw węglowodanów w postaci glukozy, bo tylko wtedy

wszystkie

reakcje

przemiany

materii

(metabolizm)

zachodzą

prawidłowo. 56

Najważniejsze są potrzeby energetyczne organizmu. Głównym zadaniem węglowodanów jest dostarczenie energii. Każdy gram węglowodanów daje około czterech kilokalorii (zwykle używamy skróconej nazwy „kalorie") energii. Dotyczy to zarówno cukrów prostych, jak i skrobi. Węglowodany wpływają też na oszczędzanie białka. Oznacza to, że jeśli nie dostarczymy organizmowi odpowiedniej ilości węglowodanów, to organizm zacznie traktować białko jako źródło energii. Aby aminokwasy były właściwie wchłaniane i pożytkowane, muszą być spożywane razem z węglowodanami. Dlatego, aby zwiększyć ilość białka wykorzystywanego do budowy nowych tkanek, trzeba przejść na dietę bogatą w węglowodany. Węglowodany są również niezbędne do prawidłowego metabolizmu tłuszczów. Jeśli nie dostarczymy organizmowi odpowiedniej ilości węglowodanów, to do uzyskania energii zacznie zużywać tłuszcze. O to może chodzić w diecie odchudzającej. Niestety, pośrednimi produktami takiego procesu są ketony, które mogą powodować kwasicę (zbyt dużo kwasu we krwi). Sód łączy się z tymi kwasami, a utworzone sole sodowe dostają się do moczu. Duże stężenie sodu powoduje, że do moczu trafia więcej wody, co prowadzi do odwodnienia i usunięcia nadmiaru sodu. Początkowa utrata masy ciała w czasie stosowania diety niskokalorycznej jest spowodowana właśnie utratą wody, a przyczyną nieświeżego oddechu są ketony wydzielane przez płuca. Glukoza jest w zasadzie jedynym źródłem energii dla mózgu. Brak glukozy lub tlenu do spalenia glukozy kończy się trwałym uszkodzeniem mózgu. Węglowodany i ich produkty są prekursorami kwasów nukleinowych, macierzy tkanki łącznej i galaktozydów tkanki nerwowej.

57

Jak rozpoznawać cukier Informacje o zawartości cukru często pojawiają się na opakowaniach artykułów spożywczych i listach składników pod różnymi nazwami. Uważaj, gdy na etykiecie zobaczysz następujące nazwy: Cukier

Słód jęczmienny

Fruktoza

Słodzony naturalnie

Cukier mlekowy

Słodzony sztucznie

Dekstroza

Sacharoza

Dosładzany

Skoncentrowany sok owocowy

Glukoza

Sok owocowy

Laktoza

Syrop kukurydziany

Maltoza

Syrop kukurydziany wysokofruktozowy

Melasa

Syrop z ryżu brązowego

Miód Tak zwana zdrowa żywność, która jest dobrym źródłem węglowodanów, dostarcza organizmowi również białko, sole mineralne, witamin z grupy B, niezbędnych do metabolizmu węglowodanów. Metabolizm węglowodanów Węglowodany przed wchłonięciem w przewodzie pokarmowym muszą być rozbite na wolne monocukry. Glukoza wchłonięta przez jelito natychmiast wędruje do żyły wrotnej, która z krwią transportuje ją do wątroby, a stamtąd przechodzi do krążenia ogólnego. W czasie trawienia pokarmu, rośnie ilość glukozy we krwi. W odpowiedzi na to trzustka wydziela do krwi hormon zwany insuliną. Glukoza i insulina jednocześnie docierają z krwią do głodnych komórek. Glukoza nie może dostać się do wnętrza komórki bez insuliny. Insulina działa niczym klucz, który otwiera drzwi komórki i uruchamia receptory (odbiorniki). Jeśli ilość wydzielonej insuliny nie jest wystarczająca, komórki zostają otoczone przez glukozę, która nie może się do nich dostać, gdyż wszystkie drzwi są zamknięte. Na tym polega mechanizm cukrzycy. Część nadmiaru glukozy jest wydzielana z moczem a badania laboratoryjne wykazują jej obecność. Jeśli glukoza dostanie się do komórki, może być użyta na różne sposoby. Jeżeli komórka jest głodna, glukoza zostanie natychmiast wykorzystana do produkcji energii, w

58

innym wypadku, glukoza jest zamieniana w glikogen i w ten sposób zmagazynowana. Po napełnieniu magazynu, pozostała glukoza zostaje zamieniona w tłuszcz i zgromadzona przede wszystkim w komórkach tłuszczowych. Następnym razem, kiedy komórki będą miały zapotrzbo-wanie na energię, a w posiłku nie zostanie dostarczona glukoza, glikogen przechowywany w mięśniach i wątrobie z powrotem zostanie zamieniony w glukozę i komórki zostaną nakarmione. Po zużyciu całego glikogenu, do produkcji glukozy zostanie wykorzystany tłuszcz. To pobudza apetyt, i jesz więcej, aby dostarczyć organizmowi nowej glukozy. Proces produkowania nowej glukozy nazywamy glukoneoge-nezą (glucosa = cukier, neo = nowy, genesis = powstawać). Czasami, gdy insulina i glukoza spotykają się przed głodną komórką, okazuje się, że ma ona za mało wejść i receptorów. To powoduje opór insulinowy, który określa się jako zmniejszenie tolerancji insulinowej. Fruktoza również jest wchłaniana przez układ wrotny. W wątrobie układ atomów fruktozy musi być zmieniany, aby mogła z niej powstać glukoza. Następnie, w razie potrzeby, wątroba uwalnia glukozę do organizmu. Węglowodany a choroba nowotworowa Komórki nowotworowe lubią glukozę i zmieniają metabolizm organizmu, aby pozyskać jej jak najwięcej. Dążą do tego, zwiększając w wątrobie glukoneogenezę z aminokwasów, co prowadzi do utraty tkanki mięśniowej układu szkieletowego i narządów wewnętrznych. Opór insulinowy zwiększa się, więc glukoza nie może się dostać do zdrowych komórek, a to wszystko powoduje hiperglikemię, czyli duże stężenie glukozy we krwi. Jednym z głównych celów terapii polegającej na odpowiednim odżywianiu jest uniemożliwienie guzowi zdobycie glukozy, a jednocześnie dostarczenie odpowiedniej ilość tego monocukru ośrodkowemu układowi nerwowemu i do wytwarzania czerwonych krwinek. Można to osiągnąć, utrzymując jednakowy poziom cukru we krwi. Stanie się tak, jeśli zastosujesz się do następujących wskazówek: • Unikaj jedzenia i picia na pusty żołądek wszystkiego, co ma słodki smak. Chodzi tu o soki ze słodkich owoców, warzyw, owoce, słodzone płatki śniadaniowe, miód i inne płyny słodzone jakimkolwiek cukrem. • Zawsze jedz posiłek złożony z różnych pokarmów. Posiłek bogaty w węglowodany i błonnik zwolni proces opuszczania żołądka przez jedzenie, a więc opóźni uwalnianie glukozy. • Jedz słodkie rzeczy, np. owoce, tylko z głównymi posiłkami. Pij rozcieńczone soki z owoców mało słodkich oraz warzyw tylko w czasie posiłków złożonych z tłustych dań. 59

Dieta, w której większość kalorii pochodzi z nierafinowa-nych węglowodanów ma też inne składniki odżywcze, które powstrzymują wzrost komórek nowotworowych. Podsumowanie Węglowodany to różnej długości łańcuchy cukrów. Organizm zużywa je, aby uzyskać energię cieplną i mechaniczną, zaoszczędzić białka i tłuszcze oraz nakarmić pożyteczne bakterie okrężnicy i dostarczyć niestrawiony błonnik niezbędny do prawidłowego funkcjonowania tego jelita. Zdrowa żywność bogata w złożone węglowodany zapobiega zwiększaniu się stężenia glukozy, która mogłaby karmić komórki nowotworowe. Dostarcza też witamin niezbędnych do walki z rakiem, soli mineralnych i związków fitochemicznych.

60

LIPIDY, TŁUSZCZE I OLEJE Zwierzęta wytwarzają tłuszcze (lipidy), aby magazynować energię zdobytą w pożywieniu. Energia może być składowana w postaci tłuszczów, węglowodanów lub białek. Wszystkie tłuszcze zawierają w jednej jednostce tę samą liczbę kalorii, ale nie wszystkie wytwarzane są w ten sam sposób. Ten rozdział pomoże ci odróżnić tłuszcze zdrowe od tych, które mogą wpłynąć na powstanie i rozwój nowotworów. Wyraz „tłuszcz" przeważnie przywodzi na myśl negatywne skojarzenia. Ale należy pamiętać, że pod tą nazwą nie kryje się jednolita grupa substancji chemicznych. Niektóre tłuszcze są dla zdrowia dobre, inne złe. Czasami to nie sam tłuszcz powoduje problem, ale ilość jaką spożyliśmy. Wyrazy: „tłuszcze" i „lipidy" są używane zamiennie do określenia tej samej substancji odżywczej. Oleje (które są płynnymi tłuszczami) należą właśnie do grupy lipidów. Ogólnie mówiąc, lipidy są substancjami organicznymi (czyli zawierającymi węgiel), które nie rozpuszczają się w wodzie. Inne określenia, które powodują nieporozumienia, to tłuszcze nasycone, tłuszcze wielonienasycone, tłuszcze ome-ga-3, olej ogórecznikowy, niezbędne kwasy tłuszczowe, nieistotne kwasy tłuszczowe, olej rybny, olej z oliwek, cholesterol, lecytyna. Uważa się, że te substancje wpływają na LDL (lipoproteiny małej gęstości), HDL (lipoproteiny małej gęstości) i VLDL (lipoproteiny bardzo dużej gęstości). Wszystkich tych określeń tłuszczów używamy na co dzień w rozmowach, ale niewiele osób tak naprawdę wie, czym one są i jak działają na organizm. Aby docenić ważną rolę lipidów w walce z nowotworem, musimy się odwołać do biochemii. Kwasy tłuszczowe Podstawową częścią lipidów są kwasy tłuszczowe. Zbudowane są one z atomów węgla ułożonych w łańcuch. Na jednym końcu łańcucha jest grupa metylowa (CH3), a na drugim - grupa karboksylowa (COOH). Dwa mniejsze kwasy tłuszczowe mogą się połączyć w dłuższy łańcuch poprzez połączenie grupy metanowej jednego z nich z grupą karboksylowa drugiego.

Kwasy tłuszczowe, które budują bloki lipidów, można sklasyfikować według stopnia 61

nasycenia, lokalizacji pierwszego podwójnego wiązania i długości łańcucha węglowego. Nasycone i nienasycone kwasy tłuszczowe Każdy atom węgla w łańcuchu węglowym kwasu tłuszczowego łączy się z dwoma atomami wodoru. Gdy łańcuch węglowy kwasu tłuszczowego ma wszystkie atomy wodoru, które może przyłączyć, to taki kwas nazywamy nasyconym. Jak widać, łańcuch tłuszczowy nasycony jest prosty, a to ułatwia cząsteczkom tłuszczu nasyconego ułożyć się, ściśle przylegać do siebie. Efektem tego jest tłuszcz, który w temperaturze pokojowe.} ma postać ciała stałego. Nasycone kwasy tłuszczowe są trwałe i nie jełczeją szybko. Jednakże wiele tłuszczów nasyconych zwiększa poziom wytwarzanego cholesterolu i jego ilość we krwi. Masło jest tłuszczem naturalnym, bogatym w nasycone kwasy tłuszczowe.

Jeśli dwa atomy wodoru zostaną usunięte z dwóch sąsiednich atomów węgla, atomy węgla wykorzystują wolne wiązania do utworzenia nowego połączenia i tworzą wiązanie podwójne. Kwas tłuszczowy z jednym podwójnym wiązaniem nazywamy kwasem tłuszczowym jednonienasyconym. Podwójne wiązanie powoduje powstanie węzła w łańcuchu, co sprawia, że poszczególne łańcuchy trudno ściśle obok siebie poukładać, tak jak trudno poukładać składane krzesła, jeśli jedno z nich jest rozłożone. Łańcuchy, podobnie jak składane krzesła, przewracają się wtedy jeden na drugi. Oto dlaczego tłuszcz z podwójnym wiązaniem przybiera postać płynną. Im więcej w nim jednonienasyconych kwasów tłuszczowych, tym chętniej staje się płynny.

W dłuższych łańcuchach węglowych może powstać więcej podwójnych wiązań. Takie kwasy nazywamy wielonienasyco-nymi. Ponieważ mają one więcej węzłów, tłuszcze z nich zbudowane, są w temperaturze pokojowej płynne. Kwasy te powodują także elastyczność komórek. Podwójne wiązania w kwasach wielonienasyconych są bardzo podatne na działanie tlenu atmosferycznego. Utlenienie powoduje zmiany w smaku i zapachu, które nazywamy

62

jełczeniem.

Zjełczałe oleje mogą być trujące, jeśli spożyje się je w dużej ilości. Aby zapobiec procesowi jełczenia niektórych kwasów wielonienasyconych, dodaje się wodór do atomów węgla połączonych podwójnym wiązaniem, co powoduje przerwanie tego wiązania i nasycenie go atomami wodoru, a kwas tłuszczowy staje się dzięki temu trwalszy. Proces taki nazywamy w chemii uwodornieniem, a w odniesieniu do tłuszczów -utwardzeniem. Utwardzone oleje w temperaturze pokojowej są ciałem stałym. Im większy poziom nasycenia, tym twardszy staje się tłuszcz. I odwrotnie, im mniejsze nasycenie, tym tłuszcz bardziej płynny. Jeśli kwasy tłuszczowe zostaną poddane procesowi uwodornienia, to nastąpi zwiększenie nasycenia tłuszczu. Spożywanie dużej ilości tłuszczów nasyconych jest czynnikiem ryzyka wielu chorób.

Liczba omega i długość Innym sposobem klasyfikacji kwasów tłuszczowych jest uwzględnienie miejsca pierwszego wiązania podwójnego. Określa się je licząc od grupy metylowej cząsteczki. Na przykład we wzorze kwasu wielonienasyconego ze str. 96, pierwsze podwójne wiązanie znajduje się przy trzecim atomie węgla. Dlatego mówimy, że ma on liczbę omega 3Coraz więcej mówi się obecnie o olejach bogatych w kwasy tłuszczowe typu omega 3 (zwłaszcza o oleju rybnym). Trzy ważne kwasy tłuszczowe omega 3 to: EPA - kwas eikozapentaenowy, DHA kwas

dekozaheksaenowy

i

kwas

linolenowy.

Zmniejszają

one

ilość

tłuszczów

(trójglicerydów), zdolność zlepiania się płytek krwi i oczyszczają tętnice z pozostałości tłuszczu. Proces ten, nie został do dzisiaj wyjaśniony. Aby dostarczyć organizmowi wspomnianych tłuszczów, jedz ryby razem ze skórą (w przeciwieństwie do kurczaka, którego

63

powinno się spożywać bez skóry). Organizm może wytworzyć EPA i DHA z kwasu linolenowego, ale nie zawsze jest to ilość wystarczająca. Jedząc ryby, dostarczasz organizmowi ważnych substancji dla gospodarki tłuszczowej. Niezwykłe właściwości mają kwasy tłuszczowe omega-6. Należą do nich między innymi: kwas linolenowy, który nie jest wytwarzany przez organizm, musimy więc dostarczyć go z pożywieniem; kwas arachidynowy, który jest wytwarzany z kwasu linolowego; oraz kwas gamma-linolenowy. Ten ostatni jest produktem pierwszego etapu wytwarzania substancji hormonopodobnych zwanych prostaglandynami. Nie wszyscy są w stanie wytworzyć odpowiednią ilość tego kwasu, a wówczas konieczne jest dostarczenie go z pożywieniem. Najlepszym źródłem jest olej z wiesiołka dwuletniego lub z ogórecznika. Długość łańcuchów Kwasy tłuszczowe dzieli się też ze względu na długość ich łańcuchów węglowych. Kwas mrówkowy (uwalniany przy ukłuciu pszczoły czy mrówki) ma tylko jeden atom węgla. Kwas octowy ma dwa atomy węgla. Ponieważ te kwasy tłuszczowe są krótkimi łańcuchami, to rozpuszczają się w wodzie i działają tak, jak inne kwasy rozpuszczalne w wodzie. Kwasy tłuszczowe znajdujące się w pożywieniu mają od czterech atomów węgla (kwas masłowy) do dwudziestu czterech (w oleju rybnym). W związku z tym kwas tłuszczowy określamy jako mający łańcuchy krótkie, średnie lub długie. • Kwasy tłuszczowe o krótkiej długości łańcuchów zawierają 2-6 atomów węgla. Znajdują się one w mleku i w maśle. • Kwasy tłuszczowe o średniej długości łańcuchów zawierają 8-12 atomów węgla. Łatwo się wchłaniają i są dostępne w aptekach jako średniołańcuchowe trójglicerydy. Ma ich dużo owoc kokosu. • Kwasy tłuszczowe o długich łańcuchach zawierają 16 lub więcej atomów węgla. Jak stosować powyższe klasyfikacje w praktyce Spróbujemy określić narysowaną cząsteczkę. Wiemy, że jest to kwas tłuszczowy, gdyż ma grupę metylową na jednym końcu i grupę karboksylową na drugim, oraz 18 atomów węgla. Jest to więc kwas o długim łańcuchu. Podwójne wiązania znajdują się przy trzecim, szóstym i dziewiątym węglu, więc liczba omega wynosi 3-

64

Pokazany wzór kwasu linolenowego ma tzw. konfigurację cis-, gdyż obydwa wodory przy podwójnie wiązanych atomach węgla są po tej samej stronie cząsteczki. Cis- i trans- to określenie położenia atomów wodoru przy podwójnych wiązaniach. Konfiguracja ciswystępuje w naturze. To się może wydawać dziwne, ale kształt cząsteczki decyduje o jej funkcji. Zmieni się jej kształt, zmieni się też jej funkcja. Cząsteczki w wersji trans- mają inny wpływ na organizm, niż te o konfiguracji cis-. Kwasy tłuszczowe z konfiguracją trans-, które znajdujemy w margarynach i innych tłuszczach do smarowania, mogą w jeszcze większym stopniu niż kwasy nasycone zwiększyć stężenie cholesterolu we krwi. Niezbędne kwasy tłuszczowe Organizm wytwarza wszystkie kwasy tłuszczowe, których potrzebuje, z wyjątkiem tak zwanych niezbędnych kwasów tłuszczowych. Należą do nich: kwas linolowy i kwas linolenowy. Ponieważ organizm nie potrafi ich samodzielnie wytworzyć, musimy dostarczać je w pożywieniu. Obydwa te kwasy są prekursorami prostaglandyn. Zmieniając stosunek liczbowy tych kwasów, wpływamy na syntezę prostaglandyn. Małe dzieci potrzebują więcej niezbędnych kwasów tłuszczowych niż dorośli, a mężczyźni więcej niż kobiety. Jeśli dzieci poniżej drugiego roku życia są karmione niskotłusz-czowym mlekiem krowim, to może u nich wystąpić niedobór niezbędnych kwasów tłuszczowych. Rodzaje lipidów Jaki związek mają kwasy tłuszczowe z tłuszczami stałymi i płynnymi, które znamy z życia codziennego? Mówiąc najogólniej, tłuszcze są związkami chemicznymi kwasów tłuszczowych i w takiej postaci występują w pożywieniu. Trójglicerydy Większość lipidów w pożywieniu to trójglicerydy, które są kombinacją czterech cząsteczek: cząsteczki glicerolu (gliceryny) działającej jak potrójny wieszak i trzech kwasów

65

tłuszczowych, zwisających z ramion wieszaka. Właściwości każdego trójglicerydu zależą od cech kwasów tłuszczowych, które się nań składają. Z kolei cechy np. tłuszczów płynnych (olejów) wiążą się z rodzajem trójglicerydów, które w nich się znajdują.

Im dłuższy i bardziej nienasycony kwas tłuszczowy, tym bardziej miękki jest tłuszcz w temperaturze pokojowej. Kolejność kwasów tłuszczowych na cząsteczce glicerolu wpływa także na możliwość strawienia i wchłonięcia trójglicerydu. Ponieważ tak wiele różnych kwasów tłuszczowych znajduje się w naturalnym pożywieniu, również wiele rodzajów trójglicerydów występuje w tłuszczach i oleju. Oprócz trójglicerydów, pożywienie zawiera też monoglicerydy (z jednym kwasem tłuszczowym wiszącym na glicerolu) i dwuglicerydy (z dwoma cząsteczkami kwasu tłuszczowego). Te cząsteczki są wytwarzane także podczas trawienia trójglicerydów. Sterole Inną znaną grupą lipidów są sterole, łącznie z najbardziej złowrogim cholesterolem. Cholesterol znajduje się tylko w pokarmach pochodzenia zwierzęcego i jest produkowany głównie w wątrobie. Nie jest on tak do końca szkodliwy, gdyż jest np. prekursorem potrzebnych steroidów, w tym kwasów żółciowych i hormonów płciowych. W wątrobie może być zmieniony w prekursora witaminy D, powoduje odporność skóry na wodę, jest niezbędny do prawidłowego rozwoju mózgu u dzieci. Beta sitosterol, znajdujący się w otrębach ryżowych, konkuruje z cholesterolem w czasie wchłaniania w jelicie, co obniża poziom cholesterolu we krwi. Lipidy złożone Do grupy lipidów złożonych należą: • Fosfolipidy czyli związki kwasów tłuszczowych z kwasem fosforowym i zasadami zawierającymi azot. Do najważniejszych fosfolipidów należy lecytyna. • Glikolipidy to związki kwasów tłuszczowych, węglowodanów i zasad zawierających azot. Glikolipidy znajdują się w tkance nerwowej i błonach niektórych komórek.

66

• Sulfolipidy to lipidy zawierające siarkę. • Lipoproteiny to lipidy połączone z białkiem. Najbardziej znane lipoproteiny to chylomikrony - w takiej „spakowanej" formie lipidy wędrują z układu limfatycznego do krwi; lipoproteiny bardzo małej gęstości VLDL to opakowania służące do transportu trójglicerydów; lipoproteiny małej gęstości LDL - służą do transportu tak zwanego „złego" cholesterolu; lipoproteiny dużej gęstości HDL - to „dobry" cholesterol, który usuwa cholesterol z tkanek i przenosi z powrotem do wątroby. • Lipopolisacharydy - to lipidy zawierające wielocukrowce. Magazynowanie lipidów Organizm człowieka zawiera dwa rodzaje tłuszczu: tłuszcz brunatny i tłuszcz biały. Większość tłuszczu ludzkiego to tłuszcz biały, zbudowany z komórek tłuszczowych, które zbierają się pod skórą, dookoła narządów wewnętrznych i w tkance tłuszczowej zlokalizowanej w innych miejscach. Komórki tłuszczowe magazynują tłuszcz w postaci płynnych trójglicerydów. Brunatna tkanka tłuszczowa występuje w znacznie mniejszych ilościach. Jej ilość zmniejsza się z wiekiem, a bierze ona udział w wytwarzaniu ciepła w odpowiedzi na zimno. Tłuszcz brunatny produkuje energię w postaci ciepła, ogrzewa ciało. Funkcje lipidów Chociaż zwykle źle mówimy o lipidach, są one człowiekowi niezbędne. Oto ich funkcje: • Tłuszcze to najbardziej skoncentrowana postać energii. Dostarczają 9 kalorii z każdego wykorzystanego grama czyli dwa razy więcej niż w przypadku węglowodanów. • Tkanka tłuszczowa utrzymuje narządy w miejscu, w którym się znajdują a podskórna stanowi doskonały izolator, chroniący przed zimnem i utrzymujący stałą temperaturę. Tłuszcz oszczędza witaminę Bl (tiaminę). Tiamina jest zużywana przy produkcji energii przez węglowodany. • Tłuszcz oszczędza białko. Jeśli jest jego dostateczna ilość, to organizm nie musi spalać białek. • Tłuszcz ułatwia wchłanianie i transport witamin rozpuszczalnych w tłuszczach - witaminy A, D, E i K. • Lipidy spowalniają opuszczanie żołądka przez pożywienie. Oznacza to, że węglowodany również są wolniej wchłaniane, a stężenie insuliny i glukozy we krwi utrzymuje się na właściwym poziomie. Tłuszcz zmniejsza apetyt, zapewniając poczucie sytości. • Tłuszcz dodaje smaku pożywieniu. 67

• Lipidy dostarczają składników budulcowych, z których tworzone są sterole, prostaglandyny, tromboksany, pros-tacykliny i błony komórkowe. Metabolizm lipidów Cząsteczki tłuszczu są zbyt duże, aby mogły być wchłonięte bezpośrednio i dlatego muszą być rozbite na mniejsze jednostki. Za trawienie tłuszczu odpowiedzialny jest enzym lipaza. Lipaza żołądkowa tworzy emulsję i trawi krótko- i średniołań-cuchowe kwasy tłuszczowe i wiele z nich ulega wchłonięciu zanim dotrą do jelita cienkiego. Pojawienie się tłuszczów w dwunastnicy powoduje spływanie do niej żółci wytwarzanej w wątrobie. Żółć jest czynnikiem tworzącym emulsję: rozbija tłuszcz na małe kropelki lipidowe podobnie, jak robi to szampon z tłuszczem we włosach. Dzięki temu lipidy, głównie długołańcuchowe kwasy tłuszczowe, są bardziej dostępne dla lipaz wydzielanych przez trzustkę. Kwasy tłuszczowe są trawione, w wyniku czego powstają monoglicerydy, dwuglicerydy i wolne kwasy tłuszczowe, które są wchłaniane przez ścianę jelita, a następnie ponownie przekształcane w trójglicerydy. Trójglicerydy

są

umieszczane

w

kropelkach

lipoproteino-wych,

zwanych

chylomikronami, i następnie transportowane przez układ limfatyczny z pominięciem żyły wrotnej, która przenosi składniki rozpuszczalne w wodzie do wątroby. Naczynia limfatyczne przynoszą chylomikrony do okolicy lewego barku, gdzie układ limfatyczny łączy się z krwionośnym. Chylomikrony są na tyle duże, że surowica krwi po posiłku bogatym w tłuszcz wygląda jak mleko. Trójglicerydy o średnich łańcuchach (MCT) - złożone z 8-10 atomów węgla - nie wymagają dużych ilości lipazy i żółci. W przeciwieństwie do długich łańcuchów, po wchłonięciu nie muszą być zamieniane w trójglicerydy. Łatwo rozpuszczają się we krwi i są przenoszone żyłą wrotną do wątroby. Ponieważ omijają powoli działający układ limfatyczny, są wchłaniane równie szybko jak glukoza. Są znakomitym źródłem energii dla pacjentów chorych na raka, którzy mają zniszczone kosmki jelitowe z powodu niedożywienia, naświetlania czy chemioterapii, lub dla tych, którzy nie mają wystarczającej ilości enzymów trzustkowych albo kwasów żółciowych. Czysty średniołańcuchowy trójgliceryd można kupić w formie oleju w aptekach bez recepty. Nie jest zbyt smaczny i trzeba go mieszać z pożywieniem. Dobrym źródłem tego trójglicerydu jest mleczko kokosowe, mające przy tym lepszy smak. Choroba nowotworowa a lipidy Wykazano, że zbyt duża ilość tłuszczów w diecie ma związek z przyspieszeniem rozwoju guzów nowotworowych. Prawdopodobnie lipidy pobudzają mnożenie się i 68

rozprzestrzenianie się komórek raka, albo hamują działanie układu odpornościowego. Być może obydwa te czynniki działają jednocześnie. Kwasy linolowy i linolenowy, tzw. niezbędne kwasy tłuszczowe, w różny sposób wspomagają nowotwór. Kwas linolowy jest prekursorem kwasu arachidonowego omega-6, który z kolei jest prekursorem prostaglandyny E2 (PGE2). PGE2 zmniejsza zdolność makrofagów i komórek NK do niszczenia nowotworowych komórek i guzów. Kwas linolenowy wstrzymuje działanie kwasów tłuszczowych omega-6, walcząc z nimi o te same enzymy. To oznacza, że jest wtedy mniej PGE2, a więcej PGE1. Ważna jest ogólna ilość tłuszczu w diecie. Aktywność „naturalnych zabójców" jest większa, gdy 25% kalorii pochodzi z tłuszczów. U tych osób, które cierpią na nowotwory związane z hormonami, jak np. na raka piersi, niskotłuszczowa dieta (poniżej 20% kalorii) może zwolnić proces rozprzestrzeniania się komórek raka. Ważny jest też rodzaj tłuszczu w diecie. Większość powinna pochodzić z olejów bogatych w jednonienasycone kwasy tłuszczowe, jak np. olej z oliwek, oliwa. Powinno się też pamiętać o ograniczeniu spożywania kwasu linołowego. Osoby chore na nowotwór związany z hormonami prawdopodobnie nie powinny dostarczać organizmowi kwasów tłuszczowych omega-6 (łącznie z olejem z wiesiołka dwuletniego). Podsumowanie Lipidy to tłuszcze spożywcze i oleje. Właściwości zdrowotne oleju określa liczba podwójnych wiązań, umiejscowienie pierwszego podwójnego wiązania i długość łańcucha. Kwasy tłuszczowe z jednym podwójnym wiązaniem są zdrowe, a z większą liczbą wiązań - nie. Dwa niezbędne kwasy tłuszczowe - kwas linolowy i linolenowy - mogą zwiększać lub zmniejszać syntezę prostaglandyn. Dieta zawierająca więcej kwasu linolenowego niż linolowego pomaga systemowi odpornościowemu w zwalczaniu choroby nowotworowej.

69

BIAŁKA A CHOROBA NOWOTWOROWA Białka (proteiny) dostarczają budulcowych składników zwanych aminokwasami, których twój organizm potrzebuje do tworzenia nowych tkanek i naprawiania uszkodzonych. Aby szybko naprawić szkody spowodowane leczeniem raka, musimy jeść potrawy, które są dobrym źródłem białka. W ostatnich latach, zmieniła się opinia o tym jakie białka są korzystne. Ten rozdział pomoże uzupełnić wiedzę na temat najnowszych informacji o źródłach białek, które powinieneś wykorzystać, i tych, których powinieneś unikać. O tłuszczach i węglowodanach często mówi się źle, z białkami nie ma takiego problemu. W powszechnej opinii białko jest nadal najważniejszym makroskładnikiem odżywiania. Kojarzy się z mocą, zwycięstwem, silnymi mięśniami. Jego nazwa przynosi na myśl uprzywilejowaną pozycję. Miano „proteiny" wywodzi się z greckiego słowa oznaczającego „coś boskiego najważniejszego". W rzeczywistości białka muszą się dzielić dobrą opinią z tłuszczami i węglowodanami. Żaden z makroskładników nie jest ważniejszy niż inny. Tak jak węglowodany i tłuszcze, białko jest zbudowane z atomów C, O i H. Białka wyróżnia to, że w jego składzie jest też azot. Białko to główna cząsteczka budulcowa organizmu. Około 10-15 kilogramów całkowitej masy ciała osoby dorosłej stanowią białka, a połowa z tego to mięśnie. Wszystkie enzymy są białkami. Wiele hormonów to białka. Jedynymi cieczami ustroju, które nie zawierają białka są mocz i żółć. Białka zbudowane są z łańcuchów aminokwasów. Kształt cząsteczki białka W organizmie ludzkim występuje 17 różnych aminokwasów. Każdy z nich połączony jest z innym za pomocą wiązania peptydowego, co umożliwia tworzenie łańcuchów peptydowych lub polipeptydowych (wielopeptydowych). Pod względem chemicznym aminokwas składa się z grupy aminowej zawierającej m. in. azot, grupy karboksylowej (węgiel i tlen), atomu wodoru i reszty oznaczonej literą R, odróżniającej dany aminokwas od innych ze względu na różnice w budowie. Grupa R może mieć też różną wielkość - od 23 do kilku tysięcy grup aminowych.

Dwadzieścia dwa aminokwasy zidentyfikowane w organizmie ludzkim tworzą pewnego rodzaju alfabet. Każda „litera" amłnokwasowa może być użyta do tworzenia

70

niezliczonej ilości słów białkowych. Co organizm robi z danym białkiem, zależy od budowy cząsteczki. Łańcuchy polipep-tydów są skręcone, tworząc zwój. Atomy wodoru budują skuteczne, ale słabe wiązania między zakrętami zwoju. Póki wiązania pozostają nienaruszone, białko utrzymuje swój kształt. Takie spirale mają swoisty kształt, który zadecyduje, do czego białko będzie użyte. Proste, ale długie układy, nazywają się białkami fibrylar-nymi albo włóknistymi. Białka te zwykle tworzą strukturalną część tkanki, łącznie z kolagenem w tkance łącznej, keratyną we włosach i paznokciach oraz miozyną w mięśniach. Białka fibrylarne nie rozpuszczają się w wodzie i mają bardzo silną strukturę. Jeśli łańcuch zostanie skręcony, to tworzy się coś w rodzaju węzła. W zwoju peptydowym węzeł taki podtrzymywany jest przez wiązania między atomami siarki, znajdującymi się w niektórych aminokwasach. Te węzły nazywamy białkami kulistymi (sferycznymi). Białka takie to głównie enzymy. Występują w pozakomórkowym płynie roślin i zwierząt. Łatwo rozpuszczają się w wodzie. Znajdują się też w białku jaj, kazeinie w mleku, hemoglobinie w krwinkach czerwonych oraz w albuminach i globulinach osocza. Białko, które dostaje się z pożywieniem do przewodu pokarmowego, nie wchłonie się, zanim zostanie rozbite na części składowe, czyli aminokwasy. Dzieje się to w czasie hydrolizy, to jest w procesie rozbijania wiązań peptydowych przez cząsteczki wody. Tak powstają mniejsze białka, dwu-peptydy, trójpeptydy i pojedyncze aminokwasy, które są łatwo wchłaniane. (Warto zauważyć, że z kolei synteza peptydów polega na usunięciu cząsteczek wody z dwóch sąsiednich aminokwasów i stworzeniu w ten sposób wolnych wiązań, co umożliwia połączenie aminokwasów).

Wiązanie peptydowe może być zaatakowane przez trawienne enzymy bakterii.

