Kazimierz Korkozowicz - Przylbice i kaptury

KAZIMIERZ KORKOZOWICZ

PRZYŁBICE I KAPTURY

ROK 1408

Świeca zaczęła skwierczeć i przygasać. Ojciec Landulf wziął więc żelazne szczypce i przyciął knot. Stłumiony na chwilę płomień strzelił w górę żółtym językiem i zrobiło się jaśniej. Cień starca przesunął się po surowej, gołej ścianie komnaty, kiedy znów nachylił się nad trzymanym w rękach pismem. „...a relikwię chcemy złożyć w darze Waszemu klasztorowi, jest to jeden z kamieni, którymi ukamienowano świętego Szczepana. Sto pięćdziesiąt lat temu zakupił go Ludwik Święty od łacińskiego cesarza Baudouina de Courtenay i złożył w kościele Notre Dame. Obecnie, za zasługi w walce z pogaństwem, Jan Burgundzki, sam Nieustraszonym zwany, przesłał ten uświęcony kamień naszemu Zakonowi, a my z kolei Wam, jako wiernemu przyjacielowi tegoż Zakonu, zamierzamy go wręczyć. Sądzimy, że zechcecie przybyć, by osobiście z naszych rąk ten dar odebrać, ku czemu czynimy przygotowania na dzień św. Zofii. Dan w Malborku w dniu św. Teofila, Pańskiego roku 1408 po Chrystusie i podpisany własną ręką Waszego pokornego sługi Ulryka von Jungingen, Wielkiego Mistrza Zakonu NMP.” Ojciec Landulf odłożył pismo i siedział przez chwilę bez ruchu, wpatrując się w płomień, który znów zaczął przygasać. Potem chudym palcem podrapał się po nosie. Nieznaczny uśmiech ukazał się na jego suchej, starczej twarzy. PO UROCZYSTEJ MSZY W KOŚCIELE na Wysokim Zamku, dar zamknięty w złotym puzdrze, został złożony przez Wielkiego Mistrza w ręce ojca Landulfa, opata klasztoru Cystersów w Oliwie. Natychmiast po uroczystościach dwaj bracia zakonni dosiedli koni i w otoczeniu zbrojnych ruszyli w drogę powrotną, zabierając cenną relikwię. Sam ojciec Landulf, zmęczony uroczystością, z resztą swojego orszaku pozostał na zamku. Maj tego roku był pochmurny i dżdżysty, toteż wieczerzę dla wskazanych przez wielkiego mistrza dostojników podano w zimowym refektarzu Średniego Zamku, gdyż jego ogrzewana podłoga chroniła przed zimnem i wilgocią. Kiedy na stole pozostały tylko dzbany z winem, a służba opuściła salę, wielki mistrz osobiście napełnił kielich opata i swój. Potem przesunął spojrzeniem po twarzach obecnych. Wielki komtur, Kuno von Lichtenstein, na wpół oparty bokiem o stół, odwzajemnił to spojrzenie. Wielki szafarz, Albrecht von Schwarcburg, i

prokurator Wormditt — poza nieobecnym Tettingenem dwie najtęższe głowy Zakonu — rozmawiali cicho, nachyleni ku sobie. Marszałek Fryderyk Wallenrode oparł na dłoni łysiejącą, rudą głowę i bawił się pozostawionym na stole nożem. Ulryk zatrzymał wzrok na pergaminowej twarzy opata i odezwał się: — Chcę z wami, ojcze, pogadać o tym i owym. Możemy mówić swobodnie, pozostali tu bracia znają trudności naszej służby w imieniu Krzyża tak jak ja sam. Opat patrzył wyczekująco w twarz wielkiego mistrza. Była to twarz o rysach ostro ciosanych, znamionująca męską siłę. Ciemne oczy o spojrzeniu pełnym wyniosłej dumy były mądre i przenikliwe. W chwilach dobrego nastroju świeciły w nich iskry humoru, w gniewie stawały się zupełnie czarne. — Sytuacja staje się poważna — ciągnął Ulryk. — Wkrótce wyjeżdżam na objazd granicznych zamków, by sprawdzić, w jakim są stanie. Po twarzy opata przesunął się cień niepokoju. Przechylił się do przodu, rzucając tylko jedno słowo: — Wojna? — Może i wojna... Wiadomości, jakie otrzymujemy, są coraz gorsze. — Ależ przecież... — starzec zawahał się chwilę. — Z Kowna rozjechaliście się w przyjaźni, obdarowując się wzajemnie... Ulryk prychnął pogardliwie. Schwarcburg i Wormditt przerwali szepty i zaczęli przysłuchiwać się rozmowie. — Chcieli uspokoić nas podarkami! Udając, że wierzymy w ich dobre intencje, czyniliśmy to samo. Opat pokiwał głową. — Rozumiem. Czy jednak jest aż tak źle? Tyle już było z nimi sporów, a przecież do wojny nie doszło. — Może i teraz nie dojdzie, ale musimy być na nią przygotowani. Obaj coś knują. — Knuli zawsze — mruknął Wallenrode. — Ale od czasu Raciąża to już nie tylko knucie... Opat zwrócił głowę w stronę marszałka. — ...lecz ciche przygotowania, by orężem wymusić nowe warunki.

— Tak... tak... — Ulryk westchnął z ubolewaniem. — A i obecnych nie dotrzymują zupełnie. Na Żmudzi, którą wówczas nam oddali, wciąż wre. Znów krążą tam Witoldowi podżegacze... Ale o niedotrzymywanie przyrzeczeń obwiniają nas... Mój zmarły brat — Ulryk przeżegnał się — Panie, świeć nad jego duszą, rozzuchwalił swoją ustępliwością Władysława. Postanowiłem z tym skończyć, tym bardziej że wiemy teraz, do czego dążą. Dzięki Świdrygielle dowiedziałem się rzeczy, których przedtem nie wiedziałem. Wielki mistrz w miarę słów podniecał się i mówił coraz gwałtowniej: — Żmudź chcą nam odebrać! Do tego doprowadziła polityka tego niedołęgi Konrada! Ojciec Landulf spojrzał surowo na Ulryka. — Przywołuję was do porządku! O zmarłym mówicie, a do tego o rodzonym bracie! Wielki mistrz zreflektował się, że staje się zbyt szczery, i odpowiedział z pokorą: — Wybaczcie, ojcze, to ich obłuda tak mnie wzburzyła. — Ulżyjcie sobie — mruknął cynicznie Kuno. — Zmarłemu to obojętne. — W marcu zaś — ciągnął już spokojnie wielki mistrz — znów otrzymaliśmy wiadomości od tego opoja Świdrygiełły. Na Rusi zajdą ważne wydarzenia, pozwólcie, że przemilczę jakie. Witold będzie miał pełne ręce roboty, co da nam okazję, by rozprawić się z Jagiełłą. O ile Luksemburczyk nie zawiedzie, rozbierzemy Polskę, a co zostanie na wschodzie, niech się o to biorą za łby teść z zięciem1. — Witold nie domyśla się niczego? — spytał, mimo woli ściszając głos, opat. — To zbyt wielkiej miary człowiek, by wplątać się pochopnie w nieporozumienie z Moskwą. — On chce mieć Żmudź. Polska mało go obchodzi. Chce stworzyć swoją dynastię i pozostawić następcy Litwę silną i nieokrojoną. Ale rozumie, że swój cel może osiągnąć tylko przy naszej pomocy, nie Polski. Za tę pomoc musi jednak zapłacić Żmudzią. I to jest orzech, który próbuje rozgryźć: jak wykręcić się od tak wysokiej zapłaty.

1

—

Wielki książę Witold i jego zięć, książę moskiewski Wasyl.

Wielki mistrz urwał na chwilę i sięgnął po kielich. Upił nieco wina i ciągnął dalej: — Dlatego chce doprowadzić do wojny między nami a Polską. Bez względu na to, kto ją wygra, obie strony będą słabe i przestaną być niebezpieczne. To rozwiąże mu ręce. I dlatego z jednej strony pcha Jagiełłę do tej wojny, a z drugiej ugodową polityką w stosunku do Zakonu chce nas przekonać, że z jego strony nic nam nie grozi. Ale już teraz robi wszystko, by Żmudź od nas oderwać — mruknął Wormditt. — Ostatnie listy Kuchmeistra mówią o najeździe litewskich kupców. Wiemy, co to znaczy... — Wiemy — zgodził się Ulryk. — Jednak pozornie Witold umywa ręce od Żmudzi i proponuje pomoc, jeśliby doszło do zamieszek. — A wasze decyzje? — Na razie zabroniłem Żmudzi wszelkich stosunków z Litwą. Granica ma być całkowicie zamknięta. Żadnych gości stamtąd, handlowych czy rodzinnych. Już pierwszych przybyszów po tym zakazie Kuchmeister kazał powiesić. — Zatem grozą tam nowe zamieszki? — I wójt, i Świdrygiełło ostrzegają nas przed tym, ale usadowiliśmy się tam mocno. Ludność trzymamy krótko, a wszelkie próby powstania zduszą załogi zamków. — Ale... — opat zawahał się — nie bardzo rozumiem... Skoro wiecie, że wasza wojna z Polską leży w planach Witolda, dlaczego nie staracie się jej uniknąć? Ulryk uśmiechnął się lekko. — Uniknąć? A po co, skoro mamy przewagę? Poza tym dla nas wojna z Polską jest konieczna, bo tylko Polska jest zaporą przeciw dalszemu rozwojowi Zakonu. Dopóki jej nie pokonamy, jesteśmy skazani na dreptanie w miejscu. Nasza dalsza droga prowadzi na wschód. Z silną Polską pod bokiem nie ruszymy ani na krok. Nie chcę — Ulryk skrzywił pogardliwie usta — pocieszać się drobiazgami, ziemią dobrzyńską czy tym krecim kopcem — Drezdenkiem. Jeśli spieramy się o niego, to nie dla korzyści, jakie przynosi. Wolne drogi handlowe na zachód zdołamy zachować i bez tego. Von Ost mógł sobie być hołdownikiem Polski do sądnego dnia. Ale nie chcemy

dopuścić, by spory przygasły. Zarzewie musi się tlić, by w odpowiedniej chwili płomień wybuchnął. Jednak opat Landulf nie wydawał się całkowicie przekonany, bo nuta wahania pojawiła się w jego głosie, kiedy przemówił: — Ale Polska to jeden z najsilniejszych krajów. Nawet Zygmunt nie chce występować zbyt otwarcie przeciw Jagielle. Bądźcie ostrożni... Wielki mistrz zmarszczył brwi. Oczy mu pociemniały, a na twarz wystąpił rumieniec gniewu. Chwycił za nóż, którym bawił się Wallenrode, i z rozmachem wbił go w dębowy blat stołu. — Nie gadaj mi bredni! I dęby razi żelazo! — Macie rację, ojcze — wtrącił pojednawczo Wormditt dla złagodzenia ostrych słów Ulryka. — Ale nie zapominajcie, że to nie Polska, lecz nasz Zakon jest dziś największą potęgą Europy! Nie tylko w Polsce, ale w żadnym innym kraju nie znajdziecie takich zasobów, tak licznych i warownych zamków, tak wyszkolonego i bitnego wojska, organizacji i porządku. — I takiego rozeznania, co się dzieje u innych — dorzucił półgłosem Schwarcburg. — To oni, nie my, powinni się bać wojny! Ulryk znów zabrał głos, ale teraz mówił spokojnie: — Otóż to, ojcze. Poniechajcie więc obaw. Załatwimy się z Polską! A musimy to wreszcie zrobić, bo, jak powiedziałem, jedyna to przeszkoda na drodze do dalszego rozwoju Zakonu. Nadchodzi pora, by wreszcie zapolować na te dwa lisy, Jagiełłę i Witolda! Sięgnął po kielich, znów upił parę łyków i z brzękiem odstawił go na stół. Wallenrode roześmiał się cicho. Był to śmiech pełen zajadłej, pogardliwej nienawiści. Zabrzmiał tak niesamowicie w ciszy, jaka nastąpiła po słowach Ulryka, że ojciec Landulf wzdrygnął się i mimo woli szybko przeżegnał. Zakonni rycerze wymienili między sobą kpiące spojrzenia. — Cóż zatem ode mnie chcecie? — spytał zgnębiony, przechylając się na oparcie krzesła. — Abyś i ty, dostojny ojcze, dopomógł Zakonowi w jego trudach nad przygotowaniem zwycięstwa. Opat Landulf przypomniał sobie niektóre z tych myśli, jakie go naszły przy czytaniu listu, ale tym razem nie uśmiechnął się do nich. Spojrzał starczymi, wyblakłymi źrenicami w ciemne oczy wielkiego mistrza i powtórzył pytanie:

— Cóż zatem chcecie? — To ci powie brat Kuno. Opat zwrócił wzrok na wielkiego komtura. Ten złożył ręce przed sobą na blacie stołu i jakiś czas przyglądał się im z opuszczoną głową. Wreszcie wyprostował się i spojrzał w oczy ojca Landulfa. — Brat Albrecht rzucił tu parę słów, do których chcę nawiązać. Nasze rozeznanie tego, co dzieje się na obcych dworach, jest istotnie bardzo dobre. Odnosi się to również do dworów Witolda i Jagiełły. Ale tu sprawa jest inna. Jak słyszeliście od wielkiego mistrza, czeka nas rozprawa orężna. Stąd wynika, że choćby to nasze rozeznanie było najlepsze, zawsze go jest za mało. My musimy wiedzieć nie tylko, co ci dwaj zamierzają, ale co jedli na obiad i wieczerzę, z kim sypiają w podróżach, a nawet jakie mieli sny... — A zatem? — Zatem reprezentujecie zakon, który i w Polsce ma swoje klasztory. Siedzą cystersi w Mogile, Jędrzejowie, Wąchocku, Koprzywnicy, Sulejowie, Paradyżu. Znacie zwyczaje i przepisy swego zakonu lepiej niż my. Waszą sprawą więc będzie znaleźć pozór, ale dobry, by rozesłać po tych klasztorach swoich braci. Muszą tam osiąść i patrzeć, co się dzieje wokoło nich. — Muszą więc być piśmienni? — Lepiej, aby byli. I nie mogą wiedzieć jeden o drugim. A całą sprawę, o czym chyba nie muszę wspominać, powierzamy wam pod pieczęcią tajemnicy. To wszystko, o co was prosimy, nie mówię: żądamy. Ale że przysługa to dla nas ważna, jak za ważną klasztor zostanie wynagrodzony. Chcecie, ojcze, jeszcze o coś spytać? Wielki komtur znów uniósł jasnoniebieskie, zimne jak lód oczy na opata. Patrzył na niego badawczo i wyczekująco. Ten pochylił się nad stołem. — Rozumiem, że chcielibyście, aby wyruszyli natychmiast. Ale chyba nie wszyscy razem? Zwróciliby na siebie uwagę. A i w moim klasztorze jednoczesne odejście kilku braci wywołałoby poruszenie... Wielki komtur opuścił powieki, by nie zdradzić zadowolenia. A więc ich gość nie zaprotestował. Liczyli się bowiem z oporem, kiedy jeszcze w zimie rozważali tę sprawę i obmyślali środki nacisku. Na szczęście stały się zbędne. — Macie słuszność. Należy ich wysyłać kolejno i wydać zakaz wyjawiania, skąd są. Niech mówią, że przybyli z Niemiec, Czech, Węgier, a

nawet Italii, ale zawsze tak, by mnich znał naprawdę kraj, który poda za miejsce dotychczasowego pobytu. — Jak mają przekazywać wiadomości? — Podacie nam ich imiona, ze wskazaniem miejsca, dokąd zostali wysłani. Co jakiś czas odwiedzi ich nasz specjalny wysłannik. Hasłem, po którym go rozpoznają, będą słowa: „Chwała Marii, która depce węża”. Mają mu odpowiedzieć: „A biada wężowi”. — Zapamiętam je. Lichtenstein lekko skinął głową. — A więc to wszystko. Gdybyście w przyszłości chcieli dalszych wskazówek albo porady, piszcie naszą pocztą osobiście do mnie. Znów zabrał głos Ulryk: — Cieszę się, czcigodny ojcze, że nie odmówiliście nam pomocy. Jak powiedział brat Kuno, nie zapomnimy wam tej usługi. Teraz jeszcze jedna, nieznaczna już prośba. Chcę, abyście wysłali pismo do swego starego przyjaciela... — Którego? — rzucił z ożywieniem opat. — Tego, który jest domowym kapelanem u wdowy po Jakubie z Sośnicy. Siedzi ona w swoim dworze pod Lublińcem. — Macie na myśli brata Egona? — Właśnie. — Cóż mam pisać do niego? — spytał opat Landulf nie bez nuty niepokoju w głosie. — Chroń mnie, Boże, abym czymkolwiek miał go zasmucić! Ulryk uniósł dłoń uspokajającym gestem. — Nie ma o tym mowy. Będzie to z waszej strony tylko przysługa. Jeśli nie dla niego samego osobiście, to dla bliskich, których ma w Krakowie. — Przysługa? Co macie na myśli? — głos opata był już spokojniejszy. — Muszę wam zdradzić coś niecoś z naszych wojennych planów. Po rozbiciu polskich sił, bo litewskie — jak przypuszczam — w ogóle nosa z lasów nie wysuną, ruszymy od razu na Kraków. Po zdobyciu miasta mam zamiar wydać je na dzień, dwa naszym wojskom do zabawy. Jeśli więc ma on bliskich w Krakowie, a my wiemy, że ma, niech zawczasu stamtąd umkną, zwłaszcza młode kobiety. — A Sośnica? Czy uważacie, że tam będzie bezpiecznie?

— Lubliniec należy do jednego z synów Naderspana, Bernata z Falkenbergu. Opolczyk był do śmierci naszym przyjacielem, toteż ziem jego synów nie ruszymy. Tym bardziej że podległe są czeskiej koronie, co mogłoby poróżnić nas z Wacławem. — A dlaczegóż to raptem troszczycie się o młode kobiety? — zapytał z naiwną szczerością ojciec Landulf. Ulryk uśmiechnął się w odpowiedzi na te słowa, ale odpowiedział poważnie: — Dajemy szansę ocalenia przyjaciołom naszych przyjaciół. Sobie zaś zachowujemy przyjemność siania zamętu i strachu pośród naszych wrogów. Kpiący uśmiech Lichtensteina skryła broda, toteż ojciec Landulf go nie zauważył. Uspokojony zupełnie, oparł dłonie na poręczach krzesła i wstał. — Zostańcie z Bogiem! Idę spocząć, bom zmęczony, a do brata Egona napiszę jutro rano. W ZAKRĘCIE RZEKI, otoczona mrocznym borem, rozciągała się obszerna polana. Porastał ją tu i ówdzie kilkuletni młodziak, co wskazywało, że została wytrzebiona ręką człowieka, a później z jakichś przyczyn porzucona. Bór po drugiej stronie rzeki dochodził do samych jej brzegów. Obronność miejsca — bo ciasny skręt rzeki dawał z trzech stron ochronę — została wykorzystana do budowy gródka. Na koronie wału usypanego z ziemi świeciły w słońcu świeżo ciosane bale. Wał ujęty został w potężne, dębowe kłody, a wieńczącą go palisadę stanowiły ostro zakończone pale. Brakowało jeszcze w fosie wody, przerzucony przez nią pomost był prowizoryczny, sama palisada też nie była skończona, ale zabudowania widniejące poza nią robiły wrażenie gotowych. Rzucał się przede wszystkim w oczy obszerny dom mieszkalny, kryty dartymi gontami. Ze względu na oszczędność obwarowanego terenu budynki gospodarskie otaczały go zwartym półkolem. Polanę przemierzało parę wołów ciągnących potężną kłodę drzewa. Z głębi lasu dochodził w ciszy letniego dnia miarowy łoskot siekier. Odpowiadał im z podwórza stuk topora ciosającego wielki bal leżący w pobliżu wznoszonej palisady. Topór miarowo podnosił się i opadał, za każdym razem błyskając refleksem słońca, ślizgającym się po jego szerokim ostrzu.

Pracujący mężczyzna był wysoki i smukły, ale szeroki w ramionach. Stał nad balem nagi do pasa i brązowy od słońca, chroniąc przed nim głowę słomianym kapeluszem. W drzwiach domu ukazała się młoda kobieta i, mrużąc oczy, usiłowała przyzwyczaić wzrok do słonecznego blasku. Na ciemnym tle sieni jej sylwetka rysowała się jasną plamą. Płócienna koszula rozpięta u szyi ledwo osłaniała strome piersi, a suto fałdowana spódnica do kostek nie zdołała ukryć smukłości bioder. Jej śniadą twarz o delikatnych rysach rozświetlały wielkie ciemne oczy, pełne niepokojącego uroku. Podeszła do pracującego mężczyzny. — Ben, zawołaj ludzi, zaraz będzie obiad. Mężczyzna wyprostował się i zsunął kapelusz na tył głowy. Spojrzał na kobietę i uśmiechnął się: — Tych nie trzeba wołać! Do pełnej miski nie spóźniają się nigdy! Woły ciągnące kłodę minęły prowizoryczny pomost na fosie i zbliżały się z wolna. Idący obok nich chłopiec trzepnięciem gałęzią po nozdrzach zmusił zwierzęta do skręcenia w bok, by przyciągnięty pień ułożył się na właściwym miejscu. Potem odpiął orczyk i zawiesił go na jarzmie. — Prowadź do stajni — rzucił mu mężczyzna. — Pora na obiad. Kobieta ruszyła ku domowi. Benko odwrócił głowę i chwilę patrzył za nią, przetarł wierzchem dłoni spocone czoło i gwałtownie wbił ciosło w obłą krągłość pnia. W rok po ślubie przybyli tu, na tę rubież, którą też Rubieżą nazywano. Jeszcze jego ojciec, towarzysz wypraw księcia Ziemowita, zabity podstępnie opodal rodzinnego Chynowa przez zwaśnionych z rodem Szeligów jazgarzewskich Ciołków, otrzymał tu nadanie stu łanów ziemi wraz z leśną osadą dziesięciu dymów. Jednak prędko się okazało, że zbyt blisko biegła tędy granica zakonnego państwa; jedna z wypraw, którą Krzyżacy w odwet za posiłkowanie Witolda robili na ziemie mazowieckie, zawadziła o Rubież, pozostawiając za sobą zgliszcza i pustkę. Ale że Benko miał dość swoich złych sąsiadów Ciołków, pozostawił rodzinne gniazdo młodszemu bratu, a sam udał się do Płocka, by ubiegać się u księcia o potwierdzenie dawnego nadania Rubieży. Kiedy je uzyskał, przeniósł się tu, a pięć kmiecych rodzin nie rozstało się z nim, ruszając na nowe miejsce. Tych usadowił pół mili za rzeką, a sam z kilku ludźmi czeladzi

i niewolnych rozpoczął budowę nowego gródka, trzebienie lasu pozostawiając najętym drwalom, zwanym łazęgami, jako że wynajmowali się wędrując po kraju. Zyta od początku dzieliła z mężem trudy tego życia. A nie były to tylko noce pełne wzajemnego sycenia się sobą, ale i twarda praca od świtu do zmierzchu. W ciągu tych dwóch lat monotonię upływających dni przerwała tylko jedna nieoczekiwana wizyta. Pewnego popołudnia pod koniec września ubiegłego roku podwórzec zapełnił się gośćmi. Było ich trzech, z trzema zbrojnymi pachołkami. Benko znał z nich tylko jednego, z czasów kiedy w Płocku oczekiwał na przyjazd księcia. Był to Wojsław z Zalesia, tak jak i on z rodu Szeligów, rycerz starosty płockiego, Mikołaja z Boszewa. Wojsławowi towarzyszyli Laurencjusz z Targowa, podsędek warszawski, i Andrzej z Lubrańca, włocławski proboszcz. Zyta podała gościom naprędce sporządzony posiłek, bo pora obiadowa dawno minęła. Kiedy go spożyli, poprosili gospodarza o rozmowę. Trwała ona godzinę, a skutkiem jej po pewnym czasie zaczął odwiedzać Rubież chudy, nieco przygarbiony człowiek, któremu z oczu patrzyła bojaźliwa przebiegłość. Kiedy przybył po raz pierwszy, podał, że nazywa się Ulik, a że wymienił ustalone hasło, Benko wiedział, o co chodzi. Za każdym razem przywoził małą, podłużną puszkę sporządzoną ze zwiniętej w rulon kory. Nie bawił długo, tyle aby dać koniowi odetchnąć i samemu spożyć posiłek. Po jego odjeździe Benko wzywał jednego z młodych parobków, a ten, bez względu na porę, siodłał konia i zabrawszy puszkę, ruszał natychmiast w drogę. Wracał dopiero po sześciu, siedmiu dniach, bo do Włocławka było przeszło dziesięć mil drogi. ZA ROZWARTĄ OKIENNICĄ noc tchnęła parną ciszą. Nad czarnym pasem boru stała stroma ściana nieba, migając mrowiem rozsypanych po niej gwiazd. Wielki, żółty krąg księżyca rzucał na uśpiony las, otwartą przestrzeń polany i zabudowania osiedla widmową poświatę seledynowego blasku. Ben i Zyta leżeli obok siebie w sypialnej komorze, jeszcze pełni przeżytego przed chwilą uniesienia, gdy z czarnej ściany lasu doleciało ich dalekie, przeciągłe wołanie puchacza. Kobieta odwróciła głowę ku oknu.

— Ben... — szepnęła ledwo dosłyszalnie. Ponieważ nie odpowiedział, powtórzyła nieco głośniej: — Ben, nie śpisz? — Nie, miła. — Ben, boję się... Uniósł się na łokciu i nachylił nad nią. — Boisz się? Czego? — Nie wiem... Raptem naszedł mnie strach. Jakby zło szło od tego lasu. — To noc tak działa na człowieka. Nocą złe ma swobodę i straszy ludzi. Przeżegnaj się i uśnij spokojnie, jestem przy tobie. — Wiesz Ben, ja ten strach czuję nie pierwszy raz. Zjawia się i za dnia. Wówczas nie mogę sobie znaleźć miejsca. Chce mi się uciekać. Uciekać byle gdzie, aby jak najdalej... Objął ją wpół i przyciągnął ku sobie. — Przysuń się do mnie i odpędź złe myśli. — Żebym tylko zawsze miała cię tak blisko... — Czy może być inaczej? Przecież wiesz, jak cię miłuję... — To dobrze... — Przytuliła się do męża. — Już chyba teraz zasnę. Jakiś czas panowała cisza, potem znów gdzieś z dala odezwał się żałosny zew puszczyka. — A jak będzie wojna? Ludzie wciąż o niej mówią — szeptem spytała Zyta. — Jak nadlecą wici, trzeba będzie iść! Takie prawo i obowiązek męża. — Wtedy mnie odejdziesz... — Ale da Bóg, wrócę... — Niech lepiej da, by nie było wojny. — Nie trap się zawczasu. Nikt swemu losowi nie ujdzie. Odpowiedziało mu już tylko westchnienie kobiety i złowieszczy głos puchacza z mroków nocy. Dunin ze Skrzynna, kanonik krakowski, a dziekan kielecki, bakałarz świętej teologii, wolnym krokiem zmierzył ku domowi. Spiętrzone, surowe bloki zamkowych budowli, które pozostawił za sobą, zdawały się być ogarnięte pożarem, tak intensywna była czerwień zachodzącego słońca. Ksiądz Dunin przystanął, gdyż zagrodziło mu drogę stado krów. Kanonik czekał cierpliwie. Nie było mu spieszno. Odczytywanie nadeszłych pism,

układanie konspektów, potem szlifowanie ich treści — właściwy dobór słów i umiejętna nimi żonglerka mówiły o dobrze opanowanym rzemiośle — były pracą wyczerpującą, toteż w letniej porze spacer do domu stanowił cenny wypoczynek. Dom księdza Dunina, jednego z dwóch głównych sekretarzy podkanclerza Trąby, stał niedaleko Zamku, przy ulicy Kanonicznej. Ulica była cicha, pełna sadów i warzywnych ogrodów, o domach okolonych zabudowaniami gospodarskimi. Posesje te stanowiły własność duchownych. Nie było tu kramów i hałaśliwych warsztatów rzemieślniczych, pełnych gwaru, stuku młotów i młotków, swarów kłócących się czeladników i rubasznych wymyślań kupujących. W dali, za Okolem, piętrzyły się domy miasta, a szereg baszt obronnych murów w miarę odległości roztapiał się w wieczornej poświacie. Ich stożkowe dachy wyglądały teraz jak języki znieruchomiałych płomieni. Odezwały się pierwsze sygnały trębaczy z wież bramnych. Stado krów przeszło i ksiądz ruszył dalej. Rozpoczynająca się ulica pełna była jam i wyboi. W miejscach najtrudniejszych do przebycia — zwłaszcza w porze słot, kiedy błoto sięgało po kolana — leżały pomosty z okrągłych bierwion, zamocowane po brzegach wzdłużnymi balami. Latem jednak bez kłopotu można się było dostać do domu. Dunin szedł wolno, bo spieszyć nie miał już do kogo. Z chwilą wyjazdu Uny dom stał się pusty. Ona wypełniała go sobą, stanowiła jedyną radość życia, pociechę dla oczu i serca. Była tą bliską istotą, która w samotnym życiu księdza pozwalała zaspokajać głód kochania. Trudno teraz przychodziło staremu człowiekowi głuszyć tęsknotę. Brakowało mu w domu głosu siostrzenicy i jej żartobliwych przekomarzań, śpiewu, a nawet ostrych słów, których nie szczędziła w chwilach gniewu. Również jak ksiądz markotna chodziła Aniela. Nie mówiła nic — on też nie zwierzał się jej ze swoich myśli — ale nie darmo gospodarzyła mu od trzydziestu lat. Znali się dobrze. Una wyjechała trzy tygodnie temu, w dzień świętego Marka. Kolasę z Sośnicy przyprowadził włodarz z dziesięcioma ludźmi orszaku. Przywiózł ze sobą list, w którym stary ksiądz Egon, kapelan i rezydent siostry, pisał w jej imieniu, prosząc o wyprawienie Uny do Sośnicy pod opieką przysłanego pocztu.

To nagłe wezwanie ksiądz Egon tłumaczył wiadomościami, jakie otrzymał z zakonnego państwa. Podobno groziła bliska już wojna, nawet Kraków nie był bezpieczny. To było powodem, że matka Uny, wdowa po kasztelanie lublinieckim, siostra księdza Dunina, wzywała córkę do siebie. Rozdrażniony listem i bezkrytyczną decyzją Anny wybuchnął gniewem. Wojna, nawet jeśliby miała przyjść (znał przecież dobrze treść ostatnio krążących listów), nie wisiała nad głową, a cóż dopiero mówić o zagrożeniu samego Krakowa! O możliwościach wojny mówiło się, owszem, nawet sam podkanclerzy w poufnych rozmowach ze swoim najbliższym otoczeniem, do którego i Dunin należał, o niej wspominał, ale przecież od słów do obnażenia mieczy droga daleka! Czy tego rodzaju wersje krążą po malborskim zamku? Bo stamtąd przecież przyszła wiadomość... Takie w każdym razie pytanie postawił ksiądz Andrzej, któremu Dunin następnego dnia pokazał list. Przeczytał go uważnie, po czym położył przed sobą na stole i zamyślił się. Wreszcie, zwracając go, dodał tylko parę słów: — Zamek malborski to kuźnia kłamstw. Ale dlaczego tym razem rozsiewają wieści o wojnie? Hm... no, dziękuję... To jest ciekawy list. Dunin nie bardzo rozumiał wówczas, a i teraz nadal nie rozumiał, co miał na myśli ksiądz Andrzej, mówiąc, że list jest ciekawy. Zresztą proboszcza trudno było czasami zrozumieć, mimo że wyrażał się zwięźle. A może właśnie dlatego, że przez tę zbytnią zwięzłość wypowiadał tylko część swoich myśli? Zresztą Duninowi zawsze dziwny wydawał się szczupły, siwiejący już na skroniach proboszcz Andrzej, którego lekko skośne oczy spoglądały uważnym, przenikliwym spojrzeniem. Często mówiono na Zamku o proboszczu Andrzeju, ale zawsze szeptem i oglądając się uprzednio na strony. Podobno był kiedyś znakomitym rycerzem, nie wiedziano jednak, jakie powody skłoniły go do zmiany pancerza na duchowne szaty. W czasie przygód wojennych musiał być ranny w nogę, bo idąc, trochę utykał i chętnie przez to posługiwał się laską. Respekt, a nawet pewien strach, jaki nie wiadomo czemu wzbudzał swoją osobą, nie zbliżał do proboszcza ludzi, ale był on najbliższym kanclerzowi Trąbie człowiekiem, przed którym ten dostojnik nie miał podobno sekretów. Ta pozycja wyróżniała go spośród członków królewskiej kancelarii, był też pierwszym i jedynym

poza kanclerzem odbiorcą tajnej poczty. Przechodziła ona przede wszystkim przez jego ręce. Ksiądz Dunin wrócił myślą do tematu bliższego sercu. Znów czeka go samotny wieczór, który jak zwykle trzeba będzie wypełnić Boecjuszowymi Pociechami filozofii. Matka miała tu jednak prawo decyzji, a odległość nie pozwalała na dyskusję. Dziewczyna spakowała się w dwa dni, a na trzeci wsiadła do kolasy i otoczona zbrojnymi ruszyła w kilkudniową drogę. Dzięki pobytowi w jego domu nabrała edukacji — w tym właśnie celu przyjechała do Krakowa — i nauczyła się sztuki pisania. Być może nadarzy się okazja i któryś z kupców przywiezie list od niej. Obiecała mu to solennie. Dziekan przerwał rozmyślania, gdyż znalazł się już przed swoim domem. Po uderzeniu kołatki drzwi otworzyły się niemal natychmiast, jak gdyby czekano na jego przybycie. Istotnie dwunastoletni Grzymek, który mu otworzył, zawołał zaraz od progu: — Księże dobrodzieju, jest posłaniec z Sośnicy! — Dawaj mi go zaraz na górę! Odepchnął gwałtownie żelazną kratę, która zagradzała schody, i żywo, jakby mu ubyło dwadzieścia lat, wbiegł na kamienne stopnie. Kiedy znalazł się w swojej komnacie, nie zdążył jeszcze zrzucić kaftana, a już drzwi uchyliły się i na progu stanął krępy mężczyzna lat około trzydziestu, o włosach opadających na ramiona i opiętych miedzianą przepaską. U nabijanego blachami pasa zwisał krótki mieczyk. — Pochwalone Imię Pańskie. Czy z wielebnym Duninem mówię? — Z nim samym! — rzucił porywczo ksiądz. — A ty kto jesteś? Z Sośnicy! List masz?! Pytania padały jedno po drugim, zdradzając niecierpliwość księdza. — Jestem Radomir z rodu Jarota. Przybyłem wprawdzie od waszej siostry z pismem, ale już dowiedziałem się od służby, że podobno Unisława wyjechała stąd trzy tygodnie temu... — Jak to podobno...? Co wy mówicie?! Ksiądz cofnął się gwałtownie. Jego oczy, wpatrzone w gościa, rozszerzały się z wolna. Rycerz odpowiedział, jak gdyby chodziło o rzecz zwykłą. Dziewczyna na miejsce nie dotarła. Oto list. Sięgnął w zanadrze i wydobył złożony papier.

— Wielmożna Anna wysłała to pismo niespokojna, dlaczego mimo wezwania córka nie przybywa? Przestraszyła się, że chora. Podjąłem się więc podróży, aby to wyjaśnić. — Nie rozumiem... Nic nie rozumiem... Przecież... Myślałem, że już dawno jest na miejscu! — Dunin machinalnie odebrał list i równie machinalnie odłożył go na stół. Potem osunął się na krzesło, czując, że nogi odmawiają mu posłuszeństwa. — Co robić, Radomirze? Na Boga, poradź coś! Ja nie mogę skupić myśli! — Co można zrobić, wasza wielebność, jeśli wyjechała przed trzema tygodniami? Co miało się stać, to już się stało... — Już się stało... — powtórzył cicho Dunin, spoglądając w stronę drzwi, gdyż weszła Aniela ze świecznikiem. Postawiła go na stole i wyszła bez słowa. Dziekan patrzył za nią pustym wzrokiem, jakby zdziwiony jej spokojnym zjawieniem się i odejściem. Potem obrócił się do rycerza. — Ale co mogło się stać? Przecież miała asystę, dziesięciu zbrojnych, jak do bitwy. Na śląskim trakcie ostatnio nie słyszało się o napadach... — Od Krzeszowic trakt idzie borem. Lasy ciągną się niemal aż po Piekary — mruknął Radomir. — Ale tak sobie myślę — zawahał się chwilę — czy nie spotkała się tutaj z kimś? Może upatrzył ją sobie i porwał? — Ee! — rzucił opryskliwie dziekan, machnąwszy ręką. — Głupstwa mówisz! Dziewczynie te rzeczy nie były w głowie! A co z ludźmi z orszaku? Czyż porywając dziewczynę, wybiłby wszystkich do nogi? Czy nie byłoby komu mnie powiadomić? — Słusznie. Ale że orszak napadnięto, to nie ulega wątpliwości! — Być może... — zgodził się po chwilowym wahaniu Dunin. — Jeśli jednak byli to zbóje, to po zabiciu zbrojnych ukryliby dziewczynę i żądali okupu, bo pieniądz jest im bardziej łakomy niż ona sama. Zwyczajnie tak czynią ze znaczniejszymi podróżnymi. Dunin kończył wypowiedź coraz żywszym tonem, gdyż zaczęła mu świtać nadzieja. Zgasła ona jednak szybko po następnym pytaniu rycerza. — I dotąd go nie zażądali? Po trzech tygodniach? Czy was to nie dziwi? Dziekan opuścił głowę z rezygnacją. Odezwał się po chwili cicho, jakby do siebie.

— Tak... To prawda... Ale może jeszcze się zgłoszą... Wówczas zapłacę, zapłacę każdą cenę... Raptem wyprostował się. — Słuchaj! Że też o tym nie pomyśleliśmy! Może żądanie okupu poszło do Sośnicy! — W ciągu tych kilku dni mojej podróży? Oby tak było! Teraz zaś już późna pora, pozwólcie więc, że zdrożony pójdę do swojej izby. A i wam radzę spocząć. Rankiem jaśniej się widzi. — Rankiem poruszę cały dwór! — rzucił z nagłą energią Dunin. — Ubłagam jego dostojność kanclerza, by przedłożył sprawę wojewodzie! Jaśko nie odmówi mi pomocy! Cały poczet wraz z kolasą nie mógł przecież zapaść się pod ziemię! JEDNAK NAJBLIŻSZA PRZYSZŁOŚĆ okazała, że chyba tylko tak mogło się stać. Stwierdzono, że na pierwszy nocleg orszak zatrzymał się w Krzeszowicach, a potem wszelki ślad po nim zaginął. Poszukiwania nie dały rezultatu. Nie znaleziono ani kolasy, ani żadnego z ludzi, żywego czy martwego. Nic, najmniejszego śladu, ani kawałka broni, odzieży czy choćby sprzączki od uprzęży. Na domiar złego wkrótce potem przybył drugi goniec od zrozpaczonej matki z zapytaniem, dlaczego Radomir nie wraca i co się stało z córką. Zatem zgasła nadzieja, że żądanie okupu poszło do Sośnicy. Trudno jednak powiedzieć, co było lepsze? Rozpacz nieświadomości czy wyjaśnienie sytuacji, które nastąpiło. Pewnego ranka, wkrótce po wyjeździe Radomira, obudziło księdza Dunina potrząsanie za ramię. Siadł raptownie na posłaniu. Przed nim stała Aniela. — Ktoś chce z wielebnością mówić — powiedziała poufale. — Nie chce czekać. — Kto taki? Czy z Zamku? Stara kobieta wzruszyła ramionami. — Kto go tam wie! Chyba nie. Dobrze mu z oczu nie patrzy. Ksiądz stanął na nogi i przetarł dłonią twarz. — Dobrze. Niech wejdzie.

Stara kobieta wyszła, a po chwili rozległo się odmierzane stąpanie wspinających się po schodach nóg. Kroki ucichły pod drzwiami, które się zaczęły uchylać. Przybysz miał na sobie szarą opończę z kapturem nasuniętym na głowę. Jego cień krył suchą twarz o zapadłych policzkach. Połyskiwały w nim oczy o badawczym spojrzeniu, na ustach, wąską, długą szramą rozcinających policzki, błąkał się lekki uśmiech. — Z czym przybywasz, bracie? — rzucił ksiądz zaintrygowany osobą gościa. — Z wieścią. Przybysz rzucił tylko to słowo i ruszył od drzwi. Nie zwracając uwagi na gospodarza, bezceremonialnie przemierzył komnatę, zbliżył się ku sypialnej alkowie, zajrzał do jej wnętrza, po czym dopiero obrócił się do obserwującego go księdza. — Z wieścią, wasza wielebność — powtórzył. Stał teraz tyłem do okna, rysując się na jego tle ciemnym kształtem spiczastego kaptura. Myśląc tylko o jednym, pełen tylko jednej troski, ksiądz rzucił z nagłą nadzieją w głosie: — Czy... od niej...? Przybysz lekko skinął głową. — O niej. — Mówże więc, człeku, prędzej! Gdzie jest! Co się z nią stało?! — Jest żywa i ma się dobrze. — Ale gdzie? Na Boga! Mówże prędzej! — Niestety, tego nie wiem. Polecono mi tylko, aby wam powiedzieć, że jest żywa i jak dotąd nic jej nie grozi. — Polecono? Któż zatem jest twoim panem? — Zakon Najświętszej Maryi Panny. — A więc to Zakon...? — Tak, to Zakon ujął waszą siostrzenicę. — Przyznajesz to tak otwarcie?! — Bo musicie to wiedzieć. Czekaliśmy jednak z tą wiadomością, aż pościg stanie się daremny. Dziekan usiadł ciężko na krześle.

— A więc to Zakon... — mruczał na poły do siebie, nie zwracając uwagi na ostatnie słowa przybysza. — To wy ją porwaliście... Że też nie pochłonie was ogień piekielny! A więc chcecie okupu...? Wiele?! — zerwał się raptownie, znów wzburzony. — Ale biada wam, jeśli ją tkniecie! Przybysz przez chwilę spoglądał na drżącego z gniewu księdza. Wreszcie odezwał się spokojnie: — Opanuj się i odzyskaj spokój. Będzie ci potrzebny, by dobrze zrozumieć, co ci powiem. — Nie chcę twoich rad! Chcę znać cenę za dziewczynę, to wszystko! Przybysz wolno skłonił głowę. — Po to właśnie tu jestem, by ją podać. Ale nie chcemy pieniędzy. — Czegóż więc chcecie? — Abyś wykonał nasze polecenie. — Polecenie? Co za polecenie możecie mnie dawać? — Chcemy znać treść pism, jakie wymieniają między sobą Jagiełło i Witold. — Co?!!! Dziekan pochylił się do przodu i znieruchomiał w tej pozycji, nie odrywając pełnego przerażenia wzroku od postaci przybysza. Wreszcie oprzytomniał. — Jak... jak śmiesz! — krzyknął i postąpił krok ku niemu. Gość ciągnął jednak dalej, jak gdyby nie spostrzegając reakcji spowodowanej jego słowami: — Po roku, jeśli dobrze będziesz wykonywał swoje zadanie, dziewczyna wróci zdrowa. To ręczy ci Zakon całą swoją powagą i mocą. Poza tym mam cię ostrzec, byś nie próbował nas zdradzić, oszukać lub czegoś zataić. Mamy możność sprawdzenia, czy jesteś rozsądny. Wiedz o tym. W miarę zdań odmierzanych cichym głosem rosło przerażenie w oczach Dunina. W pewnej chwili rzucił się ku przybyszowi i złapawszy go oburącz za opończę, począł nim potrząsać. — Ty... Ty psie! Zdrady żądasz ode mnie?! Zdrady?! Chcesz, abym oddał duszę diabłu, abym, potępiony jak Iskariota, upadł na samo dno piekła?! Przybysz ujął nadgarstki trzymających go rąk i jednym szarpnięciem uwolnił się od nich.

— Po co te puste słowa? — rzucił z szyderczym uśmiechem. — Zostaw je dla swoich owieczek... — Nigdy mnie do tego nie zmusicie! — Czyżby? Zastanów się... — Gość ujął za brzegi opończy i otuliwszy się nią, zrobił parę kroków ku drzwiom. — Gniew przesłania ci rozsądek. Myślisz o sobie, a zapominasz o dziewczynie. Dunin oparł się o stół i ciężko dyszał. Na te słowa raptownie uniósł głowę. — Jak to zapomniałem? O czym ty mówisz? — Czy muszę ci wyjaśniać? Twoja odmowa przesądza jej los. — Co... co zamierzacie? — Powiedziano mi tak: „Jeśli odmówi, ostrzeż go, że dziewczyna pójdzie do zamtuza”. — Do zamtuza... O szatany! Do zamtuza... Dunin osunął się na krzesło i trzęsącą się głowę oparł na rękach. Przybysz stał w pobliżu drzwi, przyglądając mu się z obojętną twarzą. Odezwał się dopiero po chwili: — Rozważ sobie teraz wszystko dobrze. Mnie już więcej nie zobaczysz. W piątki spowiadasz w zamkowej katedrze. W czasie najbliższej spowiedzi uklęknie przy twoim konfesjonale człowiek, który powie: „Czarna jest noc, ale świt zawsze po niej przychodzi”. Temu będziesz wręczał pisma. Nie musisz robić całych odpisów, tylko to, co ważne. I pisz drobno, by karteluszki mieściły się w dłoni. Jeśli nie usłuchasz, wiesz, co się stanie. A teraz zostań z Bogiem. Nie patrząc już za siebie, przybysz cicho wysunął się za drzwi. Ksiądz Dunin pozostał sam, pogrążony w bezradnej rozpaczy. WIADOMOŚĆ OD DE RODERA, komtura Golubia, o ujęciu polskiego szpiega dotarła do Malborka „briefjungiem” w ciągu jednej doby. Ponieważ jednak Sonnenberg z Rakuz, specjalista od tych spraw, nie korzystał z rozstawnych koni poczty, przybył na miejsce dopiero po dalszych trzech dniach. Ta zwłoka była zapewne przyczyną, że nie udało się ująć proboszcza z Lipnia. Już po drugim przypieczeniu uwięziony wyznał, że to od niego otrzymywał przesyłki, które następnie przewoził na drugą stronę granicy.

Kiedy po otoczeniu plebanii knechci wdarli się do środka, stara, trzęsąca się ze strachu gospodyni zeznała, że ksiądz właśnie wczoraj nagle wyjechał. Jednak mimo miażdżenia palców drzwiami nie umiała powiedzieć, dokąd się udał. Zasadzka również nie dała rezultatu. Nie pojmano żadnego z polskich postrzegaczy, którzy, w myśl zeznania torturowanego Ulika (podał, że się tak nazywa), jakoby mieli po nocy przybywać na plebanię i przekazywać zebrane z terenu komturstwa wiadomości. Kim byli ci postrzegacze, Ulik nie wiedział. Sonnenberg domyślił się, że jakiś umówiony sygnał dotyczył nie ostrzeżenia, lecz wolnej drogi. Po ucieczce proboszcza sygnału nie było i dlatego nikt się nie pokazał. (Miał rację. Wstęp na plebanię był wzbroniony, jeśli nie palił się kaganek w okienku na poddaszu). Niepowodzenie w wykonaniu poleconej misji wprawiło brata Sonnenberga we wściekłość. Wziął więc z golubskiego zamku pięciu knechtów i kazawszy giermkowi przytroczyć do siodła koniec linki od skrępowanych rąk jeńca, ruszył w drogę. Było już dobre popołudnie, kiedy Zyta skończyła wraz ze służebną dziewką poobiednie porządki. Rada zabrała cebrzyk ze strawą dla świń i poszła do chlewa, Zyta zaś przysiadła na ławie, by nieco odpocząć. Benko wyruszył o świcie na polowanie i miał wrócić dopiero nazajutrz pod wieczór. Z obejścia nie dochodził więc żaden odgłos, a i drwale zapewne pracowali w innej stronie, bo od kilku już dni nie słychać było ich nawoływań ani stukotu siekier. Szeroki pas słonecznego blasku, ścielący się na bierwionach podłogi z otwartych na przestrzał drzwi od sieni i na podwórzec, oświetlał mrok komnaty. Mimo to, siedząc w izbie, Zyta nie mogła dojrzeć jeźdźców, którzy o parę staj od gródka wynurzyli się z boru i zatrzymali nad brzegiem rzeki. Jeniec mówił więc prawdę. Mieli przed sobą płyciznę brodu. Przez czysty nurt wody widać było piasek dna. Środkiem ciągnęła się piaszczysta łacha, a oba brzegi łagodną pochyłością schodziły ku rzece. Sonnenberg, stojąc na czele oddziału, bacznie rozglądał się dookoła. Swój rycerski płaszcz z czarnym krzyżem, obrócony podszewką na wierzch, miał zawinięty i przytroczony do siodła, a skórzany kaftan i okrągły, otwarty z

przodu hełm oraz kolcze siatki knechtów nie mogły zdradzić, kim byli przybysze. Można ich było wziąć za zbrojny poczet polskich rycerzy, często spotykany w pobliżu granicy. Zatem ktoś, kto dojrzałby ich z gródka, nie mógł wiedzieć, kto są i skąd przybywają. Rycerz przerwał swoje rozważania i spojrzał na jeńca. Stał on przy koniu Venta i ciężko dyszał po trudzie pieszego przedzierania się przez leśne chaszcze. Rycerz rzucił krótko: — To tu? Ulik, nie mogąc wydobyć głosu, skinął tylko głową. Wtedy Sonnenberg poszukał wzrokiem oczu Venta, po czym uniósł nieco dłoń i skierował kciuk ku ziemi. Giermek z uśmiechem sięgnął za siebie po przytroczoną do czapraka włócznię. Zakręcił nią w powietrzu krótkie półkole, zdradzając tym ruchem wprawę w wyszkoleniu bojowym, i odchyliwszy nieco ramię, gwałtownie wbił ostrze w plecy jeńca. Ulik zwinął się w sobie, ale nie padał na ziemię, dopóki Vento nie wyszarpnął z niego włóczni. Zamiast krzyku buchnęła mu z otwartych ust struga krwi. Rzucał się chwilę na piasku w podrygach, kopiąc go nogami, ale knechci, rozbawieni tym widokiem, nie mogli długo przyglądać się konającemu, gdyż Sonnenberg dał znak i trzeba było ruszać z miejsca. Rozpryskując wodę kopytami koni, galopem przebyli bród i pognali ku zabudowaniom. Głuchym tętentem zagrzmiał most przerzucony przez fosę, a kiedy, zeskakując z koni, stłoczyli się na podwórcu, stado kur z donośnym gdakaniem rozleciało się na strony i starało się unieść w powietrze, by przyspieszyć ucieczkę. Hałas wywabił ze stajni starego koniuszego. Zaraz przyskoczyło do niego dwóch knechtów i przywlekło przed dowódcę. — Gdzie gospodarz? — zapytał Sonnenberg poprawną polszczyzną. — Na polowaniu... wyruszył dziś rankiem... — Kiedy wraca? — Nie wiem... chyba za dwa dni... — A gospodyni? — Pewno w domu.... Rycerz obrzucił pogardliwym spojrzeniem chudą, przygarbioną postać ubraną w zgrzebne portki, bosą, w lnianej, rozpiętej pod szyją koszuli.

— Raus mit ihm! — mruknął i, obróciwszy się, ruszył ku domowi. Miecz błysnął krótko w słońcu i rozwalił głowę starego. Buchnęła krew, a on sam z ciężkim stęknięciem zwalił się na ziemię. Ten sam los spotkał wkrótce dwóch parobków, którzy wybiegli spomiędzy zabudowań, wygnani stamtąd przez penetrujących obejście knechtów. Jedynie chłopak od wołów, który nadbiegł znad rzeki, uszedł temu losowi. Widząc krwawą masakrę, zawrócił i rzucił się w nadbrzeżne łoziny. Z drzwi domu wypadła szczupła kobieta o smagłej twarzy i oczach rozszerzonych przerażeniem. Za plecami zbliżającego się do niej ponurego mężczyzny ujrzała, jak dwóch knechtów dopadło uciekającą z chlewika Radę. Krzyknęła przeraźliwie, kiedy jeden z nich przewrócił na ziemię dziewczynę i przykrył sobą. Drugi stał opodal i rechotał, czekając na swoją kolej. Zyta chciała umknąć nadchodzącemu, ale ten złapał ją za ramię i brutalnie szarpnął ku sobie. Zatoczyła się, opierając plecami o ścianę domu. Stanął przed nią i bez słowa wskazał na otwarte do sieni drzwi. Patrzyła przez chwilę w groźną, nachyloną ku sobie twarz i zawróciła, wolno przekraczając próg. Wiedziała, co ją czeka, ale ucieczka była już niemożliwa, a w domu wisiał na ścianie krótki, mężowski mieczyk. To on dawał teraz jedyną możliwość ucieczki. Rycerz wszedł za kobietą. Kiedy znaleźli się wewnątrz, rozejrzał się przede wszystkim bacznie dookoła. Na wprost wejścia stał ogromny, kamienny piec. W czasie trzaskających mrozów paliły się tu wielkie kłody drzewa, dając ciepło i blask na całą komnatę. Pod dwoma małymi oknami, zaciągniętymi cienko wyskrobaną i natłuszczoną skórą, stała szeroka ława, a przed nią duży, ciężki stół. Obok okuta skrzynia na odzież i inne bogactwa, a dalej kuchenna szafka na statki. Po drugiej stronie znajdowało się szerokie przejście do mrocznej alkowy, gdzie widniały zarysy łoża. Na ścianach pomiędzy oknami wisiała broń. Pośrodku okrągły szczyt, wokół niego parę łuków różnego rozmiaru i kształtów, myśliwskie noże, kilka rogów do picia i wreszcie, u dołu, że tylko ręką sięgnąć, na dwóch hakach spoczywał krótki miecz bez pochwy, połyskując w mroku polerowanym ostrzem. Zyta oparła się o stół, chowając ręce za siebie i ściskając palcami skraj blatu. Oczy jej nie straciły wyrazu przerażenia, ale ich spojrzenie stało się

czujne i pełne wewnętrznego skupienia. Patrzyły uważnie w twarz straszliwego gościa. — Gdzie twój mąż?! — warknął opryskliwie. Jednocześnie zmrużył powieki i przesunął spojrzeniem po jej postaci, lustrując każdy szczegół ciała. — Na polowaniu... — wyszeptała czując, jak zgroza i rozpacz ściskają jej gardło. — Zastąpię ci go, gołąbko. — Przywołał na twarz coś, co miało być uśmiechem, i ruszył ku Zycie, wyciągając ramię. Szarpnęła się i jednym skokiem dopadła rozwieszonej broni. Porwała mieczyk i, opierając jego rękojeść o ścianę, rzuciła się piersiami na nastawione ostrze. Jednak rycerz był szybszy. Kleszcze jego palców zacisnęły się na ręce kobiety o sekundę wcześniej. Mieczyk z brzękiem upadł na podłogę, a ona została uniesiona w górę. Poniósł ją, szamoczącą się w jego rękach, jak gdyby nie stanowiła żadnego ciężaru, i rzucił na posłanie. Mimo oszołomienia starała się jeszcze walczyć, resztą sił broniąc się dziko i rozpaczliwie. Ale wreszcie, zmożona, wyrwała z głębi, z samego dna serca, krótki, pełen rozpaczy krzyk. W godzinę potem znów zagrzmiał pod końskimi kopytami drewniany most. Wracali zwartą grupą z rycerzem Sonnenbergiem na czele. Giermek Vento trzymał przed sobą związaną i owiniętą w zakonny płaszcz brankę swego pana. Rycerz oznajmił krótko knechtom, że będzie mu potrzebna do złożenia dalszych zeznań. Za ich plecami poczęły wykwitać pierwsze języki podrzuconego ognia. Lizały one zręby budynków, pomiędzy którymi pozostały trupy pomordowanej czeladzi. SZYNK „POD RETMANEM” był ustalonym miejscem spotkań flisów, gdzie nie tylko można było zaprószyć sobie trunkiem łeb, ale i zaciągnąć się na którąś z kolei płynących z biegiem nurtu. Wprawdzie szyprowie kompletowali załogi w miejscach załadunku, a więc w górnych rejonach rzeki, ale po drodze zdarzały się różne przygody. Ubywało włóczków z powodu choroby czy ran poniesionych w bójkach, a nierzadko i sternik wyrzucał nieprzydatnego chłopa. Niedawno ustanowiona przez księcia Janusza stacja celna w Warszawie zmuszała zestawy tratew i statków rzecznych, zwanych kolejami, do

zatrzymywania się pod jej murami, co załogi witały zwykle z zadowoleniem, gdyż dawało to możność szybkiego przepicia zarobionych pieniędzy, zwłaszcza tym, którzy nie mieli ich komu odnieść w powrotnej, pieszej wędrówce przez kraj do dalekiego domu. Okrągła blacha z wymalowaną na niej komiegą i skrzyżowanymi wiosłami zwisała nad wejściowymi drzwiami. Barwy znaku, mocno wyblakłe, nie przyciągały już oka, ale i bez tego miejsce było wiślanej braci dobrze znane. Obszerną izbę szynkową słabo rozjaśniało światło z zewnątrz, przedziarając się szarą poświatą przez nawoskowane płótna dwóch małych okien. Pod ścianami stały ławy i ciężkie stoły o grubych na dłoń blatach. W pobliżu okien ciągnęły się szeregiem krzyżaki z antałkami różnych rodzajów piwa, a i beczki z miodem. Pod ich drewniane krany służba co i raz podsuwała kubki, kufle lub dzbany, w zależności od pragnienia i zasobności kieszeni gościa. Izba pełna była ludzi i gwaru. Wrzawa rozmów, okrzyki pijących, swary i soczyste przekleństwa mieszały się często ze słowami sprośnej piosenki. Pośród tej ciżby kręciły się służebne dziewki podające napoje, rzadziej jedzenie. Niejedno ramię hamowało je w szybkim biegu, zagarniając ku sobie, umiały jednak dawać sobie radę z męską rubasznością, zbytnio jej nie ulegając. W niektórych tylko wypadkach, jeśli kiesa adoratora nie była już pusta, można mu było ułatwić wypoczynek w izdebce na piętrze. Właśnie drzwi prowadzące na schody uchyliły się i na progu stanął wysoki, młody mężczyzna. Wijące się ciemne włosy otaczały twarz suchą, o ściągłych, brązowych od słońca policzkach, kształtnym, nieco garbatym nosie i bystrych oczach pod czarnymi łukami brwi. Rozejrzał się dookoła niezbyt przytomnym spojrzeniem, przeczesał palcami włosy i, wstrząsnąwszy głową, ruszył w głąb izby. Przebiegła mu drogę zgrabna dziewczyna z rękami pełnymi pustych kufli. Spojrzała mu w twarz rozbawionymi oczami, ukazując w uśmiechu białe zęby. — Przespałeś się trochę, obwiesiu? — rzuciła wesoło. — Nie szczerz gęby! — warknął młody mężczyzna. — Nie znalazłem w kieszeni ani denara! — Dużoś ich tam miał! — prychnęła lekceważąco.

— Jeszcze by starczyło na rożek, dwa... Co za licho w tobie siedzi, że zawsze mnie podkusisz?! — Wiesz dobrze jakie... — Dziewczyna kpiąco zmrużyła oczy. Młody mężczyzna zignorował tę uwagę. — Jaksa jeszcze jest? — Nie słyszysz? Drze się tam, w kącie — kiwnęła głową. — A jeżeli chcesz się jeszcze napić, to mi powiedz. Zapłacisz później! Tylko nie pij za dużo! — Jak mi się będzie chciało! No, zmykaj już! — Uderzył ją dłonią w pośladek i ruszył w stronę towarzysza. Był to równie młody człowiek o piegowatej twarzy, sprytnych oczach i ogniście rudej czuprynie. Stał za stołem na rozstawionych nogach i, kołysząc trzymanym w ręku kuflem, śpiewał na całe gardło: Drogi dalekie, gościńce bez krańca Strudzonym ścielcie się nogom, Wagant was mierzy w znoju i trudzie Żadnym nie wierząc już bogom... Ten i ów spoglądał w jego stronę, ale, przyzwyczajony do pijackich pieśni, zaraz wracał do swojej rozmowy. Mężczyzna ze schodów, zbliżając się ku niemu, podjął następną zwrotkę: Mosty kamienne, bramy szerokie, Idziem wichrami smagani, Weseli królowie miłości i wina Waganci, my pieśni kapłani... Rudy teraz dopiero go dostrzegł. Urwał śpiew i wrzasnął na całe gardło: — Niech żyją waganci! Czarny, gdzieś był tak długo? Znowu obłapiałeś Bożenę? Chodź, napijmy się! Przyzwany ciężko opadł na ławę. — Obrała mnie do czysta — stwierdził. — A tobie dużo jeszcze zostało? Rudy, mocno podchmielony, roześmiał się hałaśliwie. — Zobaczymy! — Sięgnął w zanadrze krótkiej kurty i wyrzucił na stół kilka monet. — No, jeszcze trochę jest! Ale potem niech nas święta Adelina ma w opiece! Chyba trzeba będzie gdzieś popracować!

— Nie kracz! — Czarny rozejrzał się po sali i wyciągnął przed siebie długie nogi. — Hej, ślicznotko! — Zatrzymał jedną z dziewczyn. — Dwa kerstengi! — Bert, to drogi trunek! — oprzytomniał Jaksa. — Za to możemy mieć sześć piw. — Nie chcę tego sikacza! Kończmy po wagancku! Dobrze i szybko! Rudy, płać! Kamrat machnął ręką i zapłacił, mrucząc: — Niech ci będzie. Ale od pracy nie wykręcimy się, zobaczysz. Tu inny kraj, to nie Italia... — rozmarzył się i ciągnął z pijacką melancholią: — Ani nawet Niemcy... Pamiętasz te nadreńskie gospody? Tam dziewczęta nie wołały o zapłatę, piosenką płaciliśmy... — Phi... czy aby tylko piosenką? Służebna przyniosła zamówiony trunek. Sięgnęli zgodnym ruchem po kubki i podnieśli je do ust. Miód mieszany z sokiem z wiśni i malin, zwany kerstengiem albo trójniakiem, był napojem zdradliwym, toteż wkrótce poczuli jego działanie. — Posłuchaj, Rudy, mam właśnie nową piosenkę. Może i tu wystarczy za zapłatę? — zainteresował się nagle Bert. Rudy kiwnął się nad stołem: — Śpiewaj, bracie, śpiewaj! Na pożegnanie ostatniego grosza... Bert zaczął: Znam braciszka, dzielny zuch, pacierz klepie, źre za dwóch. Tu i ówdzie rozległy się chichoty, które wybuchły śmiechem przy następnych zwrotkach: Modły odbył; duszę zbawił, kuszę napiął, dziewkę sprawił. Szary habit, złota dusza,

białym tyłkiem tęgo rusza. Kiedy skończył, trunków nie potrzebował już sam zamawiać. Lubiano rubaszny żart, toteż stawiających było sporo. Incydent, który sprawił, że spełniły się obawy Rudego, miał miejsce wkrótce potem. Przyczyną jego stała się Bożena. Od pewnego czasu nagabywał ją flis o potężnych barach i długich, małpich ramionach. W pewnej chwili, kiedy dziewczyna przebiegała obok, wychylił się raptem z ławy, złapał ją obu rękami w pasie i, uniósłszy bez wysiłku, posadził sobie na kolanach. Bożena trzepotała się dłuższą chwilę bezradnie w jego ramionach, nie mogąc sobie poradzić z potężną siłą napastnika, potem czując jego dłoń na swoich udach, krzyknęła przerażona: — Bert, pomóż! Młody mężczyzna obrócił się gwałtownie, jednym spojrzeniem ogarniając sytuację, po czym bezceremonialnie roztrącił otaczających go flisów i ruszył ku napastnikowi. — Nie na siłę, niedźwiedziu! Jak zechce, to sama ci rozewrze! — Nagłe i gwałtowne szarpnięcie spowodowało, że ramię obejmujące dziewczynę zwolniło żelazny chwyt. Bożena jednym susem skoczyła w bok. Olbrzym jakiś czas siedział bez ruchu, jakby nie rozumiejąc, o co chodzi, potem wolno uniósł się z miejsca i równie wolno wyszedł zza ławy. W jednej chwili przestrzeń pomiędzy nimi opróżniła się. Czarny, wpatrując się w zbliżającego się ku niemu małpoluda, kątem oka dostrzegł obok siebie Jaksę. — Uważaj, to straszny siłacz! — Doleciał go cichy szept, a jednocześnie dostrzegł, że towarzysz sięga za pas. — Ani mi się waż! — warknął ku niemu, nie odwracając głowy. — A podołasz? — Zobaczymy... Nic więcej już nie zdołał powiedzieć, gdyż potężne ramię zadało cios, którym zostałby zapewne zmieciony, gdyby sile towarzyszyła szybkość. Czujne oko Czarnego widziało nadlatującą pięść jak gdyby w zwolnionym tempie, toteż zdołał uchylić się, a to, co się stało potem, nie trwało nawet sekundy.

Pochylając ciało, jednocześnie wyciągnął ramię i porwał jeden z kubków stojących na pobliskim stole. Struga piwa chlusnęła w twarz napastnika. Ten nie zdążył jeszcze unieść rąk ku zalanym oczom, kiedy otrzymał uderzenie kolanem w brzuch, a potem następne, wyuczone we włoskich tawernach. Był to krótki, błyskawiczny cios zadany pod ucho kantem otwartej dłoni. Olbrzym po pierwszym uderzeniu chybnął się tylko do tyłu, ale następne zwaliło go z nóg. Upadł na kamienną podłogę, po drodze uderzając ciemieniem o róg ławy. Leżał bez ruchu, a spod skudłaczonej głowy poczęła mu wyciekać strużka krwi, rozchodząc się po podłodze. Zaległą w czasie bójki ciszę przerwał teraz nagły wybuch wrzasków. Dwaj towarzysze nieprzytomnego rzucili się ku niemu. Ponad ogólny gwar wybił się głos szynkarza: — Wynosić się! Zamykam budę! Zaraz zamkną bramy, a noclegu nikomu nie dam! Bert nachylił się nad jednym z klęczących towarzyszy zemdlonego i trącił go w ramię. — Jak mu? Żyje? Ten uniósł wykrzywioną złością twarz, ale na widok Czarnego złość zmieniła się w respekt. — Serce wali, nic mu nie będzie. To tur, nie człowiek. Że też dałeś mu rady... — Pokręcił ze zdziwieniem głową. — Ale trzeba go stąd zabrać. Szynkarz się wścieka. Oryl podniósł się z klęczek. — No to go zabierzcie! Sam chyba nie jesteś? — Jest nas tylko dwóch, a we dwóch nie damy rady unieść takiej góry mięsa. — Zaraz przyjdzie do siebie, to stanie na nogi — wtrącił się do rozmowy Jaksa. — Chodź, Czarny, dość zabawy na dziś! Oryl potrząsnął głową leżącego, próbując go przywrócić do przytomności. Ponieważ nie odniosło to skutku, zwrócił się bezradnie do swego towarzysza, który milcząc, przysłuchiwał się rozmowie. — No i co, Kurek? Uniesiemy go? Bo on sam na nogi nie stanie... Tamten popatrzył na obu młodych ludzi.

— Nie pomożecie nam? — rzucił prosząco. — Przecież to przez was ma rozwalony łeb. Nasza kolej stoi zaraz przy Gnojnej bramie, to nie tak daleko... — Niech go diabeł taszczy! — warknął Jaksa ze złością, ale i wahaniem w głosie. — Trzeba im pomóc — zadecydował Czarny. — Niech twój kompan bierze za nogi, a my dźwigniemy go pod ramiona. — Porządne z was chłopy! — ucieszył się oryl nazwany Kurkiem, po czym dorzucił, widać zachęcony ich zgodą: — Ale słuchajcie, pomóżcie jeszcze w jednym... — W czym znowu? — burknął niezadowolony z decyzji Czarnego. Kurek podrapał się w głowę. — Nam nie wolno było zejść z kolei. Taki zakaz wydał szyper jeszcze w Krakowie. Nikt z załogi aż do Torunia nie ma prawa zejść na ląd. Zapowiedział, że kogo złapie, to spierze po pysku i wyrzuci na zbity łeb. Podkusiło nas widać licho i prysnęliśmy... Gdyby nie ten zadziora, wrócilibyśmy cichcem, ale z rannym nie da rady. — Więc chcesz, żebyśmy za was nastawiali gęby czy jak?! — już z wyraźną złością rzucił Rudy. — Poczekaj, Jaksa! — Czarny skinął uspokajająco na towarzysza, po czym zwrócił się do oryla. — Dlaczego otrzymaliście taki zakaz? — Abo ja wiem... Czarny zauważył jednak pytające spojrzenie, jakie Kurek rzucił na swego towarzysza. Jeśli mamy wam pomóc, musimy wiedzieć, do czego przykładamy ręce. Jeśli nie wiesz, radźcie sobie sami! — Kiedy my doprawdy nie wiemy... Gadki chodzą różne, ale tak po prawdzie, to nikt z nas nie wie, o co chodzi. — Gadki? A jakie to? — No jak, Czapa? Powiemy im chyba? Zagadnięty wzruszył ramionami. — Albo szyper kazał dochować tajemnicy? Jego sprawa, nie nasza! Kurek zaczął już mówić bez wahania: — W naszej kolei poza tratwami idzie komiega i szkuta z niemiecką załogą. Trzymają się na uboczu, z nami nie gadają i do szkuty bronią dostępu.

Jedni mówią, że wiozą na niej złoto, drudzy ponoć widzieli tam jakieś baby. Ale jak tam jest naprawdę, nie wiemy. Czarny rzucił na swego towarzysza krótkie spojrzenie, po czym zagadnął oryla: — Jak więc mamy wam pomóc? Co chcecie, abyśmy zrobili? — Jak zejdziemy na brzeg, będzie już zupełnie ciemno. Zostaniecie z nim — kiwnął głową w stronę leżącego — i przywołacie gospodarza, nazywa się Radosław. Oddacie mu rannego, bo jego ukryć się nie da, a my cichcem przekradniemy się wtedy na kolej. Zajęty z wami rozmową, nas nie dojrzy... — Sprytny jesteś. — Czarny uśmiechnął się. — No dobrze, taskajmy tego wołu. Ale jak on się nazywa? Piliśmy z nim, a nie wiedzielibyśmy imienia? — Jak naprawdę, to nie wiem. Nazywamy go Dzieweczka. — Nawet pasuje — mruknął Jaksa w dalszym ciągu zły na rozwój sytuacji grożącej fatygą. Obarczeni ciężarem Dzieweczki, który nadal nie odzyskiwał przytomności, wyszli z szynku. Miasto było nieomal puste. Słońce skryło się już poza dachy domów i mrok począł wypełniać wąskie wąwozy ulic. Tylko nieliczni przechodnie szybko przesuwali się pod murami, by jak najprędzej dostać się do domu, toteż nikt na nich nie zwracał uwagi. Zresztą widok ludzi niosących ciało nie stanowił niczego niezwykłego. Bójki w zakamarkach zaułków zdarzały się zbyt często. Minęli masyw kolegiaty Świętego Jana, granatową bryłą ostro rysujący się na tle świetlistej czerwieni nieba. Dalej mrocznym konturem majaczyły zręby książęcego zamku. Wreszcie zagłębili się w ciemność ulicy Celnej. Niosąc rannego Czarny rozmyślał. Zaciekawił go ten zakaz schodzenia na brzeg. Dzieweczka zaczynał im ciążyć coraz bardziej. Coraz to potykali się o zalegające jezdnię kupy nawozu i śmieci. Nie zwalniali jednak kroku, chcąc jak najprędzej wydostać się poza mury. Prowadząca bezpośrednio ku Wiśle brama Gnojna, którą wywożono nieczystości miasta, była już zamknięta, zdążyli jednak wyjść przez boczną furtę, pozostawiając za sobą Warszawę układającą się do nocnego snu.

Za murami było znacznie widniej. Szeroka wstęga rzeki połyskiwała refleksami wieczornej zorzy, a pomiędzy obrastającymi jej brzegi łoziną i chaszczami wlokły się strzępy mgły. Wiało od niej wilgotnym chłodem. Teraz nie potrzebowali się już spieszyć. Złożyli olbrzymie ciało na ziemi i zatrzymali się na moment, odpoczywając. W pewnej chwili ranny jęknął i otworzył oczy. — No, może stanie na nogi! — ucieszył się Jaksa. Istotnie ranny zaczął przychodzić do siebie. Żachnął się zrazu, ujrzawszy przed sobą Czarnego, ale uspokoił go Kurek. — W porządku, Dzieweczka, to swój chłop! Pomógł cię dźwigać. Olbrzym jęknął i złapał się za ciemię. — Ale od tyłu mnie walnął... — Od jakiego tyłu? Uderzyłeś łbem o kant ławy, stąd cię zemdliło! To oświadczenie znać uspokoiło urażoną ambicję rannego, bo pozwolił Czarnemu podeprzeć się przy wstawaniu. Wzdłuż brzegu stały szeregiem liczne tratwy, łodzie i rzeczne statki, których nagie maszty chwiały się pod wpływem bystrego nurtu. Skierowali się w stronę przystani. Droga szerokim zakosem opadała w dół, omijając usypiska śmieci zwane Gnojną Górą. Tu obaj oryle przystanęli. — Poprowadzicie go teraz sami? — spytał spiesznie Kurek. — Dobra — zgodził się Czarny. — Gdzie stoi twoja kolej? — Pierwsza od czoła. Bądźcie zdrowi, chłopcy! Może kiedyś się spotkamy! Za chwilę już ich nie było. Nie spodziewali się, że spotkanie to nastąpi prędzej, niż mogli przypuszczać. Na powtórzony parokrotnie okrzyk, skacząc z wprawą po bierwionach tratwy, zbliżył się do nich brodaty, barczysty mężczyzna. W zapadłej już ciemności trudno było rozeznać rysy jego twarzy. — Co, psubraty, ode mnie chcecie?! — Padło pytanie rzucone gniewnym tonem. — Coś taki pewny, żeśmy ci bracia! — odciął mu się Czarny. Głos na tratwie zamilkł i zapanowała chwila ciszy. Następne słowa zabrzmiały nadspodziewanie spokojnie: — Nie żartuj, a mów, czego chcesz?

— Przyprowadziliśmy człowieka z waszej załogi! Jest ranny w głowę! Odbierzcie go od nas! — Skąd wiesz, że to mój? Jak się nazywa? — Mówi, że go zwą Dzieweczka. Zabrzmiało soczyste przekleństwo, a potem propozycja: — Wrzuć go do wody! Nie chcę go widzieć! — Trochę szkoda dawać rybom tyle mięsa. Może się wam jeszcze przydać. — Czekajcie... Rozległo się parę stąpnięć, potem pluśnięcie i za chwilę ujrzeli przed sobą brodacza. Obrzucił majaczącą przed nim grupę szybkim spojrzeniem. — No, Dzieweczka, trafiłeś jednak na swego... Ciekaw jestem, kto cię tak urządził? — A ten tu... — Olbrzym kiwnął głową w stronę Berta. — Ten? — W głosie sternika zabrzmiało zdumienie. — No... no — mruknął, ale już dalej nie stawiał pytań w tej sprawie. — Zapomniałeś o rozkazie? Kto z tobą był? Tu olbrzym niespodziewanie okazał spryt. Spojrzał spode łba i mruknął: — Ci dwaj... — Nie o nich, głupku, pytam! O załogę! Więc kto? — Nikogo... ja sam... — No to sam będziesz jutro gadał z szyprem! A teraz jazda do szałasu! — On przez kilka dni nie będzie zdolny do pracy — odezwał się Czarny. — Upadł i mocno rozciął sobie głowę. — Dzieweczka, prawda to? Olbrzym zawahał się. — Chyba... Sam nie wiem — odparł niechętnie. — Wszystko mi we łbie chyboce... — Czekaj, szyper da ci jutro bobu! I tak mamy za mało ludzi, a ty jak wielmoża będziesz rozwalał się na barłogu! — Skoro macie za mało ludzi, możemy się nająć — rzucił od niechcenia Bert. W ciemności zabrzmiało ciche przekleństwo Jaksy. — Coście za jedni? — Niedawno w kraju. Przed trzema miesiącami byliśmy jeszcze u Niemców, a przedtem w Italii.

— Co tam robiliście? — Co się trafiało. Jesteśmy obaj pracowite chłopy. — Pływaliście? — To nie. Ale dla nas każda praca to fraszka. Pojętni. — I piechotą szliście taki kawał drogi? — zainteresował się sternik. — Nie. Wzięli nas na służbę kupcy z Wrocławia, których spotkaliśmy w Koblencji. Kiedy usłyszeliśmy rodzinną mowę, zatęskniliśmy za krajem. — Co u nich robiliście? — Należeliśmy do zbrojnej ochrony. — Muszą z was być dobre zabijaki! To ty dałeś radę Dzieweczce? — Zdarzyło się... — mruknął Bert skromnie. — Jak się nazywacie? — Mnie zwą Czarny, a tego — Rudy... Sternik zamilkł na chwilę, widocznie rozważając propozycję. Wreszcie się zdecydował. — No dobrze, wezmę was, ale na fryców. — To znaczy za wiele? — Pół grosza dziennie. — Tylko? — Fryc więcej nie dostaje. Jesteście nieprzyuczeni. — A co z żarciem? — Wasze. — Niech będzie te pół grosza, ale z fasunkiem. — To może być. Teraz zabierzcie mi tego gnoja sprzed oczu! Niech wam wskaże, który jego szałas. O świcie stajecie do pracy razem z załogą! Sternik obrócił się i, nie zwracając już na nich uwagi, ruszył z powrotem. Ledwie dostrzegalna szarość przedświtu zaczęła dopiero rozpraszać czerń nocy, kiedy na tratwach stojących szeregiem przy brzegu pojawiły się czerwone języki ognisk rozpalonych na glinianych polepach, ubitych przed każdym z flisowych szałasów. W tańczących blaskach płomieni ukazywało się coraz więcej ludzkich sylwetek. Wyłaniały się nagle z ciemności, a wówczas światło ognia malowało czerwienią ich twarze i postacie. Oryle rozpoczynali dzień, przygotowując ranny posiłek.

Poprzedniego wieczora Dzieweczka zaprowadził nowych towarzyszy do swego szałasu. Obudzeni przed świtem, otumanieni jeszcze snem na wyściełanych słomą posłaniach, początkowo nie wiedzieli, gdzie są. Dopiero znajome twarze Czapy i Kurka przywróciły ich do rzeczywistości. Pierwsze wypowiedziane po oprzytomnieniu słowa Rudego dotyczyły rodowodu Czarnego i nie nadają się do powtórzenia. Nieco przydługą opinię w tym względzie zakończyło nieoczekiwanie bezradne pytanie: — Może więc powiesz, po jakiego czorta myśmy tu przyleźli? — Aby zapracować na kawałek chleba. Zostaliśmy przecież bez grosza. Rozmawiali, siedząc jeszcze w szałasie. Reszta jego mieszkańców wypełzła już na zewnątrz. Rozpalali ogień i myli się, lejąc sobie na podstawione dłonie wodę zaczerpniętą z rzeki. Odpowiedź Czarnego, mimo że wypowiedziana poważnym tonem, niezbyt przekonała Rudego, toteż usiłował przebić wzrokiem ciemność, by chociaż z twarzy towarzysza wyczytać właściwą intencję tych słów. Był to jednak daremny wysiłek, gdyż pod dachem splecionym z gałęzi i słomy panowała nieprzenikniona czerń. Jedynie otwór wyjściowy szarzał nieco jaśniejszym trójkątem. Rudy pokręcił więc głową i rzucił z drwiną: — No proszę... Naprawdę?... I uważasz, że to jedyny sposób ich zdobycia? — Nie musisz przecież tu pozostać. Wieczorem, kiedy znów dobijemy do brzegu, możesz wiać. — Pewnie, że mogę, ty barani tyłku! I na pewno nie spytam cię o pozwolenie! Ale chcę wiedzieć, co ci tak zamroczyło łeb, aby pakować się w taką harówkę?! Wstawać po nocy, a potem tyrać przy drygawce za nędzne pół grosza! — Mów ciszej, Rudy, i przestań biadolić. Jak przechylisz się do mnie, to ci coś powiem do ucha. — A więc gadajże wreszcie! — Rudy mimo wzburzenia ściszył jednak głos. — Czy nie sądzisz, że ten zakaz schodzenia na brzeg jest dziwny? — Ale co to nas może obchodzić? — Mam już taką naturę, że lubię jasne sytuacje. — Przestań się zgrywać! Nie myślę harować jak sobaka, żebyś ty mógł zaspokoić swoją ciekawość!

— Nic ci się nie stanie. Kilka dni wytrzymamy. Może to się opłaci... — Co masz na myśli? — Dopiero teraz Rudy okazał pewne zainteresowanie. — To, że coś za takim zakazem musi się kryć. Jeśli dowiemy się co, może to być nie bez korzyści. — Jak, na przykład, oberwanie po łbie. Czarny uśmiechnął się. — Czy pierwszy raz? Rudy westchnął. — Że też podkusiło mnie trzymać się ciebie! Zaczął na czworakach posuwać się do wyjścia, a Czarny podążył za nim. Kiedy wreszcie, z trudem utrzymując równowagę, stanęli na śliskich, okrągłych balach, pomiędzy którymi połyskiwały czarne pasma wody, Rudy zdecydował ostatecznie: — Ale przysięgam na cycuszki świętej Agaty, tylko na trzy dni! — Niech ci będzie — powiedział pojednawczo Czarny. — Ale miej oczy i uszy otwarte. Pogadamy znów wieczorem, a teraz dołączajmy do reszty. Towarzysze zrobili im miejsce przy ognisku. Znalazły się zapasowe łyżki wycinane z lipowego drzewa, którymi zaczęli sięgać do wspólnego kociołka z kaszą, wiszącego nad dogasającym żarem. Szarość przedświtu zaczęła jaśnieć coraz bardziej, a mgła zasnuwająca rzekę przeświecać coraz mocniejszym różem. Z jej oparów poczęły wyraźniej wysuwać się hurdycje obronnych murów przedzielonych okrągłymi basztami o stożkowych, spiczastych dachach. Coraz ostrzej rysowały się na wysokiej skarpie zręby książęcego zamku. Dalej zaś skupiska statków w solnym porcie i dalekie kontury grodu w Jazdowie, strzegącego płycizny, która w tym miejscu pozwalała na przeprawę przez rzekę. Pierwsze ptasie głosy odezwały się z przybrzeżnych łozin. Wreszcie niebo na wschodniej stronie sczerwieniało ogniście, przesycając różem kłęby wlokącej się nad rzeką mgły. Rozległy się pierwsze nawoływania sterników wzywających ludzi na stanowiska, a wkrótce potem zabrzmiał donośny rozkaz „gospodarza”. — Wybijaj!

Było to hasło do dalszej podróży. Zastukały drewniane młoty, którymi wybito zastrzały klinujące mocne drągi wsparte o dno rzeki. Zwolnione, przechyliły się pod naporem pchanych nurtem tratew. Zaraz porwały je krzepkie ręce harpunników, wyciągając z otworów. Inaczej byłyby stracone, a wówczas winny niedbalstwa zapłaciłby ich cenę przy najbliższym obrachunku z szyprem. „Laski” wsparły się o piaszczyste dno, odpychając tafle od brzegu. Poszły w ruch drygawki — spłaszczone u końca, okrągłe drągi przymocowane do pionowych pali, umieszczonych na „głowie” i na „calu” tratwy. Długie i ciężkie, służyły do „obalania” — zmiany kierunku. Kolej ruszyła w drogę. Za tratwami płynęły ładowne łodzie. Jednomasztowa szkuta, zdolna nawet do przybrzeżnych morskich podróży, i prostokątna, pojemna komiega. Po niedługim czasie brzeg się odsunął; zestaw tratew i łodzi wydostał się na szeroki szlak wodny. Czarny został przydzielony retmanowi jako wioślarz małego baciku, w którym ten kręcił się po rzece, daleko przed nadciągającą koleją, i mierzył głębokość, wybierając szlak spływu. Szlak ten znakował następnie wierzbowymi tykami z wiechą liści u góry. Złamanie tej wiechy ostrzegało przed niebezpieczeństwem haka, czyli mielizny. „Posadzenie” zaś na haku powodowało dla szypra, poza zwłoką w podróży, dodatkowe koszta, gdyż zwyczaj wymagał, by za ściągnięcie z haka zrobić załodze „wesele” — poczęstunek trunkiem. Toteż retman, do którego obowiązków należało zapewnienie bezpieczeństwa spływu, dbał, by kolej omijała haki. Stąd na bardziej niebezpiecznych odcinkach rzeki wyjeżdżał naprzód i znaczył szlak. Opuszczenie płynącego zestawu uniemożliwiło Bertowi obserwację. Miał jednak nadzieję, że może Rudy zdoła coś dostrzec. Poznał go już na tyle dobrze, by wiedzieć, że można na nim polegać. Ciężka praca przy wiosłach była powodem, że nie zwracał uwagi na piękno szeroko rozlanej rzeki, połyskującej tysiącami tańczących iskier słońca na cichej, rozległej przestrzeni wodnej, nad którą z krzykliwym wołaniem krążyły mewy.

Brodaty, siwy retman nie okazywał chęci do rozmowy, toteż obaj pracowali w milczeniu przerywanym jedynie krótkimi poleceniami starego, wskazującymi zmiany kierunku biegu łodzi. Było już dobrze po południu, kiedy retman rzucił parę pozostałych tyczek na dno łodzi i zdjąwszy słomiany kapelusz, przetarł rękawem spocone czoło. — Nie zwyczajnyś do wioseł — powiedział widząc, że Bert ogląda swoje pokryte bąblami dłonie. — Jutro pójdziesz do innej roboty, to ci się łapy zagoją. Do Wyszogrodu mamy już spokój. — A tam? — Będziemy znów znakować. Rzeka pełna łach i haków. Czarny postanowił spróbować, czy nie uda mu się uzyskać nieco informacji. Łódka nieomal stała w miejscu, gdyż prąd był tu zupełnie wolny, mógł więc całą uwagę poświęcić rozmowie. — Ale przynajmniej w Wyszogrodzie nieco popijemy? Będzie chyba postój, bo tam jest stacja celna? — rzucił od niechcenia. Retman przesunął kapelusz na tył głowy. — To nie wiesz, że jest zakaz schodzenia na brzeg? Gospodarz ci nie mówił? Czarny udał zdziwienie. — Nie wolno? Nic nie wiem! A dlaczegóż to? Stary spojrzał w górę rzeki błyszczącej w słońcu jak polerowana blacha. — Jeszcze ich nie widać... — mruknął raczej do siebie, ignorując pytanie. — Odsądziliśmy się sporo... Czarny nie dał jednak za wygraną. — Nie wiecie, dlaczego nie wolno? — A nie wiem... Taki warunek postawił szyper przy zaciąganiu załogi w Krakowie. To jego sprawa, nie nasza. — Może wieziemy złoto? I boi się żeby flisowie, przewąchawszy, nie rozpowiadali? Brodacz rzucił na Berta krótkie, badawcze spojrzenie. — A gdyby nawet, to co z tego? — Podobno za Toruniem grasują buksy. Mogliby się zwiedzieć... — Szyper jest z Gdańska. Zna dobrze tamtą część rzeki. Zresztą nie rób sobie nadziei, wieziemy tylko zboże i wosk.

— Dlaczego mówicie o nadziei? Co mnie do tego? — To po co wypytujesz? Możeś ty nasłany od rzecznych korsarzy na przeszpiegi? — E, tam — wzruszył ramionami Czarny. — Pytam, bo jestem ciekawy, dlaczego nie wolno. Człowiek chciałby po tym znoju przepłukać gardło! Stary retman uśmiechnął się pod wąsem. — Jeszcześ nie zarobił na trunek. A zresztą nam wszystkim dziwny jest ten zakaz. Szyper Niemiec. Na szkucie trzyma tylko swoich ludzi, których przywiózł z Gdańska, i coś mi się zdaje, że dobrze zbrojnych. Ale powiadam: to jego sprawa. Płaci dobrze, nosa ze szkuty nie wysuwa, do roboty się nie miesza, to niech mu tam, mniej oryle przepiją. Czarny doszedł do wniosku, że retman niewiele co wie, więc nie przedłużał rozmowy. Zresztą w dalekiej mgle ukazał się ledwie jeszcze widoczny zarys nadciągających tratew. Słońce znikło za konarami drzew i od wody wiał chłód. Na rozstawionym trójnogu wisiał nad ogniem kociołek z grochem. Flisowie obsiedli dookoła ogień palący się na skraju lasu, który podchodził tu nieomal do samej rzeki. Kolej stanęła przy brzegu na nocny postój. Rudy nachylił się nad kociołkiem, pociągnął nosem, skrzywił się, ale nic nie powiedział. — Jak ci poszło? — rzucił Kurek, zwracając się do Berta. — Twój kumpel, jak na pierwszy raz, dawał sobie nie najgorzej radę. — Jakoś tam było — odparł zdawkowo Czarny — ale łapy odparzyłem. — Boś nieprzyzwyczajony. Dłonie stwardnieją i będzie dobrze. — Jeśli do tego czasu nie zdechniemy — mruknął Rudy. Kurek i Dzieweczka, który nadspodziewanie szybko wracał do formy, przysłuchiwali się rozmowie. Olbrzym łamał na kolanie suche gałęzie i podrzucał je do ognia. — Przyzwyczaicie się. Nasza praca ciężka, ale nie pomieniłbym jej na żadną lżejszą. Człowiek przywykł do wody. — Rudy nawet święconej się boi — wtrącił Czarny. Flisowie roześmieli się. Kurek sięgnął za siebie i przyciągnął płócienny mieszek, z którego wyciągnął połeć słoniny, jeden z przydziałów żywności, które otrzymali obaj fryce. Ukroił parę plastrów, nadział na zastrugany patyk

i, podrumieniwszy nad ogniem, wrzucił do gotującego się grochu. W milczeniu przyglądali się tej czynności. — Jeszcze ze dwie niedziele — odezwał się Dzieweczka — i dotrzemy na miejsce. — Przeciągnął potężne ramiona. — A wtedy szukaj, człeku, nowej roboty... — Takiemu wołowi nie będzie trudno — mruknął Rudy. — Płyniemy do samego Gdańska? — spytał Czarny. — Tak. Wieziemy zboże, wosk i budulec. Wszystko to zakonny towar. — A statki też ich? — A ich. I tak sobie myślę — Kurek mówił wolno, szukając właściwych słów dla wyrażenia myśli — jak to jest? Ludzie wciąż mówią, że będzie z nimi wojna, a sprzedajemy im zboże, miód, sukna, płótno. I czego tam jeszcze nie wozimy... — Myślicie, że wojna będzie? — zainteresował się Czarny. — My z Rudym niedawno w kraju. — Wszyscy tak mówią i wszyscy jej wyczekują. Panowie, rycerze, kmiecie, pospólstwo — zabrał głos Czapa. — A co król? — Kto wie, co nasz pan zamyśla? Mówią różnie. Jedni, że boi się tej wojny, drudzy, że i on jej chce, ale zwleka, bo jeszcze nie gotów. A inni, że pokumał się z tymi psubratami i aby mu Litwy nie ruszali, to gotów kawał Polski im oddać. — Mój brat jest stajennym przy królewskich koniach na Wawelu — wtrącił Kurek. — Mówi, że nie ma tygodnia, by z Litwy putnik albo i dwóch nie przybyło. A i od nas gońce co i raz pędzą z pismami. Coś się szykuje... — Mogą sobie gadać, co chcą — włączył się do rozmowy Dzieweczka — ale ja wam mówię, że nasz pan wie, co robi! On już im poradzi! Najpierw tak, potem siak, niby po dobremu, a przecież wiadomo, że miecze, topory i inną broń po kuźniach kują. — A i w Radzie królewskiej siedzą mądre chłopy — uzupełnił te wywody Kurek. — Wielcy to panowie i wielkie rozumy. Co my, prostacy, będziemy się tym kłopotać! Nas nie wezwą wojować. My mamy harować i słuchać. — Wieczerza gotowa — oświadczył Czapa pełniący rolę kucharza — bierzcie łyżki.

Po kolacji obaj młodzieńcy wstali. Czarny się przeciągnął. — Trzeba trochę przed snem rozprostować nogi. Chodź, Rudy, przejdziemy się. Po chwili zatrzymali się przy grubym pniu sosny. Panowała tu zupełna ciemność, a wnętrze puszczy ziało nieprzeniknioną czernią. Ostatnie odblaski słońca kładły się jeszcze czerwonymi refleksami na wodzie, ale refleksy te z wolna gasły, ustępując przed nadchodzącą nocą. — Wolę paść świnie... — rzucił w ciemności Rudy — niż tu harować... Rąk nie czuję... Ta zasrana drygawka ciężka jak diabli! — Spostrzegłeś co? — Chyba tak... Ale czy ma to jakieś znaczenie, sam nie wiem. — Mów! — Pracowałem z Kurkiem na calu. Oczywiście tam, bo ciężej niż na głowie... — No, już dobra! Coś tam dostrzegł? — Łodzie miałem więc przed nosem, bo idą na krótkich cumach. Komiega jak to komiega, ale szkuta ma nową nadbudówkę. — Pewnie skarbówka szypra? — Nie. Skarbówka jest na komiedze. W południe szyper wlazł do tej nadbudówki z garnkiem strawy i zaraz wyszedł, ale bez garnka. Czarny cicho gwizdnął. — Szyper, mówisz? Nie omyliłeś się? — Na pewno nie. — To dziwne... A więc ma pasażera. Oryle mówili, że jakieś baby. Ale kto to może być, komu posługuje sam szyper? — I nie złazi ze szkuty, a wciąż się kręci po pokładzie jak stróżujący pies. — To ciekawe. Teraz wracaj, bracie, do szałasu, a ja podsunę się do szkuty. Muszę ją sobie bliżej obejrzeć. — Tylko uważaj! Chyba miałeś rację. Coś w tym musi być! — Rudy kiwnął towarzyszowi ręką i skierował się ku tratwom, a Czarny ruszył ostrożnie ku majaczącym na tle rzeki statkom. Szkuta stała ostatnia. W pobliżu paliły się ogniska, a wokół nich siedzieli oryle. Bert zagłębił się w czerń lasu; chciał obejść je z dala, ale tak, by nie stracić z oczu ogni, które chroniły przed zabłądzeniem w ciemnościach.

Kiedy pnie drzew coraz bardziej zaczęły zasłaniać czerwone punkty ognisk, zmienił kierunek i znów zaczął zbliżać się ku rzece. Stromy w tym miejscu brzeg ułatwiał widoczność. Łódź stała w cieniu olbrzymiego dębu rosnącego tuż przy brzegowej skarpie. Bert od razu dostrzegł nadbudówkę, gdyż jaśniała bielą nowych desek. Widocznie sporządzono ją tuż przed podróżą. W bocznej ścianie miała maleńkie okienko zasłonięte błoną. Prześwietlało ją teraz palące się wewnątrz światło. Załogi zaczęły opuszczać ogniska, przysypując je ziemią, toteż wkrótce brzeg opustoszał. Czarny postanowił jednak jeszcze poczekać, by ludzie ułożyli się do snu. Obserwując szkutę, zauważył nieruchomą postać wartownika siedzącego na dziobie. Jeden z potężnych konarów dębu wysuwał się daleko ponad wodę, zwisając nad spiętrzoną stertą tobołów i worków wypełniających statek. Czarny podkradł się do dębu. Gruba gałąź znajdowała się w zasięgu jego ramion. Objął ją w podskoku, podciągnął się i po chwili siedział na niej okrakiem. Potem zaczął przesuwać się do przodu. Wkrótce poczuł, że konar staje się coraz cieńszy i zaczyna coraz bardziej poddawać się ciężarowi jego ciała. Ale już był nad wodą, a po kilku dalszych ruchach miał szkutę pod sobą. Ukryty w liściach, leżał względnie wygodnie. Gałąź ugięła się wprawdzie mocno, ale prężne dębowe drzewo utrzymywało ciężar. Nieopodal, niemal w zasięgu ręki, sterczał koniec masztu. Toboły, obciągnięte płótnem i owiązane sznurami, piętrzyły się wysoko ponad burty. Komiega i tratwy, nieruchome i ciche, leżały na wodzie. Ich załogi, zmorzone pracą dnia, spały po szałasach twardym snem. Nadzieja Czarnego ziściła się szybciej, niż się spodziewał. Po niedługim oczekiwaniu usłyszał skrzyp drzwi, a potem stuk kroków. Kubryk przesłaniał mu widok, ale po chwili zza jego rogu ukazały się dwie postacie. Stwierdził, że istotnie były to kobiety. Podeszły do burty. Jedna z nich była wysoka i smukła, druga, jakby dla kontrastu, tęga i niska. Smukła postać oparła się o burtę i patrzyła na rzekę. Potem doszły Czarnego słowa tak wyraźnie, jakby zwrócone do niego:

— Jak długo jeszcze tej nudnej podróży? — Głos miał niskie, melodyjne brzmienie, ale mówiącej nie mógł rozeznać, gdyż, patrząc z góry, nie widział jej twarzy. Odpowiedział głos skrzekliwy, zrzędzący: — Długo... długo... Mówiłam ci, że jeszcze najmniej tydzień! A ty wciąż swoje! — Już me mogę wytrzymać tej ciasnoty! Zaledwie parę chwil dajecie mi odetchnąć świeżym powietrzem. — Widzieliście ją! Wielmożna pani! Miałaś komnaty, to teraz posiedź w kojcu! Przez ciebie to i ja muszę tu siedzieć jak kwoka. — Ale wam za to płacą... — Tfu, z taką zapłatą! Myślisz, że Zakon taki skory do płacenia! Syn za knechta u nich służy, to i ja muszę być posłuszna! Co ci zresztą będę dużo mówiła! Masz siedzieć cicho, i koniec. — Po co ja wam? Co chcecie ze mną zrobić? — Wciąż o to nudzisz! Nie bój się, nic złego cię nie spotka... Będziesz pod opieką mniszek... — Mniszek? O tym nic nie mówiliście! — To i teraz więcej nie powiem! I tak za dużo z tobą gadam. — Ale wciąż nie wiem, dlaczego mnie porwano? — A myślisz, że ja wiem? Że z ochoty tu jestem? Żeby nie syn, wypięłabym tyłek na wszystko! Melodyjny głos zniżył się do szeptu: — Dopomóżcie mi uciec. Matka i wuj zapłacą, wiele będziecie chcieli... — Ani mi się waż o tym mówić! Nie znasz potęgi brodaczy2! Na męki bym poszła prędzej, niżbym ujrzała grosik! Boże, uchowaj, jeszcze kto posłyszy... No dość, wracaj do kubryku! Po chwili obie postacie zniknęły za węgłem. Czarny, który nie uronił ani słowa z tej rozmowy, ostrożnie i cicho, by nie zwrócić uwagi wartownika, począł się cofać. Po chwili osunął się na ziemię i ruszył z powrotem. Przedostał się po desce na swoją tratwę i skacząc po śliskich balach, dotarł do szałasu. Kiedy układał się na posłaniu wśród zgodnego chrapania towarzyszy, z ciemności doszedł go szept Kurka: 2

—

Powszechnie wówczas używana nazwa rycerzy zakonnych.

— Gdzieś był tak długo? — Ty nie śpisz jeszcze? — odpowiedział pytaniem na pytanie. — Spałem, aleś mi wlazł na nogę. — Zbłądziłem w lesie. Myślałem, że już po mnie, ale szczęśliwie natrafiłem na rzekę. — To naprawdę miałeś szczęście, bo mogłeś nocować w borze. No, śpijmy! — Słuchaj, Kurek — zagadnął go jeszcze Czarny — gdzie będziemy za tydzień? — Bo ja wiem... Chyba za Włocławkiem. Może koło Torunia, może i dalej... Dlaczego pytasz? — Chciałem wiedzieć, jak długo tej harówki. — A widziałeś lekką robotę? Bo ja nie... Dobranoc! Spijmy wreszcie. — Czekaj chwilę! Powiedz mi, gdzie w zakonnym państwie są żeńskie klasztory? Nie wiesz? — Czarny, coś ty?! — zdziwił się Kurek. — Po co ci mniszki? — Gadaj! Wiesz czy nie? — Jest, zdaje się, jakiś zakon w Chełmnie. Ale widziałem je i w Toruniu. — Aha... No to śpijmy... Po oprawionych w ołów grubych szkłach okien ściekały strugi wody. Od trzech dni padał deszcz, zmieniając ulice w grząskie bajora. Zwłaszcza drogi Okolą, łączące Zamek z miastem, były nie do przebycia bez ubabrania się po kolana błotem. Ale w komnacie było sucho i zacisznie. Zaciągnięte chmurami niebo sprawiało, że panował w niej półmrok. Toteż kanonik krakowski, proboszcz od Świętego Floriana, prokurator generalny i podkanclerzy, Mikołaj Trąba, kazał napalić na kominku, by oświetlić wnętrze i osuszyć przenikającą przez mur wilgoć. Ulokował się przed ogniem w fotelu, którego oparcie wznosiło się wysoko ponad jego głową. Obszerny płaszcz, obrzeżony bobrowym futrem, układał się sutymi fałdami wokół jego masywnej postaci. Nałożył go, gdyż mimo ognia było mu zimno. Podkanclerzy, a właściwie kanclerz Korony Polskiej, bo piastujący oficjalnie tę godność Zaklika nie opuszczał z powodu złego stanu zdrowia

rodzinnego Międzygórza, miał twarz ściągłą, o nieco wklęsłych policzkach i dwóch uderzających szczegółach: dużym, mięsistym nosie i pięknych oczach, pełnych żywego blasku i skupionej mądrości w spojrzeniu. Drugi z obecnych w komnacie, proboszcz włocławski, Andrzej z Lubrańca, ubrany w obcisłe łosiowe spodnie, pasiasty kaftan z wielkim, stojącym kołnierzem i z szerokimi rękawami oraz obuwie o nosach długich i zagiętych ku górze, stał przy oknie oparty na lasce i spoglądał przez grube szyby na zasnutą deszczem, mało co widoczną rzekę. W deszczowej mgle połyskiwał szeroki łuk Wisły, przecinający zielone pastwiska, a na prawo Rudawa ciemnym mirtem wiła się pomiędzy kępami łozin. Brunatny pas murów wznosił się ponad nią, szczerząc zęby blanków. Niby biodrzaste baby w stożkowatych kapeluszach tkwiły w nim obronne baszty. W komnacie panowała cisza zakłócona jedynie trzaskiem palących się bierwion. Ciszę tę przerwał ksiądz Andrzej, kontynuując rozmowę: — Być może... Ale Witold ręce ma długie... Skirgielle podał mnich truciznę aż w Kijowie... — Ale Skirgiełłę nienawidził osobiście. I, prawdę mówiąc, miał za co. Skirgiełło był ulubieńcem Władysława i rywalem na wielkoksiążęce krzesło. Ponieważ ksiądz milczał, podkanclerzy ciągnął dalej: — Świdrygiełło jest zdolniejszy od tamtego. Należy bardzo czujnie śledzić jego kroki. Zwłaszcza teraz. Nachylił się i, ująwszy pogrzebacz, odsunął nieco palącą się szczapę od brzegu kominka. Żółty blask przesunął się po jego twarzy, oświetlając ściągnięte brwi. — Opat Łukasz ma go na oku. Siedzi w Trokach, ale wie wszystko, co dzieje się na Witoldowym dworze. Ostatni goniec Świdrygiełły odjechał do Malborka dwa tygodnie temu. Ale z Zakonu nikogo nie było... — stwierdził ksiądz Andrzej. — Jesteś tego pewien? —Trąba wyprostował się i złożywszy dłonie na poręczach, obrócił się lekko w stronę okna. — Tajnych posłańców niełatwo dostrzec. — Oprócz nas pilnuje go i Witold. Przygląda mu się równie bystro jak my... — Nie łudźcie się, że Świdrygiełło o tym nie wie. Sprytu mu nie brak. Jest chytry... — Trąba zamyślił się na chwilę. — I zwolenników ma sporo.

— Starych bojarów ruskiego kościoła, do którego i sam należy... — Mniejsza o przyczyny, ale ich ma. Myśli tak, jak oni, i lubi to, co oni... — Pić i mordować. — Ale to dobry wódz i oni o tym wiedzą. A im jest ich więcej, tym cenniejszy staje się dla Zakonu. Zwłaszcza w chwili obecnej... Ksiądz Andrzej odsunął się od okna i, lekko utykając, zbliżył się do kominka. Siadł na zydlu stojącym obok fotela Trąby i, oparłszy dłonie na lasce, milczał zapatrzony w ogień. Dopiero po pewnym czasie odwrócił głowę ku swemu rozmówcy. — Biskup Jakub jest poważnie chory. Kto wie, czy przeżyje ten rok. Czy wiecie, kogo Władysław chce osadzić w Wilnie? — Staram się, by krzesło wileńskie zajął Mikołaj z Gorzkowa. Znam go dobrze, bo to przecież dziekan od Świętego Floriana i też tutejszy kanonik. Myślę, że da sobie radę na tym trudnym stanowisku. — Tak, to dobry wybór... W obecnej chwili nie można dopuścić, by biskupstwo to było nie obsadzone. — Nie dopuścimy do tego. Nie może braknąć kierującej ręki ani na dzień. Wiem przecież, wiele pomocy mieliśmy od Jakuba i jak go teraz brak. — A nasza Rada nie jest Mikołajowi przeciwna? — Nie. Zresztą i w sprawie wojny oponentów w niej ubywa. Wielkopolanie potrafili zarazić nienawiścią do brodaczy i naszych panów, którzy wreszcie dostrzegli, że cały naród jest za wojną z Zakonem. A Władysław dostrzegł ten zryw wcześniej niż Rada. Mówią niektórzy, że głupi i gnuśny! Że wszystko zawdzięcza szczęściu! Ale szczęście samo nie przychodzi. Trzeba na nie zapracować. — Jednak trochę racji w tym jest, co mówią. Lubi nasz miłościwy pan pół dnia u stołu spędzać, lubi pospać do południa... — Tak. Ale i umie też trzy dni z konia nie schodzić, umie znosić trudy wojny. To natura pełna przeciwieństw, której nie sposób ocenić pobieżnym spojrzeniem. — Wy go znacie, wielebny ojcze, lepiej niż ja. Jesteście przy nim od początku... Ksiądz Andrzej uniósł się z zydla i rozpoczął wędrówkę po komnacie. W obuwiu o miękkich podeszwach stąpał cicho, to zatapiając się w gęstniejącym

już mroku, to wyłaniając się z niego, kiedy wstępował w krąg światła z kominka. Podkanclerzy zaczął teraz mówić na wpół do siebie, jak gdyby chciał głośno sprecyzować swoje rozmyślania nad ludźmi i zdarzeniami, jakby pragnął ostatecznie podsumować rezultat tych rozważań. — Pewno, że znam... Znam jego zalety i wady, bo jak każdemu, tak i jemu wad nie brakuje. Ale to człowiek wielkiego serca. Nie ma w nim pychy, jest miłosierny i przyjazny ludziom. A że nieufny? To naturalna cecha władcy. Rzemiosło panowania nauczyło go nieufności. — Niezgorszym nauczycielem był tu sam Witold — mruknął ksiądz Andrzej z głębi komnaty. — A właśnie! Ale to niepowszedni człowiek. Takie jest zresztą całe Gedyminowe potomstwo. Lingwen i Świdrygiełło wielkiej miary wodzowie, Jagiełło i Witold to władcy, jakich dziś chyba nie ma w Europie. Witold może i zdolniejszy od Jagiełły, jednak nie jemu los przeznaczył koronę. On też ma naturę pełną przeciwieństw. Lubuje się w gusłach i starych przesądach, ale wzorem dla niego jest rycerstwo zachodnie. Okrutny i zawzięty, ale szczodry. Srogi, surowy władca, któremu nieobcy serdeczny śmiech. Dba o kraj, podnosi rzemiosło i handel, ale poddanych uważa za swoich niewolników, nie wyłączając najznaczniejszych bojarów. Dla człowieka nieznającego ludzkiej natury to trudne do pojęcia. Cała zaś jego polityka to balansowanie wagi. Na jednym ramieniu trzyma Koronę, drugie zajmuje Zakon. Jeśli któreś z ramion przeważa, natychmiast przybliża się ku przeciwnemu. To sztuka nie lada! Władysław rozumie tę jego politykę i... skrycie jej sprzyja. — Sprzyja?! — Właśnie: sprzyja. Nie zapominaj, że Władysław najpierw był władcą Litwy, zanim stał się naszym królem. Litwa jest mu bliższa niż Polska. Tej miłości do rodzinnego kraju nie wyruguje żadna racja stanu. Ale i on musi rozgrywać partie na politycznej arenie, a jego przeciwnikiem jest nasza Rada Koronna. A im Litwa jest silniejsza, tym łatwiej mu prowadzić rozgrywkę z Radą, bo Litwa jest dla niego tym, czym Zakon dla Witolda. Ale warunkiem utrzymania własnej, decydującej roli jest lojalność wielkiego księcia. Stąd ciche popieranie jego polityki przez naszego króla, ale też i stąd ciągła

nieufność. Tyle razy już Witold zdradził, mniejsza o powody, że Władysław nie może sobie pozwolić na osłabienie czujności. Podkanclerzy zamilkł na chwilę. Ksiądz nie odezwał się również. Zatrzymał się przy kominku i końcem laski zsuwał ku wnętrzu tlejące węgle. Wreszcie odwrócił się od ognia i znów przysiadł na zydlu. — Już od pewnego czasu chciałem z waszą wielebnością omówić pewne swoje spostrzeżenia... — Przerwał, jakby zastanawiając się nad doborem słów. Trąba rozsunął brzegi płaszcza, gdyż od kominka zaczęło uderzać coraz mocniejsze ciepło, i założył końce palców za szeroki, skórzany pas. Spojrzał w skierowane na siebie czarne, lekko skośne oczy, w których drgały czerwone iskierki refleksów ognia. Takie same refleksy oświetlały jedną stronę zwróconej ku niemu twarzy o ściągłych, suchych policzkach z mocno zarysowanymi szczękami. — Słucham cię, bracie, mów! — Czy zaufani sekretarze waszej wielebności, Jędrzej z Brochocic i Dunin ze Skrzynna, mają określony zakres spraw, czy też prace przydzielacie im w kolejności nadejścia? Podkanclerzy odpowiedział zdziwionym tonem: — Stałego podziału nie mają. Nie uważam, aby był potrzebny. — Zatem taki czy inny dobór spraw dla każdego z nich nie zwróci specjalnej uwagi? — Oczywiście, że nie! Ale do czego zdążasz? Ksiądz Andrzej nie udzielił odpowiedzi, przechodząc z kolei do innego tematu. — Co wasza wielebność myśli o tym zaginięciu siostrzenicy Dunina? Podkanclerzy rzucił na księdza spojrzenie spod oka i odpowiedział z pewnym wahaniem: — Spotkało go wielkie nieszczęście. Wiem, jak kochał tę dziewczynę. — No właśnie... — mruknął ksiądz. — Nie poznaję go po prostu — ciągnął Trąba. — To nie ten sam człowiek. Zamknął się w sobie, ścichł, stał się jakiś powolny i dziwnie lękliwy. Żal mi go, bo widać, jak cierpi. Nie może ukryć swego bólu... — Właśnie... — powtórzył ksiądz Andrzej. — Początkowo zabiegał o pomoc u was, u wojewody, u kasztelana, prosił i mnie o wstawiennictwo. A

potem jakby stracił wszelką nadzieję. Już teraz nawet nie pyta, czy znaleziono ślady. — Tak. To człowiek złamany swoim nieszczęściem. — Czy miłość do tego dziewczęcia mogła spowodować aż takie załamanie? — Co masz na myśli? — Trąba uniósł oczy, bo ksiądz podniósł się z zydla i, utykając, znów skierował się ku oknu. — Ale leje — mruknął raczej do siebie, przybliżając twarz ku szybom. — Już który dzień? — Ty mi tu o pogodzie nie gadaj, a odpowiedz, skoro pytam! — obruszył się podkanclerzy. — To już drugie pytanie, na które mi nie odpowiadasz! Ksiądz Andrzej oparł się o parapet i odwrócił się do swego rozmówcy. — Odpowiem za chwilę — uśmiechnął się. — Wpierw przedłożę waszej wielebności prośbę. — Jakąż to? — Aby Duninowi nie dawać spraw tajnych. Niech załatwia mniej ważne. Ale nie można tego zrobić od razu. Tamte odejmować mu stopniowo... — Coś ty?! —Trąba obrócił się całym ciałem ku oknu. — Dlaczego? — To zwykła ostrożność. A teraz czas na odpowiedź. Więc, po pierwsze: siostrzenica Dunina miała wracać do matki skutkiem pisma, jakie otrzymał jej kapelan z zakonnego państwa. Było to ostrzeżenie opata z Oliwy, by zabrać ją z Krakowa, bo wkrótce miasto znajdzie się w krzyżackich rękach. — Ależ to bzdura! — Oczywiście, ale informacja ta miała na celu wywołanie strachu u osoby mało krytycznej. Stąd można przypuszczać, że komuś chodziło tylko o to, by dziewczyna opuściła Kraków. — Po co? — Aby łatwiej dokonać porwania. — Na podróżnych napadają i zwykli rozbójnicy. Skąd wiesz, że to nie ich robota? — To jest właśnie punkt drugi. List pochodzi od człowieka bliskiego Zakonowi, a rozbójnicy porywają ludzi dla okupu. Do tej pory nikt okupu nie zażądał. Jak na zbójców to dość dziwne. — Czy to wszystko?

— Nie. Następuje punkt trzeci, ten najważniejszy. Dunin ma dostęp do tajnej korespondencji... — Zaraz jutro z nim pogadam! Musi wyznać wszystko, co wie o tej sprawie! — Boże uchowaj, wasza wielebność! Najgorsze, co można zrobić! To są na razie tylko moje domysły, a nawet jeśli słuszne, on nic o nich nie śmie wiedzieć! Pozostawcie to mnie. Podkanclerzy zmarszczył brwi i schyliwszy głowę, jakiś czas siedział zamyślony. Wreszcie burknął: — Biedny Dunin... No cóż, niech, będzie, jak chcesz. — Ludzie wojewody niczego nie wykryli, ale ja już wiem, jak się to wszystko odbyło. A ponieważ wiem, tym bardziej jestem pewien, że to nie robota zbójców, w każdym razie nie tych z gościńców. — Skoro wiesz, to mówże, do czarta! — zniecierpliwił się podkanclerzy. — Wasza wielebność, nie przystoi duchownemu... — Ksiądz Andrzej uśmiechnął się przy tej uwadze. — Nie pleć głupstw! Jest nas tylko dwóch! No, gadaj! — Napad odbył się dwie mile za Trzebinią. Poczet dziewczyny został otoczony przez przeważającą liczbę napastników i bez walki uprowadzony w boczną drogę. Dokonano tego tak szybko i sprawnie, że na gościńcu nie zostało żadnego śladu. Te znaleźliśmy dopiero na dalekiej polanie, obok szałasów porzuconych przez smolarzy. Tam ludzi z orszaku wymordowano i zakopano z resztkami spalonej karocy, a dziewczynę i konie uprowadzono. Trąba pokręcił głową. — Okrutna, ale przemyślna robota. — Otóż to. Nie zbójecka. Ci pozostawiliby trupy i kolasę na gościńcu. — To ważna sprawa — mruknął z troską podkanclerzy. — Bardzo ważna! Trzeba dziewkę wydobyć z ich rąk. Dokąd nie wróci, Dunin jest w położeniu bez wyjścia. — Dobrze, że to rozumiesz, bracie Andrzeju, ty, który trzymasz pieczę nad bezpieczeństwem i tajemnicą naszych poczynań! Bacz jednak, byś wypalił i to oko zaglądające w nasze kotły! — Bądźcie spokojni, wasza wielebność.

— Ale wiedzieć, co się dzieje u nich, to teraz ważniejsze, niż kiedykolwiek było! — dorzucił nadal podnieconym tonem Trąba. Widać było, że usłyszana wiadomość wstrząsnęła nim. Ksiądz Andrzej uśmiechnął się lekko. — Wiem i o tym, wasza wielebność. Nasi ludzie są w każdym zakonnym mieście. Pracują przy kościołach, w młynach, browarach, po oberżach, wśród włóczków, w zakonnych stajniach, magazynach, zbrojowniach, wszędzie tam, gdzie może dotrzeć najemnik. Mamy i miejsca, gdzie postrzegacze dostarczają wiadomości. Są to przeważnie plebanie, bo niższe duchowieństwo w większości pochodzi z Polski, a od proboszczów pisma idą przez granicę do Włocławka. Tamtejsze biskupstwo ma specjalnych gońców, a ci stacje z rozstawnymi końmi, więc wiadomości dochodzą w kilka dni od chwili wysłania przez plebanię. Pisma z obszaru wschodniego otrzymuje opat Łukasz. Idą do Trok, do tamtejszego klasztoru. — Kiedy przybył ostatni goniec? — Onegdaj. Jeden z proboszczy komturstwa w Golubiu musiał uchodzić, gdyż brodacze pojmali jego łącznika. — Gdzie jest teraz? — Dotarł do Włocławka. Poleciłem, by na razie tam pozostał. — Uzupełnisz ten ubytek? — Już wysłałem brata Erazma. On tam będzie przebywał i kierował naszymi ludźmi na miejscu. — To ten dominikanin? Nie zaniedbuj powiadomić mnie, jak sobie radzi. No, ale zrobiło się już późno. Zwalniam cię, bracie. Idź z Bogiem. Korytarz był pusty i ciemny, bo paliły się tylko z rzadka porozwieszane kagańce, rzucając słabe, chybotliwe światła. Pałacowa straż stała nieruchomo, oparta na glewiach. Ksiądz Andrzej, podpierając się laską, przemierzał korytarz cichym krokiem, a jego cień wielki i czarny, sunął za nim ślizgając się po ostrołukach sklepienia. DO WŁOCŁAWKA KOLEJ dotarła w godzinach popołudniowych. Mimo że do zachodu słońca pozostało jeszcze sporo czasu, gospodarz zarządził postój. Była tu kolejna stacja celna, szyper musiał więc mieć czas na uiszczenie książęcej opłaty. Rozważając w ciągu ostatnich dni sytuację, Czarny postanowił zejść do miasta. Ale po warszawskim nieposłuszeństwie Dzieweczki na postojach

pełniło straż dwóch ludzi z załogi szkuty. Przeszkodę tę należało zatem pokonać, i to za dnia, bo chociaż miasto nie miało obwarowań, ale pałac biskupi był otoczony murem, nocą więc dostać się doń było niemożliwe. Kolej przepłynęła obok katedry wznoszącej się dwiema niedokończonymi wieżami ponad dachami obsiadłych ją domów. Były spowite siecią rusztowań. Biskup Jan, zwany Kropidłem, kończył wreszcie budowę ciągnącą się już bez mała siedemdziesiąt lat. W pobliżu, wśród zieleni drzew, rozsypały się domy kapitulnych kanoników. Nieco dalej, na wzniesieniu opadającym ku rzece, pięły się w górę ziemne waty książęcego grodu, a na Podgrodziu, schodzącym ku brzegowi chaotycznym skupieniem zabudowań, pomiędzy domostwami wyrobników, rybaków i czynszowników książęcych, czerwieniały mury spichrzów i browarów słynnego włocławskiego piwa. Tratwy zatrzymały się przy ujściu Zgłowiączki. Kiedy zostały już umocowane, Czarny odszukał Jaksę i odciągnął go na bok. — Chcę, żebyś mi pomógł. Muszę zejść do miasta. — Po co? — Nie pytaj, a pomyśl, jak to zrobić. — Teraz, za widna? Nie możesz poczekać, aż się ściemni? Tu bram nie ma. — Albo są. Chcę dostać się do biskupiego pałacu. — Patrzcie go! — Rudy gwizdnął. — Jego eminencja oczekuje na waszą wielmożność? — W pałacu mieszkają nie tylko biskupi. Masz jakiś pomysł? Jaksa popatrzył wzdłuż piaszczystego brzegu. Kolej ciągnęła się długim pasem tratew i statków. Komiega i szkuta były widoczne tylko częściowo, gdyż zasłaniało je zadrzewienie rybackich domostw przysiadłych nad samą wodą. Strażnika szkuty nie było więc widać. Natomiast drugi, postawiony przy tratwach, siedział nieopodal na kamieniu i rozglądał się wokół. — Pilnuje nas, jakbyśmy byli więźniami — mruknął Rudy ze złością. — Do tamtych płotów pół stai. — Czarny wskazał przed siebie. — Abym ich dopadł, to pies z nim tańcował. — Spróbuję go zagadać — zaproponował Rudy. Czarny rozejrzał się na boki.