71

Rozwój bakterii i tworzenie się potencjalnie trujących białek jako produktu ubocznego są przyczynami psucia się żywności. To dlatego produkty białkowe takie jak mleko, jajka, mięso, drób i ryby muszą być przechowywane w lodówce. Rodzaje aminokwasów Aminokwasy mniej istotne (endogenne) alanina

glicyna

arginina

hydroksyprolina

kwas asparaginowy

prolina

histydyna

seryna

kwas glutaminowy Aminokwasy niezbędne (egzogenne) izoleucyna

fenyloalanina

leucyna

treonina

lizyna metionina

tryptofan walina

Aminokwasy niezbędne i mniej istotne Organizm jest w stanie wyprodukować większość potrzebnych aminokwasów z węglowodanów, tłuszczu i innych aminokwasów. Tak wytworzone aminokwasy nazywamy mniej istotnymi. Nazwa jest myląca, gdyż jednak są one niezbędne do życia. Ich nazwa dotyczy zaś tego, że nie muszą być uzyskiwane z pożywienia. Organizm człowieka i zwierząt nie potrafi samodzielnie wyprodukować ośmiu aminokwasów niezbędnych do prawidłowego funkcjonowania. Te aminokwasy nazywamy niezbędnymi i muszą być one dostarczane z pożywieniem. Bez nich nie mogą powstawać białka. Funkcje aminokwasów Oprócz dostarczenia materiału budulcowego dla białek, każdy aminokwas ma również własne odrębne funkcje. Tryptofan jest potrzebny do wytwarzania niacyny (witaminy B) i seroto-niny, przekaźnika nerwowego w mózgu. Metionina dostarcza grup siarkowych do wytwarzania białek, niezbędnych też w procesie detoksyfikacji substancji trujących zachodzącym w wątrobie. Fenyloalanina potrzebna jest do wytworzenia innego aminokwasu, tyrozyny, potrzebnej z kolei do budowy barwnika włosów i skóry. Histydyna służy do wytwarzania histaminy, substancji chemicznej, która rozszerza naczynia krwionośne, i glicyny, która łączy się z toksycznymi związkami chemicznymi i unieszkodliwia je. Kwas

72

glutaminowy służy do wytwarzania kwasu gamma-aminomasłowego (GABA), przekaźnika zakończeń nerwowych. Białka całkowite i niecałkowite Pojęcie białek całkowitych i niecałkowitych to jedno z najbardziej mylących określeń w nauce o odżywianiu. Powstało ono wtedy, gdy uważano, że białka zwierzęce są najwyższej jakości. Obecnie teoria białek całkowitych i niecałkowitych nabrała zupełnie nowego znaczenia. Tzw. białka całkowite zawierają wszystkie dziewięć niezbędnych aminokwasów w wystarczającej ilości, aby zapewnić proces wzrostu młodego zwierzęcia. Są to np.: albumina, główny składnik białka kurzego, i kazeina, główny składnik białkowy w mleku. Białko znajdujące się w organizmie zwierzęcia to również białko całkowite. Teoretycznie, gdyby twoje przetrwanie zależało tylko od jednego rodzaju jedzenia, musiałoby to być pożywienie składające się z białka całkowitego. Taka sytuacja zdarza się raczej rzadko, jedynie w wieku niemowlęcym. Aminokwasy uzyskane z pożywienia łączą się w organizmie z aminokwasami przetworzonymi w organizmie. To właśnie z tego źródła tkanki pobierają białko dla nowych komórek. Białka całkowite występują niejako w jednym opakowaniu z kompletnymi tłuszczami. Ponieważ tłuszcz nasycony jest absolutnie konieczny dla rozwoju mózgu niemowlęcia, pożywienie ludzi dorosłych, zawierające białka całkowite wydaje się głównym źródłem niepotrzebnych, tłuszczów nasyconych, które mają niekorzystny wpływ na tętnice. Białka niecałkowite natomiast nie mają wokół siebie tłuszczów nasyconych. Tak jak białka całkowite, zawierają 9 niezbędnych aminokwasów. Jedyną różnicą jest fakt, że w każdym rodzaju pożywienia aminokwasy występują w innch proporcjach, tak jak w przypadku witamin czy soli mineralnych. Źródła białek niecałkowitych przewyższają jakością źródła białek całkowitych. Białka roślinne mają zwykle mniej tłuszczu w ogóle, a tłuszczu nasyconego w szczególności; nie zawierają cholesterolu. Takie źródła białek niecałkowitych jak orzechy i inne ziarna mają dużo tłuszczu, ale jest to tłuszcz zdrowy dla serca, a przy tym ułatwia zwalczanie nowotworu.

73

Bilans azotowy Poważne niedobory białka są rzadkie i nie występują u osób zdrowych, dobrze się odżywiających. Niedożywienie białkowe przeważnie jest rezultatem braku wystarczającej ilości pożywienia co zdarza się m. in. w okresach zwiększonego niż zwykle zapotrzebowania na białko lub w związku z niezdolnością do wchłaniania spożytego białka przez przewód pokarmowy. Pojęciem, o którym prawdopodobnie usłyszysz od swojego lekarza lub dietetyka jest bilans azotowy. Ponieważ białko jest jedynym makroskładnikiem zawierającym azot, określenie ilości azotu w organizmie jest dobrą metodą do ustalenia zawartości białka w organizmie. Jeśli znamy ilość białka obecnego w diecie i ilość białka wydzielanego, to można określić ilość białka, która pozostała w organizmie. Jeśli spożycie i wydalenie azotu są równe co do ilości, to mówi się, że osoba ma prawidłowy bilans azotowy, czyli występuje w niej stan równowagi. Jeśli jest więcej azotu dostarczonego niż usuwanego, mówi się, o dodatnim bilansie azotowym. To oznacza większą ilość tkanki tworzonej niż rozpadającej się. Tak dzieje się u kobiet ciężarnych i karmiących, u niemowląt, dzieci i młodzieży; u dorosłych odzyskujących zdrowie po chorobach, których skutkiem była utrata białka. Ujemny bilans azotowy wskazuje, że dzieje się coś przeciwnego: więcej azotu się traci niż otrzymuje. Więcej tkanek się rozpada niż buduje. Tak jest wówczas, gdy nie dostarczamy organizmowi wystarczającej ilości białka lub jeśli białko jest spalane dla uzyskania energii, gdyż jest za mało tłuszczu i węglowodanów. Inną przyczyną może być zwiększone zapotrzebowanie na białko, np. z powodu choroby nowotworowej. Choroba nowotworowa a białko Komórki nowotworowe zmieniają metabolizm białka tak, aby tworzący się guz miał dostęp do większej ilości aminokwasów. Dochodzi do utraty tkanki mięśniowej i prowadzi do zakłócenia bilansu azotowego. Większość białka w diecie powinna pochodzić z roślin. Rośliny zawierają również wiele innych czynników pozwalających zwalczać nowotwory w tym substancje fitochemiczne. Białko z tłustych ryb zawiera kwasy tłuszczowe omega-3, niezbędne do prawidłowego funkcjonowania systemu obronnego. To właśnie ryby powinny znaleźć się na drugim miejscu produktów spożywanych w twojej diecie. Najmniejszy wkład w dostarczanie aminokwasów powinien mieć drób (bez skóry). Drób jest też dobrym źródłem soli mineralnych, ale często nie smakuje pacjentom, którzy przeszli chemioterapię czy naświetlenia. 74

Podsumowanie Białka zbudowane są z aminokwasów. Są jedynym źródłem azotu dla organizmu. Biorą udział w budowaniu tkanek, enzymów, przeciwciał, hemoglobiny, hormonów. Nowotwór przeszkadza w prawidłowym metabolizmie, spalając niektóre białka mimo obecności węglowodanów i tłuszczu. Brak białka ma niszczący wpływ na układ odpornościowy.

75

WITAMINY ROZPUSZCZALNE W WODZIE A CHOROBA NOWOTWOROWA Kiedy rozpoczynano badania na temat racjonalnego odżywiania, naukowcy stwierdzili, że dieta zawierająca węglowodany, lipidy, białko i sole mineralne nie wystarczy do prawidłowego wzrostu i rozwoju organizmów zwierzęcych. Doprowadziło to do odkrycia nowej grupy związków chemicznych zawierających węgiel — witamin. Proces wzrostu i rozwoju człowieka wymaga 13 witamin. Podzielono je na dwie grupy: rozpuszczalnych w wodzie i rozpuszczalnych w tłuszczach. W tym rozdziale opiszemy witaminy rozpuszczalne w wodzie, ich związek z rozwojem nowotworu i ich udział w leczeniu raka. Nazwa „witamina" została wymyślona przez Polaka Kazimierza Funka w 1912 r. Na początku wiedziano tylko tyle, że witaminy mają zdolność zapobiegania pewnym chorobom. Na przykład witamina C została odkryta dzięki temu, że leczy szkorbut (gnilec). Z czasem okazało się, że taka definicja witamin jest zbyt wąska. Teraz już wiemy, że witaminy odgrywają ważną rolę w organizmie i spełniają więcej funkcji niż tylko zapobieganie chorobom wywołanym niedoborem pokarmów. Na przykład wiele witamin ma silne własności przeciwutleniacza, a niektóre wspomagają wchłanianie innych witamin i soli mineralnych. Wiedza o niedoborach witamin znacznie się pogłębiła i obejmuje następujące sytuacje, związane z chorobą nowotworową: • niedobór choliny, lub witamin z grupy B zwiększa ryzyko zachorowania na raka wątroby, • niedobór witaminy E prowadzi do zwiększenia ryzyka choroby nowotworowej, w tym białaczki, • niedobór witaminy A również zwiększa ryzyko zachorowania na chorobę nowotworową, • niedobór pirydoksyny (witaminy B6) łączony jest z ryzykiem zachorowania na raka szyjki macicy W USA Państwowa Rada Naukowa ustaliła standardy dietetyczne i zawarła je w dokumencie pt. „Zalecenia dietetyczne w zapobieganiu chorobom nowotworowym". Musimy pamiętać, że dawki tam podane dotyczą tylko konkretnych chorób związanych z niedoborami pokarmowymi. Na przykład zalecana ilość witaminy C jest określona na takim poziomie, jaki zapobiega szkorbutowi. Nie bierze się natomiast pod uwagę użycia witaminy C jako przeciwutleniacza. Komórki uzyskują witaminy w trojaki sposób: 1. Mogą wchłaniać witaminy z pożywienia w przewodzie pokarmowym. 2. Niektóre bakterie w okrężnicy wytwarzają witaminy (np. witaminę K) i te również są wchłaniane.

76

3. Organizm wytwarza niektóre witaminy, np. witaminę D. Witaminy nie są źródłem energii i nie przyczyniają się do wzrostu masy komórek. Są one substancjami pomocniczymi, wspomagającymi inne składniki odżywcze. Każda witamina to właściwie rodzina związanych ze sobą składników. Niektóre substancje, jak cholina, karnityna, inozytol, tauryna czy pir-dochinolia hydrochidonu mają właściwości podobne do witamin i mogą być niezbędne w pewnych okresach wzrostu. Witaminy rozpuszczalne w wodzie to witaminy grupy B i witamina C. Przedostają się do krwi i przez układ wrotny przenoszone są do wątroby, a potem do pozostałych narządów. Organizm nie magazynuje tych witamin. Aby utrzymać optymalny poziom ważnych składników odżywczych w układzie krążenia, należy stale spożywać pokarmy będące ich źródłem. Większość witamin grupy B funkcjonuje jako enzymy. Wszystkie są wydalane z moczem. Jak uzupełniać witaminy B w organizmie Jeśli uzupełnianie jest niezbędne, zażywamy witaminę B compositum. Jeśli jesteś uczulony na drożdże, szukaj preparatów zestawów witaminy B nie zawierających drożdży. Zawsze zażywaj witaminę B compositum na pełny żołądek, aby uniknąć jego podrażnienia. Jeśli mocz będzie miał jasnożółty kolor, oznacza to, że witaminy są wchłaniane. Nie kupuj witaminy B compositum o wydłużonym czasie wchłaniania. Każda witamina B jest wchłaniana w innym punkcie przewodu pokarmowego i jeśli dana witamina zostanie uwolniona po przejściu tego punktu, to zostanie wydalona z kałem. Jeśli chcesz uzupełnić brak tylko jednego rodzaju witaminy B, to mimo wszystko stosuj B compositum jako podstawę. Bardzo duże dawki niektórych witamin z grupy B mogą uszkodzić wątrobę, dlatego trzeba regularnie przeprowadzać testy wątrobowe podczas ich zażywania. Witamina B compositum Witamina B compositum spełnia dwie ważne funkcje: Po pierwsze zawiera wszystkie witaminy z grupy B niezbędne do przemiany węglowodanów w glukozę, główne źródło energii. Po drugie ma podstawowe znaczenie dla właściwego funkcjonowania układu nerwowego. Ponadto witaminy grupy B wzmacniają błony komórkowe. Działanie witamin grupy B jest ściśle ze sobą powiązane. Niedobór jednej z nich osłabia działanie innych. Właściwie witaminę B compositum powinno się traktować jako jedną witaminę, a nie grupę. Nigdy nie zażywaj dużych ilości jednej witaminy B bez konsultacji z lekarzem. Tak jak inne witaminy rozpuszczalne w wodzie, witaminy B nie są magazynowane w dużych ilościach. Ta informacja prowadzi do błędnego wniosku, że ich nadmiar jest usuwany

77

z moczem. Tak jak w przypadku innych substancji, witaminy B muszą zostać odtrute, zanim zostaną wydalone przez nerki. Źródłem witamin z grupy B są drożdże piwne, ziarna, otręby pszenne i ryżowe, kiełki zbóż, fasola, orzechy, mleko, jajka i warzywa liściaste. Tiamina, czyli witamina B, W czasie absorpcji tiamina jest przemieniana w pirofosforan tiaminowy. W tej aktywnej formie tiamina bierze udział w produkcji energii i przewodzeniu we włóknach nerwowych. Tiaminę niszczy proces oczyszczania ziaren. Jej niedobór może spowodować brak apetytu, drażlłwość, zmęczenie, depresję, kłopoty ze snem, utratę wagi. Źródłem tiaminy są drożdże piwne, migdały, kiełki pszenne, orzechy, fasola, całe ziarna zbożowe, groch łupany, soczewica. Rybo/lawina, fosforan ryboflawinowy, czyli witamina B2 Ryboflawina to

bardzo ważna

część mononukleotydu

rybofla-winowego

i

dwunukleotydu flawinoadeninowego, koenzymów biorących udział w produkcji energii. Na wytwarzanie koenzymów z ryboflawiny mogą mieć wpływ hormony i leki. Hormony tarczycy i steroidy kory nadnerczy wspomagają produkcję tych koenzymów, a środki antydepresyjne i fenotiazyna ją wstrzymują. Zapotrzebowanie na ryboflawinę rośnie wraz ze zwiększonym zużyciem energii oraz w procesie wzrostu organizmu. Przy zażywaniu witaminy B2 można zauważyć zmianę koloru moczu na jaskrawożółty oraz wyczuć ostry zapach. Źródłami ryboflawiny są drożdże piwne, migdały, kiełki pszenne, dziki ryż, grzyby, proso, makrela, nasiona soi, jajka i groch łuskany. Niacyna, amid kwasu nikotynowego, czyli kwas nikotynowy Niacyna jest podstawowym składnikiem dwunukleotydu ni-kotynoamidoadeninowego (NAD) i fosforanu dwunukleotydu nikotynoamidoadeninowego (NADP), koenzymów potrzebnych w procesie metabolizmu. Wchłaniana jest z pożywienia oraz może być wytwarzana przez organizm z aminokwasu tryptofanu. Niacyna jest dostępna w formie leku o przedłużonym czasie działania, który nie powoduje efektu „uderzania krwi do głowy", niestety może jednak powodować uszkodzenia wątroby. Dlatego nie powinno się jej używać w dużych dawkach czy przez dłuższy czas chyba, że jest stosowana jako lek w chorobach tętnic na podstawie ścisłych zaleceń lekarza. Źródłem niacyny są drożdże piwne, otręby pszenne, orzeszki ziemne, ziarna słonecznika i sezamu, brązowy ryż i oleje z roślin ziarnistych.

78

Pirydoksyna, pirydoksal, pirydoksamina, czyli witamina B6 W tkankach wszystkie formy witaminy B6 są przetwarzane w kodekokarboksylazę, koenzym potrzebny do metabolizmu tłuszczu i białka oraz wspomagający funkcje odpornościowe. Koenzym ten niezbędny jest też do metabolizmu tryptofanu. Jest ważnym elementem około 100 systemów enzymatycznych. Witamina B6 jest niezbędna do funkcjonowania układu odpornościowego, a to dlatego, że wpływa na produkcję przeciwciał. Niedobór pirydoksyny zmniejsza ilość limfocytów walczących z chorobą i ogranicza zdolność innych elementów układu odpornościowego do reagowania na chemiczne sygnały wysyłane przez limfocyty. Przetwórstwo artykułów spożywczych może zniszczyć pewną ilość witaminy B6. Zwiększone zapotrzebowanie na witaminę B6 mają między innymi kobiety w ciąży, matki karmiące i osoby chore na nadczynność tarczycy. Źródłem pirydoksyny są drożdże piwne, ziarna słonecznikowe, kiełki pszenicy, tuńczyk, łosoś, pstrąg, makrela, brązowy ryż, banany, halibut, orzechy włoskie, orzechy laskowe, awokado, żółtka jaj kurzych i kapusta włoska. Kwas foliowy, folan (sól kwasu foliowego), kwas tetrahydrojilowy Kwas foliowy to często używana nazwa kwasu poliglutamino-wego. Jest potrzebny do syntezy RNA. Niedobór tej witaminy powoduje anemię oraz wpływa na zwyrodnienie wyściółki jelit, co prowadzi do zmniejszenia wchłaniania składników odżywczych. Kwas foliowy pomaga w powstrzymaniu dysplazji, czyli nieprawidłowego rozwoju tkanki lub narządu. Komórki dzielące się zbyt szybko mogą ulec nowotworzeniu. Nawet niewielki niedobór kwasu foliowego może spowodować dysplazję szyjki macicy. Organizm nie wytwarza żadnych związków foliowych dlatego muszą one być dostarczane z pożywieniem. Sole kwasu foliowego są bardzo wrażliwe na zwiększoną temperaturę. Gotowanie w wodzie czy na parze, a także smażenie od 5 do 10 minut może zniszczyć do 96% soli kwasu foliowego w pożywieniu. Źródłem kwasu foliowego są drożdże piwne, groszek, otręby i kiełki pszenicy i ryżu, fasola, produkty sojowe, soczewica, szparagi, warzywa liściaste, pszenica, owies, migdały. Witamina B12, czyli kobalamina Kobalamina jest uwalniana z pożywienia w żołądku w czasie trawienia pepsynowego. Komórki okładzinowe żołądka produkują substancje nazywane czynnikiem zewnętrznym, które wiążą się z witaminą B12. Powstały związek nie jest trawiony, ale zostaje wchłonięty w

79

jelicie cienkim. Witamina B12 bierze udział w metabolizmie białka, tłuszczu i węglowodanów. Organizm ludzi starszych nie zawsze produkuje ją w wystarczającej ilości. Wegetarianie muszą uzupełniać witaminę B12. Źródłem witaminy B12 są skorupiaki, ryby, żółtka jaj, drób bez skóry, jogurt i mleko. Biotyna Biotyna jest niezbędna dla układu enzymatycznego. Znajduje się w wielu artykułach spożywczych oraz może być wytwarzana przez bakterie jelitowe i wchłaniana w jelitach. Jest odporna na temperaturę i związana metabolicznie z witaminą B12, solami kwasu foliowego i kwasem pantotenowym. Źródłem biotyny są grzyby, żółtka jaj, banany, grapefruity, arbuzy i truskawki. Kwas pantotenowy Kwas pantotenowy jako część koenzymu A bierze udział w uwalnianiu energii z węglowodanów i w rozbijaniu oraz zużywaniu kwasów tłuszczowych. Zmniejsza skutki stresów. Mielenie ziaren zbóż redukuje zawartość kwasu pantotenowego o 50%. Źródłem kwasu pantotenowego są jajka, łosoś, całe ziarna zbożowe, warzywa strączkowe, drożdże piwne, kalafiory, brokuły, ziemniaki, pomidory i melasa. Witamina C, czyli kwas askorbinowy Witamina C jest chyba najbardziej popularną i najchętniej używaną witaminą. Jest przeciwutleniaczem odpowiedzialnym za ochronę wodnistych części komórki przed działaniem wodnych rodników. Witamina C przeciwdziała utlenianiu kwasu foliowego, przyczyniając się w ten sposób do zwiększenia jego ilości w organizmie. Pomaga we wchłanianiu żelaza i zwiększa jego dostępność biologiczną. Na przykład gdy sok pomarańczowy, będący źródłem witaminy C, zostanie spożyty z kromką razowego chleba pszennego, żelazo z chleba łatwo się wchłonie w przewodzie pokarmowym. Ludzie należą do nielicznych ssaków, które nie produkują witaminy C. Większość ssaków potrafi wytworzyć tyle witaminy C, ile potrzebuje organizm. Witamina C zapobiega negatywnemu działaniu histaminy na układ odpornościowy. Pełni pomocniczą rolę w budowaniu spoistej tkanki łącznej i wspomaga leczenie antybiotykami. Emocjonalny i fizyczny stres związany z chorobą nowotworową może zwiększyć zapotrzebowanie organizmu na witaminę C.

80

Jak uzupełniać witaminę C Kwas askorbinowy łatwo przenika do moczu, więc nie zażywaj jednorazowo dużych dawek, gdyż spowoduje to najpierw nagły wzrost jego stężenia, a później gwałtowne zmniejszenie ilości w organizmie. Zażywaj witaminę C w mniejszych dawkach, ale kilka razy dziennie. Pamiętaj, że jest ona lepiej wchłaniana, jeśli zażywasz ją podczas posiłku. Dobrze byłoby zażywać witaminę C razem z bioflawonoidami, zawartymi w warzywach i owocach gdyż te substancje współdziałają z sobą. Źródłem witaminy C są słodka papryka, kapusta włoska, kapusta ogrodowa, rzepa, brokuły, czarne porzeczki, truskawki, papaja, owoce cytrusowe, mango, kantalupa, ziemniaki. Podsumowanie Witaminy to związki organiczne, które pomagają innym substancjom odżywczym w biochemicznych procesach trawienia, wchłaniania i metabolizmu. Są dwa rodzaje witamin: rozpuszczalne w wodzie i rozpuszczalne w tłuszczach. Do tych pierwszych należą: witamina C, tiamina, ryboflawina, niacyna, pirydoksyna, kwas foliowy, kobalamina, biotyna i kwas pantotenowy. Te witaminy są szczególnie wrażliwe na działanie światła, temperatury i powietrza. Dlatego właśnie świeże, surowe owoce i warzywa zawierają więcej tych witamin niż gotowane czy zbyt długo przechowywane.

WITAMINY ROZPUSZCZALNE W TŁUSZCZACH A CHOROBY NOWOTWOROWE Witaminy rozpuszczalne w tłuszczach są ściśle związane z lipidami. Tłuszcze są potrzebne, by witaminy te mogły ulec wchłonięciu, a gdy leczenie choroby nowotworowej ingeruje w absorpcję tłuszczów, może dojść do niedoboru tych witamin w organizmie. W tym rozdziale wyjaśnimy, w jaki sposób witaminy rozpuszczalne w tłuszczach chronią zdrowe tkanki, wzmacniając układ odpornościowy. Istnieją cztery rodziny witamin rozpuszczalnych w tłuszczach: A, D, E i K. Muszą się one najpierw rozpuścić w tłuszczach i dopiero wtedy są wchłaniane w jelicie. Diety niskotłuszczowe i niskokaloryczne, celowe lub przypadkowe, stwarzają więc ryzyko powstania niedoboru tych witamin. Tłuszcze i witaminy w nich rozpuszczalne wchłaniane są do naczyń limfatycznych, omijając wrotny układ krwionośny, który przenosi do wątroby składniki odżywcze rozpuszczalne w wodzie. Po wędrówce do okolicy lewego barku dostają się do lewej tętnicy podobojczykowej. 81

Witaminy A i D zażywane w dużych ilościach mogą być trujące, podobnie jak przy długim okresie

ich zażywania. Magazynowane są w tkance tłuszczowej i w wątrobie. W

przeciwieństwie do witaminy C i B compositum, witaminy rozpuszczalne w tłuszczach są bardzo trwałe. Nie ulegają tak łatwo zniszczeniu w wysokiej temperaturze podczas gotowania czy w czasie przetwarzania produktów spożywczych. Witamina A, retinol, akseroftol, kwas retinowy Niektóre roślinne substancje odżywcze zawierają składniki, które organizm może zamienić w witaminę A. Są to np. alfa-karoten, beta-karoten, gamma-karoten. Do wchłaniania retinołu niezbędne są żółć, enzymy trzustkowe i przeciwut-leniacze. W wątrobie magazynowany może być ich sześciomiesięczny zapas w postaci estrów. Przy pewnych dawkach (ponad 15000 j.m.) witamina A może być toksyczna, ale zapobiega temu równoczesne zażycie witaminy E. Witaminy A i E współpracują z sobą. Witamina A może wspomagać różnicowanie się komórek nabłonkowych i wpływać na ustępowanie zmian przedrako-wych. Hamuje rozwój guzów nowotworowych. Brak witaminy A ogranicza tworzenie się przeciwciał. Jej prawidłowe stężenie w organizmie zwiększa działalność cytotoksyczną komórek T, komórek NK i makrofagów. Witamina D, cholekalcyferol (D3), ergosterol (D2) Istnieją dwa źródła witaminy D: może być dostarczana z pożywieniem lub uzyskiwana w procesie syntezy, odbywającym się w skórze. Witaminę D nazywamy witaminą słońca, ponieważ jeśli na duże ilości dehydrocholesterolu znajdującego się w skórze zadziałają słoneczne promienie ultrafioletowe, to zostaną one zamienione na cholekalcyferol, czyli witaminę D3. Obliczono, że w ten właśnie sposób organizm uzyskuje około 80% niezbędnej dawki tej witaminy. Ilość produkowanej witaminy D zależy od tego, ile barwnika melaniny znajduje się w skórze (melanina konkuruje z dehydrocholesterolem w wykorzystywaniu światła słonecznego), jaka powierzchnia skóry jest wystawiona na światło słońca i jak duże jest natężenie promieniowania. Oznacza to, że ciemnoskórzy ludzie mieszkający w chłodnym klimacie (w którym powierzchnia ciała wystawiona na działanie słońca jest ograniczona) oraz ludzie, którzy mieszkają na obszarach o małej liczbie dni słonecznych w roku prawdopodobnie nie mogą liczyć na to, że ich organizm wyprodukuje odpowiednią ilość witaminy D. Również osoby starsze muszą o tym pamiętać, gdyż rządzie] wychodzą na dwór i nie spożywają odpowiednio wzbogaconego pożywienia. Witamina D to hormon, który wpływa na równowagę mineralną. Stymuluje wchłanianie jelitowe wapnia i fosforu, współpracuje z hormonem przytarczyc, uruchamiając

82

wapń z kości i pobudzając zatrzymywanie wapnia przez nerki. Odgrywa też ważną rolę w procesie różnicowania się komórek i ich rozwoju. Źródłem witaminy D jest skóra wystawiona na działanie promieni słonecznych, wzbogacone mleko krowie, mleko sojowe, ryby głębokomorskie i ergosterol w roślinach. Wskazówki na temat stosowania środków uzupełniających Gdy kupujesz witaminy rozpuszczalne w tłuszczu i inne środki dodatkowe, upewnij się, czy są świeże. Jeśli minął termin ważności lub właśnie się zbliża, to nie kupuj ich. Oleje muszą być bardzo świeże, aby były w stanie neutralizować wolne rodniki. Zjełczałe oleje, takie które mają zapach ryby, są stare, nieaktywne i mogą spowodować przyrost wolnych rodników w organizmie. Przechowuj oleje i substancje uzupełniające rozpuszczalne w tłuszczach w lodówce, w dokładnie zamkniętych pojemnikach. Nie dopuszczaj do ich ekspozycji na światło słoneczne. Witamina E, tokoferol Witamina E to w rzeczywistości grupa ośmiu substancji ściśle ze sobą związanych i zbudowanych z czterech tokferoli: alfa, beta, gamma i delta oraz z czterech tokotrienoli. Witaminę E organizm magazynuje we wszystkich złożach tłuszczowych, w wątrobie i mięśniach. Pożywienie bogate w duże ilości kwasu linolowego i wielonienasyconych kwasów tłuszczowych powoduje zmniejszenie ilości wchłanianej witaminy E przez ograniczenie tworzenia miceli (koloidów), niezbędnych do procesu absorpcji. Witamina E jest przeciwutleniaczem. Współpracuje z witaminą C, chroniąc lipidy w komórce, podczas gdy sama witamina C chroni zawartość płynną. Zapobiega utlenianiu witaminy A, witaminy C i karotenów. Witamina E może chronić zdrowe komórki przed skutkami radioterapii i obniżać toksyczność niektórych leków używanych w chemioterapii. Wydaje się również, że stymuluje układ odpornościowy i chroni lipidy w błonie komórkowej przed zniszczeniem. Źródłem witaminy E są: olej z kiełków pszenicy, kiełki zbóż, żółtka kurzych jaj i orzechy. Witamina K, filochinon (Kt), menakinon (K2), menadion (syntetyczna forma K3) Witamina K: występuje w roślinach zielonych, a witamina K2 produkowana jest przez bakterie w okrężnicy. W wątrobie witamina K działa jako koenzym w procesach wytwarzania czynników

krzepnięcia

oraz

hamowania

przeciwkrzepliwego

wpływu

działania

antykoagulantów. Jednakże przy dawkach mniejszych niż l miligram dziennie witamina Kj może nawet wspomóc działanie antykoagulantów zapobiegających przerzutom. Witamina K może też działać na komórki nowotworowe jako środek dla nich toksyczny, nie niszcząc jednocześnie komórek zdrowych. 83

Źródłem witaminy K są: kapusta, brokuły, rzepa, sałata zielona, otręby pszenne, ser i żółtko jaj kurzych. Podsumowanie Ilość witamin rozpuszczalnych w tłuszczach: A, D, E i K, u pacjentów chorych na raka często jest ograniczona. Przyczyną jest zazwyczaj złe wchłanianie tłuszczów. Witaminy te trudno uzyskać ze spożywanych pokarmów i dlatego dobrze jest uzupełniać ich niedobory przez przyjmowanie preparatów witaminowych. Witamina E jest nietoksycznym przeciwutleniaczem, który chroni inne witaminy rozpuszczalne w tłuszczach oraz oleje przed utlenieniem. Można ją zażywać w dużych dawkach, łącznie z tłuszczami spożywczymi, np. olejem lnianym, rybim, a także innymi witaminami rozpuszczalnymi w tłuszczach.

84

MINERAŁY A CHOROBA NOWOTWOROWA Minerały to proste składniki nieorganiczne. Te pierwiastki, które potrzebne są organizmowi w dużych ilościach, nazywamy makroelementami, a te które potrzebne są w małych ilościach - pierwiastkami śladowymi. Na obecnym etapie wiedzy mówi się o ponad 22 niezbędnych minerałach, a odkrywa się ich coraz więcej. W tym rozdziale opiszemy rolę minerałów w odżywianiu, zwłaszcza u ludzi chorych na raka. Minerały mogą występować albo w postaci jonów (atomów z ładunkiem elektrycznym), albo związków chemicznych zwanych solami. Metale tworzą jony dodatnie (kationy), a niemetale - jony ujemne (aniony). Kationy metali to np. jony sodu, potasu, magnezu i wapnia. Aniony niemetali to np. jony chloru (chlorki), siarki (siarczany), fosforu (fosforany), dwuwęglany. Sole powstają po połączeniu metalu i niemetalu. Najbardziej znaną solą jest chlorek sodu, czyli sól kuchenna. W kościach i zębach minerały występują w postaci soli (głównie wapniowe i fosforany). W płynach ustrojowych sole występują głównie jako Na+ (sód), K+ (potas), Ca+

+

(wapń), i aniony CP (jon chlorkowy) i H2PO4-2 (jon fosforanowy).

U pacjentów z chorobą nowotworową mogą wystąpić niedobory minerałów. Powody tego stanu to: • zmniejszone przyjmowanie z pożywieniem ze względu na brak apetytu lub zły dobór potraw, • zmniejszone wchłanianie z powodu uszkodzeń na skutek naświetlań kosmków, stanów zapalnych jelit lub niewystarczającej ilości enzymów trzustkowych, • zmniejszone wykorzystanie minerałów na skutek zażywania niektórych leków lub zbyt małej ilości energii uzyskanej z pożywienia, • utrata minerałów z powodu biegunki, wymiotów czy działania lekarstw, • zwiększone zapotrzebowanie spowodowane rozwojem nowotworu. Makroelementy Jest ich siedem: wapń, fosfor, magnez, siarka, sód, potas i chlor. Wapń i fosfor Wapń i fosfor są ściśle ze sobą powiązane, dlatego omówimy je razem. Wapń występuje w organizmie w największych ilościach, stanowiąc 39% wszystkich minerałów. Prawie 99% wapnia magazynowane jest w kościach, zębach i innych tkankach twardych, reszta znajduje się w tkankach i płynach poza-komórkowych, gdzie bierze aktywny udział w metabolizmie. 85

Fosfor to drugi pod względem ilości minerał w organizmie człowieka. Około 80% fosforu znajduje się w kościach i zębach, pozostałe 20% dostarczane jest do każdej komórki i płynu pozakomórkowego, gdzie bierze udział w wielu reakcjach chemicznych. Wapń i fosfor występują w kościach w postaci węglanu wapnia i fosforanu wapnia. Te dwie sole ułożone są razem w strukturze krystalicznej dookoła macierzy z materiału białkowego. Tę strukturę nazywamy hydroksyaparytem. Zapewnia ona wytrzymałość i twardość kościom. Wapń potrzebny jest też niektórym enzymom biorącym udział w wytwarzaniu energii, a także do zapewnienia krzepliwości krwi oraz skurczów mięśni. Wpływa na transport substancji przez błony komórkowe i podkomórkowe. Bierze udział w uwalnianiu neuroprzekaźników oraz w uwalnianiu i aktywacji enzymów. Wapń jest niezbędny w przewodzeniu nerwowym i do regulacji rytmu pracy serca. Fosfor to najaktywniejszy minerał. Ma związek z prawie każdą funkcją metabolizmu. Co najważniejsze, fosfor bierze udział w obiegu energii. Energia magazynowana jest w akumulatorze, zwanym adenozynotrójfosforanem (ATP). Gdy energia jest potrzebna do reakcji chemicznej, cząsteczka ATP opuszcza mitochondrium i jest kierowana do odpowiedniego miejsca. Energia umiejscowiona jest w jednym z wiązań fosfor-węgiel cząsteczki ATP. Enzymy rozrywają to wiązanie i uwalniają energię. Po reakcji powstaje adenozynodwufos-foran (ADP) i wolna grupa fosforanowa. Cząsteczka ADP i wolna grupa fosforanowa wracają do mitochondrium, gdzie zostają połączone czyli ponownie naładowane energią, powstałą ze spalenia glukozy. Jest kilka czynników, które mają znaczenie w procesie wchłaniania wapnia i fosforu: • stopień kwaśności soku żołądkowego - kwas solny (chlorowodór) obecny w żołądku obniża pH (czyli zwiększa kwaś-ność miazgi pokarmowej i zmienia odczyn pokarmu do poziomu korzystnego dla wchłanialności wapnia i fosforu, • spożywanie tłuszczów - gdy w przewodzie pokarmowym obecny jest tłuszcz, zwalnia on ruchy miazgi pokarmowej, wydłużając czas potrzebny do wchłaniania minerałów, • spożywanie białek - przy zwiększonym spożyciu białek następuje lepsze wchłanianie wapnia i fosforu • witamina D - ta witamina pobudza wchłanianie jelitowe, • potrzeba organizmu w danej chwili - gdy poziom wapnia jest niski, organizm sprawniej go wchłania; gdy organizm potrzebuje wapnia do wzrostu, lepiej go wchłania, ale z wiekiem wchłanianie się zmniejsza. Fosforu jest tak dużo w pożywieniu, że jest prawie niemożliwe, by go zabrakło. 86

Większym problemem są zbyt duże ilości fosforu spożywane jako fosforany (PO4) w przetworzonym pożywieniu i napojach gazowanych. Zbyt dużo fosforanu powoduje zachwianie równowagi, prowadzi do utraty wapnia z moczem. Fosfor w pożywieniu naturalnym (nie przetwarzanym) nie jest szkodliwy. Źródłem wapnia są: wzbogacone mleko sojowe, zagęszczony sok pomarańczowy, odtłuszczone produkty mleczne, płatki kukurydziane, rzepa, kapusta, kapusta włoska i brokuły. Magnez Magnez jest odpowiedzialny za zielony kolor chlorofilu, dlatego warzywa zielone, są dobrym źródłem magnezu. Magnez i wapń często działają przeciwstawnie. Przy normalnym skurczu mięśni wapń działa pobudzająco, a magnez hamująco. Obecność wapnia, tłuszczu, alkoholu i fosforanów zmniejsza wchłanianie magnezu. Gdy obniżymy spożycie wapnia, zwiększy się wchłanianie magnezu. Nerki regulują wydalanie magnezu. Jeśli poziom spożycia magnezu jest niski, to następuje wchłonięcie zwrotne większości magnezu znajdującego się w moczu pierwotnym, aby organizm utracił go jak najmniej. Niedobór magnezu może być spowodowany jego niskim spożyciem, utrzymującymi się dłuższy czas wymiotami (soki żołądkowe zawierają dużo magnezu) lub szybkim przechodzeniem pożywienia przez przewód pokarmowy. Alkohol i środki moczopędne zwiększają straty magnezu, który jest wydalany z moczem. Źródłem magnezu są orzechy, drożdże piwne, nasiona soi, suche morele, kapusta ogrodowa, całe ziarna zbożowe i wszelkie spożywcze rośliny zielone. Siarka Siarka jest obecna w każdej komórce ciała. Największa jej koncentracja występuje we włosach, skórze i paznokciach. Siarka spełnia kilka funkcji: • jest składnikiem trzech witamin: tiaminy, kwasu pantotenowego i biotyny, • działa jako czynnik odtruwający, łącząc się z substancjami toksycznymi i unieszkodliwiając je (potem następuje ich wydalanie), • bierze udział w tworzeniu skrzeplin i transporcie energii. Siarkę uzyskujemy głównie z aminokwasów zawierających ten minerał — metioniny i cysteiny. Nadmiar siarki wydalany jest z moczem. Elektrolity Sód, potas i chlor nazywamy potocznie elektrolitami. Przenoszą one prąd elektryczny między komórkami. Prawidłowy ruch mięśni, funkcjonowanie mózgu i serca wymagają idealnej równowagi elektrolitów. Wymioty i biegunka mogą zmniejszyć ilość elektrolitów, co 87

w skrajnych przypadkach może stanowić śmiertelne zagrożenie. Nie próbuj uzupełniać elektrolitów, pijąc napoje używane przez sportowców. Są one specjalnie przygotowane dla osób tracących duże ilości wody pod wpływem intensywnych ćwiczeń. Do uzupełniania elektrolitów często zaleca się owoce i warzywa, ale są one w nich zbyt skoncentrowane i towaryzszy im zbyt duża ilość cukrów. Przesłodzone napoje u osób wrażliwych lub chorych mogą spowodować wymioty. Specjalne płyny uzupełniające elektrolity są dostępne w aptekach lub w dziale żywności dla dzieci w sklepach spożywczych. Pierwiastki śladowe (mikroelementy) Do pierwiastków śladowych należą m.in.: żelazo, cynk, miedź, selen, chrom, jod, mangan, kobalt, arsen, bor, molibden, nikiel, krzem, wanad, kadm, ołów. lit. brom, fluor i cyna. Pozostałe mikroelementy są dopiero przedmiotem naukowych badań. Wiadomo, że pierwiastki śladowe są potrzebne w minimalnych ilościach, a niektóre, jak np. ołów i kadm, mogą być wręcz trujące, jeśli zbyt dużo dostanie się ich do organizmu. Ogólnie rzecz biorąc, najlepszym źródłem pierwiastków śladowych jest tak zwana zdrowa żywność, a zwłaszcza pełne ziarna zbóż. Żelazo Czerwony kolor krwinek pochodzi z żelaza. Żelazo, jako czynny składnik hemoglobiny przenosi tlen z płuc do tkanek, a dwutlenek węgla z tkanek do płuc. Również żelazo sprawia, że mięśnie mają czerwoną barwę. Jest bowiem aktywną częścią mioglobiny, składnika dostarczającego tlen do włókien w komórkach mięśniowych. Jest też ważnym składnikiem wielu enzymów. Na wchłanianie żelaza ma wpływ skład pożywienia. W ziarnach zbóż żelazo wiąże się z kwasami organicznymi, tworząc nierozpuszczalne związki. Jeśli wraz z ziarnem zostanie spożyta witamina C, to związek ten rozpadnie się, uwalniając części składowe - żelazo i kwas (łączy się to z obniżonym ryzykiem zachorowania na raka). Do utraty żelaza dochodzi na przykład w czasie krwawienia miesiączkowego lub krwawienia w jelitach. Np. każde 500 mg aspiryny może spowodować utratę około jednej łyżeczki krwi. Oto kilka wskazówek, jak zwiększyć wchłanianie żelaza: • jedz małą ilość (l lub 2 łyżki stołowe) mięsa ryby lub drobiu (bez skóry) do każdego posiłku, • gotuj w żeliwnych garnkach. To dodaje żelaza do posiłku, zwłaszcza jeśli jest on przyrządzany z kwaskowym sosem, np. pomidorowym, • jedz posiłki bogate w kwas jabłkowy, askorbinowy lub cytrynowy, • unikaj kawy, herbaty, szpinaku i szczawiu w połączeniu z posiłkami bogatymi w żelazo, 88

gdyż zawierają one składniki zmniejszające wchłanianie minerałów. Artykuły spożywcze bogate w żelazo POKARM

Zawartość żelaza

małże, w konserwie, 85 g

(w miligramach) 12,8

ziarna słonecznika, 1 /2 filiżanki

4,9

Ostrygi gotowane, 85 g

4,4

orzechy nerkowca 1/2 filiżanki krewetki gotowane, 100 g

4,1 3,1

soczewica, gotowana 1 /2 filiżanki ziemniak, pieczony ze skórą, 1 średni

3,1 2,8

fasola gotowana 1 /2 filiżanki

2,6

fasola pieczona 1 /2 filiżanki

2,2

śliwki, suszone, 10 sztuk pstrąg, pieczony lub z grilla, 85 g

2,1 2,1

migdały, 1 /2 filiżanki indyk, pieczony, ciemne mięso, 85 g

2,5 2,0

czarna fasola, gotowana, 1/2 filiżanki

1,8

morele suszone, 1 /2 filiżanki

1,7

karczoch, 1 cały groszek gotowany, 1/2 filiżanki

1,6 1,6

rodzynki, 1/2 filiżanki kurczak pieczony, ciemne mięso, 85 g

1,5 1,1

Cynk Pierwiastek śladowy cynk jest niezbędny do metabolizmu witaminy A. Odgrywa ważną rolę w funkcjonowaniu wielu układów naszego organizmu, zwłaszcza układu odpornościowego i podczas gojenia się ran. Cynk w diecie jest konieczny do właściwego funkcjonowania enzymów zawierających metale, stabilizuje błony komórkowe i potrzebny jest w procesie wzrostu. U ludzi chorych na nowotwory małe stężenie cynku powoduje zaburzenia zmysłu smaku, co prowadzi do utraty apetytu. Niedobór cynku spowalnia gojenie się ran pooperacyjnych oraz odrost tkanek zniszczonych chemioterapią czy naświetlaniem. Cynk wpływa na aktywność limfocytów T i NK, zmniejszając zdolność układu odpornościowego do obrony. Jest niezbędny do prawidłowego wykorzystania insuliny, hormonu regulującego poziom glukozy we krwi. To ważne dla pacjentów z chorobą nowotworową , bo wpływa na metabolizm glukozy.

89

Pełne -ziarna zbóż są lepszym źródłem cynku (i innych materiałów) niż przetworzone. Mimo że cynk z przetworzonych ziaren łatwiej się wchłania niż cynk z całych ziaren, korzystniej jest go spożywać w tej drugiej postaci, gdyż po prostu zawartość cynku jest w niej wielokrotnie większa. Jeżeli konieczne jest uzupełnienie niedoborów cynku, to powinno się go zażywać między posiłkami, nie łącząc go z innymi preparatami. Źródłem cynku są orzechy, pełne ziarna, skorupiaki, groch łupany, fasola, ryby: sardynki, sardele i łupacze, rzepa, ziemniaki, żółtko jaj, lecytyna sojowa, migdały, orzechy włoskie i czosnek. Miedź Miedź odgrywa ważną, choć nie do końca wyjaśnioną, rolę w metabolizmie żelaza. Początkowo niedokrwistość (anemię) wiązano właśnie z niedoborem miedzi. Miedź jest niezbędna do prawidłowego funkcjonowania układu odpornościowego, a badania nad zwierzętami wykazały związek między niedoborem miedzi i zmniejszoną aktywnością limfocytów NK. Miedź jest częścią dysmutazy nadtlenkowej - enzymu koniecznego do obrony przed wolnymi rodnikami. Stopień wchłaniania miedzi zależy od zawartości posiłku. Wysokie dawki witaminy C, które zalecaliśmy wcześniej, zmniejszają absorpcję miedzi, więc musi być ona uzupełniana inaczej (nie równocześnie z zażywaniem witaminy C). Taki sam skutek wywołują duże ilości fruktozy zawartej w owocach. Dlatego nie poleca się jej jako substancji słodzącej. Również cynk powoduje zmniejszanie absorpcji miedzi. Miedź dostaje się do wody z miedzianych rur, zbiorników, garnków i naczyń z miedzi. Źródłem pokarmowym miedzi są skorupiaki i warzywa strączkowe. Selen Badania zwierząt wykazały, że selen powstrzymuje tworzenie się nowotworów i ich rozwój. Jest on elementem peroksydazy glutationowej, enzymu, który w układzie odpornościowym zaangażowany jest w walkę z wolnymi rodnikami. Jeśli poziom selenu jest niski, to zmniejsza się produkcja przeciwciał i obniża aktywność komórek NK. Jest też wiele dowodów na to, że selen jest toksyczny bezpośrednio dla guzów nowotworowych. Selen współdziała z witaminą E, chroniąc lipidy w błonach komórkowych. Optymalny poziom dawki uzupełniającej selenu wynosi 200 miligramów dziennie. Nie wolno dopuścić do tego, aby dawka ta przekraczała 800 miligramów. Mogłaby się okazać toksyczna. Źródłem selenu są przede wszystkim mieczniki (ryby) i orzechy brazylijskie oraz łososie, tuńczyki, homary, krewetki, małże, łupacze (ryby), nasiona słonecznika, jęczmień, ryż brązowy i buraki. Chrom 90

Chrom jest elementem czynnika tolerancji glukozy, który współdziała z insuliną. Komórki nowotworowe zmieniają metabolizm węglowodanów, powodując wysokie stężenie glukozy we krwi. Chrom stabilizuje stężenie glukozy, nie dopuszczając do jej użycia jako energii dla nowotworu. Źródłem chromu są pełne ziarna zbóż i drożdże piwne. Podsumowanie Trudno zmierzyć spożycie minerałów. Całkowita ilość danego minerału, skalkulowana przez dodawanie poszczególnych pierwiastków do pożywienia, nie daje prawdziwego obrazu, gdyż nie wiemy, ile wchłonął organizm. Absorpcja i zużycie minerałów zależy nie tylko od tego, ile go spożyjemy w czasie posiłku, ale również od tego, jakie inne artykuły spożywcze znajdują się żołądku, jaka jest kwasowość soku żołądkowego, aktywność biologiczna minerału, czas przebywania w przewodzie pokarmowym, zapasy danego pierwiastka w organizmie i potrzeby organizmu w danej chwili. Równowaga mineralna zależy też od tego, jaka ich ilość jest zmagazynowana w organizmie, a jaka jest wydalana.

91

ROŚLINNE ZWIĄZKI CHEMICZNE A CHOROBY NOWOTWOROWE Związków chemicznych pochodzenia roślinnego jest tak wiele i występują w tylu postaciach, że trudno je sklasyfikować. W tym rozdziale skupimy się na tych ich właściwościach, które mają istotne znaczenie w planowaniu diety. Dowiemy się, co to są substancje roślinne, skąd pochodzą i jak wspierają układ odpornościowy, zwiększają stężenie enzymów i zapobiegają przerzutom. Przez wiele lat, mówiąc o wartościach odżywczych pożywienia, mówiło się o witaminach, minerałach i wartości energetycznej. Znane powiedzonko o jednym jabłku dziennie, które miało trzymać lekarza z dala od nas, zaczęto uważać za mit, bo cóż miało do zaoferowania skromne jabłuszko? Nie zawierało witaminy C, w które bogate są owoce cytrusowe, wapnia, które znajduje się w warzywach liściastych, ani złożonych węglowodanów, dostarczanych przez ziemniaki. A więc - śmiechu warte. Nieważne. Potem odkryto funkcję błonnika. Amerykanie cierpieli na zaparcia, a błonnik okazał się sposobem na uporanie się z tą przypadłością. Jabłko nazywane „miotłą natury", utrzymywało

okrężnicę

w

porządku

i

czystości.

Awansowało

do

roli

środka

przeczyszczającego. Dzisiaj nowym kolegą jabłka na podwórku odżywiania, są substancje roślinne. Są to zawarte w roślinach związki chemiczne, które organizm człowieka nauczył się wykorzystywać. Nie są ze sobą spokrewnione i ich niedobór nie daje żadnych widocznych objawów. W rzeczywistości większości z nich jeszcze nawet nie odkryto. Substancje chemiczne, takie jak polifenole, które zabijają wirusy, glutationy, które unieszkodliwiają wolne rodniki, czy pektyna, która zmniejsza stężenie cholesterolu - nagle stary się głównym przedmiotem zainteresowania. Tak, zgadłeś - wszystkie te substancje możesz znaleźć w jabłku. A więc jabłko znowu górą! Czy dane pożywienie jest dobrym źródłem substancji roślinnych, można poznać dzięki zmysłowi wzroku i powonienia. Barwniki mają właściwości przeciwutleniające, a najbardziej znany jest pomarańczowy karoten. Silne zapachy często kojarzą się ze związkami zawierającymi siarkę, która nadaje czosnkowi, kapuście i innym roślinom charakterystyczną woń. Wielu roślinnych związków chemicznych prawie nie znamy, są mniej widoczne. Ale natura nie marnuje żadnej części rośliny. Może nie do końca wiemy jeszcze, dlaczego lub jak dany związek chemiczny funkcjonuje, ale niezaprzeczalny jest fakt, że tak zwana zdrowa żywność poprawia zdrowie i zapobiega chorobom. Karotenoidy Karotenoidy to wielka rodzina ponad 600 barwników, od żółtego do czerwonego, z których beta-karoten jest chyba najbardziej znany. Każdy karotenoid jest unikalny, a każdy

92

narząd preferuje inny jego rodząj. Komórki wątroby, serca, tarczycy, nerek i trzustki lubią w równym stopniu beta-karoten i likopen (barwnik czerwony - pomidory), natomiast komórki gruczołów nadnerczy oraz jąder wolą sam likopen. Grupy pokarmów z karotenoidami a-karoten i B-karoten

beta-

ksantyna

marchew bataty kabaczek dynia

kryptoksantyna pomarańcze grejpfruty cytryny mandarynki

brzoskwinie kukurydza luteina i beta-karoten warzywa o ciemno

ignam (roślina tropikalna) gamma-karoten pomidory

likopen pomidory arbuzy

zielonej barwie astaksantyna łosoś

Ksantyna i beta-karoten to związki występujące w jajnikach, a w plamce żółtej oka dominuje luteina i ksantyna. Najwięcej badań poświęcono beta-karotenowi. Udowodniono, że działa on przeciwnowotworowo, powodując ich cofanie się (regresję). Wiadomo też jednak, że alfakaroten może być dziesięciokrotnie skuteczniejszy. Zajrzyj do rozdziału 5, gdzie jest mowa o układzie odpornościowym i barwnikach. Jak dostarczać organizmowi beta-karotenu Nie zażywaj dużych dawek beta-karotenu w oczyszczonej formie. W ilościach powyżej 20 000 jm. czysty beta-karoten zmniejsza stężenie innych ważnych karotenoidów krążących we krwi. Jest to prawdopodobnie skutek konkurencji w czasie wchłaniania. Zażywaj substancje zawierające mieszaninę naturalnych karotenoidów. Chodzi tu o beta- i alfa-karoteny, luteinę, kryptoksantynę i likopen. Międzynarodowa jednostka aktywności jm. odnosi się do takiej ilości witaminy A w organizmie, jaka może być wyprodukowana z dostarczonej dawki danego środka uzupełniającego. Jednakże np. z ksantofilu czy likopenu nie można uzyskać witaminy A, więc nie da się określić jm. Dlatego przy ksantofilu i likopenie używa się miligramów, a nie jednostki międzynarodowej. Sprawdź kolor środka uzupełniającego - powinien być barwy pomarańczowej lub czerwonej. Jeśli tak nie jest, może to oznaczać małą dawkę karotenoidów. Może też oznaczać, że minął termin ważności lub że doszło do utlenienia barwników. Produkty rozpadu większości karotenoidów są bezbarwne. Flawonoidy Początkowo tę grupę związków nazywano witaminą P. Litera P wzięła się od słowa 93

„przepuszczalność" oraz od słowa „papryka", gdyż właśnie ekstrakt węgierskiej papryki zwiększa zdolność witaminy C do naprawiania przepuszczalności naczyń krwionośnych. Dzisiaj wiemy, że flawonoidy cytrusowe to tylko jeden z licznych rodzajów flawonoidów. Często stosuje się też nazwę bioflawonoidy, co oznacza flawonoidy o biologicznej aktywności. Flawonoidy, tak jak karotemy, są pigmentami (barwnikami). Wytwarzają bogatą gamę kolorów w owocach i warzywach, począwszy od bezbarwnych flawononów w owocach cytrusowych do barwy czerwonej i niebieskiej w jagodach. Koncentrują się przeważnie w skórce i zewnętrznych częściach rośliny. Źródłem bioflawonoidów jest też herbata i wino. Wydaje się, że bioflawonoidy współpracują z witaminą C, pobudzając rozkład leków przez enzymy wątrobowe. Oto bioflawonoidy ważne dla pacjentów z nowotworem: • kwercetyna jest najpowszechniejszym flawonoidem; blokuje produkcję prostaglandyny E2 (która hamuje działanie układu odpornościowego) oraz może być bezpośrednio toksyczna dla komórek nowotworowych • rutyna, znajdująca się w gryce, też może być toksyczna dla komórek nowotworowych; jest ważnym przeciwutlenia-czem, wzmacniającym naczynia włosowate. • aglikon, kaempferol i miricetin to flawonoidy zawarte w zielonej i czarnej herbacie; dzięki nim zielona herbata japońska ma właściwości przeciwutleniaczowe. Warzywa z rodziny krzyżowych Państwowy Instytut Onkologiczny w USA utrzymuje, że warzywa z rodziny krzyżowych (kapusta, rzodkiewka, brukiew, chrzan itp.) wpływają na zmniejszenie ryzyka powstania nowotworu okrężnicy i są czynnikami ochronnymi przeciwko nowotworowi płuc, przełyku, krtani, odbytnicy, okrężnicy, żołądka, gruczołu krokowego (prostaty) i pęcherza. Warzywa te zawierają silne substancje zapobiegające lub powstrzymujące nowotwory, takie jak izotiocyjaniny (np. izotiocyjanin benzylowy), flawony, fenole i indole. Niektóre z tych substancji powstrzymują rozwój nowotworu, zanim nastąpi zmiana struktury DNA. Inne zwalniają rozwój lub rozprzestrzenianie się komórek nowotworowych, a także pobudzają uwalnianie enzymów przeciwnowotworowych. Indole przyspieszają proces odtruwania z estrogenów przez zmniejszanie zdolności tego hormonu do wspomagania rozwoju nowotworów hor-monozależnych. Warzywa te zawierają witaminy przeciwutleniaczowe: A, C i E, które są dobrym źródłem błonnika rozpuszczalnego i nierozpuszczalnego. Przyprawy 94

Czosnek jest naturalnym „antybiotykiem", pomagającym zwalczać infekcje bakteryjne i wirusowe. Jedzenie czosnku po zabiegach leczniczych, gdy funkcjonowanie systemu odpornościowego jest zakłócone, wzmacnia barierę przeciwzakaź-ną. Czosnek zawiera związki organiczne siarki, (dwusiarczek dwuallilowy, merkaptan allilowy, dwusiarczek allilowy), które blokują aktywację karcinogenną, przyspieszają odtruwanie i powstrzymują rozwój nowotworu. Inne warzywa z tej rodziny posiadające podobne właściwości to cebula, por i szalotka. Czosnku nie powinno się spożywać w bardzo dużych ilościach. Grzyby shiitake, maitake i reishi zawierają lenitan, substancję wzmacniającą walkę układu odpornościowego z nowotworem. Inne przyprawy o działaniu medycznym to: • rozmaryn zawierający 4 różne przeciwutleniacze, które wspomagają układ odpornościowy • imbir świeży lub sproszkowany jest środkiem przeciw-wymiotnym stosowanym w chorobie lokomocyjnej; zażyj go przed zabiegiem chemioterapii • mięta stymuluje przepływ żółci oraz wspomaga trawienie • gałka muszkatołowa spowalnia ruchy perystaltyczne przewodu pokarmowego w czasie biegunki. Produkty sojowe Spożywanie produktów sojowych przez pacjentów chorych na nowotwór nazwano „metodą tofu" (tofu to rodzaj sera przygotowanego z kwaśnego mleka, uzyskanego z fasoli sojowej). Brzmi to może zabawnie, ale naprawdę przynosi efekty. Kubek fasoli sojowej zawiera 28 g białka, błonnik, cynk, witaminy B, połowę dziennej dawki żelaza i mnóstwo wapnia. Biorąc pod uwagę samą tylko zawartość witamin i minerałów można powiedzieć, że produkty sojowe mają wartość terapeutyczną. Jednak najważniejszą sprawą, na którą zwraca się uwagę, są rodzaje roślinnych związków chemicznych, które znajdują się w tych produktach. Soja wydaje się powstrzymywać rozwój nowotworu piersi przez zmniejszanie stężania estrogenu ł w ten sposób blokowanie jego działania rakotwórczego. Jedno danie z produktu sojowego dziennie może zmniejszyć ryzyko rozwoju kilku rodzajów nowotworów prawie o 40%. Soja ma również wpływ na obniżenie stężenia cholesterolu. A oto kilka rodzajów związków roślinnych, które można znaleźć w produktach sojowych: • fitoesterole pomagają chronić organizm przed chorobami serca i są skuteczne w walce z rakiem skóry • saponiny to przeciwutleniacze i substancje odgrywające pewną rolę w zapobieganiu nowotworom 95

• izoflawon znajdujący się w produktach sojowych chroni przed nowotworem okrężnicy, piersi, płuc, prostaty i skóry oraz przed białaczką • daidzein, również izoflawon, spowalnia rozwój komórek raka piersi, • proteaza powstrzymuje lub zapobiega rozwojowi nowotworu. Podsumowanie Dieta oparta na tzw. zdrowej żywności okazuje się tak skuteczna dlatego, że dostarcza organizmowi substancji mających ogromny wpływ na układ odpornościowy. Tabletki zawierające te składniki są tylko słabą imitacją naturalnych produktów.

96

CZĘŚĆ II JAK SOBIE RADZIĆ SKUTKI UBOCZNE LECZENIA NOWOTWORÓW

97

W przeciwieństwie do męża, który nigdy o nic się nie martwi i na nic nie skarży, ja byłam i wciąż jestem mięczakiem i słabeuszem. Moje ciało nie odczuwa małego bólu: albo nic mnie nie boli, albo boli okropnie, przeważnie ma miejsce ta druga sytuacja. Nie lubię poza tym nowych doświadczeń i nigdy ich nie poszukuję. Igły, lekarze, szpitale powodują, że ciśnienie krwi idzie mi ostro w górę. Nie muszę więc chyba dodawać, że to, co się wydarzyło, miało być najgorszym doświadczeniem w moim życiu. Ale tak się nie stało. Przeszłam przez to. Leczenie nowotworu nie było łatwe, na pewno nie chciałabym tego jeszcze raz przeżyć, ale nie dałam się pokonać. Przejęłam kontrolę nad wszystkim, co było możliwe i dałam sobie spokój z tym, na co nie miałam wpływu. Czytałam, dociekałam, wyobrażałam sobie i się modliłam. Gdy zbliżał się czas rozpoczęcia terapii, byłam przerażona. Już wcześniej słyszałam o tych wszystkich strasznych historiach; ty pewnie też jesteś o tym przekonany. Ale chemioterapia nie okazała się taka okropna, a operacja nie aż taka nie do zniesienia. Teraz, szesnaście lat później, łatwo mi o tym mówić, prawie tak jak o horrorze porodów, które z perspektywy czasu nie są czymś strasznym. Najgorsze były dwie pierwsze serie chemioterapii. Metot-reksat spowodował, że wyłysiałam, miałam owrzodzony język, obolałe gardło, krosty na czole, nudności, bóle głowy i ciągle byłam zmęczona. Ale kupiłam sobie perukę, do ust wkładałam tampony nasączone ksylokainą i prowadziłam lekcje tańca irlandzkiego, korzystając z tablic z wypisanymi krokami. „Włosy" nasunęłam na krosty i tańczyłam w przedstawieniu z okazji Dnia Świętego Patryka. Następne dwie serie wydawały się łatwiejsze do przeżycia, ale gorzej odbiły się na moim organizmie. Aktynomycyna spowodowała nie tylko zmęczenie, ale także uszkodzenie wątroby i dlatego zabiegi trzeba było skrócić. A ja kontynuowałam pracę, ucząc tańca i próbując równocześnie zapanować nad czteroletnimi bliźniętami, które nieustannie próbowały mi ściągnąć z głowy perukę. Być może nie chce ci się tańczyć w czasie terapii, bo to nie twój zawód, ale staraj się zachować dawny porządek dnia, jeśli to tylko możliwe. Być może znasz powiedzenie: „Powiedz mi, co jadasz, a powiem ci, jak się czujesz" ale jego odwrotność jest także prawdziwa: „Powiedz mi, jak się czujesz, a powiem ci co jadasz". Jeśli kiepsko się czujesz po terapii przeciwnowo-tworowej, albo z powodu samej choroby, to twoja dieta pewnie też jest niewiele warta. W czasie leczenia, byłam matką bardzo aktywnego niemowlaka. Dbanie o jedzenie męża i syna pochłaniało mnóstwo mojej energii. O sobie myślałam na końcu. Ale tak nie może być. Jeśli masz małe dzieci, spróbuj podzielić się pracami nad przygotowaniem posiłków ze współmałżonkiem. Starsze dzieci mogą pomóc w karmieniu 98

młodszych. Twój układ pokarmowy musi się zająć dostarczaniem substancji odżywczych twemu układowi odpornościowemu, a ty musisz zapewnić im zdrowe pożywienie. Maureen Keane

99

PRZYGOTOWYWANIE POTRAW Sposób, w jaki przygotowujesz potrawy jest równie ważny, jak dobór jedzenia. Nie ma sensu zjedzenie bogatego w EPA łososia, jeśli usmażysz go w dużej ilości tłuszczu nasyconego. Niemądre jest długie gotowanie świeżych warzyw w wodzie. W tym rozdziale podamy kilka wskazówek, jak sprawić, aby mimo uciążliwej terapii przeciwnowotworowej jedzenie było przyjemnością. Jeśli jesteś w trakcie leczenia i nie masz zbyt dużo energii i cierpliwości, poproś o pomoc małżonka, przyjaciół czy członków rodziny. Będą mogli w ten sposób praktycznie okazać swoją troskę o ciebie i zaangażować się w twoje sprawy. Soki Opinie o samodzielnym sporządzaniu soków, to skutki podejścia typu „białe lub czarne". Zwolennicy wierzą w reklamy telewizyjne, z których wynika, że świeży sok jest lekarstwem na wszystko. Przeciwnicy twierdzą, że to chwilowa moda. Prawda, jak zwykle, leży pośrodku. Sokowirówki działają w ten sposób, że rozrywają ścianę komórkową rośliny i oddzielają cytoplazmę oraz inne składniki płynne od części włóknistych. Część płynna, czyli sok, zawiera składniki plastydów (organelle komórki roślinnej) i wodniczek, witaminy, minerały, składniki smakowe, a także pektyny z cytoplazmy. Część stała, czyli miąższ, zawiera celulozę, ligninę i pozostałe pektyny. Ponieważ sok nie zawiera błonnika, nigdy nie powinien całkowicie zastępować pięciu sztuk owoców i warzyw, jakich twój organizm codziennie potrzebuje. Wprawdzie o sokach mówi się krytycznie, bo nie mają błonnika, ale pamiętajmy, że w wielu sytuacjach na tym polega ich wartość terapeutyczna. Na ogół nie zdarza się nam zjadać na raz pół kilograma marchwi, ale odpowiednik tej ilości w postaci soku bez trudu udaje się spożyć. A więc sok pozwala zwiększyć konsumpcję owoców i warzyw, zwłaszcza wtedy, gdy nie można jeść z powodu owrzodzenia jamy ustnej, bólu gardła, problemów z żuciem i połykaniem, braku apetytu, stałego uczucia sytości czy po prostu niechęci do warzyw. Jest to jedyny sposób dostarczania organizmowi owoców i warzyw, w czasie realizowania diety o małej zawartości błonnika. Leki uzupełniające są łatwe w stosowaniu, ale nigdy nie zastąpią normalnego pożywienia. Zastanów się nad beta-karotenem. Mówi się, że duże jego dawki nie są szkodliwe, i rzeczywiście nie są. Im więcej przyjmujesz beta-karotenu, tym wyższe jest jego stężenie we krwi. Ale duże ilości beta-karotenu wpływają na obniżenie zawartości innych karo-tenoidów, które często są lepszymi przeciwutleniaczami. Ostatnie badania wskazują, że

100

beta-karoten współzawodniczy o wchłanianie z innymi karotenami. Sok w przeciwieństwie do leków uzupełniających zawiera wszystkie rodzaje karotenoidów z danego owocu czy warzywa. Więc mimo że sok jest jednym ze składników danej rośliny, jest substancją zdrowszą niż lek uzupełniający. Tylko nie przesadzaj. Znam osoby, które wypijają pięć, a nawet dziesięć litrów soku dziennie, znam też takie, które piją tylko sok, a nic nie jedzą. Nie nadwerężaj organizmu w ten sposób. Bez białka twój organizm nie będzie mógł walczyć z nowotworem. Jedna lub dwie szklanki świeżego soku warzywnego dziennie w zupełności wystarczą. Kupując, wybierz starannie sokowirówkę, tak jak to robisz z innym sprzętem elektrycznym. Sok będzie zawsze taki sam, niezależnie od maszyny. Ale niektóre sokowirówki mają mocniejsze silniki i łatwiej je czyścić. Polecamy sokowirówki z osobnym pojemnikiem na miazgę, bo najłatwiej utrzymać je w czystości. Gotowanie pod ciśnieniem (szybkowary) Jeśli jesteś zmęczony, albo źle się czujesz po zabiegu, nie masz ochoty stać przy piecu i gotować, usiądź sobie wygodnie, a niech szybkowar zrobi to za ciebie. Zalet dzisiejszych szybkowarów, które są bardzo bezpieczne, jest wiele. • Jedzenie przygotowuje się w nich szybciej niż jakąkolwiek inną metodą, łącznie z mikrofalówkami. Posiłek jest zdrowy, i szybko się go przyrządza. Całe ziarna (np. ryż brązowy) gotują się krócej niż 15 minut. • Jedzenie jest miękkie, łatwe do połknięcia, a przy tym nie jest wysuszone - ważne cechy, jeśli twoja jama ustna jest sucha czy obolała. • Gotowanie w szybkowarze pozwala zachować wszystkie substancje odżywcze i smak. Warzywa nie tylko świetnie wyglądają, ale także smakują. • Zapachy gotowania zostają w garnku, nie roznoszą się po domu. • Używając metalowej miski umieszczonej w szybkowarze możesz przyrządzić posiłek w naczyniu, które od razu można będzie podać na stół. Mniej zmywania! Nie kupuj małych szybkowarów. Zdecyduj się od razu na garnek o pojemności co najmniej 6 litrów. Dzięki temu możesz przygotowywać posiłki w naczyniach, w których będziesz je serwować. Można w nich przygotować cały posiłek. Tego typu naczynia przeżywają teraz renesans w handlu istnieją odpowiednie zestawy. Gotowanie na parze Garnki do gotowania na parze (tzw. parowary) ułatwiają przygotowanie warzyw i posiłków z ziaren zbóż. Nie są tak szybkie jak szybkowary, ale nie trzeba ich pilnować w czasie gotowania. Są odpowiednie zwłaszcza do delikatnych warzyw, w tym liściastych. Małe 101

ziarna, jak na przykład proso, często w zwykłym gotowaniu stają się kleistą masą, natomiast po ugotowaniu na parze pozostają sypkie i bardziej apetyczne. Jest wiele rodzajów parowarów. My polecamy plastikowe nie metalowe, bo łatwiej utrzymać je w czystości. Oto korzyści gotowania na parze: • Nie spalisz rondla z podstawką do gotowania na parze bo parowar ma wmontowany automatyczny wyłącznik, który wyłącza prąd, gdy zabraknie wody. • Gotowanie na parze to najłatwiejsza metoda gotowania całych ziaren zbóż. Ugotuj taką ilość, jaka wystarczy na tydzień i przechowuj w lodówce. Aby przygotować szybki posiłek, odgrzej kilka łyżek pożywienia na parze z dodatkiem np. pokrojonych warzyw liściastych i przypraw. • Potrawy nie tracą smaku i witamin, co ma miejsce przy gotowaniu w wodzie. Dania są smaczniejsze i zdrowsze. • Tak przygotowane jedzenie jest miękkie i nie wysuszone. Nie rani dziąseł i jamy ustnej, łatwo się je przełyka. • W parowarach można przyrządzać potrawy bezpośrednio w naczyniach, które podasz na stół. Są łatwe do utrzymania w czystości. Większość plastikowych części po prostu wyciera się ściereczką. I w tym przypadku proponujemy kupno parowani większego, najlepiej z minutnikiem - nie trzeba będzie pamiętać, kiedy go wyłączyć. Te urządzenia nie są drogie. Wskazówki na temat higieny jamy ustnej Zęby i dziąsła przygotowują zjedzone pożywienie do trawienia. Jeśli są chore czy bolą, dobre odżywianie jest utrudnione. Ponieważ niektóre zabiegi związane z leczeniem nowotworu powodują bolesność tkanek jamy ustnej, dziąseł i gardła, jeszcze przed zabiegiem trzeba zadbać, aby były w dobrym stanie. Przed rozpoczęciem leczenia zrób wszystko, aby uchronić jamę ustną od infekcji, które mogą pomniejszyć efekty leczenia. Zanim rozpoczniesz leczenie Odwiedź dentystę, aby skontrolować uzębienie. Jeśli masz jakiekolwiek trudności z jedzeniem z powodu zębów, najwyższa pora uzupełnić ubytki i poddać się innym niezbędnym zabiegom. Poinformuj dentystę o swoich problemach zdrowotnych. Usuwanie zęba i inne zabiegi chirurgiczne muszą być wykonane przynajmniej na miesiąc przed rozpoczęciem leczenia, aby było dość czasu na zagojenie się ran. Terapia przeciwnowotworowa hamuje regenerację tkanek. Może to spowodować trwałe problemy. Poproś o oczyszczenie zębów z kamienia. Bakterie i grzyby nie będą miały pola do 102

rozwoju. Jeśli masz sztuczną szczękę, upewnij się, czy jest dobrze dopasowana i nie powoduje najmniejszych nawet otarć. W czasie leczenia Gdy już rozpoczniesz terapię szczególnie dbaj o higienę zębów. • Czyść zęby delikatnie, trzy razy dziennie, szczoteczką z krótszym włosiem. Używaj pasty do zębów z fluorem, bez substancji ściernych. • Używaj nitki stomatologicznej codziennie, aby nie dopuścić do powstania kamienia. • Jeśli bolą cię dziąsła przy czyszczeniu zębów szczoteczką, użyj do ich mycia delikatnej tkaniny. Używaj bardzo delikatnej pasty do zębów. Pasta samodzielnie zrobiona z sody do pieczenia i wody jest delikatna i odświeżająca. • Nie używaj płynów do płukania ust zawierających alkohol, bo powodują podrażnienie tkanek. • Płucz jamę ustną wodą, po każdym piciu soków czy jedzeniu słodkich potraw. • Ulgę obolałej jamie ustnej przynosi smarowanie witaminą E lub olejkiem z drzewa herbacianego. • Dbaj, by szczoteczka do zębów nie stała się siedliskiem zarazków często ją wymieniaj, dobrze płucz po użyciu i susz przed schowaniem.