— I jeszcze jedno. Gdybym nie wrócił, pilnuj, co stanie się z dziewczyną. Zwłaszcza nie przegap Torunia... Rudy zmierzył towarzysza zdumionym spojrzeniem. — Coś ty...? Dlaczego miałbyś nie wrócić? — Może się różnie zdarzyć. To zwykła przezorność. — Same tajemnice. Cóż ci jednak z tego, że będę wiedział, co zrobili z dziewczyną, jeżeli rozejdziemy się? — Skoro będziesz już wiedział, staraj się szybko dotrzeć do Krakowa. Tam się spotkamy. — Gdzie? — rzucił Jaksa z rozbudzonym zainteresowaniem. — W oberży „Pod Turem”. — Dobryś! Tyle tu zarobię na tej gównianej robocie, że starczy na podróżną kolasę i oberżę! — Płacić tam nie będziesz. Powiesz gospodarzowi, żeś przyjaciel Czarnego. On już będzie wiedział, gdzie mnie szukać. — Skoroś taki znany, to po co włóczysz się po świecie? — Wypomniałeś mi ciekawość, a widzę, żeś sam nie lepszy. No ruszaj, bo za długo już gadamy i może lada chwila wrócić gospodarz. Jaksa kiwnął głową i już bez słowa skierował się ku wartownikowi. Czarny obserwował, jak po chwili obaj stali naprzeciw siebie, prowadząc dyskusję ożywioną gwałtownymi gestami. W paru skokach przebył przestrzeń dzielącą go od krzaków otaczających najbliższe domostwo. Potem minął jakieś obejście, przeskoczył parę płotów i wreszcie znalazł się na placu targowym. Tu, przepytawszy o drogę, ruszył dalej. Wkrótce dotarł pod mur okalający budowle, z których widział jedynie rzędy górnych okien i dachy pokryte zaśniedziałą blachą. Brama miała rozwarte wierzeje ukazujące sklepione ostrołukiem mroczne przejście. W masywie ceglanego muru czerniały wąskie szpary strzelnic i otworów okiennych. Kiedy Bert zagłębił się w mrok przejścia, zastąpiło mu drogę dwóch strażników uzbrojonych we włócznie i krótkie miecze zwisające u skrzyżowanych na piersiach pasów. — Dokąd, obwiesiu?! — warknął jeden z nich. — Pryskaj stąd! Czarny nie przejął się jednak ostrym tonem. — Prowadź do burgrabi! I bacz na słowa!

— Wynoś się! — wrzasnął drugi strażnik, zamierzając się drzewcem włóczni. — Bo oberwiesz po łbie. — A ty stul gębę i rusz się, psi synu, po burgrabię! Pewność siebie i ostry ton słów odniosły skutek. Strażnik zawahał się. — Burgrabi tu nie ma — burknął. — Zarządcą jest brat Michał. — A więc chcę mówić z bratem Michałem! I to zaraz, bo czasu mam mało! Ich podniesione głosy grzmiały w niskim przejściu spotęgowane echem. W tej chwili w bocznej ścianie otworzyły się okute drzwi i stanął w nich wysoki, chudy mnich w brunatnej sutannie. — Co się tu dzieje? — rzucił spokojnie, ale tonem przywykłym do rozkazywania. Czarny postąpił ku niemu parę kroków. Ujrzał w mroku chudą twarz i dwoje przenikliwie wpatrzonych w siebie oczu. Podchodząc do mnicha, dwoma ruchami palców rozpiął guziki kurty. Ukazał się pod nią szeroki, skórzany pas przytrzymujący spodnie, a za pasem rękojeść myśliwskiego noża. Wzrok mnicha przesunął się z twarzy przybysza na rękojeść tego noża. Była wykonana z bawolej kości, z delikatnym ornamentem w miejscu uchwytu. Ku górze zaginała się w kształt głowy orła z drapieżnym dziobem i ostro wyrzeźbionym rozwartym okiem. — Czy udzielicie wędrowcowi krótkiej gościny? — rzucił Czarny półgłosem, nie spuszczając oczu z twarzy mnicha. Ten na moment opuścił powieki i lekko skinął głową. — Chodź, bracie. Utrudzony wędrowiec zawsze znajdzie u nas spoczynek. Krótki ruch dłoni wystarczył, by obaj strażnicy szybko usunęli się na bok. BYŁO JUŻ BLISKO DO ZACHODU słońca, kiedy Benko, polując w południowej stronie puszczy, dotarł do rzeki. Podmokłe w tym miejscu brzegi zarastała szerokim pasmem trzcina. Za nią świeciła powierzchnia wody, a dalej ciągnęła się znów ściana sitowia przeciwległego brzegu, tworząc zielone, szumiące koryto. Dalej stał bór nieruchomy, tajemniczy i groźny. Po ciemnym wnętrzu lasu światło otwartej przestrzeni raziło oczy. Benko stał chwilę, ogarniając wzrokiem rozległą przestrzeń wody. Z ruchliwego

gąszczu zarośli, pełnego szmerów, szelestów i ptasich pisków, coraz to wystrzelał w górę skrzydlaty pocisk i czas jakiś krążył w powietrzu. Potem znów opadał w zaciszne schronienie trzcinowych ostępów, mimo że błękitny bezmiar nieba, z białymi płachtami wolno sunących obłoków, zdawał się tchnąć spokojem i bezpieczeństwem. Ale na północnej stronie, w sinej mgiełce dalekiej przestrzeni, ponad ciemną koronką wierzchołków drzew biegła ku górze wąska strużka dymu, rozciągając się w brudną, wlokącą się po niebie smugę. Benko zauważył ją od razu, ale refleksja nad przyczyną odległego pożaru przyszła nieco później. Trzebienie puszczy czy przypadkowo zaprószony ogień? A potem nagle zjawiła się obawa, nieomal przerażenie. To był przecież kierunek jego własnego domu. Ogarnięty strachem, podrzucił łokciem kuszę, by lepiej ułożyła się na plecach, i ruszył skrajem lasu w dół rzeki, ku czółnu ukrytemu wśród sitowia. Po godzinie szybkiego marszu dopadł i trzęsącymi się rękami zepchnął na wodę. Czółno było drążone w kłodzie drzewa, chybotliwe i niepewne. Paru gwałtownymi ruchami wiosła skierował je ku środkowi rzeki, tam gdzie nurt jej był najbystrzejszy. Rozpoczęły się godziny nieprzerwanej ani na chwilę pracy wiosłem, z sercem ściśniętym przeczuciem nieszczęścia. Czółno leciało z prądem jak ślizgający się po wodzie ptak. Gdy minął wreszcie ostatni zakręt rzeki, była już pora przedświtu. W szarzyźnie wstającego dnia, pomiędzy liśćmi nadbrzeżnych chaszczy ujrzał czerwień żarzących się zgliszcz i noc powróciła znów, ogarniając świat. Dom postawiony tego lata, a więc z niezupełnie jeszcze wyschłego drzewa, ocalał. Jedna ściana była wprawdzie osmalona żarem palących się obok zabudowań, ale przybyli na widok pożaru kmiecie — na swoje szczęście już po odjeździe napastników — zdołali nie dopuścić do dalszego postępu ognia. Ocalili również część stajni, a rozpierzchły inwentarz łapano jeszcze do późnej nocy. Relację tę zdawał Benkowi siwy Lasota, rówieśnik i towarzysz młodości jego ojca. Ten znów przebieg napadu znał z opowiadania ukrytego w zaroślach Tomka. Chłopak widział, jak Benkową Zytę, chyba nieprzytomną, wyniósł z domu rycerz. Potem nieznani najeźdźcy związali ją i uprowadzili z sobą.

Benko wysłuchał kmiecia z nieruchomą, niemal kamienną twarzą. Kim zaś byli napastnicy, domyślił się, kiedy za brodem znaleziono zwłoki człowieka, w którym rozpoznał Ulika. Z następnych dni pozostało mu w pamięci tylko jedno wspomnienie. Chwila, kiedy wszedł do domu i stanąwszy na progu małżeńskiej alkowy, ujrzał w blasku świtu jej wnętrze. Srebrna poświata sączyła się z okna. W martwym bezruchu trwały sprzęty i rzeczy znane kiedyś dobrze, przyjazne, swoje. Teraz były obce i wrogie, bo bezlitośnie obojętne, bo nie krzyczały razem z jego sercem. Przewrócony zydel sterczał nogami do góry, na skrzyni leżała zapaska Zyty, w rogu tkwił kołowrotek, którego już nie dotknie jej stopa. A ich posłanie, gniazdo wspólnego spoczynku i najczulszego zespolenia, skotłowanym kłębem pościeli, zmiętej i zbrukanej śladami błota obcych nóg, świadczyło o tym, co się stało. Była to otchłań, w której pogrążał się wyobraźnią, zaciskając usta, by nie krzyczeć. Potem obraz tego, co zaszło, wciąż trwał. Świat raptem opustoszał i wszystko przestało mieć znaczenie. Nie czuł potrzeby snu ani pożywienia. Jego kmiecie, z delikatnością nieoczekiwaną u tych przywykłych do twardego życia ludzi, dostarczali mu posiłków i próbowali odciągnąć myśli ku powszednim troskom dalszego bytu. Były to jednak daremne wysiłki, bo nie słyszał ich słów ani nawet nie dostrzegał ich obecności. Jedzenie pozostawało nietknięte, a on, z twarzą podpartą na rękach, trwał godzinami bez ruchu. Więc troszczyli się już tylko o ocalały dobytek i inwentarz, jego samego nie nagabując. Może człowiecza rozpacz wypali się i myśli wrócą do zwykłego biegu. Myśl wróciła, ale inna. Pewnego wieczoru, siedząc przy ognisku, jakby się ocknął z otumanienia. Od zgliszcz szedł zapach spalenizny, z tyłu czerniał zrąb opuszczonego domu, a obok stały resztki ścian niedopalonej stajni. Teraz spędzał w niej noce, leżąc na garści siana i patrząc w rozgwieżdżone niebo. Niepodsycany ogień ledwie co pełgał płomieniem po tlejących węglach. Poczuł na plecach chłód idący od rzeki. Siedział jeszcze chwilę, wpatrując się w znikające płomienie, po czym uniósł się na nogi i stał z pochyloną głową, jak gdyby nasłuchując sobie tylko znanego wołania, idącego nie wiadomo skąd, z czarnej otchłani lasu za rzeką czy z bezmiaru rozgwieżdżonego nieba.

Wreszcie odwrócił się i ruszył ku stajni. Nie było w niej ciemniej niż na dworze, gdyż poprzez częściowo spalony dach docierało tu światło gwiazd i wstającego nad puszczą księżyca. Podszedł do ściany i zdjął wiszącą na drewnianym kołku uździenicę. Odpiął wodze i uniósłszy głowę, obserwował nadwęglone belki stropowe. Jedna z nich wydała mu się dostatecznie mocna i najbardziej przydatna. Podszedł do niej i przerzuciwszy koniec rzemienia, zawiązał na nim węzeł. Potem, ściągnąwszy go ku górze, szarpnął po gospodarsku parę razy, by upewnić się, czy trzyma mocno. Próba dała dobry wynik, więc u drugiego końca rzemienia sporządził pętlę. Wreszcie podsunął obrócony do góry dnem cebrzyk do pojenia koni. Po dokonaniu tych przygotowań spojrzał ku górze i wolno, z rozwagą przeżegnał się. Jednak czas jego jeszcze nie nadszedł. W chwili bowiem, kiedy miał wstąpić na cebrzyk, raptem rozległo się z ciemności wołanie: — Hej, jest tam kto?! Jednocześnie w wejściowym otworze ukazał się kontur postaci. Ciemna sylwetka stała nieruchoma i milcząca. Benko wypuścił z ręki pętlę, która kołysała się lekko. Chwilę patrzyli na siebie bez słowa. Wreszcie rozległ się głos przybysza, pozornie obojętny, jakby scena, którą zastał, uszła jego uwagi. — Ty jesteś Benko? — Tak. A ty kto jesteś? — Dla ciebie — Boży wysłannik. Chodź ze mną. Przybysz obrócił się i wyszedł ze stajni, nie oglądając się za siebie, jak gdyby wykonanie polecenia uważał za przesądzone. Podszedł do tlejącego ogniska, dorzucił do ognia parę szczap i nasunął na nie żar, by łatwiej chwycił je płomień. Potem wyprostował się, spoglądając przez ramię na wolno zbliżającego się Benka. — Wiem, co się tu stało — odezwał się spokojnie. — Opowiedzieli mi kmiecie. Siadaj, porozmawiamy. W świetle na nowo rozbłysłego płomienia Benko ujrzał drobną twarz pełną zmarszczek, z zaciśniętymi w wąską linię ustami. Nieznajomy ubrany był w obszerną opończę, której kaptur opuścił teraz na ramiona, ukazując łysą czaszkę z otokiem siwych włosów.

Sam usiadł pierwszy, odrzuciwszy skraje opończy, bo od ognia szło ciepło. Benko ujrzał pod spodem napierśnik z twardej, wyrobionej skóry, a za pasem frankoński toporek i nóż o prostym, długim ostrzu, ukrytym w pochwie. Zajął miejsce po drugiej stronie ognia i bez słowa obserwował przybysza. Początkowe zniecierpliwienie wywołane jego nieoczekiwanym zjawieniem się minęło, natomiast pragnienie ucieczki od męki własnych myśli zaczęło powracać. Milczał więc, cierpliwie oczekując na chwilę, kiedy znów pozostanie sam. Przybysz raz i drugi rzucił krótkie spojrzenie na jego ściągniętą cierpieniem twarz o głęboko zapadniętych oczach, wreszcie przerwał zaległe milczenie: — Pytałeś, kto jestem. Zanim przejdziemy do innych spraw, powinieneś to wiedzieć. Otóż jestem wędrownym kupcem z Krakowa, a nazywam się Erazm. Ciągnę do Prus bocznymi ścieżkami. Jak wiesz, my, kupcy, nie lubimy traktów, bo tylko duże tabory kupieckie są na nich bezpieczne. Juczne konie i pachołków pozostawiłem u twoich kmieci. Oni też powiedzieli mi, co tu zaszło. Pomyślałem więc sobie, że może na coś się przydam... Przerwał na chwilę i schyliwszy się poprawił ognisko. Potem uśmiechając się samymi tylko kącikami warg, dokończył: — I chyba istotnie przydałem się... Benko uniósł wzrok i spojrzał w zupełnie jasne, jakby wyblakłe oczy o uporczywym, ostrym spojrzeniu. — Jesteś tego pewny...? — Wątpisz? Tylko Bóg może odebrać nam życie. Człowiek tego prawa nie ma, a jeśli je łamie, ulega karze wieczystego potępienia. A ty, głupi człowieku, wybrałeś mękę wieczystą, uciekając od krótkiej, doczesnej. — Bo tej już wytrzymać nie mogłem — mruknął Benko. — Nie mogłeś...? Ale dokąd chciałeś uciec? Z jednej męki w drugą, już bez końca i stokroć gorszą! I to miał być ratunek? Benko zaczął mówić na wpół do siebie: — A więc nie ma ucieczki? Muszę znosić boleść, której znieść nie sposób? — Oparł łokcie o kolana i chwyciwszy głowę w dłonie, powtarzał z uporem: — Nie, nie mogę... I jakże mam żyć, skoro i z hańby wyrwać jej nie umiem, i nie wiem nawet, na kim jej hańbę mam mścić...

Erazm bez słowa obserwował Benka. W jego spojrzeniu pojawił się wyraz współczucia, ale głos, którym przerwał słowa młodego mężczyzny, był ostry i opryskliwy: — Weź się w garść! Zduś w sobie myśli i zabierz się do roboty! Benko znieruchomiał i gorzki grymas wykrzywił mu usta. — Do roboty mówisz? Dla kogo, skoro ją straciłem? — Nie straciłeś! Przecież ona żyje! — Wolałbym, aby zmarła. Ona już nie dla mnie. — A dlaczegóż to nie? — Bo ma ją inny. Daj mi spokój! — wybuchnął nagle. — Nie mogę tego znieść! — Nie wrzeszcz, mów spokojnie. Przecież nie poszła z własnej woli. — Cóż z tego? Zhańbionej pozostała tylko śmierć! Oby chociaż z mojej ręki... Byłoby jej lżej... — Opamiętaj się, ślepy człowieku! Chcesz żonę karać za gwałt, który jej uczyniono? Cóż ona winna? — Kto mówi o karze? To wyzwolenie z hańby... — Najpierw musisz ją znaleźć. Benko opuścił z rezygnacją głowę. — Właśnie... Ale jakże to mara zrobić? Wszystkie te dni i noce rozmyślałem nad tym i nie widzę sposobu. — Pomówimy jeszcze o tym. Teraz mam ci do powiedzenia co innego. Kiedym przygotowywał w Krakowie tę kupiecką wyprawę, już słyszałem o tobie. Benko spojrzał ze zdumieniem na Erazma. — O mnie? Przecież ja tam nikogo nie znam! — Czyżby? Toś zapomniał o księdzu Andrzeju z Lubrańca, co tu był zeszłego lata? — A prawda! To on teraz w Krakowie? — Tak. I pamięta o tobie. To właśnie on prosił mnie, abym cię tu odwiedził i pozdrowił od niego. Nie wiedział jeszcze o nieszczęściu, jakie cię spotkało. — Podziękuj mu za pamięć. — Ale to nie wszystko. Ksiądz Andrzej chciałby wiedzieć, co się stało z Ulikiem? Czyś dawno go widział?

Benko popatrzył w oczy gościowi. — Czy tylko handlem się trudnisz? Erazm uśmiechnął się lekko. — Tylko, bracie. Zapamiętaj sobie, że tylko handlem i niczym więcej. Ale jako kupiec lubię wiedzieć to i owo. Nie wiadomo nigdy, co może być pomocne w interesach... — Ksiądz Andrzej nic więcej ci nie mówił? — Owszem. Miałem cię pozdrowić i życzyć, by święty Bruno strzegł twego dnia, a święty Marek nocy. Benko skinął głową potwierdzającym gestem. — Ulik nie żyje. Zabili go przy brodzie. To on ich tu przywiódł. — Tak sądziłem. A teraz skoro już wiesz, co trzeba o mnie, słuchaj uważnie, co ci powiem. Człowiek ten, mały i niepozorny, o przeciętnym, niczym niewyróżniającym się wyglądzie, mówił spokojnie, bez podnoszenia głosu, ale siła jego indywidualności zmuszała do posłuchu, toteż Benko mimo woli utkwił skupiony wzrok w jego twarzy. — Dałeś się ugiąć swojemu nieszczęściu. Zrzucisz teraz jego brzemię i staniesz do pracy, którą ci wskażę. Spodziewam się, że ją przyjmiesz, bo pozwoli ci ona służyć i twojej własnej sprawie. Czy znasz niemiecki? — Znam. — A litewski i ruski? — Trochę. Tyle co od jeńców, których miał ojciec. — Na początek wystarczy. A więc jeśli chcesz, dam ci możność dotarcia do krzyżackiego kojca. Tam wykonując otrzymane zadania, będziesz miał jednocześnie możność szukania śladów swojej żony. — Jakie to będzie zadanie? — Odpowie ci na to człowiek, do którego cię skieruję. On ci twoje zadanie wyznaczy i on wymyśli sposób na wprowadzenie cię w malborskie mury, bo tam musisz się znaleźć. — Kto jest ten człowiek? — A więc przyjmujesz moją propozycję? Benko gwałtownie pochylił się do przodu. — Tak! Po stokroć tak! Jak trzeba, to będę i najmarniejszym z marnych, abym tylko mógł dopaść tego psa! A wówczas — biada mu...

Erazm przyglądał się Benkowi spod oka. — Ale pamiętaj — uniósł dłoń do góry ostrzegawczym gestem — zawsze, w każdym wypadku poruczone ci zadanie musi być na pierwszym miejscu! To musisz zaprzysiąc, a więc najpierw zastanów się dobrze, czy przysięgi zdołasz dotrzymać. Benko opuścił głowę i siedział jakiś czas ze zmarszczoną brwią. Wreszcie uniósł wzrok na Erazma. — Jeślibym miał stracić sposobność, którą mi wskazałeś, nie mam po co żyć, a bez takiej przysięgi nie dasz mi pomocy, więc przysięgam ci, że nie uczynię nic dla siebie, co by w czymkolwiek zaszkodziło zadaniu, które mi dacie. Ono niech będzie pierwsze, tak mi dopomóż Bóg! Erazm skinął głową. — Dobrze. A więc słuchaj. Jutro przed rozstaniem dostaniesz ode mnie pismo, którego masz strzec jak źrenicy oka. Potem udasz się na Litwę, do Trok, gdzie zgłosisz się do klasztoru Benedyktynów i oddasz pismo do rąk opata Łukasza. Będziesz pod jego pieczą i będziesz czynił to, co on ci rozkaże. Ale już teraz mogę ci powiedzieć, że jeśliś sam przywykł do rozkazywania, musisz nauczyć się posłuszeństwa; jeśliś hardy — musisz umieć słać się pod stopy; jeśli kochasz wolność — bacz, byś zdołał żyć w okowach. Nie będzie ci wolno być sobą, nigdy, ani przez chwilę, nawet we śnie, bo sen bywa zdradliwszy niż jawa. Pamiętaj, że będziesz żył wśród wrogów, ale masz być ich przyjacielem, powiernikiem, a nawet pomocnikiem. Wtedy będziesz człowiekiem, który nam jest potrzebny, a resztę wskaże ci ojciec Łukasz. — Mam teraz po co żyć... — rzucił cicho Benko, wpatrując się w ogień. — Wypocznij, bo jutro czeka cię podróż. Ja wracam do swoich pachołków, a ty przyjdź o świcie po pismo, będzie gotowe. Sen nadszedł twardy i krzepiący, pierwszy taki od wielu dni. Mimo to Benko zerwał się na nogi, kiedy pierwsza różowość pojawiła się ponad puszczą. Ogarnął się i ruszył ku kmiecym zagrodom położonym o kilka staj od gródka. Obudził śpiącego jeszcze Lasotę, a potem odszukał Erazma. Ten wręczył mu złożony kawałek szarego, zapisanego łaciną papieru, w którym romańskie litery, biegnące równymi rzędami, stanowiły o jego dalszych losach.

— Ruszaj tedy w swoją drogę, bo nic tu już po tobie. I pamiętaj o przysiędze! — Masz rację, nic już tu po mnie... — cicho powtórzył Benko, kiedy poczet dziwnego kupca, składający się z dwóch jeźdźców i trzech jucznych koni, zniknął w lesie. — Odjeżdżam, stary — zwrócił się Benko do Lasoty — i nie wiem, czy i kiedy wrócę. A póki nie wrócę, zwalniam was z danin i opłat. Inwentarz, który został, rozdzielisz sprawiedliwie pomiędzy ludzi. Ja biorę tylko gniadego. — Jedziesz sam? — Sam. I jeszcze jedno. Obejdź zagrody i powiedz, by nie biegli, jeśli ujrzą ogień. Gasić go nie będzie trzeba... — Co chcesz uczynić? — Zostawić po sobie popiół, by rozwiał go wiatr. Niech wszelki ślad po mnie zniknie. — Benko! Taki dom! I tyle dobra, broni, sprzętów! Opamiętaj się! — Nic mi po tym. A nie dam nikomu, czego dotykały jej ręce. No, dość tego gadania! — przerwał raptownie. — Bądź zdrów! Kiedy Benko, kierując się na wschód, wjeżdżał pomiędzy pierwsze drzewa lasu, dom podpalony jego własną ręką buchał w niebo olbrzymim słupem ognia i dymu. Słyszał za sobą huk i trzaskanie tego ognia, ale nie obejrzał się ani razu. DNI PŁYNĘŁY JEDNOSTAJNIE jeden po drugim, wypełnione pracą, której towarzyszyło ciągłe gorzkie poczucie winy, bezradność i lęk. Strach nie opuszczał księdza Dunina ani na chwilę, zatruwając dzień i budząc po nocy. Nie był to jednak strach o siebie, bo ze swoim losem pogodził się z chrześcijańską pokorą. Bał się o los Uny, jak mu się zdawało, zależny tylko od niego. Od jego zaparcia się siebie, posłuszeństwa i rezygnacji. Żyjąc w tym stanie ducha i umysłu, nie zwrócił uwagi, że zakres spraw poruczonych mu zawęził się tylko do stosunków z Litwą, a podpis podkanclerza na jego pismach wyglądał nieco inaczej niż dotąd, gdyż kończył go teraz zamaszysty zakręt. Nie wiedział też, że kancelaria wielkiego księcia została uprzedzona inną drogą, jak należy traktować pisma z takim podpisem. Podkanclerzy Trąba wrócił do sprawy swego kanonika w jednej z kolejnych rozmów z księdzem Andrzejem.

Wyszedł w gronie dostojników z wieczerzy u króla i pożegnawszy ich, skinął na proboszcza. Ruszyli we dwóch korytarzem w stronę kręconych schodów prowadzących na następne piętro, gdzie mieli swoje komnaty. Ksiądz Andrzej przystanął jednak u pierwszych stopni. — Nie idziesz do siebie? — rzucił podkanclerzy, obracając się ku proboszczowi. — Jeszcze nie. Mam spotkanie w grodzkim urzędzie. — Pilne? — Może poczekać, jeśli wasza wielebność chce ze mną mówić. — To dobrze, bo ostatnio nie miałem ku temu okazji. Siądziemy sobie tu... Trąba podszedł do okiennej niszy, w której stała kamienna ława, wskazując proboszczowi miejsce obok siebie. Ten najpierw spojrzał w obie strony pustego o tej porze korytarza, a upewniwszy się, że w jego odległych perspektywach widać było jedynie nieruchome sylwetki pałacowej straży — usiadł. — Co z Duninem? — rzucił bez wstępów Trąba. — Czy odbyłeś z nim rozmowę? — Nie. — Jeszcze nie? Dlaczego? — zdziwił się podkanclerzy. — Bo powstała sytuacja jest dla nas korzystna. Obecnie Zakon otrzymuje wiadomości, które chcemy, aby otrzymywał. Czy ten ostatni konspekt pisma już Dunin opracował? — Masz na myśli nasze ostrzeżenie wielkiego księcia, że w razie wojny Litwy z Zakonem pozostaniemy na uboczu? — Tak. — Oczywiście! Zależy mi, by Ulryk był tego mniemania. Im mniej czasu będzie miał na przygotowania do rozprawy z nami, tym lepiej. Rzecz prosta, list podpisałem tak, jak to ustaliliśmy. W ten sposób adresat wie, że nie należy brać go pod uwagę. — A więc wasza wielebność widzi, że Dunin spełnia ważną rolę. Rozmowa z nim uniemożliwiłaby taką grę. — Hm... Może masz rację.

— Bez wątpienia, bo to nie jest człowiek zdolny do udźwignięcia podwójnej roli. Już i ta presja, pod którą żyje, wydaje się być ponad jego siły. Mam go na oku i doprawdy z trudnością przychodzi mi udawanie ślepego. — A więc nie masz już żadnej wątpliwości? Ksiądz Andrzej skinął głową, ale nie odpowiedział od razu, gdyż w korytarzu rozległy się kroki i dwóch dworzan, zajętych rozmową, minęło wnękę, w której siedzieli. Podjął temat dopiero, gdy ich kroki zaczęły ucichać. — Żadnej, wasza wielebność. Kazałem go obserwować jednemu ze swoich ludzi. Dwa dni temu człowiek ten został zasztyletowany... — Co mówisz?! — Podkanclerzy uderzył dłonią o kant ławki. — Niech to piorun trzaśnie! Gdzie? — W zaułku, koło oberży „Pod Wesołym Żakiem”. — Może to zwykła bójka? Po prostu przypadek? — Dawno przestałem wierzyć w takie przypadki. Moim ludziom nie wolno wdawać się w bójki. Ten otrzymał uderzenie w plecy. — I uważasz to za dowód? — W głosie Trąby zadrgało lekkie wahanie. — A wasza wielebność nie? — Ksiądz Andrzej spojrzał w twarz dostojnika. — Kogo śledził ten biedak? Bo przecież nie samego Dunina? — Ba! O to chodzi, że zabójstwem tym zatarli ślad! — A więc to działanie całego zespołu? — Już porwanie dziewczyny tego dowiodło. — A czy nie uważasz, że należy zająć się i tą dziewczyną? Mamy przecież takie możliwości. Chcę wiedzieć, co się z nią stało, a zwłaszcza gdzie jest. Wyrwanie jej z zakonnych rąk uratuje Dunina. Na to mamy jeszcze czas. Póki Dunin jest posłuszny, nic jej nie grozi. — Co masz zamiar teraz robić? — Dotrzeć do grubej zwierzyny. Sprawę tę już poruczyłem człowiekowi, którego uważam za jednego ze zdolniejszych. — Miałeś już wiadomość od brata Erazma? — Tak. Zabito łącznika, punkt przerzutowy z komturstwa Golub został zlikwidowany. Całą organizację na tym terenie musimy odbudowywać na nowo. — A więc zamordowali jeszcze jednego z naszych ludzi?

— Nie, ale zgwałcili i porwali mu żonę. Brat Erazm zaproponował poszkodowanemu, by podjął się roboty na terenie Prus. W ten sposób będzie mógł poszukiwać śladów żony, jednocześnie wykonując i nasze zadania. A zbieżność interesów jest najlepszą gwarancją dobrej roboty. — Hm... Jak na mój gust, zbyt cynicznie traktujesz ludzi. Ksiądz Andrzej uśmiechnął się. — Takie są wymogi naszej służby. Mówiłem już waszej wielebności, że do brata Erazma można mieć zaufanie. Podkanclerzy uniósł się z ławki. — Zatem Dunina wolisz nie ruszać? — Nawet przeciwnie. Musimy dołożyć wszelkich starań, by obecny stan trwał jak najdłużej. W ten sposób odniesiemy dwie korzyści. Trąba spojrzał spod oka na proboszcza. — Rozumiem... Podsuwanie fałszywych informacji i złapanie tropu do zakonnych ludzi tu, w Krakowie? Ksiądz Andrzej skinął głową, po czym dorzucił bez akcentu pochlebstwa, jedynie jako stwierdzenie faktu: — Wasza wielebność, jak zwykle, od pierwszego spojrzenia trafnie ocenia położenie. Mimo to Trąba pogroził mu palcem. — No, no... bracie... Chcesz mnie zjednać pochlebstwem? Niepotrzebnie, bo bez zbieżności interesów służę memu panu, jak umiem najlepiej. Zostań z Bogiem! GOSPODA „POD WESOŁYM ŻAKIEM”, przez bywalców zwana potocznie „Pod Gnatem”, znajdowała się przy ulicy Szrotarskiej. Nie była miejscem zebrań żadnego z cechów, zapewne z racji nie najlepszej opinii, bo jej goście przeważnie nie mieli stałych i określonych zarobków. Ale właścicielowi wystarczyło, że płacili — reszta nie była ważna. Sam z niejednego pieca chleb jadał, ale zająwszy się wyszynkiem, zajęcia już nie zmieniał. Wiek zresztą i tusza nie pozwalały na bardziej ruchliwą pracę, nie mówiąc już o rzemiośle z młodych lat, kiedy to — jak przebąkiwano — rzekomo trudnił się rozbojem po gościńcach. Ale jeśli nawet o tym mówiono, to tylko po cichu, bo i teraz karczmarz miał opinię człowieka, z którym lepiej żyć w zgodzie.

Gospoda zajmowała parter dwuokiennej kamieniczki. Na piętrze znajdowało się parę gościnnych izb dla podróżnych lub zapóźnionych gości, którzy woleli przenocować na miejscu pijatyki niż narażać skórę, wracając po nocy do domu. Mieszkania znajdowały się w oficynie, nad stajniami i wozownią. Drzwi od tych pomieszczeń wychodziły na kryty krużganek obiegający dom od podwórza. Z racji wczesnej pory sala była jeszcze pusta. Otyła postać gospodarza tkwiła w mrocznym kącie, skąd obserwował dwie służebne, krzątające się po sali. W rogu pięły się drewniane schody prowadzące na piętro, gdzie galeryjkę przyozdobioną rzeźbioną poręczą kończyło łukowato sklepione przejście. W tej chwili w tym przejściu ukazała się sylwetka młodego mężczyzny. Niebieskie, obcisłe spodnie kończyły się u bioder bufami, czarny kaftan z cienkiego sukna miał rozcięte i ściągnięte sznurem rękawy. U metalowego paska ze srebrnych kółek zwisał mały sztylet, a głowę młodzieńca nakrywał czworokątny biret, przynależny tytułowi bakałarza. Oparłszy dłoń o poręcz, począł wolno schodzić, ostrożnie stawiając stopy obute w płytkie ciżmy z długimi nosami. Minął salę, skierowując się do wyjścia. Szedł z pochyloną głową, nie zwracając uwagi na otoczenie. Z ciemnego kąta rozległ się tubalny bas: — Dzień dobry, panie... Przed wyjściem nie popłuczecie gardziołka kufelkiem piwa? Młody mężczyzna zatrzymał się i, pochylając do przodu, zmrużył nieco oczy. — A kto tam? Nie dostrzegam w półmroku. — Wasz pokorny sługa Marcin, właściciel tej oberży. — Aha... Witam pana Marcina! Istotnie kufelek dobrze zrobi, bo, zdaje się, upał dziś doskwiera. — No to proszę. — Szynkarz uniósł się z zydla, wskazując pobliską ławę. — Panie... Jak, za pozwoleniem, mam nazywać? Wczoraj nie zdążyłem spytać. — Jestem Kacper z Szymonowa, bakałarz nauk prawnych. — Miło mi mieć tak uczonego gościa. Anka, daj nam dwa kufelki zielonego biłgorajskiego.

Młody mężczyzna, nie zmieniając skupionego wyrazu twarzy, skinął w milczeniu głową i sięgnął po podstawiony kufel, zdmuchując zeń pianę, by umoczeniem nosa nie okazać prostactwa obyczajów. — Studiuję, by zdobyć magisterski tytuł — rzucił wyjaśniająco, ocierając usta wierzchem dłoni. — Tutejsza biblioteka kolegiacka jest znana z zasobności, toteż korzystam z niej chętnie. — Pan bakałarz nie z tych stron? — Z Wielkopolski. Ale nie byłem w kraju, bo studiowałem w Niemczech. Tytuł uzyskałem w szkole katedralnej w Ratyzbonie. — Pan bakałarz długo zatrzyma się w Krakowie? — To będzie zależało, jak mi się tu powiedzie. Zasobów zbyt dużych nie mam, ale może jakoś się tu urządzę, by i zarobić coś niecoś, i mieć czas na naukę. — Moja oberża nie jest droga. A w najgorszym razie może znajdzie się miejsce w profesorskiej bursie? — Aby tam mieszkać, trzeba prowadzić wykłady, a ja sam jeszcze muszę wiele się nauczyć. No, czas na mnie. Ile za piwo? — Piwo moje. Na obiad pan bakałarz przyjdzie do mnie? — Ależ tak! — Młody człowiek wstał z miejsca i skłoniwszy się gospodarzowi, ruszył ku drzwiom. Grubas odprowadził go wzrokiem, po czym pozostał w miejscu, nieruchomy i wpatrzony w podłogę u swoich nóg. Od tej zapoznawczej rozmowy upłynęło parę dni. Młody bakałarz znikał z oberży już rankiem. Przychodził albo nie na południowy posiłek, ale przed wieczorem wracał do swojej izby na piętrze. Zdaje się, że lubił jednak ruch i gwar sali pełnej gości, bo na wieczerzę schodził na dół, przesiadując potem aż do zamknięcia przy kuflu piwa. Kiedy ruch zmniejszał się i roboty było mniej, przysiadał się do niego gruby Marcin. Wypytywał o to i owo, coraz bardziej przekonując się o prostoduszności swego lokatora. Naiwność jego wypowiedzi śmieszyła często gospodarza, nie okazywał jednak po sobie rozbawienia. Tego dnia, a był to piątek, kropił drobny deszcz. Młody bakałarz wyszedł z oberży nieco później, naciągnąwszy kaptur opończy na głowę. Stał jakiś czas na małym placyku przed oberżą, stanowiącym coś w rodzaju podjazdu, gdyż kamieniczka była nieco cofnięta. Rosły tu dwie wielkie lipy, pod którymi w słoneczny dzień również stawiano stoły.

Młody człowiek rozejrzał się dookoła, po czym ruszył na lewo, w stronę kościoła Świętego Rocha. Mijając zaułek, a właściwie wąskie przejście za gospodą w stronę ulicy Św. Krzyża, spojrzał w jego głębię ograniczoną dwiema ścianami parkanów. Lśniło teraz pomiędzy nimi czarne błoto, tu i ówdzie świecąc kałużami wody. W pół godziny później dotarł do Wawelu. Zamkowa brona była podniesiona, a za przerzuconym nad fosą mostem czerniał ostrołuk wjazdu. Kiedy po wyjściu z bramy bakałarz znów znalazł się w blasku dnia, nienagabywany przez straż, bo ruch był duży, skierował się ku katedrze Świętego Wacława. Wnętrze było mroczne i ciche. Minął kaplicę Mariacką, gdzie właśnie kapłan odprawiał mszę, słuchaną przez małą grupę wiernych, i szedł dalej. W kaplicy Jana Ewangelisty tylko kilka postaci klęczało pod ścianami, czekając zapewne na swoją kolej do dwóch spowiedników, których sylwetki rysowały się niewyraźnie w ciemnych wnętrzach konfesjonałów. W pierwszym od wejścia spowiadał sekretarz kancelaryjny, tutejszy kanonik, Dunin ze Skrzynna. Drugiego kapłana Kacper nie znał, natomiast znał człowieka, który klęczał w pobliżu. Sam również ukląkł przy bocznej kolumnie i ukrył twarz w dłoniach. Wyglądał jak zatopiony w modlitwie, ale przez rozstawione palce obserwował, co się dzieje w kaplicy. Wypełniał ją półmrok przygaszonego przez witraże światła. Jego skośne, różnokolorowe smugi padały z wysokich gotyckich okien, kładąc się barwnymi plamami na kamiennych płytach posadzki. Panowała cisza, którą z rzadka przerywał stłumiony głos kapłana, odprawiającego gdzieś nabożeństwo, i perlisty dźwięk dzwonka. Czas płynął wolno. Kacper nie podnosił się z kolan. Znany mu człowiek klęczał również. Upłynęło jeszcze parę długich chwil, zanim Kacper posłyszał wreszcie za sobą cicho stąpające kroki przybysza. Dostrzegł, jak ten umieścił się nieopodal konfesjonału Dunina, a potem, kiedy zrobiło się przy nim miejsce, zbliżył się i nachylił ku kracie. Trwał tak przez kilka chwil, dopóki nie ukazała się na parapecie przykryta stułą dłoń spowiednika. Przybysz schylił się ku niej pokornie, ujął tę dłoń w swoje palce i ucałował stułę ze czcią. Ruch ten był zbyt pospolity, by zwrócić czyjąś uwagę, jednak Kacper dostrzegł moment zetknięcia się obu dłoni.

Przybysz odwrócił się do wyjścia, a Kacper spojrzał w stronę, gdzie klęczał pod ścianą Jurga. Właśnie uniósł się z kolan i ruszył za wychodzącym. Wkrótce obaj zniknęli za załamaniem muru. W pierwszej chwili młody bakałarz chciał podążyć za nimi, ale instynkt, a może i przezorność kazały mu pozostać jeszcze jakiś czas bez ruchu. Ta ostrożność pozwoliła mu dostrzec postać, która wysunęła się zza ołtarza i podążyła w ślad za tamtymi. Kiedy wychodzący mijał go, Kacper ujrzał twarz o zapadniętych policzkach i wąskich, ale ponad miarę wydłużonych ustach. Teraz i on ruszył ze swego miejsca, by po chwili znaleźć się przed katedrą. Na podwórcach kręciło się sporo ludzi. Od strony stajen rozlegało się rżenie koni i pokrzykiwanie stajennych, a od Robsztyna, gdzie mieściła się królewska menażeria, dochodziły groźne pomruki lwów. Kacper rozejrzał się dookoła i zdołał jeszcze dostrzec chudą postać znikającą właśnie w mrokach bramy. Poza murami Zamku droga rozwidlała się. W lewo szła ku Kanonicznej, a w prawo do Okolą, za którym rozpoczynała się ulica Grodzka. Wśród drzew przyległych cmentarzy lśniły po deszczu dachy kościołów Św. Marcina, Andrzeja i Piotra, a dalej, ku północy skupiało się miasto, wciśnięte w obręcz murów. Z gąszczu kamienic i domostw wystrzelały kościelne wieże i stożkowe dachy obronnych baszt, strzegących znaczniejszych gmachów. Młody bakałarz przeniósł wzrok na drogę, szukając wśród przechodniów znajomych sylwetek. Pierwszy szedł człowiek w wysokiej brązowej czapce, której koniec opadał mu na ramię. Drugim był Jurga, trzecim chudy mężczyzna w opończy. Brązowa czapka skierowała się w lewo, niknąć na chwilę za drewnianymi zabudowaniami okalającymi kościółek Świętego Idziego, potem ukazała się znów. Jak należało oczekiwać, Jurga poszedł tą samą drogą. Ale i chudy mężczyzna obrał ją również, co upewniło Kacpra, że dobrze zrobił, nie ruszając się od razu ze swego miejsca pod kaplicznym filarem. W ten sposób minęli Kanoniczną, skręcając potem ku Grodzkiej. Tu był duży ruch. Ulicą ciągnęły ładowne wozy, których woźnice krzykiem popędzali konie, obrzucając wyzwiskami nieostrożnych pieszych, a i siebie wzajemnie, jeśli zaczepiły się osie lub któryś z wozów utknął mimo słomy w błotnistej dziurze, tarasując drogę. Po jej nierównościach kolebały

się miejskie szrotwageny z piwem dla oberży, wozy z bałwanami wielickiej soli, sadzawice z wodą lub ciągnące z dalszych stron kupieckie budy z węgierskim winem czy miedzią. Człowiek w brązowej czapce, nieświadomy tego, co działo się za nim, szybko szedł naprzód. Zaczęli zbliżać się ku Rynkowi. Widać już było stłoczoną na nim ludzką ciżbę, a nad nią sterczący wysoko drąg z kapeluszem zawieszonym u szczytu, znak, że targ trwa i nie wolno jeszcze miejskim kupcom nabywać od kmieci towarów. Znów zaczął siąpić deszcz. Z gorgulców, sięgających wylotami jezdni, tryskała woda ściekająca z dachów. Kacper naciągnął kaptur, obserwując jednocześnie z uwagą chudą postać kroczącą przed nim. Brązową czapkę i Jurgę stracił z oczu w tłoku śródmieścia, ale mając przed sobą człowieka w opończy, nie obawiał się, że zgubi ślad tamtych. Zastanawiał się nad sytuacją. A więc słuszne było założenie, że piątek jest właściwym dniem do obserwacji kanonika. W piątek bowiem zginął poprzednik Jurgi, a miejsce, gdzie zginął, wskazywało, dokąd udaje się brązowa czapka. Ale, co najważniejsze, znał już początek drogi, którą szły informacje. Wiedział też, jak to się stało, że poprzednik Jurgi otrzymał cios w plecy i kto go zadał. Mordercę miał przed sobą. Teraz należało wyprzedzić tych trzech. Oto Koci Zaułek. Skręcił i przebył go biegiem. Wydostał się na Stolarską, przeciął cmentarz i, nadal biegnąc, dotarł do Szrotarskiej. Tam zwolnił, a dochodząc do oberży, rzucił spojrzenie w głąb ulicy. Zza rogu Szpitalnej wyłaniał się właśnie człowiek w brązowej czapce. Sala gospody z powodu targowego dnia i deszczu była pełna. Kacper celowo przywitał głośno gospodarza, po czym usiadł tak, by mieć na oku wejściowe drzwi. Człowiek w brązowej czapce nie nadchodził, natomiast zjawił się Jurga. Przysiadłszy za stołem, omiatał wzrokiem salę. Kacper, czekając na zamówiony posiłek, zastanawiał się, gdzie jest brązowa czapka, i nadal obserwował Jurgę. Kiedy po chwili ich spojrzenia spotkały się, uniósł na moment brwi do góry. Otrzymał w odpowiedzi nieznaczny ruch kciukiem w stronę kuchni. Gospodarz, nachylony nad beczką, napełniał podawane mu kufle. Nagle drzwi pod schodami otworzyły się i Kacper dostrzegł swoją zgubę.

Człowiek w brązowej czapce zatrzymał się na progu i stał tak przez chwilę. Grubas wyprostował się i rzuciwszy okiem na salę, dostrzegł go. Przed Kacprem stanęły pierogi z serem, jako że dzień był postny. Zabrał się więc do jedzenia, nie spuszczając szynkarza z oczu. Ten skinął wkrótce na jedną z dziewczyn i poruczywszy jej szynkowanie, skierował się ku drzwiom kuchennym. Sala brzmiała gwarem. Z kuchni weszła służebna z misą gorącej zupy, kierując się ku stołowi, gdzie siedział Jurga. Przesuwając się za plecami siedzących, znalazła się za Jurgą, a wówczas musiała się potknąć, gdyż część zawartości misy chlusnęła mu na kubrak. Oblany zerwał się z przekleństwem na nogi. Skonfundowana dziewczyna próbowała oczyścić go ścierką, ale widocznie nie dało to dobrych wyników, gdyż wzięła rozgniewanego klienta za ramię i poprowadziła w stronę kuchennych drzwi. Kacper przestał jeść, pełen zrodzonej obawy. Nic jednak na razie nie można było zrobić. Należało czekać na dalszy bieg wypadków. Istniała przecież szansa, że cały incydent nie był spowodowany rozmyślnie i Jurga zaraz wróci na salę. Nie wrócił jednak po upływie pacierza, dwóch ani trzech, zjawił się natomiast gospodarz, kierując się do swego miejsca przy beczkach z trunkami. Obawa młodego bakałarza wzrosła. Wolno wstał zza stołu i z opończą przerzuconą przez ramię ruszył po schodach. Kiedy znalazł się już na górze, szybko wyciągnął klucz, otworzył drzwi, od progu rzucił opończę na posłanie, po czym głośno je zatrzasnął i stał chwilę na korytarzu, nasłuchując. Z sali dochodził gwar rozmów, ale na piętrze panowała cisza. Kacper skierował się ku drzwiom prowadzącym na zewnętrzny krużganek. Podwórze znał już dobrze. W rogu stary wóz bez dwóch kół kończył pracowity żywot wśród obrastającego go zielska. Za szopą na drzewo była studnia z wkopaną obok rząpią, wypełnioną wodą na wypadek pożaru. Pod krużgankiem znajdowały się wrota wozowni, stajni i składów paszy. Gdy Kacper tak stał, rozglądając się dookoła, w pewnej chwili wydało mu się, że właśnie stamtąd dochodzi go stłumiony głos. Położył się na deskach pomostu i wychylił głowę poza jego krawędź. Znów usłyszał jakby zduszony, głuchy szept, w którym nie można było rozeznać słów.

Poderwał się na nogi, przemknął wzdłuż ściany ku schodom i zjechał po ich poręczy. Potem począł skradać się cicho ku uchylonym wrotom. Kiedy znalazł się już przy szczelinie, przez którą widać było ciemne wnętrze, głos odezwał się. znów, tym razem bliski. Można też już było rozeznać słowa: — No i co? Wolisz milczeć? Kacper wolno i ostrożnie rozszerzył szczelinę, nadal jednak nic nie mógł dojrzeć prócz płóciennej budy jakiegoś wozu majaczącego w mroku. Wśliznął się do środka i skulił za wozem. Panowała cisza, którą tym razem przerwał zduszony jęk. Potem znów zabrzmiały słowa: — Wydłubię ci na wierzch każde żebro z osobna, jeśli nie zaczniesz gadać! Rozległ się jęk, potem słowa: — No, masz dość? Kto cię tu przysłał? Kacper, którego wzrok przyzwyczaił się już do ciemności, wychylił się zza wozu. Na wiązce słomy leżał nagi do pasa Jurga, z rękami skrępowanymi na plecach. Na jednym z jego boków czerwieniały długie rany, z których sączyła się krew. Chudy mężczyzna stał nachylony nad nim z zakrzywionym nożem w ręku. Zbrukane krwią ostrze jaśniało w mroku srebrzystym połyskiem. Kiedy nóż miał dotknąć ciała po raz trzeci, Kacper wyszedł zza wozu. — No i co, małodobry3? Jak ci idzie? — rzucił, wyciągając z pochwy sztylet. Chuda postać wyprostowała się gwałtownie, obracając się ku intruzowi. — Kto jesteś?! — Czy i to chcesz wiedzieć? — Kacper zbliżył się o krok. Tamten opanował jednak moment zaskoczenia. Błyskawicznym ruchem ściągnął z haka zawieszoną na ścianie opończę i okręcił nią lewe ramię. Przycisnął je do piersi i, pochylony, z nożem w ręku, ruszył w stronę przybysza. Dzieliło ich zaledwie kilka kroków. Kacper, ukazując tamtemu swoją twarz, musiał go zabić, jeśli miał wykonać poruczone zadanie. Czekała go jednak walka, a z walką tamten był wyraźnie obeznany, toteż nie wolno było dać przeciwnikowi szansy. Zatrzymał się więc w miejscu, uniósł sztylet nieco ku górze, jakby badając jego wagę, i zamachnął się ramieniem. 3

—

Kat.

Lotu noża nie było widać. Jego rękojeść ukazała się dopiero wówczas, kiedy ostrze tkwiło już w gardle. Chudy odchylił się do tyłu, jakby uderzony kamieniem, potem skręcił się w sobie i, charcząc, zwalił na ziemię. Kacper podszedł do rzucającego się w agonii, odwinął mu z ramienia opończę i nakrywszy nią rękojeść noża, by przy wyciąganiu krew nie poplamiła mu ubrania, wyrwał go z rany. Potem wytarł ostrze i obrócił się do Jurgi. — Dobrześ się, głupcze, urządził! — mruknął. — Wart jesteś, aby cię tak zostawić. Jurga obrócił się na bok, nadstawiając skrępowane ręce. — Tnijcie, panie, ledwie już dycham... — Co ty masz w tym swoim łbie?! Tnijcie! Chcesz, by poznali, że był tu jeszcze ktoś? Wygłaszając to pouczenie, jednocześnie cierpliwie rozluźniał węzły sznura. Kiedy ten opadł, pomógł rannemu wstać i odszukał jego kaftan. — Bardzoś osłabł? Potrafisz iść? — Potrafię. Tylko że rany trochę krwawią... — Tu jest twoja koszula. Przewiążę cię, to przytamuje krew. Obwiązał Jurgę jego własną koszulą, pomógł mu naciągnąć kaftan i wypchnął na podwórze. — W parkanie jest furta. Wyjdziesz nią na zaułek! Zmiataj teraz szybko, aby cię nie dostrzeżono! Po wyprawieniu Jurgi Kacper obrzucił jeszcze wnętrze uważnym spojrzeniem, zanim wyśliznął się na podwórze. W paru skokach dopadł schodów i wkrótce był w swoim pokoju. Tu dopiero, podsunąwszy się ku oknu, obejrzał dokładnie ubranie, po czym rzucił się na posłanie i nakrywszy opończą udawał, że śpi, czekając, co będzie dalej. Wkrótce, zmęczony przeżytą emocją, istotnie zaczął zasypiać, ale będąc jeszcze w półśnie, posłyszał, jak drzwi uchyliły się i ktoś stanął na progu. Potem rozległo się stuknięcie drewnianego skobla i odgłos zacichającego ciężkiego stąpania. Dwa najbliższe dni nie przyniosły nic nowego. Mimo czujnej obserwacji Kacper nie zdołał stwierdzić w zachowaniu swego gospodarza najmniejszej

zmiany. Był ociężały i dobroduszny, uważny zarówno w obsłudze gości, jak i w ściąganiu od nich zapłaty. Natomiast trzeci dzień obfitował w wydarzenia, i to już od samego rana. Pierwsze nastąpiło zaraz po zejściu na salę. Grubas zagadnął go po przywitaniu: — No jak tam, mistrzu? Ma pan już na widoku jakiś zarobek? — Jeszcze nie... Czy może obawiacie się, że poproszę o kredyt? — I tak bym go nie dał! — roześmiał się gospodarz. — Ale był u mnie wczoraj jeden ze znaczniejszych kupców i zgadało się, że potrzebuje pisarza. Zajęcia nie ma na cały dzień, ale mimo to gotów zapłacić uczciwie, jeśli wasza miłość przypadnie mu do gustu. Warto z nim pogadać. — I ja myślę, że warto. Dziękuję, panie Marcinie, bo to cenna dla mnie usługa! — rzucił Kacper bez śladu ironii. — Kupiec nazywa się Klaus Vogelweder i ma skład sukna przy Mikołajskiej, w pobliżu grodu. To człowiek zamożny i solidny. — Zgłoszę się jeszcze dziś. — Szczęść Boże! — Tłusta dłoń wyłoniła się z mroku w pożegnalnym geście. Jednak następne wydarzenie odsunęło zamierzoną wizytę na plan dalszy. Po wyjściu z oberży, przechodząc koło rosnących przy niej lip, Kacper, jak zwykle, przesunął spojrzeniem po ich potężnych pniach. Tym razem w rozwidleniu dwóch konarów tkwiła ucięta gałązka. Wspiął się na palce i zdjął ją. Miała aż trzy rozgałęzienia boczne. Było to ustalone wezwanie, w którym ilość rozgałęzień mówiła o pilności stawienia się. Z SIERŚCI KONIA MOKREJ od potu spadały płaty białej piany. Mimo tłumu pieszych wypełniających ulice, a raczej zwykłe drogi biegnące wśród lichych zabudowań, jeździec nie zwalniał pędu. Ludzie uskakiwali w bok, a ten, który nie zdążył, pchnięty końską piersią lub uderzony kopytem, padał na drogę, słysząc już daleko przed sobą okrzyk pędzącego jeźdźca: — Wolna droga! Służba książęca! Jeździec skręcił ze Spaskiej na ulicę Wielką Zamkową wiodącą do tak zwanego książęcego miasta, ciągnącego się za przekopem wypełnionym wodą Wilny, potem minął ostrokół kupieckiego grodu, handlowe centrum tej części Wilna.

Tłoczno tu było, bo miasto, zamieszkane przez Litwinów, Rusinów, Polaków, Niemców, Żydów, Tatarów, Ormian, a nawet Turków i Skandynawów, było ruchliwą, wrzącą życiem zbieraniną ludzi różnych narodowości i religii. Mimo tłumu wypełniającego ulice książęcy goniec nie zwalniał pędu. Wyrwał jedynie spod nogi kańczug o długim rzemieniu i, podrywając konia do skoków, rozdzielał na boki razy. Wreszcie przeciął mu drogę szeroki pas wody. Ściągnięty wodzami koń zadarł łeb i, robiąc bokami, sapał z wysiłku. Potem, przynaglony ostrogą, rozdymając chrapy i węsząc nieufnie, wstąpił na drewniane bale pomostu. Głęboko pod nim woda szła szerokim nurtem, pełnym drobnych wirów, ciemnym i mętnym. Domy i klecie kupieckiego miasta schodziły do samego przekopu, za nim rozciągało się znacznie mniejsze miasto książęce. Stanowiły go przede wszystkim dworzyszcza bojarskie, rozsiadłe wśród drzew i otoczone obronnymi zasiekami. Były to siedziby książęcej starszyzny. Wśród nich, w miejscu, gdzie ongiś stał Perkunowy ołtarz, piętrzyły się zręby katedry, odbudowanej na nowo po ostatnim krzyżackim najeździe. Nieopodal bielały za obronnym murem ściany franciszkańskiego klasztoru, ku północo– wschodowi zieleniały drzewa. Szerejkiszek, a jeszcze dalej — ongiś święte gaje Antokolu. Goniec przebył most i znów poderwał konia do galopu. Minął Moniwidowe dworzyszcze, otoczone własną fosą i własnymi wałami obronnymi, i począł wspinać się po pochyłości wzgórza ku wałom i palisadom znacznie potężniejszym, okalającym oba książęce zamki: Krzywy Gród i Zamek Górny. Przerzucony przez fosę pomost kończył się bramą w szerokiej wieży z samborem u szczytu. Ciężkie, nabijane gwoździami wierzeje stały rozwarte, bo czas był spokojny. Przy bramie kręciło się nieco zbrojnych, którzy na widok jeźdźca skupili się przed wjazdem. Koń, z wolna przebierając nogami, minął niezabezpieczony poręczą most na fosie i, ściągnięty wodzami, zatrzymał się. — Putnik z Briańska do kniazia! — rzucił jeździec strażnikom. — Kniazia nie ma! Szukaj horodniczego! — odkrzyknęli mu, dając drogę.

Goniec znów spiął konia, minął długi, ciemny korytarz bramy i wjechał w skupisko zabudowań Krzywego Grodu z główną bryłą książęcego pałacu, poza którym wznosiły się stoki Turzej Góry. Jej szczyt, niby cielsko olbrzymiego węża, otaczały mury obronne Górnego Zamku. Wsparte gęsto skarpami, opadały lub wznosiły się podług wymogów terenu, biegnąc od baszty do baszty. Horodniczego spotkał w otoczeniu dworzan przed wejściem do książęcej siedziby. Prysnął z konia jak zdmuchnięty wiatrem i schylił się w głębokim pokłonie, nie śmiąc się wyprostować, zanim nie usłyszy pierwszych słów dygnitarza. Horodniczy podszedł do niego szybkim krokiem. — Skąd?! — zapytał krótko. — Z Briańska, putnik bojar Oleg, z pismem do wielkiego kniazia — goniec wyprostował się. — Nie ma go. Poluje pod Trokami. Coś ważnego? Oleg spojrzał ponad ramieniem Minigajły ku stojącej opodal grupie i ściszył głos: — Kniaź Świdrygiełło uciekł z Briańska... Minigajło postąpił pół kroku do przodu i, schyliwszy głowę, rzucił wzburzonym szeptem: — Dokąd? Do Malborka? — Podobno do Moskwy... — Na ogień Perkuna! Tfu, Panie Boże wybacz, człowiek nie wie, co gada! Idź, oddaj pismo panu sekretarzowi. Zaraz wyślę gońców do kniazia. Była już późna noc, kiedy na trakcie trockim zabrzmiał tętent kopyt. Co koń wyskoczy pędził poczet jeźdźców. Ich ciemne sylwetki sunęły szybko pomiędzy uśpionymi domami przedmieścia. Najpierw przemknęło dwóch konnych z długimi tykami osadzonymi u strzemion. W metalowych widłach kolebały się u ich szczytów żelazne garnki, w których paliły się nasycone smołą i tłuszczem pakuły. Płomienie niby czerwone wstążki furkotały ponad głowami dzierżących te kagańce ludzi, oświetlając drogę chybotliwym światłem. Za nimi gnał oddział Tatarów. Na głowach mieli kołpaki z ostrymi końcami, a za plecami kołysały się im pałąki łuków. Ich małe postacie

wydawały się zrośnięte z grzbietami koni, gdy tak lecieli, pochyleni nad łbami swoich wierzchowców, milczący i groźni. Za oddziałem Tatarów znów oświetlał drogę konny z kagańcem, a tuż za nim pędził szczupły, drobnej budowy jeździec owinięty opończą, która łopotała za nim jak czarne skrzydło. Nieco w tyle z brzękiem i łoskotem oręża rwała zbita gromada mężów. Grzmot kopyt szedł echem na śpiące miasto. Poczet, dopadłszy mostu na przekopie, wydłużył się, by potem, już dopadając zamkowej bramy, zbić się ciaśniej. Na Samborze paliły się pochodnie i wierzeje były rozwarte. Z horodniczym mogło być niedobrze, jeśliby pan choć przez chwilę musiał czekać, bo, porywczy w gniewie, za najmniejszą opieszałość karał gardłem. Zdarte gwałtownie konie przysiadły na zadach przed zamkowym gankiem. Nie czekając na służbę, kniaź zeskoczył na ziemię i, rzuciwszy wodze na siodło, wbiegł na schody. Towarzyszący mu wielmoże pośpieszyli za nim, a porzucone konie łapała stajenna służba. Główny sekretarz, zaufany doradca wielkiego księcia, magister nauk prawnych, Mikołaj Cebulka, po otrzymaniu pisma natychmiast wysłał braciszka Alberta po marszałka Rumbolda, który z racji swoich funkcji przebywał na zamku. Już wspólnie posłali wiadomość księciu Moniwidowi i staremu Gedygoldowi. Nikogo więcej ze znaczniejszych dygnitarzy na dworze nie było, bo reszta znajdowała się u boku kniazia na polowaniu pod Trokami. Na szczęście Moniwid z powodu chwilowej słabości pozostał w domu. Jako wielkoksiążęcy namiestnik dla wileńskiego księstwa i jeden z najbardziej zaufanych był sekretarzowi koniecznie potrzebny. Należało natychmiast odbyć naradę, by jeszcze przed przybyciem kniazia przedyskutować sytuację dla ustalenia poglądów kancelarii książęcej. A sytuacja była i groźna, i niezwykła. Po raz pierwszy w historii utarczek, niesnasek i intryg pomiędzy braćmi wybuchł bunt o tak szerokim zasięgu i przybrał taką formę. Przed wieczorem przybyło jeszcze dwóch gońców z dalszymi wieściami, tym razem z Czernihowa i Putywla. Wieści o buncie były więc coraz dokładniejsze. Nie tylko uciekł do Moskwy wraz z całą rodziną i dworem kniaź Świdrygiełło. Uciekli również litewscy i ruscy książęta z Dźwinogrodu, Putywla, Peremyśla, Starodub,

Rosławla i innych miast. Był to prawdziwy exodus, świadczący o szeroko zakrojonej i dokładnie ustalonej akcji, gdyż ucieczka odbyła się nieomal w jednym czasie. Wszyscy zabrali swoje rodziny i dwory, a wraz z nimi ruszyli także co znaczniejsi włodycy i bojarzy. Goniec udający się do Trok zabrał również i osobne pismo do opata Łukasza. Magister Cebulka, powiadamiając go o zaszłych wypadkach, miał wątpliwości, czy opat zechce przybyć teraz do Wilna, wiedząc, jak gorące dni będzie dwór przeżywał. Pisał jednak, świadom bliskich związków łączących go z krakowskim dworem. Łukasz przybył bowiem do Trok z Tyńca, kiedy przed trzema laty wielki kniaź fundował w Trokach benedyktyński klasztor. A dni istotnie nastały gorące. I to nie dlatego, że koniec lipca przyniósł wreszcie upragnione słońce po uporczywych deszczach, jakie zatapiały Litwę strugami wody już od wiosny, wróżąc na zimę brak ziarna i paszy. Z różnych miast nadchodziły coraz to nowe wiadomości. Sytuację, która zaistniała, znano już nawet w szczegółach. Pierwszy ruszył książę Aleksander Nelub, syn Jana Olgimuntowicza. Nie było to wprawdzie zgodne z ustalonym planem, ale książę został zmuszony do przyśpieszenia wyjazdu, gdyż przejęto tajne pismo jego błazna do kancelarii wielkoksiążęcej, w którym donosił on o zamierzonej zdradzie. Błazna książę kazał wprawdzie rozerwać końmi, ale sam został zmuszony do ucieczki, bez czekania na sygnał Świdrygiełły. Dopiero więc po nim ruszył sam Olgierdowicz, spaliwszy uprzednio Briańsk i Starodub, a Nowogród Siewierski przekazując we władanie moskiewskiego Wasyla. Świdrygiełło wyjechał z całym swym dworem i stronnikami, z czernihowskim biskupem Izaakiem u boku. Za nim poszli książęta: Aleksander ze Starodub, Fedor z Putywla, Patrykij z Dźwinogrodu, Semen z Peremyszla, Michał z Chotiłowa, a nawet i Urustej z odległego Mińska oraz wielu innych kniaziów, wielmoży i znakomitych bojarów. Wielki zasięg buntu nie tylko rzucił cień na autorytet wielkiego kniazia Witolda, ale zarysował szczeliny w cokole jego wielkoksiążęcego krzesła, grożąc i na przyszłość poważnymi kłopotami, bo jasne było, że nie po to wyruszył Świdrygiełło do Witoldowego zięcia, by zamienić jedną zależność na drugą. Powstało drugie niebezpieczeństwo — w danej chwili znacznie groźniejsze — a mianowicie dla tajnych planów znanych tylko kilku ludziom, które niby sieć wiązano w ciszy obu zamków — wileńskiego i krakowskiego — planu upolowania Wielkiego Szczupaka.

Narady nad powstałą sytuacją odbywały się więc prawie bez przerwy, a brali w nich udział tylko najbliżsi i najznaczniejsi. Poza obu sekretarzami wielkiego księcia, kierującymi jego kancelarią, Mikołajem Cebulką i Jakubem Glinianym, radzili: zarządca ziemi wileńskiej, Wojciech Moniwid, namiestnik krewski, Piotr Gasztołd, namiestnik trocki, Jawnus Wolimontowicz, marszałek Litwy, Wojsund, marszałek dworu, Rumbold, oraz horodniczy wileński, Minigajło. Przede wszystkim uznano za najpilniejsze obsadzenie przez tymczasowych zarządców opuszczonych ziem. Przysposabiali więc do drogi swoje zbrojne drużyny książęta: Świrski, Kieżgajłło, Butrym, Gedygold, Giedroyć i inni. Popędzili gońcy do Krakowa, a za radą sekretarza Cebulki nie pominięto i Malborka, mimo że rola Zakonu w buncie była wiadoma. Obowiązujące bowiem dotąd porozumienie przewidywało w razie trudności politycznych czy wojennych wzajemne udzielanie sobie pomocy. Żądanie jej w tym wypadku stwarzało wielkiemu mistrzowi poważny problem, bo odmowa demaskowała go przed księciem Witoldem, a zgoda na pomoc podważała z kolei zaufanie Świdrygiełły do Zakonu i mogła zrazić do obłudnego sojusznika. Wreszcie wysłano gońców do pozostałych kniaziów z nakazem stawienia się z wojskiem na koniec sierpnia, ustanawiając Smoleńsk jako miejsce koncentracji. Wezwania poszły do namiestnika kijowskiego, Jerzego Nosa, księcia pińskiego, Jana Żedewida–Włodzimierskiego, nieświeskiego Fedka, kopylskiego i słuckiego Włodzimierza Olgierdowicza, siewierskiego Jana Chodkiewicza i innych. Nowej wyprawie na Moskwę miał przewodzić sam wielki książę. Podczas obrad wyszło na jaw (w pewnej mierze i dzięki opatowi Łukaszowi), że nici spisku biegły do samego Wilna. Tłumiony dotąd gniew Witolda buchnął teraz tym groźniejszym płomieniem. Poszły pod miecz głowy winnych i ich rodzin. Pojęcie litości było nieznane ani władcy, ani zresztą jego ofiarom. Nie mijał dzień bez egzekucji. Znaczniejszych ścinano, mniej znaczni sami musieli zakładać sobie na szyję stryczek. Obławy i ściganie winnych zakłóciły normalne życie miasta, które dzień w dzień oczekiwało ze zgrozą, gdzie padnie następny cios. PARA WIELKOKSIĄŻĘCA WSTAŁA od stołu wyjątkowo późno, toteż dwaj krzyżaccy rycerze, Henryk hrabia von Warnsdorf i Baldwin von

Helfenstein, brat grudziądzkiego komtura, byli zmęczeni długotrwałym napięciem uwagi, jaką zwykli poświęcać wszelkim biesiadom, w których brali udział na wileńskim zamku. Obaj przebywali tu jako jeńcy na rycerskie słowo w oczekiwaniu na nadejście okupu. Szli teraz do siebie, poprzedzani przez pachołka niosącego światło. — Zbiega! U nas, psi synu? — wrzasnął Baldwin czerwony z gniewu już nieudanego, bo pogardliwe prychnięcie strażnika rozwścieczyło go. — Poskarżymy się kniaziowi, że naruszacie spokój chrześcijańskiej modlitwy, wy, pogańskie pokurcza! Nam, zakonnym mnichom, nie wolno jej przerywać! Starszyna rzucił na rozsierdzonego rycerza krótkie spojrzenie, po czym odezwał się pojednawczo: — Bez gniewu, panie. Mamy rozkaz marszałka Rumbolda szukać zbiega. Wiemy, że uciekał tym skrzydłem. — Więc szukajcie gdzie indziej. Może skrył się na krużganku albo wlazł na poddasze, a swego Rumbolda wsadź sobie w tyłek! My nie książęcy poddani, lecz panowie niemieckiego Zakonu Marii, to chyba wiesz! A jak mi stąd nie pójdziesz, to chwycę za miecz! Von Helfenstein istotnie ruszył ku ścianie, gdzie wisiała pozostawiona im broń. Starszyna skinął na swoich ludzi. — Skoro mówicie, że u was go nie ma, niech i tak będzie. Rycerze jesteście, to wam wierzę. Ale zważajcie na słowa, bo jeśli rozgniewacie naszego kniazia, okup może być niepotrzebny. Marszałek Rumbold u niego w łaskach... Kiedy wyszli, von Warnsdorf uniósł się z klęczek i z uśmiechem skinął głową. — To było dobrze zrobione, bracie Baldwinie. Ci nowochrzczeńcy boją się jak ognia, by ich nie posadzić o brak szacunku dla chrześcijańskiej wiary. Przeniósł krucyfiks i lichtarz na stół i uniósł wieko skrzyni. Zbieg wysunął się z niej i, stanąwszy na nogi, odetchnął. — Myślałem, że już po mnie! Dzięki wam, panowie rycerze! Może zdarzy się odpłacić... Von Warnsdorf machnął lekceważąco ręką.

— Mniejsza z tym. Odpłacisz, jak będziesz dobrze służył naszemu Zakonowi. Co teraz zamierzasz? — Zezwolicie tu zostać do świtu? — Jak się wydostaniesz? Pamiętaj, że jeśliby cię pojmali, nie możesz zdradzić, gdzie spędziłeś noc! — Bądźcie spokojni, nie zdradzę! O świcie robi się na zamku ruch, kręci się sporo służby. Idą pachołkowie po drzewo do kuchni, sokolnicy karmić ptaki. Jakoś się przemknę. A u was, w Malborku? Nie wygonią mnie? — Pytasz, czy cię nie wygonią? — Von Helfenstein wydął wargi. — Nasz Zakon zawsze był przytułkiem dla uciskanych i wspomożycielem pokrzywdzonych. Tego bądź pewny. Znajdziesz u nas schronienie, by przeczekać zły czas. A jak Świdrygiełło osiądzie na wielkoksiążęcym tronie... — Oby jak najprędzej! — przerwał mu żywo zbieg. — Wtedy rozprawimy się z tymi psami, Rumboldem i resztą... — Ale tymczasem strzeż własnej skóry, bo Malbork jeszcze daleko. Do rozmowy wtrącił się von Warnsdorf: — Dam ci parę słów do wielkiego marszałka. Ale gdyby cię mieli pojmać, połkniesz papier. Przysięgasz? — Przysięgam, wielmożny panie. — I pamiętaj jedno. W Malborku dla swoich mamy chleb i ciepłą izbę, ale dla wrogów lochy... — Idę do was na służbę, więc lochów nie mam czego się bać. Baldwin zdjął z haka opończę i rzucił pod ścianę. — Masz, połóż się! Ale świtaniem ma cię tu nie być! Kiedy, pogasiwszy świece, obaj towarzysze układli się do snu, a w komnacie rozległo się pochrapywanie ich nieoczekiwanego gościa, von Helfenstein mruknął półgłosem: — A może pismo przesłać przez niego? Dzisiaj istotnie była przy wieczerzy mowa o spaleniu Niemierzy i ubiciu starego Neymira. Jakiś czas w ciemnościach trwała cisza, zanim rozległ się głos von Warnsdorfa: — I ja myślałem o tym. Ale to zbyt niepewne. Nawet trochę żałuję, że dałem mu tę kartkę. Mimo że pisząc, zachowałem ostrożność. Brat Baldwin westchnął i, obracając się na bok, szepnął:

— Niech Bóg strzeże twego snu, bracie Henryku. — I twego, bracie Baldwinie... Kiedy zaś wczesnym rankiem obaj rycerze podnieśli się na nogi, zbiega już nie było. Jedynie przerzucona przez oparcie zydla opończa świadczyła o jego bytności. WEZWANIE BYŁO PILNE, toteż Kacper postanowił odłożyć na później zamierzoną wizytę u imć Vogelwedera, mimo że zapowiadała się ona ciekawie. Grzegorz, szynkarz i właściciel gospody „Pod Turem”, nie był bowiem człowiekiem, który nadsyłałby wezwanie z błahych powodów. Jego oberża znajdowała się przy Wiślanej, w pobliżu Rynku. Kacper minął bramę wjazdową i znalazł się na obszernym, brukowanym podwórku. Tak jak w innych oberżach i zajezdnych domach, było ono otoczone gospodarskimi zabudowaniami. I tu, jak w oberży „Pod Gnatem”, dom mieszkalny miał na piętrze krużganek biegnący wzdłuż ściany. Na podwórku, przed rozwartymi drzwiami kuchni, kręciła się służba oberży. Na progu dwie dziewczyny oprawiały nad cebrzykiem połcie mięsa. Kacper rozejrzał się dookoła, po czym wbiegł na schody i zatrzymał się na krużganku. Z wnętrza jednego z pokoi doszedł go szmer rozmowy, potem rzucone głośniej przekleństwo. Poznał ten głos. Pchnął drzwi i stanął na progu z uśmiechem na twarzy. Rudy leżał na łóżku z rękami pod głową i coś tłumaczył człowiekowi siedzącemu przy stole z butem i dratwą w ręku. Był to Dzieweczka. — Jak się macie, włóczęgi? Dzieweczka z wolna odstawił but i ze zdziwieniem spoglądał na dostatnio ubranego przybysza. Rudy zerwał się na nogi. — Bert! No, nareszcie sobie ulżę! Ale co za strój! Patrzcie go, biret bakalarski! Szkoda, że bracia waganci tego nie widzą! — Klepnął przybysza po ramieniu i obszedł dookoła, oglądając ostentacyjnie, po czym znów opadł na posłanie. — Wybacz, przyjacielu, ale wzruszenie odbiera mi siły. Tu czuję się najlepiej. Mów, proszę, co słychać w tutejszych kołach naukowych... Czarny roześmiał się. — Nie spodziewałem się zobaczyć was dwóch.

— Musiałem tego bawołu wziąć pod opiekę. Krzepy ma za dziesięciu, ale rozumu tyle, co w pustym orzechu. Dzieweczka musiał już przyzwyczaić się do swego kompana, bo uśmiechnął się tylko i bez słowa wrócił do przerwanej roboty. Bert przesunął po nich spojrzeniem. — Wyglądacie jak ostatnie łazęgi. Będziecie musieli się ogarnąć. Kiedyście przybyli? — Wczoraj wieczór. A co do wyglądu, to wasza wielmożność raczy wybaczyć. Pobyt w loszku i włóczenie się po gościńcach wytworności nie przysparza. A wszystko dlatego, żeby dotrzymać głupiej obietnicy. — Było aż tak źle? Jak dotarliście do Krakowa? — Sam nie wędrowałeś, że pytasz? — prychnął Rudy. — Na pewno nie karocą! — A tu jak? Nie brakuje niczego? — Jedyna rzecz, która w tej całej historii mnie zadowala. Ten stary smok, gospodarz, obejrzał nas sobie ze wszystkich stron, potem coś ględził, że mu zaświnimy posłania, ale izbę dał i żarcie też, nie mogę narzekać — dobre i niemało. Tyle tylko, że zabronił wystawiać stąd nosa. Uff, zmęczyłem się gadaniem. I w gardle sucho. Każ coś dać na popłukanie... — O piciu będziesz musiał na jakiś czas zapomnieć. — Musiał? Czy aby nie przesadzasz? — Oczywiście, jeśli się dogadamy. Jeśli nie, będziesz mógł robić, co chcesz. — Może znów będziesz chciał, żebym machał drygawką? — Nie! Tym razem co innego! Ale znów jesteś mi potrzebny! — Coś mi się wydaje, żeś taki wagant, jak ja biskup — rzucił z przekąsem Rudy. — Niech ci się wydaje. Teraz mów, gdzie dziewczyna? Rudy uniósł brwi. — Ano... wiem gdzie... Ale ktoś obiecywał, że wiadomość ta ma się opłacić... Czarny przestał się uśmiechać. Zmarszczył brwi i chciał już dać opryskliwą odpowiedź, spostrzegł jednak w utkwionych w siebie zielonych oczach Rudego kpiące błyski. Bez słowa sięgnął w zanadrze, wyciągnął sakiewkę i rzucił ją na łóżko.

— Starczy? Rudy rozsunął rzemyk i zajrzał do środka. — Fiu! Wielmożność przy forsie... Dzieweczka, wiele nam się należy za tę koszulę, cośmy ją użyli w loszku do zgięcia prętów? Olbrzym spojrzał kolejno na obu, zanim mruknął: — Muszę kupić przede wszystkim buty... Te złaziłem już na nic. — A więc i buty... Poza tym ubranie, bo nasze jest nieco wysłużone i nie ma co się dziwić, że wzbroniono nam wstępu na salę. — Nie odmawiaj litanii! — zniecierpliwił się Czarny. — Bierz, co daję, bo bez grosza nie możecie zostać! — Aleś ty bystry! — rzucił Rudy z podziwem. — A przecież po takim poście popić też trzeba! — Na to nie licz! — O... wolnego, bracie! — Rudy uniósł dłoń w górę. — Jeszczem nie na twojej służbie! — Na mojej nie będziesz. — A na czyjej? — W tajnej, królewskiej. Mów, co z dziewczyną? Rudy popatrzył na towarzysza spod oka i gwizdnął cicho. Czarny podniósł się z zydla i zbliżywszy się do drzwi, wyjrzał na krużganek. Potem zamknął je starannie i wrócił na miejsce. — No — przynaglił Jaksę — mów wreszcie! — Dziewczynę wysadzili w Toruniu, nocą. Czuwaliśmy na przemian z Dzieweczką i jak tylko zbrojni, co po nią przybyli, zeszli na brzeg, ruszyliśmy ostrożnie za nimi. W ciemności udało się nam wśliznąć przez furtę. Odstawili ją do klasztoru Cystersek. Ale na powrotnej drodze złapała nas miejska straż. Na szczęście nie zasiekli na miejscu, bośmy udali pijanych, ale nie obyło się bez ratuszowego lochu. Dałem Dzieweczce koszulę, wsadził w nią kawałek drewna i ściągnął pręty. Ja wylazłem, ale Dzieweczka nie zdołał. No więc grzecznie poprosiłem strażnika o klucze — z chęci do pomocy aż go nieco zamroczyło — i wypuściłem tę górę mięsa. Potem przeczekaliśmy na jakimś podwórku do otwarcia bramy i na kolej już nie wróciliśmy. — Brawo, Rudy! Dobrześ się spisał, dziękuję ci! A teraz mam dla was pewną propozycję. Przysuńcie się bliżej, bo to, co powiem, nie dla obcych uszu.

Kiedy siedli obok, pokrótce przedstawił im wymogi służby, która ich czeka. Jak przewidywał, obaj skinęli głowami na znak zgody, czego, znając Rudego i jego zamiłowanie do szukania guza, był zresztą pewny. Wtedy już dokładnie określił ich zadania. — Od tej chwili nie znamy się. Ty, Dzieweczka, pójdziesz zaraz do tego kupca i postarasz się, by dał ci pracę, obojętnie jaką, przy koniach, jeśli je ma, do pilnowania składów — abyś tylko tam się dostał. A wtedy miej oczy i uszy otwarte. Postaram się z tobą spotykać. Jeśli będziesz chciał ze mną mówić, zdejm czapkę i otrzep ją ręką. Zrozumiałeś? — No chyba... Tylko czy mnie przyjmie? — Jesteś silny jak wół. Jeśli nie będziesz stawiał dużych wymagań, to go skusisz. Zarobek nie powinien grać roli. Pamiętaj, że za twoją służbę płaci ci nasz król, a nie ten Niemiec. A teraz ty, Rudy. Musisz sobie sprawić przechodzony chłopski strój. Kupisz jajek, wybieraj co najpiękniejsze, nie targuj się, kup też parę ładnych kur, trochę masła, załaduj to w kobiałkę i jutro zgłoś się z tym do kuchni tego Vogelwedera, proponując sprzedaż. Ceny mają być niskie, aby cię proszono o nową dostawę, rozumiesz? — Pewnie... Mam kupować drogo, a sprzedawać tanio. Całkiem jasne. — Nie chodzi o zarobek, powtarzam. Twoim zadaniem będzie dostarczać im produkty. To pozwoli ci na poznanie się ze służbą. Możesz sobie przygadać którąś ze służebnych dziewek. Jak jej dogodzisz, będziesz wiedział wszystko, co się tam dzieje, a o to mi chodzi. Bądź przygotowany, że cię spytają, do jakiej wsi należysz. — Rozumiem. — Dzieweczka, jeśli się tam dostanie, będzie miał kwaterę na miejscu. Ty zostaniesz tu. Oczywiście nie możesz pokazywać się na sali. Wchodzić będziesz zawsze przez podwórze. Jeśli będziesz chciał ze mną mówić, powiedz gospodarzowi. To wszystko. Bądźcie ostrożni, bo jeden nierozważny krok, a dostaniecie nożem w plecy. Około południa w dniu ucieczki Jawnuty z wileńskiego zamku, udanej dzięki pomocy krzyżackich panów, horodniczy Minigajło, a właściwie w obecnych czasach już kasztelan, wezwał do siebie brodatego setnika książęcej straży. — No, Daniło, jak poszło? — zapytał, odpowiedziawszy skinieniem ręki na głęboki pokłon przybyłego.

— Zgodnie z waszą wolą, nie naciskaliśmy zbytnio. Tyle, aby myśleli, że naprawdę ścigamy zbiega. Schowali go w skrzyni, bo bronili do niej dostępu. — Konia dostał? — Dostał, wasza wielmożność. Sam go przed świtem ukryłem w krzakach, obok Kieżgajłowego dworu. Minigajło ściągnął brwi i spojrzał w oczy setnika. — Swoim ludziom nic nie mówiłeś? — Ani słowa! — Pamiętaj, to książęca sprawa. Ani pary z gęby, bo stracisz głowę! — Nie bójcie się, wasza wielmożność! Służę nie od wczoraj. Horodniczy skinął głową. — Upominam, aby nie podkusiło cię przy piwie powiedzieć słowo za dużo. — Nie gadatliwy ja. Minigajło sięgnął za pas. — No to masz... Ojciec Łukasz przykazał ci dać... Datek musiał być znaczny, bo brodate oblicze setnika rozjaśniło się, a dziękczynny pokłon powtórzył dwukrotnie. Piętrowy dom Klausa Vogelwedera miał trzy okna frontu i stał na rogu Rzeźniczej i św. Krzyża. Płaskorzeźby, malowidła i bogato rzeźbiony portal dowodziły zamożności właściciela. Trzeba było mocno natężyć ramię, by otworzyć ciężkie, okute mosiężną blachą drzwi do obszernej, mrocznej sieni, z której na prawo i lewo prowadziły drzwi wewnętrzne. Bert stał chwilę, nasłuchując, po czym otworzył jedne z nich i przestąpił próg. Pokój był długi i wąski. Jedno okno wychodzące na ulicę skąpo przepuszczało światło przez okrągłe, grube szybki oprawne w ołów. Blisko okna stały dwa pulpity do pisania i regał z kupieckimi księgami. Resztę wnętrza wypełniał mrok, nie pozwalając dojrzeć dalszych sprzętów. Bert bezskutecznie starał się przeniknąć wzrokiem ten mrok. Panowała cisza, tylko nieznacznie zakłócona stłumionym gwarem ulicy. Podszedł do jednego z pulpitów, rzucając wzrokiem na rozłożoną na nim księgę. Zapisy biegły w niej równymi kolumnami od góry do dołu stronicy.

Z głębi komnaty rozległ się raptem suchy trzask, a po nim krótkie westchnienie. Bert odwrócił się z wolna. — Jest tam kto? — zapytał półgłosem, kierując się w głąb pokoju. — A jest, jest... — Znów powtórzył się trzask, potem chrobot gryzienia. — Zbliż się panie. Rozmawiając, należy widzieć się wzajemnie... Wzrok Czarnego na tyle przyzwyczaił się już do mroku, że mógł rozeznać zarysy masywnego stołu i dwóch krzeseł stojących przy nim. Jedno z nich zajmował mężczyzna w średnim wieku, otyły, o twarzy białej i okrągłej jak talerz. Siedział rozwalony i raz po raz sięgał do misy pełnej orzechów, które gniótł żelaznymi szczypcami. — Chciałbym mówić z panem Klausem Vogelwederem. — Możesz sobie chcieć. Ale... nosisz strój bakałarza. Czy skierował ciebie Marcin? — Głos był przyciszony, o dobrodusznych akcentach. — Tak. Przychodzę z jego polecenia. Człowiek w mroku milczał przez pewien czas. — Jak się nazywasz, przyjacielu? — Zadając to pytanie, sięgnął po nowy orzech. Zdawał się bardziej zaabsorbowany jego rozłupaniem niż prowadzoną rozmową. — Kacper z Szymonowa, bakałarz nauk prawniczych. — Dawno w Krakowie? — Od paru miesięcy. — A przedtem? — Kończyłem naukę w Ratyzbonie. — Po coś tu przyjechał? — Kształcić się dalej. Pragnę zdobyć tytuł magistra w tutejszej szkole katedralnej. — Bywasz więc na Zamku? — Co dzień. Słucham wykładów dwa razy w tygodniu, a oprócz tego korzystam z biblioteki. — Kto ci polecił gospodę Marcina? — Nie pamiętam. Rozpytywałem o oberżę, niezbyt drogą i niezbyt podłą. — Hm... — Tłusta postać w fotelu rozgniotła kolejny orzech i wydłubywała go cierpliwie z pokruszonej skorupy. Znów zapadło krótkie milczenie.

— A więc, panie Vogelweder? — Bert zawiesił na chwilę głos. — Zechce pan skorzystać z moich usług? Dopiero po chwili padła odpowiedź: — Pytanie pod niewłaściwym adresem, mój drogi. Nazywam się wprawdzie również Vogelweder, ale nie jestem Klausem. Nie mam tu nic do decydowania, a jeśli czasem zabieram głos, to raczej w charakterze... powiedzmy... doradczym. — Jak więc mogę trafić do pana Klausa Vogelwedera? Zostałem do niego skierowany podobno za jego zgodą? — Trafić możesz łatwo, ale nic ci to nie da. — Nie rozumiem, panie... — Peter Vogelweder, do twoich usług. Bratanek tego starego sępa. Tłuścioch przechylił się do przodu, spoglądając z lekką drwiną na przybysza. — Dlaczego przesądza pan sprawę? Mówiono mi, że znajdę tu możność zarobku. — Być może... Ale chcąc to załatwić, nie pytaj o Klausa, bo jest sparaliżowany, a interes prowadzi jego syn, Johann, mój drogi stryjeczny braciszek. — Tłuścioch roześmiał się cicho. — Z nim gadaj. Tym razem Bert urwał rozmowę. Był zaskoczony, gdyż sprawa się komplikowała. Peter Vogelweder przerwał milczenie. — Cóżeś tak zamilkł? Zaskoczyła cię ta wiadomość? Bert uśmiechnął się. — Zależy mi na zarobku, a nie na tym, kto będzie decydował. Oby jednak ta decyzja należała do jednego człowieka. Bo jeśli tych synów jest więcej i każdy będzie miał coś do gadania, to długo tu nie wytrzymam. W mroku rozległ się cichy chichot. — Masz rację, ale na szczęście jest tylko jeden. — Czy wyłącznie jemu będę podlegał? — Jemu i, być może, zarządcy Antoniemu. — Czy to też jakiś krewny? — Żaden krewny. Służy tu od czterdziestu lat. Piła i mało co więcej. — Gdzie ich znajdę? Postać w fotelu zdobyła się na wysiłek i uniosła rękę.

— Po tamtej stronie sieni. W składzie materiałów. Drzwi na lewo prowadziły więc do składu. Bert minął sień i pchnął ciężkie, dębowe skrzydło. Było tu mało co widniej niż w korytarzu. Długie regały pełne były bel materiałów. Ostry, świdrujący nozdrza zapach suszonych ziół, którymi przesypywano zwoje, wypełniał pomieszczenie. Pomiędzy regałami kręcił się kilkunastoletni pachołek. — Gdzie właściciel? Chłopak bez słowa skinął głową w stronę otwartych w głębi drzwi. Krępy mężczyzna o ciemnych włosach, przykrytych bufiastym beretem, rozmawiał z wysokim, chudym człowiekiem. Paru robotników ładowało zwoje płótna na stojący przy rampie wóz. Bert podszedł do rozmawiających. — Chciałbym mówić z panem Janem Vogelwederem. Barczysty mężczyzna odwrócił się i spojrzał na przybysza przez ramię. — To ja. Kto pan jest? — Głos był niski, z cudzoziemska wymawiający polskie słowa. — Kacper z Szymonowa. Zostałem tu skierowany przez Marcina z oberży „Pod Wesołym Żakiem”. Podobno potrzebuje pan kancelisty? Przenikliwe źrenice zmierzyły Berta od stóp do głów, po czym zatrzymały się na jego twarzy. — Niemiecki pan zna? — Znam. W piśmie również. — Bert odpowiedział w tym języku. — Pan jeszcze się uczy? — Tak. I dlatego mógłbym dysponować czasem tylko po południu. — Wystarczy. U mnie pisaniny dużo nie ma. Ale jeśli praca będzie zła — raus! — Ile będę dostawał? — Dostaniesz grosz dziennie i wikt. Ja płacę dobrze. Bert postanowił sprawdzić swoje podejrzenia. — Gdybym był robotnikiem, panie Vogelweder, płaca istotnie byłaby dobra. Ale jestem bakałarzem nauk prawniczych, biegłym w piśmie łacińskim, polskim i niemieckim. Vogelweder zmrużył oczy. — A wiele pan chce?

— Mając nadzieję, że pański wikt będzie dobry — trzy grosze dziennie. Brunet obruszył się. — Trzy grosze dziennie? Za pół dnia pracy? Wykluczone! — Zatem żegnam pana, panie Vogelweder. Życzę powodzenia w interesach! Bert skłonił się nieco niżej, niż wymagał tego obyczaj, i ruszył rampą, licząc w myśli kroki. Postanowił, że po dwudziestym, jeśli nie zostanie wezwany, zawróci sam i wznowi rozmowę. ... dziesięć... dwanaście... czternaście, piętnaście, szesnaście... — Ej, młody człowieku! — usłyszał za plecami starczy, skrzeliwy głos. — Poczekaj chwilę! Bert zawrócił i z wolna zbliżył się do nich. To wołał ten drugi. — Nie bądź taki gorący! Twoje szczęście, że istotnie potrzebna mi jest pomoc w kantorze! — Chudy mówił szybko, gestykulując zwiędłą dłonią o długich, kościstych palcach. — Wielmożny pan Vogelweder na moją prośbę zgadza się dać dwa grosze dziennie. Radzę przyjąć, bo to naprawdę dużo, biorąc pod uwagę, że będziesz zatrudniony tylko przez parę godzin. A więc chcieli go mieć u siebie. Nie należało zatem przeciągać struny. Spojrzał pytająco na kupca. Ten skinął głową. — Niech będzie, jak mówi Antoni. Dostaniesz wikt i dwa grosze dziennie. Zajmiesz izbę na mansardzie, bo musimy cię mieć pod ręką. — Zgadzam się. Kiedy mam się sprowadzić? Obaj mężczyźni zamienili spojrzenia. — Nawet dziś wieczorem — zadecydował Antoni. — Proszę mnie odszukać, a wskażę panu izbę. Bert skłonił się i odszedł zadowolony z wyniku rozmowy. Obaj pozostali na rampie mężczyźni również zdawali się być z niej zadowoleni. Rozłożył swój szczupły dobytek w izdebce na poddaszu i zszedł na dół z Antonim, który miał swoją izbę drzwi w drzwi z nim. W jadalnej komnacie cała rodzina Vogelwederów była już zebrana przy wieczornym posiłku. Długi stół jadalny oświetlały dwa lichtarze ustawione po obu jego końcach. Bert zajął wskazane mu miejsce, a kiedy rozmowa przy stole ożywiła się, rozpoczął dyskretną obserwację obecnych.

U szczytu stołu, jako głowa domu, siedział Johann. Po jego prawej ręce Peter, któremu mógł się teraz dokładnie przyjrzeć. W białej twarzy, o ustach małych, pełnych jak u kobiety i równie małym, delikatnie zarysowanym nosie, świeciło dwoje czarnych jak węgiel oczu, których przenikliwe, ostre spojrzenie najczęściej kryły powieki. Po lewej stronie Johanna zajmowała miejsce stara kobieta. Na białych włosach nosiła czepek. Za nią siedziała młoda dziewczyna o ładnej twarzyczce, której zmysłowy urok mieszał się z dziecięcą jeszcze naiwnością. Miała zapewne na imię Weronika, gdyż zwano ją Wera. Obserwując zebranych, Bert rzucił na nią kolejne spojrzenie. Przyłapał jej wzrok skierowany na siebie. Dziewczyna szybko odwróciła oczy, a lekki rumieniec ukazał się na jej twarzy. Bert nie wiedział, czy ten drobny epizod został dostrzeżony przez Petera i wywołał jego uwagę, czy też był to tylko zbieg okoliczności, bowiem tłuścioch odezwał się w tej samej niemal chwili: — Nasza kochana Wera pięknieje z dnia na dzień... Ale nic nie wskazuje na to, a już specjalnie jej oczy, by zbytnio tęskniła za swym wybranym. — Mój wybrany, wujku, powinien przede wszystkim tęsknić za mną, a nie pokazuje się już od kilku dni. — Widocznie jest zajęty. Gospodarowanie takim dużym młynem to nie byle co. — Bruno musi się teraz mocno krzątać — wtrącił Johann — bo oczekują go duże wydatki. — Myślisz o ślubie? — spytała starsza pani. — Czy ustaliliście wreszcie datę? — Mnie się nie spieszy! — rzuciła zaczepnie dziewczyna. — Nikt ciebie nie pyta o zdanie! — ofuknęła ją babka. — Od tego są twoi opiekunowie. No, ale dość o tym! Podziękujmy Bogu za posiłek i spać! Już późno... Bert wysunął się dyskretnie za Antonim. Wstępując na strome stopnie, myślał z pewną zazdrością o nieznanym Brunonie, gdyż dziewczyna wydała mu się smakowitym kąskiem. Za tę myśl skarcił jednak sam siebie. Należało utrzymać się w roli statecznego bakałarza, a takiemu nie uchodziło zaglądać dziewczętom za staniki.

Pierwsze dni pobytu u Vogelwederów dłużyły się Czarnemu mocno. By zachować pozory, rano szedł na Zamek, a licząc się, że może być śledzony, rezygnował z ulubionej włóczęgi po mieście, zmierzając od razu ku Okolowi, za którym królewska siedziba lśniła z dala kolorowymi dachami i czerwienią cegieł. Na Zamku z nudów zaglądał czasem do kolegialnej biblioteki, by na marginesach grubych foliałów wypisywać frywolne wierszyki. Za to popołudnie miał w dwójnasób wypełnione pracą. Stojąc za pulpitem, kreślił starannie szeregi słów i cyfr, utrwalając na piśmie handlowe transakcje swego chlebodawcy i starając się jednocześnie, by nic, co działo się wokół, nie uszło jego uwagi. Klienci, którzy odwiedzali kantor, obsługiwani przeważnie przez Antoniego, nie dawali powodów do bliższych zainteresowań. Również Marcin, właściciel gospody „Pod Gnatem”, wbrew przewidywaniom, nie pokazał się ani razu. W tym czasie Bert stwierdził, że Dzieweczce udało się dostać zamierzoną pracę. Pewnego dnia ujrzał z rampy oryla, jak z widłami w ręku wyrzucał ze stajni nawóz. Z niecierpliwością czekał piątku. Był to dzień spowiedzi, dzień, w którym powinna nadejść kolejna wiadomość. Czy uda mu się dostrzec drogę, jaką tu dotrze? Tymczasem w czwartek zaszło drobne zdarzenie, które nieco ożywiło monotonię jego bytowania, pozwalając na bardziej pogodną ocenę sytuacji, w której się znalazł. Pracował sumiennie nad dziennym zestawem wydatków i wpływów, kiedy drzwi od kantoru uchyliły się z wolna. Nie przerywał roboty, sądząc, że to wraca zarządca. Dopiero lekkie stąpanie i szelest spódnicy kazały mu unieść głowę. Obok pulpitu stała Wera. Przyglądała mu się bez słowa, z uśmiechem na ustach, lekko zdyszana, jak gdyby zatrzymała się w biegu. Bert bez słowa patrzył na nią, z zawieszonym w powietrzu gęsim piórem. — Och, przepraszam... — szepnęła, opuszczając oczy, ale nie przestając się uśmiechać — przeszkodziłam panu. Szukam wuja Piotra i myślałam, że go tu znajdę. Bert wolno odłożył pióro.

— Był godzinę temu. Jeśli pani zechce zaczekać, będę błagał niebiosa, by przyszedł jak najpóźniej... — Doprawdy? — przechyliła na bok główkę. — I nie będzie pan narzekał, że przeszkadzam, panie bakałarzu? Spojrzał w jej oczy. Drgały w nich iskierki humoru. — Nie. Obiecuję, że nie będę. A poza tym — nie jestem bakałarzem. — Nie? A kim? — Wilkiem, który porwie biedną owieczkę i zaciągnie ją do lasu... — By ją pożreć? — udała przestraszoną. — Nie. W lesie będzie wróżka, która przemieni wilka w rycerza, a owieczkę w piękną dziewczynę, taką jak pani... — Oo... i co będzie potem? — Potem rycerz weźmie dziewczynę w ramiona i będzie ją całował... — Zrobił krok w jej stronę, a ona odskoczyła szybko ku drzwiom. — Muszę już lecieć, bo babcia będzie zła! Żegnaj, straszny wilku! Zniknęła za drzwiami z poszumem spódnicy, a Bert zabrał się do przerwanej pracy. Przyszedł wreszcie oczekiwany piątek. Wiedział, że do południa nic się nie może stać, toteż odbył swą normalną turę do Zamku, wrócił na obiad, po czym rozpoczął zajęcia w kantorze. Ale mimo czujności i napiętej przez całe popołudnie uwagi nie dostrzegł niczego, co mogłoby nasunąć jakieś podejrzenia. Jeśli zatem materiał został dostarczony, musiało to nastąpić poza terenem pomieszczeń handlowych. Zawiedziony i zły ruszył na wieczerzę. Wśród siedzących przy stole ujrzał nieznanego sobie młodego mężczyznę z płaską twarzą o dużym nosie i wąskich, zaciętych wargach. Zajmował miejsce pomiędzy babką a wnuczką. Bert kątem oka dostrzegł uważne, chłodne spojrzenie, jakim został zlustrowany, kiedy zajmował swoje miejsce na krańcu stołu. Z rozmowy zorientował się, że był to ów Bruno, narzeczony Wery. Kolacja minęła na potocznej rozmowie o błahych zdarzeniach i sprawach. Równie błaha wydała się Bertowi uwaga starszej pani, kiedy w pewnej chwili, rzuciwszy okiem na talerz Johanna, odezwała się z przekąsem: — No tak, piątkowy posiłek niezbyt waszmości smakuje! Wolelibyście pewnie w ogóle nie pościć, wy, bezbożnicy! — Spojrzała z kolei na Petera.

— Ależ, mamo, smakuje... — próbował protestować Johann. — Nie jesteśmy jednak głodni. — Nie dziwię się! Zamawiacie sobie faszerowane ryby, a potem domowe jedzenie parzy gęby! Johann sięgnął posłusznie po misę pierogów z kapustą, przyprawionych olejem. — Nie gniewaj się, mamo, już sobie dokładam — powiedział i z uśmiechem zwrócił się do Petera: — Mówiłem ci, że oberwiemy. Jedz, bo dostanie się i tobie. Ktoś się roześmiał, zaczęto mówić o czymś innym i epizod ten został szybko zapomniany. Również i Czarny puścił go mimo uszu. Dopiero potem przypomniał sobie i zrozumiał właściwe znaczenie słów, które usłyszał. JUŻ ÓSMY DZIEŃ BENKO przedzierał się lasami północnego dorzecza Mereczanki, przebywając jej dopływy bądź wpław, bądź odszukując brody. Puszcza była tu podmokła i trudna do przebycia, ale dlatego bezpieczna. Cała marszruta ucieczki była ustalona dokładnie, a on otrzymał wskazówki co do jej trasy i kierunku. Pościg wprawdzie nie groził, ale mimo to Benko otrzymał surowy nakaz unikania zarówno wszelkich dróg, jak i większych osiedli. Istniało bowiem niebezpieczeństwo spotkania książęcych oddziałów zwiadowczych, zwłaszcza w pobliżu granicy. Czas był wprawdzie spokojny i otrzymywane wiadomości nie wskazywały, by szykowała się nowa rejza krzyżacka, ale ostrożność nie pozwalała na poniechanie czujności. Nie wolno mu też było wyjść z roli zbiega nawet tu, na litewskiej ziemi, a zagarnięcie przez któryś z oddziałów — jeśli nawet nie skończyłoby się powieszeniem na najbliższym drzewie — stwarzało niebezpieczeństwo zwłoki. Toteż pouczenia ojca Łukasza były surowe. Długie tygodnie w zaciszu trockiego klasztoru spędził Benko pracowicie. Musiał pogłębiać znajomość języków ruskiego i litewskiego oraz dobrze poznać zwyczaje panujące w państwie krzyżackim, a zwłaszcza sposoby penetracji policyjnej. Należało, na przykład, wiedzieć, że każdy oberżysta, a nawet zwykły właściciel domu był obowiązany zgłosić swojej terytorialnej zwierzchności czyjekolwiek przybycie, jeśli przybyszowi udzielił noclegu choćby tylko na jedną noc. Również pouczono go i o zwyczajach litewskich, wdrażano w psychikę ludzi tego kraju, zaznajomiono ze składem, stosunkami i stanem posiadania rodu Neymirów, informowano o szczegółach dotyczących

Niemierzy, posiadłości zabitego przez książęcych ludzi Butowta. Wreszcie już w ostatniej rozmowie w cztery oczy z ojcem Łukaszem, Benko otrzymał hasła do ludzi, z którymi miał się na terytorium zakonnym stykać, i z góry został rozgrzeszony z fałszywych przysiąg, jeśli byłby zmuszony je składać. Otrzymał też zezwolenie, a nawet przykazania zatajenia przy spowiedziach przed kapłanami zakonnymi prawdy o sobie. Na dziesiąty dzień, po kilkugodzinnym poszukiwaniu brodu, przebył Niemen i znalazł się w Jaćwieży, na ziemi sudawskiej. Potem pozostawił za sobą Jezioro Rajgrodzkie i wkroczył do zakonnego państwa, zagłębiając się w Puszczę Galindzką. Obszary te, oddzielające Litwę od Zakonu, były niezamieszkane, gdyż osadnicy unikali terytoriów leżących zbyt blisko granicy. Gdzieś od północnej strony znajdował się zamek Ełk, najbardziej w tych stronach wysunięta na wschód krzyżacka strażnica. Benko minął go łukiem i kierując się ściśle na zachód, wynurzył się następnego dnia z boru nad brzeg szeroko rozlanej wodnej przestrzeni, sięgającej aż po horyzont. Ujrzawszy to jezioro, wiedział już, że nie zmylił drogi. To musiały być Śniardwy, jeden z punktów orientacyjnych na jego drodze. Teraz należało skręcić ku północy, by dotrzeć do Rastemborka 4. Stąd wchodził już w obowiązki i niebezpieczeństwa przyjętej służby. Zanim zsiadł z konia, przeżegnał się i jakiś czas siedział bez ruchu, zapatrzony w rozległe wodne pustkowie. Nad jeziorem odpoczywał resztę dnia i noc, o świcie ruszając w dalszą drogę. Coraz trudniej było teraz wędrować borem; lasy wciąż się urywały, bo coraz częstsze były przestrzenie pól uprawianych przez osadnicze wsie. Rastembork ujrzał następnego dnia o popołudniowej porze. Nad rzeką okalającą z tej strony miasto przysiadły pod miejskimi murami skupiska domów i kleci. Wśród drewnianych zabudowań czerwieniały mury zakonnych młynów i szpitala Świętego Ducha, a za rozległym stawem piętrzyły się na wysokim wzgórzu zręby zamku. Jego wieże zdawały się nie tylko strzec, ale i grozić rozciągniętemu u jego stóp miastu. Brzeg stawu obrastało gęste sitowie. Zamek, odbity w zielonym lustrze wody, widoczny był w całej swej groźnej potędze. Benko przyglądał mu się

4

—

Obecnie Kętrzyn.

ze zmarszczoną brwią, teraz dopiero zaczynając sobie w pełni zdawać sprawę, z jaką mocą wszczął swoją samotną walkę. Przebył most przerzucony przez Guber i znalazł się przed Młyńską bramą. Nie wjechał jednak do miasta, lecz skręcił w lewo, na drogę wiodącą wzdłuż murów. Następnego dnia Benko wyjechał nieco później, kiedy wskazany mu w Trokach człowiek, u którego zatrzymał się na nocleg, już dawno udał się do pracy. Przebył miasto i wydostał się na północny trakt Wysoką bramą. I właśnie tuż za miastem, przy kościele Świętej Katarzyny, nastąpiło spotkanie, które zrządził kpiący z ludzi los. Bo tu właśnie, niemal u progu zakonnego państwa, spotkał człowieka, którego imienia poszukiwał potem długo i z upartą zaciętością. Jednak chyba lepiej się stało dla Benka, że spotykając po raz pierwszy Sonnenberga, nie wiedział, że to jest właśnie on. Rycerz, pędząc na czele oddziału knechtów, na widok samotnego jeźdźca uniósł w górę dłoń w grubej, łosiowej rękawicy i zdarł konia wodzami, wstrzymując poczet. Mimo że Benko nie wiedział, kogo ma przed sobą, raptowna fala nienawiści rozpaliła mu serce. Gest bowiem był pełen pychy i butnej pewności siebie, a spojrzenie, którym został obrzucony, pogardliwe i nieufne. Bojąc się zdradzić oczyma opanowujące go uczucie, Benko opuścił powieki, karcąc się w duchu, że już przy pierwszym spotkaniu z Krzyżakiem omal się nie zdradził. Brat Sonnenberg przed świtem wyjechał z zamku Barciany, gdzie bywał częstym gościem. Tamtejsze bowiem lochy miały liczne cele, a izba tortur najlepsze wyposażenie ze wszystkich zakonnych zamków. Tam więc głównie kierowano więźniów, których należało poddać dłuższemu śledztwu. Była tu również wieża o głęboko w ziemię opuszczonym dnie. W jej wewnętrzne ściany wmurowano kawałki żelaznych szyn, które łamały kości strącanym skazańcom. Byli nimi ludzie uznani przez brata Sonnenberga za nieprzydatnych już do dalszego śledztwa. Rycerz zmierzył badawczym spojrzeniem rosłego mężczyznę z chudą, zapadniętą twarzą i nienaturalnie błyszczącymi oczami siedzącego na zabiedzonym koniu o zmierzwionej sierści. Widać było, że odbyli długą podróż.

— Czapkę ze łba! — warknął, uderzając konia ostrogą. Koń dał susa do przodu i naparł bokiem na stojącego w milczeniu wędrowca. Benko już się opanował i wrócił do roli, którą tak uparcie mu wdrażano. Zerwał czapkę i trzymając ją w obu rękach, patrzył w rycerskie oblicze ze służalczą uległością. — Skąd jedziesz? — Twarz o grubo ciosanych rysach, zakończona podobną do łopaty brodą, nachyliła się ku niemu. Biały płaszcz z czarnym krzyżem spływał rycerzowi na plecach, a w jego ręku Benko ujrzał batog sporządzony z byczego ogona, którego uderzenie zwalało z konia. Przeniósł wzrok na chmurne oblicze o przekrwionych białkach. — Z Litwy, panie — odpowiedział spokojnie. Przez srogą twarz przebiegł cień zdumienia. — Przyznajesz, żeś z Litwy? A ktoś ty? — Zbieg, panie. Sonnenberg uśmiechnął się ironicznie. — Oo... patrzcie! Jeszcze jeden! Mamy takich sporo! Ale załatwiamy się z nimi szybko. — Ja nie zwykły pachołek, lecz bojarski syn, Jawnuta Neymir z Niemierzy. — Jeśliś bojarski syn, to będziesz wisiał wyżej od innych. — Sonnenberg roześmiał się głośno, a knechci, którzy otoczyli Benka półkolem, zawtórowali przywódcy. — Mówiono mi inaczej. — Benko nie tracił spokoju, aczkolwiek zdawał sobie sprawę, że życie jego wisi na włosku. — Mówiono ci? A któż ci to mówił? Może nasz wielki przyjaciel, ten gad Witold? — Mówicie panie głośno to, co ja dotąd mogłem tylko myśleć. Bo on właśnie kazał zabić mego ojca. Sam ledwie uszedłem z życiem. Sonnenberg przestał się uśmiechać i ściągnął brwi. — Więc co ci mówiono? — Żebym udał się do Malborka, a znajdę chleb i opiekę. — Któż to był taki szczodry na nasz koszt? — Rycerze Henryk von Warnsdorf i Baldwin von Helfenstein. — Oni są jeńcami Witolda! Jakżeś do nich trafił?

— Ocalili mi życie, skrywając w swojej komnacie, kiedy ścigała mnie książęca straż. Rycerz zmierzył Benka nieufnym spojrzeniem, widać było jednak, że zaczyna poważniej traktować jego odpowiedzi. — Jaki masz dowód, że nie łżesz? — Wiozę ich pismo do wielkiego marszałka. — Benko uniósł trzymaną w ręku czapkę. — Czy przykażecie rozpruć? Sonnenberg jednak, jak większość krzyżackich rycerzy, nie umiał czytać, toteż machnął ręką. — Pokażesz wielkiemu marszałkowi! Ale bacz, by nie przyszedł dzień, w którym będę musiał pomacać cię szczypcami. A teraz z drogi! Rycerz uderzył konia ostrogą, a Benko pośpiesznie usunął się na bok. Oddział pognał ku Wysokiej bramie, wzniecając za sobą obłok kurzu. Dyktując już na rastemborskim zamku kolejne sprawozdanie dla zakonnej rady, które miało odejść jeszcze tego dnia przez pocztowego gońca, Sonnenberg wspomniał w nim również o spotkanym zbiegu. Ten ustęp był powodem wezwania przez wielkiego marszałka archiwisty. Kazał mu wyszukać w zapiskach zakonnych, dotyczących litewskich bojarów, wszystkie dane o rodzie Neymirów z Niemierzy. MINĄŁ JUŻ SZEREG TYGODNI, a tajemnica, w jaki sposób wiadomości od Dunina były dalej przekazywane i dokąd szły, pozostawała nadal niewykryta. Pierwsze jesienne podmuchy zaczęły już przeciągać nad miastem, strącając żółknące liście, a Bert ciągle jeszcze nie zdołał złapać poszukiwanego tropu. Jedyne co, jak dotąd, warte było zastanowienia, to informacja Dzieweczki, którą ten przekazał mu pewnego dnia: „Na jutrzejszy ranek Peter kazał przygotować sobie konia”. Istotnie wyjechał rano, ale na popołudnie był już z powrotem i Bert zastanawiał się, dokąd nieprzyzwyczajony do siodła grubas mógł jeździć? Rodzina Vogelwederów z nikim nie utrzymywała bliższych, pozakupieckich kontaktów. Jedynie Bruno Brenner, jak się okazało, właściciel młyna gdzieś na Żabim Kruku, bywał u nich częstym gościem, ale powodem tego była Wera. A właśnie jej osoba odegrała główną rolę w wypadkach, które wkrótce zaszły.

Robił się już lekki zmierzch, z każdym dniem teraz coraz wcześniejszy. Bert ustawiał sobie na pulpicie lichtarz, by przy świetle świec dokończyć roboty — którą równie dobrze mógł i przerwać, bo zgodnie z ogólnym zwyczajem praca kończyła się o zmroku — kiedy drzwi uchyliły się i na progu pojawiła się Wera. — Nic przeszkadzam? — Z ręką opartą na klamce przechyliła zgrabną figurkę do przodu. — Skądże! Proszę dalej, właśnie kończę robotę! Przestąpiła próg i zamknęła za sobą drzwi. — Szukam Antoniego — zawahała się, po czym dorzuciła z uśmiechem — tym razem... — Jeśli naprawdę jest potrzebny, to znajdzie go pani na górze. Przed chwilą poszedł do siebie. — Bert uśmiechnął się nieco kpiąco. Dziewczyna zmarszczyła brwi. — Co znaczy to „naprawdę”? Gdyby nie był potrzebny, to bym nie pytała. Babcia chce z nim mówić. — Proszę się nie chmurzyć. Powiedziałem tak, bo zaświtała mi nadzieja, że być może nudziła się pani i zechciałaby nieco pogawędzić. — Pan jest bardzo zarozumiały, panie bakałarzu! Sądzi pan, że rozmowa z nim stanowiłaby dla mnie rozrywkę? — O święty Celestynie, patronie bakałarzy! A więc naraziłem się na niełaskę?! Jestem gotów na kolanach błagać o przebaczenie! Dziewczyna uśmiechnęła się. — Niech pan spróbuje... Nie doszło jednak do tej próby, gdyż usłyszeli za drzwiami odgłos prowadzonej rozmowy. Bert przybrał obojętny wyraz twarzy, udając, że kończy rozpoczęte zdanie. — ...nie ma go tu. Mówił, że idzie do swojej izby. Na progu stanął Peter, a za nim w ciemnej sieni zarysowała się wysoka postać Brunona. Weszli do kantoru. Peter obojętnie przeszedł obok dziewczyny i opadł na najbliższe krzesło. Postępujący za nim Bruno obrzucił oboje badawczym spojrzeniem. Zatrzymał wzrok na Werze, nic nie mówiąc, jakby w oczekiwaniu wyjaśnienia z jej strony. Tak też musiała zrozumieć jego milczenie, gdyż rzuciła niepewnie, jeszcze z resztkami rumieńca na twarzy:

— Babcia kazała poszukać Antoniego. Myślałam, że go znajdę w kantorze... — Ale go tu nie ma. — Wiem już o tym sama! — prychnęła nagle rozzłoszczona. Kiedy wyszła, Bruno patrzył przez chwilę na zamykające się drzwi i z kolei przeniósł wzrok na Berta. Przez chwilę spotkali się oczami, ale Czarny zaraz skromnie opuścił swoje i oparty o pulpit oczekiwał na wyjaśnienie ich przybycia. Bruno przemierzył pokój i usiadł na drugim krześle. Wówczas Peter odezwał się: — Przybyliśmy nieco z wami pogawędzić, mości panie bakałarzu... Jesteście już u nas sześć tygodni. Nie jest to dużo, by dobrze poznać człowieka, ale i tyle starczyło, abyśmy mogli się przekonać, że jesteście pracowici i spokojni. Ze swej strony musicie przyznać, że nie obarczaliśmy was nadmiarem pracy. A ponieważ mniemanie, jakie sobie wyrobiliśmy o was, jest dobre, skłania nas ono do uczynienia wam pewnej propozycji. Bert ukłonił się lekko, jakby w podziękowaniu za pochwałę, ale i na znak, że słucha z uwagą, co zresztą było prawdą. — Chcemy związać was bardziej z naszym przedsiębiorstwem i zatrzymać u nas na dłużej. Peter na chwilę zamilkł i uniósł wzrok na swego rozmówcę. Bert odezwał się: — Moje studia nie skończą się ani za rok, ani za dwa. Peter lekko skinął głową. — A więc idźmy dalej. Na pewno wiecie, że każde przedsiębiorstwo ma swoje handlowe tajemnice, prowadzi sprawy, o których nie należy mówić, ale nie dlatego, broń Panie Boże, że są to sprawy nieuczciwe. Po prostu są inni kupcy, przed którymi musimy się strzec i z którymi należy walczyć, jako że handel to walka, tyle tylko, iż nie używamy w niej mieczy i toporów. Ale jak każda walka, tak i ta wymaga przygotowań, o których przeciwnik nie śmie wiedzieć. Czyś mnie dobrze zrozumiał? — Z całą pewnością. — Bert skłonił głowę. Słuchał wypowiadanych słów z napiętą uwagą i radosnym przeświadczeniem, że coś się wreszcie zaczęło dziać.

— To dobrze. Dotąd nie obarczaliśmy was zadaniami, które wykraczałyby poza pospolite czynności pisarza. Teraz natomiast pragnęlibyśmy włączyć was w sprawy, które jak powiedziałem, wymagają dochowania tajemnicy. Na początek obejmiecie czynności łącznika pomiędzy nami a panem Brennerem. Zdarza się, że musimy mu przesłać pilną wiadomość. Będziecie to załatwiali. Uprzedzam jednak po raz drugi, że nikomu o tym mówić nie wolno, zrozumieliście mnie? — Jak najlepiej. Będę postępował podług otrzymanych wskazówek — złożył Czarny dwuznaczną obietnicę. — Cieszę się więc, żeśmy doszli do porozumienia. — Peter z trudem wstał. — Od dziś ze względu na nowe funkcje podnosimy wam zapłatę do trzech groszy. Bert przywołał na twarz uśmiech zadowolenia. Miasto spało, pogrążone w ciemnościach. Jesienne chmury przesłaniające niebo pozbawiały je naturalnego oświetlenia, toteż wąskie ulice wypełniała ciemność tym głębsza, że i pozamykane szczelnie okiennice nie przepuszczały na zewnątrz światła. Czarny, owinięty opończą, szedł, przyświecając sobie latarnią, która kolebała mu się w ręku, uczepiona u krótkiego łańcuszka. Wprawdzie na cmentarzu Najświętszej Panny na wysokim słupie paliło się światło, a drugie migotało z dala przed nim, zapewne przed klasztorną bramą Braci Mniejszych, ale nie oświetlały one drogi, znacząc tylko jej kierunek. W parę dni po owej rozmowie Bert otrzymał polecenie odniesienia pisma do Brennera. Obejrzał je u siebie w izdebce. Było zawinięte w cienkie płótno, pod którym wyczuł palcami papier. Nie znalazł jednak twardej nierówności, która wskazywałaby na istnienie pieczęci. To było zastanawiające, zwłaszcza wobec upomnień o zachowaniu tajemnicy. Może papier był zalepiony tylko opłatkiem? Nie dawało to jednak należytego zabezpieczenia, bo opłatek łatwo było odkleić i z powrotem przymocować. Czyżby więc zapraszano go, by przeczytał list? Kościółek Świętego Idziego pozostał za nim. Skręcił ku furcie. Tu nie było już świateł orientacyjnych, ale wyjście za mury znajdowało się gdzieś w pobliżu.