103

NUDNOŚCI I WYMIOTY Jednym z najczęstszych ubocznych skutków terapii przeciw-nowotworowej jest rozstrój żołądka. W tym rozdziale znajdziesz wskazówki, jak radzić sobie z tym problemem za pomocą odpowiedniego odżywiania. Dolegliwości te są przeważnie krótkotrwałe. W wielu przypadkach nudności i wymioty samoistnie ustępują po zakończeniu terapii. Jeśli kłopot jest jednak poważny i długotrwały, to konieczne jest zażywanie leków przeciwwymiot-nych, aby organizm mógł utrzymać substancje odżywcze, których tak potrzebuje. Mimo że niektóre osoby starają się unikać dodatkowych leków, w tym wypadku dobre odżywianie jest ważniejsze.

Wymioty to sposób w jaki żołądek pozbywa się zawartości, która nie powinna w nim zalegać. Są wywoływane przez receptory (czujniki) czuciowe w ścianie żołądka, m.in. receptory miotatyczne (wrażliwe na rozciąganie), które wskazują, kiedy żołądek jest zbyt pełny, oraz chemoreceptory, które wyczuwają ewentualne toksyny czy trucizny. Ośrodek wymiotny w mózgu reaguje na te sygnały lub na obecność substancji toksycznych, powodując falę wstecznych ruchów perystaltycznych doprowadzającą do wyrzucenia zawartości. Wymioty są nieprzyjemne, a czasem także bolesne, gdy jama ustna czy gardło są obolałe, ale niebezpieczne stają się dopiero wtedy, kiedy są masywne i długotrwałe. Głównym niebezpieczeństwem jest utrata płynów i elektrolitów, co powoduje odwodnienie, utratę wagi i zaburzenia równowagi elektrolitycznej. W poważnych przypadkach konieczne jest uzupełnianie płynów za pomocą kroplówek.

104

Do zapamiętania Nudności - rozstrój żołądka Nudności związane z wyczekiwaniem - rozstrój żołądka przed terapią, wywołany przez obawę przed zabiegiem, a nawet przez sam widok szpitala, gdzie leczenie ma się odbywać. Ośrodek wymiotny - miejsce w mózgu, które kontroluje wymioty. Środki przeciwwymiotne - leki zmniejszające nudności i wymioty. Potencjał wymiotny - zdolność leku do wywołania nudności i wymiotów. Leki takie jak cisplastyna, dakarbazyna czy mechloretamina, mają duży potencjał wymiotny i powodują nudności i wymioty u ponad 90% pacjentów. Niechęć do pokarmu - zjawisko powstające wtedy, gdy pokarm zjedzony w czasie leczenia powodującego wymioty, kojarzony jest w mózgu ze skutkami tego leczenia. Najczęściej dotyczy to pokarmów o silnym zapachu. Zdarza się też, że nabywa się niechęci do danej potrawy. Tuż po moim pierwszym zabiegu chemioterapii, poszłam na obiad, na który podano świeżo starty chrzan i wołowinę konserwową. Dostałam wtedy nudności, zewnętrzną część dłoni miałam obolałą po igle z kroplówki. Przez dziesięć lat, za każdym razem, gdy poczułam zapach chrzanu czy wołowiny konserwowej, dostawałam mdłości i bolało mnie miejsce, w które kiedyś wkłuwano mi igłę lekarską. Taki odruch warunkowy wcale nie należy do nietypowych. Aby zapobiec niechęci do ulubionych dotychczas potraw, nie należy ich jeść bezpośrednio przed lub po zabiegu. Oczywiście nie poskutkuje to u wszystkich. Czasami najlepiej posłuchać własnego organizmu i jeść to, co on toleruje i lubi. Przyczyny nudności • Chemioterapia. Najczęstszym skutkiem ubocznym chemioterapii są nudności i wymioty. Zabieg ten powoduje nudności, oddziałując na mózg i żołądek. Ośrodek wymiotny w mózgu, kontrolujący wymioty, może być pobudzany przez leki. Niektóre preparaty działają bezpośrednio na żołądek, powodując miejscowe podrażnienia, które prowadzą do rozstroju żołądka. • Stres spowodowany przez obawę, ból czy chorobliwym lękiem np. przed igłami, szpitalem czy kroplówkami często jest pomijany jako przyczyna nudności i wymiotów. A dla wielu z nas właśnie ten stan jest pierwszą oznaką stresu. • Naświetlania kręgosłupa czy czaszki w przypadku guzów ośrodkowego układu nerwowego często powodują nudności. Naświetlania przewodu pokarmowego również mogą wywołać nudności, podobnie zresztą jak napromieniowanie całego ciała przed przeszczepem szpiku. Jak dawać sobie radę z nudnościami Planuj z wyprzedzeniem. Przygotuj się do walki z tym problemem.: • Zapytaj swojego lekarza o potencjał wymiotny twojej terapii

105

i poproś o lek przeciwwymiotny. Musisz go zażyć przed rozpoczęciem leczenia. • Jeśli skutki stresu odczuwasz w żołądku albo obawiasz się szpitala, igieł, krwi, iniekcji dożylnych, to przygotuj się na nudności wywołane przez emocje. • Poproś kogoś do pomocy w robieniu posiłków. Jeżeli nie będzie to możliwe, to przygotuj posiłek sam, ale z dużym wyprzedzeniem. Zapakuj porcje do torebek, które będziesz mógł otworzyć w każdej chwili. • Na kilka godzin przed jedzeniem załóż opaski do akup-resury na nadgarstki. Pobudzają one akupresurowe punkty nudności. Można je kupić w niektórych drogeriach i aptekach.

106

Przed i w czasie leczenia • Jeżeli stres wywołuje niepokój w żołądku, to staraj się z tym walczyć robiąc głębokie i długie oddechy. Ciekawe czemu tak wielu zapomina o tej metodzie, a przecież bardzo łagodzi ona skutki napięć. • Nie jedz dwie godziny przed i po chemioterapii. Leki mogą pobudzać żołądek i ośrodek wymiotny w mózgu. • Unikaj jedzenia silnie pachnących potraw w dniu leczenia. Mogłyby w późniejszym czasie przypominać o nudnościach i nawet je wywoływać „na samą myśl o tym". Jak zapobiegać nudnościom po leczeniu • Jedz posiłki małe, ale często, a nie trzy większe, jak dotychczas. Unikaj picia dużych ilości płynu w czasie jedzenia. Nadmiar płynów czy pokarmu powoduje rozciąganie ścian żołądka i receptorów, które wysyłają sygnały do ośrodka wymiotnego w mózgu. Z tego samego powodu nie należy pić napojów gazowanych. • Ważna jest pozycja ciała. Jeść powinno się na siedząco. Nie należy kłaść się natychmiast po posiłku. Leżenie na brzuchu sprzyja powracaniu pokarmu do przełyku. • Jedzenie powinno się odbywać w spokoju, bez pośpiechu. Można czytać albo oglądać telewizję. Po posiłku trzeba się odprężyć w pozycji siedzącej. W czasie jedzenia unikaj załatwiania spraw i dyskusji. • Unikaj zapachów kuchennych. Silne wonie można likwidować gotując w szybkowarze. Warto kupić tzw. od-świeżacze, które działają na zasadzie zastępowania wyziewów przyjemnym zapachem delikatnej perfumy. Są sprzedawane w sprayu jako preparaty do usuwania zapachów zwierząt domowych. • Perfumy o ciężkim zapachu i dym papierosowy powodują nudności. Kupuj środki czyszczące i higieny osobistej z oznaczeniem na etykiecie, że są „bezwonne" lub „nie zawierają środków zapachowych". (Na mnie wymiotnie działały chusteczki jednorazowe nawaniane perfumami). • Nie jedz pokarmów polewanych tłuszczem ani wysoko-tłuszczowych. Tłuszcze sprzyjają długiemu pozostawaniu pożywienia w żołądku, co zwiększa możliwość występowania wymiotów. Unikaj pokarmów mocno wysmażonych, mięsa, pełnego mleka i serów, masła, oleju, majonezu, chipsów i frytek, a także masła orzechowego, nutelli itp. • Jedz wszystko co łatwo strawne, a więc krakersy, lekko solone precle, sucharki, bułki. Unikaj pożywienia surowego, zawierającego duże ilości włókna roślinnego. Zawsze każdy kęs dokładnie przeżuj, zanim go połkniesz. Pod koniec dnia przyjmuj pokarmy niskotłuszczowe i wysoko-białkowe, na przykład pierś kurczęcia bez skóry, delikatną rybę 107

albo zupę jarzynową. • Unikaj potraw o silnym zapachu i smaku, takich jak cebula. czosnek, chrzan, kapusta, brokuły, kalafior, brukselka, jajka, ostra papryka oraz potraw mocno przyprawionych. Nie jedz potraw, po których ci się odbija. Jak złagodzić nudności po terapii • W uspokojeniu żołądka pomagają zimne, niekwaśne płyny. Mam tu na myśli małe łyki lodowatej wody, herbaty, herbaty ziołowej i owocowych sorbetów. • Pij płyny solone. Polecam np. rosół, który jest bardzo pożywny. Pomaga również herbata miętowa. • Jeśli nie masz ochoty na jedzenie, nie jedz. Posłuchaj swojego żołądka i poczekaj, aż nudności miną. • Imbir w kapsułkach często pomaga w łagodzeniu nudności, ale nie wtedy, gdy już doszło do wymiotów. • Przyłóż lód na kark. Miej zawsze w lodówce kostki lodu, aby móc ich użyć w każde) chwili. • Wietrz mieszkanie. Zapach perfum i dym papierosowy potęgują nudności i często prowadzą do wy Razem stanowią one układ miotów. • Pamiętaj o utrzymywaniu zębów, języka i jamy ustnej w czystości. Ostre nudności Jeśli nasze rady nie przynoszą poprawy, skontaktuj się z lekarzem lub pielęgniarką. Być może niezbędna jest kroplówka nawadniająca i uzupełniająca elektrolity.

108

SUCHOŚĆ JAMY USTNEJ I KŁOPOTY Z PRZETYKANIEM Suchość jamy ustnej powoduje kłopoty z przeżuwaniem i połykaniem. Ponieważ ślina utrzymuje jamę ustną w czystości, jej brak sprawia, że rozwijają się bakterie, które są przyczyną próchnicy zębów i infekcji. Aby temu zapobiec konieczna jest właściwa higiena, zwłaszcza że z powodu terapii układ odpornościowy jest osłabiony. Do zapamiętania Suchość ust - zmniejszenie ilości śliny, powodujące uczucie wysuszenia jamy ustnej. Dysfagia - utrudnienie potykania pokarmu. Ślinianki, gruczoły ślinowe -gruczoły wydzielające ślinę (ślinianki przyuszne, podszczękowe i podjęzykowe) Ślina -wydzielina gruczołów ślinowych i śluzowych, która utrzymuje wilgotność jamy ustnej i ułatwia przełykanie. Środek ślinopedny - lek zwiększający ilość wydzielanej śliny. Przyczyny • Chemioterapia - niektóre środki chemioterapeutyczne, takie jak bleomycyna czy daktinomycyna powodują okresową suchość ust. Taki skutek mogą mieć też środki zapobiegające nudnościom. • Naświetlania - naświetlanie szyi lub głowy może spowodować uszkodzenie gruczołów ślinowych. Skutkiem tego jest zmniejszanie produkcji śliny lub zmiana jej jakości - staje się gęsta i lepka. • Operacja - zabieg chirurgiczny głowy czy szyi, usuwający jedną lub więcej ślinianek, zmniejsza wydzielanie śliny. Jak rozwiązać ten problem Przed posiłkami Cierpki smak potrawy pobudza wytwarzanie śliny. Dodaj łyżkę świeżego lub mrożonego soku z cytryny do szklaneczki wody. Wypij na 15 minut przed posiłkiem. Podczas posiłków • Jedz częściej mniejsze porcje zamiast trzech dużych posiłków • Unikaj suchego i lepkiego pożywienia, jak krakersy, chleb, masło orzechowe. • Żując, pij małymi łykami wodę. To ułatwia połykanie. • Nie próbuj przeżuwać dużych kawałków. Pokrój jedzenie na małe części, które łatwiej przełknąć. • Jedz „mokre" potrawy, jak potrawki, gulasze, zupy, owoce. Dodaj do potrawy sos albo rosół. • Dodaj ocet, marynatę czy sok z cytryny do potraw, aby pobudzić wytwarzanie śliny. Między posiłkami

109

• Zawsze miej przy sobie butelkę z wodą i od czasu do czasu popijaj małymi łykami. Ja miałam zawsze przy sobie płaską plastikową buteleczkę, której zawartość stale uzupełniałam. Noś taką buteleczkę w torebce, kieszeni płaszcza czy dyplomatce. Pamiętaj też o butelce przy łóżku, aby szybko wypić łyk po przebudzeniu. • Ssij kostki lodu, jeśli to możliwe. • Sucha jama ustna to raj dla bakterii, które powodują próchnicę czy infekcje. Pamiętaj o czyszczeniu zębów i płukaniu ust. • Użyj specjalnych substancji nawilżających do ust, możesz o nie spytać w aptece.

110

ZMIANY SMAKU I BRAK APETYTU Jeśli masz problemy z jedzeniem, bez względu na powód, to każdy posiłek czy potrawa nabierają szczególnego znaczenia. To nie jest odpowiedni czas na porzucenie dobrych zwyczajów żywieniowych. Chociaż zawsze możesz dostarczyć organizmowi wielu kalorii, jedząc na przykład lody, to jednak są na to lepsze sposoby, więc nie uciekaj się do takich bezwartościowych produktów. Często pomija się tak ważną sprawę w odżywianiu jak odczucia smakowe. Jeśli się zmieniają, na pewno nie zagraża to życiu, ale jednak utrudnia racjonalne odżywianie. Smak pobudza wydzielanie śliny, tak ważnej dla właściwego żucia pokarmu i jego połykaniu oraz stymuluje produkcję soków żołądkowych, niezbędnych w procesie trawienia. Utrata odczuć smakowych zmniejsza przyjemność jedzenia, a to prowadzi do utraty apetytu. Zmiany smaku Pobudzanie tak zwanych kubków smakowych daje cztery odczucia smakowe: słodkie, kwaśne, gorzkie, słone. O tym, co odczuwamy, decyduje mózg. Smak jest kombinacją tych czterech odczuć i łączy się z wrażeniami uzyskanymi przez receptory węchowe i zakończenie nerwu trójdzielnego, które wyczuwają takie czynniki drażniące, jak ostra papryka czy mięta. Kubki smakowe są zbudowane z szybko dzielącej się tkanki nabłonkowej, nie są szczególnie wrażliwe na terapię przeciwnowotworową. Do zapamiętania Kubki smakowe - chemiczne receptory smakowych włókien nerwowych Stomatitis mucositis - zapalenie błony śluzowej jamy ustnej, powodujące owrzodzenia. Przyczyny zmian smakowych • Chemioterapia - zmiany w odczuwaniu smaku powodują leki stosowane w chemioterapii. Cisplatyna, 5-fluorouracil, dactinomycyna, daunorubicyna i metotreksat wymienia się jako najczęstszą przyczynę tych zaburzeń. Po zastrzyku cyklofosfamidu czy winkrystyny możesz czuć smak tych leków. Wielu pacjentów pamięta gorzki lub metaliczny smak po podaniu chemioterapeutyku. • Naświetlanie może spowodować uszkodzenie lub całkowite zniszczenie kubków smakowych. Naświetlanie głowy czy szyi powoduje czasową utratę smaku przez dwa do trzech tygodni po zabiegu. Może to również trwać dłużej nawet kilka tygodni. Naświetlanie całego ciała, jako przygotowanie do przeszczepu szpiku, także uszkadza kubki smakowe. Swoją funkcję odzyskują one po 45 do 60 dni po przeszczepie. • Operacja - chirurgiczne usunięcie tej części jamy ustnej, dzięki której odczuwamy

111

smak, spowoduje trwałą utratę receptorów. Po usunięciu języka traci się poczucie smaku słodkiego i słonego. Usunięcie podniebienia powoduje utratę większości receptorów odbierających smak kwaśny i gorzki. • Infekcje jamy ustnej powodują zapalenie błony śluzowej i obniżają zdolność odczuwania smaku, gdyż komórki receptorów smaku są zaatakowane przez czynnik zakaźny. Jak rozwiązać ten problem Oto wskazówki pomocne przed i w czasie leczenia: • Nie jedz swych ulubionych potraw przed zabiegłem chemioterapii, bo potem możesz zmiany w smaku kojarzyć z tą potrawą. Jedz krakersy lub niesolone precle. • Jeśli odczuwasz nieprzyjemny smak w ustach podczas zabiegu chemioterapii, to ssij cytrynowego lub miętowego dropsa. Po chemioterapii lub operacji: • Jeśli poczujesz małą wrażliwość na gorzki smak, unikaj wołowiny jeszcze jedna przyczyna zmiany smaku! Zamiast niej wybierz białe mięso drobiowe - bez skóry, delikatne ryby, potrawy sojowe, masła orzechowe i rośliny strączkowe, bo są źródłem białka. • Według własnego upodobania zwiększ albo ogranicz solenie potraw. • Używaj ziół, przypraw, ekstraktów smakowych i marynat do wzmocnienia smaku potrawy. Jeśli jednak cierpisz na zapalenie jamy ustnej, unikaj ostrych przypraw, aby nie drażniły owrzodzeń błony śluzowej. • Prawdopodobnie będziesz wolał jeść potrawy zimne bądź o temperaturze pokojowej a nie gorące. • Innymi zmysłami nadrabiaj brak smaku. Może ci w tym pomóc np. zapach czosnku czy cebuli. Przygotuj wielokolorowe warzywa, których widok ucieszy twoje oko, staraj się urozmaicać swoje posiłki. • Możesz mylić nieprzyjemne zapachy z nieprzyjemnym smakiem. Przejrzyj jeszcze raz fragment o nudnościach, aby się dowiedzieć, jak tego uniknąć. • Używaj sztućców plastikowych zamiast metalowych. • Pij wodę filtrowaną. Filtry nie są drogie i w dużym stopniu redukują smak i zapach chemikaliów tak częsty w wodzie z kranu. • Dodatkowa dawka cynku może poprawić odczuwanie smaku. Zapytaj o to lekarza. • Utrzymuj jamę ustną, język i zęby w czystości. Często płucz usta, aby usunąć nieprzyjemny smak.

112

Słowa do zapamiętania Anoreksja - utrata apetytu Kacheksja - utrata masy ciała, tkanki tłuszczowej i masy mięśniowej. Nasycenie - uczucie pełności po zjedzeniu posiłku. Wczesne nasycenie - uczucie pełności i brak apetytu po zjedzeniu małej ilości pokarmu. Brak łaknienia Nie myl braku apetytu występującego u pacjentów z chorobą nowotworową, z tak zwanym jadłowstrętem psychicznym (anorexia nervosa), który nie ma żadnego związku z nowotworem. Wczesne nasycenie może zabić apetyt, utrudniając racjonalne odżywianie. Brak apetytu prowadzi do utraty masy ciała, niedożywienia i obniżonej odporności na infekcje. Przyczyny Brak łaknienia nie ma przeważnie jednej przyczyny, jest rezultatem kilku czynników. • Toksyczne skutki terapii - skutki uboczne, takie jak nudno-ści, obolała jama ustna i gardło, skurcze żołądka i zmiany w odczuwaniu smaku mogą zmniejszyć apetyt. • Miejscowe skutki istnienia guza - Guz w przewodzie pokarmowym może być przeszkodą dla przesuwania się pokarmu co prowadzi do utraty apetytu. Niektóre guzy produkują związki chemiczne, które mają wpływ na układ hormonalny, powodujący uczucie wczesnego nasycenia. • Operacja chirurgiczna - usunięcie jakiejkolwiek części przewodu pokarmowego może zmniejszyć zdolność przyjmowania pokarmów i ochotę do jedzenia. Sposoby zwalczania braku apetytu Podczas planowaniu swoich posiłków pamiętaj, że: • Największy apetyt występuje rano, więc niech twoje śniadanie będzie największym objętościowo posiłkiem dnia. • Planuj posiłki i rób zakupy sam, jeśli oczywiście pozwala ci na to stan zdrowia. • Jedz sześć małych posiłków dziennie zamiast trzech większych albo co godzinę przekąś coś treściwego. • Jedz zawsze, gdy jesteś głodny, nie czekaj na odpowiednią do posiłku porę. • Zrób wszystko, by twego domu nie wypełniały zapachy kuchenne. Gdy jesz, pamiętaj że: • Płynne posiłki są bardziej zachęcające niż stałe. Zamiast jedzenia całych owoców i warzyw pij soki ze świeżych owoców i warzyw, zamiast jedzenia fasoli sojowej pij mleko sojowe. Dodawaj miękkie owoce do koktajli mlecznych. • Nie pij płynów do posiłków. Zaczynaj posiłek od potraw najbardziej wartościowych.

113

• Unikaj potraw i napojów niskokalorycznych i niskobiał-kowych (herbata, kawa, napoje gazowane). Napoje z dużą ilością wody zabijają apetyt i sycą bez dostarczania organizmowi kalorii i białka. • Unikaj surowych warzyw. Rozdrobnij jarzyny ugotowane na parze i dodawaj je do potraw wysokokalorycznych. • Dodaj oliwę lub olej słonecznikowy do potraw, aby zwiększyć w nich zawartość tłuszczu. Następujące rady mogą ci pomóc w poprawieniu apetytu: • Popytaj w aptece o wzbogacone pożywienie w puszkach, to wygodne w stosowaniu źródło składników odżywczych. • Nie wyczerpujące ćwiczenia gimnastyczne mogą wzmóc apetyt. Zapyta] lekarza, czy możesz zrobić krótkie spacery przed posiłkiem. • Zadba] o miłą atmosferę podczas posiłku. Zapal świecę, włącz cichą muzykę, ładnie i kolorowo nakryj do stołu. • Bardzo słodkie i cierpkie potrawy pobudzają produkcję śliny. Ssij plasterek cytryny lub wypij lemoniadę.

114

ZAPALENIE BŁONY ŚLUZOWEJ JAMY USTNEJ I PRZEŁYKU Zapalenie błony śluzowej zaczyna się od uczucia suchości i zaczerwienienia. Jama ustna i gardło stają się obolałe. Potem następuje obrzęk, nadżerki i w niektórych przypadkach krwawienie. Stan zapalny jest bolesny i ogranicza spożywanie pokarmów, psuje całą przyjemność posiłku. Mówienie przychodzi z trudem, bólowi w jamie ustnej często towarzyszy ból głowy. Otwarte rany zwiększają ryzyko wystąpienia infekcji. Do zapamiętania Zapalenie błony śluzowej - stan zapalny wyściółki jamy ustnej i przełyku. Stomatitis - zapalenie błony śluzowej jamy ustnej i dziąseł Nadżerki - ubytki nabłonka błony śluzowej Owrzodzenie - ubytki błony śluzowej, głębsze niż nadżerki Zapalenie przełyku - zapalenie błony śluzowej przełyku. Dysfagia - utrudnienie połykania. Przyczyny zapalenia śluzówki • Chemioterapia - wstrzymuje podział komórek błony śluzowej języka, warg, dziąseł i podniebienia, a także dna jamy ustnej i przełyku. Jeżeli złuszczają się komórki warstwy zewnętrznej czyli nabłonka, to nie zastępują ich komórki nowe. Tak powstaje stan zapalny z nadżerkami już w trzy dni po chemioterapii, a po tygodniu może się rozwinąć owrzodzenie. Leki, które powodują najostrzejsze zapalenie błony śluzowej to: dactinomycyna, plicamycyna, metotrek-sat i 5-fluorouracil. • Naświetlanie - naświetlanie głowy i szyi może spowodować zniszczenie błony śluzowej jamy ustnej i gardła. Stan zapalny zaczyna się po około dwóch tygodniach po pierwszym zabiegu, a proces gojenia rozpoczyna się mniej więcej w dwa tygodnie po zakończeniu terapii. Naświetlanie klatki piersiowej może spowodować stan zapalny przełyku i trudności w połykaniu. • Naświetlanie całego dala - przygotowanie do przeszczepu szpiku jest główną przyczyną stanów zapalnych i owrzodzenia jamy ustnej i przełyku. Może do tego dojść już w cztery dni po radioterapii poprzedzającej np. przeszczep szpiku, a zaczyna się goić po wszczepieniu szpiku i powrocie liczby krwinek białych obojętnochłonnych do normy. Jak sobie z tym radzić Posiłki • Jedz miękkie, nie drażniące potrawy, takie jak odtłuszczone jogurty, owsianka, mączka z brązowego ryżu, ugotowane na miękko ziarna, przetarte warzywa, ziemniaki puree i słodkie ziemniaki. • Jedz tylko potrawy letnie lub zimne, bo gorące mogą poparzyć podrażnione tkanki. • Przy obolałym gardle dobrze jeść przecierane zupy jarzynowe.

115

• Unikaj potraw kwaśnych, cierpkich i ostro przyprawionych, takich jak soki i owoce cytrusowe, pomidory, sosy, przyprawy sałatkowe z dodatkiem octu, ostre papryczki, curry, chili i inne pikantne przyprawy. Nie pij alkoholu. • Unikaj suchych i chropowatych potraw, takich jak grzanki i suchary. • Wypijaj dziennnie szklankę lub dwie soków ze świeżych, niekwaśnych warzyw i owoców, np. z marchwi, selera czy jabłek. • Jeśli rany są tylko na języku, pij napoje przez rurkę lub słomkę. • W przypadku silnego bólu przy przełykaniu, będziesz musiał przejść na dietę płynną. Jak leczyć i uśmierzać ból tkanek • Przegryź kapsułkę witaminy E (400 jm.) i rozprowadź jej zawartość w jamie ustnej przed połknięciem. • Dostarczaj organizmowi witaminy C w tabletkach powlekanych pomoże w gojeniu owrzodzeń i nadżerek. • Przyłóż olejek z drzewa herbacianego bezpośrednio na rany. Olejek ten działa jak antybiotyk. • Ssanie kostek lodu łagodzi bolesność gardła i jamy ustnej. • Dbaj o higienę jamy ustnej. Nawet jeśli czyszczenie zębów sprawia ci ból, pamiętaj, że zaniedbana jama ustna to świetna pożywka dla bakterii, które mogą się dostać do organizmu przez otwarte rany. Jeśli z powodu bólu nie możesz jeść, poradź się lekarza lub pielęgniarki. Może będzie ci potrzebny środek uśmierzający miejscowo ból spowodowany przez owrzodzenia i nadżerki.

116

ZAPARCIE I BIEGUNKA Zaparcie i biegunka to dwa problemy związane z jelitem grubym, czyli okrężnłcą, które mogą wystąpić u osób poddanych terapii przeciwnowotworowej. Na szczęście odpowiednie odżywianie może skutecznie pomóc w obu przypadkach. Trawienie odbywa się w przewodzie pokarmowym, dziesięciometrowej rurze, biegnącej przez środek ciała. Zadaniem układu trawiennego jest nie tylko trawienie, ale również wchłanianie tego, co zostało strawione, zagęszczenie nie strawionych resztek oraz wydalenie ich wraz ze zbytecznymi produktami przemiany materii. Pokarm przesuwa się w przewodzie pokarmowym dzięki skurczom mięśniowym, zwanym ruchami perystaltycznymi (robaczkowymi). To, co powoduje zwiększenie ruchów perystaltycznych w jednej części przewodu pokarmowego, powoduje tę samą reakcję w innej jego części. Powiedzmy, że bierzesz lek, którego skutkiem ubocznym jest rozluźnienie mięśni okręż-nicy. To właśnie może spowodować zaparcie. Ale może też wywołać zgagę, ponieważ mięsień, który utrzymuje soki trawienne w żołądku, również się rozluźnia ł powoduje ich wydostanie się do przełyku. Ruchy perystaltyczne, błonnik i woda Jelito grube jest podzielone na cztery części: okrężnicę wstępującą (wstępnicę), poprzecznicę, zstępującą (zstępnicę) i esowatą (esicę). Okrężnica wstępująca otrzymuje z jelita cienkiego luźną miazgę z nie strawionym błonnikiem. Wraz z poprzecznicą wchłania z treści pokarmowej elektrolity i wodę w ilości około 2 l dziennie. Od ilości wody w miazdze pokarmowej zależy, jak szybko przesuwa się ona poprzez te części okrężnicy. Jeśli treść przesuwa się zbyt wolno, to oddaje zbyt dużo wody i wówczas kał staje się suchy (zaparcie). Jeśli przesuwa się zbyt szybko, to nie ma czasu na wchłanianie wody i kał robi się zbyt wodnisty (biegunka). Gdy ruchy robaczkowe okrężnicy przesuwają odwadniającą się masę, wodę zatrzymuje nie strawiony błonnik (z reguły nierozpuszczalny), znajdujący się w miazdze pokarmowej, nie pozwalając na zbytnie wysuszenie kału. Inny nie strawiony błonnik (przeważnie rozpuszczalny) jest zużywany przez wiele rodzajów przyjaznych bakterii (które żyją w okrężnicy). To powoduje ich szybki przyrost, a co za tym idzie, również zwiększenie objętości masy kałowej. Okrężnica zstępująca i esica służą jako magazyn. Gdy masa kałowa dostaje się do odbytnicy, jej rozciągnięcie pobudza oddanie kału.

117

Zaparcie Przyczyny zaparcia Uboczne skutki leczenia. Toksyczne skutki chemioterapii, naświetlania czy operacji chirurgicznej mogą spowodować takie problemy, jak bolesność i suchość jamy ustnej i gardła, trudności w przełykaniu, nudności i wymioty, brak apetytu. Skutki uboczne sprawiają, że chory unika spożywania pokarmów bogatych w błonnik, co powoduje zaparcie. Ponadto

lekarstwa służące do usuwania skutków ubocznych terapii przeciwnowotworowej dodatkowo utrudniają oddawanie stolca. Na przykład leki przeciwbólowe - pochodne morfiny osłabiają ruchy robaczkowe, podobnie jak leki przeciwcholi-nergiczne, używane do łagodzenia nudności i wymiotów. • Zmniejszona aktywność - terapia przeciwnowotworowa często powoduje uczucie zmęczenia. Zapomina się o ćwiczeniach, a przez to cierpią wszystkie mięśnie, także te odpowiedzialne za ruchy okrężnicy. • Stres - organizm zachowuje się tak, jakby był atakowany, więc przygotowuje się do dużego wysiłku, do walki. Układy narządów niepotrzebnych do natychmiastowej reakcji, łącznie z układem pokarmowym, stają się chwilowo mniej aktywne, a dodatkowy bagaż jest odrzucany. W przypadku przewodu pokarmowego żołądek opróżnia się przez wymioty, a okrężnica przez biegunkę. Pokarm z jelita cienkiego nie może być usunięty aż do czasu

118

podjęcia normalnej pracy przez cały układ. • Zanik funkcjonowania nerwów w mięśniach okrężnicy - naświetlania i operacje chirurgiczne mogą powodować czasowy lub trwały zanik napięcia mięśniowego z powodu uszkodzenia nerwów. Jak sobie radzić z zaparciami Następujące rady dietetyczne mogą pomóc w zapobieganiu lub leczeniu zaparć: • Zwykle zaleca się otręby pszenne, które zawierają dużo błonnika, ale otręby ryżowe są smaczniejsze i działają lepiej. W czasie porannego posiłku posyp potrawę otrębami pszennymi lub ryżowymi, np. płatki śniadaniowe, odtłuszczony jogurt czy świeże owoce. Zacznij od małej łyżeczki, a potem stopniowo zwiększ ilość do łyżki stołowej. Otręby są skoncentrowanym źródłem nierozpuszczalnego błonnika, który dzięki wchłanianiu wody zwiększy ilość masy kałowej i częstotliwość oddawania stolca. Otręby pszenne chłoną trzy razy więcej wody niż same ważą, a ryżowe jeszcze więcej. Skuteczne mogą też być otręby rozpuszczalne, np. z owsa. • Zwiększ ilość wypijanej wody do przynajmniej ośmiu szklanek dziennie. To jest szczególnie ważne, jeśli spożywasz otręby. Odmierz odpowiednią porcję wody i stopniowo popijaj ją przez cały dzień. Do zapamiętania Biegunka - wodniste stolce Perystaltyka, ruchy robaczkowe - skurcze mięśni przewodu pokarmowego, przesuwające pokarm Enteritis - zapalenie błony śluzowej jelit • Zwiększ ilość błonnika w diecie. Jedz całe ziarna zamiast oczyszczonych (rafinowanych), brązowy ryż zamiast białego i chleb pełnoziarnisty zamiast białego. Jedz różne zboża, łącznie z owsem i jęczmieniem. Każde zboże ma unikalną mieszankę składników więc przynosi organizmowi wiele korzyści. Otręby są cennym źródłem minerałów. Jeśli zaś chodzi o ziarna, to zawsze lepsze są te ciemne. • Jedz więcej surowych warzyw. Bierz do ust małe kawałki, dokładnie je przeżuj. Jeśli masz z tym problemy, to zetrzyj je na tarce lub zmiksuj. Jeżeli masz sokowirówkę, to zrób sok i połącz go z pozostałą miazgą. • Jedz więcej warzyw kapustnych (łącznie z brukselką, kalafiorem, kapustą ogrodową i brokułami) oraz więcej warzyw strączkowych, np. fasolę i soczewicę. Gazy, które są dzięki nim wytwarzane, pomogą zwiększyć wielkość i miękkość oddawanego kału. • Orzechy i nasiona innych roślin są nie tylko bogate w błonnik, ale stanowią świetne źródło zdrowych tłuszczów. Jeśli chcesz zwiększyć liczbę spożywanych kalorii i ilość błonnika,

119

jedz orzechy i nasiona dwa razy dziennie. Orzechy mogą być całe lub drobno zmielone (masło orzechowe, które łatwo jeść, jeśli masz obolałą jamę ustną i gardło). Nie jedz orzechów solonych i prażonych. Świeże, obrane prosto z łupinki, są najzdrowsze. • Uzupełnij dietę potrawami o działaniu przeczyszczającym. Suszone śliwki i sok z nich są dobrym źródłem D-sorbitolu, naturalnego środka przeczyszczającego, podobnie zresztą jak sok z jabłek i gruszek. • Jedna filiżanka kawy wypitej rano może poskutkować jak środek przeczyszczający, ale duża kawa powoduje zbytnie pobudzenie mięśni okrężnicy, w rezultacie czego stają się one leniwe. Kawa działa też jako środek moczopędny, bo wciąga wodę z okrężnicy i odwadnia stolec. Najważniejsze jest więc jej umiarkowane spożycie. Pozostań przy jednej filiżance. • Wyeliminuj mleko i ser. U niektórych osób te potrawy powodują zaparcia. Należy je wówczas wyeliminować. • Pij przed posiłkiem gorące lub ciepłe płyny, bo pobudzają one działanie przewodu pokarmowego. Mogą też okazać się pomocne: • Poruszanie mięśniami „zewnętrznymi" to metoda na pobudzenie mięśni „wewnętrznych". Zapytaj lekarza lub pielęgniarkę, jakie ćwiczenia wolno ci wykonywać. Nawet krótki spacer może pomóc. • Śmiech to świetne ćwiczenie. Głęboki, autentyczny śmiech nie tylko pobudza mięśnie brzucha, ale zwiększa wydzielanie endorfiny, związku chemicznego zawartego w mózgu, odpowiadającego za dobre samopoczucie i zmniejszenie bólu. • Często masuj mięśnie brzucha. Biegunka Przyczyny biegunki • Chemioterapia czasami ma toksyczny wpływ na błonę śluzową wyścielającą jelito cienkie. Niektóre leki stosowane w chemioterapii mogą uszkodzić kosmki, co utrudnia wchłanianie substancji odżywczych, lub mikrokosmki, co zmniejsza ilość enzymów produkowanych na użytek procesu trawienia. W jelicie grubym niektóre leki zwiększają tempo ruchów robaczkowych i czas przejścia pożywienia przez okrężnicę, co powoduje skrócenie czasu na wchłanianie wody.

120

• Naświetlanie skierowane na jakąkolwiek część przewodu pokarmowego może spowodować zniszczenie kosmków jelita cienkiego i zmniejszenie liczby naprawianych komórek. To powoduje utratę enzymów trawiennych, a co za tym idzie większa ilość nie strawionego pożywienia, które dostaje się do okrężnicy. A to prowadzi do biegunki. • Dieta - zmiana w diecie może spowodować luźne stolce; niektóre pokarmy wykazują takie działanie. Chwilowa nietolerancja na cukier mlekowy może być przyczyną biegunki, podobnie jak związki zobojętniające kwas. Jak sobie radzić z biegunką Unikaj następujących potraw, które mogą zaostrzyć biegunkę: • Gorące potrawy pobudzają ruch mięśni i mogą zwiększyć intensywność biegunki. Jedz potrawy i pij napoje zimne lub o temperaturze pokojowej. • Powodem biegunki może być mleko i inne produkty nabiałowe, jeśli w twoim organizmie chwilowo brakuje laktazy, enzymu trawiącego laktozę (cukier mlekowy). Zażywaj laktazę w tabletkach (dostępne w aptekach i sklepach ze zdrową żywnością) przed jedzeniem, albo stosuj się do diety bezlaktozowej opisanej w rozdziale 25. • Unikaj surowych potraw. Warzywa przygotowuj na parze lub w szybkowarze. • Unikaj potraw i napojów drażniących, tj. kawy, alkoholu, słodyczy, napojów gazowanych, pikantnych potraw. • Niskokaloryczne napoje gazowane nie są dobrym źródłem płynów, gdyż nie dostarczają minerałów, które trzeba uzupełniać. Z kolei napoje dla sportowców i soki owocowe

121

zawierają zbyt dużo cukru, a to może doprowadzić do silniejszej biegunki. • Unikaj suszonych śliwek i soku z nich. Nie pij też soku jabłkowego i gruszkowego, bo mają działanie przeczyszczające. • Unikaj potraw zawierających sorbitol, naturalny środek przeczyszczający (np. cukierki bezcukrowe i dietetyczne). • Unikaj potraw powodujących wytwarzanie gazów i tych, które nie są dobrze wchłaniane, takich jak fasola i warzywa kapustowate (brokuły, kalafior, kapusta, kapusta włoska, brukselka itd.) Oto rady, które pomogą wybrać właściwe potrawy, kiedy dokucza ci biegunka: • Spożywaj, potrawy zawierające skrobię, takie jak zupa ziemniaczana czy grochowa, owsianka lub zupa ryżowa, dojrzałe banany. • Dawniej zalecano w czasie biegunki lekką dietę, aby jelita mogły odpocząć. Teraz jednak wiemy, że taka dieta głodzi jelita, a więc i cały organizm. Zwłaszcza podczas leczenia potrzebujemy dużo substancji odżywczych, żeby zwalczać skutki uboczne tego leczenia i żeby organizm miał siłę walczyć z nowotworem. Aby okrężnica dobrze pracowała, konieczne jest pobudzenie jej odpowiednim pożywieniem. Nie używane kosmki będą zanikać. • Białko sojowe chroni przed biegunka spowodowaną przez chemioterapię. • Proszki białkowe zawierające białko sojowe i mleko sojowe są dobrym źródłem białka. • Pij kubek jogurtu beztłuszczowego dziennie. Jest to dobre źródło przyjaznych bakterii i naturalny antybiotyk. Upewnij się, czy jogurt zawiera kultury bakterii. Na opakowaniu powinna być odpowiednia informacja. • Gałka muszkatołowa zmniejsza perystaltykę. Dodaj jej trochę do jogurtu czy rozgniecionego banana. • Aby uzupełnić utracony potas, jedz więcej potraw zawierających ten pierwiastek, np. ziemniaki i banany.

122

CZĘŚĆ III PLANY DIET. WPROWADZENIE WŁASNEGO REŻIMU ODŻYWIANIA

123

Nowotwór i stosowane w tej chorobie leki mogą usuwać składniki odżywcze z organizmu i powodować utratę masy ciała, a to zmniejsza apetyt, zdolność trawienia i wchłanianie substancji odżywczych. Równocześnie nowotwór przyspiesza przemianę materii, zwiększając zapotrzebowanie na te substancje. Uregulowana i wzbogacona dieta z odpowiednią ilością kalorii i białka dostarczy organizmowi tych składników odżywczych. Regeneracja zdrowych komórek zmniejszy skutki uboczne leczenia i utrzyma funkcjonowanie układu odpornościowego na wysokim poziomie. Diety opisane w dalszej części książki uwzględniają często występujące problemy, na jakie napotykają pacjenci chorzy na raka podczas leczenia i po jego zakończeniu. Dodatkowe składniki odżywcze pomogą zwalczyć osłabienie, naprawić uszkodzone tkanki, pobudzić układ odpornościowy i ogólnie wspomóc proces leczenia. Diety polecane w okresie leczenia i opisane w tej części książki, dotyczą następujących spraw: • Zmienione odczucia smakowe i węchowe - rozwój guza, naświetlania i chemioterapia mogą zmienić poczucie smaku i węchu. Potrawy mogą mieć posmak gorzki lub metaliczny. To prowadzi do utraty apetytu, a więc ograniczenia spożywania substancji odżywczych i w rezultacie do utraty wagi a w końcu niedożywienia. • Anoreksja - jeden ze skutków ubocznych terapii, powodujący utratę poczucia smaku, nudności, biegunkę i wymioty, może spowodować utratę apetytu. Chociaż jest to trudne, staraj się jeść jak najwięcej. Jeśli jelita nie zostaną zmuszone do pracy to będą rozleniwione. Niedożywienie doprowadzi do zmniejszenia ilości enzymów trawiennych i ograniczenia obszaru wchłaniania w jelicie cienkim, jeśli pokarm w ogóle zostanie strawiony. • Zakłócenia stężenia glukozy - ustabilizowanie stężenie glukozy we krwi jest bardzo ważne w czasie leczenia raka. Zbyt wysoka lub zbyt niska zawartość glukozy we krwi powoduje upośledzenie układu odpornościowego. Komórki nowotworowe potrzebują glukozy jako paliwa, więc zmieniają metabolizm organizmu, aby utrzymać wysokie stężenie glukozy. Staraj się aby nowotwór był „głodny". Można to uzyskać eliminując z diety cukry rafinowane i zwiększając spożycie błonnika. • Alergeny pokarmowe - unikaj alergenów pokarmowych, gdyż alergia może się pogłębiać na skutek terapii przeciw-nowotworowej. Staraj się urozmaicać dietę, aby nie dopuścić do powstawania szczególnej wrażliwości na określone potrawy. • Złe wchłanianie - pokarm może nie być prawidłowo wchłaniany z jelit do krwi. Każda część jelit wchłania inne składniki. Operacja usunięcia fragmentu jelita ma wpływ na zdolność do absorpcji określonego składnika. Rak trzustki może spowodować zmniejszenie 124

produkcji insuliny, wpływając na metabolizm węglowodanów. Naświetlania czy operacja jelit lub innych narządów jamy brzusznej może spowodować biegunkę, napadowe skurcze lub ograniczenie wchłaniania. • Złe trawienie - stres związany z chorobą może zmniejszyć produkcję enzymów trawiennych a tym samym trawienie i wchłanianie. Sygnały, które zwykle pobudzają apetyt, mogą nie działać. To spowoduje, że przewód pokarmowy nie będzie wytwarzać soków trawiennych. • Trudności mechaniczne - przeżuwanie lub połykanie może być utrudnione przez obecność guza w głowie lub szyi albo przez zmniany anatomiczne po operacji chirurgicznej. • Utrata masy ciała - zmniejszony apetyt i w związku z tym spadek na wadze prowadzi do zmęczenia i depresji. To z kolei powoduje zmniejszenie aktywności fizycznej i dalsze chudnięcie. Wkrótce obrona organizmu przed chorobą i zdolność do wyleczenia również się zmniejszą. Mniejszy opór organizmu może spowodować konieczność ograniczenia naświetlań czy chemioterapii i tym samym zmniejszenie skuteczności leczenia. Najlepiej rozpocząć stosowanie opisanych tu diet przed leczeniem. Są one tak ułożone, aby sprzyjały tworzeniu się zapasów odżywczych i przygotowywały organizm na „przyjazne uderzenie" leczenia przeciwnowotworowego. Przeanalizuj zamieszczony dalej plan terapii odżywczej. Posłuż się tą listą w rozmowie z lekarzem.

125

DIETA PODSTAWOWA Dieta opisana w tym rozdziale jest pomyślana dla osób, u których dopiero rozpoznano chorobę nowotworową (i nie ma jeszcze jej wyraźnych objawów). Najkorzystniejszą dietą dla wszystkich jest tak zwana zdrowa żywność, oparta na pełnych ziarnach, roślinach strączkowych, owocach, warzywach i rybach. Wszystko to powinno być jak najmniej przetworzone

i

oczyszczone

ze

składników

dodatkowych.

Takie

pokarmy

mają

skoncentrowane składniki odżywcze, są pełne błonnika i zawierają mało chemikaliów. Kupowanie produktów uprawianych w gospodarstwach ekologicznych jeszcze bardziej zmniejszy narażenie na działanie sztucznych dodatków. Spożywanie zdrowej żywności zapewni twojemu organizmowi bogactwo substancji odżywczych, co pomoże w budowie nowych, zdrowych komórek, dostarczy pożywienia dla mózgu i pełną dawkę kalorii. Każda choroba i jej leczenie naruszają zapasy zmagazynowanych składników odżywczych, stwarzając potrzebę uzupełnienia diety mikroskładnikami - witaminami i minerałami. Ilość spożywanego tłuszczu, węglowodanów i białek musi być wystarczająca do zaspokojenia potrzeb związanych z procesem leczenia i dobrym funkcjonowaniem organizmu. Jeśli nie możesz zapewnić sobie tych składników wraz z pożywieniem, trzeba to zrobić w inny sposób. Uniknięcie stanu niedożywienia ma dla ciebie ogromne znaczenie. Ideałem jest, jeśli żywność można przygotować w domu, gdzie najlepiej możesz się zrelaksować i uczynić każdy posiłek miłym wydarzeniem. Jeśli lubisz zamawiać posiłki (zdrowe!) z restauracji, lub jeśli lubisz jeść poza domem, to też jest to dobry pomysł. Jeśli nie masz siły gotować, to wyjście do restauracji może być dobrym rozwiązaniem. Plan diety Oto cechy diety złożonej ze zdrowej żywności: bogata w białka roślinne i błonnik, zawierająca małą ilość tłuszczu całkowitego i tłuszczów nasyconych. Uwzględnia szczególnie dużą koncentrację składników odżywczych (występującą w fasoli, groszku, soczewicy, jarzynach, owocach, orzechach i nasionach) zwiększających zapasy, wzmacniających układ odpornościowy, osłabiających przyczynę choroby jeszcze przed rozpoczęciem leczenia. Wskazówki makroodżywcze • 30% tłuszczu (z ryby, drobiu, siemienia lnianego, tranu, oleju z oliwek) • 55% złożonych węglowodanów (z całych ziaren zbóż, roślin strączkowych i warzyw) • 15-20% białek (z fasoli, groszku i soczewicy) • 8-10 szklanek (po 200 ml) wody dziennie (najlepiej filtrowanej) Aby sprawdzić, czy spożywasz wystarczającą ilość białka i kalorii, dokonaj

126

następującej kalkulacji: (Spójrz na tabelę na s. 189 i wypełnij) Pożądana masa ciała: ______ kg Minimalne zapotrzebowanie na białko = Pożądana masa ciała x 1,11 = ______ g Dzienne zapotrzebowanie na kalorie (dla mężczyzn) Pożądana masa ciała x 40 = ______ kalorii Dzienne zapotrzebowanie na kalorie (dla kobiet) Pożądana masa ciała x 35,5 = ______ kalorii Departament Rolnictwa USA Departament Zdrowia i Opieki Społecznej USA Pożądana masa ciała u osób dorosłych w kg** Wzrost*

19-34 lat

35 lat i więcej

1,52

44-56 kg

49-63 kg

1,55

46-60 kg

50-65 kg

1,57

47-62 kg

52-67 kg

1,60

48-64 kg

54-69 kg

1,62

50-66 kg

55-71 kg

1,65

52-68 kg

57-73 kg

1,67

53-70 kg

58-75 kg

1,70

55-72 kg

60-77 kg

1,73

57-74 kg

62-79 kg

1,75

58-77 kg

63-82 kg

1,78

60-79 kg

65-84 kg

1,80

62-81 kg

67-86 kg

1,83

63-83 kg

68-88 kg

1,85

65-86 kg

70-91 kg

1,88

67-88 kg

72-93 kg

1,91

69-91 kg

74-96 kg

1,93

71 -93 kg

76-98 kg

1,96

72-96 kg

77-101 kg

1,98

74-98 kg

79-103 kg

127

* mierzony bez butów " bez ubrania *" większa masa ciała w danym zakresie odnosi się do mężczyzn, którzy zwykle mają więcej mięśni i kości: mniejsza dotyczy kobiet. Na podstawie danych z Biura Informacji ds. Odżywiania Człowieka. Departament Zdrowia USA. Raport Komisji Doradczej ds. Dietetyki na temat wskazówek dietetycznych dla Amerykanów - 1990, Hyattsville, MD: Biuro Wydawnicze Rządu USA, czerwiec, 1990. Planowanie posiłku • Jedz 5-6 małych posiłków zamiast 2-3 dużych • Jeśli nie możesz zjeść wszystkich zalecanych ilości warzyw, zrób z nich sok i wypij. • Potrawy o słodkim smaku powinno się jeść tylko na pełny żołądek. • Gotuj potrawy smaczne i apetycznie wyglądające. • Wypijaj 8-10 szklanek wody (najlepiej filtrowanej) dziennie • Jeśli jesteś głodny, zjedz coś wysokobiałkowego, np. garść orzechów. • Nie pij płynów przed i w czasie posiłków. Zupę jedz po daniu głównym. Płyny wypełnią ci żołądek i nie zmieści się najważniejsza potrawa odżywcza. • Spraw, aby pora posiłku była miłym wydarzeniem dnia, zrelaksuj się przed jedzeniem, spożywaj posiłek w towarzystwie rodziny czy przyjaciół, zadba] o miłą atmosferę przy stole. • Jeśli tracisz na wadze, zwiększ ilość spożywanego jedzenia. Jeśli przybierasz na wadzę, jedz mniej. Za znaczący uważa się 5-procentowy spadek wagi. Utrata 10% z normalnej masy ciała to już powód do alarmu. 15-procentowy spadek prowadzi do utraty apetytu, zmęczenia, depresji i zmniejszenia szans na wyleczenie. Jeśli nie możesz spożywać wystarczającej ilości kalorii, białek i substancji odżywczych zawartych w zdrowej żywności i nie możesz przybrać na wadze lub utrzymać masy prawidłowej, niezbędne jest odżywianie uzupełniające. Proponujemy przygotowywane w domu koktajle i multiwitaminę, a nie gotowe, płynne środki uzupełniające w puszkach. Podstawowa dieta uzupełniająca Wraz z zalecanymi potrawami, przyjmuj codziennie następujące środki uzupełniające: • Witamina E - zażywaj 1600 jm. jako mieszankę tokoferolów. Część może być zawarta w multiwitaminie, a reszta w preparatach przeciwutleniaczy. • Witamina K - zażywaj taką ilość tej witaminy jaka jest zawarta w multiwitaminie. Duże dawki witaminy E wymagają dodatkowego uzupełnienia dawki witaminy K. • Mieszanka karotenów - zażywaj 100000 jm. mieszanych karotenów, część z multiwitaminy,

128

resztę z preparatów przecłwutleniaczy. • Multiwitamina zawierająca dodatkowo minerały - zażywaj optymalną dawkę, zalecaną na opakowaniu. • Środki z przeciwutleniaczami - powinny zawierać witaminę C, witaminę E, beta-karoten i inne karoteny oraz selen. Niektóre preparaty tego typu zawierają też ekstrakt zielonej herbaty i silimarynę. • Olej rybi (EPA) - zażywaj 1000 do 1600 miligramów EPA. Sprawdź zawartość EPA w kapsułkach . Ostrzeżenie:

Jeśli

bierzesz

dawki

uzupełniające

jakichkolwiek

witamin

rozpuszczalnych w tłuszczach, musisz też zażywać witaminę E, aby zapobiec ich utlenianiu. Potrawy, które powinieneś jeść codziennie Włącz do diety możliwie największą liczbę dań z podanych poniżej. Czasami zjesz większą porcję, czasami mniejszą. Pamiętaj, liczba dań jest ważniejsza niż ich wielkość. Warzywa z rodziny krzyżowych przynajmniej dwa razy dziennie (raz może być w postaci soku) -

brokuły

-

kapusta włoska

-

brukselka

-

kapusta ogrodowa

-

kapusta

-

kalafior Propozycje dań: Dodaj warzywa z rodziny krzyżowych do potrawek czy sałatek.

Podawaj podsmażone z tofu i nasionami. Wymieszaj 1/4 filiżanki oliwy z 1/4 filiżanki octu i 2 łyżkami stołowymi nasion sezamu; wylej to na surową, pokrojoną kapustę i kalafior. Ugotuj na parze brukselkę i przed podaniem połóż na wierzchu ostróżki masła. Maczaj główki cząstek kalafiora w sosie sałatkowym, aby nabrały delikatności. Warzywa o działaniu przeciwutleniającym przynajmniej 1-2 razy dziennie (l porcja może być w postaci soku) -

ignam (roślina tropikalna)

-

pomidory

-

bataty

-

papryka słodka

-

marchew

-

szparagi 129

-

szpinak Propozycje dań: Ugotuj na parze, upiecz, ugotuj w szybkowarze lub podsmaż z łyżką

oleju. Nafaszeruj pieczone warzywa ziarnami zbóż lub fasolą. Warzywa liściaste 1-2 razy dziennie -

botwina

-

ciemnozielona sałata

-

mniszek lekarski

-

szczaw

-

cykoria endywia

-

cykoria

-

kiełki Warzywa zielone są bogate w karoten, w tym beta-karoten, inne karotenoidy i

witaminę C, oczyszczające z wolnych rodników, stymulujące układ odpornościowy, a nawet działające toksycznie na guzy. Badania epidemiologiczne wykazują wyraźny związek między spożywaniem dużych ilości /J-karotenu a zmniejszoną liczbą przypadków zachorowań na nowotwory komórek płaskich nabłonka nawet u palaczy.

130

Co to jest jedna porcja danej potrawy? Oto średnie jednorazowe porcje. Jeśli nie możesz zjeść takiej ilości jedzenia np. podczas terapii, ogranicz wielkość porcji, ale nie liczbę porcji na dzień. Różnorodność potraw jest ważniejsza niż wielkość poszczególnych porcji. Początkowo sprawdzaj ilość jedzenia. Może ci się wydawać, że jesz filiżankę jakiejś potrawy, a po obliczeniu okazuje się, że wcale tak nie jest. Chleb, kasze zbożowe, ryż, makaron 1 kromka chleba 28 g gotowej kaszy zbożowej (sprawdź na opakowaniu: 28 dag to od 1/4 do 2 filiżanek, w zależności od rodzaju zboża i stopnia zmielenia) 1 /2 filiżanki gotowanej kaszy, ryżu lub makaronu 1/2 bułki wielkości jabłka 3 lub cztery krakersy (małe) Warzywa 1 filiżanka surowych warzyw liściastych 1/2 filiżanki innych warzyw, gotowanych i grubo pokrojonych 1/2 filiżanki świeżego soku z warzyw Owoce 1 średnie jabłko, albo banan, pomarańcza, nektarynka, brzoskwinia 1/2 filiżanki pokrojonych, gotowanych lub suszonych owoców 3/4 filiżanki soku z owoców Mleko, jogurt, ser 1 filiżanka mleka lub jogurtu 45 g sera (cienki plaster) Drób, ryby, fasola, jajka, orzechy 60-90 g gotowanego mięsa z drobiu lub ryby (wielkość talii kart) 1 filiżanka gotowanej fasoli 1 jajko 2 łyżki stołowe masła orzechowego garść nasion lub orzechów Tłuszcze i oleje 2 łyżeczki oleju roślinnego lub orzechowego 2 łyżeczki masła , 2 łyżeczki majonezu 1 łyżka stołowa sosu sałatkowego przygotowanego z oleju lub majonezu

131

Warzywa zielone zawierają też związki fitochemiczne, które potrafią walczyć z rakiem, takie jak wapń, indole i flawonoidy. Warzywa liściaste zawierają też błonnik rozpuszczalny i nierozpuszczalny, który zwiększa ilość masy kałowej i rozpuszcza szkodliwe substancje w jelitach. Propozycje dań: Ugotuj warzywa na parze lub podsmaż je z łyżką stołową czystej oliwy i łyżeczką nasion sezamu. Podawaj z sosem sojowym. Warzywa liściaste szybko się gotują, nie dłużej niż 1-2 minuty. Podawaj też z tofu lub potrawami przygotowanymi z fasoli. Inne warzywa raz dziennie -

ziemniaki

-

grzyby (shiitake, maitake, Reishi)

-

rzepa

-

rzodkiewki

-

buraki

-

dynia zimowa lub letnia

-

kalarepa

-

ogórki

-

kasztany

-

kukurydza

-

fasolka szparagowa

-

fasolka zielona

-

groszek słodki

-

warzywa morskie (wodorosty, kombu, agar-agar, krasnorosty,

-

mech irlandzki,

-

morska sałata) Warzywa morskie zawierają substancje pobudzające pracę tarczycy i mnóstwo

minerałów (wapń, potas, żelazo, fosfor i jod). Mają dużo błonnika, mało tłuszczu oraz zawierają witaminę A, B compositum i w niewielkich ilościach witaminę C). Propozycje dań: Gotuj na parze, usmaż lub dodaj do potrawy. Dodaj surowe warzywa do kanapek. Zrób z nich sok, albo ugotuj zupę. Warzywa morskie możesz rozgnieść lub pokroić oraz dodawać do zup, gulaszów, dań smażonych i sałatek. Owoce Przynajmniej dwa razy dziennie z posiłkami, w tym jeden owoc cytrusowy (raz może być w postaci soku) 132

-

owoce cytrusowe (pomarańcze, cytryny, grejpfruty, mandarynki)

-

inne świeże owoce (banany, śliwki, brzoskwinie, morele, wiśnie, jabłka, jagody, mango, papaja, gruszki, truskawki, arbuz)

-

owoce suszone (figi, daktyle, rodzynki, śliwki)

-

owoce duszone (sos jabłkowy) Owoce suszone zawierają dużo skoncentrowanych witamin, minerałów i błonnika, a

równocześnie satysfakcjonują osoby lubiące słodkości. Spożywając je, pij wodę, gdyż to pomaga w trawieniu. Unikaj owoców suszonych z użyciem konserwantów, a zwłaszcza z siarką. Propozycje dań: Jedz owoce tylko przy posiłkach. Obierz ze skórki, aby usunąć pozostałości środków owadobójczych. Owoce można podawać na surowo, gotowane na parze lub pieczone. Pieczone gruszki z odrobiną cynamonu i miodu są łatwo strawne, a zapach pieczonych owoców pobudza apetyt. Warzywa strączkowe 2-3 razy dziennie (w tym jedno danie z produktami sojowymi) -

fasola (nasiona soi, czarna fasola, czerwona fasola, fasola pinto, brązowa fasola, fasola fava, fasola indyjska, fasola nerkowa, fasola biała suszona, groch włoski)

-

soczewica

-

groch łuskany

-

groszek zielony Fasola, groch i soczewica zawierają proteazę, która hamuje wzrost guza

nowotworowego. Zawierają też węglowodany złożone i są niskotłuszczowym pożywieniem białkowym. Błonnik łączy się z toksynami w okrężnicy i unieszkodliwia je, zanim nastąpi ich wchłonięcie. Powoli trawione węglowodany uwalniają glukozę do krwi stopniowo, co sprawia, że warzywa te idealnie służą do stabilizowania stężenia glukozy we krwi. Nasiona soi zawierają izoflawiny i fitoestrogen, które są silnymi roślinnymi związkami przeciwnowotworowymi. Propozycje dań: Suche rośliny strączkowe długo się gotują, więc lepiej namoczyć je na noc i rano gotować przez godzinę, a czasami nawet dłużej. Jeśli masz szybkowar, nie musisz moczyć warzyw strączkowych, a ugotujesz je w około pół godziny. Możesz je dodać do zup, gulaszów i potrawek lub uzupełnić nimi sałatki. W trawieniu i redukowaniu wytwarzanych gazów pomagają enzymy trawienne.

133

Orzechy i nasiona przynajmniej raz dziennie -

świeże orzechy (migdały, orzechy brazylijskie, nerkowce, orzechy laskowe, pistacje, orzechy włoskie)

-

świeże nasiona bez dodatków (pestki dyni, nasiona sezamu, nasiona słonecznika, len)

-

masła orzechowe i z nasion (masło z sezamu, orzechów włoskich, migdałów, orzechów laskowych, nerkowców, słonecznika) mleczko orzechowe Orzechy i nasiona są doskonałym źródłem białka i błonnika. Mają też zdrowe dla

serca tłuszcze i nie zawierają cholesterolu. Dla tych, którzy chcą przybrać na wadze, orzechy i nasiona oraz masła z nich wytworzone są wysokokalorycznym źródłem białka. Spożywaj je surowe i nie solone. Propozycje dań: Orzechy można jeść jako osobne danie, można je dodać do sałatek lub ugotować z warzywami. Dodaj trochę masła orzechowego do sosów i zup, albo posmaruj nimi kanapki czy krakersy. Produkty sojowe przynajmniej raz dziennie -

mleko sojowe (zwykłe, niskotłuszczowe, beztłuszczowe, waniliowe, czekoladowe)

-

tofu (ser z mleka sojowego)

-

tempeh (sfermentowane ciasto sojowe)

-

orzechy sojowe

-

mąka sojowa

-

kasza sojowa

-

ser sojowy

-

nasiona soi

-

miso (sfermentowana pasta z fasoli sojowej)

Jedna filiżanka soi zawiera 28 g białka (połowę RDA), błonnik, cynk, witaminę B, połowę wymaganej dziennej dawki żelaza i mnóstwo łatwo wchłanianego wapnia. Wydaje się, że soja może być wykorzystywana do walki z nowotworem. Produkty sojowe hamują rozwój raka piersi, zmniejszając poziom estrogenu. Soja blokuje działanie rakotwórcze naturalnego estrogenu. Jedna porcja soi dziennie może zmniejszyć ryzyko rozwoju kilku rodzajów nowotworów o prawie 40%. Soja również obniża poziom cholesterolu. Nasiona soi zawierają fitoesterole, które wspomagają ochronę przed chorobami serca i są skuteczne w walce z rakiem skóry. Soja zawiera saponiny, które są przeciwutleniaczami i odgrywają ważną rolę w zapobieganiu raka. Wysokie stężenie estrogenu we krwi zwiększa ryzyko zachorowania na 134

raka piersi i inne nowotwory związane z hormonami. Izoflawony są anty estrogenami i działają jako substancje chroniące przed tymi nowotworami. Jedna z izoflawin, genisteina, chroni przed białaczką i rakiem jelita grubego, piersi, płuc, prostaty i skóry. Onkogeny produkują enzymy, które mogą powodować niebezpieczną mutację komórek, wskutek czego często prowadzą do choroby nowotworowej. Jednym z tych enzymów jest kinaza tyrozynoproteinowa, pobudzająca rozwój nowotworu. Genisteina jest czynnikiem powstrzymującym działanie tego enzymu i wydaje się również skutecznym środkiem przeciw-nowotworowym, działającym na inne enzymy biorące udział w procesie nowotworzenia. Propozycje dań: Picie mleka sojowego to prosty i smaczny sposób na wprowadzenie potraw sojowych do diety. Dodawaj mleko sojowe do kaszek jedzonych na śniadanie, gorących napojów i do gotowania. Zamiast jajecznicy przygotuj danie z tofu (podsmaż 1/2 posiekanej cebuli w l łyżce oliwy. Dodaj około 45 dag pokruszonego tofu i smaż dalej. Posyp kurkumą i polej sosem sojowym). Zrób kanapki z pokruszonym serem sojowym. Aby zastąpić tuńczyka czy jajko w kanapce, jedz orzechy sojowe, dodawaj kostki miso do zup. Zrób zdrowy sos - zmieszaj 45 dag tofu i l awokado. Użyj tofu zamiast hamburgera w taco (rodzaj płaskiego, chrupiącego placka, złożonego na pół i wypełnionego mięsem mielonym, serem, pomidorami i pikantnym sosem); do smażonego tofu dodaj przyprawy używane zwykle w sosie taco. Dodaj zmiksowane tofu do zup-kremów, sosów-kremów oraz budyniów i kremów, do ciast zamiast zagęszczonego mleka. Zamarynuj kawałki tofu z miodem, nasionami sezamu i świeżym imbirem (spożywaj na zimno jako przekąskę). Pokrój tempeh i posmaruj sosem do potraw z grilla. Miso może być używane jako przyprawa lub do szybkiego przygotowania zupy. Zboża przynajmniej 6-11 razy dziennie -

całe ziarna (amarant, jęczmień, gryka, kukurydza, proso, owies, brązowy ryż, żyto, komosa, pszenica orkisz, pszenica, dziki ryż)

-

produkty zbożowe (makaron, chleb, krakersy, mąka, nie solony popcorn) kaszki (na gorąco lub zimno, bez cukru)

-

otręby (owsiane, ryżowe i pszenne)

-

kiełki (pszenne, ryżowe) Każde ziarno ma unikalną kombinację witamin, minerałów, błonnika i związków

fitochemicznych. Całe ziarna oraz ich otręby i kiełki są wspaniałym źródłem witamin z grupy B, witaminy E i białka, a także minerałów wapnia, żelaza, magnezu, fosforu, potasu, selenu i 135

cynku. Zarówno otręby pszenne, jak i ryżowe są świetnym źródłem błonnika niezbędnego dla funkcjonowania jelita grubego. Pamiętaj, aby zawsze jeść witaminę C przy spożywaniu ziaren, co zwiększy wchłanianie minerałów. Propozycje dań: makarony, kaszki i owsianki to łatwy sposób wprowadzenia ziaren zbóż do diety. Jedz kaszki z mlekiem ryżowym, sojowym lub migdałowym. Jako dania gorące, ugotuj brązowy ryż, amarant, proso, komosę, pszenicę orkisz lub dziki ryż. Sałatki z ziarna na zimno, takie jak na przykład tabula (sałatka z kuskusu czyli specjalnie spreparowanej pszenicy, pietruszki, pomidorów, mięty, oliwy i soku z cytryny) działają łagodząco na gardło. Gotowanie ziarna w wywarze z warzyw czy nietłustego kurczaka doda rosołowi głębokiego smaku bez konieczności dodawania drażniących przypraw, które mogą być zbyt ostre dla chorego po chemioterapii. Ugotuj ziarna i podawaj z warzywami lub fasolą. Dodaj je do zup i potrawek, z mąki razowej piecz chleb, ciastka i placki. Można kupić gotowe pełnoziarniste krakersy, makarony i chleby. Takie produkty jak łuskana pszenica, semolina czy mąka kukurydziana mogą być stosowane w podobny sposób jak pełne ziarna. Zawierają delikatne oleje, więc muszą być przechowywane w lodówce (w zamkniętych pojemnikach), aby nie zjełczały. Produkty mleczne przynajmniej raz dziennie -

jogurt (niskotłuszczowy, beztłuszczowy, naturalny, z dodatkami)

-

mleko (odtłuszczone i bez śmietanki, bez dodatków smakowych, maślanka, kwaśne mleko, odtłuszczone mleko w proszku lub granulowane)

-

twaróg (odtłuszczony, niskotłuszczowy)

Jogurt to mleko poddane działaniu zdrowych bakterii, takich jak Lactobacillus bulgańus, Lactobacillus acidophilus i Strep-tococcus thermophilus. Dostarcza dużo białek, witamin i wapnia oraz innych minerałów. Bakterie zawarte w jogurcie wspomagają odtwarzanie zdrowej mikroflory w jelitach po zniszczeniu jej przez antybiotyki, leki stosowane w chemioterapii czy naświetlanie. Równowaga biologiczna bakterii jelitowych jest ważna dla dobrego trawienia i wchłaniania witamin. Jogurt może zawierać żywe kultury bakterii (informacja o tym umieszczona jest zazwyczaj na opakowaniu, poszukaj jej). Propozycje dań: polej jogurtem potrawy z fasoli lub ryżu. Użyj jogurt do zrobienia koktajlu, albo do sosów sałatkowych, zamiast kwaśnej śmietany czy majonezu.