Znalazł furtę i wydostał się na zewnątrz. Droga była nierówna, pełna wyboi, pokryta głębokimi koleinami. Idąc, nasłuchiwał uważnie, bo każde spotkanie groziło niebezpieczeństwem. Ale usłyszał jedynie odgłos swoich kroków po zamarzłej ziemi. Latarnia, kołysząc się miarowo, rzucała smugi skaczącego światła. Gdzieś zza murów, przytłumione i odległe, rozległo się nawoływanie nocnego stróża. Jednocześnie ukazał się w blaskach latarni masyw dużego budynku i okalający go mur. Był u celu nocnej wędrówki. Odszukał furtę i umocowaną przy niej kołatkę. Miała żelazną rękojeść odlaną w kształcie smoczej głowy. Został pouczony, by uderzyć trzy razy po dwa stuknięcia. Dźwięk kołatki rozległ się daleko w ciszy nocnej. Po chwili Bert usłyszał wolne kroki i skrzekliwy głos zza muru: — Do kogo przychodzisz? — Jako przyjaciel do przyjaciela — odpowiedział półgłosem, przybliżając twarz do bali furty. Zgrzytnęło żelazo i Czarny wsunął się do środka. Przygarbiona postać odźwiernego minęła go z krótkim „chodźmy” rzuconym przez ramię. Bert, idąc za nim, rozglądał się dookoła, ale noc nie sprzyjała obserwacji. Poza wielkim masywem młyna dostrzegł jedynie zarysy dachów kilku przyległych doń budynków. Wreszcie światło latarni padło na dębową płytę masywnych drzwi. Przewodnik pchnął je i znaleźli się w sieni oświetlonej oliwną lampką. Weszli na piętro. Odźwierny zastukał do jednych z drzwi. Usłyszeli krótkie, opryskliwe: „Wejść!” W komnacie był tylko Bruno. Na widok Czarnego podniósł się z krzesła i bez słowa wyciągnął rękę nakazującym gestem. Czarny, rozzłoszczony pogardliwym przyjęciem i brakiem powitania, stał bez ruchu. — Dawaj pismo! — przynaglił go Bruno z akcentem zniecierpliwienia. Bert spojrzał mu w oczy. — Tak ci pilno? Powieki Brennera zwęziły się. — Mów grzeczniej, mości bakałarzu! — powiedział cicho, ale z groźbą w głosie.

— I tobie należy się takie pouczenie! — Śmiesz to czynić?! — Słyszysz przecie. Zapominasz, że nie jestem twoim sługą. — Moim czy nie, ale jesteś! Radzę ci o tym pamiętać! Czarny wyciągnął wreszcie pismo i podał je. — Nie lubię zapominać. Oto wasze pismo i bądźcie zdrowi! — Zaczekaj! Płótno otrzymasz z powrotem na znak doręczenia. Bert zatrzymał się i czekał, aż tamten wyjmie list. A więc to płótno miało jednak jakieś znaczenie? Z zainteresowaniem obserwował, jak zostanie rozwinięte. Bruno położył list na stole, po czym dopiero rozwinął płótno i wyjął złożoną we dwoje kartkę grubego, szarego papieru. Rzuciwszy zaledwie okiem na treść, odłożył ją na bok, a płótno podał Czarnemu, który, idąc za starym klucznikiem, zastanawiał się, czy istotnie Bruno jest tak biegły w czytaniu, że wystarczył mu tylko rzut oka na pismo, by zapoznać się z jego treścią? NASTĘPNEGO RANKA, KIEDY jak zwykle wyszedł na podwórze dla zachowania kontaktu z Dzieweczką, ujrzał, że ten, uzbrojony w miotłę, kręcił się przy stajni. Na widok Berta olbrzym przerwał pracę i zdjąwszy czapkę, złożył mu ukłon, potem przetarł ją rękawem. Rampa dochodziła do samych wrót stajni. Nie zwracając pozornie uwagi na pracującego parobka, Bert ruszył nią do końca. Kiedy byli blisko siebie, usłyszał: — Rudy chce z tobą mówić. Znalazł swego towarzysza w gospodzie „Pod Turem”. Zamknąwszy starannie drzwi izby, rzucił od progu: — Wzywałeś mnie, więc jestem. Co masz dla mnie? Jaksa zmierzył go niechętnym spojrzeniem. — Ano tak, wzywałem cię... Powiedz mi, długo jeszcze tej maskarady? Bert zniecierpliwił się. — O to tylko chciałeś spytać?! Czy znów narzekanie? Rudy uśmiechnął się kpiąco. — Niech pan bakałarz nieco przystygnie. A będę narzekał, bo mi się nudzi. I do tego to chłopskie przebranie... Żadna dziewczyna na człowieka nie spojrzy. Chyba że jaka kuchta...

— A kuchty spoglądają? — wtrącił z uśmiechem Czarny. Gniew mu minął, gdyż wyczuł, że, swoim zwyczajem, właściwy powód wezwania Rudy poda mimochodem. — Od biedy ujdzie... — skrzywił się Rudy. — Więc wezwałeś mnie, żeby pomówić o kuchtach? — Właśnie... Bert spojrzał na piegowatą twarz obróconą w stronę okna. Nie zdradzała niczego poza znudzoną obojętnością. — Czy o tych od Vogelwederów? I o której? Tej czarnej? Jest niczego sobie. Rudy odwrócił się od okna. — Jakbyś zgadł. Gorąca dziewucha. — I jeszcze narzekasz? — Okropnie gadatliwa. — Tym lepiej! — Kiedy gada nie o tym, co mnie obchodzi. — Tak? A o czym na przykład? — Ostatnio coś mi plotła o gospodzie Marcina, tego, gdzieś mieszkał... — No, patrzcie! I cóż takiego ci powiedziała? — Czarny już był pewny, że Rudy nie wezwał go z błahego powodu. — A to, że co piątek gospoda „Pod Gnatem” przesyła Vogelwederom jakiś postny specjał, przeważnie faszerowaną rybę... I nie do kuchni, a od razu do któregoś z braci, Johanna albo Petera. Czarny zmarszczył brwi. — Rybę, mówisz? — Raptem uderzył się w czoło. — Co za głupiec ze mnie! Żebym wtedy wiedział, że to z gospody „Pod Gnatem”! Dziękuję ci, to bardzo cenna wiadomość! Rudy skromnie opuścił oczy. — Cieszy mnie, że pan bakałarz jest zadowolony. — Tej informacji mi brakło! Teraz rozumiem! Po znalezieniu zwłok szerokogębego podwoili ostrożność, nie rozumiejąc, co zaszło! Ale najważniejsze, że idziemy dobrym śladem! — A ciebie ściągnęli do siebie. A więc coś chyba przewąchali? — Być może... I chcą lepiej mi się przyjrzeć. A z ciebie są zadowoleni?

— Jeszcze by nie! Wybieram z targu co lepsze produkty, nie targując się, a liczę tanio. Ale nie za bardzo, żeby nie wzbudzić podejrzenia. — Rób tak dalej i miej oczy otwarte. — Nie potrzebujesz mnie pouczać. Tylko to przebranie mi zawadza, bo jest tam sikora, którą chętnie bym przygruchał. Ale na chłopka nie chce patrzeć, bo to ich wnuczka. — Teraz rozumiem, dlaczegoś narzekał na ten chłopski strój! — Czarny roześmiał się. — Ale pociesz się, że niewiele tam jest do zyskania! Ona ma narzeczonego, mają się wkrótce pobrać. Prawdę mówiąc, sam bym chętnie z nią poświergolił, bo zdaje się, że w swoim przyszłym zbytnio zakochana nie jest. Ale muszę unikać niepotrzebnych kłopotów, więc... — A jakże! Jakbym cię nie znał! — przerwał mu Jaksa. — Ty nie poniechałbyś spódnicy, choćbyś wiedział, że pod nią siedzi gniazdo szerszeni. Ponieważ Czarny uprzytomnił sobie, że istotnie nie ma zbyt czystego sumienia, zmienił temat rozmowy. Parokrotnie już usiłował dotrzeć do księdza Andrzeja, jednak młody wikary, pełniący przy nim obowiązki sekretarza, wciąż bezradnie rozkładał ręce. Proboszcz był w jednej ze swoich licznych podróży, ale podobno miał wrócić lada dzień. Jego cierpliwość nie była jednak narażona na zbyt długą próbę, po paru dniach sekretarz sam go odnalazł w kolegialnej bibliotece, gdzie Czarny układał kolejny wierszyk. Ukazał się zza regalu i kiwnął nań palcem. Bert domyślił się, że ksiądz Andrzej powrócił. Istotnie czekał na niego, siedząc za stołem zawalonym papierami. Bert złożył głęboki ukłon i zatrzymał się u drzwi. Ksiądz odwrócił głowę i przyglądał mu się przez chwilę. Wreszcie skinął ręką. — Chodź i siadaj! — Wskazał mu karło stojące w pobliżu stołu. Było to zaszczytne wyróżnienie. Bert zajął wskazane miejsce i milczał, oczekując na zezwolenie zabrania głosu. — Mów, z czym przybywasz — usłyszał po chwili. Czarny zdał sprawozdanie z przebiegu zdarzeń, nie omijając niczego, wiedział bowiem, jaką wagę przywiązywał proboszcz do dokładności szczegółów. Podczas gdy mówił, ksiądz podniósł się z krzesła i, podpierając laską, począł przemierzać obszerną komnatę. Gruby, włochaty kobierzec

tłumił jego kroki. Nie przerywał, chwilami tylko lustrował mówiącego badawczym spojrzeniem. Kiedy Czarny skończył, ksiądz Andrzej zatrzymał się przy oknie i czas jakiś wyglądał przez nie, jakby zapominając o swoim rozmówcy. Wreszcie odwrócił się i zatrzymał przed Bertem. — Zatem mimo zabójstwa tego człowieka w wozowni listy Dunina przekazywane są nadal? — Tak, wasza wielebność. — Jak to oceniasz? Dlaczego to zabójstwo ich nie spłoszyło? — Zastanawiałem się nad tym. Wydaje mi się, że nie wiedzą, co o tym sądzić. Zechce wasza wielebność wziąć pod uwagę, że zginął, nie zdążywszy wyjawić, co spostrzegł. Kazał pojmać Jurgę i sam go przesłuchiwał. Ale co było tego powodem, zapewne nie wiedział ani Marcin, ani z kolei nie wiedzą Vogelwederowie. — To możliwe. A więc obecnie znamy już kolejny etap drogi tych listów. Teraz musisz dojść, dokąd idą dalej w swojej wędrówce do Malborka. — Może kupieckimi taborami? Ksiądz Andrzej potrząsnął głową. — Te chodzą za rzadko i ciągną zbyt wolno. Zakon docenia pośpiech, zwłaszcza że to źródło jest dla nich ważne. Dowiedz się, dokąd to wyjeżdżał ów Peter. Ksiądz Andrzej odwrócił się ku swemu krzesłu i usiadł z laską opartą o kolano. — Teraz sprawa tych przesyłek, które ci zaczęli powierzać. Wątpię, aby zaistniała trzecia możliwość poza tymi dwoma, które widzę. Albo są to istotnie jakieś wiadomości, które przekazują sobie potajemnie i chcą ciebie naprawdę wciągnąć do swojej roboty, upewniwszy się najpierw, że umiesz milczeć, albo to tylko egzamin, a wiadomości wymyślają na poczekaniu. W obu wypadkach jednak powinieneś stwierdzić, co tam jest, bez obawy, że się zdradzisz. Oni zapewne z góry założyli, że nie opanujesz ciekawości i listy przeczytasz. W pierwszym wypadku będą tylko ciekawi, co zrobisz, aby ocenić, czy można na ciebie liczyć. Ale jeśli zachodzi druga możliwość, bądź ostrożny, bo to będzie tak ustawiona pułapka, byś zdradził się, kim jesteś. — Byłoby dobrze wiedzieć, do jakiej roboty chcą mnie wciągnąć.

— Tego ci tak od razu nie powiedzą. Jest im wiadome, że co dzień bywasz na Zamku. Wygodnie mieć takiego człowieka. To daje możliwości... — Co wasza wielebność ma na myśli? Ksiądz odwrócił głowę i spojrzał w twarz Berta. — Wiemy, że brodacze wyznaczyli cenę za głowę miłościwego pana. Trzydzieści tysięcy grzywien... — Och! — wykrzyknął Czarny opanowany oburzeniem i nieomal zgrozą. Po chwili rzekł półgłosem: — Olbrzymia suma! Toż to fortuna, za którą niejeden byłby gotów popełnić taki czyn! — Otóż to. Strzeżemy więc naszego pana pilnie, bo liczymy się, że próba taka może nastąpić. — W czasie mego pobytu na Zachodzie wiele się w kraju zmieniło — powiedział Czarny. — Wygląda na to, że wojna zbliża się szybko. — Tak. Spodziewamy się jej, a nawet świadomie ku niej dążymy. Stąd i ty masz do wykonania swoją część roboty... — Trafiając przypadkiem na ślad tej dziewczyny, nie przypuszczałem, że to tak poważna sprawa. A kiedy we Włocławku otrzymałem polecenie jak najszybszego przybycia do Krakowa, nie spodziewałem się z kolei, że właśnie w niej przyjdzie wziąć mi udział. — Że jest poważna, tego nie potrzebuję ci powtarzać. — A co z dziewczyną? Czy usiłujemy ją uwolnić? Ksiądz potrząsnął głową. — Na razie nie. Wiemy, gdzie jest, i to nam wystarcza. Czarny nie mógł opanować zdumienia. — Dlaczego, wasza wielebność? Przecież jak ją uwolnimy... — Otóż to! Wtedy Dunin będzie miał rozwiązane ręce. A nam obecna sytuacja jest potrzebna i musi jeszcze jakiś czas pozostać bez zmian. — Ależ... Wasza wielebność... A oni? Dunin i ona? — Wydaje ci się to okrutne? W naszej służbie na litość nie ma miejsca. — Rozumiem, wasza wielebność... — A więc wracajmy do tematu. Tej dziewczynie u Vogelwederów daj spokój, nie wolno ci jej ruszyć. Zachowaj dużą ostrożność, a na nocne spacery radzę nie wychodzić samotnie. Ksiądz Andrzej poprawił osuwającą mu się z kolan laskę i ciągnął dalej:

— Ja będę teraz w coraz częstszych rozjazdach, musisz więc sam dawać sobie radę i decydować, co dalej czynić. Rozprawa z Zakonem staje się coraz bliższa i pracy mi przybywa. Ostatnio znów mamy nowy zatarg z brodaczami i podkanclerzy miał dużo kłopotu z uśmierzeniem królewskiego gniewu. Miłościwy pan tak się rozsierdził, że chciał od razu ogłaszać wojnę. — O co znów poszło? — Wymordowali kupców, którzy wieźli zakupione przez króla zboże dla głodującej Litwy. Było tego dwadzieścia kryp. Krzyżacy zatrzymali statki w Ragnecie, bo ponoć otrzymali wiadomość, że w zbożu idzie ukryta dla Żmudzi broń. No i podobno ją znaleźli, co kupcy przypłacili życiem. — Skoro broń była istotnie, to skąd królewski gniew? — Bo Władysław o broni nie wiedział. — Jak to się mogło stać? — Przybył tu z Wilna zaufany wielkiego księcia od handlowych spraw, Maciej z Trok, lubelski kupiec. To człowiek obrotny i sprytny. Broń załadował na krypy potajemnie i przykrył królewskim zbożem. — Wielki kniaź działał więc bez porozumienia z naszym panem? — Albo to pierwszy raz? On po prostu chciał wykorzystać okazję do przewiezienia broni na Żmudź, gdzie wkrótce będzie potrzebna. — Ale wasza miłość chyba wiedział o tym? — rzucił impulsywnie Czarny, po czym zamilkł, zdając sobie sprawę, że powiedział zbyt wiele. Lecz ksiądz Andrzej rzucił mu tylko krótkie, rozbawione spojrzenie i mruknął: — Być może... Ale nie uważałem za wskazane wtrącać się do poczynań władców. To jeszcze nikomu na dobre nie wyszło. Pieniądze masz? — Zarabiam u Vogelwederów i tego mi starczy. — Ale nie wiadomo, co może zajść. Możesz ich pilnie potrzebować, a mnie nie będzie. — Wyciągnął szufladę stołu i wyjął spory trzos. — Masz, weź to. Czarny podniósł się i schował sakiewkę. Stał, oczekując na pozwolenie odejścia. Ksiądz podszedł do niego i położył mu rękę na ramieniu. — A więc, chłopcze, bądź zdrów! I postaraj się, abym jak najprędzej wiedział, kto i jak odbiera listy Dunina. Czarny skłonił się i ruszył do drzwi. Zatrzymał go jednak głos księdza. — Hubert, poczekaj chwilę!

Odwrócił się. Ksiądz szedł ku niemu, lekko kulejąc. Czarny zauważył, że twarz jego ma skupiony, poważny wyraz. Wreszcie stanął przed nim i bez słowa patrzył w oczy. Dopiero po chwili odezwał się: — Nie chciałem ci tego mówić, ale zmieniłem zamiar. Lepiej, abyś wiedział, choć to zła wiadomość. Twoja siostra została uprowadzona przez Krzyżaków. Czarny otworzył usta, ale nic nie mówił, jakby mu zabrakło tchu. Wreszcie wyjąkał: — A Benko? Gdzie on był, że nie bronił? Czy ubity? — Napad odbył się w czasie jego nieobecności. Teraz udał się do zakonnego państwa, aby jej szukać. — Czy... Czy wasza wielebność wie kto? — Sonnenberg z Rakuz. Czarny przetarł twarz dłonią. — Niech wasza wielebność zezwoli... pojadę też... Ksiądz Andrzej w milczeniu potrząsnął głową. — Benko już wyruszył. To jego prawo i obowiązek. Ty musisz pozostać tu, bo tu jesteś potrzebny. — Nie podołam... Biedna Zytka... — Bacz, abym nie żałował, że ci powiedziałem. Czarny już się opanował. — Stanie się, jak sobie życzycie... Oby tylko Benkowi się poszczęściło. — Wierzę, że Bóg go wesprze. Idź już. Mijając korytarz, a potem krużganek, Czarny nie mógł się otrząsnąć z wiadomości, która spadła na niego jak grom. Wśród chaosu myśli dominowało dzikie pragnienie zemsty. Potem zaś przyszła nikła refleksja: czy nie dlatego właśnie ksiądz powiedział mu, co zaszło? List, który w jakiś czas później Bert otrzymał do odniesienia, tym razem został przez niego otwarty. Jego treść brzmiała: „Piątek, dwie msze po wieczerzy na drodze Kocia–Święty Michał następna przesyłka. W latarni szyba czerwona”. Czarny zwinął starannie płótno, starając się zachować jego poprzedni układ. Potem siedział dłuższą chwilę, zastanawiając się nad przeczytaną treścią.

Podany dzień kazał przypuszczać, że była to właśnie ta poszukiwana droga Duninowych wiadomości. Ale może właśnie ten, a nie inny dzień został podsunięty umyślnie? Przypomniał sobie możliwości wskazane przez księdza Andrzeja. W obu wypadkach nakazał zachować bierność. Ostatecznie więc Czarny postanowił pozostawić sprawę jej dotychczasowemu biegowi. Należało jednak przekonać się, czy naprawdę we wskazanej porze przyjdzie posłaniec. Umówił się więc z Rudym na piątkowy wieczór, a sam poczynił pewne przygotowania. Polegały one na zapewnieniu sobie możliwości dostania się po nocy do domu bez dobijania się do drzwi oraz na znalezieniu zawczasu dobrego punktu obserwacji. I jedno, i drugie nie nastręczało trudności. Ulica Kocia szła wzdłuż murów miejskich, a w miejscu, gdzie skręcała nieco ku wschodowi, łączyła się ze Świętym Michałem. Stała tam baszta Rymarzy, dająca doskonały wgląd w obie strony, skąd mógł nadejść nocny posłaniec. Dostali się z Rudym na mury i zasiedli przy baszcie, licząc, że zbyt długo nie przyjdzie im czekać. Mróz na noc brał tęgi. Było ciemno, ale leżał śnieg i obie ulice odcinały się białym pasmem od czarnych ścian domów. Mimo ciepłej odzieży ziąb przenikał ich coraz bardziej, uderzali więc rękami o ramiona i chuchali w palce, by nie skostniały z zimna. Wreszcie w zaległej nad miastem ciszy usłyszeli skrzyp śniegu, a po chwili ujrzeli sylwetkę człowieka wyłaniającego się z zaułka. Miał na sobie opończę ze spiczastym kapturem, a w ręku latarnię. Jedna z jej czterech szybek była czerwona. Doszedłszy do Kociej człowiek zatrzymał się i rozejrzał na boki, po czym skręcił pod mury i wkrótce ciemność wchłonęła jego postać. Błyskało tylko coraz drobniejsze światełko latarni. — A więc to chyba nie pułapka — szepnął Rudy. — Żeby to można było wiedzieć na pewno! — westchnął w odpowiedzi Czarny. — Wystarczyłoby wówczas pójść za nim, by przekonać się, dokąd przesyłają materiał. — To nie takie proste. Przecież nie wiesz, czy już przesyłki nie oddał, a teraz wraca do siebie. — I to możliwe... No chodź, złazimy!

W tydzień potem Dzieweczka znów dał znak, że chce mówić. Wiadomość, którą miał do zakomunikowania, w ciągu najbliższych godzin zmusiła Czarnego do dużej ruchliwości. — Na jutro Peter kazał szykować konia — szepnął olbrzym, lejąc przy studni wodę panu bakałarzowi na ręce. — O której? — Zaraz jak się rozwidni. — Dobrze. Uważaj na mnie, bo muszę jeszcze raz z tobą mówić. Powiem, co masz robić. Po otrzymaniu tej wiadomości Czarny przede wszystkim udał się „Pod Tura”. Było jeszcze wcześnie, zastał więc Rudego, który nie należał do ludzi lubiących bez potrzeby wstawać. — Zbieraj się! — zawołał zaraz od progu. — Pójdziesz na Zamek. Rudy przeciągnął się. — Stało się coś nowego? — rzucił zdawkowo, nie okazując żywszego zainteresowania słowami Berta. — Dzieweczka dał mi znać, że Peter kazał na jutro przygotować konia. Narzekałeś, że ci się nudzi, więc chcę cię posłać za nim. — Piechotą? — Nie udawaj głupka! Weźmiesz konia i psa! — Psa? — zdumienie Rudego było szczere. — Po jakiego czorta? I skąd mam ten inwentarz zdobyć? Czarny wyciągnął zza pasa nóż z kościaną rękojeścią. — Weź go i pilnuj dobrze. Pokażesz go burgrabi na Zamku i z nim to załatwisz. Masz być jutro rano przed świtem w Żabim Zaułku. Dzieweczka wskaże ci, w jakim kierunku pojechał Peter, a reszta będzie należeć do ciebie! — Ale po co mi pies? — jęknął Rudy. — Mało będę miał kłopotu z koniem? Jak nic poodbijam sobie pośladki. — Bo ruszysz za Peterem nie wcześniej jak w dwa, trzy pacierze. Skoro bierze konia, to znaczy, że jedzie za miasto, a tam, jeśli będziesz blisko, spostrzegłby od razu, że go śledzisz. Zrozumiałeś, poczciwcze? — Zrozumiałem, wasza wielmożność! A dalej? — Musisz dowiedzieć się, dokąd pojechał. To najważniejsze. Poza tym działaj tak, jak nakaże ci rozsądek. — On każe posłać cię do diabła!

— Gotów jestem usłuchać, bo mam mało czasu. Nie pokpij sprawy. Po opuszczeniu gospody Czarny udał się z kolei do apteki. Zakupił zestaw wywarów ziołowych i z flaszeczką w kieszeni wrócił do siebie. Wywołał Dzieweczkę za bramę i wręczył mu zakup. — Weź to. Namocz kawał szmaty i ponacieraj od spodu kopyta konia. Zrób to kilka razy. Rankiem będzie tu czekał Rudy. Dasz mu kawałek tej szmaty, niech da psu powąchać. Patrz, w którą stronę pojedzie Peter, i powiedz Rudemu. To wszystko. W tym samym czasie Benko dotarł do Malborka. Już z dala ujrzał zespół ogromnych, najeżonych wieżami budowli, wysoko wznoszących się stromymi dachami. Od murów i baszt zamku biła moc i groza. Czarne otwory strzelnic patrzyły niby czujne oczy na okolicę, a wysoko spiętrzone ściany gmachów zdawały się urągać swą potęgą rozciągniętemu u ich stóp miastu i krzątającemu się ludzkiemu mrowiu. Do miasta wjechał Benko Garncarską bramą. Ulica prowadząca do rynku była prosta i krótka, toteż wkrótce dotarł tam bez pytania o drogę. Potem wskazano mu, którędy może dostać się na zamek. Jechał wolno, rozglądając się i obserwując ruchliwą ludzką ciżbę wypełniającą ulicę. Wszędzie słychać było niemiecki język, ale od czasu do czasu wyłapywał uchem i urywki polskiej mowy. Minął ratusz i skręcił w prawo ku kościołowi Świętego Jana. Miał teraz przed sobą ogrom zrębów Górnego Zamku. Dołem odgradzał go od miasta podwójny ciąg murów, a górą, gdzieś ku obłokom, szła skosem wielka płaszczyzna jego dachu. Pod nim biegł krużganek obronny, a nieco niżej rząd małych okienek, podobnych raczej strzelnicom niż otworom dla przepuszczania światła. Mijając kościół, Benko zdjął czapkę i przeżegnał się, westchnąwszy o pomoc, bo nadchodził moment decydujący. Jak go objaśniono, za kościołem należało skręcić w lewo, ku Szewskiej bramie, bo tędy tylko można było dostać się z miasta na zamek. Potem wskazano mu z kolei kaplicę Świętego Wawrzyńca, za nią już właściwą bramę miał dojrzeć sam. Była zbyt potężna, by ujść uwadze. Tak więc minąwszy Podzamcze, zwane Dolnym Zamkiem, stanął u kresu wędrówki.

Przed bramą wiodącą do Średniego Zamku kazano mu zsiąść z konia. Poprzedzany przez knechta, minął w jej długim tunelu kilkoro potężnych wrót z dębowych bali, gęsto obitych żelazem. Potem znaleźli się na podwórcu z trzech stron otoczonym ścianami gmachu, okalającymi go niby olbrzymia podkowa. Czwarta strona, południowa, była otwarta i ukazywała północne skrzydło Górnego Zamku. Oba zamki dzieliła przepaść głębokiej fosy bez wody, z przerzuconym przez nią zwodzonym mostem. Strzegła go kwadratowa wieża obramiona górą blankami. Knecht poprowadził przybysza do narożnika, skąd kamienne schody prowadziły na krużganek. Z niego przez małą sień dostali się na długi korytarz, malejący gdzieś u krańca, tak że w odległej perspektywie jego ściany zdawały się nieomal schodzić ze sobą. Jednak nie szli nim długo. Knecht wprowadził go do dużej, pustej sali. Wokół jej ścian biegły kamienne ławy, a przed nimi stały ciężkie, dębowe stoły. Z prawej ciąg ław przerywał ogromny kominek. Tu przewodnik wskazał Benkowi ławę, a sam zniknął za bocznymi drzwiami. Nie bawił długo, a po powrocie siadł obok niego. Benko obrzucił go spojrzeniem, ale pachołek milczał, więc i on nie zabierał głosu. Dopiero po paru godzinach drzwi otworzyły się i na progu stanął młody mężczyzna. Był ubrany w czarne, obcisłe spodnie i takąż jakę, a po wierzchu narzucone miał okrycie z szarego sukna, wycięte na kształt krótkiego ornatu. Opinał go skórzany pas, u którego zwisał mieczyk. Odprawił knechta ruchem dłoni, a Benkowi zalecił iść za sobą. Znaleźli się w niedużej komnacie. Obok okna stał stół, a przy nim krzesło z wysokim oparciem. Siedział na nim masywny, rudy mężczyzna w skórzanym kaftanie. Obrócony bokiem do stołu, bawił się leżącym u jego nóg psem. — Masz przed sobą wielkiego marszałka Fryderyka von Wallenrode — objaśnił młody mężczyzna. — Chciałeś z nim mówić. Benko skłonił się głęboko. Rycerz trzepnął psa po grzbiecie i uniósł głowę. — Czego, bracie, chcesz ode mnie? Benko ujrzał szare, szkliście lśniące oczy wpatrzone w siebie z przenikliwą uwagą. Ich ostremu spojrzeniu towarzyszył pozornie przyjazny uśmiech.

— Jestem litewski zbieg. Jawnuta z Niemierzy. Uszedłem przed gniewem wielkiego kniazia i mam list do waszej miłości. — Jak zdołałeś uciec? — Krewni mnie ukryli i dali konia. Ale szczęśliwą ucieczkę zawdzięczam przede wszystkim waszym rycerzom: hrabiemu von Warnsdorf i von Helfensteinowi. — A więc oni dali ci pismo? Wallenrode gestem nakazał swemu służebnemu bratu odebranie pisma. — A dlaczegóż to musiałeś uciekać? — Bom Świdrygiełłowy zwolennik. Moja siostra jest żoną jego dworzanina. Po ucieczce kniazia Witold zaczął tępić jego stronników. Zabito mi ojca, a ja sam ledwie uszedłem z życiem. Ale zasiekliby i mnie, gdyby wasi rycerze nie dali mi u siebie schronienia. Wallenrode zwrócił głowę ku młodemu mężczyźnie. — Czytaj ten list. Ten rozłożył kartkę papieru. „Pisane na wileńskim zamku w wieczór świętego Dominika A.D. 1408. Pozdrowienia dla Wielkiego Marszałka. Oddawca mówi, że nazywa się Jawnuta Neymir z Niemierzy. Był ostro ścigany przez straż, cośmy widzieli. Prosił o schronienie, ale jako goście kniazia Witolda takowego nie udzieliliśmy. Skoro przeczytacie te słowa, będzie znaczyło, że mimo to zdołał uciec. Ostańcie zdrowi i nie zapominajcie o nas, bo obaj jak najprędzej pragnęlibyśmy już być z naszymi braćmi i u Waszego boku”. Wallenrode spojrzał z uśmiechem na Benka. — Piszą tu co innego, niż mówicie... — Widać bali się, że wpadnę w ręce straży, i stąd chcieli zachować ostrożność. — Być może... Zatem chciałbyś u nas pozostać? — Potom przyjechał, by wam służyć. Ale tylko do czasu, aż kniaź Świdrygiełło obejmie wielkoksiążęcy tron. — Mówisz, że zabili ci ojca? A co z resztą rodziny? — Matka zmarła trzy lata temu, siostra jest za dworzaninem Świdrygiełły, a młodszy brat służy u kniazia Lingwena. Myślę, że uchowa się.

Wallenrode rzucił spojrzenie na swego służebnego brata. Ten lekko skinął głową za plecami przybysza. To spojrzenie nie uszło uwagi Benka. Zdał sobie sprawę, że teraz zaczyna się najtrudniejsza część indagacji. — A służba i niewolni? Co się z nimi stało? — Albo zostali pojmani na śledztwo, albo pouciekali. — A więc dwór stoi pusty? — Spalony, wasza miłość. — Mój ty Wielki Boże! — westchnął marszałek. — Co za szkoda! Przecież ja znam wasz dwór! Podczas ostatniego oblężenia Wilna stałem w nim kwaterą przez cały czas! Pamiętam, że rósł przed domem ogromny dąb, pozostałość pogańskich czasów. A więc pożar zniszczył zapewne i drzewo? Benko potrząsnął głową. W pytaniu tym kryła się pułapka — zdał sobie z tego sprawę, podziwiając jednak w duchu krzyżacką dokładność, ujawnioną znajomością nawet tak drobnych wydarzeń. — Z tym dębem, wasza miłość, to była dziwna historia. Widzę, że jej nie znacie, to wam opowiem. Przeszłego lata, podczas burzy, uderzył w drzewo piorun, rozłupując pień aż po korzenie. Jedna z naszych starych wróżek ostrzegła ojca, że za rok zdarzy się nieszczęście. I zginął akurat tego samego dnia, w którym przed rokiem piorun roztrzaskał dąb... Wallenrode zerknął spod brwi na przybysza i splunął przez ramię. — Tfu! Precz z pogańskimi siłami! To Bóg was ostrzegł! Że też sami nie strzegliście się! — Nikt swego losu nie ujdzie... — A powiedz mi, z kim to stawaliście przed książęcym sądem? Coś tam słyszałem, ale nie pamiętam, o co to szło? Benko ściągnął brwi, udając, że już samo wspomnienie tej sprawy wzbudza w nim gniew. — To był spór z Dowgardem o tabun koni, który on zagarnął z naszych pastwisk. — I jak się skończył? Benko wzruszył ramionami. — Kniaź nigdy przychylny nam nie był, więc konie zatrzymał Dowgard, a opłatę za sąd wnieśliśmy my. Marszałek roześmiał się.

— To cały Witold! On pozwala swoim poborcom ściągać z ludności nie tylko opłaty książęce, ale i zdzierać bezprawnie naddatki. Potem wiesza za to poborców, odbierając im zagrabione dobro. W ten sposób kniaź wyciska pieniądze, a naród ma swego obrońcę! No, ale czas ucieka, dość tej rozmowy! Więc chcesz u nas pozostać? — Tak, wasza miłość. Myślę, że mógłbym być przydatny, bo darmo chleba jeść nie chcę. — Żebyś jadł darmo, o tym, bracie, nie może być mowy! Wprawdzie z Witoldem utrzymujemy teraz przyjazne stosunki, ale schronienia ci nie odmówimy. Jednak będziesz musiał na to zapracować. Na razie obejmiesz pieczę nad stajnią briefjungów na prawach służebnego brata, a potem zobaczymy. Może przydasz się nam jako tłumacz lub przewodnik. Puszcze litewskie chyba znasz dobrze? — W nich się rodziłem, wasza miłość. Wallenrode skinął dłonią. — Idź więc z Bogiem! Ale pamiętaj, abyś służył wiernie, bo nasze serca są litościwe, ale rękę mamy ciężką. Benko skłonił się marszałkowi. — Dziękuję wam, panie. Obiecuję dobrze wypełniać wasze poruczenia. — Bracie Albercie, zaprowadźcie go do domowego komtura. Niech go wprowadzi w obowiązki. Na znak, że posłuchanie zostało zakończone, Wallenrode znów zajął się psem. Brat Albert skinął na Benka i obaj ruszyli ku drzwiom. — ODJECHAŁ TRZY PACIERZE temu — rzekł Dzieweczka, wskazując na widoczny z zaułka szczyt wieży Mikołajskiej bramy. Rudy ruszył w drogę. Koń z trudnością wyciągał nogi z grząskiego błota. Na Rzeźniczej było już lepiej, bo leżała tu warstwa słomy, gdyż przeważnie tędy kmiecie przewozili do miasta swoje produkty. Rudy minął gródek otoczony własnymi murami i przylegający doń klasztor, potem przejazd w gmachu Mikołajskiej bramy. Dostał się na jej zewnętrzny, otoczony murem dziedziniec, skąd musiał skręcić na drugi podwórzec również otoczony murami. Z niego dopiero wyjechał na przedmieście.

Ranek był mglisty i mokry. Droga, rozmokła i błotnista, zryta była koleinami, pełna dołów i wyboi. Ciągnęły nią liczne chłopskie zaprzęgi. Konie, z wyciągniętymi ku ziemi łbami, prężyły grzbiety i z trudnością ciągnęły po błocie kolebiące się wozy. Rudy zjechał na bok, gdzie biegła nieco suchsza ścieżka, z której korzystali piesi. Zapewne korzystał z niej i Peter, bo pies prowadził z pyskiem przy ziemi, szarpiąc się do przodu na rzemiennej lince. Na prawo od drogi ciągnęła się szeroka fosa z czarną powierzchnią nieruchomo stojącej wody. Tuż za nią wysoko w górę wznosiły się brunatne mury obronne. Z lewej rozciągały się mokradła i uprawne połacie pól, pokryte teraz płatami rozmokłego śniegu. Tu i ówdzie czerniały na tym tle zabudowania i otoczone ostrokołami folwarki. Ponad niektórymi dachami snuł się dym, wlokąc się w wilgotnym powietrzu szarymi pasmami. Gdzieś z dala doleciał głos dzwonu. Rudy wypatrywał uważnie, czy nie dojrzy przed sobą jeźdźca, który, według słów Dzieweczki, siedział na bułanym koniu. Ale chwilowo ukazała się tylko rzeczka obrośnięta na brzegach łoziną. Droga wygięła się nieco w łuk i doprowadziła do brodu. Minęli go, a pies od razu znalazł na drugim brzegu dalszy ślad, obwieszczając to zajadłym skowytem. Rudy musiał przebyć jeszcze blisko pół mili, zanim ukazał mu się zamglony, obły zarys kopca Wandy, a potem chaotycznie rozrzucone zabudowania Mogiły. Wśród jej klet i chałup, na nieznacznym wzniesieniu, widniał poprzez czarną siatkę gołych, splątanych gałęzi masyw kościoła i przywierający doń klasztor Cystersów. Wkrótce wjechał między zagrody i dotarł do obszernego placu przed murem okalającym kościół i klasztorne zabudowania. W pobliżu furty stał uwiązany bułany koń. Plac otaczało kilka dostojniejszych chałup. Przy jednej z nich wisiał na drągu dzban, znak, że można tu zaspokoić pragnienie. Rudy skierował się zatem ku karczmie, przede wszystkim po to, by pozbyć się kłopotliwego teraz psa, rwącego się ku klasztorowi. Po krótkiej rozmowie z karczmarzem zwierzęta zostały ulokowane w szopie, a Rudy wszedł do środka, by napić się piwa i zastanowić, co robić dalej.

W karczmie panował półmrok. Zajął miejsce za stołem i rozejrzał się dookoła. Nieopodal niego siedziało kilku kmieci, wiodąc przyciszoną rozmowę. Obok nich leżały na klepisku dwa zające pojmane zapewne na wnyki. To nasunęło Rudemu pewien pomysł. Wdał się z kmieciami w rozmowę i po krótkim targu stał się właścicielem zajęcy. Wypiwszy podane piwo, wyjrzał na dwór. Konia przy furcie już nie było. Zapłacił za piwo i wziąwszy zające ruszył ku klasztorowi. Po kilkakrotnym stuknięciu kołatką usłyszał kroki. Furta uchyliła się, a w jej szczelinie ukazała się rumiana, okrągła twarz brata furtiana. — A czego tam, dobry człowieku? — Łysa głowa świeciła napiętą skórą, a małe oczka patrzyły z dobroduszną chytrością. Rudy skłonił się głęboko. — Niech będzie pochwalony. Grzesznik przybył, aby tym darem uzyskać wstawiennictwo świętego Wacława — wyciągnął przed siebie rękę z zającami. Furtian skinął głową i z uśmiechem aprobaty odebrał dar. — To pięknie, mój synu! A cóżeś popełnił za grzech, by naszego świętego prosić o pomoc? — Brat furtian ruszył ku małemu domkowi stojącemu w pobliżu furty. — Zdarzyło się, że sprałem swoją babę... I to mocno... — westchnął Rudy, idąc za zakonnikiem. — Ale jak człowiek łeb sobie zaprószy, to go babskie jazgotanie złości. — A więc nie tylko gniewem, ale i pijaństwem zgrzeszyłeś? — Braciszek wszedł do środka, po czym wrócił do Rudego bez zajęcy. — Ano właśnie — przytaknął Rudy. — Ale myślę, że ten dar, choć drobny, ulży memu sumieniu. — Oby Bóg to sprawił! A za zające dziękuję ci. Dam je bratu Szymonowi, który zarządza kuchnią. Pewnie pójdą na stół opata — westchnął z nieukrywanym żalem. — Nie ma za co, ojcze, dziękować. Skromny to podarek. Nie taki zapewne zostawia wam ten bogaty pan, com go spotkał... — Ee — braciszek machnął ręką. — Do datków to on niezbyt skory. — To bym go nie przyjmował! Wygląda na takiego, co i pół grzywny mógłby dać!

— Przyjmujemy go, bo to jakiś krewny brata Anzelma. Odwiedza go więc czasami. Obaj ponoć pochodzą ze Szwabii. — Którego brata Anzelma? Był u nas w Pleszewie jakiś brat Anzelm na kweście. Mówił, że od was. Taki mały, suchy. — To chyba nie od nas, bo my drugiego nie mamy. Ten wprawdzie też gruby nie jest, ale wysoki i kościsty. — I ze Szwabii, mówicie? To kawał świata. — Przybył do nas chyba z wiosną na krótką gościnę. Ale że i łacinę, i pismo zna, opat go zatrzymał. Uczony zawsze przydatny, toteż odwiedzają go ludzie, datki zostawiając. — Zajmuję wam czas, ojcze, a na mnie pora. Niech wam te zajączki pójdą na zdrowie. — Idź z Bogiem, synku! A jak coś jeszcze będziesz miał, nie zapominaj o nas. I swojej baby za bardzo nie tłucz, zawszeć to też boże stworzenie. ZDAWAŁO SIĘ, ŻE WYPADEK był błahy, ale to on właśnie zadecydował o dalszym rozwoju sytuacji. Miał miejsce następnego wieczoru. Czarny siedział w swojej izdebce, pomału gotując się do snu, kiedy usłyszał lekkie kroki na drewnianych stopniach schodów, po chwili drzwi otworzyły się i ze zdziwieniem ujrzał w nich Werę z naręczem pościeli w ramionach. — Przyniosłam panu świeżą pościel — rzuciła z przekornym uśmiechem, ale i z pewnym zażenowaniem. — A służba? Dlaczego pani sama się trudzi? — Służebne mają dużo roboty. Święta już blisko. — Rzuciła bieliznę na posłanie. — Niech ją pan sobie zmieni. — Stokrotnie dziękuję, Wero! Będzie z pani dobra gospodyni. Zazdroszczę przyszłemu mężowi... Dziewczyna uśmiechnęła się zalotnie. — Jest pan o mnie zazdrosny? — Jak można nie być zazdrosnym o taką buzię i takie oczy! — Czarny zbliżył się do dziewczyny i ujął jej rękę. Próbowała mu ją wyrwać, ale niezbyt stanowczo. — Czy potrzebna wam moja ręka? — spojrzała mu prosto w oczy.

Czarny uśmiechnął się, objął ramieniem jej plecy i przechylił ku sobie. Tym razem już naprawdę próbowała mu się wyrwać, ale nie zwolnił uścisku ramienia. Raptem uległa, podała mu usta. Pocałunek trwałby zapewne długo, ale w pewnej chwili Bert usłyszał szmer i uniósł głowę. W czarnym prostokącie otwartych drzwi ujrzał złowrogą twarz Brunona wpatrującego się w nich bez słowa. I to jego milczenie, zanim nie zniknął w ciemnościach, było straszniejsze od wybuchu gniewu. ZARAZ Z POCZĄTKIEM TYGODNIA Johann wyjechał do Wrocławia. Z wyjazdu tego nie robił tajemnicy. Rozmowy, jakie prowadził z kontrahentami, obracały się wokół zamierzonej podróży, a Czarny otrzymał polecenie przygotowania wykazów rozliczeniowych z tamtejszymi kupcami. Natomiast we środę po południu Peter wszedł do kantoru i, rozejrzawszy się, skinął na Berta. Podał mu list jak zwykle zawinięty w płótno. — Dostarczysz go zaraz. Tym razem sprawa pilna. — Nie po wieczerzy? — zdziwił się Bert. — Nie. Ale na wieczerzę zdążysz wrócić. — Zaraz ruszam. Wezmę tylko opończę. — Powtórzysz ustnie Brunowi, że ma być tym razem specjalnie ostrożny. Idzie bardzo ważna przesyłka. — Powtórzę, jeśli ujrzawszy mnie, nie złapie za miecz. — Za miecz? Dlaczego? — Ostatnio krzywo na mnie patrzy. Widać czymś go uraziłem... — Czarny spojrzał na Petera, by zorientować się, co wie o zaszłym zdarzeniu. — Uraziłeś? Ależ przeciwnie! Właśnie ostatnio mówił o tobie jak najlepiej. Czarny wzruszył ramionami. — Widać tak mi się tylko zdawało. — I ja tak myślę. Zresztą Bruno wie, że jesteś pod naszą opieką, a sądzę, że nieco się z nami liczy... — Peter uśmiechnął się z lekceważącą pewnością siebie. Przed ruszeniem w drogę Bert zaznajomił się z treścią pisma. Była nieomal identyczna jak poprzednie. Przesyłka miała przybyć w piątek wieczorem.

Oddał pismo i powtórzył ustne zlecenie. Bruno ani jednym słowem czy gestem nie okazał, że był świadkiem sceny na poddaszu. Odczytał list i zwracając mu płótno, nawet zdołał zdobyć się na uśmiech. — Tym razem wcześniej przyszliście. To może i lepiej, bo bezpieczniej za dnia odbywać tę drogę. Nie mieszkam zbyt blisko... Czarny pożegnał podejrzanie uprzejmego gospodarza i ruszył w powrotną drogę pełen rozterki i złych przeczuć. Miał więc o czym myśleć, idąc ku Wiślanej bramie wyślizganą saniami drogą. Dlaczego Bruno udaje, że nic się nie stało? Okazywał mu od początku niechęć, a to, co widział, musiało tę niechęć przeobrazić w nienawiść. Przygotowuje zatem zemstę i nie chce się z tym zdradzić? — Och, te baby! — westchnął. — Ze też licho mnie podkusiło, wiedziałem przecież, czym to pachnie... Wrócił jeszcze przed wieczerzą i na pytające spojrzenie Petera odpowiedział twierdzącym skinieniem głowy. Po kolacji udał się do siebie i przed ułożeniem się do snu staranniej niż zwykle zaryglował drzwi. To miało miejsce w środę. Natomiast w piątek w nocy obudziło go niezbyt głośne, ale uporczywe stukanie. W pierwszej chwili nie mógł zorientować się w przyczynie hałasu, który wyrwał go ze snu. Za chwilę jednak zerwał się na nogi. — Kto tam? — rzucił półgłosem, łapiąc jednocześnie za mieczyk. — To ja. Peter. Otwórz wreszcie! Czarny odsunął rygiel. Na progu istotnie stał Peter z latarnią w ręku. — Co się stało! — Żebym to wiedział! — Peter był wyraźnie wzburzony. — Bruno przysłał nagłe wezwanie! Ubieraj się, musimy iść! Masz mi towarzyszyć! Czarny ogarnął się szybko, zastanawiając się jednocześnie, co mogło się stać? Czyżby i Peter...? Nie, z tej strony nie mogło chyba grozić niebezpieczeństwo. Mimo to rzucił z troską w głosie: — Obawiam się, że sam nie wystarczę jako obrona. Może by wziąć jeszcze waszego parobka? Wygląda na siłacza. Zdaje się, że sypia nad stajnią. — Nie trzeba. Czeka na nas posłaniec Brunona. Będziemy więc we trzech. — A w drodze powrotnej? Nie wiadomo przecież, kiedy wrócimy. W razie napaści we dwóch możemy nie dać rady.

Peter spojrzał nieco kpiąco na Berta. — Sam chodziłeś i nie bałeś się? Czarny obrzucił grubasa rozbawionym spojrzeniem. — Nie wiem, wasza miłość, jak władacie mieczem, ale jest i drugi sposób ratunku, a z tym byłoby wam trudno. — Co masz na myśli? — To, że biegam dobrze i zawsze zdołałbym uciec, spotykając zbyt silną przewagę. Wy nie ubieglibyście daleko... Musimy więc wzmóc siły, bo w razie napaści nic innego nam nie pozostanie, jak siłą przeciwnika odpierać. Peter zastanawiał się przez chwilę. — Masz chyba słuszność. Idziemy, po drodze zawołam parobka. Wkrótce zagłębili się w ciemne i ciche ulice. Czarny nie mógł zamienić z Dzieweczką ani słowa, gdyż wszyscy trzej szli zbyt blisko siebie, by nie zgubić się w gęstej czerni panującej między domami. Korzystając jednak z ciemności, w pewnej chwili ujął jego dłoń i znacząco ją ścisnął. Ten odpowiedział mu podobnym sygnałem i dłuższą chwilę potem Bert musiał rozcierać zdrętwiałą od tego uścisku rękę. Dotarli do Pobocznej i wyszli na Podwale. Było tu nieco jaśniej. Domy stały dalej od drogi i nie skupiały się tak gęsto. Śnieg okrywał grubym kożuchem ich dachy, blanki murów i zamarzniętą w fosach wodę, skrzypiąc pod nogami na wyjeżdżonej saniami drodze. Wreszcie wyłonił się mur okalający młyńskie zabudowania Brennerów, a po chwili ukazała się furta. Peter uderzył kołatką w umówiony sposób. Musiano już na nich oczekiwać, bo furta otwarła się nieomal natychmiast. Peter odwrócił się do Dzieweczki z krótkim poleceniem: — Wracaj do domu. Nie będziesz już potrzebny. Bert znieruchomiał zaskoczony tym nakazem. Przecież wzięli go przede wszystkim ze względu na drogę powrotną? Co się za tym kryło? — A z powrotem? — rzucił, starając się nadać głosowi zdawkowy ton. — Odprawiam go, bo zmieniłem zamiar. Zostaniemy tu do rana. — Wobec zmiany decyzji ja chyba też nie jestem potrzebny? Jeszcze sobie trochę pośpię. — Bruno polecił powiedzieć, byśmy przyszli we dwóch, więc sprawa zapewne dotyczy i ciebie. Chodź, nie marudźmy, stary czeka, by zamknąć furtę.

Nie mając wyboru Czarny, teraz czujny, bo zaczął wietrzyć niebezpieczeństwo, zwrócił się żartobliwie do Dzieweczki: — Dobrze, że noc, bobyś niecnoto, zamiast do domu trafił do oberży! „Tura” masz akurat po drodze! Dzieweczka odpowiedział tym samym tonem: — Pewnie, że kufelek grzanego dobrze by zrobił! Ale po nocy do szynków nie puszczają. — Spragniony drogę zawsze znajdzie! No, bywaj i zważ, com powiedział! Przekraczając za Peterem furtę, Bert nieznacznym ruchem wsunął rękę za opończę, sprawdzając, czy mieczyk łatwo wychodzi z pochwy. Był skupiony w sobie i czujny na wszystko. Ruszyli dziedzińcem, poprzedzani przez starego, który przyświecał im latarnią. Czarny bacznie rozglądał się dookoła, ale wszędzie panowała cisza. Zarysy budowli majaczyły bryłami murów, a stojące wokół nich drzewa wyciągały w górę ubielone konary. Bert raz i drugi obejrzał się za siebie. Za nim szedł ich przewodnik, potem posłaniec Brunona, a dalej stała czarna ściana nocnej ciemności. Doszli do domu. Stary otworzył przed nimi drzwi i usunął się na bok. Peter wziął z jego rąk latarnię i wszedł do środka. Bert ruszył za nim, wchodząc do sieni. Ostatnim obrazem, jaki tu ujrzał, był widok Petera stojącego na środku z latarnią uniesioną wysoko w górę i kilku pachołków doskakujących do niego. Nie zdążył wyrwać miecza spod opończy, bo opadła mu na głowę wielka płachta, a kilkanaście rąk udaremniło wszelkie ruchy. Sprężył się w sobie i próbował uwolnić kopnięciami nóg, ale w następnej chwili otrzymał uderzenie w głowę, które pozbawiło go przytomności. Ocknął się od zimnej wody, którą chluśnięto mu na głowę. Miał ręce związane na plecach sznurem, którego koniec zamocowano do żelaznego pierścienia tkwiącego w ścianie. Ciemię bolało go jeszcze od otrzymanego uderzenia, ale wróciła świadomość, a z nią rozeznanie sytuacji. Z trudem opierając się ramieniem o mur, z twarzą ociekającą wodą, uniósł się na nogi i rozejrzał dookoła.

Zatknięta w ścianę, paliła się z sykiem pochodnia. Pomieszczenie było obszerne, ale niskie. Potężny, rozszerzający się ku górze filar podpierał je pośrodku. Biegły od niego kamienne żebra opadające łukami ku ścianom. W pobliżu stała drewniana ława z żelaznymi obręczami — na szyję i nogi. Opodal ławy w drucianym koszyku żarzyły się węgle. Tkwiło w nich kilka żelaznych prętów z drewnianymi uchwytami. Nieco dalej dostrzegł ciemny otwór biegnący skosem ku górze. Kończyła go żelazna krata do połowy zasypana śniegiem. Naprzeciw znajdowały się żelazne, wąskie drzwi. Pochodnia rzucała chybotliwe światło. Czerwone smugi przesuwały się po ostrołukowym sklepieniu. Kiedy przygasały, ponurą izbę wypełniał mrok. Barczysty pachoł, widząc, że jeniec podnosi się na nogi, odstawił kubeł z wodą i krzyknął w stronę drzwi: — Hej, tam! Powiedzcie, że oprzytomniał! Gdzieś obok musiały znajdować się dalsze pomieszczenia, bo coś mu odkrzyknięto, ale grubość murów nie pozwoliła na rozeznanie słów. Wkrótce rozległy się kroki, żelazne drzwi rozwarły się z hukiem i do pomieszczenia wszedł pachoł z latarnią, a za nim Peter z Brunonem u boku. — Powieś latarnię i zabierajcie się precz! — rzucił pachołkom Bruno. Peter zbliżył się do Czarnego i jakiś czas przyglądał mu się z lekkim uśmiechem. W mroku piwnicy Bert widział jego białą tłustą twarz z dwojgiem czarnych oczek świdrujących go kpiącym spojrzeniem. Przypomniał sobie owe popołudnie, kiedy odbył z nim pierwszą rozmowę. — No i co, mości farbowany bakałarzu, wpadło się? — Wpadłem...? — Czarny pragnął zorientować się w sytuacji. — Nie rozumiem ani waszych słów, ani swego uwięzienia. — Słyszysz, Bruno, on nie rozumie... — Peter zwrócił głowę do Brunona, który stał obok, wpatrując się z nienawiścią w jeńca. — Zaraz zrozumie... Peter obrócił się znów do Czarnego. — Skoro nie rozumiesz, coś niecoś ci wyjaśnię. — No to wyjaśniaj, niech wiem przynajmniej, o co tu chodzi! — Wiesz dobrze, ale nie wszystko, to pewne. Obecnie mogę ci dopowiedzieć resztę. Czy myślisz, żeśmy przyjęli cię dlatego, że był nam potrzebny skryba?

Czarny udał zdziwienie. — Nie dlatego? A więc po co? — Gdyż postanowiliśmy przyjrzeć ci się bliżej. Wtedy, po śmierci owego człowieka w oberży Marcina. Chyba wiesz, o czym mówię? To, co słyszał, dowodziło słuszności jego własnych przewidywań. Mimo to słuchał uważnie dalszych słów. — Muszę przyznać ciągnął Peter — że nie zauważyliśmy w twoim zachowaniu niczego podejrzanego. Postanowiliśmy więc poddać cię próbie. Byliśmy ciekawi, czy pokusisz się o odebranie posłańcowi tej rzekomo ważnej przesyłki? Wówczas wiedzielibyśmy już, kto jesteś. Chyba słusznie, co? — Słusznie, mów dalej! — A ponieważ napad istotnie nastąpił, zostałeś pojmany, byś nieco opowiedział o sobie. Czarny żachnął się. — Napad? Na posłańca? Nic nie rozumiem! — Ejże! Uważasz, że zaprzeczanie coś ci pomoże? Miałem o tobie lepsze mniemanie! Ale na szczęście Bruno od razu odgadł, coś za jeden, i on to podsunął mi myśl, by znęcić cię ważnością przesyłki! No i dałeś się złapać. Czarny ze zdumieniem powtórzył jego słowa: — Dałem się złapać? O czym ty mówisz?! — Czy naprawdę jesteś taki tępy? Przecież poza nami tylko ty wiedziałeś, kiedy i jaką drogą będzie szedł posłaniec. Bo nasze listy przecież czytałeś... — A więc dziś wieczorem napadnięto na posłańca? — Niby o tym nie wiesz?! Został napadnięty i przeszukany. Kiedy nie przybył na czas, Bruno wysłał łudzi, a ci znaleźli go w śniegu. Był mocno poturbowany i bez przytomności. To nie mogło być kłamstwem i Czarny nie mógł się połapać, co zaszło. Rozumiał teraz, dlaczego go ujęli, ale kto dokonał tego napadu? Czyżby ksiądz Andrzej dał takie polecenie bez uprzedzenia go? Nie, to było niemożliwe. Więc tylko głupi przypadek...? Ponieważ więzień milczał, Peter odezwał się:

— Już teraz nie masz nic do powiedzenia? Obawiam się jednak, że będziesz musiał mówić. Chcemy bowiem wiedzieć, z czyjego polecenia działasz i co o nas zdołałeś się dowiedzieć? — O jakim działaniu mówisz i o co chodzi? Co mogę o was wiedzieć? Tyle że prowadzicie sprawy handlowe! — Więc nie chcesz mówić? — Toć mówię! — No, trudno... — Peter obrócił się. — Sam sobie jesteś winien. Będziemy musieli cię zmusić. Bruno podszedł do drzwi i zawołał. — Ej, chodźcie tu! Do piwnicy weszło trzech drabów. Peter zwrócił się do Brunona: — Zaczekam obok... — Czarny ujrzał, że wargi mu drżą. — Nie lubię takich widoków. Wiesz, o co masz pytać, i powtórzysz, co zezna. — Możesz iść. Nie bój się, wyśpiewa wszystko! Skoro już dostałem go w swoje ręce, dam sobie z nim radę! Słowa te, rzucone z zawziętą nienawiścią, niby błyskawica rozświetliły Czarnemu mrok całej zagadki. Że też od razu na to nie wpadł! Oczywiście, że to Bruno! Najpierw namówił do zaznaczenia ważności przesyłki, a potem sam obrabował posłańca! A to diabeł! W ten sposób dokonuje zemsty za zgodą, a nawet pomocą Vogelwederów! I nic tu nie pomogą wszelkie zaprzeczenia, bo słowa nie sprostają faktom! Ale czy tu właśnie nic tkwi możliwość ratunku? Gdyby zamiast zaprzeczać...? — Ej, poczekaj jeszcze chwilę! Peter obrócił się i stanął w wyczekującej pozie. — Skoro twierdzisz, że jestem na królewskiej służbie, bo zapewne to miałeś na myśli, to czy sądzisz, że nikt o mnie nie spyta? A wówczas co powiesz? — Po prostu, że nie wiem. Nie byłem przecież twoim opiekunem. — I myślisz, że tym się wykręcisz? Twój parobek wie, że wyszedłeś ze mną. Czy i jego zgładzisz i powiesz, że gdzieś wyszedł? Czarny z zadowoleniem spostrzegł, że spojrzenie Petera pobiegło ku Brunonowi. — A chociażby... — W jego głosie zadrgało wahanie.

— Dobrze to sobie rozważ! Bo zapłacisz gardłem, czy jestem w służbie, czy nie! — Ale żywy bardziej mi grozisz. — A więc przyznajesz, że grożę? — uśmiechnął się ironicznie Czarny. Peter był wyraźnie wytrącony z równowagi. Skinął na Brunona. — Chodź, on może trochę zaczekać! Musimy jeszcze pogadać. Niepotrzebnie brałem tego parobka. — Tego już nie zmienisz! Teraz najważniejsze, żeby nam wyznał, co wie. Zostaw mnie tu, skoro nie lubisz zapachu palonego mięsa. Tamten nam nie ucieknie! Peter podszedł do Brunona i uniósłszy głowę, począł coś szeptać mu na ucho. — No dobrze... skoro nalegasz... — zgodził się niechętnie Bruno. — Zostańcie tu — zwrócił się do parobków. — Zaraz wracam! Kiedy wyszli, pachołkowie usiedli na ławie i rozpoczęli cichą pogawędkę, nie zwracając uwagi na więźnia. Czarny zastanawiał się przez chwilę, czy nie skusić ich znaczniejszą kwotą za pomoc w ucieczce, ale odrzucił tę myśl. Z jednym może by się i udało, ale z trzema... Czas wlókł się wolno. Pachołkowie urwali rozmowę i panowała cisza zakłócona jedynie sykiem palącej się pochodni. W pewnej chwili ciszę tę przerwał odległy, stłumiony murami śpiew. Z okiennego otworu doszły niewyraźne, ale znane słowa pieśni. Gdzieś z zewnątrz przylatywała melodia, która raptownie ożywiła więźnia nadzieją. Gospody przydrożne, oberże zasobne, Życzliwych uchylcie wierzei, Wagant strudzony do was przybywa Wyzbyty fałszywych nadziei... Czarny nabrał w pierś powietrza i odpowiedział, jak mógł najgłośniej: Mosty kamienne, bramy szerokie, Idziem wichrami smagani, Weseli królowie miłości i wina, Waganci, my pieśni kapłani... Pachołkowie zerwali się na nogi, zaskoczeni tym nagłym wybuchem.

— Co to?! — wrzasnął jeden z nich. — Rozum ci pomieszało ze strachu? Czarny, nie zwracając na niego uwagi, rozpoczął następną zwrotkę. Do lochu wpadł Bruno. — Co się tu dzieje?! — wrzasnął od progu. — Otto, batogiem go! Pachoł zdjął z haka kańczug i zbliżył się do Czarnego. Ten urwał pieśń i rzucił spokojnie: — A spróbuj tylko, psi synu! Parobek zatrzymał się niezdecydowany. Bruno doskoczył do niego i wyrwał mu z rąk batog. — Dodajesz sobie śpiewem odwagi? Czekaj, ja ci zawtóruję! Rzemienie świsnęły w powietrzu i z klaśnięciem spadły na jeńca. Ten zwinął się pod uderzeniami, ale nie wydobył głosu. Znów świsnął batog, raz i drugi. — A teraz rozdziać do pasa i na ławę z nim! Kiedy już leżał z szyją i nogami w żelaznych obręczach, ramiona mając przywiązane sznurem do nóg ławy, Bruno nachylił się nad wyprężonym ciałem skazańca. — Wygodnie ci? — rzucił ironicznie. — A ujdzie, bydlaku... — Bruno roześmiał się. — Zaraz zmienisz ton. Udało ci się nastraszyć Petera, ale mnie nie nastraszysz. Teraz my sobie pogadamy... — Toś ty napadł na posłańca? — A więc domyśliłeś się? Dostaniesz zaraz nauczkę, by cudzych bab nie macać, czy jesteś na królewskiej służbie, czy nie... Właściwie to mi wszystko jedno, bo i tak żywego cię stąd nie wypuszczę. Ale tak z ciekawości: jesteś? — Nie. Nie jestem. — Może to i prawda... — Bruno wyprostował się i skinął na pachołków, jeden z nich skoczył ku węglom i wyjął żelazo. Jego koniec, rozżarzony do białości, pryskał drobnymi iskrami. — No, zabierajmy się do roboty! Najpierw opal mu uszy. Rozpalone żelazo zbliżyło się do nieruchomej głowy. W powietrzu zaczął się rozchodzić zapach przypalonych włosów.

IDĄC Z POWROTEM DZIEWECZKA zastanawiał się, co mogły znaczyć słowa Czarnego, rzucone przy rozstaniu. Niełatwo przychodziło mu to zastanawianie się, bo czy człowiek tak od razu potrafi połapać się, co znaczyło takie lub inne słowo? Od takiego myślenia może się nawet zakręcić w głowie. Albo po co ścisnął go w ciemnościach za rękę? Po co gadał o szynku, kiedy wiadomo, że zamknięty? I kazał zważać, co mówi...? Znaczy coś mu grozi? Ale gdyby tak było, przecież nie lazłby jak głupi za furtę! Szedł dobrowolnie, nie opierał się! Z drugiej jednak strony, po co Peter, budząc go w stajni i każąc iść ze sobą, uprzedzał, by miał na oku pana bakałarza i nie pozwolił mu uciec, a w razie oporu nawet przymusił siłą. Coś w tym jednak musi być... A z tym szynkiem to tylko głupie gadanie. W nocy ludzie śpią, a nie szynkują. Hm... ale czemu akurat powiedział, że mam „Tura” po drodze... A może, że tam Rudy...? I tu umysł Dzieweczki doznał ciśnienia. Rudy! Tak, to było to! Trzeba dostać się do niego, a on już będzie wiedział, co robić dalej. To chłop z pomyślunkiem! On zaraz wszystko wie! Wtedy, w Toruniu, gdyby nie on, byłoby z nimi kiepsko! Uradowany, że znalazł wyjście z sytuacji i kto inny rozstrzygnie jego wątpliwości, przyspieszył kroku. A jak się dostać po nocy do oberży, to Dzieweczka wiedział. Przecież mieszkał tam i mimo zakazu Czarnego wymykali się czasem z Rudym na piwko. Był już na miejscu. Minął front oberży, obszedł róg i dostał się w zaułek biegnący na tyłach posesji. Przyświecając latarnią, rozsunął znane sobie bale i przecisnął się do środka. Wkrótce był na krużganku. Zaraz... które to było ich okno? Chyba to... Zastukał w okiennicę raz i drugi. Wkrótce posłyszał rzucone z wnętrza zaspanym głosem: — A tam kto? — Otwieraj, Rudy! To ja, Dzieweczka... — Co za dzieweczka? Czekaj, ja ci pokażę głupie żarty! Rozległo się szuranie i stuk potrąconego krzesła. Po chwili drzwi wychodzące na krużganek uchyliły się lekko i zabłysła oświetlona szczelina, ukazując sylwetkę gospodarza. W jednym ręku trzymał kaganiec, w drugim siekierę.

— Nie bójcie się, to ja, com u was mieszkał! — uspokoił go olbrzym. — Muszę zaraz gadać z Rudym... — Aha, to ty... A co takiego? — Drzwi otworzyły się szerzej. — Z Czarnym coś niedobrze... Przyszedłem zawiadomić. — Z Czarnym? Chodźże prędzej! Ziąb ciągnie, a ten stoi jak wkopany! Obudzili we dwóch Jaksę i Dzieweczka opowiedział przebieg zdarzeń. Jak przewidywał, Rudy od razu wiedział, co trzeba robić. Ogarnął się szybko i rzucił: — Dostali Czarnego! Musimy się spieszyć! — We dwóch? Dacie radę? — Zatroszczył się gospodarz. — Gdzie teraz po nocy szukać ludzi! Zresztą ten starczy za dziesięciu! — I bez broni? Toż to szaleństwo! — Mam swój nóż, a on woli dobrą pałkę od miecza! — Czekajcie, coś tam w komorze wynajdę! Po krótkiej chwili gospodarz przyniósł dwa krótkie mieczyki używane przez straże miejskie. — Najlepsza broń w ciasnocie. Weźcie, bo nie wiadomo, co może być. — Jak dojdzie do walki, to i tak nie damy rady, bo obskoczą — mruknął Rudy, ale mieczyk przypasał. — Jak do świtu was nie będzie, dam znać na Zamek — oświadczył na pożegnanie gospodarz. Pół idąc, pół biegnąc, wkrótce byli na miejscu. — Jak stukał Peter? — spytał Rudy, kiedy Dzieweczka wskazał mu furtę. Olbrzym milczał chwilę, wreszcie odpowiedział z wahaniem: — Uderzał po dwakroć... chyba trzy razy... — No to próbuj! Ale... — Rudy zawahał się. — Musi być chyba i hasło. Możeś słyszał? — Nie... Coś tam gadali, ale stałem z dala... Rudy zastanawiał się przez chwilę, po czym rozkazał: — Przysuń się do muru i podstaw rękę! Kiedy olbrzym wykonał polecenie, Rudy skoczył mu na dłoń, potem wydostał się na ramiona i złapał za brzeg muru. Z ramion wspiął się na głowę towarzysza, podciągnął ku górze i po chwili leżał na szczycie. — Bij w kołatkę! — rzucił półgłosem w dół.

Echo odbite od ścian budynków powtórzyło w nocnej ciszy kolejne uderzenia. Po chwili usłyszeli człapiące kroki i do furty zbliżyła się przygarbiona postać z latarnią w ręku. — Kto tam? — Rudy widział pod sobą przygarbione plecy i otok siwych włosów. — Otwórzcie, pilna sprawa! — odpowiedział z drugiej strony Dzieweczka. — Powiedz wprzódy, kto i od kogo. — Posłaniec... Dzieweczka zawahał się, nie wiedząc, co odpowiedzieć, ale dalszy ciąg nie był już potrzebny, bo Rudy kucnął na murze i skoczył wprost na starego. Siła upadku rozrzuciła obu na strony. Latarnia poleciała w bok, ale nie zgasła, paląc się z sykiem topionego śniegu. Rudy zerwał się od razu na nogi, ale stary leżał bez ruchu. Przewrócił go na plecy i wyszarpnąwszy z zaciśniętych palców pęk kluczy, szybko znalazł właściwy. Furtę pozostawił otwartą. Kopnięciem nogi zasypał śniegiem latarnię i zatknąwszy za pas klucze, skinął na Dzieweczkę. Przez chwilę stali w miejscu, nasłuchując, potem ruszyli wydeptaną w śniegu ścieżką. Zaprowadziła ich pod dom o zawartych okiennicach. Zza jednej z nich dojrzeli sączące się światło. Rudy zbliżył się do drzwi. Nie potrzebował szukać kluczy, gdyż okazały się otwarte; widać stąd wyszedł klucznik, nie zamykając ich, bo spodziewał się zaraz wrócić. Znaleźli się w obszernej, sklepionej łukami sieni oświetlonej oliwną lampką. Na piętro prowadziły kamienne schody ginące za załamaniem muru. Ukazało się stamtąd najpierw światło, a potem kobieca postać ze świecą w ręku. Miała na sobie płaszcz, a na głowie czepek. Była równie stara, jak i klucznik. — A wy co tu chcecie?! — rzuciła opryskliwie, ale bez niepokoju w głosie. — Znów mi naniesiecie śniegu, pieskie syny! Rudy zastanowił się przez krótką chwilę. — Szukamy towarzyszy, babciu. Nie ma ich tu? — Pewnie, że nie ma, gamoniu! Wszystkich zabrał ze sobą pan Bruno! — To gdzie są?

— Gdzie są? Patrzcie go! To ja mam wiedzieć?! Idź sobie w obejście i szukaj! — Dobrze, dobrze, już się nie sierdź, kokoszko! Myślę, że ich znajdziemy... — Rudy uśmiechnął się i ruszył do drzwi. Ale wychodząc, jeszcze się obrócił: — A pan Vogelweder jest z nimi? — Jak nie poszedł, to jest! Pojmali tu jakiegoś zbója, to pewnie jeszcze pozostał. No, jazda, ruszajcie stąd i zamknąć mi dobrze drzwi! Znów znaleźli się w ciemnościach nocy. A więc pojmali Czarnego? Ale gdzie go zawlekli? Dzieweczka dał wyraz tym domysłom: — Mają Czarnego. Trzeba go szukać. — Gdzieś tu musi być... Chodź, przysuniemy się ku tym budynkom. To w którymś z nich. Znikąd jednak nie dochodził najmniejszy znak życia. Rudy próbował rozpoznać ślady w śniegu, ale były zbyt liczne i splątane. Wskazał Dzieweczce gruby pień pobliskiego drzewa. — Chodź, schowamy się za nim i spróbujemy wywabić ich ku sobie... Bądź gotów do bitki... Dzieweczka, nie rozumiejąc, co jego towarzysz miał na myśli, usłuchał jednak polecenia. Kiedy przywarli obaj za pniem, ku zupełnemu już zdumieniu olbrzyma Rudy zaczął śpiewać pełnym głosem i najdonośniej, jak mógł. Nocna cisza wypełniła się pieśnią. Gospody przydrożne, oberże zasobne. Życzliwych uchylcie wierzei, Wagant strudzony do was przybywa Wyzbyty fałszywych nadziei... — Rudy, coś ty? — Dzieweczka złapał towarzysza za ramię. — Puść, do czorta! — szarpnął się Jaksa. — Łapę masz jak niedźwiedź! Uważaj teraz, skąd wyskoczą, i w nich, póki się nie opamiętają! Przyczajeni za drzewem, starali się przebić wzrokiem ciemności, ale nic się nie działo. Echo pieśni roztopiło się w nocnej pomroce i znów nastała cisza. Rudy chciał właśnie rozpocząć drugą zwrotkę, kiedy skądś, jakby zza jednego z pobliskich domów, doleciał ich słaby, ledwie dosłyszalny odzew.

... idziem wichrami smagani, weseli... pieśni kapłani... Rudy gwałtownie pociągnął towarzysza za rękę. — Chodź, to Czarny! Jest w tym domu! Musimy znaleźć wejście! Obeszli budynek dookoła i znaleźli się po jego drugiej stronie. W pobliżu biegł mur, a wzdłuż niego dostrzegli dobrze wydeptaną ścieżkę. Doprowadziła ich do kilku schodów idących w dół, ku uchylonym drzwiom. Znaleźli się w zupełnej czerni jakiegoś wnętrza. Sunąc rękami wzdłuż ściany, ruszyli cicho przed siebie. Po chwili mur się skończył, a kiedy skręcili za jego załamaniem, ujrzeli przed sobą niski, sklepiony korytarz. Oświetlała go smuga padającego gdzieś z głębi światła. Rudy, idąc przodem, odwrócił się do Dzieweczki. — Teraz cicho... oni są tam... Skradając się, dotarli do smugi światła. Padała z otwartych na korytarz drzwi. Rudy, przywarty do muru, wychylił się ostrożnie. Ujrzał niedużą izbę z kilku ławami i stołem. Paliła się na nim latarnia, a czterech uzbrojonych pachołków obsiadło go dookoła. Czarnego między nimi nie było. Szybko cofnął głowę i, wyciągnąwszy za siebie rękę, wstrzymał towarzysza. Uchylone skrzydło drzwi znajdowało się blisko, a po ich zewnętrznej stronie dostrzegł odsunięty rygiel. Skok do przodu, zatrzaśnięcie drzwi i przesunięcie rygla trwało mgnienie oka. Ruszyli przed siebie, już nie zachowując ostrożności, bo i tak grzmiały za nimi przekleństwa i walenie rękojeściami mieczów. Następne drzwi znaleźli po kilku krokach, a kiedy je rozwarli, ujrzeli rozciągniętego na ławie Czarnego. Stał nad nim pachoł z kawałkiem żelaza w ręku. Jego rozpalony koniec zbliżał się właśnie ku głowie więźnia. Rudy skoczył do przodu. Bruno ujrzał przed sobą szczupłego, czerwonowłosego napastnika. Uniósł kańczug w górę i zamachnął się ramieniem, by jednym ciosem zwalić go z nóg, ale Rudy, obyty z bójkami po tawernach i szybki jak nagle puszczona sprężyna, uskoczył w bok. Rzemienie bata przecięły tylko powietrze, a w

następnej chwili Bruno poczuł, jak pierś przenika mu język ognia, i było to ostatnie odczucie, jakiego doznał. W tym czasie Dzieweczka, nie sięgając nawet za miecz, a korzystając z zupełnego zaskoczenia pachołków, dopadł dwóch najbliższych i złapał ich za kołnierze. Pociągnął najpierw ku sobie, a potem niby snopy cisnął z rozmachem o ścianę. Uderzenie musiało być potężne, bo padli pod nią i leżeli jeden na drugim, nie dając znaku życia. Trzeci drab odrzucił na bok żelazko i osunął się na kolana, unosząc ręce obronnym gestem. — Ulituj się, bracie! Nie bij... — Zostaw go, Dzieweczka, weź mu tylko nóż. Ma go za pasem. Nie potrzebowali nawet tego robić, bo pachołek sam go wyszarpnął i odrzucił daleko od siebie. Rudy podszedł do ławy i spojrzał na Czarnego. — Całyś? — Przybyliście w sam czas... To była dobra robota, Rudy! — Ano, zdarza się i mnie! A jak tam waszej wielmożności? Myślę, ze nieco za twardo? — Nawet dość wygodnie. Jakbyś tyle nie gadał, chętnie bym teraz pospał... — Ale — przypomniał sobie Rudy. — Nie widzę tu Petera. Podobno był z wami? — Był. Musiał chyba odejść. On nie lubi widoku krwi. Rudy skinął na pachołka. — Rozewrzyj te żelaza! Po chwili Czarny podniósł się z ławy. Naciągając koszulę, a potem kaftan, syknął z bólu. Z rozciętej rzemieniem skóry sączyła się krew. Rozejrzał się dookoła. — A gdzie reszta? — Nie słyszysz, jak hałasują? — Zamknęliście ich? — Tak, na rygiel. — No, to idziemy. Mam jeszcze nieco do pogadania z grubaskiem, jeżeli dotąd nie uciekł. — Zwrócił się do pachołka: — Pójdziesz z nami do furty, bo za wcześnie wypuściłbyś towarzyszy.

— Może lepiej na klucz? — zaproponował Rudy. — Klucze mam przy sobie. Czarny uśmiechnął się. — Myślisz, że będą nas ścigać z własnej ochoty? Ten już ich nie ponagli... — Kiwnął głową w stronę Brunona leżącego w kałuży krwi. Wyszli, nie zwracając uwagi na hałasujących pachołków. Na dworze Czarny obłożył sobie głowę śniegiem i ruszyli ku furcie. Zaczęło już szarzeć. Właśnie w bramie Wiślanej ze zgrzytem łańcuchów opadł most, nie potrzebowali więc nakładać drogi ku Zamkowi. Udali się „Pod Tura”. Tu Czarny otrzymał opatrunek, a wszyscy po zimnym piwie, bo ogień już buzował pod kuchenną płytą. Pu naradzie postanowili, że Dzieweczka stanie do pracy, jak gdyby nic się nie stało, co pozwoli im poznać dalszy przebieg zdarzeń w domu Vogelwederów. Ostrzeżenie Czarnego, by miał się na baczności, Dzieweczka zbył lekceważącym machnięciem ręki. — Niech tylko spróbują ze mną zacząć! Wszystkim porozwalam łby! — Nie bądź taki dufny, Dzieweczka. Miej oczy otwarte i nie obracaj się do nikogo plecami — upomniał go Bert. Sam musiał udać się na Zamek, by podać przebieg zdarzeń i wysłuchać dalszych poleceń. Peter zapewne i tak już uciekł, a jeśli ksiądz Andrzej przykaże go ścigać, parę godzin nie stanowi wielkiej różnicy. PETER I BEZ POGRÓŻEK CZARNEGO zrozumiał, że w powstałej sytuacji musi uciekać. Postanowił z tym nie zwlekać. Skoro bowiem posłaniec został napadnięty i zrewidowany, jego udział w sprawie nie da się ukryć, a dalsze powiązania rzekomego bakałarza, w czym Brenner go upewnił, jeszcze bardziej pogarszały położenie. Przywołał jednego z pachołków, kazał mu wziąć latarnię i iść za sobą. Wyszli na dwór, kierując się ku furcie. Dochodząc do niej, ujrzeli leżącego w śniegu człowieka. — Poświeć no! — polecił Peter. — Toż to klucznik! Pochylił się nad leżącym i uniósł mu głowę. Ten z wolna otworzył oczy. — Co wam? Co tu się stało? Stary spróbował się wyprostować. — Napadł mnie... napadł, wasza wielmożność...

— Ale kto? Mówże, człowieku! — Sam diabeł, jak pragnę zbawienia... Skrył się w chmurach, nieczysty, i nagle skoczył mi na grzbiet... Peter mimo woli spojrzał w górę, a stojący obok pachołek przeżegnał się szybko. — Diabeł, mówisz? A widziałeś go? — Przecie mówię, że na plecy mi skoczył... Pazurami ucapił i chciał porwać w górę... Alem widać nie taki grzeszny, skoro nie poradził... Peter poniechał dalszych indagacji, przerażony już teraz ostatecznie. Obaj z pachołkiem podparli starego i pomogli mu wstać. — Ruszaj do siebie i oprzytomnij! — polecił, widząc, że klucznik ledwo trzyma się na nogach. Po raz drugi ogarnęło Petera przerażenie, kiedy, odprawiwszy pachołka, stwierdził, że w komórce nad stajnią nie ma parobka. Do świtu było już niedaleko, należało więc samemu siodłać konia, a resztę zlecić Antoniemu. Starając się opanować mącący myśli strach, Peter wszedł do domu i przede wszystkim wyjął ze skrzyni pas z pieniędzmi. Potem obudził Antoniego i odbył z nim prowadzoną szeptem rozmowę. Wreszcie zapakował do sakwy żywność i wrócił do stajni, by natychmiast wyjechać, jak tylko otworzą bramy. Wydostał się z miasta jako jeden z pierwszych i od razu ruszył z kopyta. Mimo tuszy był nie najgorszym jeźdźcem, a konia dobrał do swej wagi. Gnał więc szybko i wkrótce dotarł do brodu. Przebył go, nie zwalniając szybkości. Przynaglając jeszcze wierzchowca, dojrzał wreszcie pierwsze zabudowania Mogiły. Teraz należało zwolnić, by pośpiechem nie zwrócić na siebie uwagi. Decyzja ta okazała się zbawienna. Właśnie wyjeżdżał zza węgła chaty, która przesłaniała mu dotąd widok na klasztor, kiedy to, co ujrzał, kazało mu nagle szarpnąć za wodze. Przed klasztorną furtą stał wóz, a koło niego kilku konnych. W chwili kiedy wyjrzał zza węgła, wyprowadzono właśnie brata Anzelma, pomagając mu wdrapać się na wóz, bo ręce miał związane na plecach. Peter zawrócił i wjechał pomiędzy opłotki, starając się skryć wśród zabudowań. Potem, kiedy już klasztor pozostał za nim, skierował konia na drogę wiodącą ku północy.

MŁODY WIKARY NA WIDOK Czarnego z obandażowaną głową uniósł ze zdziwieniem brwi. Potem jednak oświadczył, że księdza Andrzeja nie obudzi, bo przyjechał późno, położył się po północy i teraz śpi. Ale ten właśnie argument tego ranka najmniej mógł trafić Czarnemu do przekonania. — Słuchaj no! — odezwał się, postępując ku księżulkowi — albo pójdziesz i zgłosisz mnie, albo ci zadrę tę twoją kieckę i przyłożę parę kopniaków. — Coś ty... jak śmiesz! — Młodzieniec odskoczył do tyłu. — Sprawa pilna i nie na twój rozum. Ruszaj, a szybko! — Poskarżę się proboszczowi! — rzucił już zza drzwi wikary, ale widać poszedł spełnić polecenie, bo wróciwszy po chwili, burknął, obrzucając przybysza niechętnym spojrzeniem. — Wielebny pan proboszcz was czeka... Ksiądz Andrzej, wbrew przypuszczeniom sekretarza, wcale nie leżał w pościeli. Przywitał Czarnego skinieniem głowy i, rzuciwszy spojrzenie na bandaż, powiedział krótko: — Mów! Czarny opisał przebieg zdarzeń, podczas gdy ksiądz Andrzej swoim zwyczajem spacerował po komnacie. Kiedy relacja dobiegła końca, zatrzymał się przed Bertem. — Uprzedzałem cię, abyś dał spokój dziewczynie! Gdyby nie ci dwaj, drogo byś zapłacił za lekkomyślność. Ale i nie to jest tu najważniejsze. Czy zastanowiłeś się, czym groził brak dalszych informacji w tej sprawie? — Zawiniłem, wasza wielebność. — Czarny opuścił głowę. — Poprzestanę na tych słowach, boś i tak swoje oberwał. — Ksiądz pogroził palcem. — Ale pamiętaj, że nieposłuszeństwa nie ścierpię! No, skończmy z tym. Ci teraz proponujesz? — Trzeba ścigać Petera. Na pewno jest już w drodze. — Skąd możesz wiedzieć, dokąd jedzie, nawet jeśli tak jest? — Wasza miłość wie to również. Do Malborka, by uprzedzić brodaczy. A wówczas najlepsze, co może spotkać dziewczynę, to szybka śmierć, bo Dunin już im niepotrzebny. Proboszcz lekko skinął głową.

— Tak. Ale zapewne najpierw uda się do Mogiły, bo stamtąd otrzymuje instrukcje. I rzecz w tym, że ich nie otrzyma, bo właśnie dziś rankiem kazałem ująć tego braciszka Anzelma. Spodziewam się, że mi udzieli nieco wyjaśnień — ksiądz Andrzej uśmiechnął się z lekka. — Zatem wydaje się jeszcze pewniejsze, że Peter pojedzie do Krzyżaków. Tu nie ma już co robić, a jeśli zostanie pojmany, wie, co go czeka. Teraz koniecznie musimy uwolnić dziewczynę! Jej los zależy od naszego powodzenia. Szczęśliwie się stało, że wiemy, gdzie jest. — Chcesz się podjąć tego? — Jeśli zezwolicie, wasza miłość... Tu nie mam już nic do roboty. Dzieweczka wrócił do Vogelwederów, by popatrzyć, co tam się dzieje, a Jaksa czeka „Pod Turem”. Wziąłbym ich ze sobą. — Dobrze, zgadzam się. Ale pamiętaj — ksiądz Andrzej ściągnął brwi — abyś mi nie piekł dwóch pieczeni przy jednym ogniu... — Co rozumiecie, wasza miłość, przez te słowa? — Na poszukiwanie Zyty otrzymał zezwolenie Benko, nie ty. — Ale jeśliby się zdarzyło...? — W głosie młodego mężczyzny zadrgała tak natarczywa prośba, że ksiądz powiedział nieco łagodniej. — Wszystkich okoliczności przewidzieć nie sposób. Chodzi o to, abyś za główne zadanie uważał to, które ci poruczam. — Tak też będzie, przyrzekam. — Konie i ekwipunek weźmiesz z królewskiej stajni. U cystersek w Toruniu pracuje chłopak, którego osadził tam jeden z naszych ludzi. Miał za zadanie obserwować, co dzieje się z dziewczyną. Podam ci, gdzie masz się dowiedzieć o niego. Zbliż się i nachyl ku mnie. Ludzi, których i wymienię, ujawnić ci nie wolno, choćbyś' dostał się na męki. — Nie ujawnię, bądźcie spokojni... Ksiądz Andrzej położył dłoń na ramieniu młodego mężczyzny i jakiś czas szeptał mu do ucha. Potem sam skłonił ku jego ustom głowę i polecił: — A teraz powtórz. Kiedy Bert wykonał polecenie, ksiądz dorzucił: — Gdybyś musiał zmienić miejsce pobytu, oni przekażą cię innym. Pilne wieści przesyłaj przez Włocławek. Hasła znasz? — Znam, wasza miłość.

Ksiądz podszedł do stojącej pod oknem skrzyni i uniósł jej wieko. Kiedy obrócił się do Czarnego, trzymał w ręku mocno wypchany skórzany mieszek. — Weź to i ruszaj z Bogiem. Czarny, skłoniwszy się, opuścił komnatę. Wyjazd jego uległ jednak zwłoce, a to z powodu Dzieweczki. Okazało się bowiem, że wrodzona dobroduszność i powolność myślenia siłacza pozbawiły go czujności we właściwej chwili. Dzieweczka po powrocie nie zastał już Petera. Stajnia była otwarta, miejsce bułanego puste, a jego kantar wisiał rozpięty przy żłobie. Spojrzał w górę na drewniane kołki tkwiące w ścianie. Brakło również i siodła, którego używał Peter. Zgodnie ze wskazówką Czarnego należało teraz dowiedzieć się, co się dzieje w domu. Poniechał więc codziennych czynności porządkowych i udał się do kuchni. Otwarta stajnia i brak konia były dostatecznie dobrym pretekstem do zgłoszenia się celem wyjaśnienia sprawy. Po kuchni krzątały się służebne, ale pierwszym człowiekiem, na którego się natknął, był stary zarządca. — Dobrze, że jesteś — skinął głową na ukłon Dzieweczki — właśnie chciałem posyłać po ciebie. — Przyszedłem dowiedzieć się, kto otworzył stajnię? Brak bułanego i siodła. — Właśnie... — Antoni utkwił wyblakłe oczy w twarzy parobka, po czym dodał porozumiewawczym szeptem: — Zaraz sobie pogadamy, ale nie tu... Mirka! — zawołał ku jednej z dziewczyn. — Przynieś nam do kantoru dwa kufle gorącego mleka. Ranek zimny i łamie mnie w kościach. A ty chodź za mną! Ruszył przodem, a Dzieweczka, ściskając w ręku czapkę, podążył za nim. Kiedy znaleźli się w kantorze, Antoni obrócił się do parobka. — Zamknij dobrze drzwi. Musimy pogadać bez świadków. Dzieweczka wykonał polecenie i stał w milczeniu, ciekaw, czego chce chce od niego zarządca. Początkowy niepokój o własną osobę, wywołany ostrzeżeniem Czarnego, minął, bo obawiać się wyraźnie nie było czego. To stare chuchro mógłby zgnieść jednym zaciśnięciem palców. Skoro zaś tamten ma do niego interes, to chyba nic niebezpiecznego nie zamierza... Toteż spokojnie przyglądał się przygarbionej postaci kręcącej się po komnacie.

Istotnie stary kręcił się tu i tam, jak gdyby szukając sobie miejsca. Nie odzywał się, z wyraźnym zniecierpliwieniem co i raz spoglądając ku drzwiom. W reszcie zjawiła się dziewczyna z dwoma wielkimi kuflami mleka, nad którymi unosiły się strużki pary. Stary sam je odebrał z jej rąk i podszedł z nimi ku stołowi w głąb mrocznej komnaty. Dzieweczka odprowadził wzrokiem jego zgarbione plecy, z bielejącym nad nimi otokiem siwych włosów. Antoni jeden z kufli postawił na stole, by za chwilę powrócić z drugim do stojącego przy drzwiach parobka. — Masz, napij się i ty... Mróz dziś tęgi, gorące mleko dobrze nam zrobi! Dzieweczka odebrał kufel i czekał, póki zarządca nie napocznie swego, bo tak nakazywała grzeczność. Stary wrócił do stołu, opadł na stojący przy nim fotel i głośno siorbnął gorący płyn. — Pij, bracie... — zachęcił parobka — i słuchaj, co ci powiem. Dzieweczka usłuchał wezwania. Ponad brzegiem kufla widział starcze oczy uporczywie wpatrujące się w jego twarz. Po chwili zarządca odezwał się: — Przyprowadziłem cię tu, bo sprawa nie jest dla babskich uszu. Zresztą w ogóle dla niczyich... — poprawił się — bo to, o czym będziemy mówili, musi pozostać między nami. Przyrzekasz mi? Dzieweczka skinął głową. — Na pewno, panie... — A więc wbij sobie do łba i zapamiętaj. Pan Peter wyjechał stąd wczoraj po południu! Sam siodłałeś mu konia! Zrozumiałeś? — Zrozumiałem, panie... — O ile tak będziesz odpowiadał temu, kto o to będzie pytał, dostaniesz ode mnie całą grzywnę srebra! Myślę, że to niemało... Ale pamiętaj, wczoraj po południu... — Będę pamiętał. — Dzieweczka uśmiechnął się porozumiewawczo. — A tę grzywnę kiedy mi dacie? — Jak przekonam się, że dotrzymałeś obietnicy. Wówczas możesz być pewny, że i ja dotrzymam swojej. — Możecie być spokojni. — Dzieweczka odstawił pusty kufel i wytarł usta wierzchem dłoni. — A za mleko dziękuję. Czuję teraz naprawdę, że we wnętrzu robi mi się gorąco.

Przez usta Antoniego przewinął się lekki uśmiech. — A więc tę sprawę mamy załatwioną. Teraz jestem spokojny, że naprawdę nic nikomu nie powiesz... Idź do swojej roboty. Dzieweczka, wracając do stajni, odtwarzał w pamięci przebieg rozmowy, by jak najwierniej powtórzyć ją Czarnemu. Ale sięgnąwszy po widły, by zabrać się do podścielania koniom słomy, poczuł raptem gwałtowny, przeszywający ból skręcający mu wnętrzności. Wypuścił widły z rąk i, zgięty wpół, złapał się oburącz za brzuch. Ból po chwili ustąpił. Dzieweczka wyprostował się i przerażony łapał powietrze ustami. Czuł, jak pot zaczyna mu ściekać po czole. Uniósł rękę, by zetrzeć go rękawem, ale w tej chwili ból powrócił równie nagle, jeszcze silniejszy. Z głuchym jękiem zwalił się na ziemię, wprost pod nogi najbliższego konia. Zwierzę usunęło się i opuściwszy łeb, chrapiąc niespokojnie, zaczęło obwąchiwać tarzającego się u jego kopyt człowieka. Ciemno było w borze i cicho. Śnieg sięgał koniom po brzuchy, a gałęzie młodych sosen gięły się ku ziemi pod jego ciężarem. Mróz trzymał mocno, ale nie był dokuczliwy, bo gęsty las chronił przed podmuchami wiatru. Dwóch jeźdźców z wolna posuwało się pomiędzy drzewami. Konie nie były rosłe, ale ich gruba kość wskazywała, że odznaczały się wytrzymałością. Obaj jeźdźcy, ubrani w jednakowe krótkie kożuchy i skórzane hełmy, trzymali w rękach włócznie, a na ich plecach kolebały się kusze. Okrągłe, nieduże tarcze mieli przytroczone u siodeł. Jechali w milczeniu. Gęstą czerń pod drzewami rozpraszała biel śniegu i poświata gwiazd. W pewnej chwili zatrzymali się. Konie, parując sierścią, robiły bokami. Obaj wojownicy rozglądali się chwilę, nasłuchując szmerów nocy w milczącym borze, potem zawrócili, ruszając po swoich własnych śladach w powrotną drogę. Po półgodzinnej jeździe wydostali się na skraj lasu. Drzewa były tu rzadkie i stare, o grubych, gołych pniach. Za nimi rozciągała się rozległa, płaska równina, pokryta bielą śniegu. U krańca tej równiny, w ciemnej dali rysowały się w gwieździstej poświacie nikłe kontury rozciągniętych zabudowań. Bliżej zaś i nieco z boku wznosił się masyw grodu. Biła nad nim łuna ukrytego za ostrokołem ognia. Na jego tle wierzch

ostrokołu wyglądał jak piła odwrócona do góry zębami. Za nim rysowały się obronne mury i masyw samego zamku, oświetlony czerwonym blaskiem padającym na jego ścianę. — Spalą jeszcze zamek... — mruknął jeden z jeźdźców. — Nie spalą, dziedziniec obszerny — uspokoił go drugi. Bez rozgrzewki służbę na takim mrozie trudno byłoby wytrzymać. — Musiał ktoś znaczny tu zjechać, że aż z Grodna nas ściągnęli. I w noc, i w dzień bez przerwy wysyłają wokół zwiady... — Pewnie sam wielki kniaź. Inaczej nie wspomagaliby miejscowej załogi. — Chyba, bo gdyby szło o namiestnika czy zwykłego kniazia, nie strzegliby całej okolicy. Jednak litewscy wojownicy tylko częściowo mieli rację. Na zamku nowogródzkim przebywał bowiem nie tylko wielki książę Witold, ale i polski król Władysław. Mimo że zjechali tu w tajemnicy, zachowano najdalej posuniętą ostrożność. Ze ściągniętego z Grodna wojska część rozrzucono po okolicy, a część osadzono w samym zamku dla patrolowania jego pobliża. Przed chwilą obaj władcy skończyli wieczerzę i zasiedli przed buzującym w kominku ogniem, by przeprowadzić poufną naradę. Spotkanie to, przygotowywane już od kilku miesięcy, było konieczne, tak ze względu na dalszą realizację uprzednio powziętych zamierzeń, jak i zaszłych ostatnio wydarzeń. W komnacie byli poza nimi tylko najbardziej zaufani doradcy, których wyznaczono do wzięcia udziału w rozmowie. W pobliżu Jagiełły siedzieli: Mikołaj Trąba i Piotr Szafraniec z Pieskowej Skały, a obok Witolda — Mikołaj Cebulka, marszałek nadworny Rumbold i ponury, mądry Kieżgajłło, jeden z najlepszych Witoldowych wodzów. Jagiełło i Witold z postaci byli podobni, bo jednakowo niscy i szczupli. Zasiadłszy blisko ognia, obaj milczeli, czekając zapewne, by rozpoczęcie rozmowy przypadło stronie przeciwnej. Jagiełło, zagłębiony zupełnie w swoim fotelu, złożył ręce na jego poręczach i bez słowa wpatrywał się w ogień; Witold przechylił się do przodu, jakby lada chwila chciał stanąć na nogi. Ale był to raczej gest zmierzający do zbliżenia ku ciepłu bijącemu z płonących kłód drzewa.

Na twarze obu mężczyzn padały ruchliwe blaski od buszujących płomieni. Rzucając chybotliwe światła i cienie, raptownie ukazywały ich rysy, by za chwilę znów pogrążyć je w mroku. Twarz Witolda była pociągła, o rysach regularnych, gładko wygolona, o oczach ciemnych i bystrych. Miała w sobie surowość i siłę władcy, ale pewną miękkość w linii ust. Może dlatego udało się mu swego czasu zwieść krzyżacką straż i w kobiecym przebraniu wydostać się z więziennego lochu. Twarz Jagiełły, podobna Witoldowej, bo też ściągła i zwężająca się ku dołowi, różniła się jednak w wyrazie. Rysy miała ostrzejsze, policzki bardziej zapadłe, a ich kości mocniej wystające. Oczy nieduże, czarne jak węgle, niespokojne i biegające, jakby w obawie nagłego niebezpieczeństwa zachowywały nieustanną czujność. W ciszy zalegającej izbę słychać było jedynie trzask palących się bierwion. Podkanclerzy Trąba, widząc tę obopólną niechęć do zabierania głosu, przerwał przydługie milczenie. — Jeśli pozwolicie mi mówić, najjaśniejszy panie, to zacząłbym od wyrażenia waszego uznania i podzięki za mądrość, jaką znów okazał wielki kniaź, zawierając nad Ugrą pokój z Wasylem i przebaczając Świdrygielle ucieczkę... Jagiełło zacisnął pięść i uderzył nią o poręcz fotela. — Uznanie za mądrość, mówisz?! — rzucił porywczo. — Nie przeczę, że jest mądry, ale i przebiegły, nazbyt przebiegły! Witold odwrócił głowę i, zmrużywszy z lekka oczy, spoglądał na rozsierdzonego króla. — Najjaśniejszy panie — zaoponował z troską podkanclerzy. — Czy nie sądzisz, że są ważniejsze sprawy do omówienia niż ta, którą macie na myśli? Nie warto o tym wspominać... — Nie warto?! — pojednawcze słowa Trąby zamiast uspokoić jeszcze bardziej wzmogły gniew porywczego władcy. — Po co mi słał poselstwo i prosił o pomoc? Aby dostać zboże czy przemycić broń? A nawet, niechby! Ale dlaczego to zataił? Nie mógł po bratersku, otwarcie ze mną załatwić! — Bobyś się, bracie, nie zgodził. — Wielki książę zdawał się być rozbawiony królewskim gniewem. — Jakbym słyszał twoją odpowiedź: „Nie

mogę zezwolić, bo niechby wykryli, byłby nowy spór, a my do rozprawy niegotowi...” Zdawało się, że ostatnie słowa wypowiedział nie Witold, lecz Jagiełło, tak do złudzenia umiał wielki książę naśladować gruby, szorstki głos stryjecznego brata. Jagiełło rzucił niespokojne spojrzenie na obecnych. Cebulka i Kieżgajłło byli poważni, Trąba tylko lekko się uśmiechał, ale Rumbold miał szczęki zbyt mocno zwarte, a brzuch Szafrańca drgał od tłumionego śmiechu. Z kolei wzrok Jagiełły pobiegł ku Witoldowi, i król, znany z tego, że długo nie umiał się gniewać, sam wybuchnął śmiechem. Nastrój uległ odprężeniu. Znów zabrał głos Trąba. Ton, jakim przemówił, był rzeczowy i wolny od rozbawienia, jak gdyby podkanclerzy pragnął zwrócić uwagę słuchaczy, że nie należy zbyt długo zajmować się błahostkami wobec powagi głównego tematu. — Wracam do tego, com rzekł, najjaśniejszy panie, wielki kniaź spełnił to, cośmy uprzednio wspólnie z nim ustanowili. Od wschodu mamy więc potrzebny spokój. Z moskiewskim Wasylem stanęła ugoda. Psków oddaliśmy pod pieczę kniaziowi Nosowi, a w Wielkim Nowogrodzie namiestnikiem jest Lingwen Olgierdowicz. Daje to nam nie tylko potrzebne z tej strony bezpieczeństwo, ale też możność ściągnięcia i stamtąd posiłków wojennych. Zanim zaś przystąpimy do dalszych obrad, pozwólcie mi rzec jeszcze parę słów, bo myślę, że dobrze będzie, jeśli zapoznam wszystkich z naszym położeniem. Trąba zamilkł, spoglądając na króla. Jagiełło skinął głową. — Mów, Mikołaju! — Mamy dwóch potężnych sąsiadów, na północy i na południu, i obaj są nam wrodzy. Który groźniejszy, zbędne mówić po tysiącach intryg, potwarzy, rabunków, gwałtów i zabójstw, jak i wszelkiej innej niecnoty, jakich od lat zaznajemy ze strony zakonnego państwa. Toteż nadszedł czas, by miecz wymierzył sprawiedliwość. Aby jednak za miecz sięgnąć, należy wpierw nieco obejrzeć się wokół siebie. Dostrzeżemy wówczas, że od dłuższego czasu Zakon osiągnął znaczną przewagę dyplomatyczną nad nami. Właściwie to od czasów bulli papieża Bonifacego, zakazującej mu działalności na Litwie, nie osiągnęliśmy wiele na Zachodzie. A od tego czasu upłynęło już pięć lat. Wpływy Zakonu są większe niż nasze — to nie ulega

wątpliwości. Właściwie jesteśmy otoczeni ze wszystkich stron. Na północy sam Zakon, ku zachodowi Marchia i Brandenburgia, na południu Węgry Zygmunta, który jeszcze za czasów Opolczyka przemyśliwał nad rozbiorem naszych ziem mimo zawartego z nami pokoju. Miał on ostatnio kłopoty w Bośni, gdzie z trudem uśmierzył bunt tamtejszych panów, a inne w Niemczech ze schizmą, nie było więc czasu na zajmowanie się Polską. Ale mimo to coraz częściej zaczyna spoglądać w naszą stronę, a nie są to spojrzenia przyjazne. Odebrał naszym kupcom prawo sprzedaży na Węgrzech, a niedawne odstąpienie Krzyżakom Drezdenka za niespełna osiem tysięcy grzywien dokonane zostało nie dlatego, by zdobyć pieniądze, bo na jego potrzeby to suma znikoma, ale po to, by poróżnić nas z Krzyżakami. Tu więc żadna najaktywniejsza dyplomacja nic nie pomoże, bo układ stosunków jest korzystny dla Zakonu. Luksemburczyk zabiega o względy niemieckich książąt, gdyż są mu potrzebni do usunięcia schizmy. Zabiega również o ich poparcie dla Wacława w jego dążeniach do uzyskania tytułu króla rzymskiego. Robi to mimo niesnasek z bratem, powodowany względami dynastycznymi. A przecież wiemy, jaką popularnością cieszy się Zakon w Niemczech. Niechby Zygmunt spróbował jednego nieprzychylnego gestu w stosunku do krzyżowych rycerzy, a straci od razu poparcie książąt. W tych warunkach nie może być mowy ani o sprawiedliwości na sądach rozjemczych, ani wdzięczności za uratowanie mu głowy przez miłościwego pana, kiedy to Wacław wtrącił go do lochu. Przeciwnie, musi wyraźnie okazywać nam swą wrogość i... przestrzega tego pilnie. Cóż więc dziwnego, że w zabiegach dyplomatycznych Zakon jest górą? Tego nie zdołamy zmienić, bo Europa trzyma z nimi. Rozstrzygnięcie musi więc nastąpić nie w królewskich kancelariach, lecz na polu bitwy, a cesarska szkatuła jest teraz pusta. Nie ma on pieniędzy nie tylko na wojnę z nami, lecz nawet na opłatę zaległych żołdów zaciężnych rot. Stąd moje przekonanie, że po ugodzie z Wasylem i przy obecnej sytuacji Zygmunta nadszedł dla nas dobry, długo wypatrywany czas na rozprawę z Zakonem. Oświadczenie to, rzucone bez osłonek i niedomówień, wywarło poruszenie wśród zebranych, ale nikt nie zabierał głosu, bo podkanclerzy ciągnął dalej: — Z jaką siłą przyjdzie nam się zmierzyć? Nie taję, że dziś jest ona największa w Europie. Znamy zarówno dobrze wyćwiczone i silnie zbrojne

chorągwie Zakonu, jak i ich ogromne zasoby pieniężne, które pozwolą na szeroki werbunek. Ściągnie im też na pomoc sporo zachodniego rycerstwa, bo ono zawsze było i jest żądne przygód. Prócz tych sił liczyć się musimy z pomocą, jakiej udzieli im Zakon Inflancki, Marchia, a zapewne i książęta pomorscy. Wprawdzie są nam przychylni, ale nie zdołają się uchylić przed krzyżackim naciskiem. Jak widzicie, nie ukrywam ani nie pomniejszam potęgi naszego przeciwnika, a czynię to dlatego, byście wykazali należytą troskę o przygotowanie i zebranie odpowiednich sił z naszej strony. Nie będzie to bowiem walka o byle gród czy kawał ziemi, lecz zmaganie się na śmierć i życie. Tym bardziej was ostrzegam, bo mimo pozorów przyjaźni, jaką i oni, i my staramy się utrzymać, nie są oni bezczynni. Wielki mistrz na przykład latem objeżdżał nadgraniczne zamki. Po tym objeździe dokonano napraw, umocniono załogi i zaopatrzenie. — Wiemy również, że wzmógł nasyłanie nam postrzegaczy — wtrącił Rumbold. Trąba skinął głową. — To obserwujemy u siebie też. Ale mimo ich mocy, z którą przyjdzie nam się zmierzyć, walkę tę podjąć musimy. Bo jeśli nie powstrzymamy Zakonu, jeśli nie złamiemy jego dzisiejszej potęgi, za lat dwadzieścia, trzydzieści zawładną Krzyżacy Pomorzem, ujarzmią Żmudź i połączą się w jeden pas od Inflant po Nową Marchię. A wówczas będziemy w paszczy bestii. Jedna jej szczęka — to Zygmunt, druga — Zakon. Jeśli się zewrą, pogruchoczą nam kości, a siedzibą Zakonu nie będzie Malbork, lecz Kraków. Wielkopolska, Mazowsze, Małopolska, księstwa: brzeskie, grodzieńskie, wileńskie i inne zostaną ustanowione komturstwami, staną się prowincjami Zakonu. A co nas czeka lub nasze dzieci? Przyjrzyjcie się Prusakom, a będziecie wiedzieć. W komnacie zaległa cisza. Gdzieś z dworu rozległ się przytłumiony murami śmiech, potem jakieś słowa. Na kominku trzaskał ogień, a jego blask tańczył po suficie, poruszając cieniami siedzących. Witold poprawił się na krześle i spojrzał na Cebulkę. Ten lekko zaprzeczył głową. — No tak... — mruknął Jagiełło. Siedział pochylony, patrząc w ogień. — Ciągle się u nas mówi, że tylko patrzeć, wezmą nas za gardło, ale na decyzję moja Rada nie może się zdobyć. Myślą widać, że ktokolwiek byłby

panem, oni przy swoich włościach zostaną... — Spojrzał po obecnych zatrzymując nieco dłużej wzrok na Witoldzie. — Kto chce po Mikołaju wziąć głos? Odezwał się Szafraniec: — Doradzam nie rozpatrywać, czy ma być wojna, czy nie, tylko jak się do niej sposobić. Myślę też, miłościwy panie, że to zbyt ostre słowa, któreście wyrzekli o Radzie. W ciągu ostatnich lat wiele się zmieniło, dziś cały naród dość ma brodaczy i z Wielkopolską na czele chce wojny i o nią woła, a Rada już nie taka głucha jak przody. Wpierw tylko wyście zdołali usłyszeć to wołanie, a teraz słyszą i oni. A że się boją jednak krzyżackiej potęgi, to... — To nie bez racji — wtrącił Kieżgajłło, tając lekki uśmiech w wielkiej, siwej brodzie. — Sam pan kanclerz przyznał, że to wielka siła. Ale mimo że są od nas silniejsi i sprawnością bojową, i rycerskim pokryciem — my się ich nie boimy! — To nie strach, lecz rozwaga! — obruszał się Szafraniec. — Ja to rozumiem. Strach nie zawsze jest hańbą, hańbi tylko uległość przed strachem. Bać się trzeba, aby nie lekceważyć przeciwnika, nie chciałem was przeto urazić. My boimy się mniej, bo my budujemy z drzewa, którego mamy dość. Jak nam wieś spalą, to w tydzień stoi nowa, a i wojować z nimi częściej nam się zdarzało. Jagiełło spojrzał na Witolda. — A ty, bracie, co nam powiesz? Nie zawsze szliśmy ręka w rękę. Nieraz daleko rozchodziły się nasze drogi. Prowadziłeś własne gry, mnie uważając za tępego. Może masz rację, a może nie tak bardzo. Zawsze starałeś się wygrywać Zakon przeciw mnie, ale kiedy brodacze zalewali ci za skórę sadła, znajdowałeś do mnie drogę. Może więc nie na rękę ci złamanie Zakonowi kręgosłupa? Mów szczerze, zrozumiem cię i ja, mimo żem podobno ciężki w myśleniu. Zrozumieją cię także moi doradcy. Nadeszła bowiem chwila, kiedy musisz się wypowiedzieć, bo grać dłużej nie zdołasz i nie oni będą złamani, a ty. Byt państwa, którym władam, wymaga, aby była wojna, i jest moją wolą, aby do niej przyszło. Czy chcesz zostać z boku, by stanąć twarz w twarz ze zwycięzcą? Jeśli Zakon zwycięży i Polski nie stanie, wiesz, co cię czeka. A jeśli ja tę wojnę wygram, wojując bez ciebie, zapomnę wówczas, żeś mi bratem — tak mi, Panie Boże, dopomóż!

Trąba, a zapewne i inni doradcy zdawali sobie sprawę, jak niedyplomatyczne to były słowa. Jego królewska mość nieraz już przysparzał im kłopotu zbytnią szczerością, tyle tylko, że dziwiono się potem, bo nie zdarzyło się, by taka szczerość okazała się błędem. Kładziono to na karb osobistego szczęścia Jagiełły, nie biorąc pod uwagę jego instynktu politycznego. Trąba podjął próbę, by sprawę przedstawić nieco inaczej: — Najjaśniejszy pan nie poruszył wszystkich aspektów sprawy, pozwólcie więc, wielki książę, mnie to uczynić. Mówiąc tylko o tym, co rani mu serce, najjaśniejszy pan w swej szlachetnej prostocie nie wspomniał na przykład o obecnych kierunkach polityki krzyżackiej. Podpisując pokój w Raciążu, zrezygnowaliście, wasza miłość, ze Żmudzi. Ale chyba nikt lepiej ode mnie nie wie, dlaczego tak się stało i jakich jednocześnie użyliśmy sposobów, by podważyć moc tego podpisu. Bo przecież nie wspominając tu o pieczęciach, których użyliśmy, ja byłem tym, który wam doradził, byście obiecali nawet pomoc w ujarzmieniu i chrzcie Żmudzi. Pozornie był to akt waszej zupełnej uległości wobec Zakonu i tak to wtedy oni zrozumieli. Teraz dopiero widzą, co im, a właściwie wam to dało: prawo mieszania się w sprawy żmudzkie, ba, nawet nie tylko prawo, lecz obowiązek, wynikły przecież z warunków ugody! Wierzcie, że oni by was chętnie z tego obowiązku zwolnili! Ale nie mogą tego uczynić bez podważenia mocy zawartego pokoju, który przecież oddaje im Żmudź. Zaplątawszy się we własne sieci, zmierzają inną drogą do odsunięcia was: bądź drogą obalenia waszych rządów, o czym świadczy bunt Świdrygiełły, bądź pokonania orężem, co pozwoliłoby na zmianę pokojowych warunków. Nie jest przecież dla was tajemnicą, że już nas zapytywali, jak zachowamy się w razie ich wojny z wami? Jest to wielka troska mego miłościwego pana, który wie, że sami nie zdołacie sobie poradzić, i druga przyczyna, dlaczego postanowił uderzyć na Zakon. Nadszedł czas na słowa Witolda. Zrozumiał to i zabrał głos. — Mój brat i miłościwy mój pan wspomniał o różnych drogach, którymi chadzaliśmy. Jest to prawda, ale niech sobie przypomni o przyczynach, niech zajrzy w swoje serce, czy nie on sam mnie na te drogi spychał?

Myślę jednak, że nie zebraliśmy się tu na wspominki, aby jak pacholęta spierać się o to, kto komu urwał guzik od sukni, bo im dalej w przeszłość by się sięgało, tym łatwiej przyszłoby nam popaść w nową niezgodę... Witold urwał na chwilę, a Trąba westchnął lekko, gdyż poczuł ulgę po napięciu, w jakim oczekiwał odezwania się wielkiego księcia. Już pierwsze jego słowa wskazywały na pojednawcze stanowisko, a nawet wzmianka dalekiej przeszłości nie zdawała się być niebezpieczna. Wielki książę miał tu wprawdzie na myśli zagadkową śmierć swego ojca, Kiejstuta, którą przypisywano Jagielle, ale słowa jego były oględne, co wskazywało nie na intencję wywlekania na wierzch dawnego dramatu, lecz raczej na grę słowną, zmierzającą do ukrócenia zbytniej zapalczywości Jagiełły w czynieniu zarzutów. Wynikało z tego, że Witold też widzi powagę położenia i konieczność powzięcia ostatecznej decyzji. Już pierwsze słowa wielkiego księcia, które padły po przerwie, jaką uczynił, potwierdziły przypuszczenia kanclerza. Witold wznowił przemowę: — O krzyżackich zamierzeniach wiem, bo moje uszy słyszą równie dobrze jak wasze. Jestem więc zgodny w ocenie położenia, jakiej dokonał mości podkanclerzy, i dlatego nie będę dłużej nad tym się zatrzymywał. Ale każda wojna musi mieć swój cel. Wy pragniecie złamać krzyżacką siłę, by zażegnać niebezpieczeństwo, jakim ona grozi. Groźba taka wisi również nad krajem, którym rządzę, i dlatego gotów jestem wspólnie z wami podjąć walkę. Ale poza tym głównym celem są i korzyści uboczne. Dla was będzie to odzyskanie Drezdenka czy Santoka, zabezpieczenie ziemi dobrzyńskiej, zwolnienie ujścia Wisły, ale dla mnie nie korzyścią uboczną, ale celem równie ważnym, jak starcie potęgi Zakonu, jest Żmudź! Jeśliby więc Bóg w sprawiedliwości swojej dał nam zwycięstwo, musi być Żmudź Litwie oddana! Chcę od was, najjaśniejszy panie, mieć zapewnienie i słowo uroczyste, że, wszczynając wojnę, nie schowamy mieczy, jeśliby pokój w Raciążu zawarty nie miał być obalony, a Żmudź nieprzywrócona macierzy! Ostatnim słowom towarzyszyło uderzenie dłoni o poręcz fotela, jak gdyby tym gestem wielki książę chciał podkreślić stanowczość swego oświadczenia. Wszystkie twarze zwróciły się ku Jagielle w oczekiwaniu na jego odpowiedź. Król nie dał na nią długo czekać. Obrócił się do Witolda i oświadczył z powagą:

— Zgadzam się, bracie, i ślubuję ci nie zawierać inaczej pokoju po tej wojnie, jak tylko w porozumieniu z tobą i z twoją zgodą w prawach litewskich. Rozległ się szmer zadowolenia i uznania. Teraz, kiedy zasadnicza decyzja została powzięta, ciężar narady przesunął się na zagadnienia realizacji. Rozmowy trwały do przedświtu, gdyż postanowiono pobytu w Nowogródku nie przedłużać. Ustalono główne wytyczne dla dalszego postępowania. Witold miał trzymać Świdrygiełłę, który wrócił już na Litwę, przy swoim boku i uważnie go obserwować. W tym celu oba wywiady, polski i litewski, miały zespolić wysiłki, by nie dopuścić do nowej zdrady. Żmudź miała powstać i zrzucić krzyżackie jarzmo, jak tylko drzewa okryją się liśćmi, by cieplejsze noce i las mogły dać schronienie zarówno powstańcom, jak i ludności, gdyby ta musiała chronić się przed krzyżacką zemstą. Po dłuższej dyskusji przełamano opór wielkiego kniazia i zgodził się on udzielić przebaczenia tym z książąt, którzy powrócą z Moskwy na Litwę, ale pod warunkiem że ze wszystkimi swymi ludźmi staną do walki. Uchwalono również rozesłanie poselstw na dwory zachodnie ze skargami na Zakon, by chociaż w ten sposób przeciwdziałać zbytniemu stamtąd napływowi rycerstwa. Na sygnał Witolda Jerzy Nos miał napaść na ziemie Zakonu Inflanckiego, by związać tamtejsze siły. Postanowiono rozpocząć rekrutację obcych najemników, co również wzięła na siebie strona polska, przy finansowej pomocy wielkiego kniazia, który przyobiecał również ściągnąć, jak wiele się da, wojsk tatarskich. Do czasu ogłoszenia wojny oba dwory miały prowadzić w stosunku do Zakonu jak najbardziej ugodową politykę. Na zakończenie rozmów, kiedy już, bardzo znużeni, mieli się rozejść, król Władysław zabrał jeszcze głos: — Proszę was i upominam, abyście wszystko, o czym tu było mówione, zachowali w jak najgłębszej tajemnicy, słowo bowiem wylatuje wróblem, a wraca wołem. Plan wojny zostanie ustalony potem, ale już teraz polecam, by nie obarczać wojsk zbyt wielką ilością oblężniczych maszyn i dział. Podkanclerzy Trąba jest tym, którego wyznaczam do dawania wskazówek, jak mają iść przygotowania, o ile do mnie nie byłoby dostępu. Zróbmy wszystko, co w naszej mocy, i nie poniechajmy niczego dla skupienia wszystkich sił do

czekającej nas walki, a dopiero wówczas wolno nam będzie liczyć i na sprawiedliwość Boga. Amen. Kiedy dworzanie za przykładem władców powstali z miejsc, by udać się na spoczynek, podkanclerzy Trąba podszedł do marszałka Rumbolda i odciągnął go na stronę. — Chcę was o coś prosić, wasza wielmożność. — Co rozkażecie? — Rumbold nachylił głowę ku kanonikowi, bo był wzrostem znacznie wyższy. — Chodzi mi o Jawnutę z Niemierzy, którego trzymacie w lochu. Jak wiecie, bo za waszym pozwoleniem to się stało, wysłaliśmy do Zakonu naszego człowieka pod jego mianem... — Wiem. — Rumbold skinął głową. — Minigajło mówił mi o tym. — Nie karzcie Jawnuty gardłem. Raz, że przy egzekucji nie ustrzeglibyście się przed dostatecznym zachowaniem tajemnicy, kto został stracony, co naraziłoby naszego wysłannika, a po wtóre, nie godzi się odbierać życia człowiekowi, który oddał nam przysługę, nawet jeśli stało się to bez jego wiedzy. Przyrzekniecie mi to? Rumbold spojrzał na Witolda, który stał w pobliżu, rozmawiając z Cebulką. — Myślę, że mi się to uda. Wielkiemu kniaziowi już pierwsza złość przeszła. — Ale w lochu trzymać go, niestety, musicie, i to bacznie, jeśliby uciekł, wówczas śmierć tego drugiego pewna. Rumbold skinął głową. — Rozumiem... Miało to miejsce to Nowogródku, w miesiącu grudniu, roku 1408

ROK 1409

Za białą płaszczyzną skutej lodem rzeki ciągnął się rdzawy pas miejskich murów. Biegł wzdłuż brzegu niby dwukolorowa wstęga, u dołu brunatna, górą biała od śniegu pokrywającego krenelaże, kryte krużganki i dachy baszt. W głębi, równie ośnieżone, piętrzyły się dachy Torunia. Tu i ówdzie, niby palce wskazujące niebo, strzelały ku górze wieże kościołów. Opasana podwójnym ciągiem własnych obronnych murów czerniała ogromna bryła zamczyska, pnąc się po stokach wzgórza zrębami gmachów i wież, z których wielka Dansheren górowała nad innymi swym potężnym masywem. Od bram miejskich, poprzez biel zamarzniętej rzeki, biegły ciemne smugi rozjeżdżonych w śniegu dróg. Podobne mrówkom, sunęły po nich w obie strony szeregi sań. Pierwszy zmierzch zimowego popołudnia zaczął zacierać już kontury miasta, kiedy Bert i Jaksa, minąwszy bramę w ziemnym wale otaczającym przedmieścia, wjechali pomiędzy jego domy. W miejscu gdzie droga skręcała opadając ku rzece, wstrzymali konie. Bert rozejrzał się dookoła i mruknął: — Miała tu być gdzieś z prawa... niedaleko zakrętu. Rudy wskazał grupę ludzi kręcących się wokół czworokątnego budynku stojącego nieco na uboczu. Jego dach podpierały od frontu dwa słupy, tworząc podcień. Dochodził stamtąd dźwięczny głos młotów. — Masz swoją kuźnię — rzucił półgłosem. Bert ruszył koniem. Zbliżyli się ku budynkowi, przed którym stało parę chłopskich sań. Zeskoczyli na ziemię, rzucając wodze na siodła. — Zostań przy koniach. Zaraz wrócę... Usuwając bezceremonialnie kręcących się u wejścia kmieci, Czarny zagłębił się w mrok kuźni. W rogu krępy wyrostek pociągał za poziomo zawieszony drąg, sprzężony łańcuchem z wielkim, skórzanym miechem. Podsycany silnym podmuchem powietrza furkotał na palenisku biały płomień. Na pułapie czarne, ruchliwe cienie powtarzały ruchy pracujących przy kowadłach ludzi. — Chcę mówić z mistrzem — zagadnął Bert jednego z nich. Czeladnik, nie przerywając pracy, skinął głową w stronę barczystego mężczyzny w skórzanym fartuchu. Bert podszedł do niego. — Czy mistrz Piotr? Mężczyzna zmierzył go wzrokiem. — Ja sam.

— Obejrzyjcie moje strzemię. Pękło po drodze. Były to pierwsze słowa hasła. Kowal nachylił się nad Czarnym. — Daleką mieliście drogę? — Dziś przebyłem sześć mil. — Pokażcie to strzemię. — Mistrz Piotr odłożył cęgi i ruszył do wyjścia. Kiedy zbliżył się do Rudego stojącego przy koniach, spojrzał pytająco na Berta. — To mój towarzysz — objaśnił ten, dodając cicho: — Razem przybyliśmy z Krakowa. Kowal nachylił się, udając, że bada strzemię. — Czego potrzebujecie? — Stancji na noc i nieco wiadomości. Muszę mówić z mistrzem Albertem. Żeglarska ulica, wiodąca ku rynkowi od bramy tejże nazwy, mimo wczesnej pory pełna już była przechodniów. Czarny wypatrywał ulicy Świętej Anny, przy niej bowiem znajdowała się łaźnia mistrza Alberta, człowieka, który był mu potrzebny. Wreszcie odnalazł dom, którego szukał. Nad jego frontowymi drzwiami wisiała miednica i kufel. Mistrz Albert prowadził bowiem przy łaźni i szynk. Bert postanowił zajść najpierw do łaźni, by powierzyć golibrodzie swój kilkudniowy zarost. Pora była wczesna, toteż nie potrzebował czekać i wkrótce wstał ze stołka gładko wygolony. — Patron zszedł już na dół? — zagadnął golibrodę. — On przychodzi pierwszy. Znajdziecie go w gospodzie. — Zapytany wskazał łukowato sklepione przejście. Mistrz Albert, mały i chudy, kręcił się żwawo po sali, a zagadnięty przez Czarnego zatrzymał się przed nim i zmierzył go zaczepnym, ostrym spojrzeniem. — Czego ode mnie chcecie? — rzucił opryskliwie na pytanie Berta. — Nieco pogadać po długiej podróży. Sześć dni byłem w drodze, by do was dotrzeć. Gospodarz zmierzył go powtórnie spojrzeniem, tym razem mniej wrogim, ale bardziej badawczym. Czarny ujął brzeg kożuszka, pozostawiając na

zewnątrz dwa palce, którymi uderzał po okryciu, jego rozmówca powinien był teraz wspomnieć o pogodzie. — Sześć dni to długo — powiedział tamten, po czym dodał, rozglądając się nieznacznie po sali: — zwłaszcza w taką pogodę... — Święty Krzysztof ustrzegł, tośmy drogi nie zgubili. — Chodźcie, pogadamy! — Gospodarz skierował się do bocznego stołu. —Jeszcze pusto, nikt nam nie przeszkodzi. — Sam napełnił dwa kufie i postawił na stole, po czym siadł naprzeciw Czarnego. — Z Krakowa? — rzucił szeptem. Bert skinął głową. — Czego potrzebujecie? — W sprawie dziewczyny... — Co wy mówicie! Właśnie wczoraj wysłałem specjalnego do Włocławka! — Stało się coś?! — zaniepokoił się Czarny. — Tak. Zabrali ją od cystersek. Bert gwałtownie odstawił kufel, aż piwo chlusnęło na blat stołu. — Dawno? — Dwa dni temu. — Nie wiecie dokąd? — Ba! Żeby to... — Kto? — pytania padały szybko, rzucane stłumionym szeptem. Czarny już się opanował. — Nie wiadomo. Podobno przyszło polecenie z samego Malborka. — Dwa dni temu! Bodaj ich czarci! Spóźniłem się tylko o dwa dni! Mam przykazane ją wykraść! Mistrz Albert pokiwał głową. — Kiepska sprawa... Tym bardziej że nie wiemy, dokąd ani kto ją zabrał. A szukać po całym zakonnym państwie, nie wiedząc nawet, czy jeszcze żyje, chyba nie warto... Zbyt niebezpieczna to rzecz. Brodacze mają wszędzie swoich ludzi i niedługo potrwa, a będą wiedzieć, że jej szukacie. — To chyba wiedzą, bo zapewne zostali już o tym ostrzeżeni. — Ostrzeżeni? Przez kogo? — Wyprzedził nas człowiek, którego chcieliśmy doścignąć, ale struli nam towarzysza i wprzódy musieliśmy zająć się tym, który to uczynił.

Gospodarz odstawił kufel i rzucił wystraszone spojrzenie na swego gościa. — Zatem mówicie, że już wiedzą? — Ściszył jeszcze bardziej głos. — No to nie macie tu już nic do roboty! Ta dziewka nie będzie ani pierwsza, ani ostatnia, która zginie. Nie widzę sposobu, jak ją ratować, natomiast wiele jest sposobności, abyście sami stracili głowę! Czarny poderwał się z miejsca, złapał w garść kurtę mistrza Alberta i przyciągnął go ku sobie. — Sam wiem, co mam czynić! Jest rozkaz i wykonamy go. Ty i ja! Ja, co mnie przykazano, a ty, co tobie przykażę! — Zwolnił chwyt, pchnąwszy szynkarza na zydel. Ten wymamrotał: — Człowieku, opamiętaj się... Ja... ja wiem, co mówię... Sprawa przegrana, szkoda nawet rozważać! Czarny wyciągnął zza pasa swój nóż z kościaną rękojeścią i wbił go w blat stołu. — Znasz to? Wiesz, co oznacza? Szynkarz utkwił wzrok w głowie orła, po czym przeniósł spojrzenie na Berta. — Wiem — mruknął. — Masz prawo karania śmiercią za zdradę lub brak posłuchu. — Właśnie. Chciałem, abyś to wiedział. Gospodarz nie dawał jednak za wygraną. — Zrobisz, jak zechcesz, ale jeszcze raz cię pytam, czy warta jedna spódnica, by przez nią ginęło wielu ludzi? Przecież nie tylko ja wam służę... A jak zaczną mnie przypiekać albo nogi ścisną kleszczami, wiem, że nie strzymam. Pójdzie na kaźń całe nasze bractwo. I co wtedy? Czy tam, w Krakowie, pochwalą cię za taki brak rozwagi? Czarny zdążył już opanować pierwszy wybuch gniewu. Wyrwał nóż, schował go za pas i powiedział spokojniej: — Jużem ci rzekł, że mam przykazane uwolnić dziewczynę, jedyne więc, co mogę rozważać, to w jaki sposób rozkaz wykonać! My już wojujemy, inni będą wojować potem, a co wart wojownik, który rachuje, a nie walczy? Jarzmo wam doskwiera, ale chcielibyście je macać tylko końcami palców, miast chwycić pełną garścią, bo to zbyt niebezpieczne. Tfu!

Znów złość go zaczęła ponosić, ale się pohamował. Porwał za kufel i, wychyliwszy do dna, odstawił z hałasem na stół. — Co więc zamierzacie? — Albert nachylił się ku swemu gościowi. — Właśnie to musimy obmyślić. Przede wszystkim chcę mówić z tym chłopcem, którego trzymacie w klasztorze. On już tam niepotrzebny. Gospodarz uniósł się z miejsca. — Ostaniecie na sali? — Teraz tu pusto. Dajcie mi jeszcze kufelek, posiedzę i podumam. Chłopak zjawił się dopiero po dobrych kilku pacierzach. Przez ten czas Bert zdołał opanować gniew i uczucie zawodu. Przez wszystkie dni uciążliwej podróży, kiedy wraz z Rudym przedzierali się przez zawiane śniegiem drogi, zastanawiał się nad czekającym go zadaniem. Brał wówczas pod uwagę każdą możliwość, ale kiedy faktem stała się ta najgorsza, najmniej przewidywana, mimo wszystko naszła go złość na los, który tak z niego zadrwił. Chłopiec mógł mieć najwyżej dwanaście lat. Był szczupły, o drobnej twarzyczce i oczach zdradzających spryt. Miał na sobie chłopską siermięgę przepasaną sznurkiem, a na nogach zbyt duże buciory, toteż idąc, szurał nimi po podłodze. Szynkarz, zbliżając się, wysunął go przed siebie. — Jak się, szkrabie, zwiesz? — rzucił Czarny z uśmiechem, by surową twarzą nie speszyć małego. — Tomasz, wasza wielmożność. — Skąd jesteś? — Z Mazowsza, z osady Rubież, przynależnej Benkowi z rodu Szeligów. — Benkowi z Rubieży?! — Bert aż uniósł się z krzesła. — Znacie go, panie? — Coś niecoś znam... Jakżeś tu trafił? — Pan Benko własnoręcznie spaliwszy dwór uszedł z Rubieży, a mnie wziął ze sobą kupiec Erazm. Byłem z nim dłuższy czas, wreszcie oddał mnie tu, do klasztoru, przekazawszy baczyć na brankę. — Jaka ona? Mała, wysoka, ciemna, jasna? Chłopak uniósł oczy ku górze. — Piękna i dostojna jak księżniczka. Wysoka i jasna. Kosy ma jak ze złota... Bert uśmiechnął się.

— Widzę, żeś ją dobrze obejrzał! Kto po nią przybył? — Ktoś ważny, bo miał ze sobą ośmiu zbrojnych knechtów. — Konno przybyli? — Konno, panie, ale mieli też ze sobą sanie. — Długo bawili? — Aby kilka pacierzy. Potem posadzili ją na sanie, otoczyli końmi i tyle ich było widać. — Dokąd pojechali? Nie dostrzegłeś? — Nie. Z miejsca ruszyli cwałem i znikli za klasztorną bramą. — Byłeś może w pobliżu? Słyszałeś, co mówili? — Nie słyszałem... Tyle tylko, że ten ważny, jak wyprowadzał dziewkę, przynaglał knechtów, krzycząc, żeby pośpieszali, bo przed nocą nie zdążą na wyznaczony nocleg. — Kiedy wyruszyli? — Koło południa. Bertowi przyszło coś na myśl. — Widziałeś dobrze tego przywódcę? Czy nie był gruby, czarny o okrągłym licu? — Nie. Wysoki był i suchy. — A co panna? Nie sprzeciwiała się, nic nie mówiła? — Nie... Tylko łzy biegły jej po licach. — Zostaniesz teraz tu, przy oberży. Myślę, że znajdzie się dla ciebie robota. — Czarny zwrócił się do gospodarza. — Weźmiecie go do siebie? Nie ma już po co tam wracać. Wieczorem przyjdę z towarzyszem na naradę, może nam coś przyjdzie do głowy... Spać będziemy u was, bo po nocy lepiej nie chodzić. Sala była pełna i gwarna, kiedy Czarny i Rudy, starając się jak najmniej zwracać na siebie uwagę, przysiedli za jednym ze stołów. Zamówili piwo i, pijąc je z wolna, zamieniali ze sobą po niemiecku zdawkowe uwagi. Po pewnej chwili zbliżył się do nich łaziebny posługacz i nachyliwszy się, szepnął: — Kąpiel gotowa, waszmoście. Proszę ze mną, poprowadzę. Nie zadając pytań, wstali i ruszyli za przewodnikiem, który skierował się ku przejściu wiodącemu do kąpielowych pomieszczeń. Przeszli przez obszerną sień, a stamtąd kamiennymi schodami na piętro, zagłębiając się w

mrok przedsionka. Tu posługacz wskazał im jedne z drzwi, a kiedy zniknęli za nimi, pozostał na miejscu i stał z pochyloną głową, nasłuchując dochodzących z wewnątrz głosów. Znaleźli się w obszernej, bogato urządzonej komnacie. Suto fałdowane materie kryły ściany, meble były wygodne, pięknie rzeźbione i lśniące połyskiem. Przed kominkiem siedział wysoki, szczupły mężczyzna w czarnej, długiej szacie. Jego sztywny, stożkowy kapelusz leżał obok. Gdy Albert, który stał przy nim, obrócił się ku wchodzącym, wysoki mężczyzna uniósł się z krzesła. Na czarnym tle jego szaty odcinał się żółty trójkąt. — Oto moi goście, mistrzu Beniaminie — odezwał się gospodarz — zechciej ich poznać. Suchą, ściągłą twarz o lekko garbatym nosie okalała ciemna broda, w której tu i ówdzie przewijał się biały włos pierwszej siwizny. Czarne oczy miały spojrzenie łagodne i mądre. Uścisnęli wiotką, wąską dłoń, która zdawała się nie mieć kości. — Siadajcie! — Albert wskazał na krzesło stojące wokół palącego się na kominku ognia. — Szczęśliwie przyszło mi na myśl zwrócić się w waszej sprawie do jedynego człowieka, który może nam pomóc. — Rozumiem przez wasze słowa — zabrał głos Czarny — że odpowiadacie za obecnego tu mistrza Beniamina. — Jak za siebie samego! Jego milczenia możecie być pewni. — Wybaczcie, panie, moją ostrożność — Bert skłonił się lekko w stronę, czarnej postaci — ale zaskoczyła mnie nieco wasza obecność.. Powody, dla których muszę być ostrożny, są ważne. Gość uśmiechnął się lekko i skłonił głową, ale nic nie odpowiedział. — A zatem... — Czarny pokrótce wyjaśnił sytuację. Kiedy zamilkł, mistrz Beniamin przeczesał palcami brodę. Odezwał się dopiero po chwili: — Nietrudno będzie dowiedzieć się, gdzie poczet zatrzymał się na nocleg, bo ani do Chełmna, ani do Brodnicy dostać się przed nocą nie mogli. Ale to pozwoli na ustalenie tylko kierunku jazdy, a nie celu. — Kierunek pozwoli jednak na ograniczenie pola poszukiwań. Musimy dowiedzieć się, gdzie popasali. Mistrz Beniamin jakiś czas spoglądał w twarz Berta, po czym opuścił głowę.

— Występujecie przeciw władzy Zakonu, a to niebezpieczna rzecz. Pozostawcie tę sprawę mnie. — Nie zapomnimy wam tej przysługi, panie, a wszelkie koszta pokryjemy. — Pokryjecie je, jak powstaną. Z tym jest czas. Czarny i Rudy przesiedzieli dwa dni w ukryciu, walcząc z nudą oczekiwania. Dopiero po tym czasie mistrz Beniamin zjawił się powtórnie. — Na pierwszy nocleg poczet zatrzymał się w Stolnie — oznajmił bez wstępów. — Dziewczynę ulokowali w osobnej izbie tamtejszego zajazdu, stawiając pod drzwiami straż. Słyszano też kłótnię dwóch knechtów. Jeden z nich twierdził, że jadą do Tczewa, drugi, że do Gdańska. — Cel podróży był zapewne znany tylko dowódcy. — Być może knechci nie byli dalecy od prawdy. Zastanawia mnie jednak, że nie brali pod uwagę samego Malborka. — Ale teraz co dalej? — westchnął Czarny. — Chcę wam coś poradzić. Ryzykowna to wprawdzie rada, bo partner niepewny, ale to chyba jedyne, co możecie zrobić. — Mistrz Beniamin rozejrzał się po komnacie, jakby w obawie przed obcymi uszami. — Musicie odszukać Kosookiego, przywódcę buksów. Ma swoją siedzibę w Gdańsku. Trzeba do niego dotrzeć i przekonać, by zechciał wam pomóc. Nie zdradzajcie się przed nim, że macie pieniądze, bo odbierze je i będzie dobrze, jeśli puści was żywych. — Jak go znaleźć? — W tym właśnie leży pierwsza trudność. Druga — to skłonić do udzielenia pomocy. — Mistrz Beniamin uśmiechnął się lekko. —Trzecią trudnością będzie zachować przy tym całą skórę... Bo muszę uprzedzić, że mało komu spotkanie z nim wyszło na dobre. Ale ma wszędzie swoich ludzi i wie nieomal wszystko, bo to jest podstawa jego zbójeckiego rzemiosła. Tylko bowiem kupcy, którzy wniosą mu opłatę, mogą liczyć, że przewiozą rzeką swój towar. Jeśli zechce, za parę niedziel będzie wiedział, gdzie ukryto waszą dziewczynę. — Za parę niedziel?! — obruszył się Bert. — Kiedy za kilka dni może ona już nie żyć! Mistrz Beniamin rozłożył ręce.

— W takim razie pomocy może wam udzielić tylko Wszechmocny. Zwróćcie się do Niego... — Jak znaleźć tego Kosookiego? — Odszukajcie w porcie zbożowe magazyny Hanzy. Spytajcie o strażnika zwanego Chromaczem, bo brak mu nogi. Pozdrówcie go ode mnie i powiedzcie, że życzę, by gwiazda Betleemu nie skąpiła mu blasku. On będzie waszym przewodnikiem, a reszta już zależy od waszego rozsądku i szczęścia. Następnego dnia Czarny i Rudy wyjechali do Gdańska. W ciągu długiej i uciążliwej drogi, bo pora była zimowa i do podróży, zwłaszcza szybkiej, bardzo trudna, Peter Vogelweder miał dość czasu na przemyślenie swojej sytuacji. Stała się ona w sposób nagły i nieoczekiwany zgoła niebezpieczna. Nie brał nawet pod uwagę strat materialnych, jakie zapewne będzie musiał ponieść. Tym zajmie się Johann — na szczęście jego wyjazd do Wrocławia pozwoli mu odżegnać się od zaszłych wypadków i będzie mógł nadal wraz z Antonim kierować przedsiębiorstwem. On zaś, Peter, niestety musi obecnie cały wysiłek kierować przede wszystkim ku ratowaniu własnej skóry, i to z dwóch stron naraz. Za sobą pozostawiał groźbę pojmania i kaźni, przed sobą miał widmo malborskiego zamku i sądu jego bezwzględnych władców. Po pewnym jednak czasie, kiedy ostrość ostatnich zdarzeń nieco się zatarła, zaczął dochodzić do wniosku, że sytuacja jego nie była znów tak zupełnie beznadziejna. Cóż się bowiem stało? Jeśli nawet istotnie — tak jak twierdził Bruno — ten bakałarz był z tajnej służby królewskiej, to czego się dowiedział? A zresztą, czy w ogóle warto się nim zajmować, skoro Bruno w samą porę go pojmał i już stracił? Jeśli nawet tamten coś przewąchał, to nie miał czasu ani sposobności przekazać swoich spostrzeżeń... Drugim źródłem niebezpieczeństwa mógłby być ten parobek, jeśli Zamek chciałby dociekać, co się stało z bakałarzem. Ale i tu ślad się urwie, gdyż Antoni polecenie na pewno wykonał. Pozostawała więc tylko dziewczyna. Ona wiedziała, kto kierował jej porwaniem, bo tego, niestety, nie dało się ukryć. Ale gdyby i ją... Wówczas nie byłoby już nikogo, kto mógłby świadczyć przeciwko niemu, a bez mocnego świadka rajcy miejscy, kupcy jak i on, ujmą się za nim i nie

dopuszczą do skazania, nawet gdyby go miał sądzić sąd koronny, a nie miejski. Chwilowo więc z tej strony nic mu nie grozi, ale nie wiadomo, jaki obrót przyjmie sprawa teraz, kiedy brat Anzelm został pojmany? Zdrada Dunina zapewne zostanie przez Polaków wykryta, a w związku z tym co postanowi Zakon? Brodacze lubią pieniądze — w powstałej sytuacji, miast skrywać dziewczynę, może postawią na nią cenę? Wówczas nie ulega wątpliwości, że matka i ten księżulo okup zapłacą. W takim wypadku nie mógłby już nie tylko wracać do Krakowa, ale niebezpieczny byłby w ogóle jego pobyt w którymś z polskich miast. To by się równało stracie majątku, bo kochany Johann oczywiście wykorzystałby sytuację. A jeśli nawet Zakon nie postawi ceny i zechce spełnić groźbę — są oni przecież równie żądni pieniędzy, co i mściwi — dziewka pójdzie do zamtuza. Będzie więc żyła, a żyjąc, zacznie rozpowiadać przygodnym gachom, kto stał się sprawcą jej hańby. Wieści gębami ludzkimi idą szybko, byłoby chyba szaleństwem siedzieć wówczas w Krakowie. A więc tułaczka lub służba pod ciężką ręką Zakonu... Należy zatem za wszelką cenę dostać dziewczynę, a cały spryt wytężyć, aby brodacze zgodzili się ją wydać. Dziewka piękna, można by się z nią parę nocy przespać, a potem gdzieś na uboczu to kochanie po cichu zakończyć... Kiedy wreszcie ujrzał w zimowej mgle szare zarysy malborskiego zamku, trapił go już tylko niepokój, czy uda mu się tak pokierować sprawą, by pozwolono mu zabrać dziewczynę z Torunia. Zatrzymał się w zajeździe i posłał wiadomość do zamku, że Peter z Krakowa prosi o posłuchanie. Nie czekał zbyt długo, bo już po kilku dniach przybył po niego pachołek. Ogarnął się, jak mógł najlepiej, i pełen wewnętrznego napięcia ruszył za przewodnikiem. Znał kapitulną starszyznę, przekonał się więc po wprowadzeniu go do komnaty przyjęć, że stanął nie przed komturem domowym, zastępcą wielkiego komtura — czego się spodziewał — lecz przed samym Kunonem von Lichtenstein, groźnym i niebezpiecznym. Nie była to okoliczność pomyślna i nic dobrego nie wróżyła. Barczysty i wysoki stał na środku komnaty z dłońmi zasuniętymi za pas.

Peter skłonił się głęboko i zatrzymał zaraz u progu, oczekując na pierwsze słowa powitania. Jednak powitania nie było. Czyżby już coś wiedzieli? Było to jednak nieprawdopodobne i obawę tę Peter odsunął od siebie. — Ty jesteś Peter Vogelweder? — padło pytanie rzucone grubym, szorstkim głosem. — Ja, panie. — Peter ukłonił się powtórnie, ale już nie tak głęboko. — Z czym przybywasz? — Ze złą wieścią, panie. Ujęto brata Anzelma! — Jakiego brata Anzelma? — Z zakonu Cystersów w Mogile. Wielki komtur postąpił krok do przodu. — Jak to się stało? — Nie wiem, wasza wielmożność. O mało sam przy tym nie dostałem się w ręce strażników, bo nadjechałem, kiedy brano go na wóz. — A co z Duninem? Peter wywołał na twarz wyraz zdziwienia. — Jak to co? Do chwili wyjazdu przejmowałem jego pisma. — Dlaczego nie wysłałeś gońca, lecz przybyłeś sam? — Pojmanie brata Anzelma wymaga waszych decyzji, panie. Sądziłem, że zanim je wydacie, będziecie chcieli ze mną mówić. — Dlaczego pojmali tego mnicha? — Tego też jeszcze nie wiem. Ale przed wyjazdem poruczyłem, aby do mego powrotu wyjaśniono tę sprawę. — Dlaczego samżeś tego nie uczynił? — Pojmanie Anzelma godziło przede wszystkim we mnie, bo osobiście doręczałem mu listy Dunina. Uważałem więc, że lepiej będzie, jak do czasu wyjaśnienia sytuacji opuszczę Kraków. Von Lichtenstein zbliżył się do Vogelwedera i nachylił nad nim swoją groźną twarz. — Strach cię obleciał, dlatego uciekłeś! Wiesz, co robimy z tchórzami? Peter poczuł, jak kropelka potu ścieka mu po czole, nieprzyjemnie łaskocząc skórę. — To nie strach, wasza wielmożność, lecz rozwaga. Co miałem w takim położeniu począć?

— Jak to co? W żadnym razie nie opuszczać swego miejsca! Mogłeś skryć się i z ukrycia kierować sprawą aż do jej wyjaśnienia, a dopiero wówczas rozstrzygać o wyjeździe! Chcesz od nas, głupcze, decyzji, nie dając rozeznania sprawy! Nie rozumiałeś, iż ujęcie Anzelma dowodzi, że Dunin stał się bezużyteczny? — Toż dlatego tu przybyłem, wasza wielmożność, żem rozumiał! Nie czułem się władny decydować, co dalej robić. — I chcesz, żebym ci na ślepo dawał poruczenia, tak jak ty byłeś ślepy, nie wiedząc, ku czemu sprawa idzie! Chyba że coś tu taisz! Ale poczekaj, przywrócę ci pamięć! Posiedzisz w lochu, póki jej nie odzyskasz! Peter przestał się łudzić, że zdoła zataić przebieg zdarzeń. Groźba lochu wywołała przerażenie, które ścieniło mu głos niemal do pisku. — Ależ ja niczego nie taję! Co wiem, to wszystko powiem! Tym bardziej że trzeba mi waszego postanowienia i o tej dziewce, siostrzenicy Dunina! — Poczekasz na nie w lochu! Hej, straż... — von Lichtenstein nie dokończył wezwania, gdyż drzwi raptem się otworzyły i na progu ukazał się wielki marszałek w towarzystwie prokuratora Wormditta. — A, Vogelweder! Co tu robisz, grubasie?! — Głos przybyłego nie miał groźnych akcentów i Peter poczuł się raźniej. — Słyszę, że o dziewkach gadacie?! Nie wolno tego w naszych zakonnych murach! — Von Wallenrode roześmiał się hałaśliwie i, mijając Petera, klepnął go po plecach. — Lepiej posłuchajcie, marszałku, z czym ten głupiec do nas przybył — warknął von Lichtenstein. Wielki marszałek z tonu wyczuł, że chwila nie nadaje się do żartów, toteż zmarszczył brwi i spojrzał badawczo na przybysza. — Cóżeś takiego przeskrobał, że rozgniewałeś brata Kunona? — Siadł ciężko na krześle i oparł łokcie o jego poręcze, wysuwając nogi przed siebie. Wormditt przeszedł przez komnatę, cicho stąpając w łosiowym obuwiu, i przysiadł na kamiennej ławie pod oknem. Wielki komtur odezwał się już nieco spokojniej: — Coś mi się zdaje, że nie wszystko chciałeś nam rzec, co wydarzyło się u ciebie. Masz jeszcze okazję, by grzech kłamstwa naprawić. Mów prawdę, a wtedy postanowimy wspólnie, co z tobą uczynić. — Zwrócił się do przybyłych: — Przywiózł bardzo złe wieści.

— A więc mów, drogi Vogelweder, mów szybko, abyśmy to zło mieli już za sobą, i licz na naszą łaskawość i wyrozumienie — przynaglił wielki marszałek. Peter zdawał sobie sprawę z podstępnej dobroduszności tej obietnicy, toteż mówiąc o ostatnich zdarzeniach, dobierał starannie słowa i choć nie opuszczał niczego, starał się tuszować te fakty, które mogłyby stać się powodem zarzutów. Wiedział już, że jego los zawisł na bardzo cienkiej nitce i jedno załamanie głosu lub źle dobrane słowo mogło go zgubić. Kiedy skończył, poczuł słabość pod kolanami i dałby wiele, aby pozwolono mu usiąść. — Hm... — mruknął Wallenrode. — Istotnie złe to wieści. A więc mówisz, że ci dwaj, bakałarz i parobek, nie staną, aby świadczyć przeciw wam? — Bakałarza zostawiłem w rękach Brunona. Miał go przypiekać, by najpierw wydobyć zeznania. Wykonanie mego polecenia przez zarządcę uważam za pewne — odparł ostrożnie Peter. — To pozwala mi wierzyć, że obaj już nie żyją. Jedyny teraz świadek, jaki pozostał jeszcze przy życiu, to ta dziewczyna, ale na szczęście jest w waszych rękach. — Cóż więc zamierzasz dalej czynić w tej sprawie? To pytanie uspokoiło nieco Petera. Musiał teraz wykazać swoją dalszą przydatność dla Zakonu. — Wracać do Krakowa, by rozeznać, co tam się stało. Johann już na pewno z Wrocławia powrócił. Jeśli, jak się spodziewam, wieści będą dobre, nakażę Duninowi dalej przesyłać listy, jeśli zaś nie, to rozkazy, co należy czynić, muszę dostać od was. — Czemuś nie wysłał do nas gońca, by samemu pozostać na miejscu? — zabrał głos Wormditt, nie wiedząc, że to samo chciał już wiedzieć wielki komtur. Ale że pytanie to już raz padło, Peter miał przygotowaną odpowiedź. — Głupio byłoby twierdzić — zaczął, przesuwając spojrzeniem po twarzach słuchaczy, by nie uronić najmniejszego ich drgnięcia — że człowiek nie dba o własną skórę. Ale główny powód był nie ten. Zważcie, że gdyby mnie ujęto, kto by mnie zastąpił? Johanna nie było, bo wyjechał, Brenner jest zbyt pochopny w działaniu i za mało ostrożny. Rozsądek więc nakazywał zejść z placu, by spokojnie zdecydować, co robić dalej.

Wallenrode objął w zamyśleniu brodę palcami i nic nie powiedział. Ponieważ Wormditt i Lichtenstein nie odzywali się również, Peter postanowił od razu poruszyć nurtujący go problem: — Był jeszcze jeden powód, dla którego postanowiłem sam podjąć tę podróż, boć nie dla gońca to sprawa. Chodzi o tę dziewczynę. Jeśli wrócę do Krakowa, czego najbardziej bym pragnął — a nic nie wskazuje, by coś temu miało przeszkodzić — ona jedna będzie stanowić groźbę wiszącą mi bez przerwy nad głową. Znam waszą siłę, wielmożni panowie, i waszą ostrożność, ale wiem też, jak chytrzy i podstępni potrafią być Polacy! Nie będę mógł spokojnie spać, bo nigdy nie będę pewny, czy właśnie tej nocy nie porywają wam zakładniczki. Ten ślad do mnie prowadzący musi być zatarty, i to całkowicie! Wallenrode i Wormditt milczeli, natomiast głos zabrał Lichtenstein: — Zanim poweźmiemy jakieś postanowienie co do dziewczyny, musimy wpierw rozstrzygnąć, co uczynić z samym imć Vogelwederem. Uważam, że łudzi się on, iż nadal będzie otrzymywał od Dunina wiadomości. Łudzi się sam albo usiłuje nam sypać piaskiem w oczy. A to, że uciekł, tłumaczę sobie inaczej. Vogelweder od razu zrozumiał, że sprawa z Duninem jest przegrana, i to stało się powodem jego przyjazdu do nas. Brenner ma rację — bakałarz został im nasłany, lecz głupiec Vogelweder nie umiał tego w porę dostrzec! Śmierć bakałarza również dowodzi głupoty jego zabójców, bo dali tym dowód, że ślad, po którym tamten szedł, był dobry. Oskarżam więc tu obecnego Vogelwedera o brak czujności, lekkomyślność i głupotę. Do tego zaś jest tchórzem, bo kiedy już rzeczy zaszły zbyt daleko, zamiast czynić starania w celu zatarcia śladów, uciekł tu i usiłował nas okłamać, by wykręcić się od odpowiedzialności. Dba więc przede wszystkim o własną skórę! Zważcie, bracia, że teraz, kiedy zabiega o wydanie mu dziewczyny, również tylko tę troskę ma na głowie! Wallenrode, po zakończeniu przez wielkiego komtura tego miażdżącego oskarżenia, czas jakiś siedział zamyślony, po czym uśmiechnął się jedną tylko stroną ust. Peter z pobladłą jak płótno twarzą czekał, co powie wielki marszałek. — Przecież, bracie Kuno, nie zaprzeczał on, że kierował nim również wzgląd na własne bezpieczeństwo. Temu zaś dziwić się nie należy, bo taka już jest nasza słaba ludzka natura. Racje zaś, które przytoczył, mają również

pewną swoją wagę... Sądzę, bracia, że zbyt pochopnie nie powinniśmy tego tu Vogelwedera potępić... Peter doznał uczucia ulgi, usłyszawszy te słowa. Wielki marszałek był mu wyraźnie przychylny o tyle, o ile wielki komtur wrogi. Teraz opinia Wormditta stawała się języczkiem u wagi. Na którą przechyli się stronę? Wyczul to i von Lichtenstein, bo spojrzał pytająco na prokuratora. Ten skinął głową na znak, że gotów jest do wyrażenia swego sądu. — Uznaję, że brat Kuno ma rację (Peter poczuł, że robi mu się słabo, znów wróciła omdlałość w kolanach). I ja sądzę, że sprawa Dunina została zaprzepaszczona. Ale imć Vogelweder twierdzi inaczej, uważa, że wszystko zostało po staremu, wobec czego wnoszę, by nakazać mu powrót do Krakowa dla dalszego prowadzenia tej sprawy. Niech udowodni, że nie my, lecz on ma rację. Jednak strzegąc się, by nie wykroczyć przeciw sprawiedliwości, należy przyznać, że w tej sytuacji dziewczyna stanowiłaby dla niego poważne niebezpieczeństwo. Przeto proponuję, aby mu ją wydać, tym bardziej że nasze groźby nie mogą pozostać niespełnione, bo rychło kury znosiłyby nam jaja w szyszakach. Ale że imć Vogelweder winien jest temu, co zaszło, sprawiedliwie będzie, jeśli zażądamy, by zwrócił Zakonowi koszta poniesione na tę sprawę. Koszta te niech zapłaci wraz z należnymi odsetkami, a wtedy dziewczynę wydamy mu do własnych rąk w dowolnym miejscu, byle na terenie naszego zakonnego państwa. Taki proponuję wyrok. Wallenrode patrzył przez chwilę na Wormditta z uwagą, jak gdyby rozgryzając sens jego słów, po czym przeniósł wzrok na Vogelwedera i wybuchnął grzmiącym śmiechem, bijąc się dłońmi po udach. — Wormditt, jak zwykle jesteś niezawodny! Dobry wyrok i ja się zgadzam! A ty, bracie Kuno? Po ustach Lichtensteina przewinął się krótki, złośliwy uśmiech. — I ja się zgadzam, ale wnoszę poprawkę. — Jakąż to? — Aby suma, jaką Vogelweder ma zapłacić, była oparta nie na poniesionych kosztach, bo strata Dunina nie może być mierzona tylko wydanymi pieniędzmi. Musimy do rozliczenia wziąć inną podstawę. — Co masz na myśli? — zainteresował się Wallenrode.

— Musi zapłacić tyle, wiele wyniósłby okup od matki dziewczyny, a to zamożna niewiasta. Peter musiał się opanować, by nie zakląć. — Jaką więc sumę proponujesz? — Sądzę, że gdybyśmy zażądali od niej pięćset grzywien, otrzymalibyśmy je dość rychło. Wielki marszałek spojrzał na Wormditta. Ten skinął głową. Z kolei Wallenrode zwrócił się do Petera. — Co ty na to, Vogelweder? Przyjmujesz wyrok? — Wasze wielmożności — jęknął Peter, z trudnością wydobywając głos — zlitujcie się! Toż to dla mnie ruina! Za znamienitego rycerza żąda się stu grzywien, a wy za byle dziewkę chcecie aż tyle! — Tę cenę musisz przyjąć jako karę, mój bracie — powiedział strofująco wielki marszałek. — Nie jesteś bez winy. — Ależ czy nie dość byłoby ukarać mnie rzeczywistymi kosztami? Niechby już te sto grzywien! Albo i dwieście — poprawił się szybko. — A nie zabierać mi wszystko, co mam! Za dziewkę pięć razy tyle co za rycerza?! — Wszystko to nie będzie, już o to się nie boję — rzucił ironicznie Wallenrode — coś niecoś wiemy, ile posiadasz. Pamiętaj, że to, co dasz na Zakon, zapewni ci odpuszczenie grzechów nie tylko przez nas, ale i przez Wiekuistego... — A co do opłaty za rycerza również nie masz racji — wtrącił już rozbawiony Lichtenstein — ostatnio, jak wyznaczyliśmy pojmanemu Janowi z Koziegłów wykup na dwieście grzywien, to ów nas sklął i zagroził wyzwaniem na ostre... — Wyzwaniem? Nie rozumiem was, panie... — jęknął Peter, widząc, że nie wykręci się od zapłacenia wyznaczonej sumy. — Uważał, że go lekceważymy, postponując takiego rycerza jak on zbyt niskim wykupem. Udobruchaliśmy go dopiero, potroiwszy cenę. Zapłacił i rozstaliśmy się w zgodzie, przyjaźń zachowując do dziś... — Za tyle pieniędzy też bym przyjaźni dochował — mruknął Peter, nie mogąc opanować dławiącej go złości. — No więc, mości Vogelweder? — Wallenrode wstał z krzesła. — Chcę słyszeć twoją odpowiedź, bo za dużo straciłem już czasu. Płacisz czy żądasz powtórnego rozpatrzenia twojej sprawy?

— Zapłacę, wasza wielmożność, bom zbyt z wami związany i zbyt ta dziewczyna dla mnie niebezpieczna. Ale nie dlatego, abym przez to przyznał, żem mało gorliwie służył Zakonowi. — Przyjmujemy to oświadczenie, bo nie wątpimy w twoją wierność. Zapłać tedy, a omówimy, gdzie i kiedy dziewczynę odbierzesz. — Nie mam ze sobą ani części tej sumy. Muszę ją dopiero zebrać. — Zatem kiedy chcesz wręczyć pieniądze? Trzy miesiące ci starczy? — Powinno, wasza wielmożność. Zaraz udam się do Wrocławia, by zebrać, skąd się da, tę kwotę. — Do tego zaś czasu możesz być spokojny. Dziewczynę zabierzemy z Torunia i ukryjemy tak, że nawet ty nie będziesz wiedział, gdzie przebywa! — Wielki marszałek roześmiał się i ruszył ku drzwiom. W dwa dni po tej rozmowie Peter Vogelweder opuszczał Malbork. Suma pięciuset grzywien, jaką musiał zapłacić w ciągu kilku najbliższych miesięcy, była wprawdzie ogromna, ale stokroć gorsza była ewentualność, która go czekała, gdyby wyroku nie przyjął. Ponadto pieniądze te nie szły na marne. Po usunięciu groźby, jaką stanowiła dziewczyna, nie widział niebezpieczeństwa w powrocie do Krakowa, a wówczas przyjdzie czas, żeby sobie te pieniądze odbić chociażby i na samym Zakonie. Toteż rozpoczynając podróż do dalekiego Wrocławia, Vogelweder nabrał otuchy i przekonania, że ostatecznie wyszedł z opresji obronną ręką; wprawdzie z nadszarpniętym majątkiem, ale z całą skórą, co było stokroć ważniejsze. WRONY, SKRZECZĄC WRZASKLIWIE, poderwały się z blanków. Zatoczyły parę kół w mglistym powietrzu, po czym, obsiadłszy różańcem czarnych paciorków dach Średniego Zamku, iskały się, wtykając głowy pod skrzydła. Ben obserwował je, siedząc na ławce przed stajnią. Roboty zbyt dużo nie miał. Poruczono mu nadzór nad końmi briefjungów, dodając do pomocy dwóch parobków. Odpowiadał za stan zdrowia zwierząt i ich stałą gotowość do natychmiastowego wyruszenia w drogę. Dzień był wilgotny i mglisty. Po silnych mrozach kończącej się zimy zaczęły już następować pierwsze odwilże zapowiadające rychłe nadejście wiosny. Benko przestał przyglądać się wronom, skierowując wzrok na otaczające go zabudowania Podzamcza. Z lewej ciągnęły się stajnie zakonnych

dostojników: wielkiego mistrza, komtura, marszałka i innych. Na wprost miał ludwisarnię i kuźnie, z prawa zaś, zza stawu, dochodziło uparte kucie kamieniarskich młotów. Tam od świtu do zmierzchu niewolnicy obrabiali głazy na armatnie kule, których nigdy nie było dość. Rozciągało się przed nim nieomal całe podzamcze — skupisko warsztatów, składnic, spichrzy, stajni, mieszkań mistrzów i czeladzi, ze szpitalem knechtów i kaplicą Świętego Wawrzyńca w głębi. Poza tym skupiskiem pozornie chaotycznej zabudowy wznosiły się obronne mury obu zamków, a nieco dalej potężny masyw ich ścian. Śnieg, brudny i lepki, leżał jeszcze pomiędzy domami, ale drogi Podzamcza były już czarne, błotniste, pełne wody połyskującej w bruzdach kolein. Już od pół roku Benko pełnił w tym wrogim gnieździe jednostajną, codzienną służbę. Poznał rzemieślniczych mistrzów pracujących po zakonnych warsztatach, ich pomocników i nadzorców, czeladź, wielu z tej szarej braci, jak i on pędzącej tu żywot w znojnym trudzie powiększania mocy i chwały Zakonu. Z briefjungami, stawiając im w gospodach miasta przedwieczorne piwo, zżył się przyjaźnie, prowadząc przy kuflu długie gawędy. Tak się też złożyło, że umiejąc grać w szachy, wiele zimowych wieczorów spędził nad szachownicą z samym bratem von Schirau, wielkim amatorem tej gry. Z powodu podeszłego wieku nie był on już zdolny do rycerskiej służby, pełnił więc na Podzamczu funkcję głównego koniuszego. Wszystkie te podtrzymywane skrupulatnie znajomości pozwalały na dokładne poznanie życia Podzamcza, a nawet i w znacznej mierze obu zamków: Wysokiego i Średniego, siedziby władz i dostojnych braci–rycerzy. Ich widywał tylko z dystansu, kiedy w wielkim refektarzu odbywały się ogólne posiłki. Siedzieli przy pierwszym bądź drugim stole, jemu zaś przysługiwał dopiero piąty. Ale i tych znajomości ze zwykłymi szeregowymi pracownikami starczyło, by znać tok codziennych zdarzeń, wiedzieć, wiele kul wykuwają dziennie kamieniarze, co odlewa ludwisarnia (ostatnio przystąpiono tam do prac nad odlaniem wyjątkowo wielkiego działa), co i wiele po kuźniach kują kowale. Znajomość z nadzorcami spichrzy i magazynów pozwalała ocenić, jaką broń i wojenne wyposażenie wysyłano do zamków, jakimi zasobami i w jakich ilościach wspomagano poszczególne

komturstwa. Stamtąd zaś przez briefjungów, knechtów lub woźniców dowiadywał się o brakach i usterkach w środkach obronnych. Te wszystkie ważne i mniej ważne wiadomości należało spisać, toteż kiedy z dostawą mleka z pobliskiej wsi przybywał wiadomy woźnica, otrzymywał od Benka kartkę wypełnioną drobnymi literkami niezdarnego pisma. Nie tego jednak pragnęło jego żądne zemsty serce. Nie drobnych okruchów wiadomości, ale dotarcia do tych tam u góry, starszyzny niedostępnej, dumnej, odgrodzonej murami zamku i niemiecką krwią. Dotarcia i wyszarpnięcia z ich mózgów, co zamyślają, co knują, do czego dążą. Coraz wyraźniej widział, jak nieosiągalne to było pragnienie. Dla tamtych był tylko litewskim zbiegiem, pariasem podłej rasy. Nie jemu być dopuszczonym nie tylko do komitywy, ale nawet w fizyczne pobliże. Zdając sobie z tego sprawę, ani na chwilę nie zapominał o swojej osobistej trosce. Zapomnieć zresztą było trudno, bo rana nie goiła się; piekła po dawnemu boleśnie. Tu jednak spotykało go wciąż niepowodzenie rodzące głuchą rozpacz. Wszelkie, początkowo ostrożne, okrężne pytania, potem coraz niecierpliwsze, nieomal wprost zmierzające do celu — ciągle pozostawały bez odpowiedzi. Osoba branki jak gdyby rozpłynęła się w powietrzu, z chwilą kiedy znalazła się w siodle owego nieznanego rycerza. Popełnił jakiś błąd. Ale jaki i gdzie? To przeświadczenie nurtowało go coraz bardziej. Z chrzęstem uprzęży i głośnym śmiechem przejechała grupa zakonnych rycerzy wracających z placu ćwiczeń. Od strony zamkowych murów doleciał dźwięczny głos dzwonu oznajmiający południe. Benko wstał i ruszył do swojej izby, by nieco się ogarnąć przed posiłkiem. Odkrycie popełnionego błędu przyszło niespodzianie i z najmniej oczekiwanej strony, gdyż tym, który mu go wskazał, był von Schirau. Jak to już nieraz bywało, Benko udał się któregoś wieczora do kwatery starego koniuszego na partię szachów. Rycerz wyciągnął z komory dzban, nalał piwa do kubków, przyciął świecom knoty, po czym położył szachownicę wymalowaną na lipowej desce i wysypał z plecionej kobiałki niezdarnie rzeźbione w drzewie figury. Wybrali kolory, ustawili bierki i pochyliwszy się nad deską, rozpoczęli grę, zadumani i milczący.

W pewnej chwili stary koniuszy ujął grubą wieżycę i zanim postawił na upatrzone pole, jakiś czas obracał w palcach. Potem odchylił się do tyłu, opierając plecy o ścianę, i spojrzał z kpiącym uśmiechem na swego przeciwnika. — No i co teraz, przyjacielu? Koniecznie chciałeś upolować damę i przez to przegrałeś partię... — Jeszcze jej nie przegrałem — mruknął Benko, nie unosząc głowy. — Niedługo przekonasz się. A wszystko, bracie, dlatego, żeś uparty. Nie umiesz poniechać obranej drogi, nawet kiedy wiedzie ku zgubie... Dopiero po tych słowach Benko uniósł głowę. Czyżby stary coś dostrzegł? Spojrzał w pełną bruzd twarz Krzyżaka. Na wargach ukrytych wśród siwego zarostu starca błąkał się kpiący uśmiech, ale wzrok, z którym się zetknął, zdradzał jedynie zadowolenie z wygranej. Benko postanowił przedłużyć rozmowę, by przekonać się, co tamten miał na myśli. — Czy godzi się mężowi zbaczać z upatrzonej drogi? — Tylko głupcy jej nie zmieniają, skoro okazuje się zła. Niejedna droga wiedzie do upatrzonego celu. Rzecz w tym, aby wybrać tę najlepszą. — A jeśli innej nie ma? — Ee... Każda droga ma boczne ścieżki. O, patrz tu, na tę deskę! Goniłeś za damą, a dwa ruchy wcześniej nie ona, lecz ten laufer wart był uwagi. Wtedy byłoby ze mną kiepsko... Benko odruchowo przetarł dłonią czoło. O czym ten stary gada? Czy naprawdę bez głębszego zamysłu? A może to boska ręka nim kieruje? Jak powiedział? Nie dama, lecz laufer? Odsunął szachownicę i gwałtownie wstał od stołu. Von Schirau uniósł na niego zdziwiony wzrok. — Czego się złościsz? Żem udzielił ci rady czy z przegranej? Jedno i drugie niewarte gniewu. Benko opanował się. Należało jakoś wyjaśnić nagły odruch. — Wybaczcie! Wasze słowa przypomniały mi innego, bliskiego człowieka, który pouczał jak wy... To wspomnienie tak mnie wzburzyło. Stary rycerz pokiwał głową. — Więc i inni spostrzegli, że masz w naturze niebaczną zaciętość, przeciwną rozumowi? Staraj się zatem zwalczać tę wadę. No, ale dość o tym. Pora iść spać.

— Ostańcie, panie, z Bogiem. Zapamiętam waszą radę. — Idź, bracie, z Bogiem i spocznij. Jutro nowy dzień pracy. Brnąc w rozmokłym śniegu, Benko już bardziej spokojnie rozważał słowa Krzyżaka i doszedł ostatecznie do wniosku, że stary koniuszy nie miał żadnych ubocznych intencji. Słowa te tylko dlatego wydały mu się dwuznaczne, bo pasowały do jego własnej sytuacji. A więc to Bóg podsunął staremu te słowa jako wskazówkę dla niego, zwykłego grzesznika! — Benko przeżegnał się. — Zatem jest wolą Boga, by znalazł Zytę i spełnił, co postanowił. Nie dama, lecz laufer... Ależ był głupi! Tu właśnie tkwił ów błąd. Nie o brankę należało pytać, ale o tego gońca, Ulika! Gdzie i kto go pojmał, kogo prowadził przez granicę? Dowiedzieć się o tym — o wieleż to łatwiejsze zadanie! Bo i przepytywać nie tak niebezpiecznie, i ludzi, którzy o tym wiedzą, na pewno jest sporo. Nie tak jak z branką... Zakonny rycerz ma przykazane żyć w czystości, a skoro przeciw zakazowi wziął sobie niewiastę, musi mocno dbać o zachowanie tajemnicy, bo sąd kapitulny jest surowy, a kara zdjęcia zakonnego płaszcza bardzo dotkliwa. Wielki mistrz osobiście batoży winowajcę, a później przez rok albo dwa trzeba pracować wspólnie z niewolnymi i na ich prawach. Przewidywania, że o pojmanym gońcu łatwiej będzie zasięgnąć języka, okazały się słuszne. Już wkrótce potem Benko dowiedział się, że pół roku temu w Golubiu przychwycono jakiegoś polskiego postrzegacza, któremu obiecano darować życie, jeśli doprowadzi oddział do miejsca, gdzie przekazywał wiadomości. Knecht, który mu o tym opowiadał, mało co więcej słyszał, ale rzucił na zakończenie kpiącą uwagę, nie zdając sobie sprawy, jak była celna: „A jak chcesz wiedzieć więcej, jedź do Golubia, bo nie nasi, ale tamtejsi knechci brali udział w wyprawie...” I bez tej rady Benko, raz uchwyciwszy ślad, wiedział, co ma robić, chwilowo jednak nie było okazji do jazdy w tamtym kierunku. Musiał uzbroić się w cierpliwość, czas oczekiwania poświęcając na zapewnienie sobie pomocy briefjungów. Wyjaśnił im, że ma w Golubiu dłużnika, od którego musi ściągnąć pożyczony pieniądz. Za pomoc obiecał pocztowej braci antałek piwa, bo słuszne przecież było, by odzyskawszy dzięki nim swoją należność, część jej przeznaczył na trunek dla pomocników.

Kiedy więc wreszcie po paru tygodniach przysłano z zamku pismo z poleceniem natychmiastowego przesłania go komturskiej kancelarii w Golubiu, dyżurnych gońców akurat nie można było wysłać. Jednego złapały nagłe silne bóle żołądka, drugi zaś, dosiadając konia, zwichnął nogę. I Benko zaproponował więc staremu koniuszemu, że weźmie na siebie trud tej podróży, jeśli kulejący goniec zastąpi go w stajni. W godzinę później, rozpryskując kopytami konia mokry śnieg gościńca, gnał już na południe. Zmienił wierzchowca w Kwidzyniu, potem w Grudziądzu i na drugi dzień dojechał do Golubia. Już z dala dojrzał ponury kontur południowej wieży zamku. Z dwóch wież zachodniej jego ściany ta była dwakroć potężniejsza, swoim ogromem górując nad okolicą. Sam zamek wznosił się na wysokiej górze o stromych zboczach. Miasto, otoczone z trzech stron ciasnym skrętem Drwęcy, leżało u podnóża tej góry, jakby ścieląc się zamkowi do stóp. Benko wspiął się po ostrym stoku i minąwszy zwodzony most i obronną bramę, znalazł się na Podgrodziu. Aczkolwiek szczuplejsze od malborskiego, również mieściło warsztaty i stajnie. Nie nagabywany przez nikogo, minął je pędem, dostrzegając przed sobą bramę wjazdową do właściwego zamku. Była tu druga fosa, znacznie głębsza. Kopyta konia zadudniły głucho na balach pomostu przerzuconego nad jej przepaścistą głębią. Jeździec minął pierwszą bramę i dojrzał przed sobą ciemną czeluść następnej. W jej czarnym wnętrzu migotało okienko światła znaczące odległy wylot. Przejazd był długi i prowadził pod ponurym, ostrołukowym sklepieniem. Również ponure i groźne wrażenie robił podwórzec. Wokół pierwszego piętra biegł kryty krużganek, na który można było dostać się tylko schodami zwisającymi na łańcuchach. Podnoszono je i opuszczano za pomocą kołowrotów. Dwóch knechtów, uzbrojonych po zęby i okrytych kolczymi zbrojami, zagrodziło koniowi drogę. Bramny wyszedł ze swojej izby i zbliżył się do gońca. Benko wyjaśnił im, skąd i po co przybywa. Po oddaniu przesyłki przywołanemu kapłanowi, gdyż tylko księża, jako znający sztukę czytania i pisania, odbierali i wysyłali pisma, posłańca

skierowano na posiłek do czeladnej izby. Po drodze zagadnął odprowadzającego go pachołka: — A piwa nie można tu dostać? Tylko te pół kwaterki co do obiadu? Knecht przymrużył oko i uśmiechnął się. — A masz parę skojców? — Gdybym nie miał, po co bym pytał? — Pogadaj z bramnym. U niego można dostać. — Napijemy się? — Czemu nie! Trunkiem nikt nie gardzi. Piwo istotnie znalazło się szybko, bo i sprzedawca został zaproszony na kufelek. Zasiedli więc w izbie bramnego w kilku, gdyż knecht przywiódł towarzysza, i stuknęli się kuflami. Ponieważ przybyły okazał się swój chłop i nie skąpił poczęstunku, wkrótce mocny napój począł kręcić w głowach. Rozmowa stawała się bardziej ożywiona i hałaśliwa. Benko w pewnej chwili uznał, że nastrój jest odpowiedni, by pokierować dalszą wymianą zdań. — Gadacie o rozprawie z Polakami, a mnie się wydaje, że w ogóle do wojny nie dojdzie! — rzucił w pewnej chwili. Odpowiedział mu jeden z knechtów: — Armaty leją, prowiant i broń na zamki ślą, w murach każdą szparę łatają, że i mysz się nie przemknie, a ty mówisz, że wojny nie będzie! Przecież bez powodu przygotowań nie robią! — Pewnie, że wojna będzie — zawyrokował bramny, głośno czknąwszy. — Mówili chłopi z Lisewia, że widziano, jak po zaśnieżonych polach nad Drwęcą chodził czarny kosiarz i zagarniał kosą śnieg, jakby trawę ciął. Wiadomo, co to znaczy... — A w Malborku przygotowań nie widać? — zapytał knecht, przeżegnawszy się uprzednio po słowach gospodarza. — Widać istotnie — zgodził się Benko. — Ale mimo że w wojnę nie wierzę, muszę przyznać, że sam wielki marszałek mówił o polskich postrzegaczach, ostrzegając przed nimi. Skoro zaś ich nasyłają, musi to coś znaczyć. Trudno rozeznać się w tym wszystkim... — Kto by się tam rozeznał! — zgodził się jeden z pachołków. — Do tego trzeba mieć księżowski łeb!

— Myślę więc, że ci postrzegacze to tylko takie straszenie! — rzucił zdecydowanie Benko. — Że ich w ogóle nie ma! — E, tam... Nie ma! — obruszył się bramny. —Toć i u nas zeszłego lata jednego złapali! — U was? — zdziwił się przybysz. — Tu, w zamku? — Nie, w mieście... Wieści od proboszcza z Lipna podobno przez granicę woził. — Co wy mówicie!! — wykrzyknął ze zdumieniem goniec, starając się zapanować nad głosem, by nie zdradził nic więcej jak zdziwienie i wątpliwość. — Co tu u was było do postrzegania? Aż się wierzyć nie chce! — Toć Otto wie najlepiej: był postrzegacz czy nie był? — Gospodarz zwrócił się do jednego z knechtów, by potwierdził jego relację. — Niejaki Ulik, smolarz z naszych lasów. — I co się z nim stało? Stracono go czy uciekł? Knecht nazwany Ottonem roześmiał się głośno. — Uciekać to on uciekał, tylko że linka, którą Vento u strzemienia sobie uwiązał, była krótka! Więcej jak na pięć kroków nie mógł uciec! — Vento? — zastanowił się Benko. — Skądś znam to imię... — To giermek rycerza Sonnenberga, co nam przewodził w tej wyprawie. — Gadajże, człowieku, po ludzku! — obruszył się Benko. — A wy, gospodarzu, dolejcie nam piwa! O jakiej ty wyprawie znów pleciesz?! I po co gnaliście tego Ulika na lince?! — To było tak... — Knecht starał się skupić myśli. — Pojmawszy tego postrzegacza, zawiadomiliśmy Malbork, bo takie było przykazanie, jego wielmożność rycerz Sonnenberg nadjechał tu zaraz, bo on zwykł takie sprawy załatwiać. Nasz komtur przydzielił mu kilku ludzi, w tym i mnie... — Otto sięgnął po napełniony przez gospodarza kufel i przerwał relację, przytknąwszy go do ust. Upił połowę, otarł usta i ciągnął dalej: — Przebadaliśmy gospodynię tego proboszcza, ale nic nie wiedziała, a klecha uciekł. Rycerz Sonnenberg wściekł się, bo ślad mu się urwał. Postanowił więc, mając w ręku tego posłańca, ruszyć za granicę, by obejrzeć ów gródek, dokąd szły wiadomości... No i pojechaliśmy... Otto znów chwycił za kufel, a Benko poszedł za jego przykładem. Pozwalało to zakryć nim pobladłą twarz i mieć czas na opanowanie się.

— A więc to był Sonnenberg! Słyszałem, że to mąż zaufania kapituły — rzucił z szacunkiem w głosie. — Skoro to on przewodził, wyprawa udała się na pewno! — Jeszcze jak! Ten smolarz doprowadził nas na miejsce. Gródek był jeszcze w budowie. Niestety samego gospodarza nie zastaliśmy, ale to, co było, spaliliśmy, paru chłopów trąciliśmy mieczami, nas paru dosiadło służebną dziewkę — knecht roześmiał się na cały głos — a przez ten czas i nasz pan rycerz nie próżnował, obłapiwszy gospodynię w komorze. Piękna była niewiasta i musiała mu dobrze dogodzić, bo zabrał ją ze sobą... Knecht roześmiał się znów, a Benko poczuł, jak mu z przegryzionej wargi ścieka strużka krwi. Otarł ją szybko trzęsącą się dłonią i znów skrył twarz za kuflem. Kiedy zaś odstawił go na stół, znów był tylko zaciekawionym słuchaczem. — Patrzcie no! Toście sobie dogodzili! A co z tą branką? Przecież zabrać jej nie mógł, bo niewiasty zakonnym rycerzom zakazane! — Toteż powiedział nam, że bierze ją do dalszego przesłuchania. Wiedzieliśmy wprawdzie, że nie o przesłuchanie mu chodziło, ale przykazał trzymać gęby zawarte, tośmy o tym nie gadali. Tyle co teraz mi się zdarzyło wam powiedzieć. — I co? Przywieźliście ją tu? — Rozstaliśmy się zaraz za granicą. Oni we dwóch z branką mieli jechać do Barcian, a nam przykazali wracać do zamku. — A co z tym Ulikiem czy jak mu tam? Puściliście go za taką przysługę? — Miał ponoć to obiecane, ale jak już doprowadził nas na miejsce, rycerz przykazał Ventowi go ubić. — Żałuję, że nie przydarzyło się być z wami! Lubię takie wyprawy! — westchnął z zazdrością Benko, po czym zawołał na gospodarza: — Hola, czy zabrakło wam trunku? Przecie dzban już pusty, a ja jeszcze parę groszy w kieszeni mam! LATARKA PRZEWODNIKA MIGOTAŁA słabo widocznym światełkiem zaledwie parę kroków przed Czarnym, a mimo to było tak ciemno, że gdyby nie ten świecący punkcik, zgubiłby się już dawno. Mżył drobny deszcz, z trudnością więc wyciągali nogi z grząskiego błota zaułków gdańskiego portu. Ocierali się miejscami o ceglane mury budynków,

potem przełazili przez jakieś przejścia w parkanach, skręcali raz w lewo, raz w prawo, tak że Czarny wkrótce stracił orientację i pozostawiony sam sobie musiałby czekać dnia, by wydobyć się z tego labiryntu składów, szop, spichrzów i magazynów. Wreszcie poprzez szelest deszczowych kropel usłyszał nikły, jednostajny plusk wody. Dochodzili zatem do kresu wędrówki; tu musiała zagradzać im drogę rzeka lub jedna z jej licznych odnóg. Istotnie nikłe refleksy światła ukazały po chwili równą linię nabrzeża. Szli wzdłuż niej jeszcze kawał drogi, zanim przewodnik zatrzymał się, obracając ku Czarnemu i unosząc do góry latarkę. — Jesteś na miejscu. Poświecę ci, zanim nie wejdziesz na kładkę. Czarny dostrzegł wąską deskę spoczywającą jednym końcem na nabrzeżu. Drugi ginął w ciemności. — A ty? Nie idziesz dalej? — Nie. Jesteś u celu. To hulka, gdzie Piotr wyznaczył ci spotkanie. Bądź zdrów i pozdrów mistrza Beniamina, jeśli go jeszcze zobaczysz, bo z Kosookim nigdy nie wiadomo... Pożegnanie nie było zachęcające, ale Czarny puścił je mimo uszu. — Ty zaś powiedz memu towarzyszowi, by czekał na mnie nie dłużej jak przez jutrzejszy dzień i noc. Jeśli nie będę w tym czasie, niech wraca, skąd przybył. — Powtórzę mu. A tobie życzę szczęścia, bo będziesz go potrzebował. Mało kto sam szuka tego człowieka... Podniósł do ust zgięty palec i lekko gwizdnął. Potem, kiedy już Czarny wstąpił na chybotliwą kładkę zawieszoną ponad czarną przepaścią, uniósł wyżej latarkę. Po przebyciu deski Czarny zsunął się po drabinie ku człowiekowi, który czekał nań w dole, i rozejrzał się dookoła. Wiele nie mógł dostrzec, bo latarnia czekającego zbyt mocno nie świeciła, zauważył jedynie, że znajduje się na dnie starej szkuty o na wpół przegniłych wręgach. Spomiędzy szczelin desek pokrywających jej dno wydobywały się pod ciężarem stąpnięć wąskie strużki wody. Przeszli parę kroków, zatrzymując się przed zmurszałym przepierzeniem, w którym znajdowały się drzwi. Przewodnik otworzył je i, nie oglądając się za siebie, wszedł do środka.

Wnętrze oświetlały dwie sztormowe latarnie wiszące u sufitu. Za stołem siedziało kilku mężczyzn ubranych w najprzeróżniejsze stroje: od sukiennych dostatnich kaftanów po dziurawe, wystrzępione jaki, byle jak przepasane rzemykami lub po prostu sznurami. Na stole stały kufle i parę dzbanów, a pomiędzy nimi kilka kości, którymi zapewne przed chwilą grali. Wszyscy obrócili się ku drzwiom, obserwując przybysza. Czarny obrzucił ich wzrokiem. Zarośnięte twarze o rysach grubo ciosanych, a spojrzeniach ponurych i przebiegłych należały do ludzi, których nocą lepiej było nie spotykać. Pozdrowił ich skinieniem głowy i odrzuciwszy na ramiona kaptur, przetarł dłonią mokrą twarz. — Chcę mówić z patronem — przerwał panujące milczenie. Najbliżej siedzący uśmiechnął się krzywo i spojrzał na towarzyszy. — Zaraz będziesz mówił — mruknął, spoglądając w głąb pomieszczenia. Czarny ujrzał w przeciwległej ścianie dwoje wąskich drzwi. Jedne z nich odskoczyły nagle i wysoki próg przekroczył chudy, żylasty chłop, ubrany w obcisłe, płócienne spodnie i krótki kubrak przepasany szerokim pasem, za którym tkwił nóż w ozdobnej pochwie. Twarz miał suchą, ściągłą, z licznymi bruzdami wokół długiego nosa. Nad niskim czołem sterczała grzywa zmierzwionych włosów, a oczy, osadzone głęboko, migotały ostrym spojrzeniem. Jedno z nich co chwila uciekało w bok, ukazując nieomal całe białko. A więc to był sam Kosooki. Czarny zamiast oczekiwanych słów powitania usłyszał warknięcie: — Szukałeś mnie? — Inaczej bym tu nie był. — Jak się zowiesz? — Czarny. Herszt zrobił parę kroków do przodu i zatrzymał się przed Bertem. — Tylko tyle? — Wystarczy. Więcej wiedzieć nie potrzebujesz. — Ejże...? — Nachylił się nieco do przodu. — Potrzebuję i masz gadać, kiedy pytam. Czarny postanowił nie drażnić człowieka, od którego oczekiwał pomocy. — Ciebie też nie pytam o rodowód — odpowiedział pojednawczo.

— Myślę, że ważniejsze jest, po co tu przybyłem. — O tym mamy czas pomówić. Najpierw muszę wiedzieć, kto jesteś i skąd przybywasz? — Myślałem, że to ci już powiedziano. Z Krakowa. — W królewskiej służbie? — Nie, szukam tu swojej dziewki, którą porwali Krzyżacy. — To słyszałem! — Zbój roześmiał się nagle. — I chcesz, abym to za ciebie zrobił?! — Nie za mnie, ale dla mnie. Jestem gotów ci zapłacić, jeśli cena będzie dla mnie dostępna. Kosooki klasnął w dłonie i spojrzał na kompanów. — Gotów zapłacić! Słyszycie, jaki to pan u nas gości! Odpowiedział mu rechot śmiechu. — A wiele jesteś gotów zapłacić? — Postaw cenę, będziemy mówić. Bogaty nie jestem, ale dam wszystko, co mam. — A wiele tego będzie, skoroś niebogaty? — Zbój przymrużył zezujące oko, drugim spoglądając na Czarnego z kpiącym uśmiechem na twarzy. — Nie chcesz powiedzieć swojej ceny? A więc dobrze: jestem gotów ci dać dwadzieścia grzywien. Herszt znów obrócił się do kompanów. — Widzicie go! Dwadzieścia grzywien! Ale mi bogacz! I takiemu hołyszowi Zakon porwał dziewkę! Musi być głupcem, skoro myślał, że damy temu wiarę! Czarny przesunął spojrzeniem po roześmianych gębach. — To jest wszystko, czym rozporządzam. Jeśli ci tego mało, to trudno, poradzę sobie bez twojej pomocy. — Nie poradzisz, ty krzyżacki pachołku, bo żywym cię stąd nie wypuścimy! — Głupcem jesteś, nazywając mnie krzyżackim pachołkiem. Po co bym tu lazł? Aby zobaczyć twoją gębę? A jeśli wolisz mnie ubić, niż zarobić taką sumę, toś głupek podwójny. Ubić mnie możesz, bo masz przewagę, ale co ci to da? Ostatnie słowa zdały się nieco uśmierzać wrogość opryszka, bo odpowiedział bez dotychczasowej zjadliwości:

— A więc dajesz dwadzieścia grzywien za wskazanie miejsca ukrycia dziewczyny czy za uwolnienie jej? — Za wskazanie. Jak będę wiedział, gdzie jest, sam sobie poradzę. Szukam zaś pomocy w poszukiwaniach, bo sprawa jest pilna. Grozi jej rychła śmierć, dlatego muszę się śpieszyć. — A wiesz ty, jakie to zadanie? Wiele ludzi muszę zatrudnić, wielu użyć sposobów, aby je wykonać? — Wiem. Ale dwadzieścia grzywien to duża suma. — No to posłuchaj, co ci powiem. Po co mi ponosić trud dla zdobycia pieniędzy, które mogę otrzymać bez żadnej fatygi? — Co masz na myśli? — Czarny ściągnął brwi. — To, że dasz mi te pieniądze za swoją skórę. Pozostaniesz tu, dopóki ich nie dostanę! Myślę, że siebie cenisz na równi z tą dziewką! Mimo ostrzeżeń mistrza Beniamina takiego obrotu sprawy Czarny nie przewidział. Ostrzeżenia te nie były więc rzucane na wiatr. — Zjesz diable łajno, zanim zobaczysz choć grosz! — zawołał, zły zarówno na chytrego opryszka, jak i na siebie. — Chcesz mi pomóc — zapłacę. Nie — to mnie szlachtuj, jeśli ci twój zakuty łeb tak radzi, bo za siebie nie dam nic! — Daję ci czas do namysłu do jutra. Jeśli odmówisz, pójdziesz do worka i za burtę! — Kosooki zwrócił się do swoich kamratów: — Obszukać go! Broń zabrać i do komory! Czarny w tej sytuacji wolał nie stawiać oporu. Być może sprawę przemyśli i herszt. Został też w jednej chwili pozbawiony swego noża i chudej sakiewki, którą rzucono przed herszta na stół, a jego samego wepchnięto do małej komórki położonej obok kubryku. Znalazł się w zupełnej ciemności. Za sobą posłyszał stuk zasuwanego rygla, pod nogami zaszeleściła mu słoma. Komórka była zupełnie mała. Opadł na słomę, mimo że była mokra, otulił się opończą, bo ziąb był przenikliwy, i podłożywszy ramię pod głowę, spał już po kilku minutach. Obudził się skostniały z zimna. Przez małe okienko, zaciągnięte rybim pęcherzem, którego rozmiar nie pozwalał nawet na przesunięcie głowy, sączyło się szare światło.

Wstał, przeciągnął się i rozejrzał dookoła. W rogu stała jakaś baryłka, jedyne wyposażenie komórki. Wąskie drzwi miały mocne okucia. Otrzepał opończę ze słomy i, okręciwszy się szczelnie, siadł na baryłce, rozpoczynając cierpliwe oczekiwanie na ostateczną rozmowę z Kosookim. Czas płynął wolno, bo nic nie skracało nudy tego oczekiwania. Zza ściany nie dochodziły żadne odgłosy. W pewnej chwili gdzieś nad głową posłyszał ciężkie stąpanie po deskach pokładu i strzępy jakichś słów. Po dłuższym czasie za okienkiem przesunął się cień i rozległy się głosy komendy. Musiał ich mijać jakiś statek, kończąc lub rozpoczynając morską podróż. Wreszcie usłyszał stuk otwieranych za ścianą drzwi i urywane słowa rozmowy. Przybysze musieli siadać za stołem, bo doszło go szuranie przesuwanych stołków. Stanął na nogi i przesunął się do przepierzenia. Rozmowa trwała w dalszym ciągu, ale słów nie mógł rozróżnić. Po chwili stuknęły odsuwane rygle i w drzwiach stanął Kosooki. — Chodź, jest ktoś, kto chce z tobą mówić. Odstąpił na bok, dając przejście. Czarny przeszedł próg, zaciekawiony dziwnym obrotem sprawy. Za stołem, plecami oparty o ścianę, siedział człowiek ubrany w burą opończę. Odrzucony na plecy kaptur ukazywał łysą głowę otoczoną wieńcem siwych włosów. Czarny dojrzał utkwione w siebie bladoniebieskie oczy o skupionym, uważnym spojrzeniu. Po wąskich wargach nieznajomego błąkał się lekki uśmiech. Podszedł do stołu, na którym dojrzał swoją sakiewkę, i, co ważniejsze, odebrany mu nóż z głową orła. Potem zatrzymał wzrok na ciężkim cynowym dzbanie stojącym obok. — Nie działaj zbyt pochopnie! — rozległ się spokojny głos. Czarny drgnął zdziwiony spostrzegawczością nieznajomego, który zdawał się czytać jego myśli. — Siadaj! — Sucha, pomarszczona ręka wskazała jeden ze stołków. — Chcę z tobą pomówić. Usłuchał wezwania. Został ostrzeżony, że zaskoczyć się nie dadzą. Należało to respektować. Nieznajomy przyglądał mu się w milczeniu, a Czarny, nie opuszczając wzroku pod tym badawczym spojrzeniem, czekał, aż tamten zdecyduje się mówić. Wreszcie padło pierwsze pytanie:

— Nazywają cię Czarnym? — Zgadza się. — Powiedziałeś, że przybywasz z Krakowa? — I to się zgadza. — Skąd go masz? — Nieznajomy uniósł sztylet rękojeścią ku górze. — Ten nóż? — Czarny odpowiedział pytaniem, by zastanowić się nad odpowiedzią. — Kupiłem go na rynku w Krakowie. Nieznajomy odłożył nóż. — Hm... Mówił mi mistrz Piotr, żeś szukał u niego pomocy. Co to za dziewczyna, którą pragniesz uwolnić? — Moja narzeczona. Porwali ją brodacze. — Dlaczego została porwana? Czyżbyś był tak bogaty? Czarny zawahał się. — Sam rozmyślałem nad tym, dlaczego to zrobili, bo bogaty nie jestem. — Była ukryta w Toruniu? — Skąd wiecie? Nieznajomy uśmiechnął się. — Bo stamtąd otrzymałeś hasło do Chromacza. Dawno ją zabrali z Torunia? — Po co pytacie? Czy chcecie mi pomóc? — Być może. Ale musisz mówić prawdę, a nie kluczyć jak zając. — Wiem o was mniej niż wy o mnie. Nawet nie wiem, jak się nazywacie. — Przyjdzie czas i na to. Więc dawno ją zabrano? Czarny zrobił pamięciowe obliczenie. — Dziesięć dni temu. — Mistrz Albert nie mógł ci pomóc? — Znacie więc i jego? — Jak słyszysz. — Może więc wreszcie się dowiem, z kim mówię? — Jestem kupcem z Polski, zwą mnie Erazmem. — Przy tych słowach nieznajomy uchylił nieco opończę. Ruch był nieznaczny, ale wystarczył, by ukazać rękojeść sztyletu tkwiącego mu za pasem. Rękojeść ta również była wycięta w kształt orlej głowy, tyle tylko, że sporządzono ją ze srebra, a w miejscu oka tkwił duży rubin.

— To wy! Wy... — Czarny nie mógł znaleźć odpowiedniego słowa. Był zdumiony i uradowany. — Słyszałem o was! — I ja o tobie, Hubercie z Borów, zwany Czarnym. Masz, weź swoją własność. — Przesunął po stole nóż i sakiewkę w stronę Berta. — Dostałeś polecenie uwolnienia tej dziewczyny? — Tak. — Miałeś szczęście, że właśnie jestem w Gdańsku. — Mistrz Piotr chciał ci nieco ulżyć na sakiewce, ale nie miej o to do niego żalu. Nie dbając o wieczne zbawienie, para się swoim rzemiosłem mimo moich upomnień. Zmienić go chyba już nie zmienimy, ale nam sprzyja — Erazm uśmiechnął się — oczywiście nie z dobrego serca. W tym wypadku udzieli ci również swojej pomocy. Musiało coś zajść, co kazało brodaczom wzmóc ostrożność. Dowiemy się i tego, ale obecnie przede wszystkim należy odszukać dziewczynę. Mistrz Piotr zajmie się tym, nie ściągając żadnych dodatkowych opłat. Erazm pogroził Kosookiemu palcem. Czarny spojrzał spod oka na herszta, ciekaw, jak ten się zachowa. Ujrzał ze zdziwieniem, jak Kosooki skinął potakująco głową i bez słowa sprzeciwu zapewnił: — Stanie się według waszej woli. Natychmiast przykażę ludziom, aby zabrali się do roboty. Czarny podał znane sobie szczegóły, wskazując na kierunek poszukiwań, po czym spytał: — Wiele czasu potrzeba, aby ją odnaleźć? Zbój wzruszył ramionami. — Tego nie sposób powiedzieć, bo tu decyduje traf. Myślę, że miesiąc, może dwa... Z kolei Bert zwrócił się do Erazma. — Chciałbym, ojcze, zamienić z wami parę słów na osobności. — Pogadajcie tu — odezwał się Kosooki. — Ja i tak muszę iść do miasta. — Wstał ze stołka i wyciągnął wielką łapę do Berta. — No, panie... Bez obrazy? Bert uśmiechnął się, podając mu rękę. — Dobrze, że znalazł się ktoś, kto przytrzymał cię za połę. Inaczej ręki byś do mnie nie wyciągnął...

— Też bym wyciągnął, tyle że po pieniądze! — roześmiał się zbój. — No, ale ci się udało! — Skłonił się przed bratem Erazmem i ruszył do wyjścia. Kiedy zostali sami. Czarny odezwał się: — Dziwno mi, ojcze, że pod waszą ręką ten zbój tak mięknie. Umiecie sobie radzić z ludźmi... — Jak wszyscy, tak i on ma swoje słabe miejsca. Sztuka polega na tym, by je znaleźć. Ale do rzeczy, co chciałeś mi powiedzieć? — Ustalić z wami, gdzie odbierać wiadomości. Mam tu bowiem jeszcze inną sprawę, swoją własną, którą teraz, mając nieco czasu, chciałbym się zająć. Może i tu moglibyście mi pomóc? — Dlaczego sądzisz, że mógłbym? — Boście byli w Rubieży i zapewne wiecie coś niecoś o Benku? — To mój szwagier. Ma za żonę moją siostrę. Erazm na moment uniósł brwi do góry. — Tegom nie wiedział! Żal mi go, bo bardzo miłował swoją kobietę... Żal mi i ciebie, bo spotkał ją okrutny los... Czarny zacisnął usta. — Nie o tym chciałem mówić. Wiem, że Benko przebywa w zakonnym państwie. Muszę go odnaleźć, by dowiedzieć się, co zdołał już w tej sprawie zdziałać. Może potrzebuje pomocy? Brat Erazm zamyślił się. — Nie wiem, jak daleko postąpił w swoich poszukiwaniach. Zresztą... może lepiej, aby jej w ogóle nie odnalazł... — Dlaczego?! — obruszył się Bert. — Głęboko przeżywa jej i swoją hańbę. Dlatego też zbyt srogie nosi w sercu postanowienie. Upominałem go, by się opanował, a i inni to czynili, ale myślę, że również bez skutku... — Co za postanowienie? — On ją szuka, ale nie po to, by nieszczęśliwą uwolnić... — Chce ją zabić? Brat Erazm skinął głową. — Tak myślę. — Tym bardziej muszę go znaleźć! To zawzięty człowiek i postanowienia tak łatwo nie poniecha. Muszę więc ratować siostrę i przed

nim! Niełatwe to zadanie, zwłaszcza że mam tu tę sprawę, którą mi poruczono! — Właśnie. I dlatego waham się, czy powiedzieć ci, gdzie znajdziesz Benka. — Szukać go i tak będę, ale bez pomocy stracę za dużo czasu! Erazm nie odpowiadał, wpatrując się w blat stołu. Wreszcie uniósł głowę i spojrzał na Berta. — Dobrze, powiem ci. Benka znajdziesz w Malborku na Podzamczu. Zwie się teraz Jawnuta z Niemierzy i przebywa tam jako uciekinier spod Wilna. Jedź więc i czekaj na wiadomości ode mnie lub Kosookiego. Ale skoro je otrzymasz, masz natychmiast, bez żadnej zwłoki, porzucić sprawę siostry! Czarny zerwał się na nogi. — Dziękuję wam, wielebny ojcze! Bądźcie spokojni! Skoro przyjdzie wiadomość, wyruszę natychmiast. Jest nas tu dwóch i jeśli będzie trzeba, rozdzielę się z towarzyszem. — Możliwe, że podeślę ci do Malborka i tego chłopca. On w Toruniu będzie się teraz obijał, a tobie może się przydać, bo na takiego szkraba nikt nie zwraca uwagi, a to sprytne pacholę! Teraz zaś słuchaj, z kim masz się zetknąć w Malborku i gdzie na Podzamczu szukać Benka. BENKO ZAUWAŻYŁ CHŁOPCA przy porannym czyszczeniu koni. Kręcił się w pobliżu stajni w siermiędze przepasanej sznurkiem i przydużych buciorach, którymi człapał po rozmiękłym już gruncie. Początkowo nie zwracał na niego uwagi, sądząc, że przyciągnęły go tu czerwonomodre mundury briefjungów sposobiących się właśnie do drogi. Ale kiedy wreszcie osiodłano im konie i, rozpryskując błoto, ruszyli cwałem ku bramie, uważniej spojrzał na małego. Wówczas poczuł raptem, jak serce przestaje mu bić, a w gardle z nagła robi się sucho. Znieruchomiał, w milczeniu wpatrując się w chłopaka. Ten zaś, widząc, że został dostrzeżony, zatrzymał się i tak stali naprzeciw siebie rozdzieleni błotnistą drogą, milczący i przejęci. Wreszcie Benko opanował zdumienie i wolno ruszył z miejsca, rozejrzawszy się uprzednio na strony. Na Podzamczu panował jednak codzienny ruch i nikt nie zwracał na nich uwagi. Zbliżył się do chłopca. — Tomek? Ty tutaj?! — Ja, panie Jawnuta...

— Znasz to imię?! — Tak przykazano was nazywać. — Kto? — Pan Bert. — To on też tu?! — Tak. I chce z wami mówić. Prosi, abyście wyznaczyli sposobną wam porę. Przyjdę po was i zaprowadzę. Benko mimo woli znów rozejrzał się na boki, po czym skinął głową. — Dobrze. Czekaj na mnie jeszcze dziś po południu za furtą, tam, w rogu — wskazał chłopcu wzrokiem narożnik murów pomiędzy stajnią wielkiego komtura a stolarnią. Była to furta za skrytym porozumieniem knechtów niezamykana na noc. Wykorzystywano ją dla wycieczek na pobliskie przedmieścia do licznych tam oberży. Tak jak inne przedmieścia otaczające zamek i miasto i to było zamieszkane przez rzemieślników, rybaków, ogrodników i wszelkiego rodzaju wyrobników pochodzenia polskiego i pruskiego. Z lewa, zaraz za furtą, ciągnął się wzdłuż murów staw rybny. Łączył się on z Nogatem, a w prawo, ku południowi, z kanałem stanowiącym od wschodu obronną fosę tej części murów. Ścieżka biegnąca u ich podnóża doprowadziła idących ku kładce przerzuconej przez kanał. Minęli ją i wkrótce weszli pomiędzy pierwsze zabudowania przedmieścia. W pewnej chwili znaleźli się na jakiejś drodze, zapewne mało uczęszczanej, bo zarastały ją młode pędy bezlistnych jeszcze teraz zarośli. Miejsce było odludne. Minęli jakąś kletę bodaj niezamieszkaną, potem jakiś skład ogołoconych z kory drzewnych kłód, wreszcie chłopak skręcił w bok, ku łozinom obrastającym brzeg skrytego wśród nich niedużego stawu. Benko dostrzegł przed sobą szopę otwartą od przodu, służącą za schronienie rybackim łodziom, które odbywały tu swój zimowy wypoczynek. — Pan Bert na was czeka w tej szopie, panie. Ja już wam niepotrzebny. — Bądź zdrów, Tomek, i niech cię Bóg prowadzi. — Benko położył dłoń na głowie chłopca. — Pewnie się już nie zobaczymy... — Nie mówcie tak, panie... Oby się wam poszczęściło. Na odgłos rozmowy z szopy wyszedł Bert.

W milczeniu uścisnęli sobie dłonie. Czarny obrzucił uważnym spojrzeniem twarz Benka, starając się nie okazywać po sobie wrażenia, jakie na nim sprawiły zaszłe w niej zmiany. Policzki zapadły, a ściągnięte bruzdami usta były wąskie, zacięte i stwardniałe. Pamiętał tę twarz otwartą, uśmiechniętą, o wesołym spojrzeniu szarych oczu. Teraz spojrzenie to było ostre, niemal dzikie; chwilami tylko ukazywały się w nim błyski, które jak połysk wody w głębi studni migotały gdzieś u dna to płochliwym napięciem, to raptownym zagubieniem i obcością. — Chodź, pogadamy... — Czarny zawrócił do szopy. — Przebyłem długą drogę, by dotrzeć co ciebie. Weszli pod dach i przysiedli na wywróconym czółnie. Benko odezwał się pierwszy: — Jakżeś mnie znalazł? Skąd wiedziałeś, gdzie jestem i jak mnie zwać? — Długo by o tym mówić. Nie bój się jednak, bo człowiek, który mi pomógł dotrzeć do ciebie, jest nam obu znany i pewny. To Erazm. — Ach, on... — W głosie Benka zadrgała nuta odprężenia. — Kiedyś przyjechał? — Już ze dwie niedziele, alem dopiero teraz znalazł sposób, jak do ciebie dotrzeć. — Masz dobrą kwaterę? Tu pełno zakonnych szpiegów. Węszą po wszystkich oberżach i zajazdach. — Pracuję u powroźnika na tym przedmieściu. Kwaterę mam u niego. Benko z aprobatą skinął głową. Czarny odpowiadał mu cierpliwie, nie chcąc od razu poruszać tragicznego tematu, mimo że pytania cisnęły mu się na usta. Milczenie, które zaległo na chwilę, pozwoliło mu wreszcie na uchwycenie właściwego wątku. Zaczął ostrożnie. — Jak tu żyjesz? — Jak żyję? — Benko odwrócił głowę, spoglądając ku ciemniejącym już w przedwieczornej mgle brunatnym konturom zamku, zamazanym teraz, a jednak wciąż budzącym grozę swą potęgą i ogromem. — Jak niewolnik... Pachołek gotowy do służenia panom na każdy ich rozkaz, zginający grzbiet i z dołu patrzący w wielmożne ślepia, czy aby nie pojawi się w nich gniew. Sługa, któremu wolno dychać tym samym powietrzem, ale nie wolno się przybliżyć, chyba dla wykonania posługi. Ale muszę to strzymać i strzymam. — Szukasz wciąż?

— Nie. Już teraz czekam. Czekam na tego szatana, by mu smrodliwą duszę wyrwać pazurami... Och, Boże ty mój! Nie stój wtedy przy mnie, kiedy będę sędzią i oprawcą! Aby ani krzta litości do serca mi się nie wdarła, aby zapłacił mi własną męką i bólem za mój ból i mękę. — Sonnenberg z Rakuz? Benko odwrócił się gwałtownie. — Już wiesz?! Tak, on i jego giermek Vento! Napadli z sześcioma knechtami gródek, właśnie kiedy mnie tam nie było... — A ona żyje? — Myślę, że tak. I to jest najgorsze... — Zacisnął dłonie w pięści i przyłożył je do pochylonego czoła. — Nie ubił jej potem, lecz uwiózł i teraz... teraz... skrywa ją dla siebie... — Benko, opamiętaj się! — Czarny położył mu dłoń na ramieniu, — Trzeba działać, dłużej nie można czekać. Wiesz, gdzie ją ukrył? — Mówili mi, że ponoć wywiózł do Barcian... Ale nieboga musi zaczekać! — Zaczekać? Co tobie?! Wiesz, gdzie jest i nie śpieszysz, by ją, by ją uwolnić? — Nie wolno mi, bom przysiągł. Ale prawdę ci powiem, że nie przysięga mnie wstrzymuje... Niechbym nawet i duszę zgubił... — Zniżył głos do szeptu i rozejrzał się półprzytomnym spojrzeniem, które wstrząsnęło Czarnym nie mniej niż słowa. — Nie teraz... Jeszcze nie teraz... bo on tu ma być, lada dzień ma być... A dopiero potem nadejdzie jej czas... — Co chcesz zrobić?! Czyś ty, człowieku, oszalał?! — Czarny zerwał się na nogi i stanął nad pochylonymi plecami Benka. Ten jakby oprzytomniał. Wyprostował się, ale w jego oczach Bert dojrzał znów ten zagubiony, płochliwy wyraz. Przypomniał sobie ostrzeżenie Erazma i poczuł, jak strach ściska mu serce. — Czy mam ci się spowiadać, co chcę zrobić? — Na wargach Benka ukazał się nikły uśmiech. — Utulę ją, moją najmilejszą w ramionach, pocieszę, niech zapomni o naszym złym losie i niech go już nigdy nie wspomni... Zaczął coś mamrotać do siebie, ledwie poruszając wargami, tak że dalszych słów nie można było zrozumieć.

— Benko, opamiętaj się! — Bert chwycił go za ramię. — Czyś ty stracił rozum? Przybyłem tu, aby ci dopomóc, a ty mi takie rzeczy... I ja pragnę, aby Zyta zapomniała o swoim nieszczęściu, ale przez spokój i bezpieczeństwo, a nie śmierć. Nie zezwolę, abyś uczynił jej krzywdę, ty, jej mąż, bo dość już jej zaznała od wroga! Z kolei Benko zerwał się na nogi. — Czego chcesz ode mnie?! Wprawdzieś jej brat, ale i bratu nie dam mieszać się w sprawy jej i moje! Ślubna ona moja, weszła w moje łoże i jam jej stróżem i panem! Ja postanawiam o jej losie! To sobie spamiętaj! — Ty jej stróżem? — rzucił z sarkazmem Czarny. — Toś dobrze jej stróżował... Benko po tych słowach cofnął się jak ugodzony w pierś i jakiś czas spoglądał na Berta błędnymi oczami. Raptem opadł na kolana i przyłożywszy głowę do wysmolonego dna czółna, począł uderzać w nie czołem. — Przestań! Przestań! Człowieku, com ci zawinił?! Czarny chwilę stał nad nim, wreszcie, wzruszywszy ramionami, wyszedł z szopy. Dalsza rozmowa była daremna, gdyż rozpacz tego człowieka zrodziła w nim szaleństwo, na które nie widział rady. Być może zgaśnie ono i rozum powróci, na razie jednak trzeba działać samemu, ratować Zytę i przed oprawcą, i przed wybawicielem. Ale że nie wyczerpał jeszcze tematu, jaki miał do omówienia z Benkiem, wkrótce zawrócił z powrotem. Benko podniósł się już na nogi. Stał teraz z pochyloną głową, zapatrzony w ziemię u swych stóp. Uniósł ją na odgłos kroków i spojrzał na Berta. — Nie miej mi za złe gniewnych słów — zaczął przepraszająco. — Zmogło mnie... Nie mam tu nikogo, z kim mógłbym mówić otwarcie. Odwykłem od tego i własne słowa mnie wzburzyły. Czarny z uwagą obserwował szwagra. Widać było, że wróciło mu opanowanie i równowaga psychiczna. Tamto, ich osobiste, zostało już omówione, wiedział, jak rzeczy stoją i czego należy oczekiwać. Natomiast istniała druga sprawa, której jeszcze nie poruszył. Rozmyślając bowiem nad trapiącym go problemem, dostrzegł nową możliwość rozwiązania go, i to możliwość łatwiejszą. Dziwił się nawet, że nie wpadł na tę myśl od razu, wówczas gdy poszukiwali śladów dziewczyny, idąc za kierunkiem jej drogi.

W akcji brali udział ludzie, trzeba więc ich odnaleźć, a wówczas znajdzie się sposób na pociągnięcie któregoś za język. Takiego zdarzenia jak wyjazd oddziału i sań do Torunia nie da się otoczyć zasłoną zupełnej tajemnicy. Musiało być wiadomym, którzy z knechtów zostali wyznaczeni do tego zadania. — Nie gniewnym — odpowiedział, ujmując Benka za ramię — bo rozumiem, jak cierpisz. Cośmy mieli sobie rzec, tośmy rzekli, więc pozwól, że teraz będę mówił o czymś innym. — Mów, bracie, już jestem spokojny. — Mam tu do spełnienia zadanie. Natrafiłem na trudności, których sam nie zdołam pokonać, więc muszę prosić ciebie o pomoc. Pracując na tutejszym Podzamczu, masz możność jej udzielić. — O jaką pomoc ci chodzi? — Chcę, abyś się dowiedział, którzy z knechtów wyjeżdżali dwie niedziele temu do Torunia jako poczet. Poszły sanie i ośmiu ludzi pod wodzą jednego rycerza. Wystarczy mi wiedzieć, którzy z knechtów należeli do tego oddziału. — Po co wyjechali? — Po dziewczynę ukrytą u cystersek w Toruniu. Zabrali ją stamtąd i gdzieś wywieźli. Muszę dociec, gdzie została ukryta. Jeśli zdołałbyś i to wywąchać, powiem, że mam szczęście. — Ośmiu ludzi to spory oddział. Tego tak łatwo ukryć się nie da. Gdzie przekazać wiadomość? — W pobliżu twojej stajni będzie kręcił się Tomek. Dasz mu znać, a spotkamy się znów tutaj. — Dobrze. Teraz muszę już iść... Ostań tu parę pacierzy, aby nas razem nie widziano. Jednak wiadomość, jaką Benko przekazał wkrótce przez chłopca, nie była pomyślna. Nawet nie wyznaczał spotkania, oznajmiając jedynie, że żaden oddział z saniami czy bez do Torunia nie wyjeżdżał. Radził jednocześnie, by w dalszych poczynaniach Bert nie miał co do tego wątpliwości. PO WIECZERZY, KIEDY ZNALEŹLI się już w swojej komórce na poddaszu, Czarny opowiedział Rudemu przebieg rozmowy z Benkiem. Ten słuchał go owinięty opończą i zagrzebany w słomie. Ale przy końcu relacji uniósł się raptownie na posłaniu.

— Chce ją zabić?! — rzucił zdumiony. — Pomieszało mu się z tego nieszczęścia we łbie?! — Nie można się dziwić, bo chłop cierpi ponadludzką wytrzymałość, to widać. Zresztą wiem, jak miłował Zytę. To, że ulega innemu, rozdziera mu serce i rodzi nienawiść, która objęła nie tylko sprawcę jego hańby, ale i Zytę, bo uczestniczy ona w tej hańbie. — Czarny zaśmiał się i ciągnął z drwiną w głosie. — Bo my strzeżemy swoich kobiet jak świętych relikwii. Nawet gdy zadany zostanie gwałt, w skrytości serca uważamy je za współwinne straty na honorze. Do zrozumienia to trudne, bo jeśli mój honor ma zależeć od tego, co zrobi moja kobieta z własnej czy nie z własnej woli, to na cienkiej nitce go wieszam... — A jednak coś w tym jest, co wydaje się słuszne... — A wiesz, co to jest? Poczucie własności! Naszą własność uważamy za świętą rzecz! Dlatego wieszamy koniokradów i łamiemy kołem cudzołóżców, ale za ubicie człeka wystarczy zapłacić grzywnę! Ale niech tam! Sam ubiłbym takiego, który próbowałby sięgnąć po moją dziewczynę, tyle tylko, że nie rozumiem, co ma z tym wspólnego mój honor? Że Benko krwią tego zbója chce zaspokoić pragnienie zemsty, to słuszne i to rozumiem, ale że krwią swojej żony chce zmywać jakąś tam hańbę, tego pojąć nie mogę i temu się przeciwstawię! — A ja go nieco rozumiem. Żywa, nawet gdyby już jej nie tknął, będzie mu wciąż przypominała przeszłe, będzie wciąż drażnić ranę. Patrząc na nią, będzie ją wciąż widział z tamtym, a to nigdy nie zagoi rany. On swoją ranę chce wypalić do kości i może ma rację... Bo jakie będzie to ich przyszłe życie? I on, i ona musieliby przeszłość zatrzeć w pamięci, a tego nie zdołają... Czarny obruszył się. — Zyta to jedyny bliski człowiek, jakiego mam na świecie. Gadaj, co chcesz, a nie dam jej uczynić krzywdy! Dość nieboga wycierpiała! — Ależ ja ci nie odmawiam słuszności! Staram się jedynie pojąć tamtego. Powiedz, co chcesz czynić, a pomogę ci z serca! — Dziękuję, Rudy. — Nie ma o czym gadać! Rozpuściliśmy jęzory jak baby! Dysputy były dobre na zachodnich gościńcach, kiedyśmy je wiedli, by droga szybciej zbiegła i własne myśli stały się jaśniejsze! Teraz masz na głowie dwie baby, a to nie byle co!

— Otóż to! I dlatego rozdzielimy się. Ja muszę wracać do Gdańska, bo tamta, obca, to służba, a ty bierz Tomka i jedź do Barcian. Tam jest główne zakonne więzienie, tam też na pewno Sonnenberg ukrył Zytę. Musisz ją odnaleźć i uwolnić. Nie oglądajmy się teraz na siebie. Niech każdy działa według tego, co sam uważa za najlepsze. Poruczam ci najbliższą mi istotę, zrób, co się da zrobić, nic innego nie mogę ci rzec. Da Bóg, spotkamy się w Polsce! Rudy ziewnął ostentacyjnie. — Resztę omówimy jutro, bo teraz chce mi się spać. Naciągnął opończę na głowę i obrócił się do ściany. O PRZYJEŹDZIE BRATA SONNENBERGA na zamek malborski Benko dowiedział się jeszcze tego samego dnia od starego koniuszego, który polecił mu zajść do głównej stajni i obejrzeć kopyto okulałego w drodze konia z Sonnenbergowego oddziału. Benko bowiem zdołał już sobie wyrobić opinię dobrego fachowca w tym zakresie. Jak się okazało, był to wierzchowiec Venta, rycerskiego giermka. Nadchodziła więc chwila, której oczekiwał długo, o której wciąż przemyśliwał, rozważając wszystkie szczegóły ułożonego planu. Toteż gdy zjawił się zwierz, na którego zamierzał nastawić pułapkę, dobrze wiedział, co teraz ma robić. Był mu do tego potrzebny giermek Vento, toteż fakt, że okulał jego koń, Benko poczytywał za boskie zrządzenie i szczęśliwą wróżbę. Było bowiem jasne, że w tej sytuacji muszą się ze sobą zetknąć. A że stanie się to bez jakiegokolwiek starania z jego strony, co potem mogłoby być podejrzane, było oczywistym dowodem, że sprzyjają mu niebieskie moce. Przewidywanie to okazało się słuszne, gdyż istotnie pod wieczór do stajni briefjungów przyleciał pachołek z wezwaniem od Venta, który oczekiwał go w karwanie. Benko podążył za pachołkiem. Gra zaczynała się. Szczupły, zgrabny mężczyzna, o postaci zdradzającej sprawność fizyczną, stał przed stajnią. Łosiowe spodnie ciasno opinały jego muskularne nogi, a szary kaftan zrobiony był z kosztownego, angielskiego sukna. — Tyś Jawnuta, dozorca koni? — rzucił przez nos, mierząc zbliżającego się wyniosłym spojrzeniem.

Nie wolno było dopuścić do takiego traktowania. Przeciwstawienie się było ryzykiem, ale należało je podjąć. Albo się uda, albo trzeba będzie kiedyś, w przyszłości, zaczynać wszystko na nowo. — A tyś kto? — odpowiedział mu więc tym samym tonem. — Dobry obyczaj każe, abyś to rzekł pierwszy. Jam kniaziowy syn i zwykłem rycerskich obyczajów przestrzegać. Vento ściągnął brwi i prychnął lekceważąco: — Kniaziowyś syn, a za koniucha u nas służysz! — Bom musiał ojcowe włości opuścić. On głowę dał pod Witoldowy miecz, a jam swoją u was ratował, ale za parobka nie służę. Może przyjdzie czas, że będziecie moim gościem na Litwie, wtedy przekonacie się, że pili ze mną braterstwo najznakomitsi rycerze. Benko mówiąc, obserwował jednocześnie twarz Venta. W pewnej chwili z ulgą spostrzegł, jak ściągnięte brwi giermka prostują się, a na ustach pojawia się niedbały i jeszcze nadal nieco lekceważący, ale przecież uśmiech. — A myślicie, że zaproszenie przyjmę? Benko uśmiechnął się również. — Myślę, że tak! Oby tylko przyszedł ten szczęśliwy dzień, kiedy wygnamy Witolda! Wykąpię was wtedy w miodzie, a potem przykażę dziewkom oblizać! Vento wybuchnął już śmiechem i wyciągnął dłoń. — Jam Vento z Waldebergu! Podobacie mi się! — rzucił już wesoło. — Skoro tyle obiecujecie, to chyba zaproszenie przyjmę! — Chcieliście wiedzieć, co z koniem? — rzekł Benko, ściskając wyciągniętą prawicę. — Ano właśnie! Długo będzie chorował? — Nic ważnego. Wbił sobie w kopyto drzazgę, alem już ją wyciągnął. Za dwa dni będziecie go mogli dosiąść. — To dobrze, bo wkrótce ruszamy w teren. — A więc nawet nie wytchniecie nieco? Wiosna nastaje, drogi pełne błota, to mordęga dla koni. — Co zrobić? Służba to służba. Dobre i te kilka dni. — Pewnie. Jest przynajmniej czas gardło nieco przepłukać... Vento machnął ręką.

— Te malborskie winiarnie za byle sikacza liczą jak za małmazję — westchnął. — Nie ma to jak nasze reńskie winnice! Kraj piękny, a wino nie to, co tu... — I tu można dostać dobrego trunku. Trzeba tylko wiedzieć, gdzie się udać. Vento okazał nagłe zainteresowanie. — A wiecie? — Pewno, że wiem. I anibyście się spodziewali gdzie. Wiadomo, że w mieście wyciągają tylko człowiekowi grosz z kieszeni, a dają byle co. Ale są po przedmieściach gospody, gdzie warto pójść. Wina nie mają, ale taki miód jak tam, mało gdzie znajdziecie. Sycą go Polacy, którym w mieście osiadać nie wolno, a oni umieją to robić jak nikt inny. Nie lubię ich, ale trzeba przyznać, że mają dobry trunek. Łagodny i słodki, a łeb mroczy niby kadzidło. Rankiem zaś człek wesoły i świeży, jakby samo mleko tylko pił. — Pójdziemy tam? — zapytał z ożywieniem Vento. — Zaprowadzicie mnie? — Czemu nie. Z pustą kieszenią z Wilna nie uciekłem. Znajdzie się i u mnie na dzbanuszek czy dwa... Vento klepnął Benka po ramieniu. — Doprawdy, przedniś chłop! Mimo pokonania pierwszej trudności nadal trzeba było dokładnie ważyć słowa, by nie spłoszyć zwierzyny, a i przezornie unikać podejrzeń, jakie mogłyby się w przyszłości nasunąć wytrawnej i przebiegłej zakonnej starszyźnie. — Muszę was jednak ostrzec — odpowiedział więc giermkowi — że nocą niezbyt bezpiecznie łazić. Jeśli macie paru dobrych kompanów, weźcie ich ze sobą. Jak będzie nas czterech czy pięciu, możemy się nie bać napaści. — O kompanię nietrudno! Kiedy pójdziemy? — A chociażby i dziś! Mieszkam obok stajni briefjungów. Przyjdźcie po wieczerzy i gwizdnijcie dwa razy, będę trzymał światło przy oknie. — A jak wydostaniemy się za mury? — Wyprowadzę was. Mamy tu taką furtę na nocne wyjścia. Mieczyki weźcie ze sobą, bo mogą się przydać. — To się wie! No, bywajcie! Niedługo po was przyjdziemy!

OBERŻA BYŁA ZAMKNIĘTA, ale na umówione pukanie Benka otwarto im drzwi. Przybyli w pięciu, bo Vento, zgodnie z radą, wziął ze sobą trzech towarzyszy, również jak on rycerskich giermków. Izba nie była duża, mieściły się w niej tylko trzy stoły o mało wygładzonych blatach, zbitych z grubych bali. Kubki były cynowe, a podłogę stanowiło zwykłe klepisko. Wnętrze oświetlały zatknięte w żelazne uchwyty łuczywa i ogień na kamiennym palenisku, z którego dym wydostawał się przez otwór w dachu. Ale mimo ubóstwa wyposażenia miód istotnie okazał się doskonały, znajdując uznanie przybyłych. Wywołało to ogólną przychylność dla Benka, jako że dotrzymał obietnicy. Pociągali więc chętnie i sporo, dając hałaśliwie dowody zadowolenia. Rozmowa stawała się teraz coraz żywsza, coraz głośniejszy śmiech, a żarty coraz bardziej rubaszne. W pewnej chwili jeden z giermków zawołał: — Dobry ten miód, ale i dziewki nie byłyby gorzkie! Zdałoby się kilka do kompanii! Wybuch śmiechu potwierdził tę opinię. Benko, który pilnie dolewał trunków, sam starając się pić jak najmniej, mimo że głowę miał mocną, roześmiał się również i pochylił do ucha siedzącego obok Venta. — Mam tu niedaleko dwie znajome młódki, ale iść możemy tylko we dwóch, bo gromady nie wpuszczą. Mów więc cicho, aby tamci nie dosłyszeli. Mimo że już dobrze podchmielony Vento zrozumiał od razu, o co chodzi. — Teraz mi to mówisz, chłopie!? Ruszajmy! — A co z nimi? Ostawimy ich? — A niech ich grom spali! Przecież nie będziemy im matkować! A dziewki fajne? — Młode kozy, dopiero co ostały gamratkami! — No to już! Idziemy! — Nie tak głośno. A tamtym powiedz, że ty bierzesz mnie ze sobą. Nie chcę, aby mówili, że rozbijam kompanię! Vento roześmiał się. — Dobra! Niech ci będzie! — Zwrócił się głośno do reszty: — No, towarzysze zacni, pijemy na rozstanie. — Uniósł kufel do góry. — Przypomniało mi się, że mam tu kogoś, kogo chętnie bym odwiedził. Jawna

postawił mi dobry miód, a ja odwdzięczę mu się babą! Jawna, idziesz ze mną?! — Pewnie, że tak! Z ochotą! — Benko również uniósł kubek do góry. Rozległy się głosy protestu. — Vento, a my?! Nie możemy iść kupą?! Ostawisz nas samych?! — Są tylko dwie i gromady nie puszczą! Nic na to nie poradzę, do furty chyba traficie? — Trafić trafimy, tyle że markotno będzie tu bez was! — Pocieszcie się kufelkiem. Abyście tylko na zamku nie dali się przyłapać! Po wyjściu pogrążyli się w ciemności. Słyszeli w niej tylko człapanie własnych stóp, które z trudnością musieli wyrywać z gęstej, rozmokłej już na dobre ziemi. Droga była uciążliwa, ale mimo to szli raźno. Benko prowadził, oświetlając grunt latarką, którą starannie osłaniał połą płaszcza, ciemność nocy bowiem chroniła lepiej niż zbroja przed rysimi oczami nocnych rozbójników. Gdzieś w górze, na czarnym tle nieba, migotało dalekie światełko. Zapewne sączyło się z okiennej szczeliny którejś z zamkowych wież. Chmury ciągnące po czarnym niebie stawały się widoczne tylko wtedy, gdy ich warstwa rzedła na tyle, że przebijało przez nią nieco księżycowego blasku. Wówczas robiło się jaśniej i idący mogli rozeznać w mroku czarne kontury drzew i zarysy odległych domów. Co pewien czas zza murów miasta dochodziło przytłumione oddaleniem nawoływanie nocnych stróży. Gdzieś bliżej odezwał się pies. Odpowiedziało mu odległe ujadanie i jakiś czas trwała psia rozmowa. — Daleko jeszcze? — w pewnej chwili zapytał Vento. — Już dochodzimy — odpowiedział zgodnie z prawdą Benko, gdyż właśnie chmury przetarły się i dostrzegł kontur szopy, gdzie swego czasu spotkał się z Bertem. Wreszcie, kiedy światło latarki padło na słupy podtrzymujące dach, stanął i czekał, aż Vento się zbliży. — Dlaczego zatrzymałeś się? Czy to gdzieś tu? — Giermek rozejrzał się na boki. — Krom tej szopy nie widać nic. — Mimo to jesteśmy na miejscu, Vento... — padła cicha odpowiedź.

Było w niej jednak coś, co kazało tamtemu z nagła przystanąć. Ale Benko odwrócił się spokojnie i postawił latarkę na przewróconej łodzi. Dopiero potem, również bez pośpiechu, zbliżył się do Venta. — Wiesz, ktom jest? — zagadnął, stając przed nim. — O co ci chodzi? Przecież wiem! — Giermek odstąpił pół kroku do tyłu. Benko pokręcił głową z przeczącym gestem. — Nie, nie wiesz. A to, że zaraz ci to powiem, będzie znaczyło, że koniec twój nadszedł. Pamiętasz ten pograniczny gródek, coście go latem napadli pod wodzą tego zbója Sonnenberga? — Co ty gadasz? Rycerza zbójem zwiesz? Ktoś ty?! Vento rzucił pytanie bardziej zdumiony niż wystraszony. — Jam Benko z Rubieży, mąż owej niewiasty, którą twój pan, zadawszy jej gwałt, ze sobą uwiózł... — Z Rubieży?... — Giermek jak gdyby nagle uprzytomnił sobie, o co chodzi. — Ty?! — Odskoczył o krok, odrzucając połę opończy, by sięgnąć po rękojeść miecza. Ale Benko swój już trzymał w garści. Wyszarpnął go z pochwy i obracając ostrze na płask, uderzył tamtego w skroń. Vento zwalił się na ziemię. Benko nachylił się nad nim, ujął pod pachy i wciągnął w głąb szopy. Latarkę zdjął z łodzi i postawił za jej burtą na ziemi, aby z zewnątrz nie była widoczna. Potem wyciągnął z kąta zwój przygotowanego sznura i związał wciąż nieprzytomnego giermka. Oparł go plecami o ścianę i wyszedł, kierując się do stawu. Wrócił z wodą zaczerpniętą do czapki. Chlusnął nią na swego jeńca i nachylony wpatrywał się w jego twarz. Vento zamrugał powiekami i jeszcze na wpółprzytomny rozejrzał się dookoła. Strużki wody ściekające mu po policzkach migotały w świetle latarki. Benko przysiadł naprzeciw i w milczeniu obserwował, jak tamtemu wracała przytomność. Panowała zupełna cisza. Ciemność nocy nie niosła żadnych odgłosów. Wszystko jakby zastygło w pełnym napięcia oczekiwaniu. Płomień latarki chwiał się za przezroczystą błoną, rzucając chybotliwe smugi świateł i cieni ślizgających się po ścianie szopy i dwóch nieruchomych postaciach.

Vento wreszcie oprzytomniał. — Czego chcesz ode mnie? — warknął, krzywiąc się z bólu i próbując się oprzeć na łokciu skrępowanej ręki. — Gdzie moja niewiasta? Vento chciał się roześmiać, ale widać głowa go jeszcze bolała, gdyż śmiech zamienił się w grymas. Rzucił ze wzgardliwą drwiną: — Możesz długo pytać, ty sobako! Coś mi się widzi, że ją nieprędko obaczysz. Ponoć wielce memu panu dogadza. Płomień szaleństwa pojawił się w oczach Benka, kiedy z wolna podniósł się z łodzi. Słowa padły jednak cicho i spokojnie: — Vento, gdzie ona? Giermek, ujrzawszy te oczy, po raz pierwszy poczuł, jak przerażenie z nagła zatrzymuje mu bicie serca. Mimo to nieprzytomne zapamiętanie w nienawiści pokonało strach. — Wprzódy zdechniesz, zanim ci powiem! Poczekaj, aż Sonnenberg będzie jej miał dość, to ją trafisz w jakim zamtuzie! — Tym razem roześmiał się, nie zważając na łupiący ból w głowie. Benko stanął okrakiem nad leżącym, potem opadł na kolana, obejmując nimi biodra leżącego. Nachylił się nad nim i bez pośpiechu, z pełną grozy powolnością począł mu rozpinać na piersi kaftan. Mruczał przy tym na wpół do siebie, na wpół do niego: — Powiesz, Vento, powiesz wszystko, co ci przykażę... obaczysz, że powiesz... Tym razem przerażenie giermka wzięło górę nad jego wściekłością. — Co chcesz mi czynić? Co chcesz... — próbował poderwać ciało ku górze, ale dłoń Benka opadła mu na brodę, przyciskając głowę ku ziemi. Druga ręka rozchyliła koszulę, obnażając pierś. — Po raz ostatni cię pytam: gdzie ona? Sięgnął za pas i wyciągnął nóż. Jego ostrze prześlizgnęło się szybko po piersi jeńca, znacząc dwie pionowe czerwone linie. WNĘTRZE SZOPY WYPEŁNIŁ ryk bólu. — Vento, gdzie ona? — rozległ się jednocześnie zimny, spokojny głos Benka. — Obyście gnili za żywota, ty i ona. Obyście...

A KIEDY BENKO ZNÓW sięgnął po nóż i przystawił go do piersi, Vento zwinął się w sobie i wycharczał: — Poniechaj... powiem... — Gdzie ona? — padło w odpowiedzi uparte pytanie. — Na Podzamczu w Barcianach... u Vogtów... — Słowa przerywał ciężki, świszczący oddech. — Przysięgnij, że nie łżesz, teraz, w godzinie swego zgonu... — Chcesz mnie ubić? Przysięgam, żem nie skłamał, tak mi, Boże, dopomóż! — Wiesz, ktom jest. Czy myślisz, że ostawię cię żywego? Poprzysiągłem, że śmiercią zapłacicie za moją hańbę, ty i twój pan... Uniósł się z klęczek i wyciągnął z pochwy miecz. — Poniechaj mnie... — jęknął Vento, nie spuszczając wzroku z połyskującego ostrza. — Nie może to być... Miecz błysnął krótko w świetle latarki. Stał, wpatrując się w leżące u nóg zwłoki. Dopiero po dłuższej chwili odwrócił się i odrzucił broń na bok. To samo zrobił z wyjętym zza pasa nożem, przejechawszy nim przedtem po własnej piersi, rozcinając w ten sposób siermięgę, koszulę i raniąc ciało. Wreszcie rozejrzał się wokół i podniósł kamień. Ważył go chwilę w dłoni, po czym z nagła uderzył we własny policzek, skierowując uderzenie ku dołowi, tak że na twarzy powstała szeroka, krwawiąca szrama. Pod wpływem tego ciosu zachwiał się na nogach, bo go zamroczyło. Chwilę stał, dysząc z wysiłku i czekał, aż pierwszy gwałtowny ból minie, po czym znów schylił się i ująwszy w obie ręce pełne garście ziemi, rozsmarował je po policzku i ubraniu. Uderzenie kamieniem dawało jeszcze o sobie znać. Przysiadł więc na łodzi i czekał, aż minie zamroczenie i wrócą siły wraz z jasnością myślenia. Mógł się nie spieszyć. Pierwszą część zadania udało się wykonać. Ta druga będzie chyba łatwiejsza, jeśli przewidywania okażą się słuszne. Kiedy wreszcie wróciły mu siły, zarzucił zwłoki na plecy i ruszył w powrotną drogę.

Dowlókł się wreszcie ze swoim ciężarem pod mury, słaniając się z trudu na nogach, obszarpany, brudny i pokrwawiony. Złożył trupa na ziemi i okrzyknął straż. Przyzwany przez knechtów dowódca uniósł do góry pochodnię i rzuciwszy okiem na nieruchomy kształt leżący u jego nóg, zawołał do dyszącego z wysiłku Benka: — Ależ to Sonnenbergowy giermek! Kto go ubił? Widzę, żeś i ty swoje oberwał! Co się wam zdarzyło?! — Nie teraz mówić o tym! Przenieście go do wartownej izby... Mnie zaś dajcie nieco wody... słabo mi... — Trzeba budzić komtura! Hej, Bruno, biegiem na zamek! A wy złóżcie zabitego na płaszcz i zabierzcie do naszej izby, niech tu w błocie nie leży! — Stój! — Benko wstrzymał knechta, po czym zwrócił się do dowódcy: — Nie radzę budzić komtura. To Sonnenbergowy giermek. Przywołajcie jego, a on niech już sam postanowi, co dalej czynić. Wiem, kto i dlaczego zabił Venta. Lepiej będzie, jak wprzódy przywołasz jego rycerza. Obaczysz, że uzna to za rozwagę. Dowódca popatrzył na Benka. — Wiesz, kto to uczynił? — spytał z nutą ciekawości w głosie. — Wiem. Ale i ty wiedz, że przysłużysz się bratu Sonnenbergowi, jeśli jemu pozostawisz troskę o tę sprawę. To jego giermka ubito. Ta uwaga ostatecznie przekonała starszego strażników. — Bruno, słyszałeś? Biegnij na zamek i cichcem przywołaj rycerza Sonnenberga! Niech tu zaraz przybywa! Strażom zamkowym nie mów, co się stało, a i wy trzymajcie gęby zawarte! A teraz bierzcie ubitego, a temu pomóżcie iść. Złożono zwłoki na ceglanej posadzce wartownej izby i podano Benkowi dzban z wodą. Już silniejszy, siadł na ławie, oparł się plecami o ścianę i, przymknąwszy oczy, w modlitwie szukał pokrzepienia, by starczyło mu sił na spokojne spojrzenie w nienawistną twarz, którą za chwilę miał ujrzeć. W izbie zrobiło się cicho. Knechci, na których nie przypadała warta, siedzieli w milczeniu za stołem co i raz spoglądając na podłużny kształt przykryty płaszczem. Wreszcie rozległy się na zewnątrz szybkie kroki i drzwi otworzyły się gwałtownie. Na progu stanął wysoki, barczysty mężczyzna, o grubo ciosanej

twarzy obramowanej szeroką łopatą ciemnej brody. Obrzucił spojrzeniem wnętrze, zatrzymał je nieco dłużej na postaci Benka — jego poszarpanej, zabłoconej odzieży i zakrwawionym obliczu — po czym nachylił się nad zwłokami, uchylając przykrywającą je opończę. Benko natychmiast poznał rycerza spotkanego na gościńcu pod Kostrzyniem. Bóg go strzegł, że wówczas nie wiedział, iż to był właśnie ten! Teraz, przygotowany na to spotkanie, oczekujący nań, skupił dość sił, by opanować żądzę mordu, zachować spokój oblicza i zdolność doboru właściwych słów. Sonnenberg jakiś czas wpatrywał się w twarz zmarłego, której uniesiona warga robiła wrażenie pełnego złowrogiej kpiny uśmiechu, potem wyprostował się i zwrócił wzrok na Benka. —Tyś z nim był? — Tak, wasza wielebność. — Benko podniósł się z ławy. — Przy mnie go ubito, a kiedy odeszli, przyniosłem go tu. — Jak to się stało, że ciebie ostawili żywego? Kto to był?! Benko powiódł wzrokiem po stojących wokół knechtach. — Odpowiem, ale myślę, że lepiej będzie, jak będziemy sami. Ściągnięte gniewem brwi rycerza uniosły się na moment ku górze. — Tak myślisz?! No, obaczymy, czy lepiej... — Zwrócił się do knechtów: — Ostawcie nas samych, a ty — polecenie dotyczyło dowódcy — dopilnuj, by nikt pod drzwiami się nie kręcił. Ruszajcie! Kiedy knechci opuścili wartownię, rycerz przysiadł bokiem na stole i czas jakiś przyglądał się Benkowi. Ten stał przed nim i odwzajemniając spojrzenie spokojnie czekał, aż zakonny pan pierwszy zabierze głos. Wreszcie Sonnenberg przemówił: — Opowiadaj zatem, jak to się stało? — Pozwolicie mi, wasza wielmożność, przysiąść, bom poranion i we łbie mi się kręci, że myśli zebrać trudno... — Siadaj i mów wreszcie! — warknął rycerz. Benko podał pokrótce przebieg zdarzeń poprzedzających wyprawę na przedmieście. W pewnej chwili Sonnenberg przerwał mu: — Toście wbrew regule wyszli po zmroku za mury! Jakże was straż przepuściła?