136

Przyprawy używaj według upodobania -

czosnek, cebula, por i szalotka(surowa lub gotowana)

-

korzeń imbiru (sok, na surowo, napar)

-

ostra papryka (suszona, świeża, gotowana) curry

-

kminek

-

bazylia

-

nasiona kminku

-

rozmaryn

-

goździki

-

estragon

-

kurkuma Tłuszcze i oleje maksimum raz dziennie olej z siemienia lnianego olej z oliwek

-

olej z orzechów (orzechów włoskich, migdałów)

-

sosy sałatkowe (majonez z oleju z siemienia lub z oliwy) Napoje dowolnie

-

herbata (zielona, czarna)

-

herbatki ziołowe (wszystkie nie słodzone)

-

woda filtrowana

-

herbata imbirowa

-

napoje zastępujące kawę (Inka, kawa zbożowa napoje z cykorią lub prażonym jęczmieniem) mleko ryżowe

137

POTRAWY DO SPOŻYWANIA W TYGODNIU (DO WYBORU) Masło 2-3 razy w tygodniu -

solone,

-

nie solone

-

śmietankowe Produkty mleczne 1-2 razy w tygodniu

-

mleko skondensowane

-

ser, niskotłuszczowy

-

ser kremowy

-

śmietana kwaśna Propozycje dań: dodaj ser do sosów, podawaj z warzywami, krakersami, w

potrawkach, z ziemniakami, w potrawie włoskiej lasagna i jako przekąskę między posiłkami. Jedz ser tylko wtedy, kiedy twój układ pokarmowy toleruje laktozę i prawidłowo wytwarza śluz. Jaja do 6 w tygodniu jaja gotowane Propozycje dań: dodawaj jajka na twardo do sałatek i kanapek. Używaj jaj do sporządzania sosów, omletów, zup i kanapek. Nigdy nie jedz jaj surowych czy nie dogotowanych. Drób i ryby 3-5 razy w tygodniu -

świeży drób bez skóry (indyk, kurczak, samice dzikich ptaków)

-

gotowane ryby (zwłaszcza tłuste, jak łosoś, makrela, śledź) Propozycje dań: Używaj drobiu jako dodatku do kanapek, zup, sałatek czy dań

smażonych. Orzeszki ziemne raz w tygodniu -

prażone,

-

świeże,

-

nie solone,

-

masło z orzeszków ziemnych Nie polecamy masła z orzeszków ziemnych do codziennego spożycia z powodu dużej

zawartości aflatoksyny. Spożycie nadmiaru aflatoksyny może się okazać rakotwórcze. Jednak

138

wiele innych maseł orzechowych nie ma tak dużych ilości tej substancji. Propozycje dań: smaruj masłem grzanki, ciasteczka, seler, krakersy, albo jedz samo masło łyżeczką. Słodycze 2-3 razy w tygodniu -

nierafinowane substancje słodzące (syropy zbożowe, syrop klonowy, miód)

-

rozcieńczone soki owocowe (świeże, mrożone, butelkowane)

-

cukierki twarde

-

czekolada

-

słodzone kakao

-

mrożone desery (mleko lodowe, mrożony jogurt, sorbet, szerbet, napoje musujące) przetwory owocowe Nigdy nie jedz nic słodkiego na pusty żołądek. Słodkie potrawy niech zawsze będą

tylko częścią posiłku.

POTRAWY, KTÓRYCH NALEŻY UNIKAĆ Kawa -

Kawa bezkofeinowa

-

kawa zwykła

-

kawa rozpuszczalna

-

kawa aromatyzowana

-

kawa z ekspresu kawa mrożona Napoje słodzone

-

Wszystkie napoje butelkowane lub w puszkach

-

(zwykle dietetyczne, bezkofeinowe) herbaty mrożone w butelkach i puszkach napoje owocowe sztucznie aromatyzowane napoje w proszku (łącznie ze słodzonym i nie słodzonym Kool-Aid, lemoniadą) soki w puszkach Cukierki

-

Batony

-

dropsy owocowe

-

owoce w czekoladzie Potrawy wędzone, konserwowane lub marynowane

-

boczek

-

hot-dogi

139

-

wędzone mięso

-

pepperoni i inne wędzone kiełbaski

-

szynka

-

pasty mięsne w puszkach

-

jaja marynowane

-

pikle śledzie marynowane Mięso

-

wołowina

-

mięso bawole

-

wieprzowina

-

szynka

-

boczek

-

mięsa przetworzone (mielonki)

-

wątroba

-

serce

-

flaczki

-

nóżki wieprzowe Surowe potrawy zwierzęce

-

surowe lub nie dogotowane jajka

-

sushi (surowa ryba)

-

wszystkie inne potrawy zwierzęce Potrawy rafinowane i przetwarzane

-

cukier biały produkty z białej mąki

-

(półprodukty do przygotowania naleśników,ciast, budyniów)

-

kasza oczyszczona

-

biały chleb

-

ciasta

-

placki

-

żelatyna

-

gotowe puddingi

-

jogurty z dodanymi słodyczami Potrawy słone

-

chipsy ziemniaczane

-

chipsy kukurydziane 140

-

precle

-

popcorn

-

zupy w puszkach

-

inne potrawy solone

-

sól kuchenna

-

przyprawy z dużą zawartością sodu Produkty mleczne

-

produkty

z

mleka

pełnotłustego

(pełnotłuste

mleko,

śmietana,

mleko

czekoladowe,koktajle) -

jogurt pełnotłusty

-

jogurt z dodanymi słodyczami i słodzonymi kaszkami

-

jogurt ze słodzikiem (aspartam) Potrawy tłuste

-

Potrawy smażone (frytki, ryby, pączki, tempura - japońskie danie ze smażonych wodorostów i warzyw)

-

Potrawy z barów szybkiej obsługi (hamburgery, hot-dogi)

-

mięso z grilla Alkohol

-

wódki czyste i kolorowe

-

whisky

-

rum

-

bourbon

-

tequila

-

gin

-

wino

-

piwo

-

likiery Tłuszcze do smarowania

-

margaryna

-

substancje zastępujące masło

-

olejowe mieszanki do smarowania mieszanki niskotłuszczowe Sztuczne słodziki

-

aspartam

-

NutraSweet 141

-

Equal

-

sacharyna

-

jakiekolwiek potrawy czy napoje zawierające te substancje Produkty zastępujące tłuszcz

-

Olestra

-

Simpleks

-

potrawy zawierające te substancje Oleje roślinne i tłuszcze nasycone

-

olej kukurydziany

-

olej z fasoli sojowej

-

smalec

-

łój

-

mieszanki olejów roślinnych

142

PLAN DIETY W PRZYPADKU NIEDOWAGI Jeśli w okresie, w którym wykryto u ciebie chorobę nowotworową masz niedowagę, to powinieneś stosować specjalną dietę. Ludzie są szczupli z wielu powodów. Czasami tacy po prostu są, ponieważ mają dobry metabolizm. Niekiedy jest to rezultat świadomej diety, mającej na celu utrzymanie normalnej masy ciała, kiedy indziej jest to skutek złego wchłaniania albo wręcz objaw niedożywienia. Jeśli masz problem ze zwiększeniem lub utrzymaniem normalnej masy ciała, to skonsultuj się z lekarzem. Być może występują zaburzenia czynności tarczycy albo choroba trzewna (celiakia). Przesadnie szczupła sylwetka jest przedmiotem podziwu podkreślanym w magazynach mody, w istocie takie ciało może nie być wystarczająco silne, aby przetrzymać chorobę nowotworową i jej leczenie. Niedowaga oznacza, że w tkance mięśniowej, jest za mały zapas tłuszczu, tak ważnego w dniach, kiedy nie możesz jeść. To może też znaczyć, że twój organizm zmagazynował zbyt małe zapasy witamin i minerałów, takich jak witamina A, żelazo i wapń. Jeśli jesteś na diecie i twoje pożywienie ma mniej niż 1200 kalorii dziennie, zrezygnuj z tej diety. Nie jest możliwe dostarczenie organizmowi wszystkich niezbędnych składników odżywczych, jakich potrzebuje w czasie leczenia, jeśli jesz tak mało. Pamiętaj, musisz przygotować się dosłownie do wojny z nowotworem, a pełny magazyn składników odżywczych będzie konieczny do wykarmienia żołnierzy armii odpornościowej układu immunologicznego. Z drugiej strony, nie wmuszaj w siebie wszystkiego, co mieści się w ustach. Ciasta czy baloniki spowodują wprawdzie przyrost na wadze, jednak nie o to przecież chodzi. Bezwartościowe jedzenie doda twemu ciału tłuszczu, ale nie zbuduje magazynów ze składnikami odżywczymi oraz tkanki mięśniowej pozbawionej tłuszczu. Proponowana

tu

dieta

jest

opracowana

pod

kątem

wzmocnienia,

a

nie

rozbudowywania organizmu. Jej rezultatem powinien być niewielki przyrost na wadze, który pozwoli na zorganizowanie małych magazynów tłuszczu. Plan diety Dieta została pomyślana tak, by zachęcić organizm do zwiększenia masy ciała. Jest bogata w białko roślinne i błonnik, natomiast zawiera mało tłuszczów nasyconych. Są to potrawy wysokoodżywcze i wysokotłuszczowe, np. orzechy, nasiona, produkty uzupełniające. Mają one zwiększyć zapasy tłuszczu oraz białka, wzmocnić układ odpornościowy i osłabić nowotwór przed rozpoczęciem leczenia. Wskazówki makroodżywcze:

143

• 25-30% kalorii z tłuszczu (z ryb, drobiu, nasion lnu, tranu, oliwy). • 55% kalorii z węglowodanów złożonych (z ziaren, roślin strączkowych, owoców i warzyw). • 15-20% kalorii z białek (z roślin strączkowych, orzechów i nasion, potraw sojowych i soczewicy). • 8-10 szklanek wody dziennie (najlepiej filtrowanej) Aby sprawdzić, czy spożywasz wystarczającą ilość białek i kalorii, przeprowadź następujące obliczenia: (Spójrz na tabelę na str. 189 i wypełnij) Pożądana masa ciała: _____ kg Minimalne zapotrzebowanie na białko = Pożądana masa ciała x 1,11 = _____ g Dzienne zapotrzebowanie na kalorie (dla mężczyzn) Pożądana masa ciała x 40 = _____ kalorii Dzienne zapotrzebowanie na kalorie (dla kobiet) Pożądana masa ciała x 35,5 = _____ kalorii Planowanie posiłków • Jedz 5-6 małych posiłków zamiast 2-3 dużych • Jeśli nie możesz zjeść wszystkich polecanych ilości warzyw, zrób z nich sok i wypij. • Potrawy o smaku słodkim powinno się jeść tylko na pełny żołądek • Gotuj potrawy smaczne i apetycznie wyglądające. • Wypijaj 8-10 szklanek wody (najlepiej filtrowanej) dziennie. • Jeśli jesteś głodny, zjedz coś wysokobiałkowego, np. garść orzechów. • Nie pij płynów przed i w czasie posiłków. Wypełnią ci żołądek i nie zmieści się główna, odżywcza potrawa. • Spraw, aby pora posiłku była miłym wydarzeniem; zrelaksuj się przed jedzeniem, spożywaj posiłek w towarzystwie rodziny czy przyjaciół, zadbaj o miłą atmosferę przy stole. • Przeczytaj rozdział 17 dotyczący utraty apetytu i stosuj się do podanych tam wskazówek. • Pół godziny przed posiłkiem wypij 1/2 szklanki wody z łyżeczką soku z cytryny, aby pobudzić wytwarzanie soków trawiennych. • Wykonaj parę ćwiczeń przed posiłkiem, aby pobudzić apetyt. • Jeśli nie przybierasz na wadze, zwiększ porcje dań. Za znaczący uważa się 5-procentowy spadek wagi. Utrata 10% normalnej masy ciała to już powód do alarmu. 15-procentowy spadek ciężaru ciała prowadzi do utraty apetytu, zmęczenia, depresji i zmniejszenia szans na wyleczenie. Jeśli nie możesz spożywać wystarczającej ilości kalorii, białek i substancji odżywczych zawartych w zdrowej żywności i nie możesz zyskać na wadze lub utrzymać 144

masy odpowiedniej dla swojego wzrostu i wieku, niezbędne jest odżywianie uzupełniające. Proponujemy przygotowane w domu koktajle wzmacniające i multiwitaminę, a nie gotowe, płynne środki uzupełniające w puszkach. Dieta uzupełniająca Wraz z polecanymi potrawami zażywaj codziennie następujące środki uzupełniające: • Witamina E - zażywaj 1600 jm. jako mieszankę tokoferolów; część może być zawarta w multiwitaminie, a reszta w preparatach przeciwutleniaczy. • Witamina K - zażywaj taką ilość tej witaminy, jaka znajduje się w multiwitaminie; duże dawki witaminy E wymagają dodatkowego przyjmowania witaminy K. • Mieszanka karotenów - zażywaj 100000 jm. mieszanych karotenów; część przyjmiesz w multiwitaminie, resztę jak preparat przeciwutleniaczy. • Multiwitaminy i minerały - zażywaj optymalną dawkę, zalecaną na opakowaniu. • Preparaty przeciwutleniaczy - powinny zawierać witaminę C, witaminę E, beta-karoten i inne karoteny oraz selen. Niektóre środki tego typu zawiera też ekstrakt zielonej herbaty i silimaryna. • Olej rybi (EPA) - zażywaj 1000 do 1600 miligramów EPA. Sprawdź zawartość EPA w kapsułkach. Ostrzeżenie:

Jeśli

bierzesz

uzupełniające

dawki

jakichkolwiek

witamin

rozpuszczalnych w tłuszczach, musisz też brać witaminę E, aby zapobiec ich utlenianiu.

POTRAWY, KTÓRE POWINIENEŚ JEŚĆ CODZIENNIE Włącz do diety jak najwięcej wymienionych dań. Czasami zjesz większą porcję, czasami mniejszą. Pamiętaj, liczba dań jest ważniejsza niż wielkość porcji. Warzywa z rodziny krzyżowych przynajmniej 2 razy dziennie (raz może być w postaci soku) -

brokuły

-

kapusta włoska

-

brukselka

-

kapusta ogrodowa

-

kapusta

-

kalafior Warzywa o działaniu przeciwutteniającym przynajmniej 1-2 razy dziennie (l porcja może być w postaci soku)

-

ignam (roślina tropikalna)

145

-

pomidory

-

bataty

-

papryka słodka

-

marchew

-

szparagi

-

szpinak Warzywa liściaste 1-2 razy dziennie

-

botwina

-

cykoria endywia

-

sałata ciemnozielona

-

cykoria

-

kiełki

-

mniszek lekarski

-

szczaw Inne warzywa raz dziennie

-

ziemniaki grzyby (shiitake, maitake, Reishi)

-

rzepa szwedzka

-

rzodkiewki

-

buraki

-

piżmian jadalny

-

dynia zimowa lub letnia

-

kalarepa

-

ogórki

-

kasztany

-

kukurydza

-

fasolka szparagowa

-

fasolka zielona

-

groszek słodki

-

warzywa morskie (wodorosty, kombu, agar-agar, krasnorosty, irlandzki mech, morska sałata)

146

Co to jest jedna porcja danej potrawy? Oto średnie jednorazowe porcje. Jeśli nie możesz zjeść takiej ilości pokarmu np. podczas terapii, ogranicz wielkość porcji, ale nie ich ilość. Różnorodność potraw jest ważniejsza niż wielkość poszczególnych porcji. Początkowo sprawdzaj ilość jedzenia. Może ci się wydawać, że bierzesz czegoś filiżankę, a okazuje się, że tak nie jest. Chleb, kasze zbożowe, ryż, makaron 1 kromka chleba 28 g gotowej kaszy zbożowej (sprawdź na opakowaniu: 28 dag to od 1/4 do 2 filiżanek, w zależności od rodzaju zboża) 1/2 filiżanki gotowanej kaszy, ryżu lub makaronu 1/2 bułki 3 lub cztery krakersy (małe) Warzywa 1 filiżanka surowych warzyw liściastych 1/2 filiżanki innych warzyw, gotowanych, grubo pokrojonych 1/2 filiżanki świeżego soku z warzyw Owoce 1 średnie jabłko, banan, pomarańcza, nektarynka lub brzoskwinia 1/2 filiżanki pokrojonych, gotowanych lub suszonych owoców 3/4 kubka soku z owoców Mleko, jogurt i ser 1 filiżanka mleka lub jogurtu 45 g sera (cienki plaster) Drób, ryby, fasola, jajka, orzechy 60-90 g gotowanego mięsa z drobiu lub ryby (wielkość talii kart) 1 filiżanka gotowanej fasoli 1 jajko 2 łyżki stołowe masła orzechowego garść nasion lub orzechów Tłuszcze i oleje 2 łyżeczki oleju roślinnego lub orzechowego 2 łyżeczki masła 2 łyżeczki majonezu 1 łyżka stołowa sosu sałatkowego na bazie oleju lub majonezu

147

Owoce Przynajmniej 2 razy dziennie z posiłkami, w tym jeden owoc cytrusowy (raz może być w postaci soku). -

owoce cytrusowe (pomarańcze, cytryny, grejpfruty,mandarynki, mango)

-

inne świeże owoce (banany, śliwki, brzoskwinie, truskawki, arbuz, morele, wiśnie, jabłka, jagody, papaja, gruszki)

-

owoce suszone (figi, daktyle, rodzynki, śliwki) owoce duszone (sos jabłkowy)

Warzywa strączkowe 2-3 razy dziennie (w tym jedno danie z produktami sojowymi) -

fasola (nasiona soi, czarna fasola, czerwona fasola, fasola pinto, brązowa fasola, fasola fava, fasola indyjska, fasola nerkowa, fasola biała suszona, groch włoski)

-

soczewica

-

groch łuskany

-

groszek zielony Orzechy i nasiona przynajmniej dwa razy dziennie

-

świeże orzechy (migdały, orzechy brazylijskie, nerkowce, orzeszki laskowe, pistacje, orzechy włoskie)

-

świeże nasiona bez dodatków (pestki dyni, nasiona sezamu, nasiona słonecznika, len)

-

masła orzechowe i z nasion (masło z sezamu, orzechów włoskich, migdałów, orzechów laskowych, nerkowców, słonecznika)

-

mleczka orzechowe Produkty sojowe przynajmniej 1-2 razy dziennie

-

mleko sojowe (zwykłe, niskotłuszczowe, beztłuszczowe, waniliowe, czekoladowe)

-

tofu (rodzaj sera z mleka sojowego)

-

tempeh (sfermentowane ciasto sojowe)

-

orzechy sojowe

-

mąka sojowa

-

kasza sojowa

-

ser sojowy

-

nasiona soi miso (sfermentowana pasta z soi)

148

Zboża przynajmniej 6-11 razy dziennie -

całe ziarna (amarant, jęczmień, gryka, kukurydza, proso, owies, brązowy ryż, żyto, komosa, pszenica, orkisz, pszenica, dziki ryż)

-

produkty zbożowe (makaron, chleb, krakersy, mąka, nie solony popcorn)

-

kaszki (na gorąco lub zimno, bez cukru)

-

otręby (owsiane, ryżowe i pszenne)

-

kiełki (pszenne, ryżowe) Produkty nabiałowe przynajmniej raz dziennie

-

jogurt (niskotłuszczowy, beztłuszczowy, naturalny, z dodatkami)

-

mleko (odtłuszczone i bez śmietanki, bez dodatków smakowych, maślanka, kwaśne mleko, odtłuszczone mleko w proszku lub granulowane)

-

twaróg (odtłuszczony) Przyprawy używaj dowolnie

-

czosnek,

-

cebula,

-

por i szalotka (surowe lub gotowane)

-

korzeń imbiru (sok, na surowo, napar)

-

ostra papryka (suszona, świeża, gotowana)

-

curry

-

kminek

-

rozmaryn

-

bazylia

-

nasiona kminku

-

goździki

-

estragon

-

kurkuma Tłuszcze i oleje Maksimum raz dziennie

-

olej z siemienia oliwa

-

olej z orzechów (orzechów włoskich, migdałów)

-

sosy sałatkowe (majonez zrobiony z oleju z siemienia lub oliwy) 149

Napoje dowolnie -

herbata (zielona, czarna)

-

herbatki ziołowe (wszystkie nie słodzone)

-

woda filtrowana

-

herbata imbirowa

-

napoje zastępujące kawę (Inka, kawa zbożowa, napoje z cykorią lub prażonym jęczmieniem)

-

mleko ryżowe

POTRAWY DO SPOŻYWANIA W CIĄGU TYGODNIA Masło 2-3 razy w tygodniu -

masło (solone, nie solone, śmietankowe) Produkty mleczne 2-3 razy w tygodniu

-

mleko skondensowane

-

ser niskotłuszczowy

-

ser kremowy

-

kwaśna śmietana Jaja 4 do 6 w tygodniu

-

jaja gotowane Drób i ryby 3-5 razy w tygodniu

-

świeży drób bez skóry (indyk, kurczak, samice dzikich ptaków)

-

gotowane ryby (zwłaszcza tłuste, np. łosoś, makrela, śledź) Orzeszki ziemne raz w tygodniu

-

prażone,

-

świeże,

-

nie solone,

-

masło z orzeszków ziemnych

150

Słodycze 2-3 razy w tygodniu -

nierafinowane substancje słodzące (syropy zbożowe, syrop klonowy, miód)

-

rozcieńczone soki owocowe (świeże, mrożone, butelkowane)

-

cukierki twarde

-

czekolada

-

słodzone kakao

-

mrożone desery (mleko lodowe, mrożony jogurt, sorbet, szerbet, napoje musujące)

-

przetwory owocowe Nigdy nie jedz nic słodkiego na pusty żołądek. Słodkie potrawy zawsze muszą być

tylko częścią posiłku. Wino (według wskazania lekarza) -

l szklaneczka (120 ml) przed posiłkami 1-2 razy w tygodniu jakiekolwiek wino wytrawne czerwone lub białe unikaj win musujących, które

zabijają apetyt

POTRAWY, KTÓRYCH TRZEBA UNIKAĆ Kawa -

Kawa bezkofeinowa,

-

kawa zwykła,

-

kawa rozpuszczalna

-

kawa aromatyzowana

-

kawa z ekspresu

-

kawa mrożona Napoje słodzone

-

Wszystkie napoje butelkowane lub w puszkach (zwykle dietetyczne, bezkofeinowe)

-

herbaty mrożone w butelkach i puszkach

-

napoje owocowe sztucznie aromatyzowane

-

napoje w proszku słodzone i niesłodzone

-

soki w puszkach Słodycze

-

batony (batony czekoladowe, takie jak Mars, Snickers, M&M)

-

cukierki (Gummy Bears, Sweet Tarts, guma balonowa, żelki itp.)

151

-

batony z płatkami owsianymi, orzechami, bakaliami i karmelem,

-

galaretki i dżemy,

-

słodkie przekąski

-

(Twinkies, HoHos itp.)

-

ciastka z tostera

-

ciastka wysokotłuszczowe w polewie

-

dropsy owocowe

-

owoce i orzechy w czekoladzie Potrawy słone

-

chipsy ziemniaczane

-

chipsy kukurydziane

-

precle

-

popcorn

-

zupy w puszkach

-

przyprawy z dużą zawartością sodu Potrawy wędzone, konserwowane lub marynowane

-

boczek

-

parówki wędzone

-

mięso

-

pepperoni i inne wędzone kiełbaski

-

szynka

-

pasty mięsne w puszkach

-

pikle

-

śledzie marynowane Mięso

-

wołowina

-

mięso bawole

-

wieprzowina

-

szynka

-

boczek

-

wątroba

-

serce

-

flaczki

-

nóżki wieprzowe 152

-

mięsa przetworzone Surowe potrawy zwierzęce

-

surowe lub nie dogotowane jajka

-

sushi (surowa ryba)

-

wszystkie inne potrawy pochodzenia zwierzęcego Potrawy rafinowane i przetwarzane

-

cukier biały

-

produkty z białej mąki (półprodukty do przygotowania naleśników, ciast, budyniów)

-

kasza oczyszczona

-

biały chleb

-

ciasta

-

żelatyna

-

gotowe puddingi

-

jogurty z dodanymi słodyczami Alkohol

-

wódki czyste i kolorowe

-

whisky

-

rum

-

bourbon

-

tequila

-

gin

-

wino

-

piwo

-

likiery Produkty nabiałowe

-

produkty z mleka pełnotłustego (pełnotłuste mleko, śmietana, mleko czekoladowe,

-

koktajle mleczne)

-

jogurt pełnotłusty

-

jogurt słodzony

-

kaszki słodzone

-

jogurt słodzony słodzikiem Potrawy tłuste

-

Potrawy smażone (frytki, ryby, pączki)

-

Potrawy w barach szybkiej obsługi (hamburgery, hot-dogi) mięso z grilla skórka z drobiu 153

Tłuszcze do smarowania -

margaryna lub substancje zastępujące masło

-

olejowe mieszanki do smarowania

-

mieszanki niskotłuszczowe Sztuczne słodziki

-

aspartam

-

NutraSweet

-

sacharyna

-

jakiekolwiek potrawy czy napoje zawierające te substancje Produkty zastępujące tłuszcz

-

Olestra

-

potrawy zawierające te substancje

-

Simpleks Oleje roślinne i tłuszcze nasycone

-

olej kukurydziany

-

olej z fasoli sojowej

-

smalec

-

łój

154

PLAN DIETY W NADWADZE Jeśli masz nadwagę, to powinieneś stosować następującą dietę. Istnieją dowody na to, że nadwaga może zwiększyć ryzyko nawrotu choroby nowotworowej, zwłaszcza związanej z hormonami. W przypadku pacjentek z rakiem piersi, a mających nadwagę, utrata kilku kilogramów może pomóc w procesie leczenia. Bądź realistyczny w stawianiu sobie celów. Nie musisz dążyć do osiągnięcia, nierealnie niskiej, „pożądanej" masy ciała. Umiarkowana utrata na wadze czyli o 5-10 kilogramów jest korzystna i mniej stresująca dla organizmu, a i ryzyko powrotu do poprzedniej jest mniejsze. Jeśli twoja dotychczasowa dieta różni się znacznie od diety podstawowej z rozdziału 20, zacznij od opisanej tam diety. Jeśli nie stracisz 0,5-1 kg w ciągu miesiąca, skorzystaj z diety podanej w tym rozdziale. Plan diety Ta dieta jest tak zaplanowana, aby doprowadzić do powolnej, ale ustabilizowanej utraty na wadze. Jest bogata w białka roślinne i błonnik, natomiast zawjera mało tłuszczu całkowitego i tłuszczów nasyconych. Uwzględnia głównie potrawy wysoko odżywcze, jak fasola, groch, soczewica, warzywa, owoce, orzechy, nasiona oraz substancje uzupełniające, aby utrzymać masę nie otłuszczonych mięśni, zmniejszając równocześnie zapasy tkanki tłuszczowej. Wskazówki makroodżywcze: • 20% kalorii z tłuszczu (z ryb, drobiu, nasion lnu, tranu, oliwy). • 55% kalorii z węglowodanów złożonych (z ziaren, roślin strączkowych, owoców i warzyw). • 15-20% kalorii z białek (z roślin strączkowych, orzechów i nasion, potraw sojowych i soczewicy). • 8-10 szklanek wody codziennie (najlepiej filtrowanej) Aby sprawdzić, czy spożywasz wystarczającą ilość białek i kalorii, przeprowadź następujące obliczenia: (Spójrz na tabelę na str. 189 i wypełnij) Pożądana masa ciała: _____ kg Minimalne zapotrzebowanie na białko = Pożądana masa ciała x 1,11 = _____ g Dzienne zapotrzebowanie na kalorie (dla mężczyzn) Pożądana masa ciała x 40 = _____ kalorii Dzienne zapotrzebowanie na kalorie (dla kobiet) Pożądana masa ciała x 35,5 = _____ kalorii

155

Planowanie posiłków • Jedz 5-6 małych posiłków zamiast 2-3 dużych • Jeśli nie możesz zjeść wszystkich polecanych ilości warzyw, zrób z nich sok i wypij. • Potrawy o słodkim smaku powinno się jeść tylko na pełny żołądek • Gotuj potrawy smaczne i apetycznie wyglądające. • Pij ciepłe płyny, jak np. zupa czy herbata 20 minut przed posiłkiem. • Pij 8-10 szklanek wody filtrowanej dziennie. • Miej pod ręką dużo warzyw i owoców na przekąskę. • Włącz do posiłków potrawy bogate w białko. • Potrawy z dużą ilością błonnika pomogą utrzymać odpowiedni poziom glukozy i lepiej panować nad apetytem. • Wykonuj ćwiczenia zgodnie z instrukcjami lekarza. Nagła utrata na wadze nie jest normalna. Jeśli schudniesz więcej niż 0,5-1 kg w ciągu tygodnia, zwiększ porcje posiłków. Jeśli masa ciała nadal gwałtownie się zmniejsza, skonsultuj się z lekarzem. Dieta uzupełniająca Wraz z polecanymi potrawami, zażywaj codziennie następujące środki uzupełniające: • Witamina E - zażywaj 1600 jm. jako mieszankę tokoferolów; część może pochodzić z multiwitaminy, a reszta z preparatów przeciwutleniaczy. • Witamina K - zażywaj ją w multiwitaminie; duże dawki witaminy E wymagają dodatkowej ilości witaminy K. Mieszanka karotenów - zażywaj 100000 jm. mieszanych karotenów; część może pochodzić z multiwitaminy, reszta z preparatu przeciwutleniaczy. • Multiwitamina z minerałami - zażywaj „optymalną" dawkę, polecaną na opakowaniu. • Preparaty przeciwutleniaczy - powinny zawierać witaminę C, witaminę E, beta-karoten i inne karoteny oraz selen. Niektóre środki tego typu zawierają też ekstrakt zielonej herbaty i silimarynę. • Olej rybi (EPA) - zażywaj 1000 do 1600 miligramów EPA. Sprawdź zawartość EPA w kapsułkach. Ostrzeżenie:

Jeśli

bierzesz

dawki

uzupełniające

jakichkolwiek

witamin

rozpuszczalnych w tłuszczach, musisz też brać witaminę E, aby zapobiec ich utlenianiu.

156

POTRAWY, KTÓRE POWINIENEŚ JEŚĆ CODZIENNIE Włącz do diety najmniejszą liczbę dań z podanych poniżej. Czasami zjesz większą porcję, czasami mniejszą. Pamiętaj, liczba dań jest ważniejsza niż wielkość porcji. Warzywa z rodziny krzyżowych przynajmniej 2 razy dziennie (raz może być w postaci soku) -

brokuły

-

kapusta włoska

-

brukselka

-

kapusta ogrodowa

-

kapusta

-

kalafior Warzywa o działaniu przeciwutteniaczowym przynajmniej 1-2 razy dziennie (l porcja może być w postaci soku)

-

ignam (roślina tropikalna)

-

pomidory

-

bataty

-

papryka słodka

-

marchew

-

szparagi

-

szpinak Warzywa liściaste 1-2 razy dziennie

-

botwina

-

cykoria endywia

-

sałata

-

ciemnozielona cykoria

-

mniszek lekarski

-

kiełki

-

szczaw Inne warzywa raz dziennie

-

ziemniaki grzyby (shiitake, maitake, Reishi)

-

rzepa

157

-

rzodkiewki buraki

-

piżmian jadalny

-

dynia zimowa lub letnia

-

kalarepa

-

ogórki

-

kasztany

-

kukurydza

-

fasolka szparagowa

-

fasolka zielona

-

groszek słodki

-

warzywa morskie

-

(wodorosty, kombu,agar-agar, krasnorosty, mech irlandzki, sałata morska)

158

Co to jest jedna porcja danej potrawy? Oto średnie jednorazowe porcje. Jeśli nie możesz zjeść takiej ilości jedzenia np. podczas terapii, ogranicz wielkość porcji, ale nie liczbę dziennych porcji. Różnorodność potraw jest ważniejsza niż wielkość poszczególnych porcji. Początkowo sprawdzaj ilość jedzenia. Może ci się wydawać, że bierzesz czegoś kubek, a okazuje się, że tak nie jest. Chleb, kasze zbożowe, ryż, makaron 1 kromka chleba 28 g gotowej kaszy zbożowej (sprawdź na opakowaniu: 28 dag to 1/4 do 2 filiżanek, w zależności od zboża) 1/2 filiżanki gotowanej kaszy, ryżu lub makaronu 1/2 bułki 3 lub cztery krakersy (małe) Warzywa 1 filiżanka surowych warzyw liściastych 1/2 filiżanki innych warzyw, gotowanych i grubo pokrojonych 1/2 filiżanki świeżego soku z warzyw Owoce 1 średnie jabłko, banan, pomarańcza, nektaryna lub brzoskwinia 1/2 kubka pokrojonych, gotowanych lub suszonych owoców 3/4 kubka soku z owoców Mleko, jogurt i ser 1 filiżanka mleka lub jogurtu 45 g sera (cienki plaster) Drób, ryby, fasola, jajka, orzechy 60-90 g gotowanego mięsa z drobiu lub ryby (porcja, wielkości talii kart) 1 filiżanka gotowanej fasoli 1 jajko 2 łyżki stołowe masła orzechowego garść nasion lub orzechów Tłuszcze i oleje 2 łyżeczki oleju roślinnego lub orzechowego 2 łyżeczki masła 2 łyżeczki majonezu 1 łyżka stołowa sosu sałatkowego na bazie oleju lub majonezu

159

Owoce Przynajmniej 2 razy dziennie z posiłkami, w tym jeden owoc cytrusowy (raz może być w postaci soku). -

owoce cytrusowe (pomarańcze, cytryny, grejpfruty, mandarynki),

-

owoce suszone (figi, daktyle, rodzynki, śliwki)

-

inne świeże owoce (banany, śliwki, brzoskwinie, morele, wiśnie, jabłka, jagody, mango, papaja, gruszki, truskawki, arbuz)

-

owoce duszone (mus jabłkowy) Warzywa strączkowe 2-3 razy dziennie (w tym jedno danie z produktami sojowymi)

-

fasola (nasiona soi, czarna fasola, czerwona fasola, fasola pinto, brązowa fasola, fasola fava, fasola indyjska, fasola nerkowa, fasola biała suszona, groch włoski)

-

soczewica

-

groch łuskany

-

groszek zielony Produkty sojowe przynajmniej 1-2 razy dziennie

-

mleko sojowe (zwykłe, niskotłuszczowe, beztłuszczowe, waniliowe, czekoladowe)

-

tofu (rodzaj sera z mleka sojowego)

-

tempeh (sfermentowane ciasto sojowe)

-

orzechy sojowe

-

mąka sojowa

-

kasza sojowa

-

ser sojowy

-

nasiona soi miso (sfermentowana pasta z soi) Zboża przynajmniej 6-11 razy dziennie

-

całe ziarna (amarant, jęczmień, gryka, kukurydza, proso, owies, brązowy ryż, żyto, komosa, pszenica, orkisz, pszenica, dziki ryż)

-

produkty zbożowe (makaron, chleb, krakersy, mąka, niesolony popcorn)

-

kaszki (na gorąco lub zimno, bez cukru)

-

otręby (owsiane, ryżowe i pszenne)

-

kiełki (pszenne, ryżowe)

160

Produkty nabiałowe przynajmniej raz dziennie -

jogurt (niskotłuszczowy, beztłuszczowy, naturalny, z dodatkami)

-

mleko (odtłuszczone i bez śmietanki, bez dodatków smakowych, maślanka, kwaśne mleko, odtłuszczone mleko w proszku lub granulowane)

-

twaróg (odtłuszczony) Przyprawy używaj dowolnie

-

czosnek,

-

cebula,

-

por i szalotka (surowe lub gotowane)

-

korzeń imbiru (sok, na surowo, napar)

-

ostra papryka (suszona, świeża, gotowana)

-

curry

-

kminek

-

rozmaryn

-

bazylia

-

goździki

-

estragon

-

kurkuma Tłuszcze i oleje Maksimum raz dziennie

-

olej lniany

-

oliwa

-

olej z orzechów (orzechów włoskich, migdałów)

-

sosy sałatkowe (majonez zrobiony z oleju lnianego lub oliwy) Napoje dowolnie

-

herbata (zielona, czarna)

-

herbatki ziołowe (wszystkie nie słodzone)

-

woda filtrowana

-

herbata imbirowa

-

napoje zastępujące kawę (Inka, kawa zbożowa, napoje z cykorią lub prażonym jęczmieniem) 161

-

mleko ryżowe

POTRAWY DO SPOŻYWANIA W CIĄGU TYGODNIA Masło 2-3 razy w tygodniu -

masło (solone, nie solone, śmietankowe) Produkty mleczne 2-3 razy w tygodniu

-

mleko skondensowane

-

ser niskotłuszczowy

-

ser kremowy

-

kwaśna śmietana Jaja 4 do 6 w tygodniu

-

jaja gotowane Orzechy i nasiona 3-4 razy w tygodniu

-

świeże orzechy (migdały, orzechy brazylijskie, nerkowce, orzechy laskowe, pistacje, orzechy włoskie)

-

świeże nasiona bez dodatków (pestki dyni, nasiona sezamu, nasiona słonecznika, len)

-

masła orzechowe i z nasion (masło z sezamu, orzechów włoskich, migdałów, orzechów laskowych, nerkowców, słonecznika)

-

mleczka orzechowe Drób i ryby 3-5 razy w tygodniu

-

świeży drób bez skóry (indyk, kurczak, samice dzikich ptaków)

-

gotowane ryby (zwłaszcza tłuste, np. łosoś, makrela, śledź) Orzeszki ziemne raz w tygodniu

-

prażone,

-

świeże,

-

nie solone,

-

masło z orzeszków ziemnych Słodycze

162

1-2 razy w tygodniu -

nierafinowane substancje słodzące (syropy zbożowe, syrop klonowy, miód)

-

rozcieńczone soki owocowe (świeże, mrożone, butelkowane)

-

twarde cukierki

-

czekolada

-

słodzone kakao

-

mrożone desery (mleko lodowe, mrożony jogurt, sorbet, szerbet, napoje musujące)

-

przetwory owocowe

Ostrzeżenie: Nie jedz niczego słodkiego na pusty żołądek. Słodkie potrawy jedz zawsze tylko jako część posiłku.