— Knechci mają tu takie sekretne wyjście, jeśli chcą wymknąć się na piwo czy dziewki. Ale zdarza się to przecież i rycerzom, panie. I to nie jest ważne... Sonnenberg rzucił ostre spojrzenie na mówiącego. Chwilę mierzyli się wzrokiem, dopóki na ustach Benka nie pojawił się ledwie dostrzegalny uśmieszek. Pojawił się i zniknął zaraz, ale starczyło tego, by rycerz ściągnął brwi. Wydawało się, że wybuchnie gniewem, ale musiał pod wpływem jakiejś myśli opanować ten odruch, bo powiedział spokojnie: — Możeś i praw. No, mów dalej... — A więc wyszliśmy we dwóch. Vento jako prowadzący szedł pierwszy. Ciemno było zupełnie, więc nawet nie wiem, którędy prowadził. Uszliśmy kawałek, kiedy usłyszałem w ciemności jakąś komendę, rozbłysły latarki i dojrzałem wtedy, że doskakuje ku nam kilku drabów. Nawet nie zdążyliśmy dobyć mieczy, jak zdzielili nas pałkami po głowach... Kiedy ocknąłem się z omdlenia, stałem przywiązany do słupa, pod dachem jakowejś rybackiej szopy, bom w świetle latarki dojrzał obrócone czółno. A teraz powiem wam krótko, kto dokonał na nas napaści. To był, wasza wielmożność, Benko z Rubieży. Mąż tej niewiasty, coście mu ją porwali z gródka i trzymacie w ukryciu... Sonnenberg przyskoczył do Benka i chwycił jego kaftan w garść. — Skąd wiesz?! — Wasza wielmożność, sprawiacie mi ból! Przejechali i mnie nożem przez pierś, rozcinając więzy. Sonnenberg opanował się. Puścił kaftan Benka, przysiadając znów na brzegu stołu. — Zatem skąd to wiesz? — Z rozmowy, jaką wiódł ów Benko z Ventern. Najpierw powiedział mu, kto jest, a potem żądał, by wasz giermek wyjawił, gdzie ukryta jego niewiasta... — A Vento? — Początkowo odmówił, nawet kpił z tamtego, ale potem nie strzymał bólu, kiedy ów... — Benko urwał, po czym dodał: — Co wam zresztą będę mówił. Obaczcie sami... Sonnenberg ruszył ku ciału i odchyliwszy opończę, a potem kaftan, przyglądał się przez chwilę zwłokom.

— O, ty diable! Czekaj, jeszcze ci się odpłacę! — mruknął wreszcie przez zaciśnięte zęby, prostując się. — Kiedy dowiedział się, czego chciał — ciągnął Benko — pchnął biedaka mieczem i obrócił się ku mnie. Myślałem, że i na mnie przyszła ostatnia godzina, ale on rzekł: „Widziałeś, co tu się stało. Ciebie nie ubiję, bo chcę, aby tamten — wybaczcie wasza wielmożność, ale nie powtórzę, jak was nazwał — aby wiedział, kto ubił jego pomocnika. Niech wie, że dosięgnę i jego, a wówczas będzie skomlał o śmierć, bo o takiej męce, jaką mu zadam, nikt jeszcze nie słyszał...” Wymawiając ostatnie słowa, Benko ściszył głos, gdyż przeląkł się, że wzbierająca w nim pasja zdradzi go przedwcześnie. Sonnenberg nie zwrócił jednak uwagi na ton wypowiedzi, pochłonięty jedynie jej treścią. Mimo że usiłował panować nad sobą, widać było, że usłyszana relacja wstrząsnęła nim. — A więc jest tu... — mruknął. — A skoro jest, dopadnę go wcześniej niż on mnie. — I to byłoby wszystko, wasza miłość. Stąd oto znam waszą tajemnicę. Odchodząc, odcięli mnie od słupa, a kiedy ostałem, sam rozciąłem więzy temu nieborakowi. Przekonałem się, że jeszcze dyszy. I tu muszę wam jeszcze rzec ostatnie słowa waszego giermka, kiedym trzymał jego głowę na kolanach: „Jawnuta — wydyszał — chroń mego pana... Ty jeden tylko wiesz, jak ten zbój wygląda... Ostań przy moim rycerzu i strzeż go... przysięgnij mi...” No i przysiągłem, wasza miłość, bo jak można było konającemu tłumaczyć, że możecie nie chcieć moich usług... Sonnenberg uniósł w czasie tych słów głowę i ostro popatrzył w twarz Benka. — Chciałbyś istotnie zastąpić mi Venta! — Byłby to dla mnie zaszczyt, wasza wielmożność, służyć tak znakomitemu rycerzowi jak wy. — A więc widziałeś go...? — Sonnenberg zamyślił się na chwilę. — Tyś uciekł z Litwy? — Tak, panie. — Z jakiego rodu pochodzisz? — Jawmuntowiczów. Stary ród, spowinowacony z Olgierdowym. — Klejnot przyjąłeś? — Tak. Po chrzcie kraju przystąpiliśmy do rodu Toporczyków.

— Taka służba to nie byle co, zwłaszcza przy zakonnym rycerzu. Ubiegają się o nią synowie baronów i hrabiów. A i wyposażenie kosztuje dużo. Skąd weźmiesz na zbroję i konia? — Niech mi Zakon pożyczy. Ja nie byle chudopachołek. Zmożemy Witolda, będę miał z czego oddać. A jeszcze sobie myślę, że Zakon powinien dać mi to wyposażenie, bo przecież chodzi tu o wasze bezpieczeństwo. Sonnenberg skierował się ku drzwiom. — Rozważę sobie tę sprawę. Być może przyjmę cię do służby, jeśli uzyskam zgodę kapituły. W każdym razie ani pary z gęby o Benkowej niewieście. Jakby cię przesłuchiwano na zamku, mów, że Benko mścił się za śmierć żony i spalenie gródka. Zrozumiałeś? — W głosie Sonnenberga zadrgała tajona groźba. — Tak, panie. Możecie być spokojni. Przyjmiecie mnie na służbę albo nie — wasza wola. Ale słowem nikomu waszej sprawy nie zdradzę. Zostanie ona między nami dwoma. NIKŁY PŁOMIEŃ ŚWIECY nie rozpraszał mroków izby. Twarz Alberta ukazywała się Czarnemu oświetlona mocniej lub słabiej, w zależności czy przechylał się ku lichtarzowi, czy też oddalał od niego. A i to słabe światło, jakie na nią padało, oświetlało tylko jedną jej stronę, drugą pozostawiając w ciemności. Toteż, mimo że nie spuszczał z niej wzroku, nie mógł dobrze rozeznać, co wyrażała. Że słowa raczej maskowały, a nie wyrażały myśli — to zaczął wyczuwać coraz wyraźniej, zbyt były mierzone, chwilami zbyt ostrożne, chwilami znów zbyt liczne. Rozeznanie zaś, jakie to były myśli, stawało się nieodzownie potrzebne, gdyż od tego zależało własne bezpieczeństwo. Bowiem, wbrew ustalonej zasadzie, w tym samym miejscu musiał szukać schronienia po powrocie. — Nie powiodło się w Gdańsku? — Mistrz Albert z kolei przechylił się ku lichtarzowi, tym razem zupełnie blisko, gdyż musiał przyciąć knot. — Nie o to chodzi. Szukają inni, szukam i ja. Musiałem przeto wrócić, by naprawić błąd, który tu popełniłem. — Jakiż to błąd? — Poprzestaliśmy wówczas na informacjach chłopca, nie usiłując na własną rękę zasięgnąć wiadomości. Jeżeli nawet więcej nie mógł nam

powiedzieć, nie znaczy to, że inni nie poczynili tam jakichś spostrzeżeń. Należało koniecznie przepytać służki klasztorne. Mistrz Albert poprawił się w fotelu. — Macie zamiar ten błąd naprawić? — Właśnie... Musicie mi pomóc znaleźć sposób, bym mógł dostać się do klasztoru i przepytać służbę. — Nad wyraz niebezpieczne przedsięwzięcie! Co przez to spodziewacie się osiągnąć? Zwłaszcza teraz, po kilku tygodniach? Czy ktoś będzie tam jeszcze o tym pamiętał? Ryzyko duże, zwłaszcza dla mężczyzny, boć to żeński klasztor. Duże, powtarzam... Większe, niż może sądzicie... Czarny spojrzał bacznie na gospodarza. — Co macie na myśli? — Przepytywali tu o was. Na szczęście już po waszym wyjeździe. — Kto? Mistrz Albert spojrzał w bok i wzruszył ramionami. — Bo ja wiem. I to tym bardziej mnie zaniepokoiło. Jacyś dwaj... — I coście im rzekli? — Udałem, że nie wiem, o co chodzi. Czarny milczał przez chwilę. — Długo tu siedzieć nie będę. Ale na wszelki wypadek wskażcie mi wyjście zapasowe. — Czy nie lepiej poszukać innej kryjówki? — Po dawnemu pełne portki strachu? — rzucił ironicznie Czarny. Mówiąc to, nie spuszczał wzroku z twarzy gospodarza. Kryjówka stawała się niepewna — to było jasne — nawet jeśli, jak przypuszczał, wiadomość o owych dwóch osobnikach była podsunięta umyślnie, by wypłoszyć niebezpiecznego gościa. Mimo wszystko należało się śpieszyć z wykonywaniem zamiaru. — Jak chcecie — mruknął gospodarz. — Jeżeli uważacie, że coś osiągniecie? Bo ja wątpię... — Rozważałem z towarzyszem całą sprawę. I przyszło nam na myśl, by szukać inaczej. Nie po gościńcach czy oberżach, lecz ludzi, którzy wchodzili w skład orszaku. Owych knechtów czy woźnicę sań. Jeśliby udało się ich znaleźć...

— Niezła myśl — przytaknął mistrz Albert. — Należałoby przepytywać w malborskim Podzamczu, bo przecież stamtąd ich przysłali. — I ja tak sądziłem. Ale dowiedziałem się, że nikt w tym czasie do Torunia nie był wysyłany. To pewna wiadomość. — Zatem i ta droga okazała się zła? — Tylko początkowo tak sądziłem. Potem, zastanowiwszy się, pojąłem popełniony błąd. — To znaczy? — Twarz mistrza Alberta wyłoniła się z mroku, gdyż znowu przechylił się bliżej ku stojącej między nimi świecy. — Prościej chyba było wysłać najbliższą pocztą rozkaz do toruńskiego komtura, by sekretnie odstawił dziewczynę na wskazane miejsce, co? Dłoń mistrza Alberta uderzyła o poręcz fotela. — Do czarta! Chyba macie rację! Sanie i knechci musieli być stąd! — O to chodzi. I dlatego muszę wybrać się do klasztoru, by przepytać wśród służebnych dziewcząt, czy nie rozpoznały któregoś z tych ludzi. W dwa dni później, wracając o gęstym już zmroku do swojej kwatery w podwórzu Albertowego obejścia, Czarny rozpamiętywał przebieg zdarzeń, oceniając tę niedzielę jako jeden z pomyślniejszych dla siebie dni. Zresztą szczęście zaczęło mu się już w piątek, następnego dnia po odbytej z Albertem rozmowie. Pomny na dziewki służebne, nakupił broszek, szklanych paciorków oraz parę kolorowych chust i dostał się do klasztoru jako wędrowny handlarz. To, że u furty nie było akurat nikogo, już sobie poczytywał za dobrą wróżbę. Drugą szczęśliwą okolicznością było, że najbardziej jego towar podniecał Jagnę, która, jak się potem okazało, spełniała rolę narzędzia Opatrzności, gdyż znała woźnicę sań, narzeczonego jej przyjaciółki. Bo oddział istotnie składał się z knechtów pochodzących z załogi miejscowego zamku. Przeto Czarny umówił się z Jagną na niedzielę u Świętego Jana, obiecując przynieść paciorki i wybraną chustę. Po mszy już razem wybrali się do owej przyjaciółki. Pachołek zaś, jej narzeczony, opowiedział przy piwie przebieg zdarzeń. Było już ciemno, kiedy znaleźli się na Podzamczu Tczewa, bo tam przykazano im zawieźć brankę. Rycerz dowodzący ich oddziałem kazał dziewczynie wysiąść z sań, oni zaś mieli udać się na zamek, przenocować i rankiem wracać do Torunia. Można było jednak sądzić, że miejsce ukrycia

jest bliskie, gdyż rycerz zsiadł z konia, wierzchowce zabrał ze sobą oddział, a tamci pozostali na drodze. Nie było to wszystko, co Bert pragnął wiedzieć, ale osiągnął główny cel — znał miasto, do którego wywieziono brankę. Teraz musiał odszukać miejsce ukrycia, chociażby przyszło zaglądać kolejno do wszystkich domów pod murami tczewskiego zamku. Musiało znajdować się blisko, skoro rycerz wraz z dziewczyną mieli iść piechotą. Tu mogli okazać wielką pomoc ludzie Kosookiego. Rozmyślając o tym, Czarny szedł szybko, by przed zapadnięciem zupełnej ciemności zdążyć do domu. Był zadowolony, bo po długim okresie niepowodzeń los znów uśmiechnął się do niego. Na zasadzie umowy z posługaczem, popartej kilku skojcami, furta od podwórza była otwarta. Zasunął za sobą rygle i skierował się ku schodom wiodącym ku czeladnej izdebce na piętrze, którą dla niego przeznaczył mistrz Albert. Schody nieco skrzypiały pod stopami, ale się tym nie martwił, bo z tej strony innych mieszkalnych pomieszczeń nie było. Ogień na małym palenisku w rogu izby tlił się pod okapem. Po omacku odnalazł leżące obok szczapy łuczywa i przytknął jedną z nich do żarzących się węgli, by oświetlić wnętrze. W tej właśnie chwili w ciemności poza nim rozległ się rumor wywracanego zydla i Bert nie zdążył się nawet obrócić, kiedy poczuł kilkoro rąk chwytających go za ramiona i wczepiających palce we włosy. Szarpnął się raz i dragi, ale nie zdołał pokonać siły paru napastników. Poczuł, jak szorstki sznur krępuje mu ramiona i opasuje ciało. WIOSENNE SŁOŃCE PRZYGRZEWAŁO mocno. Grzbiety wzgórz pokrywała już wysoka trawa świeżą, soczystą zielenią, a wielkie, białe obłoki sunęły po przejrzystym błękicie nieba. Rozrzucone tu i ówdzie tkwiły grapy dębów, nieco dalej zwierając się w gęsty, mroczny las. W kotlinach pomiędzy wzgórzami połyskiwały tafle jeziora, odbijając ciągnące nad nimi obłoki. Mało co przetarta droga, a właściwie nikły jej ślad, wiła się kręto wśród łąk i rozrzuconych tu i ówdzie uprawnych poletek, jakby szukając sobie miejsca, by przemknąć pomiędzy wzgórzami. Po zabójstwie Venta i innych zdarzeniach, które potem nastąpiły, oddział ochrony osobistej rycerza Sonnenberga został powiększony i dzielił się w drodze na dwie części. Kilku knechtów pod wodzą nowego giermka, Jawnuty,

jechało o staję w przodzie, bacznie obserwując drogę, zwłaszcza kiedy szła ona lasem. Reszta oddziału jechała tuż za rycerzem. Te środki bezpieczeństwa stały się konieczne, gdyż nad głową rycerza Sonnenberga zawisła poważna groźba. Zaczęły się bowiem pojawiać zagadkowe przesyłki z uciętymi skokami zajęczymi, a potem nastąpił napad. Ów Benko mianowicie w czasie jednej z podróży brata Sonnenberga urządził na niego zasadzkę. Tylko dzielna postawa knechtów i wyjątkowe poświęcenie nowego giermka, który własną piersią osłaniał swojego rycerza, wyratowały go z opresji. Napastnicy zostali odparci. Pozostawili dwóch swoich ludzi na drodze i uciekli, kryjąc się w gąszczu lasu. Padło również paru knechtów z orszaku rycerza, a reszta była mocno poturbowana. Giermek powiedział potem rycerzowi w poufnej rozmowie, że rozpoznał wśród napastników Benka. Zdarzenie to było kolejnym potwierdzeniem rodzącego się poglądu rycerza Sonnenberga, że strata Venta nie była znów tak bardzo dotkliwa. Nowy giermek bowiem okazał się bardziej sumienny, dokładny i staranny zarówno o osobistą wygodę rycerza, jak i o stan wierzchowców i rycerskiego sprzętu. Fakt zaś, że tylko on jeden wiedział, jak ów Benko wygląda, uczynił zeń niezastąpionego człowieka. W wypadkach bowiem zemsty osobistej — o czym Krzyżak wiedział dobrze — sama śmierć, a zwłaszcza skrytobójcza, nie była dostatecznym wyrównaniem rachunków. Pełne zaspokojenie dawało tylko zabójstwo krzywdziciela dokonane ręką skrzywdzonego, i to w bezpośrednim starciu. Jeśli więc Jawnuta znajdował się w pobliżu, nie mogło być mowy o zaskoczeniu, a to już dawało czas na przygotowanie obrony. Chętnie też rycerz gawędził ze swoim giermkiem czy to przed spoczynkiem na postoju, czy w czasie drogi, kiedy rozmową można było rozproszyć nudę podróży, zwłaszcza że brat Sonnenberg nie lubił wokół siebie ciszy i milczenia. Podczas tych rozmów giermek odzywał się mało, ale umiał krótkim, w porę rzuconym pytaniem podtrzymać temat lub nadać mu nowy, równie ciekawy kierunek. Wreszcie Jawnuta znał tajemnicę rycerza, przeto i w tym zakresie nie potrzebował on hamować swojej chęci do zwierzeń. I nie hamował. Najchętniej mówił o zgryzocie, co niby zadra tkwiła mu w sercu. Rozmiłował się bowiem w kobiecie, która odpłacała mu wzgardą. Pragnął jej, weszła mu w krew, jakby już innych kobiet na świecie nie było, ale pragnienie

to mógł zaspokajać, tylko biorąc ją siłą, bo stale stawiała mu opór. Wciąż więc na nowo zadawał swej brance gwałt, rozumiejąc jednocześnie, że w ten sposób tylko pogłębia jej nienawiść. Nie widział dla siebie wyjścia, to zaś, że mógł o tym z kimś mówić, ujmowało sercu ciężaru. Zza stoku wzgórza ukazało się kilka chłopskich wozów spiesznie zjeżdżających w bok na widok zbrojnych. Przedni oddział zatrzymał się przy nich na chwilę, po czym ruszył dalej. Kiedy z kolei ich mijali, rycerz nawet na chłopków nie spojrzał, tak pewny był Jawnutowego oka. Ponieważ zaczęło mu się nudzić, pchnął knechta do przodu, aby przywołał giermka. Po chwili jechał on, zgodnie ze zwyczajem, po lewej stronie, zważając, by koński łeb nie wysforował się przed postać rycerza. — W brzuchu mi już kręci, chyba pora zrobić postój — rzucił Sonnenberg przez ramię, kiedy kątem oka dojrzał giermka przy sobie. Benko spojrzał na niebo. — Jeszcze nie południe. Podciągniemy z milę i dopiero wtedy się zatrzymamy. — Bodaj psy zżarły taką służbę! Tłucze się człowiek po gościńcach jak wędrowny kramarz! I Witold, i Władysław nasyłają nam wciąż szpiegów, opędzić się już nie można! — Toteż nie wiem, czemu komturowie od razu nie wieszają tego robactwa, miast przysparzać nam tyle mitręgi... Mało co siedzicie w Malborku, panie. Sonnenberg sapnął ze złością. — Taka to już służba! Ale od razu wieszać też niedobrze. Zdarza się czasami coś ciekawego od nich wydobyć. Potem, skrawek dokładając do skrawka, niejednego można się dowiedzieć. — W Ornecie chyba wytchniemy? Sonnenberg obejrzał się nieco za siebie, by przekonać się, jak daleko jest podążający za nim oddział. — Diabła tam! Mam wiadomość z Torunia, że złapali jakiegoś nowego ptaszka! Ale że czekał do tej pory, niech jeszcze poczeka! Wprzódy skręcimy na Barciany. Ckni mi się za tą przeklętą babą... Giermek, jak zwykle, nie podtrzymał tematu. — Toruń może być jednak ważny. Co donoszą o owym pojmanym?

— Ponoć przybył z Polski, bo mu porwano dziewkę. Może to i prawda, ale powód tego porwania każe być ostrożnym... — Jeśli ją miłuje? — Myślę, że nie o miłowanie tu chodzi, a zresztą może nawet nie wie, dlaczego została uprowadzona. W tym właśnie muszę się rozeznać. — Co Zakonowi po dziewce? Żeby to jeszcze był rycerz, okup mógłby dać... — Giermek wzruszył ramionami. — Była zakładniczką, a obecnie przyobiecano ją niejakiemu Vogelwederowi z Krakowa. Ale chyba nie do łoża — Sonnenberg roześmiał się — bo dla takiej przyjemności nie płaciłby za nią pięćset grzywien! Widzisz więc, że dziewka może być droższa od rycerza! — Po co ona owemu Vogelwederowi, i to za taką cenę? — Potrzebna mu, bo coś tam o nim wie, więc kupiec płaci za bezpieczeństwo. W lipcu ma wpłacić pieniądze, a nasi bracia terminów przestrzegają, zwłaszcza jeśli grosze mają otrzymać! Rycerz znów się roześmiał, po czym dorzucił: — A jak już coś w garści trzymają, to za byle co nie popuszczą! Benko przypomniał sobie parę skąpych słów Berta o poszukiwaniach porwanej przez brodaczy dziewczyny. Pozwalały jednak na domysł, kto dostał się do toruńskich lochów. Była to zła wiadomość, ale na szczęście miał czas jeszcze ją przemyśleć. W każdym razie nie należało teraz dalszymi pytaniami budzić czujności niebezpiecznego rozmówcy. Ojciec Erazm w czasie niedawnego spotkania nakazał dbać bardziej niż wprzódy własne bezpieczeństwo, służba bowiem przy boku Sonnenberga dawała zgoła inne możliwości niż praca na Podzamczu, i o tym, jak i o danej przysiędze, surowo przykazał pamiętać. Toteż pamiętał, ale z buntem wściekłością w duszy, bo przysięga ta gniotła go niby twarde wędzidło zwłaszcza teraz, kiedy wroga miał wreszcie w zasięgu ręki. Milczał więc, zastanawiając się, kim był Vogelweder i jaki pożytek z tej wiadomości będzie miał ojciec Erazm? Sonnenberg po rzuceniu ostatniej uwagi jechał jakiś czas w milczeniu. Konie szły kłusa, chrzęszcząc uprzężą i dudniąc kopytami po twardej drodze. Milczenie przerwał giermek: — Jak długo będziemy siedzieć w Ornecie? — Kilka dni zbiegnie...

— A potem do Torunia? — E tam...! — Rycerz pochylił się do przodu i poprawił wodze wplątane w grzywę. — Wprzódy ruszymy do Barcian! Chcę sprawdzić, jak ją tam chronią na nowym miejscu, bom po Ventowej śmierci schowanie musiał zmienić, jako że stare ów Benko odkrył. A i ckni mi się bez niej, choć taka oporna. — Zastanowił się chwilę. — A może właśnie dlatego?... Jak jej dłużej nie widzę, miejsca znaleźć trudno, a jak znów jestem przy niej, muszę hamować złość, by nie uchwycić tej pięknej szyi w palce, nie zdusić i skończyć wreszcie z tą szarpaniną, co miota człekiem między gniewem a żądzą... Benko zacisnął usta i pobiegł spojrzeniem ku skrajowi lasu, który granatową wstęgą wił się po pobliskich stokach. Och, co za męka! Przeklęty Erazm i przeklęta niech będzie ta przysięga! Duszę lepiej zgubić, niż słuchać tych słów! Utopić z nagła miecz w tym psim gardle i niech knechty potem rozsieką. Lepsze to niż ogień we wnętrzu, który ten gad wciąż podsyca! Przeklęty Bóg, co ustanowił świętość przysiąg, plwać na Jego potępienie... Mimowolnym gestem przeżegnał się, bo uprzytomnił sobie, że bluźni. — Co ci? — zdumiał się rycerz. — Dlaczego się żegnasz? Benko się opamiętał. — Bom grzeszne słowa usłyszał. Żądza i gniew to najcięższe grzechy. Przecie mnichem jesteście... Sonnenberg wybuchnął gromkim śmiechem, aż ściana lasu odbiła go echem. — Mój że ty pobożny człeczyno! Pewnie, żem zakonny brat, ale my zakon wojowników! A cóż warte rycerskie serce, w którym gniew nie wzmaga siły ramienia, a żądza sławy nie pcha do czynów! Oto masz i żądzę, i gniew godne pochwały! Zatem kazań mi nie praw, bo my wprzódy rycerze, a potem mnisi! — Zamilkł, po czym dorzucił już z drwiną: — A jako mnisi, jedno mówimy, a drugie czynimy... — Ależ przecież Świętej Pannie służycie i pod Jej imieniem. — Prawda to, lecz służymy mieczem, a inna to służba niż po zwykłych zakonach. Przeto i ubóstwo naszemu Zakonowi obce, bo kto mieczem chce władać, temu pieniądz potrzebny. Toteż wszyscy zabiegamy, aby go przysparzać, bo to nawet od miecza silniejszy oręż władania. Nie dalej przecież jak kilka niedziel temu Marek z Norymbergi i Krzysztof Gersdorf dla

swego pana, Zygmunta, czterdzieści tysięcy węgierskich złotych od nas pobrali. Niby to za Marchię, którą i bez tego dzierżymy, a w rzeczywistości za przyrzeczenie, że nie zawrze Luksemburczyk żadnego przymierza nam niemiłego. Wzmacnia to nas bardziej niż sto chorągwi, bo wiąże Władysławowi ręce na południu. A co to sprawiło? Nasza zasobność i bogactwo. Polityka kosztuje, tak jak wojna... — Wiem coś o tym, bom słyszał o wydatkach Witolda... Sonnenberg uśmiechnął się. — Teraz ma większe, bo sposobi wojska, i to przeciw nam. — Pewne to? — Benko przesunął się z koniem, zdradzając zainteresowanie. Mógł sobie na to pozwolić, bo temat był mu przecież bliski. — Może Bóg da, że wreszcie skręcicie mu kark! — Możesz być pewny, że się o to staramy, i to zanim dojdzie do rozprawy wojennej. Tym razem Świdrygiełło da sobie chyba z nim radę, mimo że Witold oka z niego nie spuszcza! — Jak słyszałem, pogodził się z nim za wstawiennictwem moskiewskiego Wasyla? — Witold pozwolił wrócić Świdrygielle na Litwę, chcąc uniknąć zbrojnej rozprawy z Moskwą. Musi mieć spokój na wschodzie, by zająć się nami. Ale jeśli Świdrygielle powiedzie się, do rozprawy pozostanie nam tylko sama Polska. — Zatem Świdrygiełło przyjął zakonne warunki? Podobno przed naszym wyjazdem był od niego goniec? — Nie od niego, bo w Wilnie go nie ma. Bawi teraz u Tatarów, tam zapewne również szukając pomocy. Ale więcej mi mówić nie wolno. Jedno ci jeszcze powiem: wszystko idzie ku temu, że niedługo wrócisz do siebie. — Oby Bóg dał! — Wrócisz, i to już wkrótce! Myślę, że za miesiąc, dwa obalimy Witolda, tyle ci mogę rzec. A teraz zarządź postój, bo już południe. ROZMOWA Z ERAZMEM, którą tak Benko przeklinał, odbyła się natychmiast po przesłaniu przez niego wiadomości o tym, że został Sonnenbergowym giermkiem. W dwa dni potem zatrzymał go na drodze ołtarzowy posługacz z kaplicy Świętego Wawrzyńca, znajdującej się na Podzamczu, i powiedział półgłosem:

— Mam przykazane ci rzec, abyś o zmroku przybył do kaplicy. Zajdź od tyłu. Benko skinął w milczeniu głową i szedł dalej. A więc i tu nie był sam... Wielu jeszcze takich jak on pełni swoją cichą służbę wśród tego ludzkiego mrowia? Ciemność zamkniętej o tej porze kaplicy oświetlała jedynie mała oliwna lampka. W jej nikłym blasku ujrzał klęczącą przed ołtarzem postać o pochylonych plecach i twarzy ukrytej w dłoniach. Na odgłos cichych stąpań modlący wyprostował się i spojrzał przez ramię. Benko dojrzał w mroku otok siwych włosów i poznał klęczącego. Brat Erazm podniósł się z klęczek i, skinąwszy na niego, poprowadził za ołtarz. Tam przysiadł na skrzyni z kościelnym przyodziewkiem i wskazał mu miejsce obok siebie. — Należy ci się pochwała — zaczął bez wstępów — żeś dotarł tak blisko do Sonnenberga. To rzecz godna podziwu i uznania. Jakżeś tego dokonał? Przez czas kilku pacierzy mówił Benko, zdając sprawę z przebiegu zdarzeń, a kiedy skończył, brat Erazm milczał dłuższą chwilę, zanim się odezwał: — Trapi mnie w tym, com usłyszał, żeś związanego ubił, ale rozumiem, że inaczej nie mogłeś. Największe jednak zło tkwi w tym, że przyczyną śmierci, którą zadałeś, było pragnienie zemsty, a nie dobro sprawy, której służysz. Ani na chwilę nie pomyślałeś, jak cenne wiadomości możesz tą drogą uzyskać! Tylko zemstę, bracie, miałeś na oku, nic więcej... I to ci muszę wypomnieć — pokręcił głową. — Nie gańcie mnie, ojcze! — W głosie Benka zadrgała prośba, ale i rozgoryczenie. — Wypominacie mi zemstę, nie bacząc, że ona mi tylko została i ona tylko trzyma mnie przy życiu. Odejmijcie mi tę nadzieję, a nie będę już zdatny do niczego. Pamiętam jednak o przysiędze, chociaż ciąży mi ona niby kamień u szyi. Wiem, że bez waszej pomocy nie byłbym tu, ale nie żądajcie ode mnie zbyt wiele! Jam nie bezduszny głaz, lecz ciężko doświadczony przez Boga człowiek! — Ale właśnie o Bogu pamiętaj! Przyrzekłeś Mu... On patrzy na ciebie i widzi, czy dochowujesz słowa...

— Bodajbym oniemiał przed tą przysięgą! — wybuchnął Benko, tracąc panowanie nad sobą. Poczuł dłoń tamtego opadającą mu na kolano. — Współczuję ci, bracie... Wierz mi, że cierpię wraz z tobą, ale nie wolno nam — i mnie, i tobie — czynić inaczej. Pomijam miłosierdzie chrześcijańskie i nie upominam cię, abyś zemstę pozostawił wyrokowi boskiemu, ale żądam jedynie, abyś jej spełnienie odłożył. Zbyt cenna dla nas jest osoba Sonnenberga i zbyt ważne można od niego uzyskać wiadomości, by ich źródło wysuszyć mieczem. Zemsta musi zaczekać, bo to prywata, a ja, com cię tu wysłał, nie prywacie służę. — Ale w hańbie mi niewiastę ostawiacie! — jęknął Benko. — A ty co w zamian dla niej szykujesz? Śmierć? — zapytał cicho Erazm. — Gorsze to, bo ostateczne... To nie poprawa losu, lecz jego przecięcie, do czego, nawet mężem jej będąc, prawa nie masz. Dola jej ciężka, ale hańba nie jej. Tego, co się stało, już się nie odmieni, a Sonnenberg — żywy — zbyt nam potrzebny, o czym cię upominam jeszcze raz. O los zaś twojej niewiasty nie ty jeden się troszczysz, jest jeszcze ktoś, kto nie mniej nad tym cierpi. — Myślicie o Hubercie z Borów? — Tak, bo to jej brat. Już mu zezwoliłem, aby cię w poszukiwaniach zastąpił. I myślę, że da sobie radę, a jego bezpieczeństwo mniej w tej chwili ważne niż twoje. Widzisz więc, że i ja o twojej niewieście pamiętam i chrześcijańskiej duszy w biedzie nie ostawiam. — A kiedyż uwolnicie mnie z przysięgi? — Jak rozprawimy się z Zakonem. A bliska to już chwila. Benko jęknął. — Co dla was bliskie, dla mnie wieki trwać będzie! Rok, dwa albo i więcej to dla narodu chwila, ale dla jednego człowieka to szmat czasu! Nie strzymam, ojcze! — Jak Bóg zezwoli, niewiasta twoja będzie wolna wcześniej. A zemstę wstrzymasz, bo tak trzeba. — Wojna, a jej koniec to różne terminy! Jak będzie wojna, ten pies ruszy na nią i nic już nam po nim! Wojna niech mnie zwalnia z przysięgi! Po chwilowym milczeniu Erazm rzekł przyzwalająco: — Może tak być. A teraz słuchaj uważnie, co chcę ci rzec. Benko skłonił głowę, rad z uzyskanej zgody.

— Teraz, kiedy przydatność twoja wzrosła niepomiernie, musimy przede wszystkim dbać o twoje bezpieczeństwo. Nie wolno ci za nikim się wstawiać ani nikogo ratować, choćbyś wiedział, że to nasz człowiek, i choćby tracili go w twoich oczach. Ty masz być rzetelnym doradcą, opiekunem i gorliwym sługą swego pana. Musi cię potrzebować i ufać we wszystkim. Ja zaś zatroszczę się, aby wzmóc twoją przydatność. — Jak to chcecie uczynić? — Zaraz ci powiem, bo musisz to wiedzieć. Wziął cię do siebie, bo boi się owego Benka, a ty jesteś jedynym człowiekiem, który wie, jak jego wróg wygląda. Należy więc sprawić, aby czuł, że ów Benko krąży wokół niego, że jest bliski i groźny. To umocni twoje bezpieczeństwo i znaczenie. Wkrótce zdarzy się, że w czasie drogi was napadną. Zakażę użycia kusz, a z bronią sieczną powinniście dać sobie radę, bo napastników nie będzie zbyt wielu. Ty broń Sonnenberga własną piersią i nie zważaj, jeśli usieczesz parę łbów. Potem mu powiesz, żeś rozpoznał wśród napastników jego prześladowcę. — Kiedy ów napad się zdarzy? — Nie potrzebujesz tego wiedzieć, bo możesz się zdradzić. Poza tym Sonnenberg będzie otrzymywał na niektórych postojach przesyłki, ale tak, by doręczyciela nie można było przychwycić. — Co chcecie przesłać? — Znak groźby, ale taki, aby musiał go odgadnąć. Znaczenie zbyt głęboko ukryte nie będzie. — Erazm podniósł się ze skrzyni. — Pamiętaj o tym, com ci mówił, bracie, i idź z Bogiem! W BARCIANACH ZASTAŁA SONNENBERGA wieść o powstaniu na Żmudzi. Wybuchło ostatniego dnia maja, obejmując kraj niby ogień suchą trawę stepu. Bezpośrednim jego powodem stało się polecenie nadesłane z Malborka do żmudzkiego wójta, by odbierał bojarom dzieci, które jako zakładnicy miały stać się gwarantami wierności wobec Zakonu, bo ponoć pojawili się tajemni wysłannicy wzywający ludność do oporu. Co znaczniejsi więc żmudzcy bojarzy, jak Nigaiłła, Lanskwid, Argałła i inni, posłali swych synów, ale na Witoldowy dwór, by tam, a nie w Malborku byli zakładnikami ich wierności. Szły po Żmudzi wieści, że wielki książę z ogromną siłą ruszył na Królewiec, inne głosiły, że natychmiast po żniwach całą mocą uderzy na Zakon. Już zeszłego roku ciemiężony bezlitośnie kraj porwał za broń, jednak

pożogę buntu Zakon ugasił potokiem krwi. Tym razem jednak powstanie zostało przygotowane dokładnie. Wysłannicy Witoldowi docierali wszędzie, podniecając gniew uciskanej ludności, tajnymi drogami poprzez leśne ostępy szła broń, zaopatrzenie i pieniądze. Mimo sześcioletnich rządów Krzyżaków i głoszenia przez nich chrześcijańskiej wiary, w niedostępnych borach nad Niewiażą żmudzki Kriwe–Kriwejte, czczony jak niegdyś, ogłosił wolę bogów, by lud nie nadużywał dłużej ich cierpliwości i skończył wreszcie z obcymi bluźniercami. W świętym zaś borze Wentis, w dolnym biegu Niemna, wciąż niedostępnym dla obcych, odbywały się narady kapłanów i bojarskiej starszyzny. Zjawiły się też z Litwy zbrojne oddziały, by walczyć pod powstańczymi znakami. Ogólne kierownictwo objął zaufany wielkiego księcia, Rumbold Wolimontowicz. Nagłość działań, ich zasięg i sprawność były powodem, że tym razem krzyżackie jarzmo pękło. Oddziały rozesłane dla odbierania dzieci zostały wybite do ostatniego ciury. Nie przepuszczono żadnemu z zakonnych pflegerów. Stało się to mimo poleceń wielkiego kniazia, który rozkazywał: „...Gdziekolwiek spotkacie kilku Niemców, nie czyńcie im szkody, włos z ich głów niech nie spadnie bezkarnie, gdyż nie chcę i nie życzę sobie, aby uważano mnie za takiego, który by pierwszy krok do wojny uczynił z Niemcami”. Chociaż nienawiść do ciemiężcy była silniejsza niż strach przed dalekim księciem, w większości wypadków przywódcy panowali nad sytuacją, nie dopuszczając do palenia wsi kolonistów i dobywania grodów, do czego rwali się wojowie. W myśl poleceń otoczono jedynie krzyżackie zamki zasiekami, przekopano wiodące ku nim drogi, obwarowano wszystkie przejścia i szlaki, odcinając całkowicie krzyżackie załogi. Uczyniwszy to, nie wypuszczono broni z rąk, czekając na obiecany sygnał ostatecznej rozprawy. Szczęk tego oręża echo przyniosło do Malborka; od żmudzkich ostępów szła groza bliskiej wojny. Zakon zrozumiał, że nadchodzi czas wielkiej rozprawy. Skutkiem tych wieści Sonnenberg poniechał chwilowo zwykłych swych czynności, omawiając z zamkową starszyzną ostatnie zdarzenia i ich dalszy przypuszczalny rozwój. Nie poniechał jednak odwiedzenia swojej branki.

Miało się ku wieczorowi następnego dnia po przybyciu, kiedy wróciwszy do swej komnaty polecił czekającemu nań giermkowi sposobić się do wyjścia. Życzył sobie bowiem, aby mu towarzyszył, tak jak dawniej Vento. Pójdą piechotą, bo to niedaleko, a zresztą wyjazd zwróciłby zbytnią uwagę. Wyszli ubrani w zwykłe szare kubraki, żeby strojem nie przyciągać ku sobie ciekawych oczu. W bramie rycerz kazał przywołać starszego straży i zamienił z nim półgłosem kilka słów. Dla tak znacznego gościa zwodzony most mógł pozostać nieco dłużej na fosie, zwłaszcza że zapewne dobro służby wymagało, by wrócił nieco później na zamek. Za bramą Sonnenberg skręcił w bok i jakiś czas szli brzegiem Stawu Wielkich Młynów. Potem droga zaczęła się od niego oddalać, zagłębiając pomiędzy podzamkowe zabudowania. Minęli parę skleconych z desek szop, potem jakieś ogrody pełne zieleni i kwiatów. Po chwili rycerz znów skręcił i weszli na ścieżkę biegnącą pomiędzy drzewami, wśród których tu i ówdzie widać było dachy mieszkalnych domostw i okalające je palisady. Szli szybko i w milczeniu, każdy pochłonięty swymi myślami. Może też dlatego nie zwrócili uwagi na małego chłopca, który wymknął się za nimi z zamkowej bramy. Wreszcie Sonnenberg przystanął przy jednej z takich palisad i gwałtownie uderzył żelazną kołatką wiszącą obok furty. Po chwili niecierpliwie powtórzył sygnał. — Gleich, gleich — odezwały się po drugiej stronie niemieckie słowa i rozległ się stuk odsuwanych rygli. Benko ujrzał tęgą, barczystą kobietę o nalanej białej twarzy, czarnych, nieco przyprószonych siwizną włosach i równie czarnych oczach, które patrzyły przenikliwie i wrogo, jednak na widok rycerza pojawił się w nich wyraz służalczej gotowości, a na ustach przymilny uśmiech. — Proszę, wasza wielmożność! Proszę... — Witam, pani Stein! — Rycerz minął furtę i skinąwszy na Benka, by szedł za nim, ruszył ku domowi. Pani Stein obrzuciła giermka szybkim, lustrującym spojrzeniem, potem, zamknąwszy furtę, pośpieszyła za przybyłymi. Zatrzymali się przed murowanym domem. W stromym dachu, pomiędzy dwoma gorgulcami, Benko ujrzał wykusz mansardy o jednym oknie.

— Wszystko w porządku? — rzucił przez ramię rycerz, zatrzymując się przed drzwiami. — W porządku, wasza wielmożność. Nasza gołąbeczka czuje się dobrze i na pewno tęskni za wami. Weszli do sieni wykładanej kamiennymi płytami. Przy jej tylnej ścianie biegły schody prowadzące na piętro. — Zamknięta, jak przykazałem? — burknął rycerz, nie zwracając uwagi na ostatnie słowa kobiety. — A jakże, wasza wielmożność! Strzeżemy jej pilnie, i ja, i Paul. Mąż teraz w ogrodzie, ale ja siedziałam w domu... — Gdzie klucz? — przerwał bezceremonialnie Sonnenberg. Pani Stein pobiegła ku drzwiom widocznym pod schodami i po chwili wróciła z wielkim żelaznym kluczem. — Oto jest, wasza wielmożność! Może zanieść na górę piwa? — Nie trzeba! Giermek będzie tu czekał na mnie. Dajcie jemu! — Zaraz przyniosę! — zakrzątnęła się jejmość, starając się okazać gotowość do usług. Benko, widząc tę krzątaninę, domyślił się, że opłata za schronienie branki musiała być wysoka. — I ja nie będę pił — powiedział, starając się nadać głosowi normalne brzmienie. — Poczekam w sadzie — zwrócił się objaśniająco do rycerza. — Stamtąd będę miał lepsze baczenie. — Czekaj, gdzie chcesz, abyś baczył pilnie, bo ostrożność nie zawadzi. Czort wie, czy tamten nie czai się gdzieś blisko. — Bądźcie spokojni... Nie zaśpię... — Giermek obrócił się do wyjścia, skrywając w ten sposób twarz, a rycerz ruszył ku schodom. W tym czasie schowany za drzewem chłopak rozejrzał się wokoło, by dobrze zapamiętać położenie domu, po czym, wysunąwszy się z ukrycia, biegiem ruszył w powrotną drogę. Benko wyszedł z sieni i, półprzytomny, skierował się pomiędzy drzewa sadu. Szedł pochylony, co parę kroków tracąc równowagę jak zmorzony trunkiem. Był otępiały, oszołomiony miotającą nim burzą nienawiści, pragnienia mordu i skręcającej trzewia zazdrości. Jednocześnie przygniatało go poczucie bezradności i żalu do nieznanych, pastwiących się nad nim mocy. Dominowało wśród tego chaosu odczuć jedno: że wreszcie znalazł swoją

ukochaną, dotarł do niej, że jest ona tuż za ścianą tego domu, a pozostaje dla niego nadal również nieosiągalna, jakby była odległa o tysiące mil. Że nadal nic nie może uczynić, by nieść jej ratunek, by ochronić przed pohańbieniem. I to było chyba jeszcze gorsze niż wszystko, co dotychczas przecierpiał. Bo teraz, odnalazłszy, musiał czekać cierpliwie, aż tamten nasyci się jego niewiastą. Upadł na trawę i skrywszy w niej twarz, wpił palce w ziemię. Teraz tamten jest u niej... teraz... teraz... Ta jedna myśl, niby stalowe szydło, wierciła mózg. Nie masz litości, Wszechmocny Boże, żeś taką mi zgotował dolę? Ubiłem sługę, by dosięgnąć pana, mam go w zasięgu ramienia, tylko palce zawrzeć na grubym karku, i nie wolno mi, właśnie dlatego, że jestem w jego pobliżu... Po co tedy cały trud, wysiłek i własną ręką zadawane sobie cierpienia, kiedy przez to dalej się znalazłem, niżem był? Co za przekleństwo rzuciłeś na mnie, com zgrzeszył, że tak okrutnie plączesz mi drogę? I jaki grzech cięższy: złamać przysięgę czy pozwalać na poniewierkę swojej niewiasty? Czy nie ma z tej matni wyjścia? Nagła, twarda i już bez wahań powzięta decyzja przerwała ten tok rozpaczliwych myśli. Precz z upomnieniami, przecz z zakazami! To on, ten mnich, wepchnął go w to bagno, które, wessawszy, skrępowało ruchy! Omotał, wciągnął, a teraz ostrzega i grozi. Nie ma innego wyjścia... I tak w skrytych myślach dawno została skazana, ale księże słowa tumaniły, wahał się... Zabiwszy, skończy z poniewierką niebogi i własną męką. Wtedy i z zemstą lżej będzie czekać. Niech więc śmierć przetnie węzeł, którego rozwikłać nie sposób! Obrócił się gwałtownie na plecy i usiadł. Skroś gałęzie drzew widział wyraźnie zarysy domu i jego stromy dach. To nadbudowane okno będzie jej... Oglądał, szczegół po szczególe, cały budynek. Już wiedział, jak po gzymsie dostanie się do okna. Błonę rozetnie mieczykiem bez zbędnego hałasu. Trzeba tu być tuż przed brzaskiem, ludzie wtedy śpią mocno. Zyta krzyczeć nie będzie — zrozumie, że nie ma innego wyjścia... Potem zaczął się zastanawiać, jak przebyć zamkowe mury i jak powrócić. Wystarczy kawał liny, straż niezbyt liczna i na pewno drzemiąca po kątach. Przy jakim takim szczęściu można wyjść i wrócić niezauważonym. A potem

będzie, że ów Benko... Śledził ich i zabił żonę. Roześmiał się gorzko i stanął na nogi. Powzięta decyzja przyniosła mu ulgę. Łatwiej przychodziło teraz znieść świadomość bezradności tak zupełnej, że musiał stróżować gwałciciela własnej żony. Toteż kiedy wkrótce ujrzał na twarzy wychodzącego Sonnenberga dwie naszłe krwią szramy biegnące przez cały policzek, tylko krótki, zimny uśmiech przewinął mu się przez wargi. Boczną furtę w zamkowej bramie zastali otwartą i czekającego przy niej dowódcę straży. — Wasza miłość — zatrzymał Sonnenberga — szukał was nasz kapłan. Przybył goniec z pismem i wielebny chciał wam powiedzieć, że macie jak najspieszniej jechać do Elbląga. Bawi tam wielki mistrz, który nadesłał wam wezwanie. Sonnenberg skinął głową. — Przypuszczałem, że tak będzie — zwrócił się do Benka. — Przykaż pachołkowi, by czuwał nocą i zbudził cię przed świtem. Dopilnujesz, by oporządzono konie, bo ruszamy o pierwszym brzasku! Benko zacisnął usta i bez słowa skinął głową. Los istotnie zawziął się na niego. WIEŻA STRAŻNIKÓW, WIELKA, kwadratowa budowla, stanowiła jeden z obronnych segmentów murów miejskich. Parter zajmowały magazyny, zbrojownie i izby wartownicze, na piętrze znajdowały się pomieszczenia fiertelmanów, a w piwnicy cele więzienne dla pojmanych. Była tam również sala przesłuchań i tortur, oświetlona tylko małymi oknami, których otwory, niby tunele, przebijały grube kamienne mury fundamentów. Toteż w razie potrzeby oświetlano ją pochodniami zatykanymi w specjalne gniazda zamurowane w ścianach. Przesłuchań dokonywał imć pan pisarz miejski, a w wypadkach ważniejszych nawet sam jego wielmożność radca miasta do spraw spokoju i porządku publicznego. Zdarzało się również, że ów przekazywał więźnia w ręce służebnego brata, którego z knechtami przysyłał z zamku jego pan, komtur Jan von Sayn. Czarny, po pojmaniu go przez strażników, został umieszczony w jednej z podziemnych cel tej wieży. Była ona dość obszerna, bo przeznaczona dla

kilku więźniów, jak o tym świadczyły cztery pary łańcuchów zamocowanych w ścianach, po dwie z każdej strony. Jedno małe okno w ścianie środkowej, zabezpieczone grubymi żelaznymi prętami, znajdowało się pod samym sklepieniem. Kupy starej, przegniłej słomy, rozrzucone pod ścianami, stanowiły legowiska przeznaczone dla więźniów. Przy świetle uniesionej ku górze pochodni założono mu na ręce bransolety będące zakończeniem każdej pary łańcuchów, po czym zatrzaśnięto na nich zamki. Cela nie była zajęta, toteż po chwili pozostał w niej sam. Długość łańcuchów pozwalała na względnie swobodne wyciągnięcie się na słomie. Położył się więc, nie zważając, że była brudna i wilgotna. Ale nie spał przez całą noc, przemyślając nad tym, komu zawdzięczał swoją obecną sytuację. Wreszcie, zmorzony, usnął dopiero nad ranem. Obudził się, kiedy już z okienka padała na kamienie podłogi ostra smuga światła, rozpraszając nieco mrok celi. Stanął na nogi i dzwoniąc łańcuchami, przeciągnął się, bo bolały go wszystkie kości. Cela miała z sześć kroków szerokości, a długa była na dziesięć. Łańcuchy, podobne do tych, którymi był przykuty, zwisały również na przeciwległej ścianie, umocowane na długich skoblach zakończonych uchami. Obejrzał się za siebie. Taki sam skobel miał nad głową — gruby kawał żelaza wpuszczony w fugę między dwoma kamieniami muru. Bransolety były dość luźne, ale nie na tyle, by można było przesunąć przez nie dłoń. Żelazne drzwi zamykały dwa potężne rygle zasuwane od zewnątrz. Nawet gdyby miał swobodę ruchów, nie sposób było wydostać się z celi, a cóż dopiero, kiedy odsunąć się od ściany można było najwyżej na dwa kroki. Siadł na ziemi i, objąwszy ramionami kolana, oparł się plecami o zimne kamienie muru. Trzeba było zastanowić się, co należy ukryć, a o czym mówić. Gdzieś koło południa szczęknęły rygle i wszedł barczysty, brodaty chłop ubrany w sukienne, mocno wyświechtane spodnie i skórzany kubrak. Postawił przy ścianie kubek z wodą i miskę kaszy z kawałkiem chleba. — Masz, żryj! — rzucił krótko, ale bez złości. — Ma ci starczyć i na wieczerzę.

— Gościna nie za bogata... — Czarny uśmiechnął się, chcąc sobie zjednać strażnika. — Sobakom, co przybywają do nas, by węszyć, to i taka za dobra! — Posądzacie mnie o to?! — Czarny okazał zdumienie. — Ależ, wielmożny panie, przysięgam na zbawienie duszy, że żaden ze mnie postrzegacz! Dziewki swojej przybyłem szukać, bom zwiedział się, że zakonni panowie ją pojmali! Strażnik roześmiał się hałaśliwie. — A jeśli nawet i porwali! Toś spodziewał się, że ją sobie tak, bez zachodu, odbierzesz?! Alboś głupi, albo coś skrywasz, bratku. — Nic nie skrywam! Przybyłem tu, by błagać o uwolnienie dziewczyny, albo jak inaczej nie pójdzie, targować się o okup. Strażnik wzruszył ramionami. — To nie moja sprawa! O tym będziesz z panem pisarzem gadał, a ten, jak zwącha, że łżesz, odda cię w ręce małodobremu. Moja sprawa dać ci żryć i pilnować, abyś tu siedział! — A kiedy ten pisarz zechce przyjść? Długo mi tu siedzieć? — Tak ci pilno na przesłuchanie? Nie radzę spieszyć, bo z tym różnie bywa. Jeszcze możesz prosić Boga, aby o tobie zapomnieli. — I co? — Czarny nadal starał się nie wychodzić z roli naiwnego człeczyny. — I ostać tu...? — A cożeś myślał? Że komu pilno? Im dłużej pojmany siedzi, tym chętniejszy do gadania. — O ja nieszczęsny! Com wam zawinił? Za miłowanie tak muszę cierpieć! Jedyna pociecha, że w was znalazłem dobrego człowieka. Brodacz uśmiechnął się z łaskawą wyrozumiałością. — Pewnie, że wam, psubraty, życzliwości nie skąpię... Chyby że mi należytego respektu nie okazujecie. Ale ja mam służbę tylko w dzień. Na noc przyjdzie drugi. Jego się strzeż, bo bez kańczuga nie chodzi, a do użycia go więcej jest skory. — Więc tylko we dwóch tu stróżujecie? Toć to nadmiar roboty! Przecież sam tu nie siedzę, więźniów macie na pewno więcej... — A jest ich ze dwudziestu... Ale z robotą sobie radzimy, bo każdy z nas ma pachołków do pomocy, a w razie potrzeby są i strażnicy na górze. — Żaden z więźniów nie próbował ucieczki?

Strażnik roześmiał się głośno. — Jak piętnaście lat tu jestem, takiego wypadku jeszcze nie było! I bez naszej pieczy łańcuchy mocno trzymają! — Oj tak... I uwierają mocno, spać nie dając — jęknął Czarny. Brodacz wygiął pogardliwie usta i skierował się ku drzwiom. — Przyzwyczaisz się, czasu ci starczy... — Jeszcze jedno, panie — zatrzymał go Czarny. Strażnik odwrócił się, marszcząc brwi. — Czego znów? — mruknął. — Widzi mi się, żeś zbytnio gadatliwy. — Tym razem w głosie dozorcy zadrgała nuta groźby. — Kogo mam spytać o rzeczy, com miał przy sobie? Nóż, sakiewkę z paru skojcami, a głównie święty medalik. Odebrano mi nocą. Brodacz wykrzywił się w złośliwym uśmiechu. — To i nocną zmianę pytaj! Ale nie wiem, czy wyjdzie ci to na zdrowie. — Dziękuję wam, panie, za to ostrzeżenie. A więc nóż miał nocny strażnik. Drzwi zatrzasnęły się z hukiem i zaraz rozległ się dwukrotny zgrzyt rygli. Pierwszy dzień uwięzienia wlókł się na nieruchomym zmaganiu z czasem. Każdą mijającą minutę Czarny przeżywał, jakby oddzielnie pokonując jej trwanie. Był to najgorszy dzień ze wszystkich, jakie dotąd przeżył. Wreszcie minął i on: słaba światłość ledwie rozpraszająca mroki celi poczęła zagasać i zrobiło się ciemno. Ciemność ta jeszcze bardziej zwolniła bieg czasu. Bert musiał mocno wziąć się w garść, by nie szarpać łańcuchami i krzykiem nie wyładować ogarniającego szaleństwa niemocy. Wreszcie po długim trwaniu z głową wspartą na podciągniętych kolanach usłyszał za drzwiami ciężkie stąpanie, a potem stuk rygli. Drzwi otworzyły się i na progu ukazała się niska, tęga postać, oświetlona latarnią trzymaną tuż nad ziemią przez długie grube jak konar ramię. Przybyły wszedł do celi, dzwoniąc pękiem kluczy zwisających u pasa, za którym Czarny dostrzegł od razu rękojeść swego noża. Latarnia stanęła na ziemi. Czarny, unosząc głowę, dojrzał najpierw wygięte pałąkowato, klockowe nogi. Jednocześnie usłyszał nagły świst i płomień ostrego bólu ogarnął mu głowę i barki. Świst powtórzył się i znów ból niby cięcie noża przeniknął ciało.

Zerwał się z posłania, zasłaniając ramionami głowę. Trzecie uderzenie padło wraz ze słowami: — Na nogi, psie, kiedy wchodzę! Czarny spojrzał w małe oczka świecące w szparkach powiek. Twarz była okrągła, nalana, z kępami rudych włosów obrastających usta. Przypomniał sobie ostrzeżenie dziennego strażnika. Przekonał się teraz, jak było słuszne. Rozsądek kazał nie drażnić oprawcy, któremu okrucieństwo wyzierało z oczu. Toteż kiedy tamten uniósł znów ramię, potrząsając kańczugiem o długim, grubym na palec rzemieniu i rzucił drwiąco: — Zrozumiałeś, wasza wielmożność? Odpowiedział mu spokojnie: — Zrozumiałem. — Spodziewam się! — Strażnik roześmiał się urągliwie. — I zadbam, abyś nie zapomniał! — Ujął latarnię i kołysząc się na boki, ruszył ku drzwiom. Znów wróciła ciemność, czarna, nieomal namacalna, a wraz z nią samotna walka z czasem. W kilka dni później stanął przed miejskim skrybą, chudym człowieczkiem, pełnym poczucia własnej ważności, o chytrym i złym spojrzeniu. Potem już do nikogo nie był wzywany i znów wiódł walkę z czasem, noc po nocy i dzień po dniu. Wlokły się i plątały ze sobą, zacierały w pamięci tak, że stracił ich rachubę. Nieraz jeszcze spadały mu na głowę razy, przed którymi starał się chronić ramionami, nieraz musiał zaciskać usta, by nie dać ujścia wzbierającej wściekłości, tym bardziej szalonej, że bezradnej. Aż wreszcie przyszedł dzień, kiedy, siedząc na posłaniu i błądząc wzrokiem po przeciwległej ścianie, zatrzymał spojrzenie na tkwiącym w niej skoblu... Takim samym, do jakiego przymocowane były i jego łańcuchy. WIOSNA TEGO ROKU, 1409 od narodzenia Pańskiego, przyszła wcześniej i była nadspodziewanie ciepła, Zwłaszcza piękne pogody przyniósł maj, toteż ziemia szybko okryła się zielenią soczystą i bujną, a na targowiskach pełno już było świeżych warzyw. Był właśnie dzień targowy i na placu tłoczno, więc możliwość zdobyczy łatwa, tym bardziej że ludek przybyły z okolic nie odznaczał się przesadną ostrożnością. Toteż Hans Kugellot, zwany pospolicie Dziobakiem z powodu śladów po przebytej ospie, był pewien, że dnia nie zmarnuje. Przeciskał się

przez tłum, rzucając wokół badawcze spojrzenia, w nadziei, że dostrzeże gdzieś beztrosko rozpiętą kapotę. Byłaby to okoliczność pomyślna i godna bliższego zainteresowania. Mimo słonecznego dnia i ożywionego gwaru nie był w najlepszym humorze. Do tej pory, a upłynęło już sporo czasu od otwarcia targu, nie zdarzyło się jeszcze znaleźć właściwej okazji. A musiała to być okazja nie nastręczająca ryzyka, bo złapanie „na lico” groziło sznurem, i to natychmiast, bez żadnych ceregieli i sądów. Imć Kugellot ufał jednak, że i on zdobędzie swoją szansę. Przechodził właśnie obok stoisk rybnych i z dezaprobatą skrzywił długi nos. — Co się tak wykrzywiasz? — zagadnął go jowialnie tłuścioch stojący za deskami z rozłożonym towarem. Kupujących akurat nie było i handlarz miał okazję do pogawędki. — Śmierdzi ci mój towar, Dziobak? Zagadnięty zatrzymał się przy straganie. — Nie, wącham, bo pachnie różami... Jak ci idzie, Hugo? Tłuścioch skrzywił się. — Szkoda gadać! Sam widzisz, że stągwie mam jeszcze pełne, a południe już blisko. — Nie tak znów blisko — pocieszył go Dziobak i odsunął się nieco, bo do straganu podeszły dwie kobiety. Kiedy — po dłuższym utyskiwaniu na złą jakość towaru i wysokie ceny — załadowały nabyte ryby do koszyków i odeszły, przysunął się znów bliżej. — Dawno byłeś na zamku? — spytał od niechcenia grubasa. — Ze dwa dni temu. Tam przynajmniej nie grymaszą jak te baby. Aby tylko rybki były świeże, biorą jak leci, większe czy mniejsze... — Nic tam nowego? Coraz bardziej gadają ludzie o wojnie. Podobno z Gdańska nadeszły krypy z zaopatrzeniem. — Dla kogo? Przecież Polacy nie dotrą aż tu. Tczew zbyt daleko od granicy! Wieszać cię będą swoi, nie obcy! Dziobak skrzywił się. — Ty opasły sumie — mruknął zgryźliwie — oby cię oskubały raki do samych kości!

Hugo roześmiał się i chciał coś odpowiedzieć, ale zamilkł, gdyż do straganu podeszła nowa klientka. Była dostatnio odziana, o ptasim nosie i wygiętych z dezaprobatą ustach. — Witam, pani Kraut! — przywitał ją handlarz. — Cieszę się, że pamięta pani o swoim pokornym słudze. Moje rybki chyba smakowały, skoro znów panią widzę! — E, tam! — Niewiasta machnęła ręką. — Byle płocie pan sprzedaje, i to za ciężki grosz! — Kupno zaczęło się od normalnego procederu. — Jak pani może mówić coś takiego! — Grubas udał oburzenie. — Wszyscy wiedzą, że u Hugona najpiękniejsze ryby w całym Tczewie! Sztuka w sztukę! — wskazał ręką na stojące obok stągwie. — Nawet nie trzeba wybierać! Kobieta wskazała na okazałego szczupaka. — Daj mi pan tego. Powinien wystarczyć. — Rodzina powiększyła się, pani Kraut? Zapewne ktoś przyjechał w gości, bo ostatnio, chwalić Boga, więcej pani bierze. Po tych słowach pani Kraut niespokojnie zerknęła na boki, co nie uszło uwagi Dziobaka mimo woli przysłuchującego się rozmowie. — Tacy goście to dopust boży — mruknęła. — Niechrześcijańskie to słowa, pani Kraut. Goście to znak boskiej łaski... — E tam, gadasz pan, aby gadać! — Kobietę poirytowała ostatnia uwaga. — Jak za zapłatą to nie goście! — Wzięła pani kogoś na stancję? — Hugo prowadził zdawkową rozmowę, by zabawić klientkę w czasie ważenia towaru. — Wzięłam! — prychnęła już z wyraźną złością. Widać było, że chęć wylania nagromadzonej żółci walczy w niej z ostrożnością, by nie wypowiedzieć zbyt wiele. Jednak potrzeba ulżenia sobie przeważyła szalę. — Kazali, tom wzięła! — Kazali? — zdziwił się już szczerze Hugo. — To z wójtowego przykazania macie tych gości? — Bez tego nie brałabym takiego kłopotu na głowę, i to za parę skojców? — Zatem jakaś biedota? I o takich wójt by się troszczył? —Teraz pytania nie były zdawkowe, gdyż Hugona zainteresował temat. O ile jednak

powodowała nim zwykła ciekawość i zamiłowanie do nowin mieszkańca małego miasta, to zainteresowanie imć Kugellota było innego rodzaju. Teraz już pilnie przysłuchiwał się rozmowie, rozglądając się jednak obojętnie na boki, jak gdyby mało go ona obchodziła. Pani Kraut dała się ponieść fali rozdrażnienia. — Dwie baby! Jedna młódka, a druga jędza z piekła rodem! — Jakże się mieścicie? Toć z waszym starym macie tylko jedno pomieszczenie? — Zajmują z wójtowego przykazania izbę strażniczą nad bramą. Dlatego mnie przykazali dawać im żarcie. — Co to za jedne? Może jakoweś krewne poległego rycerza? I to zasłużonego Zakonowi, że sprawują nad nimi pieczę? Pani Kraut znów rozejrzała się na boki i ściszyła konfidencjonalnie głos: — Chyba nie, bo ta jędza stróżuje przy młódce jak pies. Ale nie mówcie nikomu, bo srogo przykazali milczeć. — Może pani być spokojna. U mnie jak w torbę rzucił — zapewnił kobietę Hugo. — Obaw też nie mam, bo znamy się parę lat — stwierdziła pani Kraut, nie zwracając uwagi na stojącego o parę kroków Dziobaka. — Wiele za rybę? Kiedy kobieta odeszła, ten mruknął obojętnie: — Ależ gadatliwa baba, myślałem, że nie odczepisz się od niej. Co to za jedna? — Nie znasz jej? To żona bramnego z zamku. Dobrze, że na mnie trafiła, bo po prawdzie to jęzor w samej rzeczy ma nieco przydługi. Z naszymi panami niebezpieczna to rzecz... — Też mają o co robić tajemnicę! — Dziobak wzruszył ramionami; — O jakieś tam baby! Niech je licho porwie! No idę, bądź zdrów, Hugo! Postawisz do wieczerzy kufelek? — Przyjdź „Pod Zielonego Węgorza”, może i postawię! Dziobak ruszył w dalszy obchód w przekonaniu, że mimo wszystka dzień okazał się szczęśliwy. Należało teraz jak najszybciej zawiadomić Kosookiego. Pięć grzywien obiecanej nagrody to majątek. Tyle nigdy jeszcze nie zdarzyło mu się zdobyć, nawet jeśli wyciągnięta sakiewka okazała się zasobna. SKOBEL BYŁ GRUBY I BLISKO pięć cali wystawał ze ściany. Z jego okrągłego ucha zwisały dwa łańcuchy, takie same, jakimi i on był przykuty.

Przez chwilę siedział bez ruchu, pieszcząc w sercu nikły promyk nadziei. Potem wstał, by od razu przystąpić do wykonywania dopiero co zrodzonego pomysłu. Zdawał sobie sprawę, że trud to będzie znaczny i długotrwały, rezultat zaś zupełnie niepewny. Ale ta nagle dostrzeżona szansa była jedyną i należało ją wypróbować. Ściągnął bransolety ku górze tak wysoko, jak tylko się dało, po czym z nagła rzucił się w bok, wzdłuż ściany. Łańcuchy naprężyły się gwałtownie i szarpnęły do tyłu. Cofnął się i ten sam manewr wykonał w drugą stronę. Szarpał w ten sposób łańcuchami, potęgując siłę szarpnięć całym ciężarem swego ciała. Po pewnym czasie poczuł, że skóra pod bransoletami piecze niby dotknięta ogniem. Należało niestety odczekać, aż się skaleczenia zagoją. Po kilku dniach znów mógł rozpocząć przerwaną pracę. Początkowo podkładał pod bransolety skrawki płótna urwanego z koszuli, ale wkrótce skóra w miejscach nacisku zgrubiała i stała się odporna. Obecnie dnie, podzielone na okresy wytrwałej szarpaniny i krótkich odpoczynków, schodziły mu szybciej. Przerywał swoją pracę tylko na czas wizyt strażników. Dziennego, który był mu jako tako życzliwy, i nocnego, nierozstającego się z kańczugiem. Kiedy uderzenia spadały mu na barki i głowę, Czarny osłaniał ją ramionami i starał się znosić razy bez ruchu i bez słowa protestu, gdyż przekonał się, że wówczas grubas najczęściej tracił zainteresowanie swoją ofiarą. Aż wreszcie nadszedł dzień, kiedy w pewnej chwili poczuł, że skobel wyraźnie się poruszył. Zatrzymał się i wierzchem dłoni przetarł czoło. Dzika radość przepełniła mu serce, ale zaraz naszła też wątpliwość. A może uległ złudzeniu? Rozejrzał się po celi. Dzień miał się ku schyłkowi i różowy mrok zaczął wypełniać celę. Zebrał łańcuchy, by nie dzwoniły, naprężył mięśnie i rzucił się w przeciwną stronę. Nie ulegało wątpliwości — skobel drgnął i poddał się szarpnięciu. Powtarzał teraz szarpnięcia gwałtownie i niecierpliwie, czując za każdym razem coraz wyraźniejsze chwianie się skobla. Wreszcie zadecydował, że nadszedł czas ostatecznej próby. Znów zebrał łańcuchy, obrócił się plecami do ściany i skoczył do przodu.

Upadł na kamienie podłogi i przejechał po niej siłą rozpędu, słysząc za sobą brzęk wleczonych łańcuchów. Siadł na podłodze, nawet nie czując bólu spowodowanego upadkiem, z sercem przepełnionym tryumfem. Najtrudniejszą część zadania miał za sobą. W murze, gdzie przedtem tkwił skobel, widniała wielka, czarna dziura. Wykruszony z niej tynk obsypał słomę. Podsunął się na czworakach do posłania i skrzętnie zebrał na dłoń wykruszony tynk. Resztę przykrył słomą, zacierając ślady. Potem podniósł się i z cebrzyka nalał nieco wody, mocząc suchy pył tynkowy i urabiając go na papkę. Kiedy miał już w ręku sporą gomółkę, podniósł skobel, wsunął go na poprzednie miejsce i oblepił wokół tynkową papką, zatykając szparę. Teraz należało obchodzić się z łańcuchem ostrożnie, by przedwcześnie nie naruszyć skobla. Stanął pod ścianą i oparłszy się o nią plecami, rozpoczął cierpliwe oczekiwanie. Cóż jednak znaczył czas, który wkrótce miał minąć, wobec tego, który pokonał dotychczas? Wreszcie na korytarzu rozległo się ciężkie, dobrze znane stąpanie. Towarzyszyło mu pobrzękiwanie kluczami, potem rozległ się szczęk rygli i skrzyp otwieranych drzwi. Światło latami padło smugą w ciemność celi i na progu ukazał się nocny dozorca. Wszedł z wolna do środka, jak zwykle postawił latarnię na ziemi i zbliżył się do więźnia z kańczugiem w ręku. Czarny przez chwilę patrzył w złośliwe, błyszczące, małe oczka, po czym przeniósł wzrok na pas strażnika. Głowa orła połyskiwała nad nim wypolerowaną od użycia rękojeścią. Coś w postawie więźnia — być może pełne skupienia napięcie mięśni — zwróciło uwagę strażnika. Ujął mocniej rączkę kańczuga i podszedł krok bliżej. — Cóż mnie tak mierzysz ślepiami? Dawno nie smakowałeś bata? Odchylił ramię do tyłu i zamachnął się. Rzemień ze świstem przeciął powietrze, ale klasnął już o pustą ścianę, bo Czarny, uniósłszy złożone ręce w górę, skoczył do przodu. Skobel wyleciał ze ściany i z brzękiem łańcuchów upadł na kamienie, a cios zadany z całej mocy żelaznymi bransoletami, spadł na dyniasty czerep, który pękł od tego uderzenia, pryskając krwią i mózgiem. Opasłe ciało zwaliło się raptownie i nieruchomo legło na ziemi.

Czarny schylił się i wyszarpnął z zaciśniętych palców dozorcy pęk kluczy. Po krótkim wyborze znalazł właściwy i po chwili zrzucił z rąk bransolety. Wyciągnął zabitemu swój nóż, zatknął go za pas i ująwszy w jedną rękę latarnię, w drugą porzucony kańczug, ruszył ku drzwiom. Za progiem przystanął, nasłuchując. Niski, o łukowatym sklepieniu korytarz wypełniała ciemność i cisza. Zza pobliskich żelaznych drzwi, prowadzących do kolejnych więziennych pomieszczeń, nie dochodziły żadne odgłosy. Przypomniał sobie mgliście drogę, którą go tu prowadzono, i teraz starał się odtworzyć ją w pamięci. Korytarz, na którym stał, prowadził wprawdzie do wyjścia, ale załamywał się gdzieś w pobliżu, a za tym załamaniem znajdowała się izba tortur, gdzie doprowadzono go na wstępne przesłuchanie. Naprzeciw dostrzegł wówczas uchylone drzwi, zapewne do wartowni więziennych strażników, gdyż stał tam stół i parę ław, a pod ścianą drewniany stojak na glewie. Przypomniał sobie, że właśnie za tymi uchylonymi drzwiami, nieco w głębi, biegły w górę kamienne stopnie; a więc tamtędy prowadziła droga do wolności. Ruszył w głąb korytarza. Latarnia rzucała mu pod nogi smugi chybotliwego światła. Szedł szybko, nasłuchując czujnie odgłosów, które mogły go dojść z zionącej przed nim ciemności. Wkrótce osiągnął załamanie korytarza. Nie zatrzymując się, skręcił za węgieł muru, gdyż i tak światło padające na parę kroków przed nim musiało już zdradzić jego nadejście. Tędy prowadzono go w noc pojmania. A oto zbliżają się owe drzwi wartowni, również i teraz nieco uchylone. Pada z nich na korytarz smuga światła. Zaczął teraz iść, stąpając ciężko, jak robił to nocny strażnik. Do drzwi pozostało jeszcze pięć kroków, cztery, trzy... Nie przyspieszając kroku, minął je i szedł dalej. Schody były coraz bliżej, światło już padało na pierwsze stopnie. Nagle zza uchylonych drzwi rozległo się wołanie: — Hej, Martin, gdzie idziesz?! Piwo nalane! Czarny, pokonując raptowny skurcz krtani, rzucił niskim, ochrypłym głosem nocnego strażnika: — Stul mordę! Zaraz wrócę!

Po tej odpowiedzi nastała uspokajająca cisza. Jeszcze chwila, i wstąpił na pierwsze stopnie, gasząc jednocześnie latarnię. Szedł teraz po omacku, sunąc dłonią po ścianie. Wreszcie wyczuł pod palcami zimno żelaznych drzwi, znalazł ich uchwyt i pociągnął ku sobie. Obecnie zachowanie ciszy stanowiło o powodzeniu ucieczki, przypomniał sobie bowiem w porę, że u drzwi prowadzących do lochów minęli wówczas strażnika. Z ulgą poczuł, jak drzwi się poddają. Ciągnął je wolno, z obawą, by nie skrzypnęły. Szczelina ukazująca rozgwieżdżone niebo stawała się coraz szersza, aż wreszcie Czarny ocenił, że zdoła się przez nią prześliznąć. Wysunął się ostrożnie na zewnątrz i po raz pierwszy od długiego czasu ujrzał nad głową niebo, po którym, w widmowym blasku księżyca, sunęły postrzępione płachty obłoków. Skulony, by nie wysunąć głowy poza kamienne obmurowanie, nasłuchiwał. Dopiero po pewnej chwili usłyszał miarowy odgłos stąpania, który stawał się coraz bliższy, potem na moment ścichł, wreszcie odezwał się znów, ale tym razem oddalając się. Wówczas Czarny w paru cichych susach przeskoczył resztę stopni i w półmroku dostrzegł plecy wartownika. Miał on przy sobie mieczyk, a w ręku glewię, której ostrze połyskiwało w księżycowym świetle. Rozejrzał się dookoła. Z lewa ciągnął się masyw obronnych murów, w prawo szła w górę ściana wieży, a pod nią, nieco dalej, majaczył pas krzaków. Wzdłuż murów biegła wąska uliczka, ginąc pomiędzy jakimiś budynkami. W chwili kiedy strażnik zawracał, Czarny skrył się za obmurowanie schodów. Teraz musiał polegać tylko na słuchu. Kroki znów zaczęły się zbliżać. Wreszcie były tuż i Czarnemu wydawało się, że noga wartownika zaraz potrąci jego głowę. Ale stąpanie nagle ucichło i znów, jak uprzednio, zaczęło się oddalać. Zatknął kańczug za pas i jednym susem wyskoczył na zewnątrz. Plecy i pierś knechta krył półpancerz, a głowę hełm, toteż uderzenie noża padło na otwarte miejsce pomiędzy dolnym krańcem hełmu a obrzeżem pancerza. Ugodzony jęknął głucho i zwalił się na ziemię, wypuszczając z rąk glewię. Czarny chwycił ją, i, nie tracąc czasu, skoczył w cień padający z murów, gdzie nie docierało światło księżyca.

Biegł szybko, wypatrując schodów wiodących na hurdycję widoczną na szczycie. Dotarł do jakiejś baszty i przystanął, odpoczywając chwilę po szybkim biegu. Jednocześnie nasłuchiwał, czy nie dosłyszy krzyków pogoni lub kroków wartownika na pomoście hurdycji, panowała jednak cisza. Okrążył półkolisty brzuch baszty. Schody znalazł poza nią. Począł cicho wspinać się nimi ku pomostowi. Straży na murach w czasie pokoju zbyt gęsto nie rozstawiano, miał więc szansę wydostania się niezauważony na zewnątrz. Pod dachem krużganka panowała zupełna ciemność. Szedł nim jakiś czas, po czym dach się skończył i Czarny wyszedł na otwartą koronę muru. Wychylił się poza blankę. Księżyc ukazał się właśnie, mógł więc dojrzeć pod sobą płaszczyznę ściany biegnącą w mroczną przepaść, u dna której opadała piaszczysta skarpa, a pod nią sunący z wolna, miejscami skrzący się, ciemny nurt rzeki. Kucnął pod blanką, chroniąc się w jej cieniu i wyjąwszy nóż, naciął u dołu drzewca glewii głębokie wgłębienie. Opasał to nacięcie końcem kańczugowego rzemienia, mocno zaciskając węzeł. Kiedy się z tym uporał, odszukał w krenelażu otwór mahikuły i opuścił weń najpierw kańczug, potem glewię. Pod ostrzem miała ona dwa zagięte ku dołowi wąsy, które oparł o skraj otworu, w samym narożniku. Kiedy zakończył te przygotowania, przeżegnał się i, położywszy na brzuchu, opuścił się do otworu. Potem, zsuwając się wolno, objął nogami drzewce glewii i kolejno obniżając chwyty dłoni, rozpoczął ostrożną wędrówkę w mroczną przepaść pod sobą. Wydostał się spod krenelaża i dotarł do rzemienia kańczuga. Ten wprawdzie ślizgał mu się w ręku, raniąc dłonie, wkrótce jednak osiągnął grubą rękojeść i mógł teraz uchwycić ją mocno. Bujając się z lekka na boki, spojrzał w dół. Piaszczysta skarpa przybliżyła się znacznie. Czarny odbił się lekko od muru i puścił rękojeść. Poleciał w dół, potem jechał po zboczu skarpy, starając się nogami hamować pęd. Wodny nurt szybko przybliżał się ku niemu, ostatecznie jednak udało mu się zatrzymać na brzegu rzeki. Wstał i, otrzepawszy ubranie, spojrzał w górę. Mury wydawały mu się stąd niezmiernie wysokie, niemal sięgające obłoków. Ich czarny masyw zwisał nad jego głową milczący i groźny. Tuż przy wodzie biegła wąska ścieżka. Ruszył nią, nie dbając już, czy zostanie dostrzeżony z murów. Zresztą księżyc przykryły znów chmury i

ciemność zgęstniała. Ale ścieżka po chwili urwała się i skarpa opadała stromo wprost do rzeki. Czarny zacisnął więc mocniej pas, wszedł do wody i obróciwszy się na plecy, pozwolił, by bystry nurt niósł go na sobie. Woda była cieplejsza, niż przypuszczał. W CZAS ROZPOCZĘCIA SIANOKOSÓW dwór królewski przybył do Obornik. Był to tym razem orszak wyjątkowo liczny, bo król Władysław wezwał wszystkich znaczniejszych dostojników państwa na zjazd do Łęczycy. Stawili się więc jako pierwsi przede wszystkim panowie wielkopolscy, bo ci mieli najbliżej; reszta oczekiwała pana na miejscu. Ale i ci, którzy już byli przy królewskim boku, stanowili wraz z dworem poczet godny wielkiego monarchy, przybyły bowiem z nimi ich hufce przyboczne, służba i wozy taborowe. A więc poza Radą królewską, która towarzyszyła królowi od początku podróży, przybyli: arcybiskup gnieźnieński, Mikołaj z Kurowa biskup poznański, Wojciech Jastrzębiec, starosta wielkopolski, Tomasz z Węgleszyna, wojewoda poznański, Sędziwój z Ostroroga, kasztel Mościc ze Straczewa, Maciej z Łabiszyna, Wincenty z Granowa, wojewoda łęczycki, Jan z Borka Ligęza, który wyjechał panu naprzeciw, znamienity rycerz Jan z Brzozogłów i wielu innych. Zwołał ku sobie król najgodniejszych przedstawicieli kraju, jako że należało podjąć decyzję dużej wagi: Czy Polska stanie w obronie Litwy, jeśli uderzy na nią Zakon rozsierdzony oderwaniem Żmudzi? Opowiedzenie się bowiem za udzieleniem pomocy oznaczało wojnę z Zakonem. I to tym razem wojnę, która zniszczyłaby nie tę czy inną ziemię, ale byłaby zmaganiem śmiertelnym — życie ma być wam lub nam. Król wiedział z dawna, że rozprawa taka jest nieunikniona i od lat cicho ku niej kroczył. Teraz jednak, kiedy nadeszła konieczność powzięcia ostatecznej decyzji, należało odwołać się, jeśli nie do całego narodu, to przynajmniej do jego najznamienitszych przedstawicieli. Wiedział król, że naród jest za wojną, dość mając zbójeckiego sąsiada, ale sąsiad ten miał swoich stronników, i to nawet przy królewskim boku. Toteż po poufnych naradach z podkanclerzym postanowiono zwołać na połowę lipca zjazd, wzywając wielmożów z całego kraju, a zwłaszcza Wielkopolski, bo tam wszyscy byli za wojną. W ten sposób spodziewał się wicekanclerz zdusić

opozycję i utrącić zakonnych popleczników, których głosy stracą wagę wobec przytłaczającej większości. Zamek obornicki, tkwiący w widłach Wełny i Warty, w miejscu, które od wieków stanowiło punkt obronny przed najazdem plemion pomorskich, z powodu szczupłości miejsca pomieścił tylko najbliższych królewskiej osobie dworzan i co znaczniejszych dygnitarzy, zwłaszcza duchownego stanu. Ponadto imć Grochowski, wicemarszałek dworu, musiał zatroszczyć się o kwaterę również i dla poselstwa zakonnego, które przysłało gońca z zapytaniem, gdzie zostaną przyjęci przez jego królewską mość dla przedłożenia swojej sprawy. Poselstwo zostało skierowane do Obornik, należało więc zabezpieczyć dlań kwaterę, i to niepoślednią, gdyż kanclerz osobiście upomniał marszałka, by okazał troskę w tym względzie. Pozostali więc musieli korzystać bądź z kleci i chat przyzamkowej osady, bądź rozbijać namioty na nadrzecznych łąkach. Powstało stąd nieomal całe miasteczko, pełne ruchu i gwaru. Pod wieczór dnia dziewiętnastego czerwca straże otrąbiły zbliżenie się znacznego oddziału. Rozpoznano zakonne płaszcze, toteż z zamku wyjechał zaraz hufiec przyboczny króla pod wodzą jego siostrzeńca, księcia Siemaszki, i ustawił się po obu stronach drogi wiodącej ku opuszczonemu mostowi. Rycerze byli w pełnym rynsztunku paradnym: przy hełmach powiewały na wietrze barwne pióra, a z ramion spływały po zbrojach sobolowe futra. Barwne proporce furkotały przy wzniesionych kopiach. Wolą bowiem króla było należyte uczczenie zakonnych panów, jako że pozory zgody należało zachować możliwie jak najdłużej. W tumanie kurzu, połyskując z dala polerowanymi blachami zbroi, ukazał się idący rysią zbrojny oddział. Kiedy zbliżył się do szeregów królewskiego hufca, ustawionych po obu stronach drogi, jeźdźcy ściągnęli wodze i poczet wjechał już stępa w szpaler utworzony z dwóch rzędów końskich łbów. Na przodzie jechał trębacz, tuż za nim dwaj chorągiewni ze znakami ziemi toruńskiej i starogardzkiej, gdyż posłami byli: wielki szafarz Zakonu, Albrecht von Schwarcburg, nominalny komtur Torunia, i Wilhelm von Nippen, rzeczywisty komtur Starogardu. Okryci zbrojami, w białych zakonnych płaszczach z czarnymi krzyżami, jechali na czele przybocznego oddziału składającego się z samych zakonnych

rycerzy i ich giermków, resztę bowiem orszaku wraz z taborami skierowano od razu na poślednie kwatery. Obaj zakonni wielmoże, jadąc wolno szpalerem, mierzyli wzrokiem twarze rycerzy widoczne pod uniesionymi przyłbicami. Ci jednak, nieruchomi zupełnie, patrzyli wprost przed siebie, nic więc z ich spojrzeń posłowie nie zdołali odczytać. Szpaler kończył się przy zwodzonym moście. Dudnienie kopyt po balach zagłuszył dźwięczny głos trąby zakonnego trębacza. Z sambora zabrzmiała odpowiedź kilku rogów. Chorągwie i kopie rycerskiego orszaku pochyliły się, kiedy oddział począł pogrążać się w ciemność pod uniesioną bronią. Przyjęcie posłów odbyło się następnego dnia, i to dopiero po południu, gdyż i polscy, i zakonni rycerze spali długo po wieczerzy, która przeciągnęła się przy kuflach do późna w noc. Minęła na prawieniu sobie grzeczności, opowiadaniu przygód wojennych i miłosnych, żartach i przypowieściach, im bardziej sprośnych, tym bardziej wartych gromkiego śmiechu. Nie poruszano jednego tylko tematu — powodu poselstwa, dobry bowiem obyczaj nakazywał zachowywać w tym względzie milczenie. Była to pora krotochwili i zabawy, o sprawach poważnych mówić się będzie we właściwym czasie. Zresztą dzięki wiadomościom otrzymanym z zakonnego państwa, król wiedział, w jakiej sprawie poselstwo przybyło. Zebrani następnego dnia w zamkowej sali dygnitarze przerwali rozmowy prowadzone w małych grupach i obrócili twarze ku drzwiom, gdy stanął w nich dworzanin, oznajmiając przybycie miłościwego pana. Jakoż wszedł wkrótce szybkim krokiem, kierując się ku krzesłu przykrytemu szkarłatnym aksamitem, stojącemu na prowizorycznym wzniesieniu. Jak zwykle ubrany był w szary sukienny kaftan bez ozdób. Siadł i typowym dla siebie ruchem przesunął palcami po włosach, zaczesując je za uszy, po czym obiegł zebranych na sali kilku szybkimi spojrzeniami. Stojący obok królewskiego krzesła wicekanclerz skinął dłonią ku straży przy drzwiach wiodących do bocznej komnaty. Kiedy zostały rozwarte na całą szerokość, na progu ukazał się herold, obwieszczając donośnym głosem posłów i wyliczając ich wszystkie tytuły, po czym usunął się na bok, dając drogę marszałkowi królewskiego dworu. Ten, z wysoką laską w ręku, znakiem sprawowanej godności, wprowadził obu posłów.

Tłum dworzan, rozbity dotąd na małe grupy, rozwarł się samorzutnie, tworząc przejście, którym postępowali zakonni wysłannicy. Ubrani byli ciemno i bez ozdób, ale obcisłe spodnie i kubraki o suto pofałdowanych rękawach były uszyte z najprzedniejszego flandryjskiego sukna. Jedynie pasy, przy których ze względu na osobę królewską nie było broni, błyszczały złotymi klamrami i rzędami drogich kamieni. Wielkie, krągłe oblicze Schwarcburga okalała ruda broda. Niższy wzrostem von Nippen szedł pół kroku za nim. Kiedy stanęli przed wzniesieniem, kanclerz wystąpił do przodu, by przywitać posłów w monarszym imieniu. Obznajmieni w aktualnym układzie stosunków z zakonnym państwem, nastawili uszu, ciekawi, w jakim języku przemówi. Istniał bowiem i w tym względzie spór. Zakon wszystkie swoje pisma sporządzał w języku niemieckim, mimo że Korona proponowała używanie łaciny jako niewymagającej tłumaczenia, które groziło zagubieniem lub wypaczeniem subtelnych zawiłości dyplomatycznego języka. Zakon jednak uparcie ignorował te propozycje, i to raczej przez butę niż z powodu nieznajomości łaciny. W obecnej sytuacji kanclerz miał więc do wyboru bądź łacinę, jeśli już z góry pragnął zaakcentować nieustępliwość, bądź niemiecki, jeśliby chciał okazać względy i pojednawczość. Trzecia możliwość — użycia języka polskiego — nie była, i to raczej przez obie strony, brana pod uwagę. Kanclerz przemówił po niemiecku, na co niektórzy ściągnęli brwi, a po sali przeszedł szmer. — Witajcie, wasza wielmożność wielki szafarzu, i wy, starogardzki komturze. Jak zawsze chętnie gościmy zakonnych posłów, bo dowód to dla nas, że wy, tak jak i my, dążycie do dobrosąsiedzkiego współżycia i w porozumieniu, a nie w orężu szukacie sposobu na usuwanie sporów. Toteż radzi was przyjmujemy, wdzięczni za trud podjętej podróży... — Kanclerz na chwilę zawiesił głos, po czym zakończył: — Przedłóżcie teraz miłościwemu panu waszą sprawę. Von Schwarcburg rozwinął trzymany w ręku rulon papieru, opatrzony wielką pieczęcią zwisającą na kolorowych wstążkach, i rozpoczął czytanie. Od czasu do czasu zacinał się, niektóre słowa powtarzał, bo w rzeczywistości, nie umiejąc czytać, musiał treść pisma mówić z pamięci. Z wolna jednak w ciszy panującej na sali głos jego zaczął brzmieć coraz donośniej i pewniej:

— „...brat Wasz, wielki kniaź Litwy, Aleksander, Ziemię Żmudzką wieczystym prawem i jawnymi pismy przez siebie mistrzowi i Zakonowi nadaną i zapisaną, co do której wszelkiego zrzekł się prawa, niesprawiedliwie odebrał z wielką Zakonu krzywdą i zniewagą...”5 Znów szmer głosów niby podmuch wiatru przeszedł po sali. Poseł zamilkł, a kiedy nastała cisza, ciągnął rzecz dalej. W ślad za nim tłumacz powtarzał po polsku kolejne zdania. Wreszcie poseł zakończył przemówienie: — „...zatem mistrz i Zakon żądają od króla, aby oświadczył, czyli ma zamiar brata swego, Aleksandra, księcia litewskiego, wspierać w jego sprawie, a to, iżby mistrz i Zakon, wiedząc Jego zamiar, wcześniej mógł pomyśleć o sobie...” Von Schwarcburg skończył i zwinąwszy pismo, wręczył je kanclerzowi. Wszyscy oczekiwali teraz na odpowiedź królewską. Władysław pochylił się do przodu i przez chwilę patrzył, milcząc, na obu posłów. Jego spojrzenie przebiegało szybko z twarzy na twarz, wreszcie król wyprostował się i rzucił porywczo: — Powiedz swojemu mistrzowi, aby żądania posyłał do zakonnych wasali! Dotychczas nie nauczyliście się przystojnego języka! — Czy słowa te mają starczyć za całą odpowiedź? — zapytał z ironicznym uśmiechem von Nippen. — Powinny starczyć — odparł ostro król, po czym jednak ciągnął dalej, już spokojniej: — Ale mimo waszej buty i zaznawanych zniewag, nie zapominając o chrześcijańskiej pokorze, a zachowując wciąż pragnienie, by utrzymać zgodę i pokój między nami, i tę sprawę rozpatrzę sprawiedliwie, z całą ku wam życzliwością. Powtórz te moje słowa mistrzowi, niech wie, że zwady z nim nie chcę. Ale zbyt poważna to sprawa, by można dać odpowiedź już teraz. W lipcu naznaczyłem zjazd w Łęczycy. Tam rzecz z moją Radą i koronnymi dostojnikami rozpatrzę i rozważę, po czym wyślę do was poselstwo, które odpowiedź doręczy. Z kolei odpowiedział von Schwarcburg głosem zdradzającym rozdrażnienie: — Przybyliśmy tu, miłościwy panie, przekonani, że tym razem rzecz swoją przedłożywszy, uzyskamy waszą odpowiedź bez zwłoki i warunków, 5

—

Tekst autentyczny.

jak zwykliście dotąd to czynić. Tymczasem widzimy, że i teraz nie inaczej robicie. Jeśli zatem tak rzecz się ma, ożywieni szczerym pragnieniem, by pokój między nami zachować, prosimy was, miłościwy panie, o pozwolenie, abyśmy w waszej przytomności mogli spytać waszą Radę, czy nie zechce już teraz udzielić odpowiedzi? Tym razem sala zaszumiała gwarem, z którego tu i ówdzie wybijały się pełne gniewu okrzyki. Król uniósł rękę, uciszając zebranych, po czym rzekł spokojnie: — Zezwalam. Możecie pytać. Von Schwarcburg zwrócił się ku grupie wielmożów otaczających wzniesienie i przemówił donośnie: — Panowie szlachta, rycerze i pachołkowie! Prosimy was, jako tych, którzy Boga, honor i chrześcijaństwo mają w sercu, abyście chcieli ubłagać waszego łaskawego króla, iżby on nie wspierał zdrady Żmudzinów, którą oni uczynili przeciw Zakonowi i chrześcijaństwu, i to bez wypowiedzenia wojny, bez wiedzy Zakonu! Obyście mu doradzali, aby nie pomagał zdrajcom, a w razie gdyby go kto chciał inaczej w rzeczy poinformować, to powstrzymajcie go swą doradą od zamiarów, jak to wam wszystkim zawierzamy, a wreszcie odmówcie im pomocy, która by zmierzała ku zgubie całego chrześcijaństwa! Poseł zamilkł, wodząc oczyma po twarzach słuchających go w ciszy dworzan. Ciszę tę przerwał głos marszałka koronnego, Zbigniewa z Brzezia: — Czy na tę tu przemowę waszą pragnęlibyście od razu otrzymać odpowiedź? — Ależ tak! — Zatem w imieniu Rady królewskiej odpowiadamy wam, iż będziemy doradzać naszemu panu i królowi to, co jemu na pożytek wychodzić będzie. Von Schwarcburg zmarszczył brwi i rzucił porywczo: — Daj Boże, abyście mu tak doradzali, aby rady wasze pożytek i korzyść przyniosły! Po czym, zwracając się znów do króla, przemówił: — Wielki mistrz i Zakon gotowi byli z Królestwem Polskim stałej przyjaźni sojusze wiernie zachować, niegdyś między Kazimierzem, królem polskim, a mistrzem i Zakonem zawarte. Ale gdy nie chcecie odstąpić brata swego Aleksandra, księcia litewskiego, i w niesłusznej sprawie pomoc mu swoją przyrzekacie — bo tak wasze odpowiedzi musimy rozumieć — nie

mają przeto panowie polscy za złe mieć mistrzowi i Zakonowi, jeśli za doznane ciężkie krzywdy wojnę Litwie wypowiedzą... — Wasza wola! — odpowiedział Jagiełło, spojrzawszy spod brwi na posłów. — Ja atoli powtarzam, co z kolei powtórzycie wielkiemu mistrzowi, że odpowiedź na to jego poselstwo nadeślę po łęczyckim zjeździe. Domawiając tych słów, król uderzył dłońmi w poręcze fotela i wstał na znak, że posłuchanie jest skończone. Poprzedzany przez dwóch pachołków, zszedł z podwyższenia i skierował się ku swoim komnatom. Schwarcburg i Nippen spojrzeli na siebie, nie maskując złości. Podszedł do nich Jaśko z Tarnowa z wyciągniętą dłonią i uśmiechem na twarzy. — Widzę, żeście niezadowoleni z odpowiedzi miłościwego pana. Sprawa jednak nie tak pilna, by na kolanie ją rozważać. — Dla was może i niepilna! — mruknął von Nippen — bo grabieżcę chroniąc, wolicie zwłóczyć! Jaśko zmarszczył brwi. — Czy nie za ostre słowa, panie pośle? — Gracie na zwłokę — wtrącił Schwarcburg — naruszając porozumienie. Ale upominacie jednocześnie, że używamy ostrych słów! — Myślę, że nie bez słuszności! No, ale zostawmy te sprawy! Zaraz ustawią tu stoły i zasiądziemy do dzbanów. Przyznaję, żem mocno głodny! Von Schwarcburg pokręcił głową. — Wybaczcie, wasza miłość, ale pilno nam w drogę, przeto zaproszenia nie przyjmiemy... Istotnie poselstwo, do końca zachowując wrogą postawę, jeszcze tego samego dnia opuściło Oborniki. STARY PRUS WYCIĄGNĄŁ RĘKĘ i odsunął psa, który usiłował wpakować mu łeb pod ramię. Gest ten nie przerwał toku słów. Mówił wolno, bo przyuczona niemiecka mowa nie pozwalała na swobodne wyrażanie myśli, a brak zębów powodował, że słowa nie zawsze brzmiały wyraźnie. Toteż Rudy musiał słuchać uważnie, by braki uzupełniać domysłem i nie tracić wątku, bo stary mówił o rzeczach ciekawych. Siedzieli na przyzbie klety. Tu, po przybyciu wraz z chłopcem do Barcian, wskazany przez Czarnego człowiek dał im schronienie. Miejsce było ustronne, otoczone zewsząd sadami, a sitowie pobliskiego stawu szumiało nieomal o kilka kroków od nich.

— ...i tak to szło... Naród co i raz powstawał, chwytając za broń, ale płaciliśmy krwią za złudę. Suto płaciliśmy, bo szeroko rozlewała się po ziemiach Pomezanii, Natangi, Warmii, Nadrawy, Sambii... W potokach jej nurzać się mogłeś... I co z tego? Słyszysz mnie przecież, jak w obcej mowie do ciebie mówię? We własnym kraju obcy jest nam srogim i złym panem... Odwrócili się od nas bogowie, precz odeszli, nowemu dając miejsce... — Nowe niezłe, aby własne — wtrącił Rudy, spoglądając ku koronie drzew, nad którymi zachód rozpalił czerwoną łunę. — Długo dziś chłopca nie ma. Musieli go na zamku zatrzymać... — Przyjdzie — mruknął stary i ciągnął dalej, zajęty własnymi myślami: — Tak... odeszli... Nie ma już potężnego Perkuna, kapryśnego Kurcho. Zniknęli w chmurach Patolla i Natrimp... — W chmurach? — zdziwił się Jaksa. — Widzieli to wszyscy... Wszyscy, którzy zostali żywi po ostatniej bitwie ostatniego powstania. Wicher porwał się nad pobojowiskiem rak, że drzewa giął ku ziemi... Tuman piasku począł wirować i szedł w górę wyżej i wyżej, aż ujrzeli, jak obleka się w postać najpierw Patolli, a potem Natrimpa. Rosły one i rosły, aż głowami chmur dosięgnęły i zniknęły w nich, a kurz i piasek poniósł wiatr hen, dalej na kraj... I nie ma już naszych bogów, a my, co jeszcze zostaliśmy, żyjemy w niewoli. Srogi musiał być ich gniew, że taki nam przeznaczyli los... Mimo to my, starzy, modlimy się jeszcze do nich, bo młódź już nowym i hołduje... — Modlicie się jeszcze do starych bogów...? Stary milczał przez chwilę, potem rzucił ściszając głos: — A jak... I świątynie jeszcze się nam tu i tam zachowały. Po lasach albo i... — stary urwał i uważnie rozejrzał się dookoła. — Zresztą mogę ci powiedzieć, bo wiem, że mnie nie zdradzisz. Mamy i tu, pod miastem... Tyle że nie w lesie, a pod ziemią, pod dawnym naszym grodem, z tamtej strony stawu za kanałem... Po wierzchu tylko wzgórze zostało porośnięte chaszczami... — Do kogo odprawiacie modły? — Kurcha czcimy, bo to bóg łaskawości i urodzaju. Ludzkim dostatkiem rządzi... — A świątynię ma poczesną? Z ołtarzem? —Jaksa na dobre zainteresował się tematem.

— Pewnie, że ma, tylko dojść do niej trudno. Nie obznajmiony zabłądzi i wyjścia nie znajdzie. A podziemne korytarze prowadzą od niej aż do samej puszczy. Tamtędy uciekali wojownicy, kiedy grodu utrzymać nie mogli. — Ciekawe rzeczy mówicie. Słyszałem o takich miejscach, ale nigdy nie zdarzyło się widzieć samemu. — Którejś nocy, jak pojedziemy przy łuczywie raki łowić, to ci je pokażę, jeśli przysięgniesz milczeć. — Przysięgnę... — Jaksa chciał jeszcze coś powiedzieć, ale w tej chwili rozległ się szybki tupot bosych nóg i na ścieżce wiodącej ku klęcie ukazał się biegnący chłopak. — Jest i Tomek! — rzucił z ulgą Rudy. Chłopak zatrzymał się przed nim, dysząc szybko. Chciał coś mówić, ale nie mógł złapać tchu. — Rycerz wychodził z zamku z panem Benkiem! — wydyszał wreszcie. — Wiem, gdzie byli! Tam musiał schować naszą panią! Rudy chwycił go za rękę. — Wiesz?! Będziesz mógł wskazać? Tomek skinął głową. — Będę! Dom za palisadą, na Przyzamczu, z tamtej strony zamku... — Pójdziemy tam jutro, bo teraz robi się już ciemno. Zuch jesteś, mały! Mów, jak było! — Dostrzegłem ich, jak szli przez zamkowy podwórzec, więc ruszyłem za nimi. Pomyślałem sobie, że ani chybi tym razem mi się poszczęści. I poszczęściło się! — Pewności jednak nie masz, że tam właśnie... — A po co wieczorem by tam szli?! Na Przyzamczu szynków nie ma! I tylko we dwóch, z panem Benkiem? — Jużem raz ci mówił, że nie ma pana Benka! — fuknął na chłopca Rudy. — Giermek Jawnuta. Zapamiętaj to sobie! Urwał i zastanawiał się chwilę. — Więc razem szli... Niech ją zatem Bóg ma w swojej opiece, a nam nie wolno zwlekać. Długie rozważania, godziny samotnych rozmyślań poprzedzają ważne, zasadnicze decyzje władcy. Ale skoro już decyzję poweźmie, dla jej

wykonania musi mieć pomoc innych, którzy myśl przewodnią nie tylko należycie pojmą, ale i rozwiną. Toteż król Władysław niejedną godzinę niejednej nocy spędził na naradach z najbliższymi sercu dworzanami, o których miał przeświadczenie, że zaufania nie zdradzą. Dużo bowiem było spraw, które należało rozstrzygnąć, skoro zdecydowano się już na tę zasadniczą, że rozprawa z Zakonem jest konieczna. Ustalono więc wytyczne dla politycznych posunięć: utrzymania jak najdłużej Zakonu w nieświadomości co do własnych zamierzeń przez okazywanie ugodowości i pokojowych gestów; stworzenia sytuacji, która zmusi przeciwnika, by pierwszy rozpoczął działania wojenne, a wreszcie rozwinięcia akcji dyplomatycznej na Zachodzie, przeciwdziałającej antypolskiej propagandzie Zakonu. Wysłane więc zostały poselstwa na tamtejsze dwory z pismami i darami dla władców. Prócz tych pism, skarżących się na gwałty, zaborczość i oszukańcze postępowanie rycerzy–mnichów, podkanclerzy opracowywał specjalne jednobrzmiące orędzie dla uświadamiania tamtejszej społeczności, by w ten sposób przeciwdziałać ochotniczemu napływowi rycerstwa zawsze żądnego przygód, którymi mamili Krzyżacy, obwieszczając, że chodzi tylko o wyprawę przeciw pogaństwu. Innym problemem, już z zakresu polityki wewnętrznej, była sprawa pokonania oporów królewskiej Rady, w większości przeciwnej ryzyku generalnej rozprawy. Niektórzy z jej członków, wyraźnie przychylni Zakonowi, otwarcie głosili celowość utrzymania przyjacielskich stosunków nawet kosztem ustępstw, zwłaszcza w stosunku do obcej im Litwy. Ludzie ci nie widzieli jednak albo dostrzec nie chcieli panującej w całym kraju żądzy zduszenia wroga. Po latach krzyżackich gwałtów, grabieży, obłudnych obietnic i niedotrzymywanych porozumień stan rycerski — bo on właściwie tylko się liczył — gorzał nienawiścią ku przeniewierczemu sąsiadowi. Przodowali w tej nienawiści Wielkopolanie, gdyż ich ziemie były najbardziej narażone na krzyżackie napaści. Ale nie tylko ich kapłani wygłaszali po kościołach przemowy wzywające do rozprawy z wrogiem, rozbudzając poczucie narodowej wspólnoty. Głośne w kraju stały się kazania w Nowym Sączu Jana z Pragi, a w Beszowie Łukasza z Wielkiego Kamienia.

Król doskonale zdawał sobie sprawę z tych nastrojów, z tego wyjątkowego ogólnego zrywu i nie miał wątpliwości, że zdoła go przeciwstawić i wykorzystać przeciw własnej Radzie. Jednak rozumiał również, że nastroje ogółu są jak fale — mają swe szczyty. Wykorzystać je należy w chwili największego natężenia, a przeoczenie tego momentu byłoby błędem. Ale i poza Radą miał w Polsce Zakon swoich stronników i przyjaciół. W stosunku do tych, których potrzebował lub spodziewał się, że może potrzebować, umiał być przyjacielski i szczodry. Nie odmawiał pomocy i pożyczek, obdarowywał nieraz wręcz bogato, a o pożyczonych sumach zdawał się nie pamiętać. Byli też i ludzie bojaźliwych serc, którzy, znając potęgę północnego sąsiada, bali się z nim rozprawy, przedkładając trwanie w tym, co jest, bez ponoszenia ryzyka usuwania zła. Biorąc jednak pod uwagę pragnienie olbrzymiej większości narodu, postanowiono na jednej z narad ostateczną decyzję oprzeć nie na królewskiej woli, lecz na głosie tych, którym przypadnie stawać z orężem. Ustalono przy tym, by wypowiedź rycerstwa nie dotyczyła bezpośrednio zagadnienia pokoju czy wojny, lecz rozstrzygnęła jedynie, czy Korona ma popierać Litwę w jej rozprawie z Zakonem czy nie. Było jednak zrozumiałe, że opowiedzenie się za poparciem Litwy oznaczało objęcie wojną własnego kraju. Istniejący właśnie konflikt Zakonu z Litwą o Żmudź pozwalał na wysunięcie tego zagadnienia. Gdyby zaś zatarg z Zakonem powstał z tego powodu, gwarantowałoby to Polsce, że Litwa nie pozostanie na uboczu. Żmudź bowiem była obiektem cennym tak dla Zakonu, jak i dla Litwy. Dla Zakonu stanowiła pomost łączący go z rycerzami inflanckimi, którzy jako potencjalnie słabsi popadliby w zależność od Malborka. Dla Litwy zaś była sprawą prestiżu dynastycznego i wojennym zagrożeniem przez całkowite okrążenie z północy. Po udanym powstaniu żmudzkim Zakon, nie mogąc pogodzić się ze stratą tej ziemi, rozpoczął gorączkowe przygotowania wojenne i ożywioną akcję dyplomatyczną. Głównym celem tej akcji było uzyskanie wsparcia Zygmunta Luksemburczyka i ściągnięcie do siebie zachodniego rycerstwa. Poza tym należało upewnić się, co w powstałej sytuacji uczyni Polska?

Powrót poselstwa z Obornik bez wyraźnej odpowiedzi był niepokojący, toteż Zakon przyspieszył przygotowania, biorąc już pod uwagę możliwość rozprawy z połączonymi siłami polsko–litewskimi, a nawet i wojskami zaciężnymi, co potwierdzały wieści dochodzące z Czech, i Moraw i Śląska. Otrzymano bowiem informację o pojawieniu się tam Jagiełłowych wysłanników werbujących zaciężne roty. Werbunek objął te kraje wyjątkowo szerokim zasięgiem, bo wysłannicy działali sprawnie i byli dobrze zaopatrzeni. Jednocześnie stało się wiadome zakonnej kapitule, że Płock został ustanowiony jako główny magazyn zaopatrzenia wojennego. Szło tam krypami zboże, w beczkach solone mięso, pasza dla koni, oblężnicze machiny, działa, proch i pociski do nich, gromadzono wozy taborowe, namioty i inny wojenny sprzęt. Zamki zaś ziemi dobrzyńskiej, jak Bobrowniki, Dobrzyń, Rypin i Lipno, otrzymywały transporty z zaopatrzeniem. Wzmacniano w nich mury, powiększano załogi. Przygotowania do wojny szły więc po obu stronach, bo wielki mistrz lustrował zamki, a rada zakonna obradowała nieomal co dzień. Z Malborka też biegły zarówno zarządzenia wewnętrzne, jak i pisma na Zachód. Wielki kniaź sposobił się do wojny nie mniej gorliwie niż władca Polski. Może nawet bardziej gorączkowo i pośpiesznie, bo liczyć się musiał, że lada dzień ruszy nań odwetowa nawała krzyżacka. Jemu bowiem przypadło w udziale — jeśli użyć można takiego porównania — kopnięcie bestii, która, rozjuszona, teraz zrywała się do skoku, by rzucić się na śmiałka. Granica z Prusami została ściśle zamknięta; w obawie zdrady nie dopuszczano stamtąd nikogo. Do Grodna skierował kniaź dwa tysiące wojów z poleceniem, by uderzali w kierunku na Istenburg, gdyby doszło do wojny. U jednego brzegu Biebrzy stał oddział trzech tysięcy wojowników, a Moniwid z czterema tysiącami przywarował na drugim. Resztę wojsk Witold skoncentrował pod Kownem, oczekując odwetowej rajzy. Ponadto wzmacniał wielki kniaź pośpiesznie grody i ścigał z podległych mu nawet najodleglejszych ziem wojska na wyznaczone miejsca koncentracji. Szły tam wozy z żywnością, bronią, wojennym przysposobieniem. Mimo podziału czynności pomiędzy podległych książąt i zaufanych wodzów czasu stawało coraz mniej i to on właśnie czas stawał się coraz groźniejszym przeciwnikiem; ogrom zadań, by zasób sił i środków skupić,

uporządkować i należycie zorganizować, począł nie mieścić się w przewidywanych terminach. Zaczęły więc iść do Jagiełły pisma z żądaniami zwłoki i prośbami, by sprawy możliwie opóźniał. Wszelka zwłoka była jednak dla króla niebezpieczna. Rozumiał, że nie wolno mu odsuwać ostatecznej rozgrywki, bo raz wkroczywszy na drogę konfliktu, błędem byłoby teraz cały rozpęd hamować. Rozbudzony zapał musiał znaleźć ujście, jeśli nie miał wygasnąć. Sytuacji, w której Zakon pierwszy byłby gotów chwycić za broń, nie da się tak łatwo powtórzyć. Kłopoty Zygmunta, czającego się za plecami, mogą się rychło skończyć, nie wolno też dopuścić, by własna opozycja miała czas na skonsolidowanie się i zorganizowanie przeciwakcji. Toteż król upominał i prosił brata, by nie osłabiał tempa przygotowań. Niech już raczej wyjdzie w pole choćby z częścią sił, niżby miał odsuwać czas gotowości. Tłumaczył, że i on sam ma podobne troski, ale nawet myśli do siebie nie dopuszcza, by wojnę odwlec, nawet jeśli w zupełności nie będzie do niej gotowy. Taka sytuacja może oczywiście przynieść nieprzyjacielowi początkowe sukcesy, co mieć będzie dobrą stronę, że jeszcze bardziej rozpali gniew i zawziętość rycerstwa, ale jakkolwiek by było, konfliktu łagodzić nie zamierza, żywiąc w Bogu nadzieję, że zarówno on sam, jak i miły mu brat i sprzymierzeniec na czas walnej rozprawy zdołają stanąć na czele wszystkich sił. Poza przygotowaniami wojennymi wielki książę miał i inne troski. Główną był Świdrygiełło, z którym aczkolwiek pogodził się, to jednak nadal nie darzył go ufnością. Tę specjalną nieufność Witolda powodowały wiadomości z zakonnego państwa o tajnych naradach w Malborku nad wykorzystaniem osoby Świdrygiełły w obecnym konflikcie z Litwą. Ponoć ustalono już z nim główne punkty porozumienia. Ze strony Zakonu pomoc w uzyskaniu władzy na Litwie, a w razie niepowodzenia azyl w dowolnie przez księcia wybranym zamku lub mieście zakonnym — ze strony księcia uroczyste zrzeczenie się Żmudzi po wsze czasy i zobowiązanie, że nie zawrze z nikim umów, tak teraz, jak i w przyszłości, bez zgody Zakonu. Wiadomo było również wielkiemu księciu, że jego stryjeczny udał się obecnie do Ordy. Celu tej podróży nietrudno się było domyślić, tu jednak

istniało mniejsze niebezpieczeństwo, gdyż chanowi zbyt zależało na dobrych stosunkach z potężnym kniaziem. Mimo to polecił Witold Mikołajowi Małdrzykowi, polskiemu rycerzowi, a swemu ulubionemu dworzaninowi, którego rozum i spryt wysoko cenił, udać się z tajnym poselstwem do Kipczaku, by chan, wysyłając obiecane posiłki, dostarczył wraz z nimi na Litwę niebezpiecznego intryganta. Należało jednak maskować swą czujność. Toteż w okresach, kiedy Świdrygiełło przebywał na wileńskim dworze, wielki kniaź traktował go z dobroduszną rubasznością, w czasie wieczornych biesiad sadzał przy sobie, często przepijając do niego i, jako istotnie dobrego znawcę wojennego rzemiosła, zapraszał na narady, jeśli te nie były tajne. Dla podkreślenia zaś swej łaskawości zgodził się wypuścić z wileńskich lochów jego stronników, pod warunkiem, by w oczekującej kraj rozprawie z Zakonem udowodnili swoją skruchę gotowością wiernej służby z bronią w ręku. Ponieważ jednak marszałek Rumbold, jak i horodniczy Minigajło bawili akurat w tym czasie na Żmudzi, nikt nie przypomniał kniaziowi, że z owego aktu łaski należy wyłączyć Jawnutę z Niemierzy. Stało się więc, że wydostał się on z wileńskich lochów. Drugim zaś fatalnym dla pewnych spraw i ludzi wydarzeniem było wybranie go przez tajnych doradców Świdrygiełły na wysłańca do Malborka po glejt dla kniazia, by ten mógł bezpiecznie przejechać przez zakonne ziemie w celu podpisania układu. Dlatego pewnego letniego przedświtu, kiedy jeszcze szarość pierwszego brzasku dopiero srebrzyła mgły, rzeczywisty Jawnuta z Niemierzy zagłębił się w puszczę. Stuk kołatki pierwszy usłyszał Paul, który pracował w ogrodzie. Wyprostował się i spojrzał przez ramię ku palisadzie. — Co za diabeł tam się dobija? — mruknął niezadowolony, że musi odrywać się od roboty, ale ruszył ku furcie, człapiąc drewnianymi chodakami. Nie był to jednak diabeł, lecz wędrowny mnich, odziany w lichą, wytartą opończę, której kaptur mimo upału naciągnął na głowę. W smagłej, niemal brązowej twarzy świeciły oczy nienaturalnym blaskiem, tym mocniejszym, że podkreślonym głębokimi cieniami. Cienie te nadawały jego spojrzeniu groźny i niesamowity wyraz.

Kiedy furta się otworzyła, przybysz zamiast słów powitania gwałtownym ruchem wyciągnął przed siebie rękę, dotykając chudym i brudnym palcem piersi Paula. Ten, zaskoczony, cofnął się o krok. Jednocześnie padło nieoczekiwane pytanie: — Jesteś chrześcijaninem? — Palec nadal naciskał na pierś, zmuszając gospodarza do cofania się. Mnich postępował za nim. — Ależ oczywiście... — wyjąkał Paul. — Oczywiście, że jestem... — Zatem chwalisz imię Pana naszego, Jezusa Chrystusa?! Ton przybysza nadal był napastliwy i władczy. — Chwalę go, ojcze! Szczerze go chwalę! — wykrzyknął Paul, nie mogąc ochłonąć z zaskoczenia. — A więc zamknij furtę — polecił nakazująco mnich — i udziel gościny wędrownemu biedakowi, który Mu służy! Paul bez słowa wykonał polecenie. — Jestem zdrożony i chciałbym chwilę odetchnąć — wyjaśnił już spokojniej przybysz. — W ten sposób ja, boży sługa, wytchnę dla dalszej służby Panu, a ty, grzeszniku, możesz uzyskać nieco bożej łaski za udzielenie mi przytułku! — Ależ tak, czcigodny ojcze. Proszę... Miska strawy znajdzie się również. — Paul ruszył ku domowi, gdzie w drzwiach ukazała się kobieta. — Mario, czcigodny ojciec pragnie nieco wytchnąć. Daj mu i posiłek. Mnich stanął przed kobietą i bez słowa wpatrywał się w jej twarz. Przez chwilę mierzyli się wzrokiem, wreszcie kobieta pierwsza opuściła oczy, a lekki rumieniec ukazał się na jej policzkach. Mnich odezwał się cicho: — Duszy twojej grozi niebezpieczeństwo. Bacz, by chciwość nie zamknęła ci wrót raju... — Nie... nie wiem, o czym mówicie? — wyjąkała kobieta ze zmieszaniem. Obserwujący tę scenę Paul obrzucił ją zdziwionym spojrzeniem. Nie zdarzyło mu się widzieć, by ta kobieta nie potrafiła znaleźć odpowiedzi. — Zło dojrzałem w twych oczach, siostro, strzeż się szatana! — Mnich pogroził jej palcem. Pani Stein odstąpiła na bok i, kryjąc zakłopotanie, zrobiła zapraszający gest ręką.

— Wejdźcie, ojcze, i odetchnijcie. Pozwólcie też, że podam skromny posiłek. Czym chata bogata... — Chętnie wytchnę, bom po to do was przyszedł. — Mnich przestąpił próg. — Z daleka bowiem idę i daleka jeszcze droga przede mną, ale za poczęstunek dziękuję. Najwyżej kubek wody i kromkę chleba, nic więcej. Weszli do sieni. Kobieta poszła przodem, wskazując drogę do izby, której przeznaczenie wskazywał wielki piec z okapem. Zakrzątnęła się przy palenisku, a jej mąż podsunął gościowi zydel. — Może pozwolicie nieco barszczu, ojcze? Na mięsie gotowany, sił wam doda! — zapraszała pani Stein, odwracając się ku gościowi. — Daj, o co prosiłem, i nie kuś grzesznego człeka zbytkiem jadła! — upomniał ją mnich karcącym tonem. Toteż bez słowa już przystawiła bochen do obfitej piersi, ukroiła wielką pajdę, położyła ją na kubku i podała świątobliwemu mężowi. Ten skinął w podzięce głową, odbierając kubek, po czym uniósł rękę, by przeżegnać posiłek. Dłoń rozpoczęła kreślić znak krzyża, ale nie dokończyła ruchu, raptem nieruchomiejąc w powietrzu. — W imię Boga Jedynego! — wykrzyknął mnich, zrywając się na nogi. — Ręka mi zaciążyła! Nie sposób przeżegnać tego chleba! Gospodarze z przerażeniem spojrzeli na mnicha. Paul wsparł o stół latające ze strachu ręce, jego żona otworzyła usta i stała bez ruchu. — Ojcze! O czym mówicie?! — wyjąkała wreszcie. — Szatan jest w tym domu! Znaku krzyża świętego nie dał uczynić! — Mnich rzucał słowa coraz szybciej i głośniej. — On tu jest, czuję go! Egzorcystat daje mi moc rozeznania! Coście uczynili takiego, biedni grzesznicy, że wszedł pod wasz dach? Bo on tu jest, czuję jego smród! — Ojcze, nie może to być! My przecież... — kobieta zająknęła się, nie wiedząc, co dalej powiedzieć. — Rzekłem ci, niewiasto, że posiadam utwierdzony drugimi święceniami dar rozpoznawania szatana! Ale myślę, że jeszcze nie jesteście straceni, skoro Bóg miłosierny tu właśnie skierował moje kroki! Wiedział w swej łaskawości, co czyni! Poszukajcie zatem w sumieniach waszych, czym przywabiliście tu siłę nieczystą! Teraz mnich niemal krzyczał:

— Ukorzcie serca przed Panem! Błagajcie Go o przebaczenie, błagajcie, aby wzmógł udzieloną mi moc, abym wygnał stąd precz śmierdzącego gada! — O Boże, bądź nam łaskaw! — Paul gruchnął na kolana i wzniósł ku górze złożone ręce. — Ratuj nas, świątobliwy mężu, nie zostawiaj na jego pastwę, skoro masz moc ku temu! — Złóżcie zatem ręce na krzyż, obróćcie oblicza na zachód i wydechajcie go z siebie, kiedy rozpocznę modły! Będę z nim walczył w imię Boże i wierzę, że go pokonam i wygnam! Mnich sam również obrócił się na zachód, najpierw splunął parę razy, po czym zaczął wydechiwać z siebie gwałtownie powietrze, by po chwili rozpocząć egzorcyzmowanie. — ...Egzorcyzmuję cię, domu, jako rzeczy stworzonej przez Boga, w imię Boga Wszechmogącego, w imię miłości Jezusa Chrystusa i w imię potęgi Ducha Świętego! Przerwał i obrócił się do gospodarzy: — Prowadźcie mnie do innych komnat! Oboje poderwali się z miejsca, opanowani strachem, i ruszyli ku drzwiom. Znaleźli się wszyscy w sieni, gdzie mnich zatrzymał się, znów spluwając na zachód i czyniąc wydechy. — ...Egzorcyzmuję cię przez Boga żywego, przez Boga Świętego, który cię stworzył, który rozkazał, abym poświęcił ten dom dla ludzi wierzących... — ciągnął. Z sieni szły w górę schody. Mnich, nie zważając na gospodarzy, począł wstępować na stopnie. Przejęci i oszołomieni, ruszyli za nim. Kiedy znaleźli się w małej sionce, z której były tylko jedne drzwi z tkwiącym w nich kluczem, mnich obrócił się i rzucił nakazująco: — Otwórzcie! Oboje zawahali się na moment, co widząc, mnich wykrzyknął: — Otwierajcie w imię Boga Wszechmogącego! Otwierajcie, gdyż szatański smród bije stamtąd! Otwierajcie albo porwie was nieczysty i ciśnie w ogniste czeluści! Paul, już nieprzytomny ze strachu, rzucił się, by wypełnić rozkaz, jego żona, oparta o ścianę, dyszała szybko, nie mogąc wymówić słowa. Chciała oponować, nie dopuścić intruza do kryjówki kobiety, której miała strzec, ale owładnął nią paniczny strach przed konsekwencjami oporu. Wierzyła święcie,

że w tej izbie, za tymi drzwiami istotnie, tak jak mówił mnich, było gniazdo szatana, ale co stanie się z tamtą kobietą? A jeśli ją porwie ze sobą demon, którego świątobliwy mnich stąd wyżenie? Co wówczas powiedzą srogiemu rycerzowi? Jak wytłumaczą brak jego lubej? Tymczasem mnich wymawiał dalsze zaklęcia: — ...Egzorcyzmuję cię, abyś stał w imię Trójcy Przenajświętszej przeciwko nieprzyjacielowi... Drzwi otworzyły się i mnich przerwał na chwilę, przekraczając próg z wyciągniętym przed siebie ramieniem, kreśląc bez przerwy znak krzyża. Izba była nieduża. W rogu stało szerokie łoże, pod zaciągniętym błoną oknem stół, a przy nim zydel. Obok stołu, z ręką wspartą o jego blat, mnich ujrzał stojącą młodą kobietę. Miała smukłą, zgrabną figurę, ściągłą, piękną twarz i dwoje wielkich ciemnych oczu. Dojrzał w nich wyraz nieco dziecinnego zdziwienia. Dalsze słowa egzorcyzmów, które miał już wypowiedzieć, zamarły mu na ustach. W milczeniu wpatrywał się w ciemną przepaść tych oczu i tak stali dłuższą chwilę naprzeciw siebie. Wreszcie mnich jak gdyby się ocknął, gdyż lekki uśmiech ukazał się na jego ustach, po czym Zyta ujrzała ze zdumieniem, jak jedno jego oko mruga ku niej porozumiewawczo. Jednocześnie rozległ się grzmiący głos. — Coś za jedna, nieszczęsna, która przebywasz w samym gnieździe zła?! Czy to ciebie szatan obrał za swe narzędzie? Jeśli tak, módl się ze mną, by Wszechmogący wzmógł me siły, abym go zdołał wygnać! Módl się, siostro, módl się wraz ze mną! Wytchnął parokrotnie powietrze i wznowił egzorcyzmowanie: — ...A więc prosimy Cię, Panie Boże, abyś ten dom i tych ludzi uświęcił przez ten akt konsekracji mojej, abyś przez błogosławieństwo pobłogosławił, aby się stał spokojnym przybytkiem i spokój dał ludziom... Urwał i obrócił się ku gospodarzom stojącym przy drzwiach. — Czuję opór w modlitwie. Zły duch opiera się mocno... Co to za niewiasta? — To... to nasza krewna... — wyjąkała Steinowa, uciekając na bok oczami. Mnich postąpił ku niej o krok.

— Krewna mówisz? To po to walczę z szatanem, usiłując precz go wygnać, abyś ty go kłamstwem podtrzymywała w uporze? To krewną na klucz zamykasz? Azali niespełna ona rozumu, że to czynisz?! — Nie, ojcze! Nie! O, ja nieszczęsna! — Kobieta załamała ręce, wybuchając płaczem. —Już nie wiem, co mam rzec! — Tedy nic lepiej nie mów, abyś znów nie zaczęła kłamać! Bo tu jest właśnie główna siedziba szatana! Zanim nie wyspowiadam tej niewiasty, na nic wszelkie wysiłki, aby go odegnać! Inaczej nie zdołam wyzwolić was od złego! Usuńcie się zatem stąd i pozostańcie za drzwiami, aż was przywołam! Mnich już na tyle opanował wolę i umysły gospodarzy, stumaniwszy strachem, że bez sprzeciwu wykonali polecenie. Posłusznie wysunęli się do sionki, wymieniając szeptem uwagi. Nie mieli żadnych wątpliwości co do wykrycia obecności złego ducha w ich domu. Zbyt silna była ogólna wiara w świat demonów, diabłów, czarownic i wszelkich innych niewidzialnych a nieczystych sił czyhających na ludzi. Dla nich problem polegał na tym, co należało teraz uczynić, by nie narazić się z jednej strony na dalsze działania piekielnych mocy, z drugiej na gniew zakonnego wielmoży, gdyby nie okazali mu posłuszeństwa. Tymczasem mnich, zamknąwszy za nimi drzwi, szybkimi kroki zbliżył się do branki, przykładając palce do ust. Ta cofnęła się o krok pod wpływem zdumienia. Po raz drugi przybysz zachował się w sposób nielicujący z jego osobą. Zdumienie kobiety wzmogło się, kiedy schylił się ku niej, szepcząc: — Nie bój się. Przybyłem, aby cię uwolnić. Nie zdradź się, żem ci to rzekł! — Ktoś ty? Czy Benko cię przysłał? — zapytała równie szeptem. W tym momencie mnich uznał, że zbyt długo trwa w izbie cisza, więc nie odpowiadając, wykrzyknął: — Na kolana, nieszczęsna! Obudź w sercu skruchę, błagaj Wszechmogącego o łaskę i wybaczenie! I otwórz swe serce przed Jego nędznym sługą, aby dopomógł ci je uzyskać! Potem znów szepnął: — Benka się strzeż! Postanowił cię ubić. — Benko? Mnie? W oczach kobiety ukazał się taki wyraz bólu, że Rudemu ścisnęło się serce.

— Musiałem ci to powiedzieć, abyś się strzegła. On już wie, gdzie przebywasz. — A ty kto jesteś? — Przyjaciel Berta. Brat twój mnie tu przysłał, abym cię uwolnił. Zyta chwyciła rękę zakonnego mnicha w obie dłonie i uniosła do ust. — Dzięki tobie i jemu... więc nie ostawicie mnie na poniewierkę? Rudy, skonfundowany, wyszarpnął rękę i znów odezwał się głośno: — Mów, siostro, mów dalej i całą prawdę, bo nie ja, a Bóg cię słucha! Jednocześnie wyciągnął z zanadrza zabezpieczony pochwą nóż i podał go Zycie. — Masz — szepnął — ale lepiej go nie używaj, chyba w ostateczności. Czekaj na dalsze wieści ode mnie. — Kiedy po mnie przybędziesz? — Tego nie mogę rzec. Teraz będę czynił przygotowania do ucieczki. Przyjdę znów, i to zapewne nocą, jak wszystko będzie gotowe. — Nie wiem, jak mam ci dziękować... Niech ci to Bóg wynagrodzi. Och, że też Benko tak postanowił!... Cóżem ja winna? — Po policzkach spłynęły jej łzy, znacząc ślad połyskliwymi ścieżkami. Rudy zaczął znów wykrzykiwać, aby dopomóc kobiecie do opanowania się. — Pamiętaj zatem, że niezmierzone jest miłosierdzie Boga! Wyszarpnie cię On z grzechu i przywróci do swej łaski, jeśli szczerą okażesz skruchę! Skierował się ku drzwiom i otworzył je szeroko. Oboje gospodarze przystąpili ku niemu, ale minął ich bez słowa i począł zstępować ze schodów z zasępionym wyrazem twarzy. Dopiero kiedy znaleźli się znów w kuchennej izbie, obrócił się ku nim i, wsunąwszy dłonie w szerokie rękawy, patrzył na nich bez słowa. — I co teraz, czcigodny ojcze? Wszystko zapewne już wiecie? — rzuciła z troską pani Stein. — Wiem — oświadczył krótko mnich. — Wygnałem szatana z waszego domu, ale wróci on niechybnie, jeśli będziecie trwać w grzechu! — Co zatem mamy czynić? — wtrącił bezradnie Paul. — Grozicie nam szatanem, ale i rycerski gniew mało co gorszy... Patrz, dokądśmy zaszli przez twoją chciwość — zwrócił się z wyrzutem do żony. — Przestań biadolić! Radź teraz, co zrobić! — fuknęła na niego kobieta.

— Dobrze ci mówić! Możny to rycerz i okrutny, jeśli uczynimy coś nie po jego myśli, nie ujrzymy już światłości dnia. Wy zaś, ojcze, grozicie wiecznym potępieniem... Ot, jaka nasza dola! — Rozważcie w waszych sercach, jakie zło gorsze. Być może Bóg was zechce oświecić... — A wy, czcigodny ojcze? Nie widzicie dla nas ratunku? — z nadzieją i prośbą w głosie pytał Paul. Mnich ściągnął brwi, po czym przyłożył dłonie do twarzy i trwał tak przez pewien czas. Milczeli, by najmniejszym szmerem nie przeszkodzić swemu wybawcy. W izbie zapanowała cisza. Wreszcie mnich opuścił dłonie i przesunął po nich spojrzeniem — Spostrzegłem nieco światła w mrokach waszej doli — mruknął cicho. — Mówcie, czcigodny ojcze! Uczynimy, jako rzekniecie!! — Trzeba usunąć stąd tę niewiastę. Najlepiej, żeby sama uciekła... Małżonkowie spojrzeli na siebie porozumiewawczo. — Ale jak to uczynić? — rzekła cicho kobieta. — Jeśli to zrobi, my pójdziemy do lochu. — Niech to wygląda, żeście ulegli przemocy. Wtedy ów rycerz nie będzie mógł szukać na was zemsty. — Kto tego dokona? — wtrącił Paul. — Do tego trzeba zaufanego człeka. — Tak, to prawda... — zafrasował się mnich. — Musicie znaleźć takiego. — A gdzie ta niewiasta pójdzie? Przecież złapią ją od razu, a wtedy wszystko może się wydać. — Paul pokręcił głową. — Macie rację, znaleźliście się w trudnym położeniu, ale to wasza wina! — rzucił strofująco mnich. — Nie mogę jednak zostawić was bez pomocy, bo sam niewart byłbym miana chrześcijanina! Mam jeszcze szmat drogi przed sobą, ale będę wracał za kilka dni, to do was wstąpię. Przez ten czas postaram się całą rzecz spokojnie rozważyć. A jakby ów rycerz chciał w tym czasie swym chuciom upust dawać, powiedzcie, że owa niewiasta ciężko zaniemogła. Najlepiej od razu niech legnie w łożu. Paul przypadł do nóg mnicha. — Jak mamy wam dziękować, czcigodny ojcze, że nie ostawiacie nas w biedzie! Przybywajcie jak najprędzej!

— Robię, co mi przykazuje sumienie i obowiązek zakonny, dziękować więc nie potrzebujecie. A dla waszego bezpieczeństwa radzę zamilczeć, żem tu był, A teraz ostańcie z Bogiem! Nie zważając na podziękowania gospodarzy, świątobliwy mnich skierował się do wyjścia. Kiedy zaś wrócił do swojej klety, mył przede wszystkim długo twarz, aby usunąć z niej ślady wywaru z cebuli i cienie zrobione w oczodołach nadpalonym drzewem. Potem położył się w trawie i podłożywszy ręce pod głowę, zastanawiał się, co robić dalej. W pamięci miał obraz dwojga ciemnych oczu wpatrzonych w niego najpierw z wyrazem zdziwienia, potem z bólem i nadzieją. NA ŚWIĘTEGO ALEKSEGO, czyli w dniu siedemnastym lipca 1409 roku, zebrani w Łęczycy prałaci i wielmoże podjęli znaczną większością głosów uchwałę zasadniczej wagi dla dalszego rozwoju zdarzeń. Ogłoszono bowiem wolę Korony, by Litwy w jej sporze z Zakonem nie opuszczać, a w razie krzyżackiej napaści udzielić wszelkiej możliwej pomocy w zakresie, jaki miłościwy pan uzna za potrzebny i wskazany. Wolę tę miało zakomunikować wielkiemu mistrzowi poselstwo, które natychmiast udało się do Malborka. Skład tego poselstwa król Władysław ustalił przezornie, by mieć pewność, że wypełni ono swoje zadanie zgodnie z jego intencjami. Wyjechali więc: arcybiskup gnieźnieński, Mikołaj z Kurowa, wojewoda sandomierski, Mikołaj z Michałowa i kasztelan kaliski, Janusz z Tuliszkowa. Odpowiedź królewską ustalono po drobiazgowych naradach. Chodziło bowiem o to, by brzmiała ona pokojowo, nie doprowadzając do natychmiastowej akcji wojennej, która w obecnej chwili zastałaby kraj jeszcze do tego w pełni nieprzygotowany. Proponował zatem król, by spór o Żmudź przekazać sądowi polubownemu, który by sprawę pomiędzy trzema stronami — Polską, Litwą i Zakonem — rozpatrzył i rozstrzygnął. Do chwili zaś ogłoszenia wyroku strony zobowiązałyby się nie wszczynać przeciwko sobie kroków wojennych: Zakon nie ruszy na Żmudź, a wielki kniaź wycofa stamtąd swoich ludzi i wojska. Brzmiała więc ta propozycja istotnie pokojowo, ale tylko w zewnętrznej swej formie. W istocie zaś groziła wojną w razie napaści na Żmudź bądź Litwę.

Redagując tę odpowiedź, wicekanclerz nie miał wątpliwości, że Zakon zrozumie i inny ukryty między wierszami jej sens. MNIEJ WIĘCEJ W TYM SAMYM czasie Jawnuta z Niemierzy przedzierał się przez puszczę, uparcie zdążając na zachód. Noce spędzał przy maskowanych ogniach, by nie zdradzić swojej obecności, pożywiając się głównie wieczorami ustrzelonym za dnia ptakiem, którego potem, oblepiwszy gliną, piekł w żarze, bądź — jeśli nie zdołał nic upolować — kawałkiem chleba z serem lub słoniną z zapasów przytroczonych mu w Wilnie do sakiew przy siodle. W ten sposób pewnego dnia dotarł do Niemna. Zatrzymał się i patrzył na szeroko rozlaną rzekę. Na drugim brzegu ciągnął się ciemną wstęgą bór, taki sam, jaki miał za plecami. Nad roztoczem wód z krzykiem krążyło ptactwo. Tu i ówdzie ze skrzącej się w słońcu powierzchni nurtu wynurzały się rozległe, piaszczyste łachy. Teraz należało szukać brodu. Schylił się w siodle, zerwał z pobliskiego krzaka gałązkę i począł obrywać z niej liście. Postanowił ruszyć w lewo, jeśli wypadnie liczba nieparzysta, a w prawo — jeśli parzysta. Jednak dopiero po pięciu dniach, i to dzięki pomocy rybaków zamieszkałych w małej osadzie nad rzeką, klucząc od łachy do łachy, dostał się na przeciwległy brzeg. W OSTATNICH TYGODNIACH, czyli od czasu kiedy Sonnenberg przebywał w orszaku wielkiego mistrza, przesyłki zawierające ucięte skoki zajęcze przestały się pojawiać. Początkowo były powodem bezsilnej wściekłości rycerza, z czasem zaczął je kwitować tylko ironicznym skrzywieniem ust. W każdym razie, mimo energicznych usiłowań, ani razu nie udało mu się złapać tajemniczych posłańców. Obaj też z giermkiem stosunkowo prędko domyślili się, co owe przesyłki miały oznaczać. — Grozi, że mu nie ucieknę — mruknął Sonnenberg przy jednej z takich okazji. — Ale myślę, że to ja jego będę ścigał... — To samo znaczenie i mnie przyszło do głowy — zgodził się giermek. — I tak samo myślę jako i wy, że pierwsi go dopadniecie. — A wtedy pogadamy sobie! — zaśmiał się rycerz i więcej już o tej sprawie nie mówili, aż do wieczora na malborskim zamku, kiedy po wieczerzy Sonnenberg wrócił do swojej izby. Giermek, który jadał przy

innym stole, już wcześniej zakończył swój posiłek i oczekiwał na pana, by usłużyć mu przy rozbieraniu. Wprawdzie rozbieranie to polegało na rozpięciu pasa i zrzuceniu kaftana, bo rycerze zakonni sypiali w spodniach i butach, ale Sonnenberg lubił w owych chwilach pogawędzić, żądał przeto obecności giermka. I tym razem nie śpieszył się z ułożeniem do snu. Rozpiąwszy pas i kaftan, rozparł się w fotelu i, wyciągnąwszy przed siebie nogi, sięgnął po dzban z piwem, o który, wbrew regulaminowi, co dzień starał mu się giermek. — Jutro będziemy mieli męczący dzień — mruknął, ziewnąwszy szeroko. — Przez to Władysławowe poselstwo? — Tak... I przykazuję ci, abyś nie odstępował mnie na krok. Być może, że ten człowiek wkręci się pomiędzy przyboczny orszak posłów. Wypatruj go dobrze, bo niepokoi mnie, że zaprzestał podrzucania tych swoich ostrzeżeń. — Początkowo złościliście się na nie, a teraz ich brak niepokoi waszą miłość? — Giermek pozwolił sobie na lekko kpiący ton. — Ano, tak to bywa... — Sonnenberg upił piwa i otarł brodę. — Czyżbyście mieli obawę, że ośmieli się uderzyć na was tu, w zamku? Nie bardzo w to wierzę — rzucił powątpiewająco Benko. — Kto może wiedzieć? Nienawiść może go pchnąć do takiego czynu, a mnie życia nie powróci to, że go inni rozsiekają mieczami. — A więc jutro wielki mistrz będzie przyjmował posłów? — Posłuchanie wyznaczone na południe. Ciekaw jestem, z czym przybyli. Nic nie zdołałem się dowiedzieć. Rycerze z orszaku niechętnie wdają się w rozmowę, ale i sami pewnie niewiele wiedzą. — Ponoć od Świdrygiełły przybyli znów gońce? Czyżby już wrócił! z Kipczaku? — Nie tyle wrócił, co go przywiedli. Teraz, kiedy rozstrzygnięcie się zbliża, gońce będą ganiać coraz częściej. Ciebie to bardziej ciekawi? — A pewnie, że bardziej. Co mi po Polakach... — Giermek wzruszył ramionami. Sonnenberg czknął na całą izbę. — Tfu! — mruknął. — Baranina była za tłusta, spać nie będę mógł.

— Już późno. Przed północnymi modłami wytchnijcie nieco — poradził giermek, by nie okazać ciekawości zbyt natarczywym trzymaniem się tematu, jednak Sonnenberg sam wrócił do niego. — Wojny tylko patrzeć... Coraz więcej rycerstwa z Zachodu przybywa. Ostatnich domowy komtur zakazał już na zamku lokować. Mają po gospodach na własny koszt czekać, aż w pole ruszą. Chorągiew z nich von Gersdorf już formuje. Schwarcburg z Obornik wrócił wesół, znali to, że wkrótce chwycimy za miecze, bo on bardziej nawet od samego wielkiego mistrza jest za wojną! Ponoć Jagiełło zwłóczy i kręci, ale my go znamy dobrze — wiemy, co to znaczy! Ze Świdrygiełłą musimy więc szybko sprawę załatwić, by Witoldowi nie brakło roboty we własnym domu. My zaś uderzymy na Polskę! A jak uderzymy — to koniec i z Polską, i z Jagiełłą! — Czy nie za lekko traktujecie przeciwnika? Widzi mi się, że wojna z Polską to nie z kożuchową Litwą sprawa. Mówię tak, bo chociaż« sam Litwin, ale zamykać oczy na prawdę to głupców zwyczaj... — Dzięki, żeś mnie tę prawdę wskazał, zwąc głupcem! — roześmiał się Sonnenberg. — Ale zapominasz o naszej sile! Nie ma równej w całej Europie! Nawet Zygmunt, gdyby zwołał całe swe rycerstwo, nie mógłby się z nami mierzyć! Ale on na tyle mądry, że przeciw nam nie wystąpi — z nami pójdzie... — To już uzgodnione? Sonnenberg przyłożył palec do ust. — O tym sza! W zaufaniu ci jednak powiem, że tak. Ugodę podpiszemy wkrótce. Kupiliśmy już książątka pomorskie, kupimy i jego. Więc od południa uderzy Zygmunt, na wschodzie Witold będzie musiał walczyć o własną skórę, a od północy uderzymy my! Przetoczymy się po Polsce niby żelazny walec i zmiażdżymy wszystko, co stanie nam na drodze! — Myślicie, że Zygmunt tym razem nie zawiedzie? Mówią o nim, że nie zdarzyło się jeszcze, by zdzierżył komu słowo. — Ostatnio otrzymał od nas czterdzieści tysięcy florenów, niby to dług za Marchię. Ale on wciąż potrzebuje pieniędzy i wie, że od nas je dostanie. Porozumienie gwarantuje mu trzysta tysięcy guldenów, a to nie fraszka! Prócz tej kwoty gotowi jesteśmy zapłacić za każdą wystawioną kopię dwadzieścia cztery guldeny, żądamy zaś co najmniej dziesięciu tysięcy kopii. Policz sobie

teraz, wiele to wyniesie! W zamian ma uderzyć na Polskę za naszą radą i zgodą, przyznając nam Litwę, Żmudź, Kujawy i ziemię dobrzyńską. — A resztę? — Resztę obejmie sam. — Plany tak wielkie, że we łbie człowiekowi się kręci... A co będzie, jeśli Świdrygiełło lub Zygmunt zawiodą? — Jużem ci mówił. Sama potęga Zakonu też wystarczy. Tamto to ułatwienie zadania, szybsze i mniej kosztowne niż własna krew. Dlaczego zresztą mieliby zawieść? Zygmunt łakomy na pieniądze, a poza tym przypadnie mu bez większego wysiłku i kosztów kraj ludny i bogaty. Ze Świdrygiełłą zaś ostatecznie rzecz załatwimy w Świeciu, dokąd ma wkrótce przybyć. Będzie rządził Litwą z naszego ramienia, i to... — Sonnenberg urwał, uśmiechnął się nie kończąc zdania i sięgnął po kufel. — Nie miej obaw — ciągnął, odstawiając go na stół. — Już rychło wrócisz do siebie! Może nawet razem ze Świdrygiełłą, jak tu przyjedzie, by ugodę podpisać. — A jeśli jego zabiegi wyjdą na jaw? I bez tego zresztą nie tak łatwo przyjdzie mu ujść spod Witoldowej opieki. — To dobra głowa i chytrości mu nie brak, da sobie radę. Zresztą jeńcem przecież nie jest. — Musi mieć sporo stronników, skoro się na to waży... — A sporo. Witoldowe rządy twarde i zbyt kniaziami pomiata. Żaden z nich nie jest pewny swego książęcego krzesła, bo coraz tego lub owego usuwa, inszego stanowiąc. Świdrygiełło zaś ma zapewnione po parcie kniaziów, bo obietnic im nie żałował. Przede wszystkim zaprzysiągł ustanowienie prawa dziedziczności do podległych włości i nienaruszalność ich granic. Już i tego starczy, by za nim stanęli. — Raduje się serce, gdy słucham takich wieści — westchnął giermek, przycinając knot świecy. — Możesz już nie przycinać — mruknął, ziewając Sonnenberg — pora spać! Niewyspani pójdziemy na modły, bo do północy niezbyt daleko. A jutro czeka nas ciężki dzień. Nazajutrz był dzień świętego Piotra przypadający na pierwszy sierpnia. Benko nie mógł przebywać u boku swego rycerza, tak jak on sobie tego życzył, gdyż ceremoniał przyjęcia poselstwa nie przewidywał obecności

giermków na sali letniego refektarza Średniego Zamku, gdzie odbywały się zwykle tego rodzaju uroczystości. Sam Sonnenberg został włączony w skład orszaku wielkiego mistrza, siłą więc rzeczy pozostawał w jego bezpośrednim sąsiedztwie, a to już zupełnie wykluczało trzymanie przy sobie giermka. Stał więc Benko wśród tłumu dworzan zakonnych, kapelanów, niektórych z półbraci i giermków, tak jak i on zgromadzonych w położonym obok refektarzu zimowym, i, nie mogąc widzieć, starał się przez rozwarte drzwi usłyszeć przebieg posłuchania. Znał już z widzenia starszyznę zakonną, a posłów obejrzał sobie rankiem na krużganku, kiedy udawali się na poranną mszę do kaplicy Świętego Bartłomieja: masywną postać gnieźnieńskiego arcybiskupa, o ostrym spojrzeniu ciemnych oczu i wielkim nosie; ściągłą, suchą twarz i zwyczajem zachodnim w klin przyciętą brodę Mikołaja z Michałowa oraz szerokie bary i wielki, łysy czerep Janusza z Tuliszkowa. Przez otwarte drzwi, w zupełnej ciszy, dochodził wyraźnie głos arcybiskupa Mikołaja. Niskim, nieco ochrypłym głosem przemawiał bez pośpiechu, jakby odmierzał słowa: — ... Przeto nie godzi się królowi w tej wojnie, którą Aleksandrowi, księciu i Litwie wydać zamierzacie, i w każdym innym razie tegoż księcia opuszczać, ale owszem, winien go wszelką siłą i pomocą wspomagać! Wstrzymajcie się zatem od wojny, a zezwólcie na wzajemne w określonym czasie i miejscu układy, mocą których król Polski, Władysław, przyrzeka uchylić i nagrodzić to wszystko, co z waszą krzywdą i niesprawiedliwie było zdziałane, i skłonić brata swego Aleksandra, wielkiego księcia litewskiego, jako podległego sobie i Królestwu Polskiemu, iżby uczynił, czego słuszność i wzajemny pokój wymaga. A dopóki ten spór nie zostanie załagodzony i rozstrzygnięty, żąda i prosi król, abyście na Żmudź nie napadali. Jeżeli na to Zakon się zgodzi, oświadczymy, że mamy upoważnienie do napisania w imieniu króla do wielkiego księcia, aby swych kasztelanów i urzędników odwołał ze Żmudzi i aby ich nadal nie brał w obronę. Arcybiskup zakończył i zapanowała tak zupełna cisza, że słyszeć by w niej można lot muchy. Wszyscy oczekiwali z napięciem na odpowiedź wielkiego mistrza, zdając sobie sprawę, że nadeszła przełomowa chwila, która zadecyduje o wojnie bądź pokoju.

Ten milczał dość długo, ważąc widać w myślach odpowiedź, wreszcie przemówił. Już sam ton, gniewny i drwiący zarazem, wskazywał, ku czemu zmierza. — Rad was widzę przed swoim obliczem, posłowie króla Władysława, pragnę bowiem, abyście zapewnili mnie jego imieniem, że przeszkód żadnych, skrytych ni jawnych czynić ani on, ani kniaź Aleksander nie będą, gdy rychło już uderzę na Żmudź, by swoich poddanych, a teraz buntowników, mieczem pokarać. Skoro to uczynicie, imieniem naszego Świętego Zakonu zapewnię was, że ani wy, Polacy, ani Litwa żadnej szkody ani napaści od nas nie zaznacie. Cichy szmer przeszedł po sali po tej wypowiedzi. Wielki mistrz przemówił, jakby w ogóle nie słyszał propozycji posłów, stawiając własne, zupełnie odmienne, warunki. Znów zabrał głos arcybiskup: — Przedkładając swoje propozycje, pominąłeś uwagą nasze słowa. Rad bym przede wszystkim usłyszeć na nie odpowiedź. Wielki mistrz już nie hamował swego gniewnego tonu. — Chcielibyście, bym godząc się na te podstępne warunki przyznał, że sprawa Żmudzi wymaga dopiero rozważania i rozstrzygnięcia? Że moje prawo karania żmudzkich buntowników jest wątpliwe? — Półkoliste sklepienia sali odbijały echem gwałtownie rzucane słowa. — Dopiero jakowyś sąd ma rozstrzygnąć, czy mam to prawo, a zatem i to, czym panem owej ziemi! Tego chcieliście?! Spodziewaliście się, że jako łatwowierne pacholę wdam się w jakoweś spory o swoje?! Tym spokojniejsza wydała się kolejna wypowiedź arcybiskupa, który przemówił, nie unosząc głosu: — To ty chcesz tak to zrozumieć. Król Władysław pragnie pokoju z Zakonem i dążąc do jego zachowania, taki proponuje sposób. — Dobrze — rozległy się z kolei słowa wielkiego mistrza — w sprawach moich, które mam z królem lub wielkim księciem, zawsze gotów jestem poddać się pod sąd rozjemczy, ale gdy Żmudzini należą do Zakonu, ani król, ani kniaź Witold do nich prawa nie mają! Nie powinno to ich obchodzić, czy Zakon zechce ukarać zdradę Żmudzinów, czy nie! Ja dłużej krzywdy nie ścierpię, lecz natychmiast z całą potęgą wyruszę na Żmudź i na tych, którzy tam zdradę wspierają!

Odpowiedź padła natychmiast, i to tonem zdradzającym, że arcybiskupa również ogarnął gniew: — Nie strasz, wielki mistrzu, wojną z Litwą! Jeśli ty bowiem uderzysz na Litwę, król nasz Prusy zbrojno nawiedzi! Nieprzyjaciół Litwy my za swoich będziem uważać wrogów! Oświadczenie było ważkie, toteż obecni znieruchomieli, by nie uronić ani słowa z odpowiedzi wielkiego mistrza. Jakoż odpowiedział prawie natychmiast, już niespodziewanie spokojnie, ale z kłującą ironią i mało ukrywanym zadowoleniem: — Dzięki ci, ojcze przenajwielebniejszy, że nie zataiłeś przede mną zamiarów twojego króla. Twoją mową objaśniony i upewniony, raczej tedy na głowę aniżeli na członki wymierzę cios. Wolę nawiedzić wojną ziemię osiadłą, miasta i włości aniżeli pustki i lasy. Tedy wojnę zamierzoną przeciw Litwie obrócę przeciw Polsce!6 Arcybiskup skinął głową. — Powtórzę twoje słowa, wielki mistrzu, memu panu. Wielki mistrz mówił teraz spokojnie, jak gdyby razem z tym oświadczeniem, równoznacznym z wypowiedzeniem wojny, pozbył się całego zasobu nagromadzonego gniewu i rozdrażnienia. — Zakon ustanowiony został na obronę chrześcijan od niewiernych. W tym celu pobudował zamki i miasta na Żmudzi. Czy wasz król zaręczy nam i upewni, że nie obawiając się Żmudzinów Zakon może wesprzeć i zaprowiantować zamki żmudzkie? Arcybiskup od razu zrozumiał ukryty sens tego zdania, toteż odpowiedział: — Na takie pytanie nie mamy w naszej instrukcji odpowiedzi. Wielki mistrz zwrócił się teraz zapewne do kogoś stojącego blisko, gdyż Benko ledwie usłyszał rzucone półgłosem słowa: — Podajcie mi, wasza wielebność, ich pismo kredencjalne. Rozległ się szelest rozwijanego rulonu, po czym znów zabrzmiał głos wielkiego mistrza, tym razem zupełnie wyraźnie: — Według tego pisma macie mi dać pewną i ostateczną odpowiedź. — Nad to, cośmy wam przedłożyli, niczego innego nie rozkazano nam mówić. 6

—

Wypowiedź posła i wielkiego mistrza autentyczna.

— Powiedzieliście aż za dużo — rzucił z przekąsem wielki mistrz. — Słyszeliście też moją odpowiedź. Pisemne wypowiedzenie wojny, jak każe dobry rycerski obyczaj, wyślę wam na dniach. Posłuchanie na tym zostaje zakończone. Słowa więc zamilkły, miał teraz przemówić oręż, gdyż wypowiedzenie wojny istotnie wyszło z Malborka dnia 6 sierpnia. PO DŁUGIEJ I UCIĄŻLIWEJ podróży, w piękny słoneczny dzień Jawnuta z Niemierzy dotarł wreszcie do celu. Wjechawszy na wzgórze, ujrzał na horyzoncie przymglone oddaleniem, ledwie co widoczne, zwaliste kontury budynków i wież malborskiego zamku. Z MURÓW OKALAJĄCYCH KOŚCIÓŁ Najświętszej Marii Panny i skupione wokół niego dwory członków kolegiaty dochodziły odgłosy nawołującej się straży. Tylko one zakłócały nocną ciszę komnaty. Po późnej wieczerzy król od razu udał się na spoczynek, zdrożony całodzienną jazdą. Za jego przykładem poszedł cały dwór. Jedynie wicekanclerz nie położył się, by jeszcze raz sprawdzić treść orędzia, które następnego dnia miało być wysłane na zachodnie dwory. Rozłożył na stole zwój i przebiegał wzrokiem rzędy pisma, mrucząc pod nosem treść: „Władysław, z Bożej łaski król Polski, Wielki Książę Litewski, pan dziedziczny Pomorza, Rusi itd. Sprawiedliwy Boże, Sędzio wszechwładny, który badasz skrytości serc ludzkich, Ciebie wzywam i błagam, abyś w tej skardze mojej na dolegające cierpienia nie dozwolił zbłądzić i przeciw prawdzie fałszywymi słowy bluźnić. Wiedzcie zatem i uważcie, a bierzcie to w uszy Wasze, wszyscy królowie i książęta, tak duchowni, jak i świeccy, dostojnicy, panowie szlachta, rycerze, społeczeństwo gmin miejskich itd., i wszyscy zgoła mieszkańcy ziemi, a świątobliwej katolickiej wiary prawni wyznawcy, iż w sprawach między nami a bracią Krzyżakami Pruskimi zachodzącymi żadnego dla nas ci Krzyżacy nie okazują względu i uczciwej chęci, przez co wszelką cierpliwość ducha pokoju i zgody, do której z zaleceniem Króla Najwyższego Jezusa Chrystusa byliśmy zobowiązani, w sercach naszych tłumią. Oni wbrew sojuszom, pod fałszywym pozorem przyjaźni, nas niewinnych kłamliwie i potwarczo przed niektórymi książętami i uczciwymi ludźmi oskarżają...”

Świeca, dotąd paląca się równym płomieniem, na chwilę przygasła uniósł więc głowę i ostrożnie oczyścił knot, po czym znów zabrał się do czytania. „...twierdząc, że pod rządami Witolda Aleksandra, księcia litewskiego, wiara katolicka przez ochrzczenie Litwy niewiele rozkrzewiła się i wzmogła, że nikt z naszego narodu przez nas do wiary chrześcijańskiej nie był nawrócony...” „...niechby, przeciwnie, o sobie powiedzieli, ile ta wiara zyskała w Prusiech, w krajach przez nich opanowanych od lat przeszło dwóchset. W porównaniu, co na Litwie zrobiono, za nic to można uważać...” Szept czytającego na moment ucichł w komnacie, ale za chwilę znów się wzmógł. „...żadnego z pogan Krzyżacy nie prowadzą szczerze do wiary katolickiej, jak to widać na Żmudzinach, których powinni już byli ochrzcić, a przecież w ciągu pięciu lat żadnego do wiary katolickiej nie nawrócili...” „To tylko ich życzenie, aby mogli kraje cudze jakimkolwiek bądź sposobem posiadać. Stąd zaiste wnosimy, że jeśli tak przewrotnie z innymi książętami, jak z nami postępować będą, trudno, aby się kto przy nich utrzymał”. „...ziemię dobrzyńską do Korony Polskiej należącą, a przez Krzyżaków opanowaną, za wielkie pieniądze wykupiliśmy. Lecz i to nie na wiele nam się przydało, gdyż w pokoju nie znaleźliśmy pokojności, wkrótce bowiem po zawarciu przymierza jeszcze większe niż wprzódy poczęli nam wyrządzać krzywdy...” Kanclerz odsunął od siebie zwój i zamyślił się. Sformułowanie nie wydało mu się szczęśliwe, zastanawiał się więc przez dłuższą chwilę, czy nie wnieść jeszcze jednej poprawki. Widać jednak zrezygnował i pogodził się z taką wersją, bo znów w ciszy komnaty rozległo się mruczenie: „Godzi się więc z naszej strony wnieść przeciw nim żałobę i wymienić, acz z goryczą serca, krzywdy od nich doznane, które tu osobnym pismem Waszej Światłości wypisujemy, prosząc, abyście oskarżeniom, jakie Krzyżacy przeciw nam i bratu naszemu Witoldowi zelżywie miotają, wiary nie dawali, fałszywie bowiem nas obwiniają, sami pełni przewrotności i występku. A jeśli żądać będą pomocy przeciw nam i bratu naszemu, księciu Witoldowi, nie dozwalajcie poddanym Waszym przechodzić do ich obozu.

Dan w Opatowie, w sam dzień św. Wawrzyńca męczennika (10 sierpnia) roku Pańskiego tysiąc czterysta dziewiątego”7. Skończył czytanie, zwinął rulon i westchnąwszy, odłożył go na bok. Potem wstał i cicho stąpając, by nie przeszkodzić spoczywającemu za ścianą prałatowi Danielowi, u którego stanął kwaterą, pogrążony w myślach, rozpoczął spacer po komnacie. TYM RAZEM TERENEM SPOTKANIA Czarnego z ojcem Erazmem nie był hulk przycumowany do portowego nadbrzeża. Po uciążliwej drodze, którą przebył po wydostaniu się rzeką z Torunia, najpierw pieszo, potem jako oryl na komiedze, Czarny dostał się do Gdańska. Tu wiedział już, jak ma sobie radzić, mimo że sakiewka pozostała w izbie zajmowanej u mistrza Alberta. Ale znak i hasło do człowieka, który był mu potrzebny, sprawiły, że otrzymał od razu pieniądze na najważniejsze wydatki. Mógł więc zaopatrzyć się przede wszystkim w odzież, bo tej, w której siedział w lochu, a potem przebył szmat drogi, nie chciałby odziać najgorszy włóczęga. Czekał teraz, nie pokazując się nigdzie, na odpowiedź od ojca Erazma, do którego poszła wiadomość o jego przybyciu. Nie wiedział, kto ją zaniósł ani dokąd, ale po czterech dniach oczekiwania nocny stróż, u którego miał schronienie, polecił mu iść za sobą. Szli długo, klucząc ulicami. Przewodnik od czasu do czasu rzucał w ciemność głośne wołanie, wzywając mieszkańców do gaszenia świateł i do spoczynku. Noc nie pozwalała na obserwowanie drogi, toteż Czarny wkrótce z tego zrezygnował. Wreszcie przy wylocie jakiegoś zaułka stróż zatrzymał się i, kiwając latarnią, cicho gwizdnął. Z zaułka wyłoniła się przygarbiona postać owinięta opończą z kapturem skrywającym twarz. — On cię doprowadzi na samo miejsce — szeptał stróż. — Później, gdy już będziesz wracał, czekaj za tym rogiem, aż ujrzysz moją latarnię. Tędy wiedzie mój obchód — wcześniej czy później przybędę. Czarny skinął bez słowa głową i ruszył za nowym przewodnikiem. Szli ciasnym zaułkiem, a po kilku zakrętach zatrzymali się przed ciemni ścianą jakiejś wielkiej, murowanej budowli. Przewodnik odezwał się po raz pierwszy: 7

—

Autentyczne (w skrócie).

— Uważaj na schody! Zejście było strome i prowadziło w głęboki wykop, kończący się okutymi żelazem drzwiami. Rozległ się szczęk przekręcanego klucza, gruba tafia drzwi uchyliła się cicho i Czarny poczuł stęchły zapach wilgoci. Tu ciemność była zupełna, niemal namacalna. Posłyszał, jak zamykają się za nim drzwi, a potem znów dłoń przewodnika dotknęła jego ramienia. Uszli kilkanaście kroków, kiedy dłoń kazała mu stanąć. Po chwili ujrzał przed sobą oświetloną szczelinę, która powiększała się w miarę rozwierania się drzwi. Paląca się latarnia stała za murem, na ziemi. W jej świetle Czarny dostrzegł podwójny rząd olbrzymich, drewnianych kadzi, w jakich przechowuje się wino. Tu powietrze było lepsze. Człowiek w opończy ujął latarnię i ruszył przejściem pomiędzy beczkami. Kiedy ich szereg skończył się, skręcili w bok i Czarny znów ujrzał drzwi. Spod ich dolnej krawędzi sączyło się światło. Przewodnik zapukał dwa razy, po chwili znów dwa razy, krótko i silnie, a kiedy rozległ się zgrzyt odsuwanego rygla, zawrócił, rzucając przez ramię: — Znajdziesz mnie koło wyjścia. Drzwi uchyliły się i Czarny ujrzał przed sobą ojca Erazma. Pomieszczenie, do którego wszedł, było małą izdebką bez okna. Drewniana prycza stała pod dłuższą ścianą, obok niej stół i dwa stołki. W bocznej ścianie Czarny dostrzegł drugie drzwi, wąskie i niskie, zatarasowane drągiem założonym na haki. — Rad jestem, że cię znów widzę. Przybywasz w samą porę! — odezwał się zakonnik. Czarny uśmiechnął się. — Mało brakowało do zupełnej rozłąki! — Siadaj i opowiedz, co się stało. Dostałem z Torunia wiadomość, że cię ujęto, ale nie wiem, kto to zrobił, ani nie znam przyczyny. Czarny opowiedział pokrótce swoje spostrzeżenia z pobytu u Alberta, potem historię ucieczki z lochu. — Hm... zbadam to jeszcze — mruknął brat Erazm, kiedy Czarny skończył. — Myślę, że to nie Albert, mimo że tchórz. Widzę, że nóż masz przy sobie. A co z pieniędzmi?

— Sakiewkę schowałem w izbie. Pewnie tam jeszcze leży. Było w niej dwadzieścia grzywien. Tu dostałem trochę grosza od Helmuta. Musiałem się przyodziać. — Wiem. Masz, weź to. — Brat Erazm sięgnął pod siennik i wyciągnął skórzany woreczek dość mocno wypełniony. — Będziesz teraz potrzebował nieco więcej, a na co, zaraz usłyszysz. Tamte pieniądze odzyskamy. Gdzie je schowałeś? — Za belką, co biegnie nad drzwiami. Brat Erazm w milczeniu skinął głową, po czym spojrzał spod łba na Czarnego. — Wiesz, gdzie ukryli tę dziewczynę? — W Tczewie, gdzieś w pobliżu zamku. — A więc i ty wpadłeś na trop. Tyle że siedzi ona w samym zamku w wieży bramnej, pod pieczą klucznika. — Wiem, że wysadzili ją przed zamkową bramą. Sanie i poczet wjechały do środka, a rycerz, co im przewodził, poszedł z dziewczyną dalej piechotą. — Aby reszta nie wiedziała, gdzie ona ma być ukryta. Zapewne po odjeździe oddziału nieco odczekał, a potem wprowadził brankę na zamek. Ukryli ją dobrze, bo dziewka została sprzedana Vogelwederowi za pięćset grzywien. — Aż za taką ogromną sumę?! — zdziwił się Czarny. — Kiedy ma zapłacić? — Wiem, że jest w Malborku, więc zapewne już zapłacił. Dużo czasu zatem nie masz. Helmut dostał polecenie, aby ci przygotować konia. Wyruszysz o brzasku. Do Tczewa wjedziesz wschodnią bramą, gdzie spytasz o strażnika Jana. On ci powie, czy Vogelweder przybył i w jakiej oberży się zatrzymał. Dalej działaj, jak uważasz za celowe, ale radzę, abyś się nie kusił o odebranie dziewczyny w mieście ani tym bardziej w zamku. Poczekaj, aż Peter znajdzie się poza murami. Myślę, że będzie wiózł dziewkę wozem. W razie gdybyś potrzebował kilku ludzi zdatnych do bijatyki, przepytaj o handlarza ryb Hugona, któremu powiesz, że chcesz mówić z Dziobakiem. To złodziejaszek i zbój, ale taki ci będzie potrzebny. O paru jeszcze drabów sam się już postara, abyś tylko nic skąpił grosza. Pieniądze, które ci dałem, powinny starczyć.

— Dziękuję, ojcze, za pomoc — powiedział gorąco Czarny. — Bez was niewiele bym zdziałał. Ale proszę, powiedzcie, co słychać u nas? Nie znam nowin. Przecież długie tygodnie siedziałem w lochu. — Wojna już blisko. Tyle tylko mogę ci powiedzieć, bo sam w kraju dawno nie byłem. Myślę, że nasi szykują się tak, jak i ci tutaj... MIAŁO SIĘ KU WIECZOROWI, kiedy na drodze prowadzącej do Zamku ukazało się trzech jeźdźców. Jechali brzegiem jeziora Czartoria, utworzonego po przekopaniu obronnego kanału od Wisły. Konie szły rysią, wzniecając za sobą obłok kurzu, który z wolna kładł się za nimi na przydrożne zagony. Wkrótce zniknęli w bramie wjazdowej. Był to ksiądz Andrzej, który w asyście dwóch zbrojnych pachołków powracał z uciążliwej i niebezpiecznej podróży. Pozostawiwszy konia na podwórcu zamkowym, kazał natychmiast zawiadomić wicekanclerza o swoim przybyciu. Zastał go w otoczeniu grona dostojników. Na widok przybyłego Trąba ruszył ku niemu, nie czekając, aż sam się zbliży, i ścisnął za ramiona. — A więc wróciłeś szczęśliwie! Zaczekaj tu z nami, naradę właśnie kończymy! Wkrótce potem zostali sami. Trąba ujął księdza Andrzeja pod ramię i zapytał z ożywieniem: — Ciekaw jestem, co przywozisz! Wyjdźmy gdzieś odetchnąć świeżym powietrzem. Mamy teraz gorące dni! Człowiek siedzi wciąż w izbie i gada bez przerwy! — Raczcie prowadzić, wasza wielebność. — Pójdziemy na mury! Piękny stamtąd widok, a i ciekawych uszu nie będzie! Wyszli na korytarz, a z niego przez wąskie drzwi na kręcone schody wijące się wewnątrz okrągłej baszty. Ruszyli nimi w górę i, minąwszy mocno okute drzwi, znaleźli się na koronie murów. Istotnie widok, jaki ujrzeli, był piękny. Zachodzące słońce rozpaliło na pół nieba purpurową łunę. Odbijając jej blask, wiła się wśród rozległych pól czerwona wstęga Nidy, z drugiej zaś strony majestatyczny nurt Wisły skrzył się rubinem i złotem. Kępy drzew obsiadłych domostwa obu miast, Starego i Nowego Korczyna, zdawały się gorzeć pożarem, rzucając długie fioletowe cienie, a woda jeziora była niby tafla szkła podświetlona ogniem.

Wicekanclerz zbliżył się do wielkiej kuszy przeznaczonej do wyrzucania płonących pocisków i przysiadł na belce jej podstawy. — Siadajże i mów! — wskazał miejsce obok siebie. — Jakże z tym mnichem? Daje sobie radę? — Nad podziw dobrze. Wie wszystko, co dzieje się w zakonnych miastach i zamkach. — Z Włocławka też dochodzą ciekawe wieści. Jak sądzisz, damy im radę? Wicekanclerz przeszedł z nagła do najbardziej frapującego tematu. Ksiądz Andrzej zrozumiał ten skok myślowy i odpowiedział z zastanowieniem: — Nie mam dostatecznego wglądu w nasze siły, a bez tego trudno o odpowiedź. Mogę wam jedynie podać, a i to tylko w pewnym przybliżeniu, jakimi siłami obecnie rozporządza Zakon. O wartości ich mówić nie będę, bo wasza wielebność sama o tym wie. Tak chętnego do bitwy i posłusznego rozkazom rycerstwa nie znajdzie się nigdzie. — Gdzie zbierają wojska? — Obóz zakładają pod Świeciem, ale należy przypuszczać, że uderzą albo już uderzyli wzdłuż całej granicy. Arnold z Nowej Marchii ma pokusić się o zdobycie Drezdenka i Wielunia, komturowie Człuchowa i Tucholi, objąwszy ogólne dowództwo nad chorągwiami ze Świecia, Grudziądza, Starogardu, Gdańska i Tczewa, uderzą na Krajnę8. Sam wielki mistrz na czele chorągwi własnej, sztumskiej, chełmińskiej, a oddzielnie biskupa chełmińskiego, elbląskiej, toruńskiej, brodnickiej i dwóch zachodnich ma ruszyć na ziemię dobrzyńską, a Markward von Salzbach i hrabia Zollern, chorągwie z Ostródy, Ragnety, Balgi, Królewca, Brandenburgii i biskupa warmińskiego zbierają pod Dąbrównem. Ci zapewne uderzą na ziemię księcia Janusza. — Czekajże, rachujmy... —Trąba rozstawił palce, po czym kolejno zaginał je ku dłoni. — Zatem na Krajnę ruszy siedem chorągwi, wliczywszy w to własne chorągwie Pincenaua i Schelborna. Wielki mistrz będzie miał pod sobą dziewięć, a Salzbach i Zollem osiem — razem więc będzie dwadzieścia

8

—

Tak nazywano ziemie na zachód od Bydgoszczy.

cztery. Liczmy średnio na chorągiew sto pięćdziesiąt kopii, da to nam około pięciuset rycerzy9, a więc razem mieliby dwanaście tysięcy. — Prócz piechoty. Ponadto brat Erazm ostrzega nas przed artylerią krzyżacką. Ponoć wielki mistrz przykłada ogromną wagę do bombard. Ma ich już blisko dwieście. Ostatnio ulano w Malborku nadzwyczaj wielkie działo. Tak wielkie, że nie ma wozu, który by je udźwignął. Toteż sporządzono bombardę z dwóch części, które do strzału ściskają obręczami. Pociski do niej ważą po parę cetnarów i każdy wożą osobno. — Takiemu działu nie ostoją się mury naszych granicznych grodów — mruknął z troską wicekanclerz. — Należy się z tym liczyć — stwierdził spokojnie ksiądz Andrzej. — Ale te dwadzieścia cztery chorągwie to chyba nie wszystko, czym rozporządza Zakon? — Myślę, że stać go na drugie tyle. Po pierwsze, nie dołączyły jeszcze chorągwie pomorskie. Tamtejsi książęta zwlekają, ale od pomocy Zakonowi nie zdołają się zapewne uchylić. Po drugie, część wojsk skierowano na wschód, dla zabezpieczenia się od Litwy. Poza tym rycerstwo zachodnie wciąż napływa, a zaciężne hufce jeszcze nie przybyły. — Mówisz, że rycerstwo z Zachodu napływa? — Tak, ale podobno nie w takiej liczbie, jakiej Zakon się spodziewał. Znacznie ich mniej niż przed rajzami na Litwę. Wicekanclerz uśmiechnął się. — Zatem moje manifesty pomogły. Nie poniechałem żadnego z zachodnich dworów, aby nie skierować tam naszych posłów z pismami i darami. Nawet na Wyspę Brytyjską poszły dla Henryka cztery najpiękniejsze ogiery z królewskiej stadniny. Ostatnio zaś rozesłałem heroldów i do zakonnych ballei10, a więc do Hiszpanii, Wenecji, na Sycylię, do Turyngii, Frankonii, Czech, Austrii, Lotaryngii, Utrechtu, Koblencji, Alzacji — trudno wymienić wszystkie kraje, gdzie nasz wróg ma swoje zagraniczne komturstwa. Upominałem i prosiłem, by nie przykładali ręki do niecnej sprawy! — Widać też skutek.

9 10

— —

Rycerz z kopią szedł do boju w asyście giermka i lżej zbrojnego tzw. strzelczego (z kuszą). Posiadłości–komturstwa Zakonu za granicą.

— Nie taki, jakiego bym pragnął. Nie znają na Zachodzie Zakonu tak, jak my go znamy. Tam cieszy się on poważaniem i podziwem. Być półbratem zakonnym to zaszczyt, którego nie odrzucają nawet koronowane głowy. Wicekanclerz podniósł się. — Chodź, przejdziemy się nieco. Nogi mi ścierpły, a i zimno się robi. Ruszyli wzdłuż blanków. Słońce zaczęło się już chować za czarny sznurek lasu widoczny na horyzoncie. — A co ze Świdrygiełłą? — wznowił rozmowę Trąba. — Czy masz o nim jakieś wiadomości z krzyżackiego podwórka? — Mam. — Ksiądz Andrzej zasępił się. — Ugodę ponoć już zawarli i książę przysłał gońca, żądając dla siebie glejtu, bo brodacze chcą, by u nich podpisał warunki porozumienia. — To i on nie dowierza im zbytnio... — rzucił ironicznie wicekanclerz. — Kto ich zna choć trochę, musi być nieufny, więc i kniaź zbyt pewny nie jest. Toteż Zakon żąda pisemnego zobowiązania od niego, a on od nich glejtu bezpieczeństwa. — Kiedy mają podpisać to porozumienie? — Trudno rzec. Obecnie, kiedy lada dzień wybuchnie wojna, sprawa ta może się odwlec. Ale skoro działania jesienią ustaną, tym pilniej zabiorą się do kniazia. Należy zatem sądzić, że w październiku lub listopadzie. — Należy ostrzec wielkiego księcia. — Na pewno już o tym wie, bo i on ma swoich ludzi w Prusach. Zresztą brat Erazm utrzymuje również kontakt z opatem Łukaszem. Ale skoro już o tym się zmówiło... Czy pamięta wasza wielebność moją prośbę sprzed spotkania w Nowogródku z wielkim kniaziem? — Pamiętam. W sprawie owego Jawnuty? Powtórzyłem twoje żądania książęcym dworzanom. Czemu o to pytasz? — Bo ów Jawnuta został jednak wypuszczony na wolność. — Jakże to mogło się stać? Przykażę najbliższą pocztą o to spytać! — To już nic nam nie da. Tak się bowiem nieszczęśliwie złożyło, że właśnie ów Jawnuta pojechał do Malborka z pismem Świdrygiełły w sprawie owego glejtu. Kanclerz przystanął. — I co...? Co z tym, który był tam pod jego imieniem?! Zawrócili, ruszając z powrotem.

— Otóż to... Został pojmany i na pewno wezmą go na męki, aby wyznał, kto jest. Jak dotąd, twierdzi, że to przybyły podszywa się pod jego imię, będąc nie gońcem Świdrygiełły, ale Witoldowym szpiegiem. Nie jest to najgłupsze, bo inaczej już by go ubili, a i Świdrygielle podstawia w ten sposób stołka. — Zatem jest nadzieja, że się wykręci?! Proboszcz zaprzeczył ruchem głowy. — Mała, wasza wielebność. Sonnenberg z Rakuz, ten, który swego czasu otruł w Królewcu Witoldowych synków, danych jako zakładników, straci go. Zrobi to nie dlatego, że mu udowodni winę, ale dla szybkiego ukręcenia łba całej sprawie. Tym bardziej że ów rzekomy Jawnuta został jego giermkiem i zna tajemnicę swego pana, sprzeczną z zakonnymi przepisami. Będzie się więc Sonnenberg bał, że wyjdzie ona przy tej okazji na jaw. — To ów Benko, który poszukiwał swojej niewiasty! — Tak. — Był z niego pożytek? — Niemały. Brat Sonnenberg lubił dużo gadać, a do swego giermka miał zaufanie. — Zaraz, zaczekaj... Zatem ten Benko był giermkiem u gwałciciela swojej niewiasty? — Tak. — Okrutny zgotowaliście mu los! Doprawdy, bracie Andrzeju, niecne to metody! Potępiam ciebie, żeś na to zezwolił! — Czy wasza wielebność uważa za ważne wiadomości, jakie przywiozłem? — spokojnie spytał proboszcz, jakby nie słysząc wicekanclerza. — Pewnie, że tak! Ale co to... — Wiadomości zatem wasza wielebność ceni, ale metody potępia! — W głosie księdza Andrzeja zadrgała gorycz i ironia. — Benko przyjął służbę z własnej woli. Nie mogliśmy poniechać takiego źródła informacji, zbyt blisko stoi Sonnenberg zakonnej starszyzny i zbyt dużo wie... Zresztą tak to już jest w naszej służbie. Ten i ów ubywa, a na jego miejsce przychodzą inni, bo oczy musimy wciąż mieć otwarte. — Obecnie bardziej niż poprzednio! — Podkanclerzy podszedł do kuszy i usiadł na poprzednim miejscu, a ksiądz poszedł za jego przykładem. — Teraz zwłaszcza strzec należy naszych własnych tajemnic, by brodacze nie

zwiedzieli się, co zamierzamy. To staje się ważniejsze nawet od wiadomości z zakonnego terenu! Proboszcz skinął głową. — Jakże odbyłeś podróż? — Jakoś się udało... — uśmiechnął się ksiądz Andrzej i zaraz zapytał: — A co tu słychać? Dunin wrócił do równowagi? — Doszło jednak do rozmowy, którą odradzałeś. Ale sytuacja zmieniła się, więc jej nie unikałem. Sam ją zresztą zaczął. — Sam? Czyżby się przyznał? — Tak. Przyszedł z tym, aby go zwolnić z obowiązków i zezwolić na pozostanie przy duszpasterstwie. Kiedy zacząłem go naciskać, dlaczego o to prosi, padł na kolana i wyznał prawdę. Uważał się za niegodnego zajmowanego stanowiska. — No proszę! Wtedy dopiero, gdy już nie było komu odbierać wiadomości! — rzucił z sarkazmem proboszcz. — A co na to wasza wielebność? Wicekanclerz zawahał się nieco z odpowiedzią. — No cóż... Przebaczyłem mu. Był przymuszony w okrutny sposób, a nie widziałem bardziej skruszonego człeka. — Gdyby ktoś waszej wielebności uciął głowę, przebaczylibyście mu również! — prychnął bezceremonialnie ksiądz. —Jeszcze troszczylibyście się, czy nie zmordował się za bardzo! — Nie mając głowy, trudno się troszczyć — odparł z uśmiechem wicekanclerz. — Ja bym wsadził go na parę lat do wieży! Niechby sobie pomedytował nad tym, co czynił! — Alem mu przebaczył i nie chcę więcej o tym gadać! — fuknął Trąba. — A tobie polecam, abyś spotkawszy go, nie dał po sobie poznać, że coś wiesz! — Nie czynię tego ze zwyczaju! — mruknął ksiądz Andrzej. — A co z tą siostrzenicą Dunina? Ale zejdźmy już stąd, bo robi się ciemno i ziąb bierze na noc! — Mam nadzieję, że wkrótce będzie wolna. — Proboszcz uniósł się z miejsca w ślad za Trąbą. — Chwała Bogu! To się nieborak Dunin uraduje!

— Wasza wielebność wciąż swoje! — już z wyraźną zgryźliwością mruknął ksiądz, uchylając drzwi baszty przed dostojnym towarzyszem, po czym obaj zaczęli ostrożnie schodzić, opierając dłonie o ścianę, bo wewnątrz było już zupełnie ciemno. PO ZASIĘGNIĘCIU JĘZYKA na przedmieściu Czarny minął mur okalający cmentarz. Na tle nieba rysował się poza nim ponury kontur szubienicy. Za przekopem zaś, wykonanym swego czasu przez pracowitych dominikanów, dojrzał masyw wieży o dwuspadowym dachu, ozdobionym u góry sterczynowym szczytem. U dołu, niby okraczony przez nią, prowadził przejazd do miasta. Była to Księża brama, którą powinien był minąć Peter Vogelweder, jeśli przybył już do Tczewa. Wskazanego mu strażnika Czarny znalazł od razu. Przywołany podszedł i, uniósłszy głowę, milczał wyczekująco. Kiedy usłyszał rzucone półgłosem hasło, szybko rozejrzał się na boki i, oparłszy rękę o łęk siodła, mruknął: — Jedźcie, przejdę kawałek z wami. Kiedy znaleźli się w przejeździe bramy, szepnął: — Jeszcze go nie było... — Czy można jechać na kwaterę? — Można. To mój brat. Czekajcie u niego na wiadomość. — Dziwne, że jeszcze nie przybył. — Mogło mu coś przeszkodzić. Ale bądźcie spokojni. Musi tędy jechać, a jeśli nawet i nie, to i tak będę wiedział. Wiadomość dostaniecie natychmiast. — Dobrze, dziękuję! — Czarny ruszył koniem, by nie przeciąga rozmowy. Istotnie coś się z Peterem musiało stać, bo nie przybył ani tego dnia, ani następnego, ani nawet za tydzień. Czarny niepokoił się coraz bardziej, ale czekał cierpliwie, gdyż, według wiadomości otrzymanych z kolei od Dziobaka, dziewczyna nadal przebywała na zamku. Imć pan Kugellot dobrał sobie dwóch rosłych drabów, z którymi, tak jak i Bert, czekał na sygnał rozpoczęcia akcji. Ustalili, że odbiją dziewczynę poza miastem, zaraz na pierwszym noclegu. Czarny miał podążyć za nimi konno w pewnym oddaleniu, gdyż Vogelweder go znał. Oni zaś mieli ruszyć na chłopskim wozie, by nie zwrócić na siebie uwagi, a i broń łatwiej można było ukryć przykrywszy ją słomą.

Petera wciąż nie było, ale Czarny pocieszał się, że zwłokę tę spowodowała gorączka wojenna, jaką dawało się dostrzec na każdym kroku. Na drogach pełno było zbrojnych, szły sznury wozów, miasta wysyłały oddziały, po kościołach odprawiano modły o pomyślność wojenną. Miejscowy wójt, Matius von Bebern, już wyruszył na czele chorągwi, ponoć pod Świecie. Przypuszczenia Czarnego okazały się słuszne. W Malborku wrzało jak w ulu. Nie było wielkiego marszałka ani wielkiego komtura, ostatniego zresztą człowieka, z którym Peter chciałby mówić. Wszyscy znaczniejsi bracia znajdowali się przy wielkim mistrzu, który już wyruszył w pole. Poradzono jednak Vogelwederowi, by czekał cierpliwie, gdyż wielki marszałek wkrótce miał przybyć na zamek. Peter, rad nierad, musiał usłuchać. Ulokował się na mieście u znajomego kupca, bo wszystkie gospody były zajęte przez zagranicznych rycerzy czekających na formowanie się chorągwi. A czekać musiał, bo dziewczyna była mu obecnie bardziej niezbędna niż wówczas, gdy zabiegał o nią w zimie. Teraz bowiem znał już dokładnie swoją sytuację, a była ona znacznie gorsza, niż wówczas przypuszczał. Johann żył w strachu i omal nie chciał gadać z wysłannikiem, którego Peter pchnął z Wrocławia. Okazało się też, że ów bakałarz, który istotnie nie był bakałarzem, wymknął się Brennerowi, ubiwszy go poprzednio. Antoniego znaleziono powieszonego w stajni za nogi, a co się stało z parobkiem, nikt nie wiedział. Zabrało go dwóch nieznanych ludzi, nawet nie wiadomo — żywego czy martwego. Ale najgorsze z wszystkiego było to, co spowodowało strach Johanna. Ponoć rozgłoszono po mieście przez heroldów nagrodę pięćdziesięciu grzywien za dostarczenie jego, Petera Vogelwedera, żywego albo martwego. Nie mógł więc nawet nosa pokazać nie tylko w samym Krakowie, ale i w bliższej okolicy. W tym stanie rzeczy transakcja z Zakonem nieoczekiwanie okazała się dobrym interesem, dając jedyną i ostatnią szansę na wybrnięcie z beznadziejnej sytuacji. Dziewczyna stała się mocnym atutem w ręku. Czy jednak, jako rzekomy wybawca, zdoła pozyskać jej względy? Jeśli będzie się opierać, można by opór przełamać... Wtedy może nawet chętnie zgodzić się na poślubienie człowieka, któremu już uległa, a to zapewniało i majątek, i bezpieczeństwo. W ostatecznym zaś razie, jeśli ta droga zawiedzie, niech

matka i ów kanonik w zamian za jej wolność zatroszczą się o żelazny list dla niego. Rozważając sytuację jeszcze w drodze z Wrocławia, Peter przygotował miejsce ukrycia dziewczyny. Pozostało teraz odebrać ją i zawieźć tam, a czas wskaże, jaką drogę wybrać. Wreszcie otrzymał upragnioną wiadomość, że wielki marszałek jest już na zamku. Prosił więc zaraz o posłuchanie, przygotowany na to, że zapewne jeszcze przyjdzie na wezwanie poczekać, tymczasem otrzymał polecenie natychmiastowego stawienia się. Zadowolony, że okres oczekiwania się skończył, ale i niespokojny, co mogło być przyczyną nagłości wezwania, ruszył na zamek. Został wprowadzony do tej samej komnaty, w której przyszło mu wysłuchać zakonnego wyroku. Marszałek nie był sam. Pod oknem stał nieznany Vogelwederowi mężczyzna o surowej twarzy okolonej czarną brodą. Von Wallenrode siedział w krześle i na powitalny ukłon skinął niedbale głową. — Z czym przybywasz, mości Vogelweder? — Z pieniędzmi, wasza miłość. — Masz całą sumę? — Tyle, wiele przykazaliście. — Dobrze. Wpłacisz ją bratu skarbnikowi. Od niego też otrzymasz pismo do zastępcy Bebera, bo dziewka przebywa na zamku w Tczewie. Brat skarbnik już o tym wie. — Prosiłbym również o glejt zezwalający mi na podróż po zakonnym państwie. Teraz czasy wojenne i mógłbym mieć kłopoty. Marszałek skinął głową i zwrócił się do brodatego mężczyzny. — Bracie Gamrat, każcie wystawić mu i takie pismo. A teraz, mości Vogelweder, posłuchaj, co ci powiem. Peter skłonił się bez słowa. — Wiesz już zapewne, co stało się w Krakowie. Wbrew temu, coś nam tu obiecywał, powrotu tam nie masz. Ale na twoje szczęście od tamtego czasu sytuacja zmieniła się, bo mamy wojnę i na owego kanonika możemy machnąć ręką. Otrzymasz zatem inne zadanie i dlatego mówisz dziś ze mną. Peter zaklął w duchu, ale przywołał na twarz uśmiech. — Cieszę się, że mogę nadal służyć Zakonowi.

— Bacz pilnie, abyś służył dobrze! — W głosie marszałka zabrzmiała groźba. — Brat Anzelm został stracony, połapano i braci z innych klasztorów. Mimo to ostatnio osiadł w Koronowie nowy mnich. Nawiążesz z nim styczność, niech ci pomoże w zadaniu, jakie ci dam... Marszałek przerwał na chwilę, patrząc badawczo w oczy swego rozmówcy. Spojrzenie to było zbyt ostre jak na gust Petera, mimo to twarzą nadal wyrażał swoją pełną szacunku gotowość do usług. — Musisz dotrzeć do burgrabi bydgoskiego zamku. To silny gród, ale mamy zamiar go dobywać. Niech otworzy nam bramy. Kiedy i którą, masz to uzgodnić i powiadomić obecnego tu brata Gamrata von Pincenau, człuchowskiego komtura, który będzie oblegał miasto. — Co ofiarować owemu burgrabi? — spytał rzeczowo Peter. Von Wallenrode uśmiechnął się lekko. — Tak się szczęśliwie złożyło, że wśród jeńców zabranych po zdobyciu Lipna znaleźliśmy jego syna z żoną i dwojgiem dzieci. Mamy obecnie nad nimi pieczę. Jeśli okaże się posłuszny, nic złego im się nie stanie. Wprost przeciwnie — odeślemy ich do Bydgoszczy, jeśli oczywiście miasto będzie w naszym ręku, całych i w dobrym zdrowiu. Tak mu powiedz. — Rozumiem, wasza miłość... Czy to już wszystko? — Na razie tak. Jak dobrze się sprawisz, przywrócę ci swoje zaufanie. Zgłoś się teraz do skarbnika z pieniędzmi, odbierz pisma i hasło do brata Lasoty, naszego nowego człowieka w Koronowie. — Jeszcze jedno, wasza miłość, jeśli pozwolicie rzec... — Mów! — Wprzódy zanim wyruszę, muszę skryć dziewczynę. To zajmie mi nieco czasu. — Wiele? — Myślę, że nie więcej jak osiem, dziesięć dni. — Niech będzie. Ale nie dłużej. Potem zaś zwijaj się bystro, bo uderzymy na Bydgoszcz już wkrótce. — Będę się śpieszył. — Peter złożył głęboki ukłon i obrócił się do wyjścia. SZCZĘK BRONI, KRZYK mordowanych, huk płomieni rozległ się nad nieszczęsną ziemią dobrzyńską, Krajną, Mazowszem. Nawała krzyżacka ruszyła, paląc i mordując wszystko, co znajdowała na drodze. Szły z dymem

wsie, ludność zabijano lub brano w niewolę. Trzody bydła, pędzone przez knechtów, ciągnęły ku północy, by zasilić zakonne zasoby. Padł Rypin, Lipno, a potem i Dobrzyń, gdzie starosta tej ziemi, Jan z Płomienia, dał głowę pod topór, by wieść o tym złamała ducha obrońców pozostałych grodów. Bobrowniki opasał żelazny pierścień oblężenia pod dowództwem samego wielkiego mistrza. Komtur brandenburski, Markward von Salzbach, i Konrad hrabia Zollem z Ostródy uderzyli na Mazowsze, a komturzy Człuchowa i Tucholi, Gamrat von Pincenau i Henryk von Schelborn, ten, który przed sobą kazał nosić dwa obnażone miecze, przysiągłszy, że prędzej ich nie schowa, aż nie ubroczy polską krwią, wtargnęli do Krajny. Złupili i spalili arcybiskupie miasta Kamień i Sępolno, po czym ruszyli na Bydgoszcz. Złość, jaką okazał Jagiełło usłyszawszy o tym, dowodziła, że nie spodziewał się tak szybkiego działania. Złość tę okazał jeszcze na zamku w Nowym Korczynie, kiedy przyjmując krzyżackiego posła, rzucił na ziemię pismo wypowiadające wojnę i porwał za rękojeść miecza, wołając: — Ty do mene z hramotoj, a ja tebe sabłoj!11 Na odbytej zaraz naradzie uchwalono wezwać rycerstwo ziemi krakowskiej, sandomierskiej, lubelskiej i podolskiej, by na piętnastego września, czyli za miesiąc, stawiło się w Wolborzu, a Wielkopolanie w Łęczycy. Poszło pismo i do Witolda, by przyłączył się ze swymi chorągwiami na pruskiej granicy. Jednocześnie znów poruczono arcybiskupowi Mikołajowi z Kurowa i staroście Maciejowi z Łabiszyna poselstwo do wielkiego mistrza celem rozeznania, na jakich warunkach gotów byłby zaprzestać wojennych działań. Podnosiły się wprawdzie głosy przeciwne takiemu poselstwu, wskazując, że może to być poczytywane za słabość i brak ducha do walki polskiego rycerstwa, ale że był za tym i wicekanclerz, król Władysław odrzucił te prestiżowe zastrzeżenia i polecił posłom natychmiast ruszać w drogę. Mieli nakazane prowadzić rozmowy w sprawie warunków zaprzestania wojny, z poufnym jednak zaleceniem, by rokowań nie kończyć, lecz przeciągać jak najdłużej. I nie odrzucając ostatecznie najbardziej ostrych warunków, w ten sposób dokonać próby osiągnięcia właściwego celu: ograniczenia zasięgu i intensywności wojennych działań krzyżackich.

11

—

Autentyczne.

Po pierwszym poselstwie miano za złe arcybiskupowi Mikołajowi, że nie okazał opanowania w rozmowie z wielkim mistrzem i niepotrzebnymi słowami wywołał przedwcześnie wojnę. Król podzielał tę negatywną ocenę, bo i on sam, i wielki książę nie byli do tej wojny gotowi. Toteż postanowiono, aby w ślad za poselstwem wysłanym do wielkiego mistrza udało się kilku panów z Rady i oczekiwało za Wisłą na wyniki rozmów arcybiskupa Kurowskiego. Będąc w pobliżu, łatwiej mogli kierować posłami, udzielając wskazówek, a nawet decydować na miejscu w sprawach wymagających szybkiego rozstrzygnięcia. W tym celu wyjechali panowie: Jan z Tarnowa, wojewoda krakowski, Mikołaj z Michałowa — sandomierski, Sędziwój z Ostroroga — poznański, i Piotr Szafraniec, podkomorzy królewski. Przydano im dla ochrony znaczny poczet, na wypadek krzyżackiej rejzy poza Wisłę. Należało się z tym liczyć, mimo że uprzednio poszło na północ kilka chorągwi, by broniły lewego brzegu Wisły przed taką napaścią. Chciał jechać i wicekanclerz Trąba, ale go król zatrzymał przy sobie, sam potrzebując wsparcia radą w trudnej sytuacji, jaka powstała z powodu szybkości działania Zakonu. A działanie to było istotnie błyskawiczne i dobrze obmyślone. Swoją szybkością zdołał bowiem wielki mistrz zaskoczyć przeciwnika, a i cel głównego uderzenia wybrał dobrze. Ziemię dobrzyńską łatwiej bowiem było napaść, niż bronić, bo od zaplecza odgradzała ją Wisła, utrudniając nadsyłanie posiłków, na swojej zaś granicy z Zakonem zamków obronnych nie miała, bo te, z którymi należało się liczyć, a więc sam Dobrzyń, Bobrowniki i Złotoryja, leżały właśnie nad samą Wisłą, zatem nie mogły stanowić przeszkody w opanowaniu prowincji. Toteż wielki mistrz od razu ruszył na nie, pozostawiając pomniejsze punkty oporu, jak Rypin czy Lipno, poza sobą. Te zostały złupione dopiero przez podążające za nim oddziały piechoty i knechtów taborowych. W ten sposób, zajmując szybko teren, od razu dotarł do Wisły, zabezpieczając się tym samym od ewentualnej odsieczy lub uderzenia z boku. Jednocześnie z działaniami na tym froncie poszły uderzenia i w innych kierunkach, absorbując tym samym te siły, które mogłyby mimo wszystko przyjść z pomocą pustoszonej bezlitośnie ziemi dobrzyńskiej. Dlatego to Markward von Salzbach i hrabia Zollem uderzyli na Mazowsze, a von

Schelborn i Pincenau na Krajnę, pustosząc posiadłości arcybiskupie, by uderzyć następnie na Bydgoszcz. Wielki mistrz po zdobyciu Dobrzynia i po wielkiej rzezi, którą zezwolił dokonać dla zastraszenia załóg innych grodów, ruszył na Bobrowniki. Tam właśnie osiągnął go arcybiskup Mikołaj, wszczynając rozmowy i tym razem znacznie ostrożniej je wiodąc. Toteż kiedy von Jungingen zażądał oddania Bobrownik i Złotoryi, aby mógł sobie przez to powetować koszta wojny, za co godził się na zawieszenie broni, Mikołaj nie odrzucił bynajmniej tych propozycji, dając do zrozumienia, że zapewne i jego władca, i Rada zgodzą się również na te warunki. Prosił jednocześnie o przypuszczenie go do oblężonej załogi, by wysłuchać tego, co ona mu powie. Uzyskał na to przyzwolenie, nie dostrzegając zapewne tego, co dostrzegł jego przeciwnik, że takie rozmowy, dające nadzieję na ugodę, osłabią ducha obrońców, którym zły los wojenny kazał stanąć do boju z Wielekroć przeważającymi siłami. Udał się więc arcybiskup na zamek, gdzie z kolei odbył naradę z jego dowódcą, Warcisławem z Gotardowic, któremu — jak ten potem wyjaśnił na niepołomickim sejmie — obiecał nadesłać pomoc, czego jednak nie dokonał, bo dokonać nie było możności. Po powrocie z zamku prosił arcybiskup o dobę zwłoki dla zasięgnięcia zgody członków królewskiej Rady znajdujących się za Wisłą. Wielki mistrz przystał i na to, a nawet przydał mu dwóch komturów, by szybciej otrzymać odpowiedź, chcąc tym okazać, że i on dąży do zaniechania wojny. Ponieważ zaś Rada oświadczyła wysłanym komturom, że nic im odstąpić ani oddać bez zgody władcy nie wolno, wielki mistrz, nie dając się już wciągać w dalsze przeciąganie sytuacji, wysłał herolda bezpośrednio do Gotardowica z zapytaniem, czy podda zamek — w razie odmowy grożąc natychmiastowym szturmem. Nie otrzymując obiecanych posiłków, Warcisław zrezygnował z oporu i oddał gród w krzyżackie ręce, co potem przypłacił więzieniem. Teraz wielki mistrz ruszył z kolei na Złotoryję. Tam znów dopadł go arcybiskup, cierpliwie zabiegając o poniechanie wojennych działań, i prosząc o wysłanie warmińskiego dziekana Bartłomieja, by ostatecznie ustalić z Radą warunki porozumienia. Ulryk i tym razem nie wzbrania się przed dalszymi rozmowami, zgadza się, by dziekan jechał z arcybiskupem, ale teraz już nie wstrzymuje szturmu na zamek.

Tu jednak spotyka się z innym duchem obrońców niż w Bobrownikach; parokrotnie ponawiany szturm zostaje krwawo odparty. Wielki mistrz, znając swoją przewagę, nie ma wątpliwości co do wyniku walki. Dufny w zwycięstwo, każe prosić niewiasty z toruńskiego mieszczaństwa na ucztę i piękne widowisko. Ucztując wraz z nimi, przygląda się przy dźwiękach kapeli, wśród żartów i wybuchów śmiechu, śmiertelnym zmaganiom. Istotnie mury nie wytrzymują uderzeń taranów i działowych pocisków. Walą się, dając dostęp do grodu szturmującym oddziałom. Ci, którzy nie padli w zaciętej obronie, poszli w niewolę, a wśród nich głośni rycerze: Iwan z Gór, Dobiesław Olewiński, Hebermut i inni. Tymczasem wrócił dziekan Bartłomiej, prosząc i ostrzegając, by wielki mistrz okazał umiar i ustąpił z Polski, obiecując doprowadzić do zgody. Ale Ulryk, poparty przez swoją radę, pewny siebie po łatwo odniesionych sukcesach, dzierżąc w ręku dobrzyńską ziemię i zdobytą już Bydgoszcz, nie jest skory do ustępstw. Cena, za jaką byłby gotów przygasić swój wojenny animusz, jest wysoka. A więc ani Polska, ani król nie udzielą Żmudzi pomocy, zdobyte zamki Zakon zatrzyma do rozsądzenia sprawy przez sąd polubowny, który też rozstrzygnie kwestię odszkodowań wysuwaną przez Koronę, a wreszcie Władysław i Witold nie będą sobie pomagać, gdyby któryś z nich miał wojnę. Arcybiskup, pomny poleceń, by żadnych warunków nie odrzucać, i tym razem wdał się jedynie w targi, żądając innego sformułowania ostatniego zwłaszcza punktu. Po czym prosił, już przez swego wysłannika, o skierowanie do Torunia pełnomocników Zakonu, gdzie przybędą również posłowie z Polski. Pojechał więc wójt z Rogoźna, Fryderyk Weda, i komtur Kowalewa, Mikołaj Wiltz. Daremnie jednak czekali na polskich posłów. Tak to arcybiskup wypełniał poruczoną mu misję, podczas gdy wypadki tego roku biegły dalej. DROGA OKRĄŻAŁA NA SZCZYCIE wzgórza skupisko kilkunastu dębów. Czarny wstrzymał konia pod drzewami i spoglądał na rozległą równinę oblamowaną granatowym pierścieniem lasów.

W środku tej równiny rozłożyła się wieś. Pola wokół niej pokrywa rżyska, tu i ówdzie kroczyły po nich woły, ciągnąc za sobą sochy, za którymi kładły się czarne pasy odwalanych skib. Dostrzegł od razu płócienny dach wozu, obciągnięty smołowanym płótnem. Pałubę otaczało sześciu zbrojnych knechtów, ostrza ich włóczni połyskiwały w słońcu krótkimi błyskami. Za nimi, o dwie albo trzy staje, jechał chłopski wóz zaprzęgnięty w małego konika, który ciągnął go z trudem po piaszczystej drodze. W wozie siedziało trzech chłopów. Woźnica, chcąc ulżyć koniowi, szedł przy nim piechotą. Czarny wjechał pomiędzy drzewa i zsiadł z konia. Wyjął mu wędzidło i, spętawszy, puścił na trawę. Sam siadł pod drzewem, obserwując oba wozy. Wieś nazywała się Swarożyn i, jak już wiedział, była miejscem, skąd droga rozchodziła się w trzech kierunkach. Do zamku Skarszewy, do Starogardu, a na południe do Pelplina. Postanowił więc, korzystając z dogodnego punktu obserwacyjnego, odczekać tu, aby się przekonać, który kierunek obierze czarna buda. Sam nie mógł pokazać się oddziałowi, który prowadził Peter, by nie zdradzić się przed nim swoją obecnością. Poznał już jednak na tyle przebiegłość Dziobaka, aby ufać, że potrafi on dać sobie radę. Wkrótce oba wozy skryły się pomiędzy zabudowaniami wsi i musiał dość długo czekać, zanim znów dojrzał orszak Petera. Było już po południu i zapewne zatrzymali się we wsi na postój. Wkrótce potem ukazał się i wóz Dziobaka. Oba jechały na zachód, w kierunku Skarszew. Czarny zdjął koniowi pęta, założył wędzidło i skoczywszy na siodło wolno, bez pośpiechu, począł zjeżdżać ze wzgórza. Odległość była już zbyt duża, by mógł być rozpoznany. Po południowym posiłku w Swarożynie Vogelweder kazał woźnicy dosiąść swego konia, a sam przesiadł się na przednie siedzenie koło dziewczyny i ujął lejce. Odezwał się jednak dopiero po pewnym czasie, kiedy ostatnie zabudowania wsi zostały za nimi. — Nie miałem dotąd sposobności z wami pogadać — zagaił rozmowę, spoglądając z ukosa na swoją brankę. Siedziała obok z opuszczoną głową, milcząc. Złociste włosy wymykały się jej spod chustki, jeden z kosmyków opadł na zapadnięty policzek. Ale usta były pełne i czerwone, piękne w rysunku, a zgrabny nosek miał delikatnie zarysowane nozdrza. — O czym chcieliście mówić? — rzuciła półgłosem, nie unosząc głowy.

— Jak wam powiedziałem jeszcze w Tczewie, mam polecenie odwieźć was na skarszewski zamek. Wybuchła wojna i jego wielmożność wielki marszałek uznał, że tam będzie bezpieczniej. Dziewczyna uśmiechnęła się gorzko. — To pięknie, że tak dbacie o moje bezpieczeństwo. — Udało mi się skłonić do tego wielkiego marszałka... — rzucił od niechcenia Vogelweder. — Wam...? — spojrzała na niego ze zdziwieniem. Peter uśmiechnął się, starając się wyrazić tym uśmiechem zażenowanie. — Nie jestem byle kto, aby nie liczył się z moją radą. A przy tym mam i własne zamiary. — Własne zamiary...? — Zielone oczy dziewczyny rozszerzyło zdumienie. — Tak... Pomyślałem sobie, że, być może, uda mi się wam pomóc. — Teraz mówicie o pomocy, ale w Krakowie wy przecie, nie kto inny, przykazaliście brać mnie na szkutę! — Bom miał taki rozkaz. Zresztą nie wiedziałem, o co chodzi. Dowiedziałem się o tym później. Ja... bo... no trudno, nie będę skrywał, że mocno zapadliście mi w pamięci... I dlatego postanowiłem, nawet narażając życie, wyciągnąć was z biedy! Już wtedy, w Krakowie, wiedziałem, że nie zdołam was zapomnieć... — dokończył, ściszając głos. Una rzuciła spojrzenie na siedzącego obok niej mężczyznę i usta jej najpierw zaczęły drżeć, a potem wybuchnęła śmiechem. Peter nie dał się jednak tym śmiechem wyprowadzić z równowagi. — Jesteś piękna. Cóż w tym dziwnego? — rzucił cicho. Una przestała się śmiać. — Wybaczcie — powiedziała przepraszająco. — Zaskoczyliście mnie tym wyznaniem. Czy chcecie mnie uwolnić i czego w zamian spodziewacie się po mnie? — Twój i mój los zależy od ciebie! — wykrzyknął Peter. — Jeśli dasz mi nadzieję, zaufasz mi i nie odtrącisz, nie zajedziemy na zamek! Miniemy go, zagłębimy się w lasy, a zanim się spostrzegą, że nie dotarłaś do celu, będziemy już w Polsce. Moi ludzie wykonają bez sprzeciwu wszystko, co im przykażę! — A jeśli się nie zgodzę?

— No cóż... Jeśli odbierzesz mi nadzieję, nie sprzeniewierzę się przynajmniej rozkazom. Dziewczyna nie odpowiedziała i jakiś czas jechali w milczeniu. Wreszcie odezwała się, patrząc w twarz Petera: — Trudny dajecie mi wybór. Pragnę wydostać się z krzyżackich pazurów, ale bez miłowania niczyją nie zostanę. Nawet za cenę wolności... zresztą... nie znam was. Czy w tych warunkach spodziewacie się, że od razu dam odpowiedź, abyście mogli decydować, jak postąpić? Peter skinął głową. — Mądre to słowa, nie niewieście. — Co zatem postanowicie? — zapytała dziewczyna z nutą bezradności w głosie. Peter nie dał bezpośredniej odpowiedzi. — Jeślibym zdecydował się na ucieczkę, i to bez żadnej od was obietnicy, czy wyrazicie przynajmniej zgodę, że o dalszych waszych krokach ja będę stanowił? Dziewczyna zastanawiała się chwilę. — Dziwne to pytanie, bo przecież, postanawiając ucieczkę, wy przede wszystkim bierzecie na siebie ryzyko, musicie więc stanowić. Będę wam we wszystkim posłuszna i kłopotu nie sprawię, to mogę obiecać. — Pamiętajcie wasze słowa, jak i ja będę pamiętał — powiedział Peter z ledwo ukrytą nutą groźby w głosie. Dziewczyna wyczuła ją, ale stłumiła w sobie uczucie niepokoju, które na moment owładnęło jej sercem. OBA WOZY DOTARŁY DO Skarszew w odstępie półgodzinnym, jeszcze sporo przed zachodem słońca. Była to osada, a właściwie podgrodzie silnego zamku. Ponieważ tędy wiódł szlak ku pomorskim księstwom i chodziły często wozy krzyżackie, osada posiadała zajazdy. Wóz Vogelwedera wjechał na podwórzec jednego z nich. Dziobak zatrzymał swój zaraz w pierwszej zagrodzie przy drodze. Po krótkim targu z kmiotkiem wprowadzili wóz na jego podwórze. Czarny, który w tym czasie nadjechał, wysłał Kugellota, by przewąchał, gdzie zatrzymał się poczet Vogelwedera, sam zaś wziął jego ludzi i razem skryli się w stajni, by nie zwracać na siebie uwagi. Przysiedli na skrzyni z obrokiem i oczekiwali na powrót wysłańca. Słońce, schylając się już ku zachodowi, sączyło przez szpary poszycia

pomarańczowe smugi blasku, które niby świetliste strzały przebijały półmrok wnętrza. Czas oczekiwania skracali prowadzoną półgłosem gawędą. Wreszcie uchyliły się wrota i do środka wsunął się Kugellot. — Są tu niedaleko, w zajeździe. Pachołkowie rozsiodłali już konie i siedzą w stajni. Wypiłem tam dla niepoznaki kufel piwa i słyszałem, jak ten gruby zamawiał dwie izby, dla siebie i dziewki. — A ona? Nie okazywała oporu? — Nie. Przysiadła spokojnie na zydlu. — Nic nie mówiła? — Nie. Słuchała tylko, jak tamci gadali. — Ciekawe... — mruknął Czarny. — No, ale mniejsza z tym. Co teraz proponujesz? Imć Kugellot, który przez cały dzień przemyśliwał nad sytuacją, w którą wplątał go dobry los, przesunął spojrzeniem po twarzach towarzyszy, z którymi już uprzednio obgadywał rezultat tych przemyśliwań, po czym zwrócił wzrok na Czarnego. — Proponuję poczekać, aż się ściemni, a wtedy zakraść się do stajni i wybić wprzód pachołków. Ten gruby, jak zostanie sam, dziewki nie obroni. — Łatwo to sobie wyobrażasz! Nie obędzie się bez hałasu, zresztą nie chcę bez potrzeby rżnąć ludzi. Lepiej zakraść się do oberży i rozprawić się z samym grubasem. — A jeśli postawi pachołka przy drzwiach? — Trzeba go będzie obezwładnić, jeśli się da, bez oręża. — Ja bym się tam z nimi nie cackał — odezwał się jeden z opryszków. — Po co utrudniać sobie robotę? — Zrobisz tak, jak ci każę! — uciął krótko Czarny. — A nie pytany milcz! Zbój uśmiechnął się lekko, ale nie odpowiedział. Rzucił jedynie krótkie spojrzenie na Dziobaka, który mu je odwzajemnił. Nie uszło | to uwagi Czarnego, nie dojrzał w tym jednak nic podejrzanego. Nagła nieufność zrodziła się w nim dopiero przy następnej wymianie spojrzeń, która miała miejsce przy słowach Dziobaka: — Teraz, wasza miłość, wyciągniemy z wozu broń i będziemy się szykować, bo już się ściemnia i zaraz będzie można ruszyć. Chodźcie; chłopcy, kusze i kindżały pochować pod kapoty, aby kto nie dostrzegł.

Kiedy wyruszyli, Czarny spoglądał na nich ze zmarszczoną brwią. Dziobak coś knuł. Czyżby postanowił przejąć sprawę w swoje ręce i upiec własną pieczeń? Dziewczyna to łakomy kąsek, a za Vogelwedera mógł spodziewać się sporego okupu, dużo większego niż umówiona zapłata za pomoc. Sytuacja skomplikowała się raptownie i zupełnie nieoczekiwanie. Czarny postanowił mieć oczy i uszy otwarte i nie dać się zaskoczyć. Postanowienie to jednak nie na wiele się zdało, bo kiedy rozległ się skrzyp wrót i na progu stanął Dziobak, ujrzał wymierzoną w siebie kuszę. — Spokojnie, jeśli od razu nie chcesz być trupem — rzucił zbój półgłosem. —Jeden ruch, a spuszczę bełt. Czarny natychmiast dostrzegł, że kusza była napięta, a palec opryszka oparty na ciągle spustowym, toteż nie ruszał się, patrząc uważnie w twarz pełną blizn. Dwaj pozostali stanęli obok, spoglądając na Czarnego jak ogary na zdobycz, którą lada chwila dopadną. — Łycha, odbierz mu broń, a ty, Świstun, zwiąż go dobrze! Tam na kołku wiszą lejce! I dać mu do gęby kawał płótna, żeby nie narobił wrzasku! — Po co go wiązać? — zaprotestował Swistun. — Dźgnę go nożykiem, że ani kwiknie! — Rób, co ci każę, i nie mędrkuj! Zadźgać go mamy czas! Może i za niego coś nam wpadnie! Ej, Łycha, odsuń się sprzed kuszy, bo nie ty jego, a on ciebie rozbroi! — ostrzegł kompana Dziobak, wykazując tym obycie w swoim rzemiośle. Trudno było próbować oporu, mając o trzy kroki od siebie napiętą kuszę, toteż Czarny spokojnie dał się związać. Odebrano mu sakiewkę, nóż, odpasano mieczyk i pchnięto niby kłodę na kupę słomy przygotowanej na podściółkę. Było już po zachodzie i w szopie zapanowała zupełna ciemność. Zbóje wyszli i Czarny słyszał, jak zatrzymali się przed wrotami, słuchając poleceń swego herszta. Potem rozległ się chrobot deski podpierającej wrota i kroki poczęły się oddalać. Nastała cisza. PETER VOGELWEDER PRZYKAZAŁ dać swoim ludziom obfitą wieczerzę, a do niej po dużym kuflu piwa i wyprawił ich na spoczynek do stajni, gdzie na piętrze był skład siana. Wprawdzie podczas noclegu w oberży

nic mu grozić nie mogło, bo ze względu na bliskość zamku w osiedlu było spokojnie, ale mimo to polecił, by wystawili straż na podwórcu. Wolał niczego nie zaniedbać teraz, kiedy jego zamierzenia zaczęły się pomyślnie realizować. Po odbytej rozmowie powziął przekonanie, że z dziewczyną dojdzie do porozumienia. Czasu wprawdzie nie miał wiele, ale postanowił na razie nie nalegać ostro, lecz okazywać starania i względy, by w ten sposób zdobyć przychylność. Toteż siadł do wieczerzy pełen nadziei, że obecne trudności wkrótce przeminą i znów zdoła pewnie stanąć na nogi. Do swojej branki zaczął odnosić się z nadskakującą grzecznością. Zatem kiedy nakrywszy stół kawałkiem płótna służba ustawiła na nim półmisek z pieczoną kurą i kufle z piwem, dwornym gestem wskazał dziewczynie zydel. — Siadajcie, proszę, i przyzwólcie, że w waszej izbie z wami wspólnie spożyję ten posiłek. Nie tak chciałbym was ugościć, ale cóż, gospoda nie najprzedniejsza, nawet wina nie mają. Spojrzała na niego z nieco kpiącym uśmieszkiem, ale dostosowała się do jego tonu. — Dziękuję wam i za to — odpowiedziała, zajmując wskazane miejsce. — Muszę wam wyznać, że dawno już nie jadłam takiej wieczerzy! Od czasu porwania karmiono mnie byle czym. — Postaram się to zmienić o tyle, o ile się da, uciekając po bezdrożach. Staranie o waszą wygodę i bezpieczeństwo będę miał na pierwszym miejscu. — Nie boicie się, że nas pojmają? Już mi przyszło na myśl, czynie narażamy się zbytnio, nocując pod samymi murami zamku? Peter wzruszył ramionami. — Zapewne nawet nie wiedzą, że mamy tu przybyć, bo pismo marszałka dopiero mam im doręczyć! Jutro zaś ruszymy z pierwszym brzaskiem, by jak najrychlej zagłębić się w lasy. Nie będziemy też jechać głównymi traktami, bo teraz moc wojska nimi ciągnie. — Nie wiem, jak wam dziękować za wyrwanie mnie z tej niewoli! — wykrzyknęła gorąco dziewczyna. Peter spojrzał w jej oczy. Pod tym spojrzeniem zamilkła, z rumieńcem na twarzy. Z lekkim uśmiechem podsunął jej półmisek.

— Bierzcie, proszę. To skrzydełko jest ładnie zarumienione. Po wieczerzy udam się do swojej izby, a wy zamknijcie się na skobel. Idźcie zaraz spocząć, bo jutro trzeba wstać do dnia. Una chciała coś powiedzieć, ale w tej chwili posłyszeli szybkie kroki dochodzące z sieni. Vogelweder znieruchomiał raptownie, mimo woli chwytając za nóż tkwiący za pasem. W tej chwili drzwi odskoczyły z hukiem i dwóch drabów z obnażonymi kindżałami stanęło w progu. Peter zerwał się na nogi i, wyszarpując nóż z pochwy, odważnie skoczył do przodu. Teraz wszystko odbyło się w ciągu krótkiej chwili. Una dojrzała, jak jeden z napastników unosi ramię i rękojeścią kindżału uderza w głowę Vogelwedera. Rozległ się łoskot wywracanego zydla, a w ślad za nim głuche uderzenie walącego się na podłogę ciała. Obezwładniona przerażeniem, dotąd siedziała nadal na swoim miejscu. Teraz i ona zerwała się na nogi. Zbój zdawał się jednak nie zwracać na nią uwagi, gdyż rzucił swemu towarzyszowi: — Wywlecz go do oberży i strzeżcie obaj dobrze. Niedługo do was przyjdę! Teraz chcę się tu nieco zabawić... — A my, Dziobak? — Nie bój się, starczy i dla was! No, jazda, bierz go! — Opryszek nachylił się nad nieruchomym ciałem, podsunął pod nie ramię i, stęknąwszy, zarzucił na plecy. Kiedy zgięty pod swoim brzemieniem wyszedł z izby, Dziobak obrócił się ku dziewczynie, która, obezwładniona grozą, przyglądała się tej scenie. —Jak się masz, sikorko! — roześmiał się, szczerząc zęby. — Nadspodziewanie piękna z ciebie dziewka! Postępował ku niej krok za krokiem. Una zaczęła cofać się, aż poczuła za sobą ścianę. Stanął przed nią i, nie przestając się uśmiechać, wyciągnął dłoń ku jej piersi. Kiedy zaś zwarła przed sobą ramiona, chwycił ją wpół, poderwał w górę i jednym zamachem cisnął na przygotowane do snu posłanie. Dominującym uczuciem, któremu Czarny uległ, leżąc na słomie, była wściekłość. Przede wszystkim na siebie, że dał się ująć tak prosto. Był bezradny w chwili decydującej, tuż przed wykonaniem zadania, w które włożył tyle wysiłku.

Wkrótce jednak rozsądek zaczął brać górę, a ten kazał opanować złość, która zaciemniała umysł. Z ciemności rozległ się chrobot żujących koni, jego własnego i gospodarza. Ponieważ ten zarzucił już nocny obrok, nie było nadziei, by tu zaszedł. Chłopek, który ich przywiózł, jeszcze za dnia wyprzągł swego, przywiązał do wozu i, podsunąwszy siana, sam ułożył się do nocnego spoczynku przykrywszy siermięgą. Nie należało więc liczyć na jego pomoc. Leżąc na słomie, usiłował rozluźnić sznury najpierw na rękach skrępowanych na plecach, a kiedy się to nie udało, próbował z nogami. Węzeł wprawdzie poddawał się nieco, ale trzymał mocno. Obrócił się na bok, potem na brzuch i zdołał uklęknąć. Teraz, przeginając się w tył, zdołał skrępowanymi rękami dosięgnąć sznura na nogach. Po chwili wyczuł go i cierpliwie począł szarpać zań palcami. Napięty kręgosłup bolał, ale nie zwracał na to uwagi, czując, że węzeł zaczyna się coraz bardziej rozluźniać. Po chwili nogi miał wolne. Wyprostował się i, dysząc z wysiłku, wypoczywał, by napięte dotąd mięśnie nieco się odprężyły. Wreszcie jednym podrzutem poderwał się w górę i stanął na nogi. Podszedł ku wrotom. Nie mógł wołać woźnicy, bo w dalszym ciągu miał w ustach knebel zabezpieczony opaską ze starego worka. Naparł więc ramieniem, próbując odwalić podpórkę, ale próba okazała sic daremna. Chwilę zastanawiał się, wreszcie przypomniał sobie własne siodło i wraz z żywnością ukryty w saku nóż do krojenia chleba. Ale jak znaleźć w ciemności siodło i jak wydostać nóż skrępowanymi rękami? Siodło wisiało na kołku. Sam je tam powiesił, ale w ciemnej i obcej stajni trudno je było odszukać. Pomógł mu w tym przypadek, bo posuwając się w ciemności, trącił on głową. Podparł je z jednej strony ciemieniem i w ten sposób zrzucił na ziemię. Znów upadł na kolana, a potem ułożył się tak, by sak mieć za plecami. Jakiś czas trwało, zanim znalazł sprzączkę. Potem poszło już szybciej i po chwili nóż miał w ręku. Znów stanął na nogi i, przywarłszy do ściany, wbił go w deski, uderzenie popierając wagą ciała.

Wyczuł, że koniec wszedł w drewno dość mocno, tak jak go ustawił ostrzem do góry. Wystarczyło teraz obrócić się plecami i pocierać sznurami o ostrze. Skaleczenia przegubów nie udało się uniknąć, ale nie zważał na ból. Po chwili poczuł, że zacisk sznurów zaczyna słabnąć, aż wreszcie i ręce miał wolne. Osiodłanie konia nie zajęło mu więcej jak pół pacierza. Kiedy był już z tym gotów, wyszarpnął nóż i wsunąwszy go w szparę wrót, odsunął na bok podpierającą je deskę. W moment później był już w siodle i wypadł za bramę. Nie obawiał się, że nie zdoła odszukać zajazdu, jak również nie dbał o to, że za całą broń miał zwykły nóż kuchenny. Istotnie ujrzał wkrótce drąg z nadzianym nań garnkiem; powszednie wiadomy znak dla podróżujących. Budynek był parterowy, ale długi. Z prawa dostrzegł szeroką bramę, teraz zawartą, a przy niej furtę. Spod okiennic domu sączyło się w jednym z okien światło. Czarny zeskoczył z konia i skrył się pomiędzy drzewami okalającymi podjazd. Potem podkradł się do furty. Była otwarta. Zapewne zbóje nie zatroszczyli się o jej zamknięcie, co oszczędziło mu sporo czasu. Wsunął się na podwórze i bacznie rozejrzał dookoła. Na ciało natknął się po kilku krokach. Leżało w poprzek ścieżki skręcającej za węgieł. Zabity miał nogi podkurczone pod siebie, a jedno z odrzuconych ramion opierało się o ścianę. Wokół głowy dojrzał czarną plamę. Obok leżała porzucona kusza. Czarny nachylił się nad zwłokami, odpiął rzemień podtrzymujący pochwę miecza i zwisający u pasa woreczek z bełtami. Wyciągnął zabitemu zza pasa i nóż, zatykając go za własny. Potem podniósł kuszę i ostrożnie wyjrzał zza węgła. Nikogo jednak nie dostrzegł, począł więc skradać się wzdłuż ściany, szukając drzwi. Znalazł je po kilku krokach. Były, tak jak i furta, niezamknięte. Znalazł się w jakimś pomieszczeniu, w zupełnej ciemności. Zatrzymał się chwilę, nasłuchując. Raptem w otaczającej go czerni rozległo się stęknięcie. Zdawało mu się, że głos zabrzmiał tuż przy nim, nieomal nad samym uchem.

Nie poruszał się, by nie zdradzić, gdzie się znajduje. Po chwili odgłos powtórzył się, ale tym razem zawtórowało mu niewieście chlipnięcie. Czarny po ciemku naciągnął kuszę i założył bełt. W ciemności znów rozległ się głos. Tym razem było to z cicha rzucone przekleństwo. Czarny zdecydował się odezwać. — Kto tam jest? — rzucił półgłosem. — A tyś kto? — Rozległo się tym razem głośne pytanie, a potem błagalna prośba: — Ratuj, dobry człowieku, kto byś nie był! — Nie wiem, kogo mam ratować? — Gospodarza tej oberży i służebną dziewkę, których jacyś zbóje zamknęli w tej komórce! — Czemuś krzykiem nie przywołał sąsiadów, a siedzisz tu niby pies w budzie! — Bo zagrozili, że całe obejście puszczą mi z dymem! Ratuj tedy! Leć po pomoc! Wynagrodzę sowicie! — Dobrze, już lecę! Tylko mi powiedz, jak się tu obrócić. — Zaraz z prawa masz drzwi do kuchni, a za nią oberża. Oni tam pewnie siedzą albo są w izbach, które z wieczora zajęli podróżni! — A izby gdzie? — Za oberżą! Ale nie gadaj tyle, pośpieszaj po pomoc! — A gdzie reszta ludzi, co tu przybyli? — Śpią w stajni! Wystawili strażnika, ale chyba go ubito, bo ich nie zbudził! — objaśniał oberżysta, nie zastanawiając się, że pytający sam zbyt dużo wie. — No to biegnę, a ty siedź cicho, bo gotowi spełnić groźbę i upieką cię tu jak gąsiora! — Zaczął posuwać się wzdłuż ściany, macając dłonią w ciemności. Po chwili znalazł drzwi. Kuchnia była obszerna i pusta. Tlący na palenisku żar oświetlał nieco jej wnętrze, znacząc sprzęty czerwonymi konturami. Do następnych drzwi dotarł już bez trudności. Dochodziły spoza nich głosy. Uniósł kuszę do biodra i kopnął drzwi. Odskoczyły gwałtownie, ukazując wnętrze oberży. Łycha i Świstun siedzieli na ławie, mając pomiędzy sobą Petera. Na widok Czarnego wszyscy trzej porwali się z miejsc. Obaj zbóje wyszarpnęli kindżały z pochew, ale on nie pozostawił im czasu na obronę.

Szczęknął spust kuszy, stuknęła zwolniona cięciwa i Świstun ugodzony bełtem w pierś, zwalił się na ziemię. Czarny odrzucił kuszę i wyciągnął miecz. Łycha próbował zasłonić się kindżałem, ale nie na wiele się to zdało. Ugodzony w skroń, zgiął w kolanach nogi i przewalił się przez stół. Bezbronny Peter wyciągnął przed siebie dłonie, powtarzając raz po raz: — Kacper?! Skąd?! Skąd?! — Upadł na kolana, nie opuszczając wyciągniętych ramion. — Nie ubijaj! Wiozłem ją do Krakowa... do matki... Wyrwałem z krzyżackich rąk. — Gdzie ona, ty psie?! — Czarny nachylił się nad klęczącym unosząc miecz. — Tam... — Peter wskazał trzęsącą się ręką następne drzwi. — Pośpieszaj ratować, bo ją zniewoli! Pchnięty nogą w pierś, przewalił się na bok. Czarny w dwóch skokach dopadł przejścia. Znalazł się w sieni, gdzie doszedł go krzyk dziewczyny: — Nie! Nie! Ostaw mnie!! Nie chcę!! Nie!!! Szarpnął drzwiami, zza których dochodziło wołanie, i wpadł do izby. Dziewczyna wiła się pod napastnikiem, który usiłował pokonać resztki jej oporu. Rozdarta koszula ukazywała krągłość piersi, a uniesiona walką spódnica strzelistą smukłość nóg. — Hej, Dziobak! — zawołał Czarny, zatrzymując się w progu. — Obróć no się! Kugellot puścił dziewczynę i poderwał się na nogi. Przez jedną krótką chwilę stał, wpatrując się ze zdumieniem w Czarnego, po czym skoczył do stołu, na który odłożył swoją broń. Czarny z lekkim uśmiechem sięgnął za pas i wydobył nóż. Odczekał krótką chwilę i uniósł ramię. — Chciałeś, psie, sam polować? — I zapoluję! — Kugellot poderwał się do skoku, ale w tej chwili nóż Czarnego śmignął świetlistą smugą i wbił się w pierś opryszka aż po rękojeść. Ten pod uderzeniem chybnął się do tyłu, a w jego oczach pojawił się błysk jakby zdziwienia. Potem powieki opadły i zbój, kiwnąwszy się raz i drugi, jakby wybierał sobie miejsce do upadku, zwalił się na podłogę. Una, wstrząśnięta przeżytą przed chwilą walką z napastującym ją mężczyzną, ze zgrozą wpatrywała się w jego nieruchome ciało. Wreszcie

odwróciła wzrok, uniosła dłonie do twarzy i, opierając głowę o ścianę, wybuchnęła płaczem. Podszedł do niej i schyliwszy się, położył dłoń na ramieniu. — Nie bójcie się. Nic już wam nie grozi. Spojrzała na niego oczami pełnymi łez. — Oprzytomnijcie! Musimy uciekać! — rzucił półgłosem. — Gdzie wasze okrycie? — Ja się was boję... — wyjąkała, kierując wzrok na nieruchome ciało. Czarny zniecierpliwił się. — Boicie się czy nie, teraz nie czas na gawędy! — Dlaczego uciekać? Dokąd chcecie mnie zabrać? — Wszystko powiem później. Spieszcie, bo przegadamy okazję!! Szybko, gdzie przyodziewek?! Una, nadal półprzytomna, wskazała ręką na płaszcz przewieszony przez poręcz krzesła i próbowała stanąć na nogi. Zatoczyła się, ale ją podtrzymał, sięgnął po opończę i narzucił jej na ramiona. Potem schylił się nad zwłokami Dziobaka, wyjął z jego kieszeni swoją sakiewkę, a zza pasa nóż. Wreszcie, rozejrzawszy się po izbie, chwycił ledwie co napoczętą kurę i bochen chleba, ściągnął ze stołu płótno i zawinąwszy w nie żywność, podał dziewczynie. — Trzymajcie to, przyda się! A teraz w nogi! — Chwycił jej dłoń i pociągnął za sobą. Pędem przebyli salę, gdzie Czarny nie zapomniał pochwycić porzuconej kuszy, minęli kuchnię i wydostali się na podwórze, nie zważając na okrzyki uwięzionego szynkarza. Tu przywarli na chwilę pod ścianą. Czarny przyłożył dłoń do ust dziewczyny, bo w podwórzu ujrzał Petera, który klnąc, popędzał swoich ludzi. Ci uwijali się, zajęci siodłaniem koni. Czarny, wykorzystując tę sytuację, ruszył biegiem wzdłuż domu, nie wypuszczając ręki dziewczyny ze swojej dłoni. Zostali dostrzeżeni, kiedy już byli przy furcie. Za plecami ich rozległ się wrzask Petera: — Tam są! Prędzej, sobaki! Prędzej, bo nam umkną! Hej, dawajcie mego konia!

Kiedy wydostali się na zewnątrz, Czarny dopadł swego wierzchowca, chwycił dziewczynę i wrzucił na siodło, po czym, nie szukając strzel mienia, skoczył za nią. Jedną ręką objął ją wpół, drugą miał zajętą kuszą; nie mogąc złapać za wodze, krzykiem poderwał konia do biegu. Wierzchowiec zakręcił się w miejscu i ruszył od razu pełnym galopem. Płaszcz dziewczyny wydął się od pędu, a w ciszy uśpionej wsi głucho zadudniły kopyta. Wkrótce zaś, niby zwielokrotnione echo, rozległ się tętent pościgu. Po owym tak skutecznym wypędzeniu szatana z nawiedzonego domu Rudy miał dużo do czynienia. Porwanie, a potem ucieczkę trzeba było obmyślić i przygotować. Postarać się o konie, znaleźć zaufanych i odpowiednich ludzi, by udzielili pomocy, wreszcie wystarać się o broń i zaopatrzenie. Na szczęście Czarny nie poskąpił mu pieniędzy, toteż o pokrycie niezbędnych wydatków nie potrzebował się troszczyć. Wszystko to należało wykonać w najgłębszej tajemnicy, by nie zwrócić na siebie czyjejkolwiek uwagi. I chyba Rudy nie dałby temu wszystkiemu rady, gdyby nie pomoc starego Prusa. Okazał się przewidującym doradcą, a jego znajomość miejscowych stosunków, ludzi i terenu była tym bardziej nieoceniona, że, jak Rudy zdołał się przekonać, stary miał wśród swoich współplemieńców wielki posłuch. Nastąpił jednak nieoczekiwany zwrot w sytuacji, z chwilą gdy pewnego dnia nagle przybiegł Tomek z fatalną wieścią. — Pojmali pana Benka! — rzucił od progu przerażonym głosem. — Widziałem, jak przywieźli go w pętach. Rudy, który pomagał staremu Prusowi wiązać sieci, obrócił się gwałtownie do chłopca. — Pojmali Benka? Nie mylisz się?! — Minęli mnie o krok! Pan Benko spojrzał na mnie, ale zaraz odwrócił głowę. — A ten rycerz, któremu służył, był z nim? — Tego nie widziałem. Ale mówili, że niedługo ma przybyć! Zabiją mi pana! — Chłopak rozbeczał się. Prus, który przerwał pracę, w milczeniu przysłuchiwał się rozmowie. Rudy spojrzał na niego, ciekaw, co stary powie, ten jednak nie zabierał głosu.

— Idź nad jezioro i rób, co chcesz — polecił chłopcu. — Abyś tylko nam tu nie wadził! Musimy naradzić się w spokoju. Kiedy już chłopak wyszedł, stary popatrzył spod oka na Rudego. — Ten pojmany to mąż owej niewiasty? — Tak. Musimy go ratować! Ot i nowy kłopot... —Jaksa westchnął. — I to stokroć większy, bo zamkowe lochy to nie byle chałupa. Prus pokiwał głową zatroskany. — Myślę, że nie na nasze to siły... — Ten Sonnenberg chyba nie wie, że jego giermek to mąż owej niewiasty, którą więzi... — zaczął Rudy powoli, coś jakby rozważając. — Toś powiedział nowinę! — prychnął stary. — Gdyby wiedział, to tamten nie zdążyłby zrobić przed śmiercią nawet znaku krzyża. — Ale skoro go uwięził, to znaczy, że się tego dowiedział... — Chyba nie... — zastanowił się stary. — Nie wiózłby go tutaj, a ubiłby od razu. Tu przywożą tych, co mają być brani na męki, by wydusić z nich ważne zeznania. — Takie jest wasze mniemanie? — Pewnie, że tak! A ty co byś zrobił, dowiedziawszy się, że mściciela masz pod bokiem? Żeś sypiał i jadł z nim pospołu? Nie ogarnąłby cię gniew, żeś tak dał się podejść? — Chyba kazałbym go pojmać i uwięzić. Stary łypnął okiem na swego towarzysza. — Aby miał czas rozgadać, że zakonny brat dogadza swym chuciom w ukryciu? I że był tak głupi, iż nie sprawdził, kogo bierze za giermka? — Zatem sądzicie, że Sonnenberg uwięził swego giermka dla jakichś nie znanych nam powodów, ale nie wie, kto on jest? — Tak myślę. Rudy uśmiechnął się. — To właśnie chciałem usłyszeć, bo i ja tak samo sądzę. A od tego wszystko zależy... — Co wszystko? Co zamierzasz? Gadaj... — Porywać ową niewiastę należy zaraz, zanim przybędzie Sonnenberg. Potem wyślę do rycerza pismo: Oddam ci brankę za twego giermka. Wymienimy ich tam a tam, wtedy a wtedy. Miejsce należy znaleźć takie, by

dało się uwolnić Benka i pojmać Krzyżaka. Oby tylko potem ujść cało, bo on na pewno będzie chciał zrobić to samo z nami i też naszykuje zasadzkę. Stary zmarszczył twarz w przebiegłym uśmiechu. — No... no... — mruknął. — Czekaj, niech to sobie rozważę... Zmrużył powieki i wpatrywał się w jakiś punkt przed sobą. Po chwili odezwał się, przesuwając dłonią po łysinie. — Może by takie miejsce i było... Musiałbym jednak naradzić się z innymi. Nie ja jeden bowiem służę Kurcho... Rudy domyślił się od razu, o co chodzi. — Macie na myśli podziemia świątyni? Lepszego miejsca nie dałoby się znaleźć! — Tak... to dobre miejsce... — W miarę słów stary Prus zaczął się ożywiać. — Ale, jak rzekłem, sprawę muszę obgadać ze swoimi. Ich zgoda i pomoc będzie niezbędna. Ale aby tę pomoc uzyskać, musiałbyś przyjąć jeden warunek. — Cóż to za warunek? — zaniepokoił się Rudy. — Krzyżak musi być nasz! Wam pomożemy uciec, ale on musi pozostać! — W głosie Prusa zadrgała zawziętość i nienawiść. —Już dawno nie złożyliśmy naszemu bogu należytej ofiary... Moi bracia nad tym boleją i tylko pod tym warunkiem zdołam, być może, uzyskać ich zgodę. Rudy zrozumiał, że żadne targi nic tu nie pomogą, zresztą los Sonnenberga był mu obojętny. — Przystaję na ten warunek... — oświadczył. — Kiedy będziecie mówić ze swoimi? — Chcesz ją porwać dziś w nocy? — Teraz nie wolno mi zwlekać ani dnia... — Dobrze. Pójdę więc zaraz. — Prus wstał z zydla. — Czekaj tu na mnie. Powrócił wkrótce po zachodzie. Potem długo jeszcze gadali, kiedy zaś wreszcie narada była skończona, Rudy zabrał się do czynienia ostatnich przygotowań. Sprowadzony Tomek ruszył po umówionych ludzi, by stawili się o świcie, Rudy doszedł bowiem do przekonania, że będzie to najlepsza pora. Zachodziła obawa, że po nocy Steinowie nie otworzą im drzwi, a zbytniego rumoru też nie należało czynić.

Skoro więc pierwsze promienie słońca wystrzeliły ponad korony drzew, ruszyli okrężną ścieżką, by na posesję Steinów dostać się od tyłu. Przesadzili palisadę i podeszli do domu. Na wyjaśnienie Rudego, który znów przebrał się w habit, kto dobija się do domu, usłyszeli krzątaninę i pospieszne zdejmowanie drągów. Chociaż obecność znanego już mnicha od razu wyjaśniła Steinom, że nie ze zbójami mają do czynienia, mimo to widok trzech ludzi z założonymi na twarze chustami tak przeraził gospodarzy, że nawet słowem nie wyrazili sprzeciwu. Pani Stein od razu podała świątobliwemu mężowi klucz do izdebki. — Sprawcie się szybko, ojcze — szepnęła. — Ona jest u siebie... Rudy pozostawił oboje małżonków pod opieką towarzyszy, a sam skoczył na górę. Szybko przekręcił klucz i wszedł do izby. Widok śpiącej kazał mu zatrzymać się na progu i chwilę trwać w podziwie. Śniada twarz, odwrócona na bok, okolona czarną falą włosów spływających na ramię, rysowała się delikatnym profilem na bieli poduszki. Wolno zbliżył się do łoża. Zyta raptownie uniosła powieki, wpatrując się rozwartymi przerażeniem oczami w pochylającą się nad nią twarz. W następnej chwili usiadła, podciągając kołdrę pod brodę. — Nie bójcie się... Czy nie poznajecie mnie? Oprzytomniała dopiero teraz. — Ach, to wy! Co...? — Wstawajcie, i to szybko! Przybyłem po was! Zyta spoglądała na mnicha ze zdumieniem, jakby nie rozumiejąc jeszcze, co do niej mówi. — Naprawdę...? — wyszeptała wreszcie. — Naprawdę przyszliście po mnie... i... i pojadę z wami...? Będę wolna...? — Broda zaczęła jej drgać, a w oczach pojawiły się łzy. — Z tego, co widzę, to nie bardzo tego chcecie. — Rudy wzruszył! ramionami. — Już... już wstaję! Gdzie moje suknie?! — Rozejrzała się bezradnie po izbie. — Poczekam w sionce. — Skierował się do drzwi.