POTRAWY, KTÓRYCH NALEŻY UNIKAĆ Kawa -

Kawa bezkofeinowa,

-

kawa zwykła,

-

kawa rozpuszczalna

-

kawa aromatyzowana

-

kawa z ekspresu

-

kawa mrożona Napoje słodzone

-

Wszystkie napoje butelkowane lub w puszkach (zwykle dietetyczne, bezkofeinowe)

-

herbaty mrożone w butelkach i puszkach

-

napoje owocowe sztucznie aromatyzowane

-

napoje w proszku

-

soki w puszkach Słodycze

-

batony czekoladowe

-

dropsy owocowe

-

batony z płatkami zbożowymi

-

owoce w czekoladzie Potrawy wędzone, konserwowane lub marynowane

-

boczek

-

parówki

-

wędzone mięso

163

-

pepperoni i inne wędzone kiełbaski

-

szynka

-

pasty mięsne w puszkach

-

pikle

-

śledzie marynowane Mięso

-

wołowina

-

mięso bawole

-

wieprzowina

-

szynka

-

boczek

-

mięsa przetworzone

-

wątroba

-

serce

-

flaki

-

nóżki wieprzowe Surowe potrawy zwierzęce

-

surowe lub nie dogotowane jajka

-

sushi (surowa ryba)

-

wszystkie inne potrawy zwierzęce Potrawy rafinowane i przetwarzane

-

cukier biały

-

produkty z białej mąki (półprodukty do przygotowania naleśników, ciast, budyniów)

-

kasza oczyszczona

-

biały chleb

-

ciasta

-

żelatyna

-

gotowe puddingi

-

jogurty z dodanymi słodyczami Potrawy słone

-

chipsy ziemniaczane

-

chipsy kukurydziane

-

precle

-

popcorn 164

-

zupy w puszkach

-

przyprawy z dużą zawartością sodu

-

sól kuchenna Produkty nabiałowe

-

produkty z mleka pełnotłustego (pełnotłuste mleko, śmietana, mleko czekoladowe, koktajle mleczne)

-

jogurt pełnotłusty

-

jogurt z dodanymi słodyczami i słodzonymi kaszkami

-

jogurt ze słodzikiem Potrawy tłuste

-

Potrawy smażone (frytki, ryby, pączki)

-

Potrawy w barach szybkiej obsługi (hamburgery, hot-dogi)

-

mięso z grilla

-

skóra z drobiu Alkohol

-

wódki czyste i kolorowe

-

whisky

-

rum

-

bourbon

-

tequila

-

gin

-

wino

-

piwo

-

likiery Tłuszcze do smarowania

-

margaryna lub substancje zastępujące masło

-

olejowe mieszanki do smarowania

-

mieszanki niskotłuszczowe Sztuczne słodziki

-

aspartam

-

Nutra Sweet

-

Eąual

-

sacharyna

-

jakakolwiek potrawa czy napój zawierający te substancje 165

Produkty zastępujące tłuszcz -

Olestra

-

Simpleks Oleje roślinne i tłuszcze nasycone

-

olej kukurydziany

-

olej z soi

-

smalec

-

łój

166

PLAN DIETY W CZASIE CHEMIOTERAPII Podczas chemioterapii, organizm znajduje się pod dużą presją. Wskazówki z tego rozdziału pomogą ci w dostarczeniu mu środków do walki z tym stresem. Chemioterapię zaleca się pacjentom, u których istnieje ryzyko rozprzestrzenienia się guza albo u których już ten proces nastąpił lub gdy się podejrzewa, że nastąpiły przerzuty do innych narządów. Ponieważ leki chemioterapeutyczne nie mają ograniczonego obszaru działania, krążą po całym organizmie i zabijają komórki nowotworowe. Wiele leków używanych w chemioterapii hamuje podział komórek, a ponieważ komórki nowotworowe dzielą się szybciej, niż większość zdrowych, najpierw dochodzi do uszkodzenia tych pierwszych. Najbardziej cierpią na tym zdrowe komórki, dzielące się równie szybko jak nowotworowe. Dotyczy to niestety, również komórek nabłonkowych, stanowiących wyściółkę jamy ustnej, gardła, jelit. Chemioterapia może spowodować nadżerki, nadwrażliwość i krwawienie dziąseł, ból gardła, trudności w połykaniu. Działanie na żołądek wywołuje nudności, a na jelita - biegunkę. Intensywność skutków ubocznych chemioterapii zależy od rodzaju leku, wielkości dawki, długości leczenia i indywidualnych reakcji organizmu. Nie u wszystkich pacjentów skutki uboczne występują. Niektóre osoby przejdą przez cały cykl leczenia bez żadnych problemów, dla innych zaś chemioterapia jest bardzo trudnym i dotkliwym doświadczeniem. Odpowiednie odżywianie podczas zabiegów chemioterapii pozwala wesprzeć zdrowe tkanki, a równocześnie może działać toksycznie na nowotwór. Pacjenci prawidłowo odżywiani podczas chemioterapii, lepiej na nią reagują i mają większą szansę na wyleczenie. Szczegółowe informacje, dotyczące skutków ubocznych, podano w części II. Po prostu skorzystaj z tamtych wskazówek i stosuj się do nich, wybierając plan diety z tego rozdziału.

PLAN DIETY Jest to dieta bogata w białka roślinne, z małą zawartością tłuszczu całkowitego i tłuszczów nasyconych. Jest tak ułożona, aby wesprzeć organizm i zminimalizować skutki uboczne chemioterapiii, a równocześnie zwiększyć podatność nowotworu na leczenie. Wskazówki makroodżywcze: • 20% kalorii z tłuszczu (z ryb, drobiu, siemienia lnianego, tranu, oliwy). • 50-60% kalorii z węglowodanów złożonych (z ziaren, roślin strączkowych, owoców i warzyw). • 20-30% kalorii z białek (z roślin strączkowych, orzechów i innych nasion, potraw sojowych, soczewicy).

167

• 8-10 szklanek wody codziennie (najlepiej filtrowanej) Aby sprawdzić, czy spożywasz wystarczającą ilość białek i kalorii, przeprowadź następujące obliczenia: (Spójrz na tabelę na s. 189 i wypełnij) Pożądana masa ciała: ____ kg Minimalne zapotrzebowanie na białko = Pożądana masa ciała x 1,11 = ____ g Dzienne zapotrzebowanie na kalorie (dla mężczyzn) Pożądana masa ciała x 40 = ____ kalorii Dzienne zapotrzebowanie na kalorie (dla kobiet) Pożądana masa ciała x 35,5 = ____ kalorii Planowanie posiłków • Jedz 5-6 małych posiłków zamiast 2-3 dużych • Jeśli nie możesz zjeść zalecanych ilości warzyw, to zrób z nich sok i wypij. • Potrawy o słodkim smaku powinno się jeść tylko na pełny żołądek • Gotuj potrawy smaczne i apetycznie wyglądające. • Wypijaj 8-10 szklanek wody (najlepiej filtrowanej) dziennie. • Przeczytaj rozdziały dotyczące skutków ubocznych, których doświadczasz. • Zawsze jedz potrawy wysokobiałkowe, aby utrzymać stały poziom glukozy i w ten sposób mieć lepszy apetyt. • Wykonuj ćwiczenia zgodnie z instrukcjami lekarza. Jeśli tracisz na wadze więcej niż 0,5 kilograma w czasie stosowania tej diety, zwiększ porcje lub dodaj do diety garść orzechów, nasion. Jeśli spadek wagi nadal się utrzymuje, natychmiast poinformuj o tym lekarza. Utrata masy ciała może być objawem poważnego problemu medycznego. Utrata pięcioprocentowa uważana jest za znaczącą. Jeśli nie możesz spożywać wystarczającej ilości kalorii, białek i substancji odżywczych zawartych w zdrowej żywności i nie możesz zyskać na wadze lub utrzymać prawidłowej

masy

ciała,

niezbędne

jest

odżywianie

uzupełniające:

proponujemy

przygotowane w domu koktajle i multiwitaminę, a nie gotowe, płynne środki uzupełniające w puszkach. Dieta uzupełniająca w czasie chemioterapii Wraz z polecanymi potrawami, zażywaj codziennie następujące środki uzupełniające: • Witamina E - zażywaj 1600 jm. jako mieszankę tokoferolów; część może być zawarta w multiwitarninie, a reszta powinna pochodzić z preparatów przeciwutleniaczy. • Witamina K - część tej witaminy przyjmiesz w multi-witaminie; duże dawki witaminy E wymagają dodatkowej ilości witaminy K. 168

• Mieszanka karotenów - zażywaj 100000 jm. mieszanych karotenów; część w multiwitaminie, resztę w preparacie przeciwutleniaczy. • Multiwitamina z minerałami - zażywaj „optymalną" dawkę, zalecaną na opakowaniu. • Preparaty przeciwutleniaczy - powinny zawierać witaminę C, witaminę E, beta-karoten i inne karoteny oraz selen. Niektóre środki tego typu zawierają też ekstrakt zielonej herbaty i sylimarynę. • Olej rybi (EPA) - zażywaj 1000 do 1600 miligramów EPA. Sprawdź zawartość EPA w kapsułkach. • Koenzym Q10 - zażywaj 200 mikrogramów; może być zażywany jako składnik multiwitaminy. • Cysteina lub N-acetylcysteina - zażywaj 1-2 gramów tego aminokwasu co 8 godzin. • Warzywa z rodziny krzyżowych - spożywaj w postaci soku (120 ml) można je dodać do soku z marchwi albo jabłek lub do ugotowanych już zup i gulaszów. • Otręby ryżowe - Zwiększaj ich ilość tak, aby dojść do jednej łyżki dziennie. • Sylimaryna (ekstrakt z ostropestu plamistego) - zażywaj 100 mg 2-3 razy dziennie. • Zielona herbata - pij jedną lub dwie filiżanki dziennie, albo zażywaj ekstrakt zielonej herbaty w kapsułkach. Ostrzeżenie: Jeśli bierzesz dawki uzupełniające jakichkolwiek witamin rozpuszczalnych w tłuszczach, musisz też brać witaminę E, aby zapobiec ich utlenianiu.

POTRAWY, KTÓRE POWINIENEŚ JEŚĆ CODZIENNIE Włącz do diety podane poniżej dania. Czasami zjesz większą porcję, czasami mniejszą. Pamiętaj, liczba dań jest ważniejsza niż wielkość ich porcji. Warzywa z rodziny krzyżowych przynajmniej 2 razy dziennie (raz może być w formie soku) -

brokuły

-

kapusta włoska

-

brukselka

-

kapusta ogrodowa

-

kapusta

-

kalafior Warzywa o działaniu przeciwutleniającym przynajmniej 1-2 razy dziennie (1 porcja może być w formie soku)

-

ignam (roślina tropikalna)

169

-

pomidory

-

bataty

-

papryka słodka

-

marchew

-

szparagi

-

szpinak Warzywa liściaste 1—2 razy dziennie

-

botwina

-

cykoria endywia

-

ciemnozielona sałata

-

cykoria

-

mniszek lekarski

-

kiełki

-

szczaw Inne warzywa przynajmniej raz dziennie

-

ziemniaki

-

grzyby (shiitake, maitake, Reishi)

-

rzepa

-

rzodkiewki

-

buraki

-

piżmian jadalny

-

dynia zimowa lub letnia

-

kalarepa

-

ogórki

-

kasztany

-

kukurydza

-

fasolka szparagowa

-

fasolka zielona groszek słodki warzywa morskie (wodorosty, kombu, agar-agar, krasnorosty, irlandzki mech, morska sałata) Owoce Przynajmniej 2 razy dziennie z posiłkami, (raz może być w postaci soku)

-

owoce cytrusowe (pomarańcze, cytryny, grejpfruty, mandarynki) 170

-

owoce suszone (figi, daktyle, rodzynki)

-

inne świeże owoce (banany, śliwki, brzoskwinie, morele, wiśnie, jabłka, jagody, śliwki, kantalupa, mango, papaja, gruszki, truskawki, arbuz)

-

owoce duszone (sos jabłkowy) Warzywa strączkowe Przynajmniej 2 razy dziennie (w tym jedno danie z produktami sojowymi)

-

fasola (nasiona soi, czarna fasola, czerwona fasola, fasola pinto, brązowa fasola, fasola fava, fasola indyjska, fasola nerkowa, fasola biała suszona, groch włoski)

-

soczewica

-

groch łuskany

-

groszek zielony Lista składników odżywczych w czasie chemioterapii Przed rozpoczęciem terapii

• Witamina E (1600 jm.) może zapobiec wypadaniu włosów, jeśli będziesz zażywać ją 7-10 dni przed rozpoczęciem terapii. • Cystyna, (aminokwas) może pomóc w ochronie zdrowych komórek, jeśli będziesz zażywać ją 7-10 dni przed rozpoczęciem terapii. • Glutation może również chronić komórki jeśli zaczniesz zażywać ten środek tydzień przed terapią. Podczas terapii • Witamina E, witamina A i czosnek mogą zwiększyć efektywność chemioterapii. • Chrząstka wołowa może zapobiec angiogenezie (rozwojowi naczyń krwionośnych w trybie guza nowotworwego). Aby zapobiec powstawaniu przerzutów: • Olej rybi jako EPA i DHA, • Potrawy bogate w błonnik utrzymują jednakowy poziom glukozy -to pomoże w „zagłodzeniu" komórek nowotworowych. • Wyeliminuj sacharozę (cukier kuchenny), która ma zły wpływ na funkcje odpornościowe organizmu. Aby ochronić zdrowe komórki • Witamina C i inne przeciwutleniaczowe składniki odżywcze - selen, witamina E i karoteny - chronią przed wolnymi rodnikami, organizm wykorzystuje je do zwalczania komórek nowotworowych. Substancje te znajdują się np. w multiwitaminie. • Koenzym

171

Q10 może chronić mięsień sercowy przed działaniem preparatów toksycznych. • Zielona herbata zawiera silne środki przeciwutleniające (a jej tanina może zapobiegać przerzutom). Aby zwiększyć detoksyfikację chemioterapeutyków • Otręby ryżowe i pszenne zwiększą wydalanie nadmiaru leku z kałem. • Warzywa z rodziny krzyżowych zwiększą produkcję glutationu. • N-acetylocysteina (aminokwas) zwiększy ilość glutationu. • Sylimaryna (wyciąg z ostropeslu plamistego) ma za zadanie chronić wątrobę przed działaniem toksycznych związków chemicznych zawartych w lekach stosowanych w chemioterapii. Orzechy i nasiona przynajmniej raz dziennie -

świeże orzechy (migdały, orzechy brazylijskie, nerkowce, orzechy laskowe, pistacje, orzechy włoskie)

-

świeże nasiona bez dodatków (pestki dyni, nasiona sezamu, nasiona słonecznika, siemię lniane)

-

masła orzechowe i z nasion (masło z sezamu, orzechów włoskich, migdałów, orzechów laskowych, nerkowców, słonecznika)

-

mleczka orzechowe Produkty sojowe przynajmniej 1-2 razy dziennie

-

mleko sojowe (zwykłe, niskotłuszczowe, beztłuszczowe, waniliowe, czekoladowe)

-

tofu (rodzaj sera z mleka sojowego)

-

tempeh (sfermentowane ciasto sojowe)

-

orzechy sojowe

-

mąka sojowa

-

kasza sojowa

-

ser sojowy

-

nasiona soi miso (sfermentowana pasta z soi) Zboża przynajmniej 6-11 razy dziennie

-

całe ziarna (amarant, jęczmień, gryka, kukurydza, proso, owies, brązowy ryż, żyto, komosa, pszenica orkisz, pszenica, dziki ryż)

-

produkty zbożowe (makaron, chleb, krakersy, mąka, niesolony popcorn)

172

-

kaszki (na gorąco lub zimno, bez cukru)

-

otręby (owsiane, ryżowe i pszenne)

-

kiełki (pszenne, ryżowe) Produkty mleczne przynajmniej raz dziennie

-

jogurt (niskotłuszczowy, beztłuszczowy, naturalny, z dodatkami)

-

mleko (odtłuszczone i bez śmietanki, bez dodatków smakowych, maślanka, kwaśne mleko, odtłuszczone mleko w proszku lub granulowane)

-

twaróg (odtłuszczony) Przyprawy używaj dowolnie

-

czosnek,

-

cebula,

-

por i szalotka (surowe lub gotowane)

-

korzeń imbiru (sok, na surowo, napar)

-

ostra papryka (suszona, świeża, gotowana)

-

curry

-

kminek

-

rozmaryn

-

bazylia

-

goździki

-

estragon

-

kurkuma Tłuszcze i oleje Maksimum dwa razy dziennie

-

olej z siemienia

-

oliwa

-

olej z orzechów (orzechów włoskich, migdałów)

-

sosy sałatkowe (majonez z oleju z siemienia, z oliwy) Napoje dowolnie

-

herbata (zielona, czarna)

-

herbatki ziołowe (wszystkie nie słodzone)

-

woda filtrowana 173

-

herbata imbirowa

-

napoje zastępujące kawę (Inka, kawa zbożowa, napoje z cykorią lub prażonym jęczmieniem)

-

mleko ryżowe

POTRAWY DO SPOŻYWANIA W CIĄGU TYGODNIA Masło 2-3 razy w tygodniu -

masło (solone, nie solone, śmietankowe) Produkty mleczne 2-3 razy w tygodniu

-

mleko skondensowane

-

ser niskotłuszczowy

-

ser kremowy

-

kwaśna śmietana Jaja 4 do 6 w tygodniu

-

jaja gotowane Drób i ryby 3-5 razy w tygodniu

-

świeży drób bez skóry (indyk, kurczak, samice dzikich ptaków)

-

gotowane ryby (zwłaszcza tłuste, np. łosoś, makrela, śledź) Orzeszki ziemne raz w tygodniu

-

prażone,

-

świeże,

-

nie solone,

-

masło z orzeszków ziemnych Nie polecamy masła z orzeszków ziemnych do codziennego spożycia z powodu

zawartych w niej aflatoksyn. Duże spożycie aflatoksyn może okazać się rakotwórcze. Inne masła orzechowe nie mają tak dużej ilości tej substancji. Słodycze 1-2 razy w tygodniu -

nierafinowane substancje słodzące (syropy zbożowe, syrop klonowy, miód)

174

-

rozcieńczone soki owocowe (świeże, mrożone, butelkowane)

-

twarde cukierki

-

czekolada

-

słodzone kakao

-

mrożone desery (mleko lodowe, mrożony jogurt, sorbet, szerbet, napoje musujące)

-

przetwory owocowe Ostrzeżenie: Nie jedz niczego słodkiego na pusty żołądek. Zawsze jedz słodkie

potrawy jako część posiłku.

POTRAWY, KTÓRYCH TRZEBA UNIKAĆ Kawa -

Kawa bezkofeinowa,

-

kawa zwykła,

-

kawa rozpuszczalna

-

kawa aromatyzowana

-

kawa z ekspresu

-

kawa mrożona Napoje słodzone

-

Wszystkie napoje butelkowane lub w puszkach (zwykle dietetyczne, bezkofeinowe)

-

herbaty mrożone w butelkach i puszkach

-

napoje owocowe sztucznie aromatyzowane

-

napoje w proszku

-

soki w puszkach Słodycze

-

batony czekoladowe

-

dropsy owocowe

-

batony z płatkami zbożowymi

-

owoce w czekoladzie Potrawy wędzone, konserwowane lub marynowane

-

boczek

-

parówki

-

wędzone mięso

-

pepperoni i inne wędzone kiełbaski

-

szynka

175

-

pasty mięsne w puszkach

-

pikle

-

śledzie marynowane Mięso

-

wołowina

-

mięso bawole

-

wieprzowina

-

szynka

-

boczek

-

mięsa przetworzone

-

wątroba

-

serce

-

flaczki

-

nóżki wieprzowe Surowe potrawy zwierzęce

-

surowe lub nie dogotowane jajka

-

sushi (surowa ryba)

-

wszystkie inne potrawy zwierzęce Potrawy rafinowane i przetwarzane

-

cukier biały

-

produkty z białej mąki (półprodukty do przygotowania naleśników, ciast, budyniów)

-

kasza oczyszczona

-

biały chleb

-

ciasta

-

żelatyna

-

gotowe puddingi

-

jogurty z dodanymi słodyczami Potrawy słone

-

chipsy ziemniaczane

-

chipsy kukurydziane

-

precle

-

popcorn

-

zupy w puszkach

-

przyprawy z dużą zawartością sodu 176

-

sól kuchenna Produkty nabiałowe

-

produkty z mleka pełnotłustego (pełnotłuste mleko, śmietana, mleko czekoladowe, koktajle mleczne)

-

jogurt pełnotłusty

-

jogurt z dodanymi słodyczami i słodzonymi kaszkami

-

jogurt ze słodzikiem Potrawy tłuste

-

Potrawy smażone (frytki, ryby, pączki)

-

Potrawy w barach szybkiej obsługi (hamburgery, hot-dogi)

-

mięso z grilla

-

skóra z drobiu Alkohol

-

whiskey

-

rum

-

bourbon

-

teąuila

-

gin

-

wino

-

piwo

-

likiery

-

wódki czyste i kolorowe Tłuszcze do smarowania

-

margaryna

-

substancje zastępujące masło

-

olejowe mieszanki do smarowania

-

mieszanki niskotłuszczowe Sztuczne słodziki

-

aspartam

-

Nutra Sweet

-

Eąual

-

sacharyna

-

jakakolwiek potrawa czy napój zawierający te substancje

177

Produkty zastępujące tłuszcz -

Olestra

-

Simpleks Oleje roślinne i tłuszcze nasycone

-

olej kukurydziany

-

olej z fasoli sojowej

-

smalec

-

łój

178

SKUTKI UBOCZNE STOSOWANIA CHEMIOTERAPEUTYKÓW Leki alkilujące busulfan, chlorambucil, cyklofosfamid, dacarbazyna, ifosfamid, mechloretamina, melfalan, streptozocyna, tiotepa Leki alkilujące używane są w leczeniu przewlekłych białaczek, choroby Hodgkina, chłoniaków, niektórych nowotworów płuc, piersi, prostaty i jajników. Działają w ten sposób, że zastępują grupę alkilową atomem wodoru. Nie oddziałują na komórki w czasie poszczególnych faz podziału. Przeszkadzają w replikacji (samopowielaniu) DNA i transkrypcji RNA. Skutki uboczne Nudności, wymioty, bolesność jamy ustnej i gardła, owrzodzenie języka i innych obszarów jamy ustnej oraz gardła, zapalenie pęcherza. Jak zapobiegać Pij także płyny inne, niż wskazane w diecie, aby ograniczyć uszkodzenie pęcherza i nerek. Pochodne nitrozomicznika carmustyna, lomustyna, semustyna, Leki te przechodzą barierę krew-mózg i często używane są w leczeniu guzów mózgu, chłoniaków i czerniaków złośliwych. Działają podobnie do środków alkilujących oraz wstrzymują produkcję enzymów, które regenerują DNA. Skutki uboczne Nudności, wymioty, bolesność jamy ustnej i gardła, owrzodzenie języka i innych obszarów jamy ustnej i gardła, zapalenie pęcherza. Jak zapobiegać Pij także inne niż wskazane w diecie płyny, aby ograniczyć uszkodzenie pęcharza i 179

Hormony dietylstilbestrol, fluoksymesterone, megestrol, prednizon, tamoksyfen Hormony nie są toksyczne dla komórek nowotworowych. Stosuje się je w celu zapobiegania dalszemu podziałowi komórek i wzrostowi guzów zależnych od hormonów. Hormony powodują zmianę środowiska hormonalnego na nieprzyjazne dla nowotworów. Skutki uboczne Zwiększony apetyt, zatrzymanie płynów i sodu, rozstrój żołądkowo-jelitowy, nietolerancja glukozy, złe wykorzystanie potasu, osteoporoza, ujemny bilans azotowy, utrata apetytu, nadmiar wapnia we krwi, wymioty. Jak zapobiegać Jeśli zażywasz prednizon przez dłuższy czas, to lekarz może zalecić dietę bogatą w potas. Lek ten może też zmniejszyć skuteczność działania insuliny i innych leków podawanych w cukrzycy. Metale ciężkie cisplatyna, carboplatyna Metale ciężkie powodują krzyżowanie się ogniw łańcuchów DNA, co powstrzymuje jego syntezę. Skutki uboczne Nudności, wymioty, uszkodzenie nerek i małe stężenie magnezu, wapnia i cynku. Alkaloidy winblastyna, winkrystyna, etopozid, VP-16 Alkaloidy są powszechnie używane do leczenia ostrej białaczki limfo-blastycznej, choroby Hodgkina i innych chtoniaków, nerwiaków niedojrzałych, guzów Wilmsa, a także nowotworów płuc, piersi i jąder. Alkaloidy roślinne hamują dzielenie się komórek, nie pozwalając na tworzenie się wrzecion mitotycznych.

180

Skutki uboczne Nudności, wymioty, zaparcia i skurcze żołądka. Jak zapobiegać Pij więcej płynów, aby zapobiec uszkodzeniu nerek i pęcherza. Enzymy asparaginaza, pegaspargaza, Enzymy pozbawiają komórki asparaginy i powstrzymują syntezę białek. Skutki uboczne Nudności, wymioty, niska zawartość albuminy we krwi, duże stężenie glukozy, zapalenie trzustki, spadek na wadze, skurcze żołądka i mocznica (gromadzenie kwasu mocznicowego we krwi). Jak zapobiegać Pij więcej płynów, aby zapobiec uszkodzeniu nerek i pęcherza. Czynniki modyfikujące reakcje biologiczne interferon, interleukina, Środki biologiczne, takie jak interferon i interleukina, stosowane są u pacjentów z chorobą nowotworową zaawansowaną lub nie poddającą się standardowej terapii. Niszczą komórki nowotworowe, zmieniają reakcję organizmu na obecność guza. Wspomagają układ immunologiczny, należą bowiem do grupy naturalnych białek biorących udział w procesach odpornościowych. Skutki uboczne Nudności, wymioty, brak apetytu, zmiana masy ciała. Jak zapobiegać Pij więcej płynów, aby zapobiec uszkodzeniu nerek i pęcherza.

181

PLAN DIETY W CZASIE RADIOTERAPII Osoby poddawane naświetlaniu, powinny stosować się do poniższej diety, aby zapewnić ciału ochronę i wzmocnić je. Radioterapia jest stosowana w leczeniu guzów zlokalizowanych, na przykład raka skóry, języka, krtani, mózgu, piersi, nerek czy szyjki macicy. Leczenie polega na ekspozycji wyznaczonej powierzchni tkanki na promieniowanie jonizujące, niszczące DNA wszystkich komórek, do których dotrze. Komórki nowotworowe giną, ale na szczęście większość zdrowych będzie w stanie się zregenerować. Promienie gamma i promienie Roentgena to dwie formy energii kwantowej stosowanej w radioterapii zewnętrznej. Mają podobny wpływ na komórki i dają takie same objawy niepożądane. Komórki nowotworowe mogą być napromieniowane również za pomocą radioterapii wewnętrznej. W tym wypadku wszczepy radioaktywne umieszczone są wewnątrz guza lub w jamie ciała. Radioterapia wewnętrzna często stosowana jest do leczenia nowotworów języka, macicy lub szyjki macicy. Radioterapia może być stosowana jako jedyna lub w połączeniu z chemioterapią czy operacją chirurgiczną. Leczenie dietetyczne skutków naświetlań ma na celu dostarczenie organizmowi niezbędnych substancji uzupełniających niedobory spowodowane przez brak apetytu. Chroni zdrowe komórki przed skutkami promieniowania. Komórki nowotworowe dzięki właściwemu odżywianiu są bardziej podatne na działanie promieni. Odnowa tkanek zniszczonych w czasie radioterapii jest przyspieszona. Radioterapia może spowodować zniszczenie wyściółki jelit, ograniczając w ten sposób zdolność do wchłaniania białek, węglowodanów, tłuszczów i innych składników odżywczych oraz powodując utratę płynów i elektrolitów. Weź pod uwagę informacje, dotyczące skutków ubocznych z części II i uwzględnij je w planie diety podanej poniżej.

PLAN DIETY Dieta ta jest bogata w białka roślinne i błonnik, zawiera mało tłuszczów, w tym również tłuszczów nasyconych. Zwrócono w niej szczególną uwagę na potrawy wysokoodżywcze, takie jak fasola, groch, soczewica, warzywa, owoce, orzechy, nasiona i substancje uzupełniające, aby zwiększyć zapasy, wzmocnić układ odpornościowy i osłabić nowotwór przed rozpoczęciem radioterapii. Wskazówki makroodżywcze: • 20% kalorii z tłuszczu (z ryb, drobiu, nasion lnu, tranu, oliwy). • 50-60% kalorii z węglowodanów złożonych (z ziaren, roślin strączkowych, owoców i warzyw).

182

• 20-30% kalorii z białek (z roślin strączkowych, orzechów i nasion, potraw sojowych i soczewicy). • 8-10 szklanek wody codziennie (najlepiej filtrowanej) Aby sprawdzić, czy spożywasz wystarczającą ilość białek i kalorii, przeprowadź następujące obliczenia: (Spójrz na tabelę na s. 187 i wypełnij) Pożądana waga: ____ kg Minimalne zapotrzebowanie na białko = Pożądana waga x 1,11 = ____ g Dzienne zapotrzebowanie na kalorie (dla mężczyzn) Pożądana waga x 40 = ____ kalorii Dzienne zapotrzebowanie na kalorie (dla kobiet) Pożądana waga x 35,5 = ____ kalorii Planowanie posiłków • Jedz 5-6 małych posiłków zamiast 2-3 dużych • Jeśli nie możesz zjeść wszystkich zalecanych ilości warzyw, zrób z nich sok i wypij go. • Potrawy o słodkim smaku powinno się jeść tylko na pełny żołądek • Gotuj potrawy smaczne i apetycznie wyglądające. • Wypijaj 8-10 szklanek wody (najlepiej filtrowanej) dziennie. • Przeczytaj rozdziały dotyczące skutków ubocznych terapii przeciwnowotworowej. • Nie pij płynów ani zup przed i w czasie posiłków. Wypełnią ci żołądek i nie zmieści się w nim potrawa główna. • Spraw, aby pora posiłku była miłym wydarzeniem dnia; zrelaksuj się przed jedzeniem, spożywaj w towarzystwie rodziny czy przyjaciół, zadbaj o miłą atmosferę przy stole. • Jeśli nie przybierasz na wadze, to zwiększ porcje. Jeżeli to nie daje efektów, to skontaktuj się natychmiast z lekarzem. Spadek na wadze może być spowodowany przez poważny problem zdrowotny. • Naświetlanie brzucha może spowodować chwilową niezdolność do trawienia laktozy. Dieta bez laktozy będzie dokładniej opisana w następnym rozdziale. • Naświetlanie brzucha może spowodować kłopoty z trawieniem i wchłanianiem. Ogranicz spożywanie surowych owoców i warzyw oraz kiełków i otrębów zbożowych. Jeśli nie możesz spożywać wystarczającej ilości kalorii, białek i innych substancji odżywczych zawartych w zdrowej żywności i nie możesz zyskać na wadze lub utrzymać prawidłowej masy ciała, niezbędne jest odżywianie uzupełniające. Proponujemy przygotowane w domu koktajle wzmacniające i multiwitaminę, a nie gotowe, płynne środki uzupełniające z puszek. 183

Dieta uzupełniająca w czasie radioterapii Wraz z zalecanymi potrawami zażywaj codziennie następujące środki uzupełniające: • Tran z wątroby rekina (alkiglicerol) - zażywaj 2 kapsułki dziennie, zaczynając dwa tygodnie przed rozpoczęciem naświetlań. • Witamina E - zażywaj 1600 jm. jako mieszankę tokoferoli; część może pochodzić z multiwitaminy, a reszta z preparatów przeciwutleniaczy. • Witamina K - zażywaj tę witaminę w multiwitaminie. Duże dawki witaminy E wymagają dodatkowej ilości witaminy K. • Mieszanka karotenów - zażywaj 100000 jm. mieszanych karotenów; część będzie zawarta w multiwitaminie, reszta w preparatach przeciwutleniaczy. • Multiwitamina z minerałami - zażywaj optymalną dawkę, zalecaną na opakowaniu. Opracowany przez nas skład podajemy w Dodatku (na końcu książki). • Środki przeciwutleniające - powinny zawierać witaminę C, witaminę E, beta-karoten i inne karoteny oraz selen. Niektóre środki tego typu zawierają też ekstrakt z zielonej herbaty i silimarynę. • Olej rybi (EPA) - zażywaj 1000 do 1600 miligramów. Sprawdź zawartość EPA w kapsułkach. • B compositum - zażywaj 50 miligramów • Sok z warzyw liściastych - wypijaj 120 mililitrów dziennie. Można go dodać do soku z marchwi, mieszanek białkowych, zup i gulaszów. • Glutamina - zażywaj 2-4 gramów. • Witamina B6 jako kodekarboksyłaza - zażywaj 300 miligramów dziennie, część jest zawarta w witaminie B compositum, a część jest składnikiem multiwitaminy. Resztę zażywaj w postaci witaminy B6. • Niacyna (w postaci amidu kwasu nikotynowego) - składnik witaminy B compositum lub multiwitaminy

z

minerałami.