— Nie! Nie! — zaprotestowała. — Obróćcie się, ale pozostańcie! Nie chcę teraz być sama! Będzie mi raźniej z wami! Rudy, obrócony plecami, słyszał za sobą szybką krzątaninę i szelest sukien. Po chwili dobiegły go słowa: — Nie będę wam teraz dziękować. — Kobieta starała się opanować i mówić spokojnie. — Bo wiem, że nie czas na to. Ale żebyście wiedzieli, co czuję... O Boże, więc wreszcie! No już, jestem gotowa, możecie się obrócić! Usłuchał zezwolenia. Stała przed nim owinięta opończą, smukła, z błyskami podniecenia w wielkich, ciemnych oczach. Rudy szybko odwrócił wzrok. Kiedy zeszli na dół, wyciągnął z zanadrza rulon obwinięty sznurkiem i spięty lakową pieczęcią. Podał go Paulowi. — Weźcie to pismo i wręczcie rycerzowi. Jest tam upomnienie naszego zakonu. A jeśli jeszcze powiecie, że ulegliście przemocy, bo było nas tu dziesięciu dobrze zbrojnych mężów, to sądzę, że nie będzie was podejrzewał o zmowę. Do furty nie idźcie, aby was nie dostrzeżono. Znajdziemy ją sami. Zrobiło się już zupełnie widno, ale nad jeziorem wlokły się jeszcze nocne mgły. Przesadzili znów palisadę, podając sobie kobietę, dotarli do ścieżki wijącej się wśród krzaków łozin i tu Rudy pożegnał towarzyszy, by już bez nich odprowadzić Zytę do miejsca schronienia. — Ruszamy zaraz? — odezwała się, kiedy zostali sami. — Nie. Teraz was ukryję niedaleko stąd. Dlaczego, dowiecie się później. Z klety, w której was ostawię, nie wolno ruszyć się ani na krok. To warunek waszego bezpieczeństwa. Zabiorę was stamtąd, jak przyjdzie pora. — Długo mam czekać? — szepnęła z niepokojem. — Myślę, że dzień, dwa, może trzy... Ale chyba nie dłużej. — I będę tam bezpieczna? — Jeśli usłuchacie zakazu. — Zresztą — rzuciła z goryczą — co może mnie spotkać gorszego, niż już spotkało? — Zapomnijcie o tym. — Czy prędko zobaczę Benka? Rudy milczał przez chwilę. — Zapewne już wkrótce. Nawet może się zdarzyć, że uciekać będziecie razem.

— Naprawdę! Oby to Bóg dał! — I ja Go o to proszę — powiedział poważnie Rudy. ZAJADŁY, DZIKI GNIEW MĄCIŁ Sonnenbergowi myśli. Oczy nabiegły mu krwią, a gardło zacisnęło się tak, że ledwie zdołał dobyć zeń głosu. Wreszcie złapał trzęsącego się ze strachu Paula za kaftan i przycisnąwszy ku sobie wrzasnął: — Kto to był? Gadaj, psie! — Nie wiem kto, wasza wielmożność. Było ich chyba z dziesięciu... I twarze mieli zakryte chustami... Puśćcie, wasza wielmożność... bo... bo dech mi zapiera... — Ustanie całkiem, jak cię obwieszę! Czemuś jej nie bronił, gadzie?! Bez oporu dałeś ją porwać! — Jakże miałem bronić — jeden przeciw dziesięciu? Albom to wojak? Zasiekliby od razu... Sonnenberg, który już puścił Paula, obrzucił spojrzeniem jego przygarbioną postać. — W którą stronę poszli? Nie dostrzegłeś? — spytał już spokojniej. — Pobiegli do furty i tyle... Nie śmiałem wychodzić za nimi... bo... bo... zakazali. Ale ostawili tu pismo do waszej wielmożności. — Paul obrócił się i wyjął z kuchennej szafy rulon. — Przykazali oddać nie inaczej, jak tylko do waszych rąk... — Teraz dopiero, głupcze, to mówisz! — Rycerz wyszarpnął z rąk Paula pismo i wsunął je w zanadrze kaftana. — Przeczytam to później — mruknął. — Ale tak czy inaczej, ani pary z gęby, co się tu stało! Bo przyślę po was knechtów — dorzucił znacząco. — Nikomu nie piśniemy ani słóweczka, wasza miłość! — wykrzyknęli oboje. Sonnenberg przesunął po nich spojrzeniem. — Kto nimi przewodził? Mały był czy duży? Jakie włosy? A może dostrzegliście w nim coś, co by zezwoliło go poznać? Paul zastanowił się przez dłuższą chwilę. — Tylko tyłem spostrzegł, że był wielki i mocny w sobie, a włosy miał ciemne — objaśnił nie tyle zgodnie z prawdą, co z własnym wyobrażeniem postaci przywódcy. Równie bowiem jak rycerza należało strzec się nieczystych sił, przeciwko którym bronił ich ów świątobliwy mąż.

Sonnenberg wrócił na zamek opanowany gniewem przyprawiającym go o utratę rozsądku. Należało jednak kryć swe uczucia pod maską spokoju, by nie zdradzić się przed ludzkim wzrokiem. Jedynym śladem wiodącym ku napastnikom było teraz pismo, które przyniósł ze sobą. Dlaczego je pozostawili i co zawierało? Nie umiejąc czytać, nie mógł sobie na te pytania odpowiedzieć. Ale komu powierzyć zaznajomienie się z jego treścią, która zdradzała przecież ową tak dotąd dobrze zachowaną tajemnicę?! Wreszcie zdecydował się, że da je do odczytania staremu kapelanowi zakonnemu. Był jego spowiednikiem, więc sprawa nie była mu obca. Poza tym stary był mocno przygłuchy i prawdę powiedziawszy, z tej starości nieco już szwankujący na umyśle. Gdyby więc nawet coś powiedział, nikt do jego słów nie przywiązywałby wagi. Kiedy znalazł się wreszcie w swojej komnacie, rozpiął kaftan, położył rulon na stole i kazał przywołać ojca Alberta. Potem, zdjąwszy pas, opadł ciężko na krzesło i oddał się ponurym rozmyślaniom. Kiedy zjawił się kapelan, sunąc stopami po kamiennych płytach podłogi, bo nóg nie mógł już unosić, rycerz bez słowa wskazał mu stojący obok fotel, po czym wstał i zbliżywszy się do drzwi, wyjrzał przezornie na zewnątrz, zanim zamknął je dokładnie. Potem dopiero wrócił na swoje miejsce, sięgnął po rulon, rozerwał sznurek z pieczęcią i podsunął papier staremu. — Przeczytaj to! — rzucił rozkazująco. Kapelan pochylił pomarszczoną twarz nad papierem, przysuwając go nieomal do chudego nosa, i zaczął czytać: — „Zabraliśmy ci niewiastę, która nie jest nam potrzebna, ale potrzebny jest twój giermek Jawnuta. Możesz ją odzyskać, pomieniawszy na giermka. Jeśli nie zgodzisz się i ubijesz Jawnutę, my ubijemy twoją nałożnicę. Jeśli jednakowoż zgodzisz się na taką wymianę, daj znak: wystaw w strzelnicy południowej baszty zieloną gałąź. Wymianę życzymy sobie dokonać tak, abyś nas nie podszedł. Tedy tego samego dnia, w którym wystawisz ową gałąź, na czas jednej mszy przed północą wyjdź z Jawnutą na drogę wiodącą od zamku w stronę starego grodziska. Twego więźnia prócz ciebie nie może prowadzić więcej jak dwóch knechtów. U kładki na kanale trafisz na starego żebraka, którego pozdrów słowami: «Błogosławieni cisi, a pokornego serca». On nie będzie nic wiedział, ale cię doprowadzi do człowieka, który będzie twoim przewodnikiem na pobliskie już miejsce, gdzie dokonamy wymiany. Miejsce to,

aczkolwiek ponoć nawiedzane, przecież nas nie przeraża, przeciwnie, zapewnia, że nikt nas nic dojrzy. Sądzimy, że i ty zajęczego serca nie jesteś”. Sonnenberg, wysłuchawszy, kazał sobie pismo odczytać jeszcze raz, by dobrze wbić sobie w pamięć całą treść. Wreszcie stary kapelan chlipnął nosem raz i drugi i odchylił się na oparcie. — Oczy już mnie bolą z wysiłku... Coś mi się widzi, że mimo moich napomnień i pokut grzesznej żądzy nie opanowałeś. — Jak znów do was przyjdę, aby grzech wyjawić, zadacie mi podwójną pokutę! — rzucił kpiąco rycerz. — Ale teraz ja was upominam, że o tej sprawie, jako o spowiedzi, musicie zamilczeć! — Coś ty! — obruszył się stary. — Bacz, co gadasz! — Raptem roześmiał się skrzekliwie: — He... he... sam nie chciałeś odsunąć grzesznicy, to ci ją Bóg odebrał! Po nocy więc za nią nie ganiaj, bo kto wie, czy w kobolda już się nie przemieniła! — Teraz to już nie o nią chodzi! Sprawa przybrała zgoła inne oblicze, bo okazało się, że ktoś o niej wiedział i wykorzystał dla inszych celów! Muszę więc dociec, co to są za ludzie, którzy ją porwali, i dlaczego tak troszczą się o Jawnutę! — Bacz, abyś mgły w garść nie chwycił miast tej kiecki! O północy złe mocy nabiera i ludzi mami... Od ludzi ustrzec się zdołasz, boś mocny, ale licha nie pokonasz. — Nawet te psubraty wiedzą, że odwagi mi nie brak! Dlatego nie kraczcie mi, bom istotnie nie zajęczego serca! Po wyjściu kapelana Sonnenberg zamyślił się. W pierwszej chwili podejrzewał, że to ów Benko dokonał napadu i odebrał żonę. Ale list zaprzeczył tym przypuszczeniom, bo mąż nie proponowałby przecież jej zwrotu. Zatem kto stoi za tym czynem? Ta sprawa istotnie interesowała go teraz najbardziej. Ale jedynym sposobem, by dowiedzieć się, kto porwał Zytę i kim w istocie jest jego giermek, było przyjęcie propozycji wymiany. Należało zatem wykonać ją tak, by pojmać tych, którzy przyprowadzą kobietę. W razie powodzenia osiągał wówczas korzyść podwójną: i dla Zakonu, i dla siebie. Trzeba więc sprawę dobrze przemyśleć. Z listu jasno wynika, gdzie odbędzie się wymiana. Wskazuje na to i droga, którą mają iść, i wzmianka o

nawiedzanym miejscu. Było powszechnie wiadomo, że miejscem tym są ruiny starego pruskiego grodu, leżące pod lasem na wzgórzu. Sonnenberg wstał i zaczął krążyć po komnacie, rozważając sytuację. Im prędzej sprawę się wyjaśni, tym lepiej. Będą zapewne wybrane miejsce obserwować, toteż knechci powinni otoczyć pierścieniem wzgórze dopiero o zmroku. Co trzeciemu dać pochodnię — na sygnał mają je zapalić, skoro tylko ujrzą, że tamci weszli w obręb pierścienia. Teren jest znany dobrze jemu, i zamkowej załodze. Do środka wpuszczać wszystkich, z pierścienia nikogo. Jeśli nie da się pojmać żywcem, ubić z kusz. Pół grzywny za ubitego, ale trzy za żywego. Zapłata sowita, powinna należycie wzmóc czujność. W razie jednak, jeśli ich nie ujmą, trzeba będzie iść z więźniem. Z TERENU ZASADZKI WIEŚCI jednak nie nadchodziły, toteż kiedy zbliżyła się północ, wyszli z bramnej furty. Rycerz wdział na głowę otwarty z przodu hełm, a pod kaftan kolczą koszulkę podarowaną mu przez wielkiego marszałka w nagrodę za jakąś cenną dla Zakonu przysługę. Była sporządzona ze stali kutej w Damaszku i pochodziła jeszcze z czasów, kiedy Zakon miał siedzibę w Jerozolimie. Skręcili w lewo, ku kanałowi łączącemu dwa stawy, pomiędzy które wcisnął się zamek. Kanał ten tworzył od północy obronną zaporę. Miasto leżące z dala, za krętą Liwną, było niewidoczne w ciemności. Pomiędzy nim a zamkiem leżało wzgórze zarośnięte chaszczami i zielskiem, niegdyś teren, na którym stało pruskie grodzisko. Księżyca nie było, ale gwiazdy dostatecznie rozpraszały mrok nocy. Rycerz szedł przodem, bacznie rozglądając się wokoło. Za nim dwóch zbrojnych knechtów, osiłków, wybranych z całej załogi, wiodło między sobą skrępowanego więźnia, bowiem pozory należało zachować. Jego nieobecność ostrzegłaby przeciwników i mogłaby ich spłoszyć. Wkrótce minęli kładkę nad kanałem. Parę kroków dalej ujrzeli siedzącą na kamieniu przygarbioną postać. Sonnenberg zatrzymał się, mówiąc półgłosem: — Błogosławieni cisi, a pokornego serca. Żebrak uniósł się na nogi i ruszył naprzód nadspodziewanie szybko. Grupa z rycerzem na czele szła za nim. Sonnenberg stwierdził z zadowoleniem, że knechci z obławy byli dobrze skryci, bo żadnego z nich nie

zdołał dostrzec. Zresztą nierówny teren, pełen dziur i krzaków, sprzyjał zasadzce. Na niebie tysiące gwiazd mżyło światłem, w którym widać było czerniejące tu i ówdzie niewyraźne bryły zarośli. Ścieżka biegła wśród nich, coraz bardziej wspinając się pod górę. Gdzieś od strony pobliskiego boru odezwało się przeciągłe sowie wołanie. Wkrótce ukazały się kontury ziemnych wałów ciągnących się wokół szczytu wzgórza. Po chwili żebrak skręcił w bok, gdzie odgałęzienie ścieżki wiło się kręto, omijając gęstniejące zarośla. W ten sposób dotarli do wyrwy w ziemnym wale i wydostali się na płaski szczyt wzgórza. Tu krzaki i chaszcze rosły równie gęsto, zasłaniając zupełnie widok. Leżały wśród nich rzucone chaotycznie wielkie głazy, na wpół zakryte wysoką trawą, miejscami piętrząc się na sobie w ogromne zwały. Miejsce miało wśród okolicznej ludności złą sławę; powszechnie wiedziano, że niebezpiecznie tu było chodzić. Śmiałkowie, którzy odważyli się na to, ginęli bez śladu. Nigdy nie udało się znaleźć nawet wskazówki, która pozwoliłaby bodaj domyślić się, jaki ich spotkał los. Mówiono, że ziemia rozstępowała się pod nimi i ginęli w jej wnętrzu. Przechodzącym zaś po nocy obok wzgórza zdarzało się słyszeć głuche wołania. To duchy padłych tu pruskich wojów wzywały ponoć żywych ku sobie. Toteż knechci coraz trwożniej oglądali się wokół, żegnając się, a twarz Sonnenberga robiła się coraz bardziej ponura i zacięta. Po minięciu wału żebrak zatrzymał się i cicho gwizdnął, po czym bez słowa zawrócił i zniknął w ciemnościach nocy. Zanim jednak ucichł szelest jego kroków, zza pobliskich głazów wysunął się mroczny cień. Kiedy się zbliżył, ujrzeli postać w długiej opończy. Nowy przewodnik miał odkrytą głowę, świecąc w ciemności bezwłosym czerepem czaszki. — Witajcie — odezwał się półgłosem. — Już na was czekają... — Nie widzę tu nikogo. — Sonnenberg wpatrywał się w rozmówcę bacznym spojrzeniem. — Gdzie oni są? — Zaraz ich spotkacie. Chodźcie za mną. Panowała cmentarna cisza. Nie zakłócał jej najmniejszy odgłos. Nawet podmuchy wiatru nie dochodziły tu, odcięte wałami. — Prowadź zatem, bo pora sprawę kończyć — rozkazał rycerz.

Ruszyli za przewodnikiem. Tu ścieżki już nie było, brnęli więc przez gęstą trawę, uważając, by nie zejść w bok, bo wokół znajdowało się pełno rozpadlin i wyrw, w które łatwo było wpaść. Po przejściu kilkunastu kroków przewodnik zatrzymał się przed skupiskiem wielkich głazów, wznoszących się niby ściana ponad głęboką i obszerną jamą zarośniętą chaszczami. — Jeśli knujesz zdradę, pierwszy padniesz od mego miecza! — warknął rycerz, schodząc za chudą postacią. — Nie bójcie się, panie... — rozległ się w ciemności lekko kpiący głos. Na chwilę stracili przewodnika z oczu, a kiedy znów znalazł się przy nich, ujrzeli ze zdumieniem, jak jeden z głazów ściany usuwa się, ukazując czarny otwór wnętrza. W czerni tej migotało światło stojącej na ziemi latarki. — Wchodźcie śmiało — zachęcił ich przewodnik ruchem ręki, wskazując otwór. — Tam dokonamy wymiany. Sonnenberg zawahał się. Takiej sytuacji nie przewidział. Przypuszczając, że wymiana odbędzie się na szczycie, do tego dostosował swój plan. I nie wiadomo, co by ostatecznie zadecydował, gdyby stojący za nim jeden z knechtów nie rzucił z trwogą w głosie: — Poniechajcie, panie... Tu nieczyste siły mają moc. Lepiej wróćmy... Brat Sonnenberg rozeźlony zarówno niespodziewanym obrotem sprawy, jak i śmiałością knechta, który niepytany odważył się dawać mu radę, zawołał z wściekłością: — Stul gębę! Ruszajcie za mną, a ty idź pierwszy! — rozkazał stojącemu przewodnikowi. Ten schylił się bez słowa i wszedł w ciemny otwór, unosząc stojącą latarnię. Oni ruszyli za nim, a ruchomy głaz cicho zasunął się za nimi na swoje miejsce. Po kilku krokach natrafili na stopnie, którymi zaczęli schodzić. Powietrze stawało się coraz cięższe i coraz bardziej nasiąkłe wilgocią. Latarka paliła się słabo, oświetlając drogę tylko na krok. Stopnie skończyły się wreszcie i skręcili w bok. Wkrótce natrafili na drzwi, których przegniłe bale nie stanowiły zbyt mocnej zapory. Minęli je i znaleźli się w obszernym pomieszczeniu, którego sklepienie podparte było stojącymi rzędem trzema kamiennymi słupami.

Pod środkowym stał na cokole posąg, a pod nim koryto wydrążone w wielkim, podłużnym kamieniu. Posąg wyrażał sobą niezdarnie wykuty snop. Ciężkie kłosy rozchylały się u góry, po bokach opadając w dół na kształt ramion. Pośrodku, z gąszczu kłosów, wyłaniała się głowa o grubo ciosanych rysach twarzy. Dwoje wypukłych oczu ślepym spojrzeniem patrzyło w przeciwległą ścianę, a szerokie usta wykrzywiał ledwie co zaznaczony uśmiech, któremu rzeźbiarz potrafił nadać wyraz łaskawości, ale zarazem szyderstwa. Po obu stronach posągu paliły się dwa kagańce umocowane na bocznych słupach. Rzucały chybotliwe światło pełzające czerwonymi błyskami po posągu, ścianach i grupie ludzi stojącej nieopodal. Wśród nich Sonnenberg dojrzał Zytę, a obok niej siwowłosego starca i młodego mężczyznę o rudej czuprynie. Rycerz postąpił naprzód, a za nim knechci z więźniem pomiędzy i sobą. Kiedy wynurzyli się z mroku, stając w świetle, rycerz posłyszał raptem za sobą okrzyk więźnia: — Zyta! I ty tu?! Ujrzał jednocześnie, jak kobieta rzuca się ku nim z wyciągniętymi ramionami. Wprawdzie Rudy przytrzymał ją i zasłonił sobą, ale Sonnenberg usłyszał jej zdumiewający okrzyk: — Benko! Mój Benko! Znieruchomiał, teraz dopiero przejęty zgrozą. Myśli burzą przelatywały mu przez głowę. A więc ów Jawnuta to Benko! On sam! Jego giermek i powiernik! A więc to on zabił Venta, aby zająć jego miejsce! W jednej, krótkiej jak mgnienie chwili rycerz zrozumiał wszystko. Straszliwa, odbierająca rozum i wszelkie rozeznanie wściekłość kazała mu wyszarpnąć miecz. Nikt z obecnych nie zdążył nawet ruszyć powieką, kiedy ostrze mignęło niby czerwona błyskawica, uderzając w pierś więźnia. W następnej chwili rycerz rzucił się ku Zycie z obnażonym mieczem. Ale Rudy już swój miał w ręku i zasłonił sobą kobietę. Tylko jeden raz zdążyli skrzyżować ostrza, bo w tejże chwili zza posągu wyskoczyło kilka biało odzianych postaci. Knechci padli pod razami noży, a nad głową rycerza świsnęły rzemienne pętle, opadając nań i krępując ramiona.

Miecz wyleciał mu z ręki, a on sam został obalony na ziemię. Począł szarpać się przyduszony przez napastników, na próżno usiłując zrzucić ich z siebie. Wkrótce też złożono go u stóp ołtarza, spowitego rzemieniami. Zyta ze szlochem dopadła leżącego we krwi męża. Jaksa schylił się nad rannym wraz z nią i przeciął krępujące go więzy, po czym oparł mu głowę o zwłoki jednego z knechtów. Zrozumiał też od razu, że Benkowi wiele z życia już nie zostało. Pierś była przecięta głęboko i krew spływała z niej obficie. Ranny, zbielały zupełnie na twarzy, rozwarł raptem powieki i patrzył przez chwilę w oczy nachylonego nad nim Jaksy. Potem przeniósł spojrzenie na szlochającą Zytę, która klęczała obok i rwała rękaw koszuli, by zatamować krew. — Zytka... — szepnął. — Wolna... — Tak! — Przypadła do niego, przykładając płótno do rany. — Och, miły mój! — Przywarła twarzą do twarzy męża. — Nie mów nic, bo krew szybciej uchodzi! — To już bez... znaczenia... Koniec niedoli... — Nie! Nie! — krzyknęła rozpaczliwie. — Musisz żyć! Będziesz żył! Benko poruszył głową. — Zbliż się... — wyszeptał — coraz trudniej mi mówić... Mącą się myśli, a ważną rzecz chcę... przekazać... — Urwał, łapiąc powietrze świszczącym oddechem. — Mówcie — odezwał się po raz pierwszy Rudy. — On cię uwolnił — zwrócił spojrzenie na Zytę — niech tedy dalej nad tobą ma pieczę... — Urwał, znów dysząc ciężko, po czym, jak gdyby skupiając siły, ciągnął szybciej, w obawie, że nie zdąży powiedzieć wszystkiego: — Uciekajcie do Trok... tam opat Łukasz... powiedzcie mu... pójdzie wkrótce goniec z pismami do Świdrygiełły... Trzeba odebrać... To Jawnuta z Niemierzy... Wiezie i glejt... Jawnuta... ale to nie ja... Jawnuta... nie ja... Raptem głowa chybnęła mu się na bok i pozostała bez ruchu. Szloch Zyty rozbrzmiał głośniej. Jaksa przeżegnał się i stanął na nogi. Obejrzawszy się za siebie, ujrzał Sonnenberga z pętami na nogach i rękach, leżącego na ziemi. Ale nie był już skrępowany zwykłym sposobem.

Leżał, mając ramiona i nogi rozciągnięte szeroko i przywiązane do wbitych w ziemię kołków. Biało odziane postacie, skupione kręgiem wokół niego, zwrócone były twarzami ku kamiennemu snopowi. Wszyscy byli starcami o siwych brodach i twarzach pooranych zmarszczkami. Wśród nich Jaksa dojrzał i swego gospodarza odzianego również w białą szatę. I on więc był kapłanem Kurcho! Rudy teraz dopiero zrozumiał, co było przyczyną poważania, z jakim go traktowano. Jeden ze starców, stojący w środku półkola, wyrzucił w górę ramiona i zawołał: — Kurcho! Kurcho! Rudego przeszedł dreszcz. Głos wołającego wibrował gwałtownym, rozpaczliwym błaganiem. — Kurcho! Kurcho! — Główny kapłan powtórzył wołanie. — Obróć ku nam oblicze! Obróć ku nam swe oczy! Zechciej nas dojrzeć i obdarz swą łaską, obdarz szczodrością, obdarz przebaczeniem! W imię tych trzewi, w imię tych kości, w imię tej krwi, którą ci ofiarujemy! W ciszy, jaka nastąpiła po tym wołaniu, słychać było jedynie syk palących się kagańców. Ich chybotliwe płomienie rzucały na wysoką postać starca czerwone, tańczące światło. Jego długi cień kładł się czarną smugą na ścianie i chwiał na boki, jakby żył własnym życiem. Zza ołtarza wysunęły się cztery postacie. Każda z nich trzymała w ręku żelazny cep zamocowany do krótszego niż zwykle cepiska. — Co będziecie z nim czynić? — szepnął Rudy, zbliżając się do swego gospodarza. — Zgruchoczą mu kości ramion i nóg, aby zmieścił się w kamiennej misie. Tam powolnym konaniem musi obudzić bóstwo. Jaksa poczuł, że robi mu się niedobrze. — Nie chcę, aby ona na to patrzyła! Wyprowadźcie nas do koni! — Nie mogę odejść, póki ofiara nie zostanie spełniona. Ale traficie sami, bo korytarz biegnie prosto i kończy się już w borze. Wskażę wam drogę. — Zatem żegnam was i dziękuję z całego serca! Chcę jednak prosić jeszcze o jedną usługę. — Mów. Spełnię, jeśli zdołam.

— Nie mamy możności pogrzebania zmarłego męża kobiety. Zróbcie to wy, najlepiej na szczycie wzgórza, i postawcie na mogile krzyż. Stary Prus skinął głową. — Pochowamy go tam, gdzie prosisz, i zgodnie z jego wiarą postawimy ten znak na mogile. — To i wszystko. Żegnajcie! — Żegnaj, synu, i niech Kurcho prowadzi was szczęśliwie. Konie znajdziesz przy wyjściu z tunelu. Pilnuje je wasz chłopak. Podali sobie ręce, po czym Jaksa uniósł za ramiona milczącą już Zytę, która klęczała nad zmarłym. Dała się prowadzić, mało co przytomna. Jeden z kapłanów bez słowa podał im palącą się latarnię i wskazał drogę. A kiedy zagłębili się już w stęchłą ciemność kapiącego kroplami wody przejścia, raptem rozdarł panującą ciszę straszliwy, nieludzki ryk. Ryk ten jeszcze długo słyszeli za sobą, a wtórowały mu głuche, miarowe uderzenia cepów. Rudy wiódł słaniającą się na nogach Zytę aż do stopni prowadzących na powierzchnię ziemi. Tam musiał wziąć ją na ręce i wnieść na górę, bo już nie miała siły, by sama je pokonać. Kiedy wreszcie wydostali się z mroków podziemnego korytarza, znaleźli się wśród gęstego boru. Wokół stał las nieruchomy i milczący. Nad koronami drzew wschodzące słońce rzucało pierwszą różowosrebrzystą jasność. Rudy od razu dostrzegł pasące się w pobliżu konie. Natomiast Tomek zawierzył widać Opatrzności, bo spał smacznie, owinięty opończą. Również o przedświcie wyznaczony przez Sonnenberga dowódca obławy postanowił nie czekać dalej na powrót rycerza. Zaniepokojony jego nieobecnością podniósł do ust piszczałkę. Nieomal natychmiast rozgorzały wokół pochodnie i zaczęły zbliżać się do wzgórza. W miarę zaś zbliżania się odległość między nimi malała, kiedy zaś knechci wdarli się na wały, ich szczyt zdawał się płonąć nieprzerwanym ognistym kręgiem. Przeszukawszy teren, oddział skupił się w środku. Okazało się, że ludzkie gadki nie były kłamliwe. Istotnie ziemia musiała pochłonąć brata Sonnenberga i jego ludzi, bo nie znaleziono po nich ani śladu.

Po naradzie odbytej na zamku okazało się, że nie wiadomo było, co dalej czynić, gdyż rycerz nie wtajemniczył nikogo, w jakim celu i kto miał być pojmany w czasie nocnej obławy. WIEŚĆ O UPADKU BYDGOSZCZY, zdobytej dzięki zdradzie, jak i o okrucieństwach krzyżackich wywołała w Polsce wybuch ogólnego oburzenia. Rycerstwo spieszyło na wyznaczone miejsca zbiórek, ciągnęły za nimi wozy ze sprzętem i żywnością, miasta wyznaczały ludzi, zaopatrywały ich w broń i formowały oddziały. Na Mazowszu książę Bolesław, syn Janusza Płockiego, na czele własnych wojsk i oddziałów litewsko–tatarskich pali Działdowo i okoliczne wsie, a Żmudzini, już za zgodą Witolda, pod wodzą Warybuta, Klawsigajłła i Getata, a pod ogólnym kierownictwem Rumbolda, zdobywają i palą zamki Istenburg, Fredenburg, Christmemel, a Dubissę opuszcza jej załoga, by przebić się ku swoim, podpalając wpierw gród. Straż nad granicą z Zakonem wzmacnia Witold Tatarami Dżelal Ed–Dina Tochtamyszewicza, który przybył do niego z Kipczaku, zabiegając o pomoc w uzyskaniu tronu. Nie wolno było tym strażom przepuścić nikogo, kto z ziem zakonnych chciałby się przedostać na Litwę. Sam król Władysław w pierwszych dniach września przybył do Wolborza, skąd wraz z zebranym tam rycerstwem dziewiętnastego września wyruszył do Łęczycy. Tam kazał na kilka dni rozbić namioty, by dać czas Wielkopolanom na przyłączenie się do jego wojsk. Tam też osiągnął go wielki kniaź Litwy, który rozstawnymi końmi przybył na czele małego oddziału, by uzgodnić dalszą organizację przygotowań i wspólne działania. Wreszcie, zebrawszy już całe wojsko, 23 września król zwija obóz i rozpoczyna marsz, którego celu nikt poza kilku panami z Rady nie znał. Poszły oddziały zwiadowcze ku Wiśle, by nieoczekiwany wypad krzyżacki nie uderzył z nagła w bok ciągnących chorągwi, a na pierwsze miejsce postoju wyznaczono wieś Siedlec. Szły więc wojska podobne długiemu cielsku olbrzymiego węża. Chorągwie były różnej wielkości i różnie zbrojne. Większe miały i po dwieście samych kopii, a mniejsze nieraz zaledwie po kilkanaście, zależnie od zamożności dygnitarza, który je wystawiał, wielkości rodu lub liczebności mieszkańców w rodzinnej ziemi. Wrześniowe słońce migotało na hełmach i półzbrojach rycerstwa, pełny bowiem rynsztunek jechał na wozach. W jego świetle biły w oczy jaskrawe

barwy rycerskich sukien, czapraków koni i proporców. Barwy te gasił jednak kurz wznoszony kopytami, i to tak gęsty, że już nawet bliższe czołu chorągwie jechały w nim niby we mgle. Z radością też witali jeźdźcy każdy podmuch wiatru, który, unosząc kurz w pole, pozwalał piersiom swobodniej oddychać. Za chorągwiami szła piechota, dźwigając swoją broń na ramionach. Wiedli ją konni dowódcy, których górujące nad szeregami sylwetki znaczyły poszczególne oddziały. Za piechotą ciągnęły wozy taborów. Ich sznur wił się wśród pól, a kiedy szły nawet równiną, dostrzec końca nie mogłeś, gdyż ginął gdzieś za zamglonym horyzontem. Miał bowiem każdy rycerz co najmniej jeden swój wóz, a możniejsi wiedli ich ze sobą i po kilka. Wiozły one ich żywność — bo podług królewskiego rozkazu każdy ze zbrojnych musiał jej mieć najmniej na pięć tygodni, i to dla siebie oraz dla swoich ludzi — a poza tym namioty, zapasową odzież, zbroję i broń, paszę dla koni, no i własny sprzęt gospodarski. Było więc co na wóz ładować, toteż uboższy często musiał się frasować, jak wszystko na jednym pomieścić. Prócz wozów rycerskich szły całe tabory dygnitarskie, bo te wiozły zaopatrzenie i dla pana, i dla jego chorągwi. Wreszcie szły tabory królewskie, ciągnąc sprzęt oblężniczy, jak rozebrane na części machiny, powrozy, drabiny, haki, smołę i łuczywo, działa, proch, pociski wszelkiego rodzaju, namiotowe płótna i wiele innego dobra niezbędnego na wojennej wyprawie. To wszystko musiało iść w należytym porządku, by każdy wóz znał swoje miejsce tak w marszu, jak i na postoju, i to w zależności od wymogów, bo postój mógł być różny: dla spoczynku lub dla obrony. Tabory bowiem były ważną częścią wojsk, spełniając funkcję nie tylko transportu zaopatrzenia. Służyły w razie potrzeby i do obrony, a o ich takim czy innym wykorzystaniu rozstrzygał wódz na równi ze sposobem użycia pozostałych formacji. Pierwszy etap nie był długi, bo należało łudzi wdrożyć do marszowego rygoru. Przenocowawszy w Siedlcu, następnego dnia, skoro świt, pierwsze chorągwie wyruszyły z obozu, a kiedy słońce ukazało się zza pobliskiego boru, wszystkie były już w drodze. Na następną noc zatrzymano się przy wsi Kaczewie, na trzecią z kolei — pod Radziejowem. Tu, rozbiwszy obóz nad jeziorem, król wysłuchał

dowódców wysłanych na zwiady oddziałów, wyznaczając nowe i liczniejsze, bo zbliżał się coraz bardziej ku nieprzyjacielowi. Trzeba też było należycie uformować chorągwie, by wyrównać ich liczbowy skład. Toteż było już po północy, kiedy jego królewska mość legł wreszcie na spoczynek. Mimo to następnego ranka osobiście dozorował wymarszu wojska. Na nocny postój miano zatrzymać się w Szarleju, stąd zaś, skręcając ku zachodowi i po ominięciu Inowrocławia, zatrzymano się nad jeziorem, przy wsi Tuczno. Dla wszystkich cel wyprawy stał się już jasny. O dzień drogi leżała Bydgoszcz, gdzie, jak donieśli wysłani na przeszpiegi ludzie, na wieść o zbliżających się hufcach zamknęła się w zamku krzyżacka załoga. Zachowując ostrożność, pierwszą linię czatów wysłano aż o pół mili od obozu. Noc jednak minęła spokojnie, a następnego dnia po południu, wynurzywszy się z borów, ujrzeli polscy rycerze majaczące z dala zręby zamku. DROGA SZŁA ŁUKIEM W PRAWO. Rosły na niej drzewa, a dalej widać było zatarte ciemnością kontury domostw Podgrodzia. Sierp księżyca ukazał się już na niebie, ale pod drzewami leżał głęboki cień, który mógłby chronić ściganych przed oczami ścigających, gdyby kopyta konia nie biły tak głośno o twardą ziemię, a nocna cisza nie roznosiła tego odgłosu tak szeroko. Czarny, obejmując jedną ręką dziewczynę, drugą zdołał zarzucić kuszę na plecy, mógł więc teraz ująć w garść cugle i prowadzić konia. Wciąż słyszał za sobą dudnienie końskiego cwału. Odgłos ten dochodził go niby miarowe, jednostajne uderzenia bębna. Raptem drzewa odskoczyły do tyłu, chaty skończyły się i wpadli na otwartą przestrzeń. W świetle gwiazd i księżycowego nowiu ujrzał przed sobą rozległą płaszczyznę. Teraz droga prowadziła prosto, ku widniejącej z dala ścianie boru, zbyt jednak odległego, by koń, dźwigający podwójny ciężar, zdołał go dopaść, wyprzedzając pościg. Z prawa połyskiwała wysrebrzona księżycowym światłem tafla wody, a za nią majaczyły na wzgórzu kontury zamku. Jakieś jedno oświetlone okno — zapewne z wieży, bo zdawało się tkwić pod chmurami — patrzyło w noc żółtym punktem niby okiem Cyklopa.

Ziemia uciekała w tył spod kopyt pędzącego konia, ale mimo to miarowe dudnienie, które Czarny wciąż słyszał za sobą, z minuty na minutę stawało się coraz głośniejsze. Spojrzał na dziewczynę. Oparta ramieniem o jego pierś, kołysała się miarowo, zgodnie z rytmem końskiego grzbietu. Jedną ręką trzymała się przedniego łęku, drugą podtrzymywała pod szyją opończę. Jak gdyby wyczuła jego spojrzenie, gdyż spytała cicho: — Dlaczego uciekamy przed nimi? Przecież uwolniłeś ich od tych zbójów? — Nie mam teraz czasu na udzielanie wyjaśnień. Wszystkie jego myśli krążyły wokół jednego: jak ujść pogoni i co zrobić, jeśli tamci ich dopadną? I wciąż nie potrafił znaleźć odpowiedzi. Mając bowiem u boku dziewczynę, nie mógł walczyć, nawet gdyby chciał stawać sam przeciw pięciu. Obejrzał się za siebie. Droga kładła się jasnym pasem wśród połaci rżysk, a na niej sunęła szybko ciemna masa, wzniecając za sobą obłok kurzu. Raptem spostrzegł czarny pas krętą linią przecinający drogę. Wytężył wzrok, starając się rozpoznać nieoczekiwaną przeszkodę. Odległość szybko malała, toteż wkrótce mógł stwierdzić, że była to głęboka rozpadlina gruntu. Kiedy dopadł do jej skraju, ujrzał wijący się na dnie strumień. Droga skręcała i opadała skosem po stoku. Szarpnął wodzami i koń począł zsuwać się w dół, coraz to zapierając się przednimi nogami, by nie zwalić się na głowę pod podwójnym ciężarem. Dotarli szczęśliwie do dna wąwozu i w paru skokach przebyli bród. Koń gwałtownymi susami, dysząc ciężko, pokonywał teraz wzniesienie, którego kraniec rysował się nad nimi na tle nieba. Wreszcie wydostali się na szczyt. Tu Czarny, zamiast rzucić się do dalszej ucieczki, wstrzymał konia, zeskoczył na ziemię i rzucił dziewczynie wodze. — Umiesz jeździć? — zawołał szybko, ściągając z pleców kuszę. — Pewnie, że umiem! — Zostań tu, koło drzewa, ale jeśli krzyknę, gnaj ku lasowi wiele tchu! Potem skręć w lewo i, nie zagłębiając się zbytnio, czekaj na skraju. Jeśli nie przybędę, radź sobie, jak potrafisz! Ale grubego się strzeż! — dorzucił na

zakończenie i nie słuchając jej protestów, dopadł urwiska z napiętą już kuszą w ręku. Odgłos galopujących koni stawał się coraz bliższy, aż wreszcie na przeciwległym skraju ukazały się postacie jeźdźców. Mało co hamując pęd wierzchowców, runęli kupą w dół. Czarny zaczerpnął głęboko powietrza i wolno uniósł kuszę do oka. Była to jego ostatnia szansa, której nie wolno było zmarnować. Wolałby strzelać człowieka niż zwierzę, bo nie ono było jego wrogiem, ale wyboru nie miał. Odnalazł końcem kuszy szyję pierwszego wierzchowca, który właśnie był w połowie stoku, i nacisnął spust. Stuknęła zwolniona cięciwa i bełt ze świstem pomknął w ciemność. Ugodzony koń zwalił się na głowę, jadący na nim wyleciał z siodła, tocząc się po pochyłości, a reszta koni i jeźdźców utworzyła jeden splątany kłąb z wolna sunący w dół. Po chwili z tego kłębowiska wyskoczyło paru ludzi, jakiś rumak poderwał się na nogi, inny, znać bardziej przerażony, a uwolniony od ciężaru, wyrwał się ku wodzie i gnał przez bród. Puste strzemiona uderzały go w boki, jakby przynaglając do jeszcze szybszego biegu. Dopadł szczytu, na widok Czarnego uskoczył raptownie i pognał pustą drogą, niknąc w ciemnościach nocy. Na stoku pozostały jednak dwa konie, a obok nich jedna ludzka sylwetka z rozpostartymi nieruchomo ramionami. Czarny przestał już obawiać się dalszego pościgu. Mógł ustrzelić i dwa pozostałe wierzchowce, ale szkoda mu było zwierząt. Bez zbytniego więc pośpiechu założył kuszę na plecy i skoczył na siodło. Po chwili obejrzał się za siebie, ale tak jak przewidywał, droga była pusta. Ciszę nocy zakłócał jedynie galop własnego konia. Wkrótce dotarli do zbawczego lasu. Ściągnął wodze i jechali już stępa. — Że też wpadłeś na taką myśl! — odezwała się dziewczyna. — Szkoda mi tylko tych zwierząt... — Nie było innej rady. Inaczej musiałbym stawać przeciw pięciu. Wątpię, czy zobaczyłabyś wówczas Kraków. Jakiś czas milczała, wreszcie uniosła ku niemu oczy. — A czy teraz go zobaczę? — Mamy szmat drogi przed sobą, i to trudnej. Ale myślę, że zobaczysz.

Westchnęła i zamilkła na chwilę. Koń szedł stępa, raz po raz wyciągając szyję i potrząsając łbem. Wreszcie Una znów przerwała milczenie: — Niebezpieczny z ciebie człowiek... Ktoś ty? — Zwą mnie Czarny — mruknął — Możesz mnie tak nazywać. — Ale może powiesz mi wreszcie, dlaczego uciekaliśmy przed nimi? Ten grubas nie był chyba niebezpieczny? A w ogóle skądżeś się znalazł w tej oberży? Dlaczegoś mnie ratował, ryzykując życiem? Mówże wreszcie, skoroś obiecał to wyjaśnić! Czarny roześmiał się, lekko przycisnął ją do siebie. — Ganiałem za tobą, ptaszyno, po całych Prusach blisko rok, a ty chcesz od razu wszystko wiedzieć. — Ty?! Za mną?! — zawołała ze zdumieniem. — Dlaczego? Spojrzał na nią kpiąco. — Pięknaś, to prawda... Ale nie z miłości, bo nawet nie wiedziałem, jak wyglądasz! Słyszałem cię tylko. — Gdzie? — Ani zgadniesz! Na szkucie, rok temu! A szukałem cię, bo mi tak kazano. Odszukać i odstawić do Krakowa. Wyjaśnił pokrótce przebieg zdarzeń i powody jej porwania. Kiedy skończył, westchnęła i opuściła głowę. — Biedny wujcio... Czarny dostrzegł dwie łzy połyskujące na jej policzkach. Opanowała się jednak i zadała nowe pytanie: — Ów Vogelweder to ten, z którym jechałam? — Tak. Zdrajca i krzyżacki sługa. Powtórzyła mu z kolei przebieg swojej rozmowy z Peterem. — A to gadzina! — wykrzyknął Czarny. — Kupił cię, a udawał, że chce uwolnić! No, ale pora nam porzucić wygodną drogę! Obrócił się w siodle i spojrzał na niebo, szukając północnej gwiazdy. Potem zawrócił koniem, kierując go w leśny gąszcz. Jazda nocą w lesie nie była łatwa. Koń zatrzymywał się co chwila i opuszczając łeb, chrapliwie obwąchiwał zwalone pnie, zanim decydował się na skok. Należało też ciągle omijać co gęstsze skupienia drzew i zarośli. Wreszcie, po godzinie przedzierania się przez chaszcze, wyjechali na małą polankę. Po zupełnej ciemności lasu wydawało się, że jest na niej widno.

Czarny, rozejrzawszy się, wjechał pod rozłożyste konary starego dębu rosnącego na skraju, zatrzymał konia i pomógł zsiąść dziewczynie. — Tu poczekamy do świtu. Będziesz mogła nieco się przespać. — A ty? — Muszę czuwać, bośmy jeszcze zbyt blisko zamku. Nie wiadomo, co Peter przedsięwziął. Rozkiełznał i spętał konia, po czym, nasiekłszy mieczem drobnych gałęzi, rzucił naręcze pod dąb. Una, wyczerpana przeżyciami nocy, słaniała się niemal na nogach, toteż ułożyła się od razu na przygotowanym posłaniu, otulając się opończą. Czarny siadł przy niej, opierając plecy o pień. Kiedy już zasypiała, naraz uniosła powieki, spoglądając nań z dołu. Widziała teraz suchy profil młodego mężczyzny na tle rozgwieżdżonego nieba i naszła ją przelotna myśl, że skoro przyszłoby jej znów znaleźć się w sytuacji jak ta w oberży, niechby już przynajmniej to był on. Czarny zaś rozmyślał początkowo nad drogą, jaka ich czekała. Należało w miarę możności unikać ludzkich osiedli, a już koniecznie dróg, bo ciągnęły nimi zbrojne oddziały i taborowe wozy, zmierzające, tak jak i on, ku południowi. Potem zaczęło ogarniać go coraz silniejsze pragnienie snu, z którym walczył, by nasłuchiwać głosów z leśnej gęstwiny. Ale las trwał w ciszy. Koń skubał w pobliżu trawę, a dziewczyna spała mocno. Pasmo jasnych włosów, wymknąwszy się spod opończy, złotym wężem wiło się po derce, którą podłożył jej pod głowę. Ogarnęło go raptem nie znane mu dotąd uczucie tkliwości; chciało mu się wyciągnąć rękę i pogłaskać ją po głowie. Obruszył się wewnętrznie na te ciągoty, a za chwilę zmożył go sen. Spał czujnie, toteż trzask gałęzi, który rozległ się w pobliżu, obudził go natychmiast. Otworzył oczy, od razu przytomny i czujny. Niebo już różowiało, a polankę zasnuwała mgła, z której grzbiet jego konia wystawał niby czarna wyspa. Zwierzę uniosło łeb i rozdymając chrapy, cicho zarżało. Czarny zerwał się na nogi i sięgnął po kuszę. Znów dobiegł go chrzęst łamanych gałęzi, a jednocześnie rozległo się chrapliwe rżenie i z mgły wyłonił się koń z siodłem na grzbiecie. Czarny domyślił się, że był to uciekinier z oddziału Petera. Zbliżył się doń z wolna, przyzywając uspokajająco. Koń, widać zadowolony z

odnalezienia towarzysza i ludzi, przyzwolił zbliżyć się do siebie, a potem spętać i zdjąć wędzidło. Czarny ucieszył się z tego daru losu. Mogli teraz podróżować szybciej i wygodniej, bo dziewczyna miała swego wierzchowca. Zaczęło rozwidniać się coraz bardziej. Znalazł pod drzewem zawiniątko z żywnością zabraną z oberży, którego dziewczyna nie upuściła w czasie ucieczki. Miał wprawdzie nieco żywności również i w torbie u siodła, ale najważniejsza była kusza, bo zapewniała, że nie zabraknie im przynajmniej mięsa. Obudził towarzyszkę, a kiedy nasycili głód, pomógł jej dosiąść swego konia, gdyż przybysz okazał się młodym ogierkiem, bardzo jeszcze płochliwym. — Dasz sobie radę? — spytał, kiedy już ruszyli. — No wiesz! U mamy jeździłam, kiedy miałam jeszcze dziewięć lat! I nie gap się tak na moje nogi! — zawołała, widząc spojrzenie Czarnego, lustrujące jej zgrabne łydki, których nie zakrywała uniesiona przez siodło spódnica. Zakonne obszary, zwłaszcza ich południowo–wschodnie połacie, tak z powodu odwetowych najazdów litewskich, jak też trudnych do trzebienia puszcz, były niezaludnione. Siedzieli tam jedynie po lasach wyrobnicy smoły i węgla, podbieracze leśnych barci, latem przemierzali lasy zbieracze czerwia, zdarzały się rzadkie osady rybackie, których nawet niezwykle szczegółowa ewidencja zakonna nie zdołała zarejestrować Natomiast tereny położone bardziej na północ były zamieszkane gęściej, bo z dawna wytrzebione duże obszary pozwalały na rolną uprawę. Również i tereny położone na lewym brzegu Wisły, nienarażone na częste działania wojenne, miały liczne i zasobne wsie. Toteż Czarny, przyjąwszy zasadę omijania ludzkich osiedli, musiał wciąż kluczyć, by nie wysuwać się z lasów, a jeśli otwarty obszar wymagał zbyt dużego nakładania drogi, przebywał go nocą, dzień przeznaczając na wypoczynek. Było to konieczne, gdyż zdarzało się, że zatrzymawszy się na skraju lasu w oczekiwaniu ciemności widzieli, jak drogami szły konne hufce, ciągnęły sznury wozów lub maszerowały w blasku wrześniowego słońca długie kolumny piechoty. Zdarzyło się też, że omal nie natknęli się pewnej nocy na

krzyżacki obóz, w porę jednak dostrzegli żar dogasających ognisk i zdołali się wycofać. Braku żywności nie odczuwali. Już w pierwszych dniach Czarny ustrzelił sarnę, którą, wypatroszywszy, pokrajał na pasy i wędził przez całą noc, by za dnia nie zdradzić się dymem. Chleb zaś i inne produkty, a zwłaszcza nieodzowną sól, kupował po wsiach, udając knechta poszukującego swego oddziału. Una pozostawała wówczas w lesie, pilnując koni. W takich chwilach czuła się samotna i opuszczona, a myśl, że mogłoby się Czarnemu coś przydarzyć, przyprawiała ją o przerażenie. Był to zarówno strach przed utratą opieki, którą na każdym kroku nad nią roztaczał, jak i ledwo uświadomiona obawa, że mogłoby zabraknąć jego samego, nawet tych jego kpiących uśmieszków czy drwiących uwag, które tak często doprowadzały ją do gniewu. Czarny zaś, idąc któregoś dnia polną ścieżką biegnącą od wsi i dźwigając płócienny worek z żywnością, ze swej strony rozmyślał na ten sam temat. On jednak już zdawał sobie sprawę zupełnie jasno, że coraz bardziej ulega urokowi dziewczyny, że coraz trudniejsze staje się dla niego panowanie nad sobą. Trudne zwłaszcza w te wieczory, kiedy las stał cichy i jakby zadumany, a zachodzące słońce czerwonymi strzałami przedostawało się poprzez jego gąszcz. Ognista zorza gorzała na niebie, cienie pomiędzy pniami gęstniały, a dziewczyna układała się do snu. Otulał ją wówczas skrzętnie, bo noce były zimne, a potem, słuchając jej równego, spokojnego oddechu, patrzył na pukle złotych włosów rozsypane wokół głowy i smukłą, zgrabną sylwetkę rysującą się tak kusząco pod fałdami płaszcza. I jak tu zdzierżyć? Aż nadszedł taki ranek, gdy bardzo wcześnie ruszyli w drogę. Po pewnym czasie podszycie zniknęło i mogli jechać koło siebie. — Jak myślisz, kiedy dotrzemy do granicy? — odezwała się Una, przerywając milczenie. — Granica to jeszcze nie wszystko. Ta wieś, cośmy ją minęli, nazywa się Bysław. Siedzą w niej polscy kmiecie. Dowiedziałem się od nich, że ponoć brodacze zajęli szmat naszej ziemi, a nawet podobno zdobyli i Bydgoszcz, choć w to nie wierzę. Ale może się zdarzyć, że minąwszy granicę, jeszcze nie

będziemy między swoimi. Nawet może być i trudniej niż dotąd — dodał po chwili — bo tam toczy się wojna. — Ojej! A ja myślałam, że wkrótce skończy się nasza tułaczka! — Ale przynajmniej jesteś wolna. — Wędrować lasami, kryjąc się przed ludźmi, to jest wolność? Czy nie masz tego dosyć?! Czarny zajrzał dziewczynie w oczy. — Nie — powiedział z lekkim uśmiechem — nie mam dość! Wyznam nawet, że mi się to podoba. — Takeś sobie upodobał sypianie po krzakach?! — Prychnęła, odwracając wzrok. — I wciąż to wędzone mięso i suchy chleb! — A do tego jeszcze baba na karku. Skaranie Boże! — Nie kazałam siebie szukać! — obruszyła się, odsuwając z koniem. — Jedź sobie sam! — Takem ci nadojadł? — rzucił kpiąco. — Jeszcze jak! Tylko zrzędzisz i zrzędzisz! A to kładź się, boś zmęczona, a to wstawaj, bo pora w drogę, a jedz, bo worka na kości nie mam. Chcę wreszcie robić to, na co mam ochotę! — To czemu narzekasz, jak ostawiam cię w lesie? Spojrzała na niego pogardliwie, z błyskiem gniewu w oczach. — Dla mnie możesz sobie iść na złamanie karku! Czarny odezwał się, udając, że mówi sam do siebie: — Jak to różnie każdy to samo widzi. Dla jednego nocleg w lesie i byle jaka żywność to udręka, a drugi o to nie dba, bo dostrzega piękno uśpionego boru, miły mu szum liści nad głową, urzeka czerwień nieba i mgły włóczące się po polankach o brzasku, nie przykre mu zimno nocy i upał dnia. Bór żywi go, chroni i uspokaja boleść serca... — Choryś na serce? — spytała ironicznie. — Od pewnego czasu — odpowiedział poważnie. — I jak sobie pomyślę, że koniec naszej drogi staje się coraz bliższy, dolegliwość tę odczuwam coraz mocniej... — Patrz! — wskazała mu dzięcioła przyczepionego do pnia sosny. — Jaki piękny! Czarny uśmiechnął się na tę nagłą ucieczkę od tematu. Były to drobne utarczki słowne, ale do poważniejszego incydentu doszło między nimi jeszcze

tego samego dnia, kiedy przed wieczorem dotarli do małego, cichego jeziorka, otoczonego lasem, który odbijał się wiernie w jego gładkiej powierzchni. Czarny zeskoczył na ziemię i zbliżył się ku dziewczynie, by jak zwykle pomóc jej przy zsiadaniu. Z uśmiechem oparła się o jego wyciągniętą rękę, ale kiedy osuwała się już, noga wyślizgnęła się jej ze strzemienia i byłaby upadła, gdyby nie chwycił ją wpół. Instynktownie objęła jego szyję ramionami i tu już opanowanie Czarnego pękło. Przyciągnął Unę ku sobie i począł obsypywać jej twarz i szyję pocałunkami, a wreszcie szukać ust głodnymi wargami. Szarpnęła się raz i drugi, uchylając głowę, ale trzymał ją mocno, nie wypuszczając z objęć. Wówczas, ogarnięta gniewem, oparła obie ręce na jego piersi i, szarpnąwszy się, zdołała rozerwać uścisk. Odskoczyła krok do tyłu i chwilę patrzyła na niego gniewnymi oczami. On stał bez ruchu, również mierząc ją wzrokiem. Rozgoryczenie i gniew podyktowały mu kpiące słowa: — Takim ci przykry? Może wolałabyś tego grubasa? Oburzenie i wściekłość pchnęły Unę do nieoczekiwanego odruchu. Zaczęła szarpać tasiemkę sznurówki u sukni i wołać ze złością, ale i wzbierającym w gardle szlochem: — Mnie za jedno ty czy on! Chcesz zapłaty, to będziesz ją miał! Stać mnie na to, ty... Czarny opamiętał się pierwszy. — Nie złość się — powiedział spokojnie. — Poniosło mnie. Una znieruchomiała na jeden krótki moment, po czym rzuciła mu się ze szlochem na pierś. Objął ją jedną ręką wpół, drugą gładził po włosach nachylonej głowy. — No, nie płacz, kochana... Moja wina, żem nie zdzierżył. Ale rozmiłowałem się w tobie do nieprzytomności. Nie gniewaj się, miła moja... miła moja... — powtarzał, nie mogąc znaleźć słów innych prócz tych najprostszych dla wyrażenia tego, co czuł. Po chwili oswobodziła się z jego objęć i wierzchem dłoni zaczęła wycierać mokre policzki. Czarny rzucił zdawkowo, starając się, by jego głos miał zwykłe brzmienie: — Zbierz nieco chrustu, a ja zajmę się końmi. W dwa dni potem, gdzieś koło południa, znów ujrzeli pomiędzy pniami drzew połyskujące migotliwie lustro wody. Gałęzie zasłaniały jeszcze pełny

widok, toteż jego rozległą przestrzeń ocenili dopiero wtedy, kiedy wyjechali z boru i zatrzymali się przed ścianą szumiącego sitowia obrastającego brzeg. Z przeciwległego krańca ciągnął się las wąziutką, zamgloną niteczką. Z lewa zaś i prawa woda i niebo zlewały się z sobą, oddzielone jedynie nikłą linią różnicy barw. — To chyba już Jezioro Koronowskie — odezwał się Czarny. — W samą porę żeśmy dotarli — dorzucił, spoglądając ku horyzontowi, nad którym rozciągał się ciemny pas chmur. — Idzie burza i tu ją przeczekamy. Una rozejrzała się dokoła. — Poszukamy chyba suchego miejsca? — Oczywiście! Do zmroku jeszcze dużo czasu. Skręcił konia i ruszył wzdłuż brzegu, trzymając się linii drzew, gdzie nie było grząsko. Dopiero jednak po godzinie jazdy grunt zaczął się wznosić, aż w pewnej chwili las jakby odsunął się zapraszająco, ukazując wzgórek łagodnie schodzący ku wodzie piaszczystym stokiem. Na wzgórku wśród starych sosen ujrzeli szałas spleciony z gałęzi. — Zobacz! — Una zwróciła się z niepokojem do towarzysza. — Tam ktoś mieszka! — Wątpię... — Czarny podjechał do szałasu i zeskoczył z konia. — Zapewne upletli go rybacy dla ochrony przed deszczem. Myślę, że przyda się i nam, oszczędzając roboty. Miejsce na postój było doskonałe, bo i wodę mieli o kilka kroków, i nieopodal paszę dla koni. Wielkie drzewa z trzech stron okalały wzgórek, dochodząc tylko do jego szczytu, co pozwalało na objęcie wzrokiem bezmiaru wodnej przestrzeni. Drobne fale z cichym pluskiem uderzały o piaszczysty w tym miejscu odcinek brzegu, ułatwiający pojenie koni, a w szumiącym obok sitowiu trzepotało i piszczało wodne ptactwo. — Pięknie tu... — powiedziała dziewczyna, rozglądając się. — Może byśmy odpoczęli dzień, dwa? Co, Bert? Czuję się już nieco zmęczona. — Przecież chciałaś jak najprędzej dotrzeć do swoich? Sądziłem, że masz już dość tej podróży — odpowiedział nieco przekornie. Una wydęła lekko wargi. — Ale skoro jestem zmęczona... — Ależ dobrze! — zgodził się Czarny. — Skoro chcesz, możemy pozostać...

— Ale ten szałas? Chyba nie boisz się, że ktoś się tu zjawi? Czarny zajrzał przez trójkątny otwór do środka. — Nic w nim nie ma, co by wskazywało, że jest zamieszkany. Leży tam tylko nieco słomy, i to jeszcze niezsiniałej. Musieli go postawić nie tak dawno. — Narzucę na tę słomę nieco świeżych gałęzi. Sądzę, że będzie mi tam wygodnie! — Tylko nie odchodź za daleko — upomniał ją. — Ostatnio bałem się, czyś nie zabłądziła. — Pozbyłbyś się baby z karku! — Niechby już lepiej została, i to jak najdłużej — odpowiedział poważnie, patrząc w jej oczy. Odwróciła szybko wzrok, spoglądając w niebo i znów stosując wypróbowany sposób. — Pośpiesz się, bo złapie nas deszcz, zanim rozpalimy ogień! Zobacz, jaka chmura ciągnie! Jednak chmura przeciągnęła, deszcz nie spadł i było nadal parno. — A jeśli to prawda z tą Bydgoszczą? — zagadnęła, kiedy siedzieli już przy wieczornym ognisku i podsmażali kawałki mięsa nadziane na patyki. — Co wtedy? Czarny zastanowił się przez chwilę. — Trudno powiedzieć — przysunął mięso do twarzy i dmuchał nań chwilę, zanim chwycił zębami. — Nie znamy przecież rozmieszczenia wojsk. Ale jedno jest pewne, jeśli to jest rzeczywiście Jezioro Koronowskie, że czeka nas teraz najtrudniejszy odcinek drogi, bo zbliżamy się do terenu walki. — Czy... czy mogą nas złapać? Bert, tak się boję... Nie chciałabym znów poniewierać się po krzyżackich zamkach! Pomyślał sobie, że gdyby ich mieli złapać, czekałby ją los znacznie gorszy, ale nie wyraził głośno tej myśli, rzucając uspokajająco: — Nie martw się, nie damy się złapać! Ale jednak i Una musiała pomyśleć to samo, co on przed chwilą, bo zawahawszy się, powiedziała: — Gdyby jednak... Musisz obiecać, że nie oddasz mnie żywą... Nie należało nadal bagatelizować tej sprawy, toteż popatrzył na niąpoważnie i lekko skinął głową.

— Przyrzekam, chyba że sam wprzódy polegnę, bo bronić cię będę do ostatniego tchu. — Ginąć ci nie wolno! — wykrzyknęła spontanicznie. — Nie żyć mi, gdybym cię stracił... — rzucił cicho, patrząc w ogień. Chwilę spoglądała na niego, korzystając, że ma odwrócony wzrok. Lekki uśmiech pojawił się na jej ustach. — Poniechajmy tych ponurych rozważań! Nie wątpię, że uda ci się przemknąć przez krzyżackie wojska i pozbyć kłopotów ze mną! — uśmiechnęła się przekornie. — A jak sobie pomyślę, że ujrzę wreszcie matkę i wujcia, chce mi się skakać z radości! — Dokąd będziesz chciała udać się najpierw? — Chyba do matki! Ale potem odwieziesz mnie do Krakowa? — Ja? — Uśmiechnął się, wzruszając ramionami. — Nie stanowię o tobie! Nie zapominaj, że jestem w służbie i nie wiadomo, jakie dostanę rozkazy. — Jak to? — Uniosła brwi do góry. — To nie odwieziesz mnie na miejsce? — Moim obowiązkiem jest dowieźć cię na królewski dwór, bo tam są ludzie, którym podlegam. Być może dwór spotkamy po drodze. Wówczas może się zdarzyć, że odwiezie cię do matki kto inny. — Chcę, żebyś to był ty! — W jej głosie zadrgała przekora. — Naprawdę?! — wykrzyknął z radosnym zaskoczeniem. — Więc jednak zależy ci na tym?! Gwałtowny rumieniec oblał jej policzki. — Co się tak na mnie gapisz? — fuknęła, starając się pokryć zmieszanie. — Popraw ogień, bo wygasa! I zobacz, co się dzieje na niebie! Istotnie, wielka, czarna chmura wyłoniła się zza lasu i z wolna zasłaniała wieczorną zorzę, która błyszczała już tylko wąskim pasem z drugiej strony jeziora. — Szałas umocniłem — uspokoił ją. — Powinien wytrzymać najgorszą ulewę. — A ty? Zmokniesz do nitki! Wzruszył beztrosko ramionami. — Nie pierwszy raz! Rankiem obeschnę!

Wstał, by przywiązać konie, gdyż wystraszone nadchodzącą burzą mogły pognać w las. Una wsunęła się do szałasu, a on ułożył się pod dębem z głową opartą o siodło, owinięty opończą. Nie wiedział, jak długo spał. Zbudziła go raptem fioletowa światłość i ogłuszający huk gromu, chwilę zaś potem usłyszał szum deszczu uderzającego o liście drzew. Następna błyskawica znów rozerwała ciemności nocy, ukazując rozległą przestrzeń jeziora sieczonego ulewą. — Bert! Och... Bert! — rozległo się wołanie z szałasu. Zerwał się na nogi i wyskoczył spod dębu. — Jestem tu! — Schylił się ku otworowi w szałasie. — Boję się... — rozległ się w ciemności wystraszony szept. W tej chwili nowa błyskawica oświetliła fioletowo, ociekające wodą drzewa, konie szarpiące się na uwięzi i linię dalekiego lasu, przesłoniętą smugami deszczu. — Bert! Nie chcę być sama! Czarny wsunął się do szałasu i wyciągnąwszy ramię, odnalazł pochyloną głowę. Dziewczyna siedziała na posłaniu, z podciągniętymi pod siebie nogami, trzymając twarz w dłoniach. Pioruny biły raz po raz, ściągane powierzchnią wody. Przy następnym uderzeniu, wyjątkowo bliskim, poczuł, jak dwoje ramion opasuje mu szyję, a głowa dziewczyny przytula się do jego piersi. Doszedł go szept: — Tak się boję... Czarny otoczył ją ramieniem. — Nie bój się, kochanie, burza zaraz przejdzie. — Dobrze, że jesteś przy mnie. — Poczuł na policzku ciepło jej dłoni. — Mój... najdroższy... Poryw szczęścia targnął sercem Czarnego. Nie panując już nad sobą, począł obsypywać jej twarz pocałunkami. Po chwili poczuł, jak sama odnalazła jego usta. Upadli na posłanie. Piorun za piorunem uderzały z trzaskiem dartego płótna, po niebie toczyły się grzmoty z hukiem tysięcy walących się głazów, a oni przeżywali swoją pierwszą miłosną noc. Było już widno, kiedy Una obudziła się. Bert spał obok z głową odrzuconą na bok. Nachyliła się i przyłożyła mu palec do końca nosa. — Pora wstawać, śpiochu...

Z wolna otworzył oczy. Kiedy spotkał się z jej nieco rozbawionym i nieco zawstydzonym spojrzeniem, uniósł się raptownie i, objąwszy ramionami, przyciągnął ku sobie. Nad jeziorem pozostali jeszcze dwa dni, spędzając je na wspólnych kąpielach, podczas których, nie wstydząc się siebie, wypływali daleko od brzegu i, leżąc na wodzie, prowadzili nieco leniwe, rwące się rozmowy. Czarny wyreperował uprząż, a Una oporządziła swoją uszkodzoną w drodze suknię. Wreszcie Czarny musiał przerwać beztroski wypoczynek, zmuszony do tego kończącą się żywnością. Ruszyli w dalszą drogę już nieprzytomnie w sobie zakochani. Tym bardziej Czarny drżał teraz o bezpieczeństwo dziewczyny. Coraz częściej przypadał w lasach, coraz ostrożniej wysuwał się z nich, czujnie badając teren. Widzieli teraz na drogach krzyżackie chorągwie, a pewnej nocy dostrzegli dalekie łuny pożarów. Przyszła jednak i taka noc, kiedy Czarny, przyczajony wśród drzew lasu niedaleko drogi, usłyszał na niej tupot kopyt, chrzęst uprzęży, brzęk zbroi i raptem rzucone polskie przekleństwo. Trwał jeszcze chwilę w niepewności, bo w krzyżackich chorągwiach służyli i Polacy, ale kiedy za chwilę doleciały go głosy rozmowy prowadzonej po polsku, postanowił zaryzykować i przykazawszy dziewczynie, by pozostała w gąszczu, sam wyjechał na trakt i czekał na zbliżający się oddział. Wkrótce został otoczony, ale wyjaśnienia nie trwały długo. Po oznajmieniu, kto jest i w jakiej służbie, dowiedział się, że królewskie wojska przystąpiły do oblężenia Bydgoszczy, a spotkał oddział zwiadowczy pod wodzą rycerza Zakliki ze Żnina, z chorągwi trzymającej straż nad krzyżacką granicą. Wojska królewskie otoczyły półkolem miasto od południa, rozlokowawszy się w otaczających je borach. Lewe skrzydło sięgało Brdy przy bramie Zachodniej, hufce prawego wraz z taborami zajęły zalesione wzgórza wokół zamku. Był tu główny obóz wojsk i tu znajdowała się królewska kwatera w namiotach rozbitych wśród dębowego gaju. Sam zamek, zbudowany z kamienia, otoczony grubymi, również kamiennymi murami, wznosił się na wzgórzu, które od tej strony oblewała sztucznie przekopana odnoga rzeki. Nad brzegami jej ciągnął się pas łąk, dalej stała ściana boru.

Łąki te zaroiły się teraz ludzkim mrowiem. Tysiące łopat, migając w słońcu, zaczęło ryć ziemię, sypiąc szańce i umocnienia dla dział. Ciągnęły sznury pachołków, którzy, niby pracowite mrówki, szli szeregami, dźwigając kosze z ziemią i pęki wikliny do umocowania stoków. Inne oddziały przystąpiły do sypania przejść przez fosę, nie zważając na ostrzał z grodu. Zamek bowiem przemówił natychmiast ogniem bombard. Dymy spowiły jego mury, a echo daleko po okolicy rozniosło grzmoty wystrzałów. Jednocześnie zza zrębów blanków, z obronnych wież i baszt wyfrunęło tysiące strzał. Wkrótce oblegający odpowiedzieli ogniem. Szańce dla burzących bombard — z rozkazu królewskiego mające sięgać wysokości murów grodu — nie były jeszcze gotowe, ale na niższe pozaciągano lżejsze działa i puszkarze przystąpili do roboty. Wtedy też rozpoczęły pracę „niedźwiadki” i „osły”. „Niedźwiadki” były to ogromne kusze umieszczone na dwóch kołach. Kolba kuszy zamieniała się w tyle na dyszel, który wspierano o ziemię mocując go krzepko. Miast korby prężny, stalowy łuk napinają dwa powrozy zaczepione hakami za cięciwę po obu stronach koryta dla bełtu. Powrozy te nakręcone są z tyłu na drewniany wał ze szprychami. Ośmiu ludzi, po czterech z każdej strony wału, dopiero natężywszy się mocno, daje sobie radę z napięciem łuku. Ale też kiedy po odczepieniu powrozów cięciwa zostaje zwolniona z urządzenia spustowego, zwanego orzechem, bełt wyrzucony „niedźwiadkiem” leci na dwa tysiące łokci. „Niedźwiadki” służą do wyrzucania pocisków zapalających. Innego rodzaju bronią miotającą są „osły”. Na czterech małych, pełnych kołach spoczywa gruba, pozioma rama. Z przodu ma zamocowaną zastrzałami ramę pionową wysoką na dobre półtora chłopa. Na jej górnej belce znajduje się skórzana poduszka wypchana włosiem. Za pionową ramą stoi stalowy pręt, płaski, gruby dołem, a cieniejący ku górze, zakończony czymś w rodzaju wielkiej łyżki, która służy do umieszczani pocisku. Od góry pręta zwisa łańcuch zakończony uchem, na które czeka hak zamocowany w tylnej części ramy. Pręt odginają do tyłu dwa powrozy nawinięte na wał ze szprychami, podobnie jak u „niedźwiadka”. Skoro po odgięciu pręta ucho łańcucha sięgnie haka, odczepia się powrozy, a strzelczy uderzeniem młota zbija ucho.

Nagle zwolniony pręt uderza w poduszkę pionowej ramy, wyrzucając pocisk z łyżki. „Osłem” można rzucić człowieka na najwyższe mury, a kosz pełen kamieni leci co najmniej na trzysta łokci. Król Władysław mało co teraz sypiał. Otoczony najbliższymi doradcami, cały dzień przyjmował meldunki, wydawał polecenia i rozkazy, a często i dosiadał konia, by osobiście dopilnować ich wykonania. Zaraz po przybyciu pod Bydgoszcz pchnął król znaczne siły ku północy, by, przebywszy Brdę, oczyściły od nieprzyjaciela cały teren aż do granicy. Inne chorągwie poszły na Solec z poleceniem nawiązania łączności z uprzednio wysłanymi nad Wisłę hufcami; miały one ochraniać główne siły przed nagłym wypadem krzyżackim z tej strony. Wśród tych zajęć musiał król znaleźć jeszcze czas na rozmowy z poselstwem czeskim, które dotarło aż tu, pod Bydgoszcz. Wysłał bowiem Wacław dwóch książąt Konradów Oleśnickich, ojca i syna, dwóch panów Duninów i Jana von Kemnitz, by zabiegali jego imieniem o przywrócenie pokoju pomiędzy walczącymi stronami, proponując sąd polubowny. Nie chciał i nie mógł król Władysław odrzucić tego pośrednictwa, aczkolwiek zdawał sobie sprawę, że idzie ono na rękę Zakonowi, który w ten sposób zamierzał utrzymać się przy swoich zdobyczach, a zwłaszcza nie wypuścić z rąk bydgoskiego zamku, z którego utratą wobec oblężenia musiał się liczyć. Nie chciał, bo zdawał sobie sprawę, że do walnej rozprawy ciągle jeszcze nie jest gotów, jak nie był gotów i Witold, a nie mógł, bo odrzucenie Wacławowego pośrednictwa groziło zacieśnieniem czesko–krzyżackiego przymierza. Toteż nie zrywając rozmów z posłami, gorączkowo kończył przygotowania do rozpoczęcia szturmów, by jak najszybciej zdobyć zamek. Ogromne ogniska, rozpalone rzędami, oświetlają teren. Krząta się wokół nich ludzka ćma, przekrzykując się, nawołując i klnąc. Przekleństw nie szczędzą również i majstrowie–cieśle swoim pomocnikom, bo dostali surowe rozkazy, by do świtu machiny były gotowe. Wtórują więc tym przekleństwom uderzenia toporów i młotów, zgrzyt pił i świdrów. Ciężkie działa zostały jeszcze za dnia zaciągnięte na kosze i od razu przemówiły basowymi grzmotami.

Mimo silnego ostrzału z murów, nie zważając na ofiary, zasypano w kilku miejscach fosę, dając możność podejścia pod mury oddziałom szturmowym i machinom. Pierwszy szturm miał więc nastąpić o świcie. To było powodem gorączkowego pośpiechu, z jakim uwijali się cieśle, by machiny były gotowe na czas. Przyszły tu rozebrane na części, które teraz należało zmontować i osadzić na kołach. Ogromne beluardy, szerokie na czterdzieści stóp, o wysokości równej murom, nie wyższe ani nie niższe, bo wówczas przerzucenie z nich pomostów byłoby niemożliwe, piętrzyły się ku niebu, ginąc szczytami w ciemnościach nocy. (Wysokość ta w odniesieniu do bydgoskiego zamku była znana, w stosunku do innych mierzono długość cienia muru i zatkniętej w ziemię włóczni. Potem przemyślni majstrowie, znając długość włóczni, potrafili obliczyć wysokość murów). Beluardy są to potężne wieże, budowane z grubo ciosanych belek i osadzone na sześciu szerokich, pełnych kołach. Na samym dole mają długoramienne proce do wyrzucania kamieni, zwane kozami. Na pomoście piętra leżą przygotowane drabiny i drągi z hakami, stoją kubły z wodą na wypadek podpalenia beluardy, a na samym szczycie, otoczona mocną barierą, znajduje się platforma dla rycerzy i strzelczych, zbrojnych w łuki i kusze. Z jednej strony tej platformy brak jest bariery, zamiast niej sterczy w górę podniesiony na łańcuchach pomost. Służy on jako ochrona przed pociskami w czasie jazdy beluardy pod mury, a z chwilą zetknięcia się z nimi, zostaje opuszczony, dając możność rycerzom przedostania się po nim ku obrońcom grodu. Bój często toczy się na samym pomoście, wysoko ponad ziemią, i biada temu, kto pośliźnie się na zbroczonych krwią deskach. Obok beluardy spoczywają w groźnym bezruchu niższe od nich i bardziej wydłużone kształtem — „żółwie”. Są to też wieże obite wikliną i skórami, które przed atakiem oblewa się wodą, by, mokre, były mniej podatne dla zapalających pocisków. Wewnątrz „żółwia”, za ochronnymi ścianami, pracuje jego liczna załoga. U dołu bowiem na długich i mocnych łańcuchach wisi poziomo ogromna i ciężka dębowa kłoda, okuta u końca żelazem, nazwana „baranią głową”. Odciąga ją do tyłu zgodny wysiłek kilkudziesięciu ramion. Potem, na okrzyk dowódcy, z nagła puszczona, bije ze straszliwą siłą w mur. Najmniejsze z urządzeń oblężniczych są „myszki”, lekkie, mocne daszki ustawione na ramach. Kilku ludzi niesie je na ramionach. Pod nimi idą do

szturmu oddziały wojów, w ten sposób chroniąc się od strzał w drodze pod mury. Działa grzmiały cały dzień, zasnuwając dymami szańce i łąki pełne zbrojnych oddziałów. Z dymów tych raz po raz wydzierały się języki ognia nieustannych wystrzałów wyrzucających ku zamkowi kamienne pociski, które z hukiem grzmotu uderzały o mury. Ogień kilku dział kierowano w jedno i to samo miejsce. Wzmagało to skuteczność ostrzału, a w wolne od niego pola mogły podejść pod mury oblężnicze machiny i oddziały szturmowe. Wraz z kilkudziesięcioma działami pracowały bowiem „żółwie” i beluardy, których jednak nie można było użyć w większej ilości z powodu trudności, jakie stwarzał teren; stoki wzgórza miejscami były tak strome, że nie pozwalały na podprowadzenie ciężkich machin. Zamek odpowiadał nieustannym ogniem. Grzmot wystrzałów z jednej i drugiej strony zlewał się w jedno głuche złowrogie dudnienie. Zgodnie z rozkazami o świcie rozpoczął się szturm. Na chrapliwy dźwięk rogów ruszyły pod osłoną „myszek” pierwsze oddziały, niosąc drabiny. Im bliżej murów, tym bardziej przyspieszali kroku, by wreszcie rzucić się ku nim biegiem, z dzikim, przenikliwym wrzaskiem. Z góry sypnął się na nich grad pocisków. Leciały strzały, bełty, kamienie, włócznie i oszczepy. Mimo tarcz i ochronnych „myszek” drogę oddziałów znaczyły ciała pierwszych padających. Za nimi ruszyły też i „żółwie”, popychane dziesiątkami ramion. Toczyły się wolno i niezdarnie, ale uparcie zbliżając się ku murom. U dołu, jakby z niecierpliwej żądzy niszczenia, kołysały się na łańcuchach potężne belki. Obrona była równie zawzięta, jak zawzięty był szturm. Z dołu pięli się rycerze odziani w blachy lub skórzane kaftany, w hełmach chroniących głowy, ponad które unosili dla dodatkowej jeszcze osłony małe, krągłe tarcze. Przy strzelczych machinach gorączkowo uwijała się obsługa, zakładając bełty lub wiklinowe kosze z kamieniami. Pachołkowie, sprężywszy grzbiety i sapiąc z wysiłku, obracali szprychy wałów windowych. Zakładano pocisk, a potem strzelczy uderzał młotem i żelazny pręt z nieuchwytną dla oka szybkością leciał ku poduszce. Walił w nią z taką siłą, że drżała wokół ziemia, a spod zamocowanych kół unosiły się obłoki kurzu.

Nie próżnowały i „niedźwiadki”. Raz po raz zlatywały z orzechów cięciwy, wyrzucając bełty. Furkotały za nimi języki ognia palącej się smoły, ciągnąc za sobą, niby ogon, strugę czarnego dymu. Atakowano i broniono się z dziką zaciętością, nieustępliwie, twardo. Kiedy odparte oddziały cofały się spod murów, szły na ich miejsce nowe, wypoczęte i pełne bojowej ochoty. A kiedy słońce zaczęło opadać, nurzając się w czerwonych chmurach, znów zagrały rogi, tym razem oznajmiając koniec walki. „Żółwie” i beluardy oderwały się od murów, by wrócić na nocne leże. Zacichły w koszach bombardy, ale dymy z nich snuły się jeszcze po łąkach, mieszając się z wieczornymi mgłami. Poselstwo czeskie, przebywając w królewskim obozie, nie ustawało w staraniach, by doprowadzić do porozumienia, utrzymując jednocześnie w tym celu stały kontakt z wielkim mistrzem. Król Władysław nie spieszył się jednak zbytnio z zakończeniem tych rozmów, chcąc najpierw odbić Bydgoszcz, a potem dopiero ustanowić warunki porozumienia. Szły więc coraz gwałtowniejsze szturmy, dociągano działa, a jednocześnie stawiano coraz to nowe zastrzeżenia, żądano dodatkowych wyjaśnień, proponowano nowe sformułowania. Wielki mistrz teraz dopiero zaczął orientować się w taktyce swego partnera. Zaproponował więc natychmiastowy rozejm na warunkach obecnego stanu posiadania. Strona polska wyraziła na to zgodę z zastrzeżeniem, że ziemia dobrzyńska do czasu sądu polubownego pozostanie pod zarządem czeskich wysłanników. Otrzymawszy taką odpowiedź, wielki mistrz nie powziął jednak na czas właściwej decyzji, zgodnie z dotychczasową taktyką zakonną, niechętny wypuszczeniu z rąk raz uchwyconej zdobyczy. Jednak mimo tych targów obie strony dążyły do zawieszenia działań. Jagiełło musiał czekać na Witolda, a Krzyżacy obawiali się polskich chorągwi stojących nad pomorską granicą i zaskoczenia ze strony wielkiego kniazia, licząc się z możliwością jego uderzenia na Prusy. Należało również dać czas Świdrygielle na wywołanie wojny domowej na Litwie. Już siedem dni trwało oblężenie, a zamek jeszcze się bronił. Polacy parli zaciekłe na mury, mimo że krzyżacka załoga lała na nich smołę i wrzątek, ciskała belki, kamienie, a nieraz i zwłoki własnych, poległych towarzyszy. Z

ustawionych na murach beliot i bombard leciały pociski, chmury strzał bez przerwy śmigały ku oblegającym. Choć nie udało się dotychczas wedrzeć do grodu, widać już było skutki niszczycielskiego działania bombard i machin. W niektórych miejscach mury popękały; trzeba je było nocami łatać, stawiając drewniane rusztowania podpierające, i zasypywać ziemią. Narożna, południowo–wschodnia baszta czerniała odymionymi cegłami i resztkami zwęglonego dachowego belkowania. Nastał świt ósmego dnia walki. Mgła, idąca kłębami znad Brdy, zasnuła szańce i obóz. Wystawały z niej szczyty i górne wiązania beluard ciemnymi, ociekającymi wilgocią konturami. Mury zamku widać było również tylko w ich górnych fragmentach. Na tle ciemnego jeszcze z tej strony nieba pięły się w górę strome skosy dachów. Z pierwszą jasnością dnia rozpoczął się wśród oblegających wojsk ruch; chrapliwie grały rogi, a oddziały ustawiały się do szturmu, czekając jedynie na ukazanie się słońca. Jakoż wkrótce strzeliło w górę pierwszymi promieniami niby złocistym wachlarzem, rozpostartym ponad linią borów. Wkrótce też tumany mgły poczęły rzednąć, przypadać ku ziemi, przecierać się i niknąć. Jeszcze tylko gdzieniegdzie chowała się w chaszczach obrastających fosę, kiedy pierwsze hufce poszły do walki. Nastawiwszy ponad głowy tarcze, rycerze wstąpili na przystawione drabiny. Kilku co mocniejszych podpierało je po bokach, by nie dopuścić do obalenia, reszta szybko pięła się po szczeblach. Kiedy zaś rzucony kamień lub włócznia dosięgnęły pierwszego i ten, rozłożywszy ramiona, leciał w dół, opryskując mury krwią, miejsce jego zajmował następny, napierany przez wspinających się za nim towarzyszy. Niejedna drabina, zaczepiona hakiem osadzonym na długim drągu, najpierw wolno przechylała się na bok, a potem mimo podpierających ją włóczni padała z trzaskiem łamanego drzewa i krzykiem walących się z niej ludzi. Czasami udawało się niektóremu z rycerzy wedrzeć na mury. Rozkraczywszy wówczas nogi, siekł szerokimi zamachami topora lub miecza

tak długo, aż przebity dziesiątkiem włóczni wylatywał na zewnątrz niby wielki jeż i z hukiem uderzał o zdeptaną ziemię. Dzikie krzyki walczących, jęki ugodzonych, szczęk oręża, trzask łamanego drzewa, grzmoty dział i głuche, jednostajne uderzenia taranów zlewały się w jeden bitewny tumult. Żółwie tkwiły pod murami i baranie głowy waliły w nie bez ustanku. Trzydziestu pachołków, czerwonych z wysiłku, odciągało do tyłu kłodę i puszczało ją ze zgodnym pokrzykiem. Ciężka belka ze straszliwą siłą uderzała w kamienie, aż ziemia drżała od gwałtowności tego ciosu. Sypały się odpryski, wzbijał się w górę biały wapienny tuman, a kiedy żelazo okucia ześlizgiwało się po wypukłości kamienia, wytryskiwał z tego piekła ognisty snop iskier. Kapiąc ogniem, leciały maczane w smole pakuły. Z sykiem padały na drewniane wiązania wież, gdzie gaszono je natychmiast strugami wody. Kiedy zaś, odbijając się od wilgotnych skór poszycia, leciały w dół, pryskając płomieniami, porażeni wojownicy uciekali spod wieży i z wrzaskiem padając na ziemię, tarzali się po niej, by wygasić palącą się odzież. Prócz ognia leciały z boków sznury i łańcuchy zakończone hakami. Jeśli rzut był szczęśliwy i żelazny kieł wbijał się w drzewo, zaraz dziesiątki rąk chwytały za drugi koniec, zgodnym wysiłkiem ciągnąc powróz wzdłuż murów. Osadzeni na szczycie co najsprawniejsi pachołkowie starali się taki hak odrąbać albo wyrwać. Ale jeśli siedział mocno albo łańcuch toporem przeciąć się nie dał, cielsko „żółwia” przechylało się, zrazu powoli, potem coraz szybciej, by wreszcie przewalić się ze straszliwym łoskotem. Towarzyszył temu triumfalny wrzask na murach, natomiast ludzie w dole rozbiegali się jak spłoszona czereda kur, a ci, co nie zdążyli, ginęli wśród rumowiska bierwion. Nieco później, kiedy już słońce dobrze wzniosło się ponad korony drzew, od strony nieruchomych dotychczas beluard zagrały rogi, ledwie przebijając się poprzez bitewny zgiełk. Na ten znak odziani w żelazo rycerze zaczęli wstępować na drabiny. Długie ich miecze dzwoniły o stopnie, kiedy jeden za drugim pięli się wewnątrz wieży na górną platformę. Tu i tam rozlegał się śmiech lub rzucone słowo. Po chwili ciężkie machiny, wsparte u dołu ramionami pachołków, drgnęły i poczęły wolno posuwać się ku usypanym przez fosę groblom.

Ich niespiesznemu pochodowi towarzyszyła groza. Zdawały się być potworami pełnymi mocy i miażdżącej wszystko siły. Szły jak leniwe olbrzymy, które się ocknęły z drzemki, chwiejąc się na nierównościach gruntu, dufne w swą moc. Przed nimi sterczały podciągnięte pomosty, o które zaczęły zaraz stukać dziesiątki strzał. Zmieniać ustawienie bombard nie jest tak łatwo, toteż pierwsze kamienne kule śmignęły ku nim, kiedy już większość drogi miały za sobą. Słońce skakało blaskami po blachach rycerzy tłoczących się na najwyższym pomoście z obnażonymi do walki mieczami. U dołu zaś pchały ciężkie wieże gromady pachołków zbite w ciasne szeregi. Kiedy beluardy podeszły do murów, z chrzęstem łańcuchów opadły pomosty i pierwsi rycerze rzucili się ku blankom. Zadzwoniły o zbroje pociski, gruchnęły uderzenia na podstawione tarcze, miecze rozpoczęły krwawą robotę. Każdą deskę pomostu, każdą stopę zdobytego terenu spłukiwały strumienie krwi. Ostrza rozwalały hełmy i kołpaki, kąsały blachy na piersiach i ramionach, a kiedy ręce omdlały od parowania i zadawania ciosów, zmęczony rycerz cofał się, by nieco odetchnąć, a jego miejsce zajmował czekający swojej kolei towarzysz. Niejeden z polskich rycerzy, wzywając Boga, walił się na pomost albo i w dół, w głęboką przepaść pomiędzy murami a wieżą. Niejeden, ranion, opadał do tyłu, gdzie podtrzymywali go towarzysze i chwiejącego się prowadzili ku drabinie. Było już dobrze po południu, kiedy po prawej stronie dwóch beluard tkwiących przy murach rozległ się raptem ogłuszający rumor, a potem grzechot i dudnienie toczących się kamieni. Zawtórował mu triumfalny krzyk polskich rycerzy. Pobliska część murów runęła, a kiedy biała chmura tynku odpłynęła, ukazała się wielka wyrwa. W jednej chwili rzucili się ku niej wszyscy zbrojni, którzy byli w pobliżu. Najbliższa część podmurza raptownie opustoszała, porzucono niepotrzebne już drabiny, gdyż rycerze, skacząc po kamieniach rumowiska, znikali w rozwalonym przejściu. Krzyk rozpaczy przeleciał wśród obrońców. Wystarczył tylko ten jeden moment ich raptownego bezruchu i zwrócenia oczu ku miejscu katastrofy, by Polacy z beluard wdarli się na mury.

Pomosty obu wież również opustoszały, bo ich załogi, wykorzystując chwilę zaskoczenia, walczyły już na krenelażu, spychając przed sobą obrońców. CZARNY I UNA DOTARLI z oddziałem Zakliki do obozu polskich chorągwi pod Koronowem, który tu kazał rozbić poznański wojewoda Sędziwój z Ostroroga, wyznaczony przez króla na dowódcę oddziałów skierowanych na północ. Teraz dopiero Bert dowiedział się o przebiegu ostatnich wypadków, jak i o osobistym dowództwie królewskim nad wojskami obiegającymi Bydgoszcz. Ponieważ osoby władcy nie opuszczali jego doradcy, a wśród nich pierwszym był podkanclerzy Trąba, wywnioskował z tego Bert, że znajdzie pod Bydgoszczą również i proboszcza Andrzeja. Ostrzeżony przez wojewodę Sędziwoja, że mimo oczyszczenia terenu z wojsk krzyżackich zdarzają się jeszcze ich zbójeckie wypady dla rabunku i pojmania niewolników, Czarny postanowił nie ruszać się samotnie w dalszą drogę, tym bardziej że oczekiwano w obozie na krzyżackiego herolda, który udawał się do czeskiego poselstwa przebywającego pod Bydgoszczą. Miał on otrzymać zbrojną ochronę i Bert postanowił przyłączyć się do tego oddziału. Na razie zaś znalazł dla Uny kwaterę w Koronowie u statecznego kupieckiego małżeństwa. Tam wykorzystywała czas na ogarnięcie się w nowe suknie, bo to, co miała, nie nadawało się już do noszenia. Prawie jednocześnie z przybyciem herolda nadleciał z królewskiej kwatery goniec z zawiadomieniem o odbiciu Bydgoszczy, co wywołało w obozie wybuch radości i wzmogło zapał wojenny. Po przybyciu do miasta, które w czasie walk zbytnio nie ucierpiało, Czarny bez trudności znalazł kwaterę dla dziewczyny w najprzedniejszej oberży. Po przyzwoitym ogarnięciu się wspólnie powędrowali na zamek, by odszukać księdza Andrzeja. Czarny musiał mu bowiem przekazać odzyskaną brankę i wysłuchać dalszych rozkazów. Ulicą Przy Zamczysku dotarli do Kujawskiej bramy i, wydostawszy się poza miejskie mury, weszli do zamku. Tu mógł Czarny w pełni ocenić niszczycielską pracę bombard. Gęsto biegły po murach szczeliny pęknięć, budowle zamkowe miały pozrywane dachy, potrzaskane dachówki, powybijane okna i uszkodzone ściany, z których sterczały zwęglone krokwie. Podwórce pełne były jeszcze gruzu, potrzaskanych sprzętów i zniszczonego

oręża. Oddziały pachołków krzątały się już, sprzątając rumowisko i ładując gruz na podstawione wozy. Wszędzie pełno też było zbrojnych, panował gwar, powszechnie rozważano, dokąd obecnie król powiedzie rycerstwo, by wreszcie do cna wytępić znienawidzonych brodaczy. Czarny szybko prowadził dziewczynę przez podwórze, by nie dopuścić do zaczepki, która zmusiłaby go do zbrojnego starcia, tak niebezpiecznego ze względu na bliskość królewskiej osoby. W pewnej chwili musiał jednak zatrzymać się, i to zgoła raptownie. Przechodzili właśnie koło zamkowej studni, obok której leżało na krzyżach drążone w kłodzie koryto. Schyliwszy łby, piło z niego parę koni, a kołowrót kręcił potężny chłop o szerokich barach. Był odwrócony tyłem, ale Czarny poznał go od razu. — Hej, Dzieweczka! — krzyknął. Olbrzym odwrócił się z wolna, ale na widok Czarnego kubeł, który właśnie miał zamiar obrócić nad korytem, wysunął mu się z łap. — Czarny?! Tyś to?! — wymamrotał ze zdumieniem. — Skądżeś się tu wziął?! Bert, nie udzielając odpowiedzi, objął go ramionami. — Toś się, bracie, jednak wylizał! Puśćże, głupcze, bo mnie udusisz! — Musiał wyrwać się z uścisku Dzieweczki, czując, że jeszcze chwila, a żebra mogą nie strzymać. Ten puścił go wreszcie i patrzył nań w milczeniu. Czarny dostrzegł, jak w kącikach oczu olbrzyma ukazują się dwie łzy. Aby więc pokryć i własne wzruszenie, zaczął mówić: — Tym razem ci się udało, ale na przyszłość unikaj mleka jak zarazy! Mało to masz, niecnoto, lepszych trunków? Gadaj, co tu robisz?! Ksiądz proboszcz zatroszczył się o mnie! Najpierw leczyli mnie cyrulicy niby jakiego wielmożę, a potem dał mi w stajni pracę. Toteż jeżdżę teraz z dworem. — Una! — Czarny skinął na towarzyszkę. — Chodź, poznaj tego osiłka; czego nie ma w głowie, ma w łapach, a może i nieco w sercu! Dzieweczka, uściśnij rękę mojej narzeczonej! Una z uśmiechem wyciągnęła dłoń. Olbrzym spojrzał ze zdumieniem na Czarnego. — Twoja narzeczona? Czarny, naprawdę? Taka do żeniaczki...?

Bert uznał, że pora kończyć to powitanie. — Słuchaj no — rzucił szybko — gdzie może być teraz ksiądz proboszcz? — Przed chwilą widziałem, jak wchodził o tam... — Dzieweczka wskazał schody prowadzące na krużganek. — No to bywaj! Wkrótce cię odszukam, to sobie pogadamy dłużej! Chodź, Una, czas na nas. W zamku straż pałacowa nie umiała wskazać miejsca, gdzie może przebywać ksiądz Andrzej, ale objaśniła, jak trafić do kanclerskiej kancelarii. A potem, przechodząc przez salę na piętrze, Czarny zetknął się oko w oko z młodocianym wikarym, sekretarzem proboszcza. Ten przystanął, mierząc go zdumionym spojrzeniem. — I... i... wy tutaj? — Jak widzisz, braciszku! Ksiądz Andrzej gdzie? — Jest w kancelarii. — Młodzieniec zerknął ku najbliższym drzwiom. — Ale zajęty... — Ty zawsze swoje! Kto z nim jest? — Sam jego wielebność podkanclerzy. — Wikary z szacunkiem zniżył głos. — Pisma czytają we własnych osobach... — Idź, bracie, i zgłoś mnie! I to zaraz! — dodał groźnie, widząc wahanie tamtego. — Bo cię uczęstuję Belze... Młodzieniec zatkał uszy. — Apage! Apage! Tyś straszny człek! No dobrze, już idę! Po chwili drzwi, za którymi zniknął, uchyliły się i młody wikary wysunął się zza nich, kiwając ręką. — Powiedziałem, żeś z panną, ale kazali, byś szedł sam... Ja mam się tu ostać z wami — uzupełnił, zwracając się do dziewczyny i rumieniąc gwałtownie. Obaj duchowni siedzieli za stołem założonym zwojami papierów. Na widok Czarnego ksiądz Andrzej wstał z krzesła i, zbliżywszy się, ujął go dłońmi za ramiona. — Cieszę się, że widzę cię znów! I to po wykonaniu zadania. Dziewki na razie nie prosiłem, bo wprzód musisz mi rzec, coś tam widział, a do tego świadkowie nam niepotrzebni. Ale mów najpierw, jak doszło do uwolnienia i dlaczego tak to długo trwało?

Bert podał przebieg zdarzeń, a potem musiał odpowiadać na szereg pytań, które nie miały żadnego związku z jego zadaniem. Nie na wszystkie mógł udzielić odpowiedzi, ale wydawało mu się, że proboszcz jest z niego zadowolony. Do spięcia doszło nieoczekiwanie, w chwili gdy obracał się ku drzwiom, by wprowadzić do komnaty dziewczynę. Ksiądz Andrzej wstrzymał go jeszcze i, spoglądając mu badawczo w twarz, zapytał z nieoczekiwaną surowością w głosie. — Mam nadzieję, żeś sobie na żadną poufałość z nią nie pozwolił? Dziewkę powierzyłem twojej opiece. Czyś o tym pamiętał? Czarny poczuł, jak rumieniec oblewa mu twarz. Ksiądz poruszył jego osobistą sprawę, ale zrozumiał, że na to pytanie musi udzielić odpowiedzi. Tego wymagała służba, jaką pełnił, i poruczone mu zadanie. Toteż opanowawszy wewnętrzny sprzeciw, zdobył się na pośrednią odpowiedź, czyniąc wyznanie: — Rozmiłowaliśmy się w sobie, wasza wielebność... Podkanclerzy, który do tej pory bez słowa przysłuchiwał się rozmowie, poruszył się na krześle, ściągnąwszy brwi. — Rozmiłowaliście się, rzekłeś? Zatem przyznajesz tym, żeś jej nie uszanował? Żeś, zapominając o rycerskim honorze, wykorzystał położenie? — Głos księdza Andrzeja brzmiał już ostro i groźnie. — Mów, jak do tego doszło! — Burza była... A ona bała się mocno, przeto przywołała mnie, abym był przy niej... — Udzielając tego wyjaśnienia Czarny z trudem hamował gniew. — Zapomniałeś, com ci już raz rzekł w Krakowie? Ale tym razem płazem ci to nie ujdzie, bo dwa razy nie zwykłem mówić jednego! Przywołaj teraz dziewkę i czekaj na moją decyzję! Czarny obrócił się bez słowa. Kiedy skinął na Unę i ta zbliżyła się ku niemu, była zaskoczona wyrazem jego twarzy. — Co się stało? Czy cię coś przykrego spotkało? — Nic! — uciął krótko. — Przywołują teraz ciebie. Kiedy zjawiła się w komnacie, pierwszy z życzliwym uśmiechem powitał ją wicekanclerz.

— A więc mamy z powrotem naszą zgubę? Chodź no bliżej, panno... Hm... wcale gładka jesteś... Frasował się wielce twoją przygodą kanonik Dunin. Myślałem, że z boleści rozum postrada. — Biedny, drogi wujcio! Wkrótce chyba będę mogła go uścisnąć! — Namęczyłaś się, niebożę, w krzyżackiej niewoli, co? — W istocie, alem dzięki waszej trosce już wolna i szczęśliwa, że pomiędzy swoimi! — odparła Una gorąco. — Dzięki, żeście nie zapomnieli o mnie! Wicekanclerz Trąba spojrzał na księdza, który spod oka przyglądał się dziewczynie. — To głównie zasługa proboszcza, bo to on posłał tego młodego rycerza, aby cię ratował. Dziewczyna schyliła się ku ręce księdza Andrzeja, ale on wyrwał ją szybko. — Zostaw! — mruknął, nie rozpogadzając twarzy. — Powiedz nam lepiej, jak to było w drodze... Wicekanclerz przerwał jednak proboszczowi i tuszując ostry ton jego słów, powiedział łagodnie: — Pamiętaj, kochane dziecko, że pod nieobecność twojej rodzicielki masz przed sobą swoich opiekunów, mów więc wszystko szczerze. — Co mam mówić? — Una uniosła brwi. — No... hm... Jak tam zeszła wam droga? Nie mieliście złych przygód? — Nie! Żadnych! Bert chodził koło mnie jak niańka! — Podobno złapała was burza? — To i co z tego? Ja się burzy nie boję! Podkanclerzy uniósł brwi z wyrazem zaskoczenia, a ksiądz Andrzej poruszył się na krześle. — Nie boisz się? Dziewczęta zwykle okazują strach, kiedy biją pioruny. — Ale nie ja! — rzuciła swobodnie Una. — Mnie pioruny nie przerażają! — No... no... — Podkanclerzy zawahał się, nie wiedząc, co sądzić o tych dwóch różnych relacjach. Z kolei odezwał się ksiądz Andrzej: — Słyszeliśmy tu sprawozdanie z waszej podróży. Wynikało z niego, że jednak nieco się bałaś... Nie wiemy więc, komu mamy wierzyć?

Na twarzy dziewczyny ukazał się raptowny rumieniec. Nie odpowiadała, jednak spojrzenie, jakie rzuciła na proboszcza, nie wyrażało zbytniej uległości. — Wystraszyłaś się, czy nie? — A więc tak... ale sama nie wiem, dlaczego właśnie tym razem poczułam strach... — Istotnie nie wiesz...? Ale zamiast wyjaśnienia Uny w komnacie zabrzmiał głośny śmiech podkanclerza. — No, księże proboszczu, dajmy już spokój tej sprawie! Wszystko rozumiem! A teraz mi powiedz, drogie dziecko, jak rodzonemu ojcu: bardzo go miłujesz? — Ponad życie, wasza wielebność! — wykrzyknęła gorąco dziewczyna. — I chcesz go za męża? Dziewczyna opuściła głowę. Tym razem odpowiedziała zupełnie cicho: — Nie żyć mnie bez niego... — A on? Czy też cię miłuje? — Niechby spróbował nie! — Znów żywość usposobienia i wrodzona przekora wzięły górę. — Widzę, że dasz sobie z nim radę — uśmiechnął się ksiądz Andrzeja — Radziłbym jednak ślubu zbytnio nie odkładać... — To zależy od waszej wielebności! Pragnę, aby Bert jechał ze mną do matki, ale powiedział, że może to być tylko za waszym przyzwoleniem. Podkanclerzy spojrzał pytająco na proboszcza, ten jednak pokręcił przecząco głową. — Jest mi tu potrzebny, ale zwłoka nie powinna być długa. Obiecuję ci posłać go zaraz po wykonaniu polecenia. — A może kogoś innego? — mruknął pytająco wicekanclerz. — On go zna... — odpowiedział cicho proboszcz, po czym zwrócił się do dziewczyny: — Zawołaj, panno, swego lubego, niech tu przyjdzie. Kiedy Czarny zjawił się ponownie przed obliczem obu mężów, ksiądz zwrócił się do niego już łaskawszym tonem: — Słyszeliśmy od twojej narzeczonej, że razem wybieraliście się do Lublińca? — Jeśliby wasza miłość zezwolił...

— Otóż na razie to niemożliwe. Twoją dziewczynę odeślemy teraz do Krakowa, i to już jutro, bo jedzie tam część królewskiego obozu, więc ma okazję podróż odbyć i bezpiecznie, i wygodnie. Niech tam czeka, aż po nią przyjedziesz. Czarny rzucił spojrzenie na dziewczynę, której oczy zaszkliły się łzami. Ksiądz to dostrzegł i prędko dodał: — Myślę, że sprawisz się tu szybko, bo rzecz nie jest na miesiące. Potem będę prosił jego wielebność, aby ci nie odmówił polecającego pisma do jejmość kasztelanowej, by wiedziała, kto przed nią staje w tak ważnej sprawie. — Dziękuję waszej wielebności. — Czarny skłonił się, poruszony nieoczekiwaną łaskawością księdza. — Jeśli wasza wielebność zezwoli, to miałbym jedną prośbę. — No, mów! — Znalazłem tu tego parobka, którego otruto u Vogelwederów. Czy zezwolilibyście, by towarzyszył mojej miłej? Będę o nią spokojniejszy, bo to wierny kompan, a silny jak tur. — To ten, jakże mu tam, Dzieweczka? — Ksiądz Andrzej uśmiechnął się. — Dobrze, niech jedzie, bo istotnie opieki nigdy nie za dużo. Niech więc panna szykuje się do drogi, a ty przyjdź do mnie po południu, to ci wyjaśnię, czego od ciebie chcę. — A co z Zytą, wasza wielebność? Czy są jakieś wieści? — Co z nią, tego nie wiem. Jeśli zaś chodzi o Benka, to wieści są i niedobre, i dziwne. Został przez Krzyżaków uwięziony i wysłany do Barcian. Tam ów Sonnenberg uprowadził go nocą pod strażą dwóch knechtów i wszyscy czterej przepadli, jakby ich pochłonęła ziemia. Idąc już korytarzem do wyjścia, Czarny zagadnął dziewczynę: — Coś ty im powiedziała takiego, że przywrócili mnie do łaski? Musiałem im wyznać, co między nami zaszło, i rozsierdzili się mocno. Ale Una tylko się roześmiała. — Nie bądź taki ciekawy! — powiedziała przekornie. — Zadanie to nie powinno ci zająć dużo czasu, a potem będziesz mógł załatwić swoje osobiste sprawy — zagaił popołudniowe posłuchanie ksiądz Andrzej, swoim zwyczajem spacerując po komnacie. — Wolę powierzyć go

tobie, bo mimo wszystko jakoś tam dajesz sobie radę, a poza tym chodzi tu o człowieka, którego ty znasz. — Znów Vogelweder? — uśmiechnął się Czarny, usłyszawszy nieco zgryźliwą uwagę proboszcza o sobie. — Tak sądzę. — Ksiądz Andrzej skinął głową. — Ale zupełnej pewności nie mam. — Pozostawiłem go o parę mil od Tczewa. Zdążył już tu przybyć i nabroić? — I to nielicho. Przez niego straciliśmy ten zamek. Bert cicho gwizdnął. — Ale do rzeczy, bo jeszcze nie wiesz, o co chodzi. Otóż gród bydgoski Krzyżacy zdobyli zdradą. W czasie obrony tutejszy burgrabia otwarł im bramę. Tego złapaliśmy i trzymamy w lochach. Zeznał, że przed oblężeniem przybył do niego nieznany mu człowiek, którego opis pasuje mi do owego Vogelwedera. Ów przybysz zawiadomił burgrabię, że w krzyżackie ręce wpadła jego rodzina, po czym zażądał pomocy w opanowaniu grodu, pod groźbą uśmiercenia pojmanych. Burgrabia, przestraszony groźbą, wyraził zgodę i udzielił u siebie schronienia wysłannikowi. Ten w ukryciu oczekiwał na krzyżackie oblężenie, by dopilnować wykonania rozkazu. — Jakie będzie moje zadanie? — Czekaj, to jeszcze nie wszystko, bo brak przecież końca nitki, a ten koniec chcę ci właśnie dać. Otóż ów przybysz, możemy go chyba nazwać Vogelwederem, musiał przecież przez kogoś posłać wiadomość o wyniku. Burgrabia zeznał również, że jego gościa odwiedził jakiś osobnik, którego jednak nie zdołał dostrzec, aczkolwiek usłyszał parę końcowych słów, jakie tamten rzucił na odchodnym, kiedy żegnał Vogelwedera w ciemnej sieni. Powiedział podobno: „Nie strzymuj mnie, bo już późno, a drogi sporo. Byłoby źle, gdybym nie zdążył na nocne psalmy...” — Zatem jakowyś mnich? W Koronowie jest klasztor, a więc znów cystersi?! — Chyba tak. Burgrabia siedzi w lochu i za zdradę da głowę, ale musimy wiedzieć, który z mnichów pomagał Vogelwederowi i co stało się z tym ostatnim. Skoro był na zamku i przeżył oblężenie, musiał stąd uchodzić. Ukrywa się zapewne albo w mieście, albo gdzieś w pobliżu, by przeczekać gorączkę wojenną. W klasztorze go nie ma, to sprawdziłem. Był tu u mnie

opat, którego wezwałem, by się o tym upewnić. Chcę więc, abyś wykrył tego mnicha, a przy tym może i miejsce pobytu Vogelwedera. Czy może chciałbyś jeszcze coś wiedzieć? — Ksiądz Andrzej przerwał wędrówkę i siadł na krześle, spoglądając pytająco na Berta. — Mają zapewne jakieś hasło, którym się posługują. Czy nie jest ono wiadome waszej wielebności? — Po ujęciu Anzelma w Mogile nakryliśmy dzięki hasłu, jakie nam wyznał, jeszcze kilku braciszków. Hasło to brzmiało: „Chwała Marii, która depcze węża”, odzew zaś: „A biada wężowi...” Musisz jednak liczyć się z tym, że brodacze, dowiedziawszy się o ujęciu tamtych, hasło zmienili. — Czy ostatnio do Koronowa przybył jakiś nowy mnich? — Pytałem i ja o to samo opata. Otóż klasztor liczy wprawdzie dwudziestu sześciu braci, ale tu jest trudność. W ostatnim czasie przybyło aż trzech nowych. — Opat ich wskaże? — Prosiłem go o to. Obserwuj ich pilnie, mówiąc hasło. Nie możemy liczyć, że jest ono jeszcze ważne, ale być może ten, którego szukamy, zdradzi się czymś. Co i jak masz robić, tego już ci mówić nie będę. Jeśli potrzebujesz do pomocy ludzi, bierz, wielu chcesz. — Sądzę, że trzech konnych mi starczy. No i jeden luźny wierzchowiec dla jeńca... — Czarny uśmiechnął się. Ksiądz Andrzej odwzajemnił ten uśmiech, ale upomniał go: — Nie bądź zbyt pewny siebie. To sprytni i przemyślni hultaje. — Kiedy mam jechać? — Wolałbym, aby jeszcze dziś. Ale rozumiem, że będziesz chciał wyprawić swoją dziewczynę. Orszak rusza jutro rano. Skoro ją pożegnasz, jedź bez zwłoki. WĘDRÓWKA PRZEZ LITEWSKIE puszcze była uciążliwa i powolna. Należało omijać liczne mokradła i bagna, ciągnące się nieraz milami, zwłaszcza w pobliżu rzek i leśnych jezior. Prócz tego napotykali często połacie lasów tak gęste i tak pełne wykrotów i chaszczy, że nawet pieszo były nie do przebycia, chyba że toporem torowałbyś sobie drogę. Pełno też było zwalonych pni, jam, dołów porosłych krzakami i przez to niewidocznych, a tam, gdzie docierało nieco słońca, leśna młódź tworzyła gęstwinę tak splątaną i silną, że przebić się było nie sposób.

Jaksa w czasie rozmów ze starym Prusem nasłuchał się różnych opowieści o litewskich bogach i ich sługach, sygenotach12 i sejnotach13. Został też ostrzeżony przed różnymi leśnymi bóstwami i duchami: astwarami, ragunami, łaunami czy mamunami, które w borach czekają na swoje ofiary. Radził więc stary Prus, aby rankami, przed wyruszeniem w dalszą drogę, zatykać w ziemię świeżo ułamaną gałąź, pochyloną nieco w zamierzonym do podróży kierunku, a wówczas bóg podróżnych, Bentis, weźmie ich pod swoją opiekę i nie dopuści, by mamuny wiodły w kółko po leśnych ostępach. Śmiał się wówczas w duchu z tych ostrzeżeń, ale teraz, kiedy je sobie przypomniał, wcale nie było mu do śmiechu. Inaczej bowiem te rzeczy wyglądały w zacisznej izbie klety, a inaczej, kiedy człeka wokół otaczała nieruchoma ściana boru o tajemniczej, groźnej swym mrokiem głębi. Raptowny trzask gałęzi gdzieś z boku, szelesty i szmery w gąszczach poszycia, kiedy żadnej żywej istoty widać nie było, przyprawiały o niepokój, który na próżno w sobie zwalczał. Musiał teraz bardzo uważać, by nie zbłądzić w zdradliwej puszczy. W pogodny dzień, kiedy słońce było widoczne, często spoglądał ku niemu i wtedy wyzbywał się wątpliwości, bo było najlepszym przewodnikiem w utrzymaniu wschodniego kierunku. Kiedy zaś dzień był pochmurny, obserwował pnie i korony drzew. Pnie bowiem od północy obrastał mech, a korony od tej strony zawsze miały mniej gałęzi i były lichsze. Tę czujność musiał przestrzegać bez ustanku, jeśli nie chciał wieczorem znaleźć się na miejscu swego ostatniego obozowiska. Zyta nadspodziewanie dobrze znosiła trudy tej podróży. Początkowo musiał przymuszać ją do posiłków, bo jeść nie chciała, a wszelkie próby rozmowy, które wszczynał, by nieco rozproszyć jej myśli, zbywała półsłówkami. Ale fizyczny wysiłek, powietrze, ruch i poczucie swobody poczęły z czasem wywierać swój dobroczynny wpływ. Rudy, który przygotowywał posłanie, a potem długo w noc stróżował, widział, jak leżała z otwartymi oczami, wpatrując się w gwiazdy migające wśród wierzchołków drzew, usypiając dopiero nad ranem. Po pewnym czasie spostrzegł jednak, że sen zaczął ją nachodzić prędzej, a potem zasypiała już nieomal od razu, posiłków zaś nie odmawiała, jak dotąd, niemym ruchem głowy. 12 13

— —

Pogańscy mnisi. Pogańscy kapłani–wróżbici.

Był dla niej pełen współczucia i zrozumienia, ale też zdawał sobie sprawę, że nie wolno mu — przynajmniej teraz — niczym zdradzić uczucia, które w nim obudziła wtedy, kiedy ujrzał ją śpiącą, z rozrzuconymi na poduszce włosami, owego ranka jej uwolnienia. Toteż był tylko przyjacielski, troskliwy, dbał o nią i starał się rozpraszać jej złe myśli. Przyjmowała te starania bez sprzeciwu ani zakłopotania, jak gdyby rzecz zrozumiałą i naturalną, ale też we wszystkim była mu posłuszna. stosując się do jego wskazówek. Rudy domyślał się, że czerpie z kapitału, który zdobył, dając jej wolność, a który pomnożył swoimi słowami Benko. Byli w podróży już dziesięć dni albo i więcej, kiedy spotkała ich dziwna przygoda. Słońce opadało właśnie ku zachodowi i pomiędzy drzewami zaczęły zalegać pierwsze cienie wieczoru. Rudy nie znajdował odpowiedniego miejsca na postój, toteż parł naprzód konie, by zupełna ciemność nie zastała ich w siodłach. Grunt nadal jednak był wilgotny, pełen wykrotów i jam, w których stała woda. Cienie zaczęły też coraz bardziej gęstnieć i Jaksa na dobre już się zaniepokoił, czy nie przyjdzie im nocować na mokrym mchu, który stanowił tu podszycie. I właśnie w tej chwili dostrzegł przed sobą nikłe światełko. Dziwne było jakieś, bo tańczące, chwiejne; podobne wprawdzie do małego ogniska, ale świeciło z wysoka, jakby spomiędzy gałęzi drzew. — Licho jakoweś, panie — rzucił cicho Tomek jadący obok niego. — Toć to pogański kraj... — Nie pleć głupstw! — zgromił go Rudy tym gniewniej, że samemu zrobiło mu się straszno. Zamiast odpowiedzi chłopak zaczął mruczeć modlitwę: — ... i oczy Twoi miłosiernie k’nam obróci, a Jezusa błogosławiony owoc żywota Twego nam po tej to puszczy ukaży... Raptem grunt zaczął stawać się coraz suchszy i Jaksa poczuł, że koń zaczyna wspinać się po stoku. Od razu więc zrozumiał, dlaczego ogień dojrzeli gdzieś u góry. Po prostu palił się na szczycie wzgórza, ku któremu teraz zdążali.

Kiedy go osiągnęli, ujrzeli ogień zupełnie blisko. Mimo jednak, że stąpanie koni było głośne, jak dotąd nikt ich nie okrzyknął. Było to dziwne, bo ogień mógł rozpalić tylko człowiek, a człowiek musiał strzec się w puszczy innych ludzi równie bacznie, jak drapieżnych zwierząt. Czyżby opuścił ognisko i obserwował ich z ukrycia? Rudy sięgnął po kuszę, naciągnął ją i założył bełt. Z opartą o udo bronią ruszył przodem, uważnie lustrując spojrzeniem pnie pobliskich drzew'. Kiedy jednak te rozsunęły się ostatecznie przed nimi, ujrzał małą polankę, a na niej przy wielkiej kłodzie zwalonego leśnego olbrzyma palący się ogień, przy którym siedziała nieruchoma postać. Był to starzec, odziany w brunatną, postrzępioną opończę. Siwe, długie, dawno niestrzyżone włosy opadały mu na ramiona, a broda sięgała nieomal do pasa. Twarz, którą właśnie uniósł znad ognia, spoglądając w milczeniu na zbliżającego się wierzchowca, miał suchą, o zapadniętych policzkach, pełną bruzd i zmarszczek. Jedynie oczy w tej twarzy, wielkie i ciemne, były pełne blasku, być może dlatego, że odbijały refleksy ognia. Na widok małego pocztu nie zerwał się na nogi ani nie okazał zdziwienia. Zagadał tylko coś śpiewną mową, z której Rudy nie zrozumiał ani słowa, po czym obojętnie zajął się ogniem, dorzucając kawałki łamanych w ręku gałęzi. Zyta i Tomek przysunęli się z końmi do Rudego, bez słowa przyglądając się starcowi. — Nie mówicie, ojcze, po rusku? — odezwał się Jaksa. — Nie zrozumiałem, coście mówili. — Pozdrowiłem was, wędrowcy, w swojej litewskiej mowie — odpowiedział starzec, tym razem również po rusku. — Pozwolisz zasiąść przy twoim ogniu? — Nie pytaj, skoro widzisz, że jest przy nim miejsce. Ale ugościć was nie będę miał czym. Chyba że zechcecie przyjąć rzepę, co piecze się w popiele. — Żywności mamy dość. Zjedz ty z nami. Rudy zeskoczył z konia i pomógł zsiąść Zycie. Tomek zajął się zwierzętami, a oni zbliżyli się do ognia. Stary uśmiechnął się z lekka. — Jedzcie swoje. Pełny żołądek mąci myśli... Nie potom szukał tu schronienia przed nowym, aby on dbać.

— Toś nie w drodze jako i my? — zdziwił się Rudy. Osunął się na ziemię naprzeciw starca, a Zyta przysiadła na zwalonym drzewie. — Nie. Mieszkam tu sporo już czasu. Szałas stoi nieco niżej — wskazał ręką za siebie — ciemno już, to go nie dojrzysz. — Myślałem, żeście w podróży. — Moja podróż dobiega kresu. Tu ją chcę zakończyć, w tej puszczy, gdzie schronili się i moi bogowie... Starzec zachowywał się tak, jak gdyby to spotkanie w głębi boru uważał za coś powszedniego. Uderzyło to Jaksę, toteż spytał: — Nie dziwicie się nam, ojcze? Czy tak często odwiedzają was ludzie? — Odwiedzają, ale nie tacy jak wy. Z dala tu nawet przychodzą do starego sejtona po wróżbę. Wieści ze świata przynoszą i nieco żywności. A o waszym przybyciu wiedziałem, toteż rychlej rozpaliłem ogień, byście na mokradłach nie nocowali. — Jakże mogliście wiedzieć? — zawołał ze zdumieniem Rudy. — Zapach końskiego potu nadleciał mnie z zachodu. Jaksa pokręcił głową, ale nie odpowiedział. Samotne przebywanie w puszczy musiało tak wyostrzyć staremu zmysły. W każdym razie ten dziwny człowiek zdawał się być im życzliwy. Rudy podniósł się już bez słowa z ziemi i poszedł do siodeł, by wyciągnąć żywność i przygotować wieczerzę. Zyta, która siedziała dotąd bez słowa, przysłuchując się rozmowie, raz i drugi zerknęła na starca. Ten zdawał się nie zwracać na nią uwagi. Kawałkiem patyka usunął nieco palące się gałęzie i rozgrzebał popiół. Sprawdziwszy, że rzepy nie są jeszcze dostatecznie upieczone, zasypał go z powrotem i nasunął ogień na dawne miejsce. Potem uniósł raptownie wzrok i przez chwilę patrzył bez słowa w oczy kobiety. Ta, spotkawszy się z nim spojrzeniem, ujrzała dwoje ciemnych źrenic, które zdawały się przenikać ją na wskroś, docierać do mózgu, wiedzieć i rozeznawać każdą myśl. Jednocześnie zdawało się jej, że wpatrzone w nią oczy rosną i rosną, olbrzymieją, przesłaniają sobą wszystko, stają się wielkie jak dwa czarne księżyce, połyskliwe i zagadkowe, wywołujące strach, ale i ciągnące ku sobie jak niebezpieczna głębia, w którą chciałoby się skoczyć i zanurzyć mimo grożącej zguby.