Ostrzeżenie:

Jeśli

bierzesz

dawki

uzupełniające

jakichkolwiek witamin rozpuszczalnych w tłuszczach,to musisz też brać witaminę E, aby zapobiec ich utlenianiu.

184

Lista składników odżywczych stosowanych przy radioterapii • Tran z wątroby rekina (alkilglicerol) może wzmóc ustępowanie nowotworu. • Glutamina może chronić przed zapaleniem jelit spowodowanym naświetlaniem. • Witaminy z grupy B, niacyna, witamina C i inne przeciwutleniaczowe środki odżywcze (selen, witamina E i karoteny) chronią zdrowe komórki przed zniszczeniem ich w czasie radioterapii. • Witamina C i zielone warzywa liściaste sprawiają, że komórki nowotworowe są bardziej podatne na działanie radioterapii. Jedz zielone warzywa liściaste przynajmniej dwa razy dziennie. Są dobrym dodatkiem do soków.

POTRAWY, KTÓRE POWINIENEŚ JEŚĆ CODZIENNIE Włącz do diety przynajmniej te dania, które podajemy niżej. Czasami zjesz większą porcję, czasami mniejszą. Pamiętaj, liczba dań jest ważniejsza niż wielkość porcji. Warzywa z rodziny krzyżowych przynajmniej 2 razy dziennie (raz może być w postaci soku) -

brokuły

-

kapusta włoska

-

brukselka

-

kapusta ogrodowa

-

kapusta

-

kalafior Warzywa o działaniu przeciwutteniaczowym przynajmniej 2 razy dziennie (l porcja może być w postaci soku)

-

ignam (roślina tropikalna)

-

pomidory

-

bataty

-

papryka słodka

-

marchew

-

szparagi

-

szpinak Warzywa liściaste przynajmniej 2 razy dziennie

-

botwina

-

cykoria endywia

185

-

ciemnozielona sałata

-

cykoria

-

mniszek lekarski

-

kiełki

-

szczaw Inne warzywa l raz dziennie

-

ziemniaki

-

grzyby (shiitake, maitake, Reishi)

-

rzepa

-

rzodkiewki

-

buraki

-

piżmian jadalny

-

dynia zimowa lub letnia

-

kalarepa

-

ogórki

-

kasztany

-

kukurydza

-

fasolka szparagowa

-

fasolka zielona

-

groszek słodki

-

warzywa morskie (wodorosty, kombu , agar-agar, krasnorosty, mech irlandzki, sałata morska) Owoce Przynajmniej 2 razy dziennie z posiłkami, w tym jeden owoc cytrusowy (raz może być

w postaci soku). -

owoce cytrusowe (pomarańcze, cytryny, grejpfruty, mandarynki)

-

owoce suszone (figi, daktyle rodzynki, śliwki)

-

inne świeże owoce (truskawki, arbuz, banany, śliwki, brzoskwinie, morele, wiśnie, jabłka, jagody, kantalupa, mango, papaja, gruszki)

-

owoce duszone (sos jabłkowy)

186

Co to jest jedna porcja danej potrawy? Oto średnie jednorazowe porcje. Jeśli nie możesz zjeść takiej ilości jedzenia, to ogranicz wielkość porcji, ale nie ich liczbę. Różnorodność potraw jest ważniejsza niż wielkość poszczególnych porcji. Początkowo sprawdzaj ilość jedzenia. Może ci się wydawać, że bierzesz czegoś filiżankę, a okazuje się, że wcale tak nie jest. Chleb, kasze zbożowe, ryż, makaron 1 kromka chleba 28 g gotowej kaszy zbożowej (Sprawdź na opakowaniu: 28 dag to od 1 /4 do 2 filiżanek, w zależności od zboża) 1 /2 filiżanki gotowanej kaszy, ryżu lub makaronu 1/2 bułki 3 lub cztery krakersy (małe) Warzywa 1 filiżanka surowych warzyw liściastych 1/2 filiżanki innych warzyw, gotowanych i grubo pokrojonych 1 /2 filiżanki świeżego soku z warzyw Owoce 1 średnie jabłko, banan, pomarańcza, nektarynka lub brzoskwinia 1 /2 filiżanki pokrojonych, gotowanych lub suszonych owoców 3/4 filiżanki soku z owoców Mleko, jogurt i ser 1 filiżanka mleka lub jogurtu 45 g sera (cienki plaster) Drób, ryby, fasola, fajka, orzechy 60-90 g gotowanego mięsa z drobiu lub ryb (wielkość talii kart) 1 filiżanka gotowanej fasoli 1 jajko 2 łyżki stołowe masła orzechowego garść nasion lub orzechów Tłuszcze i oleje 2 łyżeczki oleju roślinnego lub orzechowego 2 łyżeczki masła 2 łyżeczki majonezu 1 łyżka stołowa sosu sałatkowego zrobionego z oleju lub majonezu Orzechy i nasiona przynajmniej raz dziennie -

świeże orzechy (migdały, orzechy brazylijskie, nerkowce, orzeszki laskowe, pistacje, orzechy włoskie)

-

świeże nasiona bez dodatków (pestki dyni, nasiona sezamu, nasiona słonecznika, len)

-

masła orzechowe i z nasion (masło z sezamu, orzechów włoskich, migdałów, orzechów laskowych, nerkowców, słonecznika)

-

mleczka orzechowe Warzywa strączkowe przynajmniej 2 razy dziennie (w tym jedno danie z produktami sojowymi)

-

fasola (nasiona soi, czarna fasola, czerwona fasola, fasola pinto, brązowa fasola, fasola

187

fava, fasola indyjska, fasola nerkowa, fasola biała suszona, groch włoski) -

soczewica

-

groch łuskany

-

groszek zielony Produkty sojowe przynajmniej 1-2 razy dziennie

-

mleko sojowe (zwykłe, niskotłuszczowe, beztłuszczowe, waniliowe, czekoladowe)

-

tofu (rodzaj sera z mleka sojowego)

-

tempeh (sfermentowane ciasto sojowe)

-

orzechy sojowe

-

mąka sojowa

-

kasza sojowa

-

ser sojowy

-

nasiona soi

-

miso (sfermentowana pasta z fasoli sojowej) Zboża przynajmniej 6-11 razy dziennie

-

całe ziarna (amarant, jęczmień, gryka, kukurydza, proso, owies, brązowy ryż, żyto, komosa, pszenica orkisz, pszenica, dziki ryż)

-

produkty zbożowe (makaron, chleb, krakersy, mąka, niesolony popcorn)

-

kaszki (na gorąco lub zimno, bez cukru)

-

otręby (owsiane, ryżowe i pszenne)

-

kiełki (pszenne, ryżowe) Produkty mleczne przynajmniej raz dziennie (w tym jedna porcja jogurtu)

-

jogurt (niskotłuszczowy, beztłuszczowy, naturalny, z dodatkami)

-

mleko (odtłuszczone i bez śmietanki, bez dodatków smakowych, maślanka, kwaśne mleko, odtłuszczone mleko w proszku lub granulowane)

-

twaróg (odtłuszczony) Przyprawy używaj dowolnie

-

czosnek,

-

cebula,

-

por i szalotka (surowe lub gotowane) 188

-

korzeń imbiru (sok, na surowo, napar)

-

ostra papryka (suszona, świeża, gotowana)

-

curry

-

rozmaryn

-

bazylia

-

nasiona kminku

-

goździki

-

estragon

-

kurkuma Tłuszcze i oleje Do dwóch razy dziennie

-

olej z siemienia

-

oliwa

-

olej z orzechów (orzechów włoskich, migdałów)

-

sosy sałatkowe (majonez zrobiony z oleju z siemienia lub z oliwy) Napoje dowolnie

-

herbata (zielona, czarna)

-

herbatki ziołowe (wszystkie nie słodzone)

-

woda filtrowana

-

herbata imbirowa

-

napoje zastępujące kawę (Inka, kawa zbożowa, napoje z cykorią lub prażonym jęczmieniem)

-

mleko ryżowe

POTRAWY DO SPOŻYWANIA W CIĄGU TYGODNIA Masło 2-3 razy w tygodniu -

masło (solone, nie solone, śmietankowe) Jaja 4 do 6 w tygodniu

-

jaja gotowane Drób i ryby 3-5 razy w tygodniu

189

-

świeży drób bez skóry (indyk, kurczak, samice dzikich ptaków)

-

gotowane ryby (zwłaszcza tłuste, np. łosoś, makrela, śledź) Orzeszki ziemne raz w tygodniu

-

prażone,

-

świeże,

-

nie solone,

-

masło z orzeszków ziemnych Nie polecamy masła z orzeszków ziemnych do codziennego spożycia z powodu

zwykle dużej zawartości aflatoksyn. Spożywanie aflatoksyn może się okazać rakotwórcze. Jednak wiele innych maseł orzechowych nie ma tak dużych ilości tej substancji. Słodycze 1-2 razy w tygodniu -

nierafinowane substancje słodzące (syropy zbożowe, syrop klonowy, miód)

-

rozcieńczone soki owocowe (świeże, mrożone, butelkowane) twarde cukierki

-

czekolada

-

słodzone kakao

-

mrożone desery (mleko lodowe, mrożony jogurt, sorbet, szerbet, napoje musujące)

-

przetwory owocowe Ostrzeżenie: Nigdy nie jedz niczego słodkiego na pusty żołądek. Zawsze jedz słodkie

potrawy jako część posiłku. Produkty nabiałowe 2-3 razy w tygodniu -

mleko skondensowane

-

ser, niskotłuszczowy

-

ser kremowy

-

kwaśna śmietana

POTRAWY, KTÓRYCH TRZEBA UNIKAĆ Kawa -

Kawa bezkofeinowa,

-

kawa zwykła,

-

kawa rozpuszczalna

-

kawa aromatyzowana

190

-

kawa z ekspresu

-

kawa mrożona Napoje słodzone

-

Wszystkie napoje butelkowane lub w puszkach (zwykle dietetyczne, bezkofeinowe)

-

herbaty mrożone w butelkach i puszkach

-

napoje owocowe sztucznie aromatyzowane

-

napoje w proszku

-

soki w puszkach Słodycze

-

batony czekoladowe

-

dropsy owocowe

-

batony z płatkami zbożowymi

-

owoce w czekoladzie Potrawy wędzone, konserwowane lub marynowane

-

boczek

-

parówki wędzone

-

mięso

-

pepperoni i inne wędzone kiełbaski

-

szynka

-

pasty mięsne w puszkach

-

pikle

-

śledzie marynowane Mięso

-

wołowina

-

mięso bawole

-

wieprzowina

-

szynka

-

boczek

-

mięsa przetworzone

-

wątroba

-

flaczki

-

serce

-

nóżki wieprzowe Surowe potrawy zwierzęce 191

-

surowe lub nie dogotowane jajka

-

sushi (surowa ryba)

-

wszystkie inne potrawy zwierzęce Potrawy rafinowane i przetwarzane

-

cukier biały

-

produkty z białej mąki (półprodukty do przygotowania naleśników, ciast, budyniów)

-

kasza oczyszczona

-

biały chleb

-

ciasta

-

żelatyna

-

gotowe puddingi

-

jogurty z dodanymi słodyczami Potrawy słone

-

chipsy ziemniaczane

-

chipsy kukurydziane

-

precle

-

popcorn

-

zupy w puszkach

-

przyprawy z dużą zawartością sodu Produkty mleczne

-

produkty z mleka pełnotłustego

-

pełnotłuste mleko,

-

śmietana,

-

mleko czekoladowe,

-

koktajle mleczne

-

jogurt pełnotłusty

-

jogurt z dodanymi słodyczami i słodzonymi kaszkami

-

jogurt ze słodzikiem Potrawy tłuste

-

Potrawy smażone (frytki, ryby, pączki)

-

Potrawy z barów szybkiej obsługi (hamburgery, hot-dogi)

-

mięso z grilla

-

skóra z drobiu

-

Alkohol 192

-

whisky

-

rum

-

bourbon

-

tequila

-

gin

-

wino

-

piwo

-

likiery

-

wódki czyste i kolorowe Tłuszcze do smarowania

-

margaryna

-

substancje zastępujące masło

-

olejowe mieszanki do smarowania

-

mieszanki niskotłuszczowe Sztuczne słodziki

-

aspartam

-

Nutra Sweet

-

Equal

-

sacharyna

-

jakiekolwiek potrawy czy napoje zawierające te substancje Produkty zastępujące tłuszcz

-

Olestra

-

Simpleks Oleje roślinne i tłuszcze nasycone

-

olej kukurydziany

-

olej z fasoli sojowej

-

smalec

-

łój

193

PLAN DIETY BEZLAKTOZOWEJ Jeśli masz problemy z trawieniem produktów mlecznych, przeczytaj ten rozdział, aby uzyskać wskazówki, jak powinieneś zmodyfikować swoją dietę. Laktoza to cukier zawarty w mleku i w produktach mlecznych. Jest trawiona w jelicie cienkim przez enzym laktazę, który znajduje się na szczycie kosmków jelitowych. Jeśli ilość laktazy jest ograniczona lub nie ma jej w ogóle, to cukier mlekowy przechodzi do okrężnicy w postaci nie strawionej. Tam pochłania wodę, powodując skurcze i biegunkę. Część laktozy staje się pożywką dla mnóstwa bakterii w jelicie grubym, wytwarzających gazy jako produkt końcowy.

Ostrzeżenia dotyczące laktozy Jeśli zobaczysz te słowa na etykiecie opakowania, to oznacza to, że produkt prawdopodobnie zawiera laktozę. To kolejny powód, dla którego w czasie terapii powinno się unikać produktów konserwowanych, gotowych. Nigdy nie wiesz wtedy co jesz naprawdę. Opisy

Składniki

Pieczywo

Chleb, bułka

O smaku masła, maślany Twaróg

Masło, dodatek masła

O smaku czekolady, czekoladowy

Maślanka

Śmietankowy, kremowy

Czekolada, kakao, masło kakaowe

Ciasto

Mleko i mlekopochodne Mleko w proszku

194

Nie myl nietolerancji laktozy z alergią na mleko. Alergia to reakcja na białko zawarte w mleku, a nietolerancja laktozowa dotyczy cukrów znajdujących się w mleku. Unikanie laktozy nie ma sensu, jeśli masz alergię na mleko. Aż 30 milionów Amerykanów cierpi na niedobór laktozy w kosmkach jelitowych. Ale nawet ci, którzy nigdy wcześniej nie doświadczyli nietolerancji laktozy, będą mieli problem z trawieniem produktów mlecznych w czasie lub po zakończeniu terapii. Jest to skutek zniszczenia kosmków jelitowych i utraty enzymów, które się na nich znajdują. Taki stan jest przeważnie chwilowy i wszystko powraca do normy, gdy odrosną kosmki. Jeśli nietolerancja jest łagodna, to może po prostu wystarczy uzupełnić brakujący enzym. Można to zrobić, zażywając laktazę w postaci tabletki, kapsułki lub płynu. Dostępne jest również mleko o zredukowanej ilości laktozy i mleko bezlaktozowe. W przypadku ostrzejszych i długo utrzymujących się objawów nietolerancji, wyeliminuj laktozę ze swojej diety. Dalsza część tego rozdziału wyjaśni, w jaki sposób możesz to zrobić. Plan diety Możesz jeść wszystko co należy do diety podstawowej (rozdział 20), z wyjątkiem następujących potraw i płynów: • Mleko - wykreśl z diety mleko wszystkich gatunków zwierząt, łącznie z kozim, krowim i ludzkim; mleko z zebraną śmietaną, mleko odtłuszczone, 1-procentowe, 2-procentowe i pełnotłuste; w proszku i granulowane beztłuszczowe i nis-kotłuszczowe; mleko kwasochłonne, maślankę, jogurt, kefir i inne produkty mleczne z kulturami bakterii; czekoladę i inne słodycze z dodatkiem mleka; gorącą czekoladę ł kakao; mleko skondensowane; mleko rozcieńczone pół na pół z wodą; bitą śmietanę, kremy i śmietanę kwaśną. • Produkty mleczne - nie jedz i nie pij produktów mlecznych, łącznie z niskotłuszczowymi, beztłuszczowymi lodami; nie spożywaj mleka mrożonego, szerbetów, mrożonego jogurtu; koktajli mlecznych i słodowych, budyniów mlecznych; kwaśnej śmietany; masła i margaryny; czekolady i kakao; napojów owocowo-jogurtowych. • Ser - nie jedz żadnego sera, w tym twarogu, sera kremowego, topionego, serów twardych i beztłuszczowych oraz serników. • Wszystkie inne produkty zawierające laktozę - aby te produkty rozpoznać, przeczytaj na etykiecie co zawierają. Oto produkty, które często zawierają laktozę: smakowe mieszanki kawowe; Ovaltina; warzywa w śmietanie, warzywa w sosach kremowych lub maślanych; zupy ze śmietaną; niektóre sosy, np. sos biały, holenderski, serowy czy śmietankowy; 195

niektóre rodzaje chleba, angielskie bułeczki, ciastka i inne produkty cukiernicze; niektóre cukierki (toffee, irysy, karmelki, krówki), czekoladki; sosy deserowe, jak np. syrop czekoladowy i gorący karmel; desery; grzanki francuskie; niektóre kaszki śniadaniowe; popcorn z dodatkami smakowymi; omlety i suflety zrobione z mlekiem; niektóre witaminy, leki uzupełniające i lekarstwa z dodatkiem laktozy; proszkowane substancje zastępujące cukier. W handlu dostępne jest mleko i produkty bezlaktozowe (na opakowaniu produktu znajdziesz odpowiednie informacje). Być może okaże się, że zażycie enzymu laktaza przed zjedzeniem lub wypiciem produktu zawierającego laktozę rozwiąże problem. Pytaj o produkty bezlaktozowe w supermarkecie lub sklepie ze zdrową żywnością. Możesz też spożywać jeden z produktów zastępujących mleko. Następujące napisy na opakowaniu wskazują, że dany produkt nie zawiera laktozy: • Każdy produkt z napisem „bezlaktozowy" • Kwas mlekowy • Mleczan • Laktoalbumina • Wzbogacone mleko sojowe • Mleko orzechowe, np. migdałowe • Mleko ryżowe

196

PLAN DIETY WYSOKOTŁUSZCZOWEJ Jeśli podczas terapii straciłeś dużo na wadze, to być może lekarz zaleci, abyś zwiększył ilość tłuszczów w swojej diecie. W tym rozdziale znajdziesz propozycję diety, która może ci w tym pomóc. Tłuszcze stanowią skoncentrowane źródło energii. Węglowodany i białka dostarczają po 4 kalorie z każdego spożytego grama. Tłuszcze dostarczają 9 kalorii z grama, czyli ponad dwa razy więcej niż inne źródła energii. Organizm łatwo magazynuje tłuszcze, co zapewnia powstawanie zapasów energii. Proponujemy, aby te tłuszcze były bogate w jednonienasy-cone kwasy tłuszczowe, lub w kwasy tłuszczowe omega-3. Badania na zwierzętach i ludziach wykazały, że wielonienasycone kwasy tłuszczowe przyspieszają rozwój nowotworów, a potrawy będące źródłem tłuszczów zwierzęcych powodują zwiększoną kwasowość płynów ustrojowych, co też jest korzystne dla rozwoju nowotworu. Kwasy tłuszczowe mleczka kokosowego są bogate w trójglicerydy o średniej długości łańcuchów, co powoduje, że są łatwo wchłaniane nawet przy minimalnym trawieniu. Potrawy wysokotłuszczowe w naszej diecie nie tylko zwiększą ilość spożywanych kalorii, ale również pomagają w zapobieganiu przerzutom i wzmacniają układ odpornościowy. Dodaj te potrawy do planu diety z rozdziału 21 (dieta w niedowadze), zaczynając od dwóch porcji, aż przestaniesz tracić na wadze. Spożywaj odpowiednią liczbę potraw słonych. Sól powoduje, że organizm zatrzymuje wodę, co może być mylące przy próbie oceny przyrostu masy mięśniowej. Radioterapia i chemioterapia mogą powodować chwilowe uszkodzenie jelit, co zmniejsza zdolność trawienia tłuszczów. Jeśli się tak dzieje, to stolec oddaje się często i jest on obfity, jasny, co określa się mianem biegunki tłuszczowej lub stolca tłuszczowego.

197

Jak dużo tłuszczu? Każda porcja na naszej liście zawiera 5 gramów tłuszczów, co daje 45 kalorii. Dlatego jeśli dodasz cztery takie porcje do diety z rozdziału 21 , to oznacza to 20 gramów tłuszczów, czyli 180 kalorii. 2 całe orzechy włoskie 2 całe orzeszki z leszczyny amerykańskiej 20 małych orzeszków ziemnych 10 małych lub 5 dużych oliwek 2 łyżeczki pestek dyni 1 łyżeczka oliwy, oleju z szaflonu (szafranu łąkowego) lub tranu 2 łyżeczki majonezu z oleju siemienia lnianego 2 łyżki poszatkowanego kokosu 1/4 filiżanki humusu z oliwą 30 gramów gotowanej makreli atlantyckiej 30 gramów gotowanego złotośledzia 90 gramów gotowanej ryby z rodziny Coregonidae 90 gramów makreli w puszce (nie filetowanej) 1 łyżka orzechów z nerkowca 2 łyżeczki masła z orzeszków ziemnych 1/8 średniego owocu awokado 1 łyżka nasion słonecznika 2 łyżeczki masła sezamowego 2 łyżki sosu do sałatek (tzw. dressing) 2,5 łyżeczki mleczka kokosowego 2 kapsułki tranu 1/2 filiżanki tofu 30 gramów gotowanego śledzia 90 gramów gotowanego łososia 60 gramów gotowanego pstrąga 1 jajko Leczenie może wpływać na obniżenie zdolności wątroby do produkcji żółci, a to może doprowadzić do złego wchłaniania tłuszczów. Na skutek leczenia może też nastąpić redukcja enzymów trzustkowych. Jeśli dojdzie do złego wchłaniania tłuszczów, to stanowczo zalecamy zażywanie środków uzupełniających enzymy trawienne.

198

PLAN DIETY Orzechy i nasiona całe orzechy i nasiona masło sezamowe (tahini) masło z orzechów laskowych masło z orzeszków ziemnych masło z nasion słonecznika masła z innych orzechów i nasion mleczko kokosowe Amasake (mleko migdałowe) inne mleka orzechowe Orzechy i nasiona są bogate w oleje, tłuszcze korzystne dla zdrowia pacjenta z nowotworem. Unikaj orzechów i nasion z dodatkami smakowymi, a także prażonych i solonych. Orzechy w czekoladzie jedz w małych ilościach. Propozycje dań Posypuj nasionami lub mielonymi orzechami kaszki śniadaniowe, warzywa i sałatki. Mieszaj orzeszki z niewielką ilością suszonych owoców i jedz to jako przekąskę lub mały posiłek. Użyj ich też, aby uzyskać chrupiącą warstwę na potrawkach. Do przygotowania masła orzechowego trzeba zmiksować świeże, nie solone orzechy (w robocie kuchennym lub mikserze). Dodaj słodzik, np. melasę lub miód, oraz przyprawy cynamon albo gałkę muszkatołową. Miksuj aż do uzyskania jednolitej masy. Możesz również zrobić masło orzechowe z czosnkiem, cebulą, papryką i innymi przyprawami, używając orzechów bez słodkich dodatków. Rozcieńcz masło orzechowe jednym z olejów zalecanych w tej diecie. Użyj takiego masła jako przybranie do sałatki lub wymieszaj z odrobiną mleka sojowego, by otrzymać sos do różnych warzyw. Mleczka orzechowe można kupić w sklepach ze zdrową żywnością i w niektórych sklepach spożywczych, ale łatwo zrobić je w domu. Zmiksuj garść orzechów z filiżanką filtrowanej wody, aż do uzyskania mlecznego koloru masy. Przecedź przez sitko i przechowuj w lodówce. Mleczka orzechowe można słodzić miodem lub melasą, potem można dodać sok owocowy, suszone owoce, całe miękkie owoce, jogurt lub mleko sojowe. Oleje oliwa olej lniany wyciskany na zimno wysokooleinowy olej z saflonu

199

przybranie do sałatek zrobione z jednego z tych olejów majonez zrobiony z jednego z tych olejów Inne potrawy wysokotłuszczowe awokado oliwki meksykański sos z awokado jajka

200

SŁOWNICZEK NAJWAŻNIEJSZYCH TERMINÓW aflatoksyny - rakotwórcza substancja zawarta w pleśni pojawiająca się m.in. na ziarnach zbożowych, roślinach strączkowych, na orzeszkach ziemnych a także na murach wilgotnych pomieszczeń alergia - skłonność do reakcji organizmu na antygeny przeciwciało - jedno z milionów białek krwi występujące w znikomych ilościach i dla większości ludzi nieszkodliwe, produkowanych przez układ odpornościowy, które rozpoznaje obcą substancję i inicjuje usuwanie jej z organizmu antygen - jakakolwiek substancja pobudzająca produkcję przeciwciał skierowanych przeciwko niej antyhistaminy - substancje chemiczne neutralizujące histaminę; przykładem takiej substancji jest witamina C. anoreksja wybiórcza - nabyta niechęć do potraw, które były spożywane w czasie terapii powodującej nudności i są w mózgu kojarzone z objawami spowodowanymi przez tę terapię (najczęściej są to potrawy o silnym zapachu). bakterie jogurtowe - szczepy bakterii Lactobacillus bul-garius i Steptococcus thermophilus lub Lactobacillus acidop-bilus, dodawane do mleka w postaci tabletek w celu przygotowania jogurtu. całkowite odżywianie pozajelitowe - dożylne podawanie wszystkich substancji odżywczych niezbędnych dla organizmu; stosuje się je wtedy, gdy jama ustna, żołądek czy jelita są uszkodzone z powodu terapii przeciwnewotworowej. chemioterapia - leczenie preparatami, które powstrzymują rozwój lub niszczą komórki nowotworowe chemioterapia złożona - leczenie przeciwnowotworowe więcej niż jednym lekiem cytotoksyczne komórki T - komórki układu odpornościowego, które rozpoznają i bezpośrednio eliminują zainfekowane komórki cytotoksyczny - toksyczny dla komórki defekacja - wydalanie kału dieta - potrawy spożywane regularnie według planu odżywiania diuretyki - leki odwadniające dysfagia - kłopoty z przełykaniem elektrolity - ogólna nazwa minerałów odpowiedzialnych za prawidłową gospodarkę wodną w organizmie (w tym sód, potas, chlor i wapń) emetyk - lek który wywołuje nudności i (albo) wymioty. Na przykład cisplatyna, dakarbazyna i mechloretamina mają duży potencjał wymiotny, gdyż wywołują te objawy u ponad 90% pacjentów enteritis - zapalenie jelit fagocyt - biała krwinka, która pochłania lub unieszkodliwia mikroorganizmy fitoestrogeny - estrogenopodobne związki roślinne glukoza - monocukier (z jednym

201

pierścieniem węglowym); rodzaj cukru znajdującego się we krwi guz — lity twór komórkowy łagodny lub złośliwy immunoglobulina - rodzaj białka działającego jako aktywny receptor i efektor w układzie odpornościowym interleukina - białko regulacyjne, produkowane przez mak-rofagi i limfocyty, oddziałujące na inne leukocyty i kierujące ich rozwojem komórka B - rodzaj limfocyta zaangażowanego w komórkową reakcję odpornościową; Końcowe etapy jej rozwoju odbywają się w szpiku komórka T - rodzaj limfocyta, zaangażowanego w reakcję odpornościową; końcowe etapy jego rozwoju odbywają się w gruczole grasicy kserostomia - suchość jamy ustnej spowodowana małą ilością śliny kubki smakowe - zakończenia włókien nerwowych, odbierające wrażenia smakowe laktoza - dwucukier znajdujący się w mleku; nazywany też cukrem mlekowym laktozowa nietolerancja - utrata zdolności do trawienia laktozy limfocyt - rodzaj krwinek białych; obejmuje komórki T, komórki B i inne komórki ważne dla przebiegu reakcji odpornościowej makrofag - rodzaj fagocytowej krwinki białej żernej, która patroluje tkanki organizmu mięsaki - nowotwory powstające w tkance łącznej i w tkance mięśniowej mucositis - stan zapalny błon śluzowych, powodujący owrzodzenia jamy ustnej mutagenny - powodujący mutacje w kodzie DNA nitrozoaminy - związki amin i kwasu azotawego, które mogą powstać z azotynów w soku żołądkowym; mogą być mutagenne czyli rakotwórcze nowotwór - ogólna nazwa dla ponad 100 chorób, w których nieprawidłowe komórki rozwijają się poza kontrolą układu odpornościowego nudności związane z wyczekiwaniem - rozstrój żołądka o podłożu nerwowym, występuje przed rozpoczęciem terapii, bywa spowodowany przez samą myśl o leczeniu albo nawet tylko przez widok szpitala, gdzie ma być prowadzona terapia obrzęk - nagromadzenie dodatkowych płynów w tkankach odwodnienie - utrata zbyt dużej ilości wody z organizmu, powodująca jego wadliwe funkcjonowanie; przyczyną odwodnienia mogą być biegunka lub wymioty onkogeny geny,

które mogą spowodować przemianę komórki z normalnej w nowotworową

perystaltyka - rytmiczne skurcze mięśni jelitowych przesuwające pożywienie w przewodzie pokarmowym pomocnicze komórki T - komórki biorące udział w aktywacji limfocytów B i T przerzut - pojawienie się guza nowotworowego z miejsca pierwotnego w innej części ciała; poszczególne nowotwory mają tendencje do przerzucania się do pewnych typowych dla 202

nich narządów, np. rak sutka czy tarczycy dają przerzuty do kości rak - nowotwór rozwijający się w tkance nabłonkowej rakotwórczy - sprzyjający tworzeniu się raka, powodujący raka różnicowanie - proces, który polega na tym, że zdrowe komórki specjalizują się w czasie powstawania różnych tkanek synergistyczny - wspomagający, wzmacniający efekt, (całość jest silniejsza niż suma poszczególnych części) szpik - wewnętrzna, gąbczasta tkanka kości, w której produkowane są krwinki ślina - mieszanina wydzielin gruczołów ślinowych i śluzowych, która utrzymuje wilgotność tkanek jamy ustnej i zwilża pokarm, co ułatwia jego przełykanie ślinopedny środek - lek zwiększający produkcję śliny ślinowe gruczoły - gruczoły wydzielające ślinę, w tym gruczoły przyuszne, podżuchwowe i podjęzykowe wolne rodniki - cząsteczki z dodatkowym elektronem, które działają szkodliwie na komórki; są nietrwałe, dopóki znajdą elektron do pary; przeciwutleniacze - antyoksydanty, dostarczają dodatkowy elektron, który unieszkodliwia wolne rodniki zaparcie - kłopoty z oddawaniem stolca

203

PRZYKŁADY ŚRODKÓW UZUPEŁNIAJĄCYCH Weź ze sobą tę listę, gdy idziesz do sklepu ze zdrową żywnością. Kupuj środki o składzie najbardziej podobnym do poniższych przykładów Muttiwitamina z minerałami Witamina A, 10000 jm. beta-karoten - odpowiednik 15 000 jm. witaminy A Witamina D (cholekalciferol), 400 jm. Witamina E (d-alfa-tokoferol), 400 jm. Witamina K, 60 mikrogramów Witamina C (kwas askorbinowy), 1200 miligramów Witamina Bl (tiamine), 28 miligramów Witamina B2 (ryboflawina), 32 miligramy Witamina B3 (niacyna), 20 miligramów Witamina B3 (niacynamid), 380 miligramów Kwas pantotenowy, 150 miligramów Kwas foliowy, 800 mikrogramów Witamina B12, 120 mikrogramów Dibenkozyd (koenzym witaminy B12), 500 mikrogramów Biotyna, 300 mikrogramów Trójmetylglicyna, 100 miligramów Cholina, 125 miligramów

;

Inozytol, 120 miligramów PABA (kwas paraaminobenzoesowy), 50 miligramów Bioflawonoidy, 100 miligramów Wapń, 400 miligramów Magnez, 100 miligramów Potas (kalium), 99 miligramów Żelazo, 10 miligramów Jod, 150 mikrogramów Chrom, 200 mikrogramów Selen, 100 mikrogramów Inozyna, 80 miligramów Glutamina, 100 miligramów

204

Miedź, 2 miligramy Cynk, 20 miligramów Mangan, 8 miligramów Dawki środków indywidualnych Dziennie możesz zażywać następujące dawki środków uzupełniających: Witamina A, 100000 jm. dziennie Witamina B compositum, 50 miligramów Witamina C, 1020 gramów (wg tolerancji organizmu) beta-karoten , 10000 jm. Witamina E, 1200 do 1500 jm. Cynk, 50 miligramów Koenzym Q10, zwykle 300 do 400 miligramów, maksimum 700 miligramów Olej lniany (oleum lini), 1-2 łyżki dziennie przez 3 miesiące, potem l łyżka dziennie, lub kapsułki (1000 miligramów) 3 razy dziennie przez 3 miesiące, potem 2 razy dziennie. Olej lniany zawiera kwasy tłuszczowe omega-3 i omega-6, które są niezbędnymi kwasami tłuszczowymi. Inne źródła tych kwasów to: olej z ogórecznika, olej z czarnych porzeczek i olej z wiesiołka dwuletniego.

205