Raptem rozległ się głos starca i całe otoczenie z nagła ukazało się rzeczywiste i zwykłe. Ogień tańczył wesoło, słychać było chrzęst końskiego żucia, a Jaksa pochylał się ku niej z kawałkiem chleba i sera. — Dokąd was Bentis prowadzi? — zagadnął go pustelnik. — Dalej i dalej, na wschód. Chcemy dotrzeć do ludzkich osiedli, by znaleźć się wreszcie wśród przyjaznych serc. — To od wrogów uciekacie? — Rzekłeś, ojcze. Tej oto niewiasty męża ubili. Starzec znów rzucił spojrzenie na Zytę, ale tym razem przelotne i jakby od niechcenia, po czym mruknął: — Ale nie tylko ta jedna boleść ją gnębi. Taka strata serce rozdziera, ale nie kaleczy duszy. A ona ma duszę ranioną... Zyta zerwała się na nogi, wpatrując się w starca z przerażeniem. Potem opadła z powrotem na pień, jakby opuściły ją wszystkie siły, i, uniósłszy dłonie ku twarzy, wybuchnęła płaczem. — Przestańcie gadać brednie! — wybuchnął Jaksa wstrząśnięty tym płaczem. — I wy ją ranicie, choćby tylko słowami! — Nie frasuj się! Taki płacz leczy. Łzy osad wszelki i szlam z jej duszy spłuczą. Niech płacze. — Nie słyszałem o takim leczeniu, co rany drażnić każe — mruknął z gniewem Rudy. — Małoś tedy jeszcze słyszał. A że ją miłujesz, to i nie dostrzegasz wszystkiego. — Ja... miłuję...?! — Rudy poczuł, jak krew uderza mu na policzki. — Co wy...?! Co wy...?! Starzec popatrzył na niego badawczo, po czym przeniósł wzrok na Zytę, która przestała płakać i zwróciła ku niemu twarz, po której ściekały jeszcze łzy. Odezwał się znów do Rudego: — Czemu się zwijasz jak ugodzony strzałą? Po co to skrywasz? Lepiej dla ciebie i dla niej, jak będzie to wiedziała. — Zamilknijcie już! — rzucił ze złością Jaksa, ale w tej złości była i nuta błagania. — Jam niegodna miłowania — cicho odezwała się Zyta. — Nieszczęsny ten człowiek, który mnie do serca weźmie...

— Choraś, moja córko, jużem ci to rzekł — z dziwną powagą odezwał się starzec. — Ale trzy są rzeczy, które cię uleczą. Jeszcze godność swą odzyskasz i śmielej spojrzysz na świat, niż teraz to czynisz. — Cóż to są za rzeczy, o których mówicie? — szepnęła Zyta, schylając głowę. — Łzy, czas i miłość. To sobie spamiętaj. — Mnie miłować nie wolno. — Teraz tak myślisz, ale ta, ku tobie, będzie ci ratunkiem. Nie wzbraniaj jej zatem. Odwróciła głowę, spoglądając w czarną głębię lasu. — Nie chcę o tym ani mówić, ani nawet słuchać... — Ten wstyd cię uratuje. Płać nim za uzdrowienie, bo gdybyś go nie czuła, nie byłoby dla ciebie ratunku. Ale też i nie piastuj go, bo zginąć możesz od jego oparów. — Jaksa, chcę już spocząć — odezwała się do towarzysza, udając, że nie słyszy ostatnich słów. — Zmożonam do cna. — Masz już gotowe posłanie — rzucił pośpiesznie, po czym dodał z lekkim zażenowaniem: — Zaśnij szybko i zapomnij, o czym tu mówiliśmy. Wstała z pnia. Przechodząc koło starca, schyliła się raptem i, uniósłszy jego rękę, przyłożyła do niej usta. Ten nie bronił ręki, a kiedy się oddaliła, zagadnął Rudego: — Długoście w drodze? — Chyba będzie ze dwanaście dni... — Czyń o nią starania i niech wie, że ją miłujesz. To doda jej sił i złagodzi ból. — Dziękuję, ojcze — odpowiedział po prostu Rudy. — A więc podążacie na wschód... — odezwał się po krótkiej chwili starzec. — Zatem wiedz, że za dzień drogi staniecie nad Biebrzą. Tam miej oczy i uszy otwarte, bo obsadzona jest gęsto Tatarami, którzy trzymają straż, nie puszczając nikogo na Litwę. Mają przykazane ubić każdego, kto z zachodu przybywa. Strzeż się zwłaszcza brodów, bo przy nich najczujniej stróżują. — Jakże tedy przedostanę się przez rzekę? — Musisz płynąć za końmi. I to nocą, bo oni lubią ognie trzymać, będziesz tedy wiedział, gdzie są, a ciemność cię zabezpieczy.

— A jeśli trafimy u przeciwległego brzegu na bagno? Starzec zamyślił się. — Hm... — mruknął wreszcie. — Niech tedy już tak będzie... Wskażę wam miejsce sposobne do przeprawy. — Nie wiem, ojcze jak wam dziękować! — wykrzyknął Jaksa. — Nie pleć! Dasz mi przygarść soli, jeśli możesz. Dawno już nie miałem jej na języku. — Z ochotą! Mam w sakwie zapas. Starczy i dla was. — No to idź i ty spocząć, bo obudzę was przed świtem. Ale było już dobrze widno, kiedy ruszyli w dalszą drogę. Rudy proponował starcowi konia, chcąc wziąć Tomka na swoje siodło, ale sejton wolał iść piechotą. Jakoż szedł szparko, łatwiej dając sobie radę w leśnej gęstwinie niż cięższe i mniej zwrotne konie. Długi czas jechali za nim jedno za drugim, ale w pewnej chwili, korzystając, że las nieco się przerzedził, Zyta przysunęła się z koniem do Rudego. Dłuższą chwilę milczała wpatrzona w końską grzywę, ale wreszcie uniosła głowę i spojrzała z wahaniem na swego towarzysza. — Już dawno chciałam cię spytać... Ciągle mi to chodzi po głowie i spokoju nie daje. — Co takiego? Mów śmiele. — Ostawiliśmy Benka wśród tych pogan ani zatroszczywszy się o pochowanie... Wiem, że czasu nie było, ale mimo to ciągle się tym trapię. Jak myślisz, czy oni pogrzebali go jak należy? I czy postawili krzyż? Chyba nie, boć to poganie... — Dobrze, żeś mnie spytała, bo jakoś wypadło mi z głowy, aby ci to rzec. Prosiłem jednego z nich, żeby sprawili Benkowi pogrzeb i krzyż postawili. Obiecał mi to, a skoro obiecał, dotrzyma, bo to taki człowiek. Nie trap się więc. Mieli go pochować na szczycie wzgórza. Tam nikt nie zagląda, będzie więc spoczywał w spokoju. — Jaksa! — wykrzyknęła głosem pełnym wdzięczności. — Nie zapomniałeś o tym?! — Nie — odpowiedział jej krótko, odwracając głowę. Jakiś czas jechali w milczeniu. Potem raptem znów usłyszał jej głos i słowa: — Prawda to, że mnie miłujesz?

Był zaskoczony i tym pytaniem, i bezpośredniością, z jaką zostało rzucone. W pierwszej chwili nie mógł zmusić się do odpowiedzi, ale opanowawszy się, spojrzał w jej twarz i rzucił tylko jedno słowo: — Prawda. Wówczas zawołała porywczo, ze szlochem w gardle: — Jak możesz?! Powiedz, Jaksa, jak możesz?! Pojąć tego nie potrafię! Rozpacz, która brzmiała w jej głosie, wstrząsnęła nim do głębi. Toteż zaczął mówić, nie dobierając słów, tak jak mu kazało uczucie, które nareszcie mógł z siebie wyrzucić. — Po co masz pojmować? Albo to wola człeka rządzi jego sercem? Jakem cię ujrzał wtedy, w tej izbie, wiedziałem już, że to ciebie wybrał Bóg, aby spełniło się, co mi przeznaczył. Że ani nie ucieknę od tego, ani nie odegnam, ani opanuję! Mimo że wiedziałem o tobie wszystko, znałem twoją dolę... A przecież kiedym ujrzał cię śpiącą na tym łożu... właśnie tam... mimo to poczułem, że życia bez ciebie dla mnie nie ma, że już na żadną inną do śmierci nie spojrzę! Los był ci okrutny, ale nań nie plwam, skoro mi pozwolił spotkać ciebie. A tamto...? — Wzruszył ramionami. — Niczego nie było, nic nie jest ważne... — urwał i dokończył z nutą goryczy: — Wybacz, że rozgadałem się ponad miarę, ale wyrwałaś ze mnie te słowa nagłym pytaniem. Już więcej mówić o tym nie będę. Słuchała go, patrząc przed siebie, a kiedy skończył, obrzuciła go krótkim spojrzeniem i powiedziała: — Znam to, bo tak miłowałam Benka. — Potem dodała cicho: — I jeszcze miłuję... — Wiem. I rozumiem, jak bolejesz po tej stracie. Ale to ten starzec tak nas na te sprawy naprowadził. Aż dziw bierze, jak on to wszystko dojrzał! — To litewski wróż. Kiedy patrzyłam mu w oczy, czułam, że czyta wszystkie moje myśli. — Musiał wyczytać i moje. Niepowszedni to człowiek, ale myślę, że mądry i o dobrym sercu. Więcej już ze sobą nie rozmawiali, bo bór znów zgęstniał. Pokracznie karłowate sosny porastały podmokły tutaj grunt, który uginał się pod kopytami koni, a woda zaraz wypełniała powstałe wgłębienia. Stary zaczął zmieniać dość często kierunek, ale musiał dobrze znać tę część puszczy, bo prowadził bez wahania.

W tydzień zaś później ujrzeli przed sobą srebrnosiną, szeroką wstęgę Niemna, a nad nim, na wysokiej górze, grodzieński zamek. Panował nad rozłożonym u jego stóp miastem dwoma grodami, Dolnym i Górnym, które przedzielał głęboki parów. Dolny otaczały dwa pierścienie fos, do Górnego można się było dostać tylko przez Dolny, po drewnianym pomoście zawieszonym nad głęboką przepaścią parowu. Okalał go pas grubych murów z czterema obronnymi basztami. Rudy zdołał dotrzeć do samego namiestnika wielkoksiążęcego, grodzieńskiego starosty, Mikołaja Radziwiłła. Po krótkiej rozmowie otrzymał od niego „znak” na swobodny przejazd, pismo do horodniczego z Trok, Sumigajły, by udzielił opieki ważnemu gońcowi, i sute zaopatrzenie na resztę drogi. W pięć dni potem Rudy stanął przed obliczem ojca Łukasza. PO ODBICIU BYDGOSZCZY toczyły się ożywione narady co do dalszych wojennych kroków. Część panów z Rady była za wykorzystaniem powszechnej nienawiści rycerstwa do Zakonu dla dalszego prowadzenia działań, wysuwając żądanie natychmiastowego uderzenia na Pomorze. Ale tych była mniejszość, bo rozważniejsi radzili raczej skorzystać z obecności czeskiego poselstwa i działania zawiesić. Bliska zima i tak zmusi do przerwania ich, a koszty utrzymania wojska pod bronią wzrosną, nie przynosząc żadnych korzyści. Kraj natomiast i pod względem wojskowym, i politycznym nie jest jeszcze gotów do tak poważnej rozprawy. Było bowiem wiadomo, że szła ożywiona wymiana pism pomiędzy Zakonem i Luksemburczykiem, czemu należało przeciwdziałać na innych polach. Na Litwie nieodzowne stało się ukrócenie knowań Świdrygiełły, należało też dokonać koncentracji wojennych zasobów, doprowadzić do końca własną mobilizację i zagraniczne zaciągi. Toteż bardziej trzeźwo patrzący na sytuację członkowie Rady doradzali cierpliwość i umiar. A ponieważ król, ostrożny z natury i nieskory do pochopnego działania, również skłaniał się do tego stanowiska, już w dwa dni po bydgoskim zwycięstwie, w dniu 8 października, w obozie polskim pod Koronowem, jako położonym blisko granicy, a więc dogodnym dla obu stron, rozejm został podpisany. Obowiązywał do 24 czerwca przyszłego roku, do zachodu słońca. Obie strony zatrzymały w swym ręku zdobycze posiadane w dniu jego zawarcia, co było korzystne dla Krzyżaków. Drugi sukces

dyplomatyczny odnieśli, wymuszając warunek, że polska strona nie udzieli pomocy Żmudzi ani „tym, którzy ją wspierają”. Stąd wynikało, że Zakon bez narażenia się na zarzut złamania przymierza mógł uderzyć na Litwę, mógł pokusić się o odebranie wielkiemu kniaziowi Żmudzi. Litwa zaś, na życzenie samego Jagiełły, nie została w dokumencie wymieniona. Uderzenie więc na Litwę mógł Zakon tłumaczyć tym, że porozumienie zostało zawarte tylko z Polską. Dlaczego zatem strona polska zgłosiła takie życzenie? Znów z tego samego powodu, tylko przy innej interpretacji. W razie bowiem krzyżackiej napaści na Litwę brak wzmianki o niej pozwalał na udzielenie nawet i zbrojnej pomocy, gdyż wówczas król z kolei mógł twierdzić, że nie złamał porozumienia, bo dla niego Polska i Litwa to jedno. Żmudź natomiast, jako formalnie przyznana Zakonowi pokojem w Raciążu, mogła w układzie zostać wymieniona. Jednocześnie obie strony godziły się na sąd polubowny Wacława Czeskiego, którego termin ustalono na 9 lutego przyszłego roku, a miejsce w Pradze. Był to trzeci polityczny sukces Zakonu; uzyskał on zgodę przeciwnej strony na stawiennictwo przed sądem, którego wyrok z góry był przesądzony, jako że (o czym strona polska jeszcze zapewne wówczas nie wiedziała) za ten trud król Wacław miał otrzymać od Zakonu 60 000 złotych florenów jako „zwrot kosztów procesowych”. Cierpliwy, z wolna, ale nieustępliwie zmierzający ku wytkniętemu celowi król Władysław, mimo doznanych krzywd, przelanej krwi i strat, jakie poniósł kraj, godził się i na ten warunek, bo rozumiał, że żaden sąd polubowny — choćby nie wiem jak jemu, a nie wrogowi przychylny — strat tych nie wyrówna. To mógł dać tylko oręż, ale aby go przysposobić, należało zyskać na czasie. Na wieść o podpisaniu rozejmu w namiotach zawrzało. Rycerstwo chciało się bić i żądało walki, a nie ugody, omal nie doszło do rebelii, oburzano się głośno i bez ogródek pomawiano panów z Rady o przeniewierstwo za krzyżackie pieniądze. „Ohydnym wszystkim wydał się ten rozejm” — powie później o nim kronikarz, nie dodawszy jednak tych trzech słów, które należało dodać: „ale był mądry”. CZARNY PO PRZEMYŚLENIU otrzymanych poleceń zabrał trzech pachołków i ruszył do Koronowa. Po przybyciu na miejsce ulokował swoich

ludzi w pobliżu klasztoru, poleciwszy nigdzie się nie ruszać, a czekać na nagłe zawołanie, choćby przyszło ono dopiero za kilka dni. Odział stare portki i nieco wytarty kubrak, poniechawszy mnisiego stroju, by nie zdradzić się nieznajomością jakichś klasztornych reguł, i pod wieczór zastukał do furty braci cystersów. Usłyszał po chwili szybko drepczące kroki, stuk odsuwanego rygla i ujrzał dwoje chytrze spoglądających oczu, które zmierzyły go lustrującym spojrzeniem. — Czego sobie życzysz? — zagadnął furtian. — Mówić z ojcem Bartłomiejem — oświadczył pokornie Czarny. — Mam do niego pisanie. — Widzicie go, posła! A od kogo to pismo, bo o byle co nie będę jego wielebności niepokoić? — Idę z daleka i myślę, że miłe będzie to zlecenie wielebnemu opatowi. Zgłoście mu, niech sam decyduje, a od kogo, powiem tylko jemu samemu. — Miłe, mówisz? No, zobaczymy, czy na pożegnanie nie każe ci przyłożyć parę kijów! Rozważ to sobie, bo już niejeden wydrwigrosz próbował go podchodzić! — Nie trapcie się o mnie, wielebny bracie. Za wrota czcigodny opat mnie nie wyrzuci. — Chodź tedy... — Braciszek cofnął się, uchylając szerzej furtę, by zaraz zatrzasnąć ją za Czarnym, z hałasem zasuwając rygiel. Zgodnie z zapowiedzią opat Bartłomiej od razu wiedział, kogo ma przed sobą. Odbył z Czarnym krótką rozmowę w cztery oczy, po czym, przywoławszy brata ochmistrza, polecił mu przybysza, który strudzony daleką podróżą dzień lub dwa w klasztorze odetchnie. Wspomniał też sprytnie, że udziela gościny człowiekowi, który mu z Magdeburga przywiózł pisma od przyjaciela, tamtejszego kanonika. A ponieważ w koronowskim klasztorze był obyczaj, że w refektarzu siadali braciszkowie przy stołach nie podług piastowanych funkcji czy przynależnych godności, lecz w zależności od czasu pobytu, gościa posadzono na końcu stołu, wśród ostatnio przybyłych braciszków. Czarny po rozmowie z opatem znał już ich imiona i wygląd. Było ich trzech. Lasota, przybyły przed paru miesiącami ponoć z Radziejowa, małomówny, żylasty, o długiej końskiej twarzy i zupełnie łysej głowie, brat Zygfryd, wesoły i lubiący żarty, nieco rudy i piegowaty, najmłodszy wiekiem,

bo niemający więcej niż dwadzieścia kilka lat, przybyły do Koronowa z dalekich Rakuz, i wreszcie siwy, przygarbiony, o sterczącej grdyce i zapadłych policzkach, brat Egon z klasztoru w Koblencji. Ten po modlitwach obrzucił przybysza krótkim spojrzeniem i więcej nie zwracając nań uwagi, zabrał się do jedzenia. Brat Lasota nieco dłużej zatrzymał na gościu wzrok, uważnie spoglądając spod nieco napuchłych, grubych powiek. Natomiast braciszek Zygfryd już przy pierwszej łyżce zagaił z przybyszem rozmowę: — Skądżeś się u nas wziął? Rzadko tu przyjmujemy gości. — Z Magdeburga wędruję i pismo przyniosłem od przyjaciela waszego opata... — wyjaśnił Czarny, nie przerywając jedzenia. — Wracasz do Magdeburga? — Nie. To pismo wziąłem, gdyż było mi po drodze. Podążam do Gdańska. — Teraz chcesz tam iść? Przecież mamy wojnę! — wtrącił brat Egon, unosząc głowę znad miski i spoglądając ze zdziwieniem na Czarnego. — Mówią, że lada dzień pokój zawrą. Ale i bez tego nie boję się zakonnych braci. Myślę, że krzywdy mi nie zrobią... — Ponoć już zawarli, niech będą dzięki Niebieskiemu Pasterzowi — westchnął brat Lasota. — Dziś to słyszałem! — Lepiej jednak jeszcze zaczekać — zaopiniował brat Zygfryd. — Niech się nieco uspokoi. Chyba że ci śpieszno? — zawiesił głos, spoglądając z lekkim uśmiechem na Czarnego. — Niezbyt — odpowiedział ten obojętnie. — Pomarł matczyny brat i ponoć ostawił nieco schedy. Idę upomnieć się o swoje. — A czym się, bracie, trudnisz? — Z kolei znów odezwał się brat Lasota. — Garncarz jestem, mam w Magdeburgu warsztat. Po ojcu... — uzupełnił, odsuwając pustą już miskę. Przeor właśnie dał znak na zakończenie wieczerzy i bracia podnieśli się do dziękczynnej modlitwy, po czym ruszyli tłumnie do wyjścia, by udać się do dormitarza. Jeden z nich podszedł do Czarnego. — Chodź, naprowadzę cię do izby, gdzie będziesz spał. Cela, w której się znalazł, była mała, ale czysto wymieciona. Na klęczniku paliła się świeca, rozpraszając mrok wnętrza.

Czarny położył się, ale nie mógł usnąć. O północy usłyszał, jak, śpiewając psalmy, bracia szli na nocne modlitwy. Naciągnął więc na głowę, derkę, ale zasnął nie tak prędko. Do następnej rozmowy doszło znów przy stole, podczas południowego posiłku. Początkowo dotyczyła zawieszenia broni, o czym już powszechnie było wiadomo, potem zeszła na osobę przybysza i jego szanse na bezpieczne dotarcie do celu. — Gdańsk znam dobrze — odezwał się w pewnej chwili przeważnie milczący brat Egon. — Gdzie twój krewny miał swoją posiadłość? Czarny milczał przez chwilę, potem, z wolna wymawiając słowa, odrzekł: — Nie w samym Gdańsku, czcigodny bracie. Jeśli chcesz wiedzieć, to w Oliwie. Brat Lasota skinął z lekka głową. — Tam również jest klasztor Cystersów, tyle że starszy od naszego... — Wiem o tym, bo go znam. Starszy jest, i to znacznie. Wielce czcigodni bracia tam siedzą. Lasota patrzył nań badawczo, brat Egon obojętnie przeżuwał kawał mięsa, zapatrzony w blat stołu przed sobą. Po słowach Czarnego na chwilę zwrócił na niego wzrok, ale nadal jadł, nie zabierając głosu. W oczach brata Zygfryda Bert nie dostrzegł niczego więcej ponad zwykłe rozbawienie, do którego młody braciszek zapewne był skłonny. — A duża to scheda? — spytał zaciekawiony. — Bacz, byś jej nie roztrwonił, bo na świecie moc pokus czyha na człeka... — Wzniósł pobożnie ku górze oczy, ale uśmiech pozostał na jego twarzy. Czarny zadecydował, że nadeszła pora dokonania próby. — Wiem ci o tym, bracie — westchnął lekko — że szatan to wąż, który na nas czyha! Ale moce niebieskie czuwają nad nami. Chwała Marii, która depcze węża... Czarny nie spuszczał wzroku z trzech otaczających go twarzy, czujnie nasłuchując, który z braci da mu odzew. Nie było go jednak. Wszyscy mruknęli tylko: „Chwała... Chwała”, po czym znów zabrali się do jedzenia. Nie wszczynał więc dalej rozmowy i resztę posiłku odbyli w milczeniu, bo i najrozmowniejszy z nich, brat Zygfryd, zajął się wyłącznie zawartością swojej misy.

Toteż kiedy znów znalazł się u siebie, rzucił się na posłanie i, podłożywszy ręce pod głowę, ze wzrokiem utkwionym w sufit, zastanawiał się nad sytuacją. Strzał okazał się niecelny, ale mimo to przeciwnik musi w jakiś sposób dać znać o sobie. Najbliższa przyszłość okazała, że przewidywanie to nie było mylne. Czas płynął z wolna. Klasztor trwał w ciszy, do celi nie dochodziły żadne odgłosy z zewnątrz. Czarnemu zaczęło się zdawać, że pozostał sam w tych murach i pozostanie w nich już na zawsze niby zamurowany w grobowcu. Naszedł go strach przed poddaniem się temu królestwu ciszy, dławiącej każdą chęć ruchu. Gdy w pewnej chwili zerwał się z posłania, aby wyjść z celi na powietrze i słońce, usłyszał raptem na korytarzu szybkie człapanie mnisich sandałów, które zatrzymało się pod jego drzwiami. Dopadł ich i, otworzywszy, stanął oko w oko z młodym braciszkiem. — Przychodźcie zaraz — rzucił ten szybko. — Wielebny opat pilnie chce z wami mówić! Wyszli obaj na wirydarz, a stamtąd ścieżką wśród malin do domu zajmowanego przez opata. Tu braciszek zatrzymał się na podcieniu. — Idźcie teraz sami. Mnie jego wielebność przykazał tu czekać. Opat był sam w swojej sypialnej komnacie. Na widok Czarnego rzekł bez wstępów, z uśmiechem na twarzy. — Nie sądziłem, żeście taki niebezpieczny człek! Czarny zdziwił się tym początkiem rozmowy. — Nie rozumiem... — mruknął, nie wiedząc, o co opatowi chodzi. — Przed chwilą otrzymałem ostrzeżenie, żeście krzyżacki postrzegacz! Co na to powiecie? Czarny zastanowił się przez chwilę. — Kto was, ojcze, ostrzegł? To ważna dla mnie wiadomość. — Jeden z braci, i to właśnie jeden z tych podejrzanych. — Który? — rzucił krótko Czarny. — Brat Zygfryd. Przyszedł do mnie z tym oskarżeniem i prosił, bym nie poniechał środków ostrożności. — Czym to uzasadniał? — Ostrzeżenie oparł na waszych wypowiedziach. Ponoć zdradziliście się tym, że nie boicie się zakonnych rycerzy, którzy, jak rzekliście, „nic złego wam nie uczynią”.

— Hm... Istotnie coś takiego mówiłem. I bratu Zygfrydowi starczyło tego do oskarżenia mnie o krzyżacką służbę? Ciekawa pochopność, czy wasza wielebność tak nie sądzi? Warto nad nią pomyśleć... — Co teraz mam zrobić? — Opat zatrzymał się przed Czarnym, spoglądając nań z rozterką. Ten uśmiechnął się. — Uwierzyć bratu Zygfrydowi. I wam chyba będzie to wygodne. — To znaczy? — Przywołać cichcem czterech mocnych mnichów, przytrzymawszy mnie rozmową, a potem uwięzić! Macie tu chyba, ojcze, jakąś kwaterę z zamknięciem? — Człowieku! — obruszył się opat. — I co potem mam z tobą począć?! — Poradzę sobie sam. Jedyne, o co was jeszcze, ojcze, poproszę, to abyście po moim uwięzieniu zebrali braci i obwieścili, że dzięki czujności jednego z nich został pojmany niebezpieczny krzyżacki szpieg! Potem oznajmicie im, że z powodu późnej pory pozostanę tu na noc pod zamknięciem, ale rankiem każecie mnie odstawić do obozu wojewody Sędziwoja, który już będzie wiedział, gdzie takiego jak ja ptaszka obwiesić. Aha... i dodajcie jeszcze, że przejrzawszy dobrze pismo, które przywiozłem, przekonaliście się, że zostało ono zręcznie podrobione, dlatego w pierwszej chwili daliście się zwieść. — Co chcesz przez to uzyskać? Nic nie rozumiem! — wykrzyknął zdumiony opat. — Chcę zabawić się z tym chytrym mniszkiem. Myślę jednak, że nam obu nie będzie jednakowo wesoło — rzucił Czarny z groźbą w głosie. — No dobrze, ale co mam robić rankiem? Czy naprawdę chcesz, abym odesłał cię do obozu? — Myślę, że rankiem nie najdziecie mnie w komórce. A może też zabraknie i brata Zygfryda... — Nie rozumiem, do czego zmierzasz, ale skoro działasz w królewskiej służbie, nie moja to sprawa. Czy chcesz być skrępowany? — Nie. Niech tylko wrzucą mnie do komórki i zaryglują drzwi. Kłódki przy nich lepiej nie wieszać. — Dobrze. Zaraz każę przywołać braci. — Opat skierował się ku drzwiom.

Pomieszczenie, w którym znalazł się Czarny, było małe i ciemne. Znajdowało się w piwnicach klasztornych, toteż do sklepionego łukiem sufitu mógł sięgnąć ręką. Nieduże okienko, tuż nad powierzchnią ziemi, ledwie dawało światło, drzwi były liche, zbite z nieostruganych desek, a za całe zamknięcie służył zwykły drąg zakładany za żelazne ucha. Gdyby leżało to w jego zamierzeniach, mógłby z tymi drzwiami uporać się w dwa pacierze. W przekonaniu jednak braciszków stanowiły dostateczną gwarancję, że więzień nie ucieknie. Komórka była składem drzewa. Wielkie szczapy brzozowe leżały stertą sięgającą sufitu. Czarny przysiadł na niej, rozpoczynając cierpliwe oczekiwanie na dalszy rozwój wypadków. Po długim czasie doszedł go odległy srebrzysty głos dzwonka wzywającego na Anioł Pański, a potem znów trwała zupełna, niczym nie zakłócona cisza. Aż wreszcie rezonans murów przeniósł stłumione i ledwie słyszalne odgłosy stąpań. Domyślił się, że braciszkowie wracają z wieczerzy. Wreszcie ostatnie blaski gasnącego słońca zaczęły zanikać, resztki czerwonych refleksów, jakie tu i ówdzie błąkały się po ścianach, roztapiały się w coraz mocniejszym mroku i komórkę wypełniła ciemność. Czarny poruszył się raz i drugi, bo zaczęły mu drętwieć nogi, ale czekał cierpliwie dalej. Wreszcie doszły go odgłosy nocnych modłów. Zatem doczekał północy. Niedługo też posłyszał przy okienku szelest, a po nim cichy szept: — Ej, jesteś tam? Odezwij się! Czarny podniósł się na zdrętwiałe nogi i zbliżył się do okienka. Twarz owionęło mu zimne powietrze nocy. — Jestem — rzucił półgłosem. — Kto mnie wzywa? Słowa odpowiedzi doszły Czarnego, tak jak gdyby mówiący nachylał mu się nad uchem. Jednak głosu nie mógł rozeznać, gdyż przybysz mówił szeptem, leżąc zapewne przy okiennym otworze. — Nieważne, kto mówi. Jeśli jesteś zakonnym posłańcem, czemuś nie podał właściwego hasła? — Właściwego? — Czarny nadał głosowi ton zdziwienia. — A co ci się w nim nie spodobało?

— Nie znasz hasła! To, któreś powiedział, zostało zmienione. Teraz jest inne. — A to dopiero! — rzucił już ze zdumieniem Czarny. —Tegom się nie spodziewał. — Jak to, posłali cię, nie podawszy hasła? — Cała rzecz w tym, że nie mnie posłali do ciebie! Teraz z kolei człowiek z tamtej strony muru okazał zdumienie. — Jeśli nie ciebie, to po coś tu przybył? — Bom obiecał temu, który tu był wysłany! Znałem go, bo nieraz i do mnie przychodził po wieści, gdyż trzeba ci wiedzieć, żem nie żaden garncarz z Magdeburga, lecz mieszkaniec Bydgoszczy i służę Zakonowi jako i ty. Onegdaj przywlókł się do mnie ranny, bo pojmała go zamkowa straż, a kiedy wyrwawszy się im, uciekał, postrzelili go śmiertelnie z kuszy. Skonał na moim łożu, ale przed śmiercią zaprzysiągł mnie, że przejmę jego zadanie, bo o ważną rzecz tu chodzi — bezpieczeństwa jednego człeka, co tu się gdzieś ukrywa, i twoje. Z tamtej strony panowało jakiś czas milczenie. Widać mnich rozważał usłyszaną relację. — Mówisz więc, że i o moje bezpieczeństwo tu chodzi? — odezwał się po chwili z wyraźnym akcentem strachu. — Twoje i Vogelwedera... — Ty go znasz?! — wykrzyknął mnich. — Jak słyszysz. Ale dość tego gadania! Albo mnie stąd uwolnisz, albo idź do czarta i niech ci założą stryk na szyję! Ja dam sobie radę sam! — Człowieku, nie sierdź się! Pewnie, że cię uwolnię, ale czemuś nie powiedział hasła? — Bo umierający albo nie zdążył go przekazać, albo myślał, że je znam! A ja znam, ale stare, a zresztą i tego nie używaliśmy, znając się z oblicza. — Pasterzu Niebieski, co też uczyniłem! Zaraz cię, bracie, uwolnię, bądź chwilę cierpliwy! Czarny, usłyszawszy wezwanie do „Niebieskiego Pasterza” przypomniał sobie od razu, kto używał tego zwrotu. Toteż rzucił z lekką kpiną: — Pośpiesz się więc, bracie Lasoto, bom dość się już tu wysiedział! — A więc i wiedziałeś, z kim masz mówić?! — Przecież mówiłem ci, że wysłannik wszystko mi rzekł krom hasła!

— Czekaj że, już idę! Rozległ się szelest oddalających się kroków, a potem zaległa cisza. Po pewnym czasie kroki te dały się słyszeć pod drzwiami, stuknął zdejmowany drąg i rozległ się stłumiony szept: — Chodź, tu jestem! Wyprowadzę cię na górę, bo sam w tej ciemności nie trafisz. Czarny ruszył za przewodnikiem, kierując się słuchem. Minęli schody, parę pomieszczeń, zapewne kuchnie, bo poczuł zapach smażonego tłuszczu, i wreszcie wyszli na zewnątrz budynku, pomiędzy drzewa owocowego sadu. Nad ich wierzchołkami ciągnęły tu i ówdzie chmury odsłaniające chwilami księżycowy nów. Jego światła starczyło jednak do rozeznania klasztornych budowli. Brat Lasota przystanął w mroku rozłożystej jabłoni i obrócił się do Czarnego. — Mów teraz! Co ci przekazał ów wysłannik? Jakie niebezpieczeństwo nam grozi? Ta sprawa zdawała się obecnie najbardziej go absorbować, spychając na dalszy plan wszelką nieufność do przybysza. — Mam zabrać Vogelwedera. Powiedziano mi, że on się ukrywa i ponoć wiesz gdzie. Ty zaś również masz uciekać, bo w każdej chwili mają się tu zjawić po ciebie strażnicy. Podobno nastąpiła jakaś zdrada, ale zmarły nie podał mi niczego bliższego. Być może, że i sam nie wiedział. — Dobrze ci mówić: uciekać! Jak i kędy, skoro pełno teraz wszędzie wojska! — Teraz biadolisz, ale rzuciłeś na mnie podejrzenie! Zgubiłbyś sam siebie, gdyby opat postanowił zaraz odesłać mnie do wojewody! — Musiałem tak uczynić, by przekonać się, czyś nie farbowany lis. Młody Zygfryd dostatecznie wziął sobie do serca podejrzenia, którem mu wmówił, by polecieć z nimi do opata! — Mnich roześmiał się z cicha. — Ale teraz najważniejsze, co robić? — Mam tu ze sobą trzech pachołków, a w borze czeka na nas reszta zbrojnego oddziału. Jest on wystarczająco liczny, by doprowadzić nas do granicy. — Weź i mnie ze sobą! Beze mnie nie trafisz do Vogelwedera! Ukrywa się na wyspie. To ja dostarczałem mu tam żywność!

— A umiesz siedzieć na koniu? Mam jednego w zapasie, przeznaczony jest wprawdzie dla Vogelwedera, ale mógłbyś z niego chwilowo skorzystać. Później zobaczymy. — Umiem! Chodź, nie potrzebujemy korzystać z furty, bo jest tu takie jedno miejsce, którędy przedostaniemy się za mury... Wkrótce potem Czarny zabrał oczekujących pachołków i z bratem Lasotą w środku wydostali się poza ostatnie zabudowania miasta. Mnich trzymał się jako tako w siodle, zwłaszcza że zbytnio nie śpieszyli; wierzchowce szły równym kłusem. — Czy Vogelweder dawno się ukrywa? — przerwał milczenie Czarny, kiedy już droga zagłębiła się w las. Były to decydujące chwile, nie chciał więc dać mnichowi sposobności do rozmyślań i zastanawiania się nad sytuacją. — Od zdobycia zamku. Najpierw przebywał w mieście, ale kiedy dowiedział się o pojmaniu burgrabiego, postanowił zmienić kryjówkę. — Wygodna zapewne nie jest? — Ale pewna, bo na wyspę można dostać się tylko czółnem: — Dokonaliście obaj odważnego czynu! Gdyby was złapali, nie obyłoby się bez łamania kołem... — Niech ich piekło pochłonie! — mruknął mnich wstrząśnięty wzmianką Czarnego o torturach. — Abyśmy wreszcie dotarli do swoich! — Nie martw się! Wkrótce już będzie po wszystkim! — pocieszył go Czarny. — Daleko jeszcze? — Zaraz skręcimy w prawo, ku jezioru. Wiedzie tam wąska ścieżka, ale koń się na niej zmieści. Ale powiedz mi jeszcze — obrócił ku Czarnemu długą twarz zakończoną lśniącym w świetle księżyca czerepem — skądżeś wziął to pismo do opata, o którym nam mówił? Czarny beztrosko wzruszył ramionami. — Wiem ja o waszym opacie więcej, niż możesz przypuszczać! Skąd pochodzi, gdzie i z kim się przyjaźnił, kiedy otrzymał kapłańskie święcenia i dużo innych rzeczy. A napisanie listu...? To było głupstwo! Mam takiego jednego skrybę, który za pół grosza co chcesz najpiękniej ci wypisze! — Ale fałszywe pismo opat rozpoznał... — Jakżeś go na to, mądralo, naprowadził! — mruknął zgryźliwie. Zgodnie z zapowiedzią mnich wkrótce przyhamował konia i skręcił w prawo. Ścieżka była mało widoczna, ale musiał istotnie dobrze znać drogę,

gdyż prowadził bez wahania. Wkrótce też wynurzyli się z lasu na połać podmokłej łąki dzielącej ścianę drzew od brzegu jeziora. Porastały ją tu i ówdzie krzaki wikliny aż ku rozległej i nieruchomej, ciemnej płaszczyźnie wody. Nie dalej jak o lot strzały od brzegu czerniała plama wyspy z kępą obrastających ją drzew. — Jak zawiadomić go, żeby tu przybył? — zapytał Czarny. — Mam taki sygnał... — Czy usłyszy go po nocy? — Usłyszy, bo śpi czujnie. Weźcie mego wierzchowca i cofnijcie się nieco w las, bo jak was ujrzy, nie będzie wiedział, co ma sądzić, i strachu się naje! Brat Lasota zsiadł z konia i podszedł do brzegu, a oni czekali między drzewami. Czarny wiedział, że już mu nie ujdą, więc spokojnie obserwował poczynania mnicha. Ten, zbliżywszy się do wody, podniósł palce do ust i gwizdnął przenikliwie, po czym powtórzył gwizdnięcie jeszcze dwukrotnie. Odczekał pewien czas i znów powtórzył poprzedni sygnał. Czarny cicho uprzedził pachołków, by przygotowali rzemienie i zważali na jego znak. Po chwili ujrzeli mały, czarny kształt, który począł sunąć ku brzegowi. Kiedy czółno uderzyło o piasek, gruby wioślarz poderwał się z ławki i, z trudem utrzymując równowagę, wyskoczył na ziemię, witając oczekującego nań mnicha. W tym momencie Czarny ruszył koniem, a za nim jego ludzie. Potem już wszystko odbyło się błyskawicznie. Pachołkowie w ślad za swoim przywódcą zeskoczyli z koni i rzucili się ku tamtym. W jednej chwili wykręcili im ramiona na plecy, krępując je rzemieniami. Zdumieni i zaskoczeni nawet nie stawiali większego oporu. Dopiero kiedy sadzano obu na zapasowego wierzchowca i wiązano pod jego brzuchem powróz krępujący ich nogi, brat Lasota począł złorzeczyć okropnie i ciskać najgorsze przekleństwa na głowę Czarnego. Natomiast imć Vogelweder, poznawszy krakowskiego bakałarza, milczał, złamany zupełnie, bo wiedział, jaki czeka go los. Nie upłynęło i dwóch pacierzy, jak mały oddział ruszył w drogę powrotną.

Po zawarciu rozejmu obie strony nie ustały bynajmniej w przygotowaniach do generalnej rozprawy. Wielki mistrz już w czasie oblegania Bobrownik wszczął rozmowy z Świętoborem II Szczecińskim i Warcisławem VIII Wołogoskim, przyobiecując 40 000 kop groszy za przyłączenie się do Zakonu i nadesłanie posiłków. Po zawarciu zaś październikowego porozumienia wysłał zaraz wielkiego szpitalnika i toruńskiego komtura do Zygmunta Luksemburczyka, ponawiając przyrzeczenie zapłaty olbrzymiej — jak na owe czasy — sumy 300 000 dukatów, jak i pokrycia kosztów zaciągu dziesięciu tysięcy kopii po 24 dukaty za kopię, jeśliby cesarz po wygaśnięciu zawartego rozejmu również uderzył na Polskę. Jednocześnie proponował podział polskich ziem: dobrzyńską, Kujawy oraz Litwę ze Żmudzią dla Zakonu, a Ruś, Mołdawię i Podole dla Zygmunta. Te kroki nie były wszczęte jedynie z inicjatywy Zakonu, bo i Luksemburczyk bacznie śledził przebieg zdarzeń, nie pozostając wobec nich biernym widzem. Chcąc okazać Zakonowi swoją przychylność w tych trudnych dlań chwilach, obiecuje nie przyłączyć się do żadnego z zakonnych sąsiadów, gdyby który groził wojną, jak i nie wybrać wielkiego kniazia Witolda na rozjemcę jakichkolwiek sporów pomiędzy wielkim mistrzem a Polską. Te właśnie zachęcające obietnice skłoniły Ulryka do wysłania poselstwa z własnymi propozycjami. Nadal też idą z Malborka pisma na zachodnie dwory i do landskomturów zagranicznych ballei zakonnych z wezwaniem o udzielenie pomocy Zakonowi, „szpitalowi niemieckiej szlachty”14. Pisma wysyła również tak Polska, jak i Litwa, usiłując — nie bez skutku — wyjaśnić przyczyny sporu i naświetlić istotę poczynań Zakonu, a również sposoby, jakich używają Krzyżacy w realizowaniu swoich zaborczych celów. Wszczynają też obie kancelarie, królewska i wielkoksiążęca, dyplomatyczne akcje, by skłonić Zakon Inflancki, Psków i Moskwę do pozostania w tym konflikcie na uboczu. Z Niepołomic, po odbytym tam sejmie, jego królewska mość podążył do Lublina, tam też osiągnął go Witoldowy goniec z pismami, w których wielki kniaź zawiadamiał o ogólnym położeniu na Litwie, a także o zdradzie

14

—

Szpital — przytułek, schronienie.

Świdrygiełły i uwięzieniu tegoż, proponując spotkanie w Brześciu pod koniec listopada dla omówienia zarówno tych spraw, jak i planów na przyszłość. Z kniaziem Świdrygiełłą miał wielki książę istotnie duże kłopoty, jeśli można tak określić cichą walkę, jaką toczył ze swoim stryjecznym bratem. Z jednej strony stał on, władca absolutny podległych mu ziem, z całym atrybutem władzy i środkami, jakie ona daje, z drugiej — człowiek przebiegły, działający w ukryciu, kierujący siłami, które również były niemałe, popierany przez wrogą, obcą potęgę, chroniący się za tarczą dziedzicznych praw swej krwi, rodzony brat władcy, któremu i on, Witold w zasadniczych przynajmniej sprawach musiał być posłuszny. Osiągnął nad przeciwnikiem chwilową przewagę, ściągnąwszy go z Kipczaku właściwie pod strażą tatarskich jeźdźców, rzekomo przydatnych jako asysta mająca dbać o bezpieczeństwo dostojnego gościa Ordy. Ściągnął go więc i trzymał przy sobie, otoczywszy niebezpiecznego krewniaka baczną opieką i czujnie śledząc każde jego poruszenie. Taka była sytuacja, kiedy opat Łukasz prosił wielkiego kniazia o nagłe posłuchanie. Wieści, jakie przyniósł, i tym razem były ważne. Goniec z pismami wielkiego mistrza i glejtem dla kniazia Świdrygiełły miał przybyć wkrótce do Wilna. Należało zatem wzmóc pierścień ochronny wokół kniazia, by za wszelką cenę pisma te przejąć. Wyjaśnienia i dodatkowe informacje Rudego, który został wezwany do kniazia, by udzielić mu wiadomości z pierwszej ręki, znać zadowoliły władcę, bo kiedy Jaksa, korzystając z okazji, prosił o ułatwienie mu dalszej drogi do Polski, kniaź obiecał włączyć go do swego orszaku, jako że sam już wkrótce miał zamiar tam wyruszyć. Dla Zyty zaś i chłopca znalazło się miejsce na dworze wielkiej księżny Anny, która jechała wraz z małżonkiem. Był to dowód przychylności wielkiego kniazia, wdzięcznego za cenną usługę. Dalszym zaś dowodem był rozkaz wypłacenia Rudemu stu grzywien, by mógł zadbać o należyty ekwipunek po przygodach, jakich zaznał, i ubogimi szatami nie odznaczać się w bogatym orszaku. Wielki kniaź, okrutny i bezwzględny dla opieszałych i nieposłusznych, umiał być hojny dla tych, którzy potrafili zaskarbić sobie jego łaskę. Natychmiast też zostały wydane rozkazy zmierzające do pojmania posła. Na drogi wyruszyły patrole ze specjalnymi ludźmi, którzy znali Jawnutę,

obsadzono bramy, innych porozmieszczano w gospodach, roztoczono nadzór nad spokrewnionymi z Jawnutą rodzinami, jak również wzmocniono tajną straż wokół samego kniazia Świdrygiełły i jego najbliższego otoczenia. Wszystkie te kroki zapobiegawcze nie poszły na marne. Aczkolwiek Jawnuta, omijając główne trakty, uszedł patrolom, został jednak rozpoznany przy wjeździe do miasta i ujęty na jego ulicach. Listy wielkiego mistrza znaleziono sprytnie ukryte w rybim pęcherzu pod sutą grzywą wierzchowca. Mając wreszcie z dawna pożądane dowody w ręku, wielki kniaź osobiście asystował przy ujęciu Świdrygiełły. Pod wpływem gniewu, zgodnie ze swoją porywczą naturą, chciał go ściąć od razu, ale wstrzymali go od tego trzeźwi doradcy, by pochopnością działania nie doprowadził do napięcia stosunków między sobą a królem Polski, i to teraz, kiedy Litwa tak bardzo potrzebowała jego pomocy. Było zresztą i dużo innych spraw zależnych od decyzji Jagiełły, który do Świdrygiełły czuł braterską miłość. Rady te uratowały niebezpiecznego buntownika, ale nie uchroniły go przed lochami krzemienieckiego zamku, gdzie osiadł na długich dziewięć lat. DZIEŃ ŚWIĘTEGO ANDRZEJA był zimny, pochmurny, ale bezwietrzny. Nagie gałęzie rysowały się na tle szarych obłoków czarną siatką, gęstą i splątaną. Mało co przetarty trakt prowadził pomiędzy ścianami starych drzew, których powykręcane konary podobne były wyciągniętym ramionom usiłującym zewrzeć uścisk ponad dzielącą je drogą. Ciszę lasu zakłócił najpierw mały oddział zbrojnych idący rysią. Zaledwie zacichł pobrzęk ich broni, kiedy za zakrętem traktu rozległ się gwar głosów, parskanie koni i dudnienie ich kopyt. Wkrótce wyłonił się zza drzew poczet okrytych pełną zbroją rycerzy o uniesionych w górę kopiach, podobny do olbrzymiego jeża, z grzbietem pełnym nastawionych kolców, a za nim liczny i bogaty orszak. Grał różnokolorowym pokryciem szub, delii, płaszczy, kubraków i futrzanych czap, zdobnych piórami lub guzami ze szlachetnych kamieni. Tu i ówdzie zalśnił w nim półpancerz lub hełm, ale z rzadka, bo dosiadający pięknych rumaków mężowie nie robili wrażenia ciągnących na wojenną wyprawę. Na czele tego orszaku jechał mąż szczupły i niewysokiej postaci. On jeden był ubrany skromnie, rzec by można, niemal ubogo. Na nogach miał nieco wytarte łosiowe spodnie, a na sobie kubrak, podbity wprawdzie futrem, ale kryty zwykłym, szarym suknem, bez żadnych ozdób ani kosztownych

klamer. Konia miał tylko wspanialszego od innych i jadąc na czele orszaku, widać przewodził, bo towarzyszący mu jeźdźcy, aczkolwiek trzymali się blisko, pilnie jednak baczyli, by łby ich wierzchowców nie wysunęły się przed jeźdźca. Respektu tego wymagał istotnie majestat monarszy, bo był to sam król Władysław odbywający ostatni etap podróży do Brześcia, dokąd podążał na umówione spotkanie z wielkim kniaziem Witoldem. Czarny po wykonaniu zadania w koronowskim klasztorze i odstawieniu więźniów, zaopatrzony w przyobiecane pismo kanclerskie, nie szczędząc konia, pognał do Lublińca. Tam przywitany został gorąco przez ukochaną, chłodniej przez kasztelanową. Jednak jako wybawiciel Uny, a również dzięki jej zdecydowanej, stanowczej postawie, i nie bez pomocy kanclerskiego pisma, zdołał początkową rezerwę skruszyć. Wrócił więc w umówionym czasie na królewski dwór, z wyznaczonym terminem ślubu na drugi dzień Bożego Narodzenia. Wieści zaś, jakie zastał w Krakowie, dopełniły miary jego szczęścia. Ksiądz Andrzej na wstępie powiadomił go, że doniesiono mu z Wilna o przybyciu tam jego siostry i druha, którzy szczęśliwie wydostali się z Prus. Towarzysząc zaś zamierzonej podróży królewskiej do Brześcia, na pewno ich tam spotka, bo wielki kniaź okazał byłej brance Zakonu i jej towarzyszowi swą łaskawość i włączył oboje do towarzyszącego mu dworu. Nic więc dziwnego, że Czarny, jadąc w orszaku kanclerskim, niecierpliwił się z powodu zbyt, jego zdaniem, powolnej podróży, czekając dnia, kiedy wreszcie dotrze do celu. Zbliżało się południe. Wkrótce drzewa zaczęły rzednąć i orszak wyjechał na otwartą przestrzeń pól. Przed nim, zaciągnięte jesiennymi mgłami, rysowały się kontury chłopskich chałup. W tej chwili w mgle zasłaniającej horyzont ukazał się najpierw mały czarny punkt, który rósł szybko, przeobrażając się coraz wyraźniej w sylwetkę jeźdźca. Nadleciał, zdzierając konia przed kniaziem Siemaszką, prowadzącym przyboczną straż królewską, i coś mu szybko powiedział. Z kolei kniaź, dając znak chorągwi, by szła dalej, zatoczył koniem i pognał ku osobie królewskiej. — Wasza królewska mość! — zakrzyknął. — Nadleciał goniec ze straży przedniej! Orszak wielkiego kniazia jest o trzy staje przed nami!

— Co mówisz?! — Głos królewski był niski i szorstki. — To jak daleko jeszcze do Brześcia? — Będzie mila, najjaśniejszy panie! Jagiełło uśmiechnął się. — To ładnie ze strony miłego brata, że zechciał aż tak daleko nas spotykać! Każ tedy, niech chorągiew idzie szybciej, a i my pognamy konie! Kniaź Siemaszko, kiedy dopadł czoła orszaku, rzucił krótki rozkaz i sam spiął ostrogami wierzchowca. Chorągiew z nagła zadzwoniła zbroją i poszła za nim wyciągniętym kłusem. Przelecieli z grzmotem końskich kopyt przez wieś i wypadli znów na rozległe pole. Z dala przed sobą ujrzeli zbitą masę jeźdźców, zdążających im naprzeciw, a wkrótce mogli już rozeznać pojedyncze postacie jadących przodem wojowników. Kniaź Siemaszko rozrzucił na boki ramiona i dobrze wyćwiczona chorągiew w jednej chwili rozdzieliła się niby rozdarta wzdłuż. Jeźdźcy dokonali zwrotu i zjechali na pobocze drogi, dając miejsce królewskiemu orszakowi, sami zaś tworząc po obu stronach zwarty szpaler. Z czoła nadlatujących tatarskich wojowników rozległ się głos piszczałki. Oni również sprawnie rozdzielili się na boki i, zatoczywszy końmi, pognali do tyłu. Orszak wielkiego kniazia był również liczny i również wspaniały. On sam, drobny i szczupły, wydawał się jeszcze drobniejszy, bo siedział na wielkim, bułanym ogierze. Wysunął się przed swoją świtę, co również zrobił król Władysław, i obaj dopadli do siebie, hamując gwałtownie konie i przechyliwszy się w siodłach, objęli ramionami. Potem wielki kniaź, pozostając już przy boku swego królewskiego brata, towarzyszył mu przy powitaniu drugiej znacznej osoby, która wraz z nim spotykała tego dnia polskiego władcę. Był nim śniady, otyły, skośnooki Dżelal Ed–Din, syn Tochtamysza, którego podstępny Edyga, właściwy rządca Białej i Złotej Ordy, odsunął od chanowego tronu. Przybył więc, by ubiegać się o litewsko–polskie poparcie w dochodzeniu swoich praw. Po dokonanym powitaniu oba orszaki, zmieszawszy się ze sobą, ruszyły już wspólnie w dalszą drogę do pobliskiego Brześcia, który oczekiwał dostojnych gości.

Czarny wypatrywał, czy nie dojrzy gdzieś w tłumie jeźdźców rudej czupryny Jaksy. Rozglądał się pilnie dookoła, przesuwając się z wierzchowcem do przodu, coraz bardziej zniecierpliwiony i pełen zawodu. Zaczynało mu już przychodzić na myśl, czy Jaksa nie pozostał w Brześciu albo może zgoła nie przybył z wielkim kniaziem, mimo zapowiedzi księdza Andrzeja, gdy raptem dostrzegł przed sobą smukłego jeźdźca siedzącego na pięknym, karym ogierze, odzianego w krytą modrym atłasem szubę, spiętą na wielkie bursztynowe guzy. Obrócił właśnie twarz w bok, rozglądając się również na strony, i Czarny dostrzegł znajomy profil o prostym nosie i ściągłych, lekko piegowatych policzkach. Teraz, kiedy miał już poszukiwanego na oku, Czarny opanował radość ze spotkania i, przeciskając się koniem wśród tłumu jeźdźców, zbliżył do towarzysza. Mając go po chwili na długość ramienia, rzucił zdawkowo: — Czy można waszą dostojność powitać? Na dźwięk jego głosu Jaksa odwrócił się gwałtownie. Przez jedną krótką chwilę patrzyli sobie w oczy, dostrzegając w nich jednakowe blaski wzruszenia, ale że obaj dość długo przebywali wśród waganckiej braci, gdzie okazywanie sentymentów było powodem nieuchronnych kpin, Rudy odwzajemnił nieco drwiący uśmiech, jaki dostrzegł na twarzy druha, i rzucił protekcjonalnie: — A czegóż to ode mnie chcecie, dobry człowieku? Tu jednak opanowanie obydwóch pękło i bez słowa już przechylili się z siodeł, obejmując ramionami. — Gdzie Zyta? — rzucił od razu Czarny. — Została w Brześciu. Jest przy kniahini jako jej dworka. Oczekuje ciebie z niecierpliwością. — Zdrowa? Jak się czuje?! — Na ciele zdrowa... — Rudy na chwilę odwrócił wzrok. — Ale duszę ma chorą... Przyjść do siebie nie może. — To jej minie. Czas goi najlepiej. Bardzo miłowała Benka... — Myślę, że z jego stratą już się pogodziła. Jeno tamtego nie może zatrzeć w pamięci. — W głosie Rudego zadrgał ból. Czarny natychmiast wyczuł to osobiste zaangażowanie towarzysza. Spojrzał więc bystro na jego pochyloną twarz, ale nie zdradził się z dokonanego spostrzeżenia.

— Myślę, że minie i to... Życie znów wciągnie ją w swoje sprawy i zagoi tę ranę. — Chce iść do klasztoru... — mruknął Rudy, unosząc głowę. Czarny chciał coś powiedzieć, ale zawahał się i rzucił dopiero po chwili: — Bardzo dobra myśl! Tam nieboraczka zazna wreszcie spokoju i odetchnie po krzywdzie, jakiej doznała! Rudy spojrzał z wyrazem przykrego zaskoczenia. — Coś ty?! — wykrzyknął z oburzeniem. — Taka młoda i miałaby rzucać świat, nie czując żadnego powołania jeno chwilową boleść, o której sam mówisz, że minie...?! Najgłupsza rzecz, jaką mogłaby uczynić! Czarny przymrużył jedno oko, pewny już teraz swego podejrzenia. — Ejże, bracie! Coś mi nazbyt gorąco potępiasz ten zamysł! Na policzkach Rudego ukazał się rumieniec. — Nie potępiam, ino nie widzę w tym żadnego lekarstwa. — A jakie widzisz, ty przechero? Gadaj po prostu i ślipek nie opuszczaj! — Dobrze ci żartować... — mruknął Rudy. — I co mam ci gadać, kiedy widzę, żeś sam już odgadł. — Rozmiłowałeś się w Zycie? Co, Jaksa? — Ponad własne zrozumienie, ponad zbawienie duszy! Nie żyć mi bez niej i choć tylko służyć, jeśli inaczej być nie może! — wybuchnął ten. Czarny cicho gwizdnął. — To tak... Jak to dziwnie się składa... Obaj uwolniliśmy kobiety i obaj żeśmy się w nich rozmiłowali! Widać i tobie, i mnie było jednakowo sądzone. — Ty...? — zdumiał się Jaksa. — Rozmiłowałeś się?! — Co stawiasz takie oczy?! — obruszył się Czarny. — A bo co, gorszym od ciebie?! Nasz ślub na Boże Narodzenie! — Idziesz do ślubu...? Ty? — Jaksa w dalszym ciągu nie bardzo chciał wierzyć w usłyszaną nowinę. — Przestań wydziwiać! — obruszył się już na dobre Czarny. — Jakoś mi się to nie chce pomieścić w głowie! — roześmiał się Rudy. — Dużo zatem mamy sobie do opowiadania... —Toteż siądziemy w Brześciu przy kufelkach i opowiemy, co się komu przydarzyło. Bardzom ciekaw, jak udało ci się wyrwać Zytę z łap Sonnenberga. A o nią się nie martw! Klasztor wybijemy jej z głowy! Rudy chwycił ramię Czarnego.

— Dziękuję ci, bracie! Druh żeś prawdziwy! — A ty cóżeś myślał? Że naprawdę przystanę, by do klasztoru szła? Ale widzę, że cię wzięło! Co też ona ma takiego w sobie, że jak który chłop na nią spojrzy, to zaraz przestępuje z nogi na nogę?! Przerwali rozmowę, bo we mgłach ostatniego listopadowego dnia ukazały się pierwsze podmiejskie zabudowania Brześcia. KSIĘŻNA ANNA ZAJĘŁA ZE swym otoczeniem obszerny dwór na Podgrodziu, należący do jednego z książęcych namiestników. Tam też Bert i Jaksa, odłączając się od orszaku, udali się zaraz po przyjeździe. Przepuszczeni przez straż, która znała już Rudego, znaleźli się w dworzyszczu pełnym służby i dworzan. Jaksa wprowadził towarzysza do niedużej izby, położonej obok głównej sieni, i kazawszy na siebie czekać, udał się na poszukiwanie Zyty. Bert zdjął futrzaną czapkę i łosiowe rękawice i złożywszy je na okiennym parapecie, począł niecierpliwie krążyć po komnacie. W chwilę potem zaszumiała spódnica i do izby wpadła Zyta. Przystanęła na jedną krótką chwilę, wpatrując się szeroko rozwartymi oczami w twarz brata, a potem podbiegła ku niemu i objąwszy ramionami, ze szlochem upadła mu na piersi. Czarny, starając się opanować wzruszenie, zwłaszcza że Rudy stał obok, objął ją wpół i gładząc po pochylonej głowie, próbował uspokoić wstrząsający nią szloch. — No już, Zytka... Wszystko będzie dobrze... No, uszy do góry... — Ujął ją palcem pod brodę i uniósłszy głowę, z uśmiechem wpatrywał się w zapłakaną twarz. — Wreszcie cię widzę, Bert... — wyszeptała. — Nie zapomniałeś o mnie... I... i nie potępiłeś... Tak dużo ostatnio myślałam o tobie! — Nie mniej niż ja o tobie, siostrzyczko! Teraz dłużej będziemy razem. Niejedno chciałbym od ciebie usłyszeć i dużo sam ci powiedzieć! Cieszę się, że widzę cię przy życiu i zdrową! Ale to mamy do zawdzięczenia temu rudowłosemu, który cię z oczu nie spuszcza! Jemu należą się za to podziękowania! Zyta spojrzała na Rudego. — Wiem, com mu winna...

— Dobrze, że chociaż to! — Czarny spojrzał porozumiewawczo na Rudego. — Teraz zaś pokaż mi się, niech się tobą nacieszę! Odsunął ją na odległość ramion i patrzył badawczo w twarz. Zarumieniła się pod tym spojrzeniem i przesłoniła powiekami wielkie, ciemne oczy. — Pięknaś jak nigdy! — rzucił ze szczerym zachwytem. — Aż mi miło w sercu, że mam taką siostrę! — Przestań! — ofuknęła go z zakłopotaniem. — Teraz nic już więcej nie powiem, bo pora ogarnąć się po podróży. Potem pogadamy ze sobą. Czy możemy tu przyjść do ciebie wieczorkiem? — Myślę, że tak. Księżna pani chyba nie wzbroni... —A miodu każesz dla nas przygotować? I to co najmniej beczułkę. — Przychodźcie — przeniosła wzrok na Rudego. — Będzie i miód. Czarny ucałował ją w oba policzki. — No to do wieczora! Dużo mam ci do powiedzenia! Było już zupełnie ciemno, bo listopadowe dni są krótkie, kiedy oświetlając sobie drogę pochodnią, brnęli po błocie od zamku ku siedzibie księżnej. Wiele po drodze nie mówili, bo trzeba było bacznie patrzeć pod nogi i wybierać co suchsze miejsca, by nie wpaść po kolana w wymieszaną końskimi kopytami czarną, gęstą maź, obok której biegła nieco suchsza ścieżka. Po wymienieniu hasła dostali się poza obronne ogrodzenie dworu, tam zaś nie potrzebowali już szukać Zyty, bo w sieni oczekiwał na nich Tomek, który zaraz pobiegł zawiadomić swoją panią o ich przybyciu, Zanim przyszła, oczyścili się nieco z błota, a potem, prowadzeni przez nią, znaleźli się w jednej z bocznych komnat, zacisznej i ciepłej, bo na kominku paliły się sosnowe szczapy, rzucając blaski światła na całe wnętrze. Przysunęli więc zydle bliżej ognia i z pełnymi kubkami w ręku poczęli teraz dopiero szczegółowo opowiadać sobie swoje przygody. Kończąc relację, Czarny zwrócił się do siedzącej między nimi Zyty: — No, a teraz powiem ci rzecz najważniejszą, com dotąd umyślnie zatajał: żenię się w drugi dzień świąt! — Bert?! Naprawdę?! Z tą Uną, coś ją uwolnił? — Zerwała się i objęła go za szyję. — Jakże się cieszę! Na pewno polubię ją z całego serca!

— Poznasz ją na ślubie i myślę, że ci się spodoba. Albo nawet i prędzej, bo wybierała się do Krakowa szykować wyprawę! Bierz więc Jaksę i jedźcie tam również! Napiszę pismo do kanonika z prośbą o gościnę dla ciebie! Rudy może zatrzymać się w oberży. — Znów „Pod Turem”? — mruknął Jaksa, po czym dorzucił: — Dla Zyty taka podróż byłaby dobra, ale nie wiem, czy marszałek nas zwolni... — Myślałby kto, że bez was się nie obejdą! — No, a ty co o tym myślisz? — Czarny zwrócił się do siostry. — Sama nie wiem... Niemiły mi teraz widok obcych twarzy... — Rozumiem cię. I mnie żal Benka, ale właśnie teraz powinnaś przebywać jak najwięcej pomiędzy ludźmi. Zaprzeczyła ruchem głowy. — Przeciwnie, Bert... Chcę od nich uciec, wtedy może odzyskam spokój serca i równowagę ducha. Im bardziej o tym myślę, tym bardziej umacniam się w pewnym zamiarze... — Jakim znowu? — Czarny udał, że nie wie, o co chodzi. Podniosła na niego pełne bólu oczy. — Chcę iść do klasztoru... Czarny, który miał już czas sprawę przemyśleć, odezwał się spokojnie: — Do klasztoru? A po co? W oczach Zyty ukazał się wyraz zdumienia. — Nie rozumiem... Jak to po co? Aby zaznać spokoju. — A któż ci go zakłóca! I przed czym chcesz uciec? A może przed kim? — Przed nikim... Przed własnymi myślami... — Życie klasztorne to nie ucieczka przed nimi, lecz oddanie się na ich pastwę. Tam cię dopiero dopadną i zaczną gryźć jak ogary, i nie opędzisz się im! Nie, Zytka, to nie miejsce, gdziebyś mogła znaleźć wytchnienie! — Gdzie go więc najdę? — Otrząśnij się własnymi siłami! Żyj między ludźmi i śmiało patrz im w oczy, bo nie masz powodu wzroku opuszczać! Do tej sprawy nie będę powracać, ale też wzbraniam ci nawet myśleć o klasztorze! jam teraz twój główny opiekun, póki inny się nie najdzie, i po rodowym starszeństwie mnie musisz być posłuszna! — Ach, Bert... — szepnęła, opuszczając głowę. — Dlaczego nie chcesz mnie zrozumieć?

— Właśnie rozumiejąc, sprzeciwiam się takiemu lekarstwu. — Co tedy mam robić? — szepnęła bezradnie, na wpół do siebie. Czarny spojrzał ponad jej głową na Rudego, który milcząc, przysłuchiwał się ich rozmowie, zapatrzony w płomienie ognia. Ten odwzajemnił to spojrzenie, ale nadal nie zabierał głosu. Czarny opróżnił więc kubek stojący obok i postawiwszy go na stół, odpowiedział: — Najpierw odbądź żałobę po Benku. Rok to kawał czasu. Weź się w garść i nie uciekaj od ludzi. Nie siedź nigdy bezczynnie, bo bezczynność to nawóz dla głupich myśli. A po roku zdecydujesz: będziesz nadal chciała do klasztoru — to trudno. Ale teraz, kiedy takie postanowienie czynisz wzburzonym umysłem, zgody dać nie mogę! — A po roku dasz? — Nie upieraj się, Zytka! Po roku pytaj, nie teraz! Teraz zaś upraszam Jaksę, by w czas mojej nieobecności baczył na ciebie, bo być może służba każe mi znów ganiać po świecie. Zyta spojrzała na Rudego. Lekki, ledwo widoczny uśmiech przemknął jej po ustach. — I Benko obarczył go tym brzemieniem... Ale ani go nawet nie pytasz, czy mu to w smak? Czarny roześmiał się. — Jakbyś to nie wiedziała! Zarumieniła się gwałtownie. — A ty wiesz? — Wielka mi sztuka dojrzeć, co w nim siedzi, skoro tylko o tobie umie gadać! — Mówiąc to, Czarny napełnił kubek towarzysza i uniósł go. — Twoje zdrowie, Zytka! I za pomyślność Rudego! Ale wracając do rzeczy, zgodziłabyś się pomóc Unie w szykowaniu wyprawy? — A ty, Bert, nie mógłbyś z nami jechać, jeśli dostaniemy książęce przyzwolenie? — I ja musiałbym o nie prosić. Ale gdybym je uzyskał, ptakiem leciałbym do mojej miłej! Dobrze, próbujmy więc jechać razem! Narady w brzeskim zamku rozpoczęły się następnego dnia od rozmów z Dżelal Ed–Dinem. Brali w nich udział i panowie z królewskiej Rady, jako że sprawa dotyczyła zobowiązań politycznych, wymagających zarówno wnikliwego wejrzenia, jak i szerszego uzgodnienia, gdyż rozejm zawarty

pomiędzy Wilnem a Moskwą stanowił zbyt poważny element polityczny, by poczynania Edygi, działającego rzekomo imieniem bezwolnego chana Złotej Ordy, można było pozostawić losowi. Tego roku bowiem uderzył Edyga na ziemie moskiewskie, głosząc o swoim przymierzu z kniaziem Witoldem i królem Jagiełłą. Łatwo można się w tym było domyślić skutków pobytu Świdrygiełły w Kipczaku. Domysły te potwierdziły zresztą wieści, jakie wielki kniaź otrzymał ze Świdrygiełłowego otoczenia. Pognali więc bojarzy–putnicy z pismami Witolda do Moskwy, by wyjaśnić intrygę, i dobre stosunki udało się zachować, ale należało teraz wyrównać rachunki z Edygą. Toteż zachęcony pismami wielkiego kniazia przybył do Wilna Tochtamyszowy syn, Dżelal Ed–Din, by uzyskać poparcie w staraniach o tron chana. Teraz zaś, jako że sprawa wymagała Jagiełłowej zgody i wspólnego wsparcia, przybył wraz z wielkim kniaziem, by to wsparcie zapewnić sobie również i ze strony Polski. Nie przybył na próżno, gdyż po parodniowych rozmowach porozumienie zostało zawarte. Spisano warunki i zakres pomocy, on zaś przyobiecał przybyć latem z 30 000 wojowników, by stanąć u boku polsko–litewskich wojsk do rozprawy z Zakonem. Na dalsze rozmowy jego królewska mość nie wzywał już Rady. Rozmawiał z kniaziem Witoldem tylko w obecności wicekanclerza, co było powodem zawiści, jak i różnych domysłów. Słusznie dwór wnioskował, że taka ścisła narada mogła dotyczyć tylko planów przyszłej wojny. Było tak istotnie, z pewnym jednak wyjątkiem. Bowiem na wstępie tych narad omawiano nie wojenne plany, ale zdradę kniazia Świdrygiełły. Kniaź Witold z właściwym sobie wyczuciem ocenił, że chwila jest sposobna do pomyślnego załatwienia spraw, które mu leżały na sercu. Tymi sprawami były Żmudź i Podole. Wielki kniaź począł bowiem żywić obawy, czy Jagiełło nie skusi się na przehandlowanie Żmudzi na ziemię dobrzyńską. Jednocześnie zaś sam już z dawna spoglądał łakomym wzrokiem na żyzne i bogate Podole, gdzie po odebraniu go Elżbiecie, wdowie po Spytku Melsztyńskim, nominalnym starostą królewskim był Szafraniec, a rządził Piotr Wołodkowicz z Charbinowa, krakowski podczaszy. W tej sytuacji należało więc mocno nastawać na głowę przeniewierczego kniazia, którego Jagiełło miłował. Wówczas cena ustępstwa siłą rzeczy mogła być wyższa.

Umieszczenie zaś tych spraw przed omawianiem planów wojny również zapewniało powodzenie w ich pomyślnym załatwieniu, bowiem można było założyć, że dostojny kontrahent nie zechce odmową zepsuć nastroju dalszych rozmów. Jagiełło dobrze orientował się w dążeniach Witolda do objęcia rządów nad Podolem, bo już nie pierwszy raz wielki kniaź poruszał z nim tę sprawę, jak dotąd nie uzyskując jednak przychylnej decyzji. Wiedział również, jak mocno interesował Witolda los Żmudzi. Domyślał się też, że te zawieszone w powietrzu sprawy były przyczyną Witoldowej wstrzemięźliwości wojskowej w czasie letnich działań zakonnych przeciw Polsce. Nie można było narażać na szwank istniejącej współpracy, zwłaszcza w tak ważnej dla losów kraju chwili. Realizm polityczny nakazywał pójść na ustępstwa, toteż kniaź Witold otrzymał uroczyste potwierdzenie dotychczasowych zobowiązań Korony, że w żadnym razie nie dopuści, by Żmudź wróciła do Zakonu, a sprawę Podola przyrzekał król załatwić po myśli wielkiego kniazia, ale po wojnie. Była to wprawdzie tylko obietnica–przynęta, ale i takie przyrzeczenie miało swoją wagę, gdyż stanowiło już samo w sobie rozstrzygnięcie, na którym można było w przyszłości się opierać. Co do samej zaś osoby Świdrygiełły, to zważywszy na ciążący na nim zarzut zdrady stanu, nie mógł Jagiełło wyraźnie okazywać pragnienia, aby tak poważna zbrodnia została mu puszczona w niepamięć. Toteż oznajmił po namyśle, że wielki kniaź winien z nim postąpić „zgodnie z prawem”, biorąc jednak pod uwagę osobę przestępcy i okoliczności jego przeniewierstwa. Ta dodatkowa wzmianka króla była dostatecznie zrozumiała dla Witolda, jako że Świdrygiełło był niewymienionym wyraźnie obiektem zakończonych pomyślnie przetargów. Teraz nadszedł czas, by przystąpić do roztrząsania głównego tematu ich zjazdu, planu wojennej kampanii. Narady te zagaił ich trzeci uczestnik, proboszcz od Świętego Floriana, kanonik i generalny prokurator krakowski, wicekanclerz Królestwa Mikołaj Trąba. Dni były chłodne. Jesienna wilgoć i zimno przenikały nawet grube bale zamkowego dworzyszcza, toteż już od rana palono kłody drzewa na wielkim kominku w komnacie przeznaczonej do narad i pilnie strzeżonej przez królewską straż.

Mrok grudniowej szarej godziny zalegał komnatę, w której nawet w słoneczne dni nie było zbyt widno. Mrok ten jednak rozpraszał blask ognia bijący z kominka i światła z lichtarzy ustawionych na stole obok dużej, rozłożonej na nim mapy i zwojów kanclerskich pism. Obaj władcy siedzieli w fotelach, wyciągnąwszy do ognia nogi, wicekanclerz zaś ulokował się bliżej stołu, aby mieć w razie potrzeby pod ręką swoje notatki i pisma. Król obrócił ku niemu głowę wyczekującym gestem, więc Mikołaj zabrał głos: — Mija rok, jakeśmy odbyli wspólną naradę, by rozpatrzyć sprawy, które i dziś zaprzątną naszą uwagę — rozpoczął z cicha swoje przemówienie. Mówił niezbyt głośno, by nawet strzępy słów nie wydostały się na zewnątrz. — Zanim przejdę do poszczególnych punktów, które będzie należało rozważyć, tak jak i poprzednio, słów parę poświęcę obecnej sytuacji politycznej. Wiele się ona nie zmieniła. Tak samo jesteśmy zagrożeni z północy, zachodu i południa. Straciliśmy ziemię dobrzyńską, ale odzyskaliśmy Żmudź, co może w świetle czekającej nas wojny jest ważniejsze, bo utrudnia Zakonowi uzyskanie wsparcia od landsmistrza inflanckiego. Zresztą kroki, jakie poczyniliśmy, wsparcie to ograniczą zapewne tylko do pozornego gestu solidarności. Przypuszczam, że więcej jak jedna chorągiew stamtąd nie przybędzie. Pokój od wschodniej strony, tak bacznie chroniony przez jego wielkoksiążęcą mość, pozwala nam i z tej strony czuć się bezpiecznie. Po onegdajszym porozumieniu z Tochtamyszewiczem sądzę, że i od Edygi. nie grożą nam jakieś niespodzianki, bo będzie miał teraz inne kłopoty na głowie. Południowy wschód możemy więc również uważać za bezpieczny. Mołdawia i Wołoszczyzna są nam przychylne. Aleksander Mołdawski nie tak dawno złożył hołd miłościwemu panu, a z wołoskim Mirczą zawarliśmy układ, który jak najrychlej musi być przez waszą królewską mość zatwierdzony, gdyż przewiduje dostarczenie posiłków w oczekującej nas rozprawie. Wicekanclerz zamilkł na chwilę. Jagiełło obrócił ku niemu głowę i rzucił z lekkim uśmiechem: — Jak dotąd częstujesz nas samymi specjałami...

— Pan kanclerz obrócił porządek dań — dodał z humorem wielki książę — deser daje na wstępie uczty... — Bo reszta jest waszym majestatom znana i nic się tu nie zmieniło. Na północy czeka nas śmiertelna rozprawa z wrogiem, któremu Zachód i Południe wyraźnie sprzyjają. Tyle tylko, że musimy liczyć się jedynie z siłami Zakonu, bo, wedle mego rozeznania, Zygmunt zbrojnie przeciw nam nie wyruszy. Cała jego polityka ma na oku dwa cele: wyciągnąć od Zakonu jak najwięcej złota i jak najgłośniej nam grozić, by groźby te rozległy się po całych Niemczech i zapewniły mu przychylność tamtejszych książąt. — Zatem jesteś, Mikołaju, mniemania, że Luksemburczyk gróźb nie wypełni i zawartego z Zakonem przymierza nie dochowa? — Z tego, co mi donoszą przychylni nam ludzie, mogę wnosić, że Zygmunt nie poczyni żadnych ryzykownych posunięć — odparł bez wahania Mikołaj. — Zresztą byłoby to przeciwne jego naturze; zbyt jest ostrożny, za nic też sobie ma własne obietnice czy przyrzeczenia. W najgorszym razie możemy się z tamtej strony spodziewać jakiejś zbrojnej demonstracji, a i to tylko celem ubezpieczenia się przed krzyżackim zarzutem, że nie dotrzymał przymierza i darmo wziął pieniądze. — Zatem granicy tej zezwalasz nie ubezpieczać? — Bezbronna zupełnie nie może ostać, bo jednak mogą nam Węgrzy złupić tamtejsze ziemie, ale do ochrony powinno wystarczyć kilka chorągwi. Jagiełło skinął głową. — Będziemy o tym pamiętać. Wicekanclerz podjął przemówienie: — Po tych kilku słowach wstępu przejdę do właściwego celu naszej narady, na której mamy rozstrzygnąć sprawy dotyczące czekającej nas wojny. Zatem, na polecenie miłościwego pana, mój urząd przygotował zestaw materii, które musimy rozważyć, zanim przystąpimy jednak, zapewne już w dniach następnych, do ich rozpatrzenia, widzę konieczność postawienia sobie dwóch pytań, na które wprzódy trzeba odpowiedzieć... — Jakież to pytania? — przerwał wicekanclerzowi wielki książę, odwracając się w fotelu. — Wie o nich najjaśniejszy pan, bośmy z nim niejedną już godzinę spędzili nad roztrząsaniem odpowiedzi. Zaraz je przedstawię, abyście, wasza

dostojność, dobrze sobie rozważyli ich sens. Oto one: Jaki cel ma mieć ta wojna? Jakim sposobem mamy ją prowadzić? — Hm... — mruknął tylko wielki książę i nic już więcej nic powiedział. Nastała chwila ciszy, którą przerwał wicekanclerz: — To, co ustaliliście, wasze dostojnoście, stanie się przewodnikiem dalszych naszych rozważań. — Skoroście, panie kanclerzu, odbywali już narady w tej sprawie z jego królewską mością, może zechcecie mnie objaśnić, do czegościd doszli? Jagiełło zaznaczył gestem, że sam chce udzielić odpowiedzi. — W rozmowach tych — zaczął — staraliśmy się ustalić, czego chcemy. Czy zdobyć ten lub inny gród albo ziemię, czy też zebrać takie siły i uderzyć z taką mocą, by rozbić zupełnie wroga i raz na zawsze uchronić się od gróźb, jakie zawiesił nad naszymi głowami. Odpowiedź tu nietrudna, boć oczywiste jest, że chcielibyśmy tego ostatecznego i najlepszego dla nas wyniku. Stąd też i cel wojny narzuca się sam przez się. Nie grody ani ziemie, ale zupełne rozbicie Zakonu, zrównanie z ziemią jego gadzinowego gniazda, winno być celem tej wojny! Oto, jak widzę, odpowiedź na to pierwsze pytanie. A teraz mów ty, bracie Witoldzie, czy również do tego chcesz dążyć? Wielki kniaź dobrze zrozumiał ukryty sens takiego ukazania sprawy. Pomyślał też sobie, że wicekanclerz dobrze tę naradę przygotował, bo już na wstępie zmuszał go do zajęcia wyraźnego stanowiska. Zmuszając zaś do tego, stawiał w trudnym położeniu. Wyrazić pogląd, że wystarczy ograniczyć cele wojny do zysków terytorialnych, znaczyło przyznać się do skrytej chęci zachowania bytu Zakonu. Natomiast wyrażenie zgody na cel określony przez Jagiełłę było równoznaczne z wyrzeczeniem się dotychczasowego balansowania szalami wagi — polityki skłaniania się ku Zakonowi przy zbytnim nacisku ze strony Władysława i Korony. Że jednak bystrość umysłu była jedną z Witoldowych cech, pomyślał sobie zaraz, że postawienie celu, a dojście do niego to dwie różne rzeczy. Nie należy więc przywiązywać zbytniej wagi do samego pragnienia czy postanowień wynikających z owego pragnienia. Myśli biegną szybko, toteż zwłoka w odpowiedzi nie była długa i Witold rzucił zdecydowanie: — I ja mam dość ich matactw i dosyć obnażonego miecza, który coraz to unoszą mi nad głową!

Wicekanclerz uśmiechnął się z lekka i skłonił głowę, Jagiełło zaś rzucił porywczo: — To i dobrze! Rad jestem, żeśmy zgodni! — Zatem, skorośmy w tej najważniejszej materii doszli do porozumienia, pomyślmy teraz, jak nasz cel osiągnąć? Powaga zadania, jakieśmy przedsięwzięli, wymaga również specjalnych sposobów. Bo zwyczajem krzyżackim wojując, to znaczy dobywając grody i łupiąc ziemie, do naszego celu nie dojdziemy. Zbyt obznajmieni jesteście, wasze dostojnoście, z rycerskim rzemiosłem, by tego nie rozumieć. — Zniszczyć przeciwnika można tylko w bitwie, do której staną wszystkie jego siły — odezwał się wielki książę, schylając się po żelazny hak, którym zaczął odsuwać zbyt blisko żarzące się węgle. — Musimy więc tak prowadzić nasze działania, aby stanął przed nami z całym swym wojskiem. — Doprowadzimy do tego, działając jedną całą armią, bez rozpraszania sił! — dorzucił Jagiełło. — Oczywiście! Jeśli uderzymy w paru miejscach, oni również będą musieli rozdzielić swe chorągwie i do walnej bitwy nie dojdzie, a tylko zwycięstwo w walnej bitwie otworzy nam drogę na Malbork! — Powstaje zatem dla nas niebezpieczeństwo związane z koncentracją sił. Oni są przeważnie pod bronią, podczas gdy my będziemy dopiero musieli przeprowadzić zbiórkę naszych chorągwi. I to z kilku kierunków: Małopolski, Wielkopolski i Litwy. Łatwo wówczas mogą uderzyć i rozbić nadciągające chorągwie, zanim by się zebrały. Nad tym należy pomyśleć... — Istotnie, to będą najtrudniejsze dni — wtrącił Trąba. — Trzeba będzie zatem tak wybrać drogi przemarszu — zabrał głos wielki książę — by zabezpieczyć się przed takim uderzeniem lub zawczasu pomyśleć o ochronie przez te chorągwie, które już stoją w pobliżu granicy. Zresztą dotyczy to tylko Wielkopolan i mnie, bo Małopolanie drogę będą mieli bezpieczną. — To są już szczegóły, wasze dostojnoście — upomniał Trąba. — Teraz ustalmy tylko główne zasady działania. — Zgadzam się z wielkim kniaziem — odezwał się Jagiełło — że tylko nierozdzielne siły własne zmuszą i wroga do skupienia swoich. A tylko wówczas możemy go rozgromić zupełnie. To założenie chcę jednak już teraz

uzupełnić uwagami, które mi nasunęły dotychczasowe rozmowy. Musimy je koniecznie rozważyć, jeśli nie zaraz, to na następnych naradach. — Co, bracie, masz na myśli? — zainteresował się wielki kniaź. — A więc trzeba obmyślić i ustalić jakieś maskujące działania, które nie pozwoliłyby Ulrykowi na domysł, z jakiego miejsca i w jakim kierunku uderzymy. Poza tym musimy jednak dobrze się zastanowić nad miejscem koncentracji, szlakami, którymi pójdzie Wielkopolska i Litwa, bazami zaopatrzenia. Być może, ujawnią się i inne trudności, których w tej chwili nie widzę, a które zjawią się, jak zaczniemy dokładniej rzecz rozpatrywać. Pan kanclerz uważa to za szczegóły, ale są one zbyt ważkie, abyśmy je pominęli. — Mamy na to czas — Witold wstał z fotela i przeciągnął się. —To dopiero pierwszy dzień naszej narady. Chodźcie, przypatrzmy się teraz tej mapie, co ją nam pan kanclerz przygotował. Ona da nam odpowiedź na wiele spomiędzy tych trosk, które nas gnębią. — Jedno teraz widzę jasno — rzekł Jagiełło, unosząc się za przykładem Witolda z fotela i zbliżając do stołu. — Musimy nasze działania przenieść na zakonne ziemie. To powinno dać nam przewagę, bo uzależni Ulryka od naszych poczynań i nie pozwoli na wykonanie własnych zamiarów! Kanclerz odsunął się od stołu, by dać miejsce królowi. Podsunął jednocześnie bliżej lichtarze, by władcy lepiej mogli rozeznać treść mapy, na której wiły się czarnymi wężami koryta rzek na tle różnobarwnych konturów prowincji i księstw, a kółka i kreski oznaczały lasy i bagna. Następne dni wypełniło rozstrzyganie zagadnień bardziej szczegółowych. A więc ustalono przede wszystkim miejsce zbiórki wszystkich wojsk. Po zbadaniu szeregu propozycji ostatecznie wybrano znów Wolbórz, jako że leżał najdogodniej dla wszystkich trzech kierunków koncentracji, chroniła go i Wisła, i dość znaczna od niej odległość, a w pobliżu był Płock, główne miejsce, dokąd wodą szło zaopatrzenie. Wytyczono jedynie drogi przemarszu wojsk na miejsce zbiórki. Dla Wielkopolan szlak wzdłuż granicy, ale oddalony od niej o dziesięć mil, poprzez ujście Skrwy i Wkry, pod ochroną ciągnącego się tam pasa bagien i puszczy oraz zamków Bydgoszczy, Inowrocławia, Nakła i Brześcia Kujawskiego. Litwa miała się zebrać w rejonie Grodna i ciągnąć pod osłoną tamtejszych puszcz i bagien Biebrzy i Narwi. Ochrona ta zapewniała zupełne bezpieczeństwo, natomiast groźba ataku pojawiała się przy dotarciu do Narwi i przeprawie przez jej wody.

Ustalono więc, że na wezwanie wielkiego kniazia wyjdą mu naprzeciw polskie chorągwie dla zabezpieczenia przeprawy. Zbiórkę wojsk wyznaczono na trzy dni przed upłynięciem terminu rozejmu. Nie zostawiało to zbyt dużo czasu dla dołączenia spóźnionym oddziałom, ale wcześniejszy termin groził wykryciem miejsca zbiórki przez krzyżackich szpiegów i stwarzał możliwość stokroć gorszych niebezpieczeństwo, niż nie dokonana w pełni koncentracja. Spóźnieni mieli jeszcze czas dopędzić główne siły przy przeprawie, która ze względu na wielkość armii mogła się odbyć zbyt szybko. Sama przeprawa stanowiła przedmiot dużej troski. Po dłuższych naradach wybór padł na Czerwińsk, ale nie posiadał on dogodnego brodu, należało więc wybudować specjalny most. Budowa zdradziłaby jednak natychmiast Zakonowi, gdzie przeprawa będzie się odbywać, co z kolei dawało możność wywnioskowania przypuszczalnego miejsca zbiórki i dalszego kierunku marszu. Do tego zaś nie można było dopuścić. I tu król Władysław przypomniał sobie zasłyszaną gdzieś opowieść, jak w podobnej sytuacji rozwiązali taką trudność najeźdźcy mongolscy. Most został przez Tatarów przerzucony nie na wbitych w dno palach, ale łodziach silnie umocowanych przeciw naporowi nurtu. To pozwalało na budowanie go w dowolnym miejscu i przewiezienie w częściach, dla szybkiego złożenia w całość na wybranym miejscu. Ustalono więc, że most będzie budowany w Kozienicach. Był ram znany na kraj cieśla Jarosław, mistrz w swoim fachu, a miejscowość leżała dostatecznie daleko. Nadzór, troskę o materiał i baczenie, by robota na czas była gotowa, postanowiono powierzyć staroście radomskiemu, Dobrogostowi Czarnemu z Odrzywołu. Dalsze narady dotyczyły działań maskujących dla wprowadzenia w błąd przeciwnika. Działania te powinny mu nasunąć przypuszczenie, że obaj władcy zamierzają wojować osobno. Po dłuższych rozważaniach uchwalono, że Jagiełło dokona koncentracji nad granicą pomorską, co zmusi wielkiego mistrza do przewidywania ataku na Pomorze, natomiast Witold dokona uderzenia wydzielonymi specjalnie w tym celu siłami w kierunku Kłajpedy. Wreszcie w ostatnim dniu obrad wytyczono drogę marszu ku pruskiej granicy. Ponieważ ustalonym celem uderzenia był Malbork, najlepszą drogą stał się trakt na Żochów i Jeżewo, ku Drwęcy. Tam istniało kilka brodów, ale

tylko jeden nie prowadził w gąszcz obronnych zamków krzyżackich, które trzeba by żmudnie zdobywać. Był to bród pod Kurzętnikiem. Drwęca w tym miejscu miała ich nawet kilka, co pozwalało na tym szybszą przeprawę. Na przeciwległym natomiast brzegu wojska poszłyby szlakiem na Kwidzyn i Sztum, nie napotykając znaczniejszych grodów. Uzgodniwszy te główne i wiele pomniejszych spraw, obrady zakończono ósmego grudnia. Dostojni goście natychmiast potem opuścili Brześć, by przez Kamieniec Litewski udać się na zaproszenie wielkiego kniazia do Puszczy Białowieskiej na polowanie. Zaproszenie to objęło również i Dżelal Ed–Dina. Natomiast podkanclerzy Trąba postanowił natychmiast udać się do Krakowa, by stamtąd bez zwłoki rozpocząć wprowadzanie w czyn powziętych uchwał. TA KANCLERSKA DECYZJA OSZCZĘDZIŁA Czarnemu ubiegania się o zezwolenie na tę podróż, natomiast i Zyta, i Jaksa zgodę na nią uzyskali bez trudności. Horodniczy Minigajło, który zastępował wciąż nieobecnego marszałka Rumbolda, zajętego sprawami żmudzkimi, udzielił takiego zezwolenia, zapewniwszy łaskawie, że po powrocie obejmą bez trudności dotychczasowe obowiązki — Zyta jako dworka kniahini, Jaksa jako dworzanin do specjalnych poruczeń wielkiego księcia. Dzięki łaskawemu zezwoleniu wicekanclerza, który zresztą wolał odbyć podróż w siodle, Zyta wraz z Tomkiem znaleźli miejsce w jego kolasie. Nastały pierwsze mrozy. Śnieg zaczął z lekka prószyć, a raźno idącym koniom buchały z nozdrzy kłęby pary. Jechali za orszakiem kanclerskim, by ciężki ekwipaż nie wadził jego jeźdźcom. Dłuższą chwilę panowało milczenie, wreszcie Rudy przyhamował nieco wierzchowca i zbliżył się do Czarnego. — Myślisz, że będzie jej tam wygodnie? Czarny nie potrzebował zbytnio wysilać się, by pojąć, co tamten miał na myśli. — Dom kanonika jest obszerny. Najlepiej będzie, jak zajmą wspólną komnatę z Uną. Ta nie pozostawi jej czasu na rozmyślania. Szykuje sobie wyprawę, a wybór szatek to dla bab najmilsza zabawa. Będą miały o czym gadać! — Ale Unie chyba nie powiesz...? — Powiem tyle, że straciła męża. To wystarczy, by wiedziała, jak z nią postępować. To mądra dziewka, lepiej się nią zajmie niż stu takich jak my!

— Oby Bóg dał... — westchnął Jaksa. Czarny roześmiał się. — Jam wpadł nielicho, ale chyba ty jeszcze bardziej! — Nie możemy się równać — poważnie rzekł Rudy, patrząc przed siebie na coraz bardziej bielejącą przestrzeń pól. — U ciebie sprawa prosta, miłujecie się oboje i niedługo będzie twoja. A ja wiem, co mi jutro przyniesie... — Nie frasuj się! To, że zgodziła się na tę podróż, już pomyślnie wróży na przyszłość! Bacz na nią pilnie, a jak przyjdzie czas, ślepiami nie przewracaj, a stawaj mocno! — Dobrze ci gadać! To nie takie proste. — Już teraz założę się z tobą o konia przeciw ostrogom, że swego dopniesz! Zbyt dobrze znam was oboje! — Czarny znów przybrał żartobliwy ton. — Dziękuję ci za te słowa, nieco mi teraz raźniej na sercu. Czas istotnie leczy i dużo zmienia. Chociażby i ja sam... Niecały rok temu zdążałem do Krakowa na własnych nogach i o głodzie, a teraz na własnym koniu i dzięki książęcej łasce z pełną kiesą. Odzialiśmy się z Zytą w Wilnie dostatnio i jeszcze wiele zostało z tych stu grzywien, któreśmy dostali. — I dla mnie ten rok nie był zły! Zdobyłem Unę i ująłem naszego Peterka! — Gdzie on teraz? — Nie wiem! — Czarny beztrosko wzruszył ramionami. — Coś mi wspomniał ksiądz Andrzej, że kazał go przywieźć do Krakowa, bo w Bydgoszczy nie starczyło już czasu na przesłuchanie. Tak czy inaczej, czeka go katowski topór. Znów zamilkli na dłuższą chwilę, każdy zajęty własnymi myślami. Karoca toczyła się przed nimi z głuchym dudnieniem wielkich kół, kolebiąc się na pasach po nierównościach gruntu. Konie szły ostrym kłusem, parskając od czasu do czasu, co zawsze poczytywano za dobrą wróżbę.

KAZIMIERZ KORKOZOWICZ

NAGIE OSTRZA

ROK 1410

Tak się stało, że mało ważny w istocie przypadek zadecydował o losie i życiu kilku ludzi. Inaczej zapewne potoczyłyby się zdarzenia, gdyby w wozie, którym mieli jechać więźniowie, nie pękł dyszel. Zgodnie z rozkazem konwój miał wyruszyć nocą. Deszcz zaczął jednak padać już z wieczora, zamieniając drogę wiodącą z bydgoskiego zamku w grząskie bajoro. Konie, dobrze odżywiane i wypoczęte, zatem ostre i żądne ruchu, rychło spowodowały wypadek, zwłaszcza że panowały jeszcze ciemności. Trzeba więc było je wyprzęgać, a więźniów odprowadzić z powrotem do lochów. Zanim zaś dopasowano nowy dyszel, nastał już świt. Na zamkowym podwórcu zaczęli kręcić się pachołkowie i służba, toteż widok pobrzękujących łańcuchami złoczyńców, których ładowano powtórnie na wóz, ściągnął tłum ciekawych. Wprawdzie dowódca konwoju rycerz Maciej z Rogoźna próbował rozpędzić gapiów, ale nie na wiele to się zdało. Rozsierdzony więc zwłoką i skutkami, jakie spowodowała — bo rozkaz był wyraźny — złość wylewał na zbrojnych. Ci, poganiani klątwami, pośpiesznie dopinali popręgi i zakładali wędzidła. Nie obyło się jednak bez wymiany pożegnań z czeladzią zamkową. Do wozu podsunął się jeden z pachołków, który właśnie skończył wartę na murach. — Ej, Włodek! — zagadnął jednego ze zbrojnych. — A dokąd ich wieziecie? — Szmat drogi, bo aż do Krakowa, bracie, i to w taką pogodę! — Zapytany spojrzał ku niebu na szare jesienne chmury ciągnące nieomal nad ich głowami. — To naprawdę daleka droga — wtrącił się do rozmowy chudy, niski człeczyna, który również obserwował sposobiący się do drogi oddział. — Najlepszy trakt idzie na Inowrocław i Łęczycę. Inaczej utopicie się w błocie, bo deszcze będą teraz padać bez przerwy... — Tak też i pojedziemy, bo na noc mamy dotrzeć do Inowrocławia! — rzucił woj, spiesznie dosiadając konia, gdyż reszta oddziału była już w siodłach. Woźnica szarpnął lejcami i wóz ruszył, a za nim, otoczywszy go kołem, zbrojni strażnicy.

Kiedy daleko już zostawili za sobą zamek i miasto, znowu zaczął mżyć drobny deszcz, zasnuwając mglistą szarością rozległy obszar pól ciągnących się po obu stronach drogi. Jeźdźcy okręcili się opończami i skuleni w siodłach klęli jesienną pogodę i własny los. Wóz wlókł się po błotnistej drodze, kolebiąc się na wybojach, z których wytryskiwała czarna, mętna woda. Konie szły noga za nogą, nieprzynaglane przez przemoczonego woźnicę. Za jego plecami leżeli na słomie więźniowie, skuleni i otępiali, obojętni na powolne posuwanie się orszaku, wiedząc, że kres tej podróży będzie również kresem ich życia. Zbliżało się chyba południe, kiedy w przesiąkniętej deszczem przestrzeni, daleko za orszakiem, ukazały się sylwetki dwóch jeźdźców. Ich wierzchowce szły ostrego kłusa, toteż wkrótce dopędzili wolno toczący i się wóz. Dowódca oddziału, usłyszawszy chlupot rozpryskiwanego kopytami błota, obejrzał się za siebie. Jeźdźcy zjechali na pobocze. Wyprzedzając wóz, jeden z nich odwrócił głowę i spojrzawszy na więźniów napotkał wzrok Petera, który ze zdumieniem spostrzegł, jak na krótką chwilę jedna z powiek jeźdźca przymknęła się w mrugnięciu, jednocześnie zaś ręka uniosła się w górę, a jej wskazujący palec na moment przywarł do warg. Za chwilę jeźdźcy przelecieli i widać już było tylko ich plecy, a potem obie sylwetki poczęły zacierać się w deszczowej szarudze. Peter musiał dokonać dużego wysiłku, by opanować zdumienie i gwałtowny wybuch radości. Przymknął zaraz oczy i opuścił głowę, by pachołkowie otaczający wóz nie dostrzegli na jego twarzy oznak przeżytego wstrząsu. A więc nie wszystko jeszcze stracone! Chwała Zakonowi i jego potędze! Deszcz siąpił teraz bez przerwy i znacznie opóźniał posuwanie się konwoju. Drogi rozmokły na dobre i nieraz trzeba było zsiadać z koni, by podpierać grzęznący w błocie wóz. Przewidzianych w planie podróży nocnych postojów nie dało się więc na czas osiągać i trzeba było nocować tam, gdzie łapały oddział wczesne wieczorne ciemności. Tego dnia, minąwszy Płowce, konwój dotarł do Jeziora Głuszyńskiego. Nastawał już mrok, toteż rycerz Maciej zarządził nocleg w rybackiej osadzie rozłożonej nad brzegiem.

Osada składała się z kilkunastu kurnych klet. Z ich dachów, ścieląc się ku ziemi, szły dymy, przyduszone deszczem mżącym z nisko ciągnących chmur. Wprowadzili wóz do jednej z obszerniejszych zagród i okrzyknęli gospodarza. Kiedy wybiegł z klety, zalękniony ich widokiem, zażądali miejsca pod dachem dla siebie i koni oraz dobrze zamykanego schowka dla więźniów. Rybak, dopinając kaftan, poprowadził ich najpierw ku szopie, by przede wszystkim umieścili wierzchowce. Dla więźniów znalazł się spichlerzyk, murowany z nieobrabianych polnych kamieni, z mocnymi dębowymi drzwiami. Zaraz też objął przed nimi straż wyznaczony przez rycerza Macieja pierwszy wartownik. Reszta poszła za dowódcą do klety rybaka, by przy ogniu wysuszyć przemoczoną odzież, a potem ułożyć się do snu wokół paleniska wymurowanego z wielkich kamieni na środku izby. Upłynęła godzina, potem druga. Wartownik został zmieniony, potem krótko przed północą przyszedł rycerz Maciej, by sprawdzić czujność straży. Wreszcie blask ognia bijący przez otwór dymny w dachu klety począł blednąc, co znaczyło, że ogień, niepodsycany przez śpiących wojów, zaczął przygasać. Noc nastała już głęboka, czarna i mokra padającym bez przerwy drobnym deszczem, kiedy skulonych z zimna więźniów obudziło szarpnięcie za ramiona. Zerwali się, dzwoniąc łańcuchami. — Cicho! — padło z ciemności krótkie ostrzeżenie. Jednocześnie poczuli na twarzach podmuch zimnego powietrza. — Dawajcie ręce... Resztki sennego zamroczenia uleciały. Peter śpiesznie wyciągnął ramiona. Czyjeś palce chwyciły go za przeguby i przez moment macały skuwające je obręcze. Rozległ się zgrzyt żelaza o żelazo. Trwało to dość długo, aż wreszcie Peter poczuł, że obręcze rozwierają się, a ramion nie ściąga już ku dołowi ciężar łańcuchów. Po chwili i Lasota pozbył się swoich okowów. Przez ten czas Peter, czekając w ciemności, zastanawiał się, czy wartownik został obezwładniony na tyle skutecznie, że będą mogli po cichu dopaść koni. Pozbył się tych wątpliwości, kiedy pociągnięty za połę wysunął się za swoim oswobodzicielem z komórki. — Uważaj — usłyszał tuż przy uchu jego szept. — Nie wywal się o zwłoki waszego stróża. Leżą tu gdzieś pod ścianą.

Zatrzymał się na chwilę, ledwie widoczny na tle nieco jaśniejszego nieba. — Macie to... Może się przydać. — Wetknął im w ręce noże, których ostrza tkwiły w drewnianych pochwach. — Teraz za mną — padł cichy rozkaz. — Mój towarzysz siodła wam konie. Zaczęli skradać się ku szopie majaczącej w ciemnościach. Szli gęsiego, trzymając się krajów swoich opończy. Kiedy już docierali do szopy, od strony klety doszedł ich skrzyp otwieranych drzwi. Ujrzeli na chwilę nikły blask bijący z jej wnętrza. Na tle tej poświaty ukazał się zarys postaci. Potem, kiedy drzwi zamknęły się z powtórnym skrzypnięciem, nikogo nie było już widać. Usłyszeli jednak odgłos stąpnięć człapiących po błocie podwórza. Ktoś szedł w stronę komórki. Przewodnik przywarł do ściany, wstrzymując ramieniem postępujących za nim więźniów. — To starszyna oddziału — szepnął mu na ucho Lasota. — Niedobrze... Idzie sprawdzić straż. — Czekajcie tu. Zaraz go załatwię. — Mnie winien zapłatę, nie tobie. Ostań, ja pójdę! — rzucił ledwie dosłyszalnie mnich, w szepcie tym jednak zadrgała dzika nienawiść. — Ruszaj tedy, ale uważaj, bo to chłop silny jak tur. W plecy go dźgnij. — I ja nie z tych najsłabszych — doleciał ich zanikający w ciemności głos. Rycerz Maciej, obudziwszy się wśród nocy, istotnie wyszedł sprawdzić, czy wartownik należycie pełni swoją służbę, gdyż uprzedzono go, że więźniowie są ważni i wymagają czujnej opieki. Z trudnością wyciągając nogi z grząskiego błota, na wpół jeszcze otumaniony snem, nie dosłyszał żadnego odgłosu poprzedzającego napaść. Poczuł jedynie raptowne szarpnięcie za włosy, które ze straszliwą siłą odgięło mu do tyłu głowę, a w mgnienie potem ból niby krąg ognia objął mu szyję. TYM RAZEM PETER Vogelweder musiał długo czekać na wezwanie do wielkiego marszałka. Tyle tylko, że kiedy po uciążliwej i szarpiącej nerwy ucieczce dostał się wreszcie wraz z bratem Lasotą do Malborka i zgłosił przybycie domowemu komturowi, otrzymał polecenie, by wraz z towarzyszem przenieśli się na Dolny Zamek, gdzie wyznaczono im kwaterę. Pozwalało to cierpliwie czekać na dalsze polecenia bez ponoszenia

rujnujących kosztów utrzymania w oberży, na co zresztą obecnie nie mógłby sobie pozwolić. Pieniądze bowiem, które mu jeszcze pozostały, a była tego spora sumka, przezornie zakopał obok szałasu na wyspie. Mógł wprawdzie tam dotrzeć, klucząc i omijając ludzkie osiedla, i pieniądze odkopać, ale na tyle poznał już swego towarzysza, by poniechać tego zamiaru. Mogło bowiem łatwo się zdarzyć, że nie zbudziłby się na najbliższym noclegu. Brat Lasota, wysoki i żylasty, okazał się nieprzeciętnym siłaczem, co nie byłoby znowu tak złe, gdyby nie cechująca go dzikość i upodobanie w okrucieństwie. Raziło to częstokroć Vogelwedera, zwolennika metod bardziej wyrozumowanych i przebiegłych, rzec by można subtelnych. Dlatego wolał pozostawić pieniądze w kryjówce i nie kusić licha. Teraz, siedząc na zakonnym wikcie, mógł czekać cierpliwie na posłuchanie, rozważać swoją sytuację i obliczać szanse, jakie mu pozostały. Nie były to rozmyślania zbyt wesołe. Pozostawała jedynie dalsza służba dla dobra Zakonu i nadzieja, że być może tą drogą uda się odzyskać utraconą pozycję i majątek. Jednocześnie zaś hodował w sobie starannie zajadłą nienawiść do człowieka, który wpędził go w to położenie. Pragnienie zemsty było teraz przewodnią nicią planów na przyszłość. Przekonał się wkrótce, że i mnich darzy owego chwata równie silną nienawiścią. Jako bardziej prymitywny nie ukrywał jej tak głęboko w sercu, wybuchając gniewem i pomstując przy każdej wzmiance o swej przygodzie w koronowskim klasztorze, gdzie tak łatwo dał się wywieść w pole. To wspólne pragnienie sprawiło, że brat Lasota stał się panu Vogelwederowi mniej uciążliwym towarzyszem. Wreszcie, po paromiesięcznym oczekiwaniu, Peter został wezwany do Średniego Zamku. Tym razem wielki marszałek był w komnacie sam. Odwrócił się od okna i na ukłon Vogelwedera odpowiedział krótkim skinieniem głowy. — Opowiadaj, jak to było — rzucił bez wstępów. — Wiem, żeś wpadł w tarapaty, aleś przy boskiej i naszej pomocy wyszedł z nich obronną ręką. Peter zdał relację z przebiegu zdarzeń, po czym zakończył: — Porwaliśmy im konie, resztę przegnawszy, i jeszcze nocą pozostawili za sobą szmat drogi. Potem szczęśliwie udało się nam ujść pogoni i, przedzierając się wciąż na północ, dotarliśmy do granicy.

— Przekonałeś się więc, że długie ramię ma Zakon i swoich ludzi w biedzie nie opuszcza. Myślę, że to doceniasz. — Żeby przy długim ramieniu szczodrzejszą miał dłoń — mruknął Peter. — Cały majątek straciłem i nawet dziewka mi na osłodę nie ostała. Wielki marszałek roześmiał się. — Alboż to skąpimy ci w czymś?! — Nie w innej służbie, lecz w zakonnej zostałem nędzarzem bez grosza przy duszy i dachu nad głową. — No, ten masz u nas, a i grosz się znajdzie! Swoje zadanie wykonałeś dobrze, a nowe cię czeka. U nas wprawdzie też się nie przelewa, ale dla ciebie jeszcze starczy, nie frasuj się! Peter przypomniał sobie ludzkie gadki mówiące o wieży wypełnionej złotem, która miała znajdować się w obrębie Wysokiego Zamku, ale wolał tych myśli nie wypowiadać. Westchnął więc tylko i rzucił od niechcenia: — Wasza wielmożność ma dla mnie nowe poruczenie? — A mam, bracie, mam. A jak dobrze je wykonasz, znów będziesz bogatym człowiekiem. Daję ci na to moje słowo. — To się cieszę, bo obietnica waszej wielmożności pewniejsza niż kupiecki skrypt. Von Wallenrode spojrzał bacznie w twarz swego rozmówcy, ale była ona poważna i nie zdradzała niczym, że wypowiedziane słowa można by uważać za kpinę. Toteż wielki marszałek odwrócił spojrzenie, uśmiechnąwszy się, podszedł do krzesła i ciężko na nim usiadł. — Poruczenie miałbym niejedno, ale wprzódy pogadajmy o tym, które wykonać musisz bez względu na trudności i warunki. Drugie bowiem będzie zależało od zaistnienia przychylnych okoliczności... no i twojego szczęścia. — Uczynię, co zdołam, aby zadowolić waszą wielmożność — rzucił Peter z lekko zaznaczonym ukłonem. — A więc słuchaj. W obecnym stanie spraw interesuje nas w Polsce wiele rzeczy, ale głównie chcemy wiedzieć, gdzie z chwilą wygaśnięcia rozejmu będą zbierali chorągwie i czy koncentracja obejmie również wojska litewskie, czy też uderzą one samodzielnie. Poza tym dobrze byłoby znać szlaki, jakie zostały wyznaczone dla wojsk z poszczególnych ziem. Musisz również rozeznać rozmiar zaciągów zagranicznych i poznać nazwiska dowódców, co stwierdziwszy trzeba, abyś do nich dotarł. Obiecaj, co zażądają za

wstrzymanie swoich ludzi od udziału w walnej bitwie, jeśliby do takowej dojść miało. To ostatnie weź sobie mocno do serca. Wreszcie chciałbym wiedzieć, jakie siły pozostawi Jagiełło na południowej granicy. Zbieraj sumiennie te wszystkie wiadomości. Wskażemy ci ludzi, którym będziesz je przekazywał i którzy w razie potrzeby udzielą ci pomocy. O innych pomocników postarasz się sam. Weź ze sobą tego mnicha. To siłacz, może okazać się potrzebny. Pieniądze na wydatki otrzymasz. — Kiedy mam wyruszyć? Pojadę chętnie, bo i swoje sprawy mam w Polsce do załatwienia. — Niech mrozy nieco zelżeją, bo teraz nie czas na podróż, a zimą i u tamtych wiele się nie dzieje. Wyjedziesz, jak ruszą pierwsze wody. Masz sporo czasu na przygotowania. Wielki marszałek wstał z krzesła i przeszedł się po komnacie. Peter, domyślając się z uprzedniej zapowiedzi, że to nie koniec posłuchania, milczał wyczekująco. Istotnie, po chwilowym zastanowieniu von Wallenrode przemówił znów: — Pora, abym ci teraz rzekł, jak możesz znów stać się bogatym człowiekiem... Ba! Jednym z bogatszych i w Zakonie, i w Polsce! Trzydzieści tysięcy grzywien to wielki majątek! — Wielki marszałek ściszył nieco głos, wymieniając tę istotnie ogromną sumę. — Ale wiemy obaj, że do takich pieniędzy nie dochodzi się łatwo. I trudu wiele potrzeba, i szczęśliwych okazji... Zawiesił na chwilę głos, ale Peter milczał, nie wiedząc, do czego zmierza jego dostojny rozmówca. Von Wallenrode ciągnął więc dalej: — Różne bywają ciosy, które rażą rycerza. Nieraz miecz piersi otworzy, a przecież przy życiu zostaje i moc zachowuje. Inna znów rana zdaje się być po wierzchu tylko zadana i mała, a życie tak szybko ucieka, że i pacierza nie skończy mówić, a już śmierć mu oczy zamyka... Trzeba tylko wiedzieć, w jakie miejsce uderzyć, a najsilniejszy wali się z nóg... — Prawda to, wasza łaskawość — zgodnie stwierdził Peter, mimo że w dalszym ciągu nie wiedział, o co chodzi marszałkowi. — No widzisz! A teraz zastanów się nad takim uderzeniem, by przeciwnika z nóg zwalić jednym ciosem bez wojny i bitew. Aby zamęt powstał — jak w obejściu, któremu zabrakło gospodarza...

Von Wallenrode umilkł w przekonaniu, że powiedział już dostatecznie dużo. Patrzył teraz uważnie w twarz swego rozmówcy, zmarszczywszy lekko brwi. Peter zaś wiedział już, o co chodzi. — Mądre słowa usłyszałem od waszej wielmożności — odezwał się ostrożnie. — Ale też dlatego wodzów strzeże się mocno. Dostać się w ich pobliże niełatwa to sprawa... Wallenrode skinął głową. — Wiem o tym. Toteż nie jest to bynajmniej żądanie. Rozważam sobie tylko na głos, co mi przychodzi do głowy. Wszystko tu raczej zależy od szczęśliwego przypadku, no i odwagi, by taki przypadek wykorzystać. A wówczas czeka na śmiałka wielka fortuna... Peter skłonił głowę. — To prawda. Trzydzieści tysięcy to ogromne pieniądze. Marszałek położył rękę na jego ramieniu. — No, dajmy temu spokój. To tylko takie sobie gadanie... Zanim wyruszysz, jeszcze cię wezwę. Ale wspomniałeś coś o swoich sprawach. Nie staną one w poprzek zadaniu, które ci zleciłem? — Myślę, że nie. — Peter zaciął usta, a wielki marszałek dostrzegł w jego wzroku coś więcej niż dotychczasową układność. — Poprzysiągłem sobie, że z tego psa, co sprawił, że jako nędzny pachołek po świecie się tułam, wnętrze wypruję... W jego głosie zadrgała taka zawziętość i nienawiść, że marszałek uśmiechnął się tylko ze zrozumieniem i klepnął go po plecach. — Myślę, że to ci w robocie zawadą nie będzie. Spraw się z nim szybko, a że jednego z ich ogarów będzie mniej, to i lepiej. No, idź z Bogiem. W STYCZNIU I LUTYM Jego Królewska Mość polował wraz z dworem w okolicy Ratna. Potem przez Parczew, Lublin i Kazimierz ruszył do Kozienic na spotkanie z królową Anną. W czwartek, po popielcowej środzie, owego roku przypadającej na 20 lutego, już razem z przybyłą z Krakowa małżonką pospieszył do Jedlna, gdzie wyznaczył spotkanie hrabiemu Hermanowi Cylijskiemu, stryjecznemu królowej. Porozumienie bowiem między Zakonem a Luksemburczykiem, ostatecznie zawarte z końcem ubiegłego roku, należało osłabić. Toteż kanclerz Trąba nie ustawał w zabiegach zmierzających do tego celu. Ale że i Zygmunt, jak się to później okazało, miał swoje własne polityczne koncepcje, które

wymagały nawiązania rozmów z władcami Polski i Litwy, przeto hrabiemu Hermanowi jako krewnemu polskiej królowej powierzył tajną misję doprowadzenia do skutku spotkania. Strona polska dzięki swoim ludziom na dworze Zygmunta wiedziała, z czym Cylijczyk przybywa, król Władysław przyjął więc posła nad wyraz godnie. Były właśnie ostatki, toteż trzy dni pobytu w Jedlnie poza tajnymi rozmowami zeszły na hucznych zabawach, ucztach i rycerskich turniejach. Kiedy zaś po kilku dniach król ruszył w dalszą drogę, poseł towarzyszył mu jeszcze do Iłży, gdzie szczodrze obdarowany pożegnał polskiego władcę. Spotkanie z Zygmuntem zostało ustalone na koniec kwietnia w Kieżmarku. Jeszcze w styczniu ruszyło do Pragi wyznaczone w Niepołomicach poselstwo na sąd Wacława. Pojechał biskup poznański Wojciech Jastrzębiec, marszałek koronny Zbigniew z Brzezia, kasztelan nakielski i wielkopolski starosta Wincenty z Granowa oraz pisarze królewscy: Jędrzej z Brochocic i Dunin ze Skrzynna, po powrocie siostrzenicy i uzyskaniu przebaczenia kanclerskiego odmłodniały o dziesiątek lat. Z ramienia wielkiego księcia Litwy wzięli w poselstwie udział rycerz Butrym i książęcy pisarz Mikołaj Cebulka, w imieniu zaś książąt mazowieckich marszałkowie: Ścibor Rogala z dworu księcia Janusza i Plichta z dworu księcia Ziemowita. Poselstwu został przydzielony poczet sześciuset rycerzy, co, jak się potem okazało, było uzasadnioną przezornością. W oczekiwaniu polubownego sądu nie przerywano przygotowań wojennych, a nawet przyśpieszono je znacznie. Mięso z polowań królewskich ćwiartowano, solono, ładowano w beczki i odsyłano do Płocka, wyznaczonego jako główny punkt zaopatrzenia wojsk. Na Śląsku, Czechach, Morawach werbunek szedł nadal. Nawet w krajach saskich zakupywano broń i wojenne przysposobienie. Obie strony, choć równie gorliwe w przygotowaniach wojennych, różniły się jednak między sobą. W Polsce na ogół przeceniano siły i środki Zakonu, we wszystkich planach zakładając krzyżacką przewagę. W Zakonie natomiast panowała beztroska, buta i urągliwe lekceważenie przeciwnika. Przeceniano własne siły, wierząc jednocześnie w moc ogromnej liczby świętych relikwii znajdujących się w posiadaniu Zakonu. Mniemano bowiem powszechnie, że są one siłą stokroć potężniejszą od wszelkich nieprzyjacielskich chorągwi.

Pierwsze ciepłe podmuchy wiatru zapowiadały nadchodzącą wiosnę. Spod mokrego śniegu, zalegającego podmiejskie pola, zaczęły już się ukazywać czarne płaty przeoranej jesienią ziemi, a w koleinach dróg stały połyskliwe pasma wody. Zmęczone konie szły stępa, z trudnością wyciągając nogi z grząskiego błota i parując sierścią. Czarny i Rudy wracali do miasta po objeździe wierzchowców, które w ostatnich czasach zbyt mało zażywały ruchu. Jechali w milczeniu, spoglądając na płaszczyzny dachów widoczne spoza murów. Wisiała nad nimi mokra mglistość, zacierając kontury co dalszych szczytów kościelnych i obronnych wież. — Wiosna blisko, trzeba będzie ruszać. Każdego dnia czekam na wezwanie od księdza Andrzeja. Dziwno, że tak długo dał mi wytchnąć — przerwał milczenie Czarny. — Chciał, abyś się nacieszył słodkością małżeńskiego łoża — uśmiechnął się Rudy, po czym nachylił się i przejechał dłonią po końskiej szyi.— Zgrzany mocno... — mruknął. Czarny roześmiał się. — Toteż staramy się czasu nie tracić! — Zdobyłeś piękną i mądrą żonę, szczęśliwcze. Miłuje cię, że zazdrość byłoby patrzeć, gdybym nie widział, jak coraz krzepcej bierze cię pod trzewik. Toteż myślę, że nie ma ci czego zazdrościć, bo swobodzie nic nie dorówna. — Sam byś chciał wleźć pod Zytowy, tylko się wcisnąć nie możesz! Przyznaję, że rozumnych słów, chociażby i babskich, chętnie słucham. — No właśnie — rzucił kpiąco Rudy. — Szukasz pociechy dla siebie? Czyżby z Zytą szło ci kiepsko? — To nie widzisz? — Rudy odwrócił głowę. — Zmarłego co i raz wspomina, a mnie przyjaźń przyobiecuje. Nic więcej. Czarny spojrzał na przyjaciela spod oka. — Czyżby? A mnie się zdawało... — urwał, szarpiąc wodzami, bo konie, stuliwszy uszy, wyciągnęły ku sobie pyski i, kwicząc, próbowały złapać się zębami. — Co ci się zdawało? — podjął z ożywieniem Jaksa, hamując z kolei swego wierzchowca. — Skoroś ślepy, co mam mówić. Rudy ze zdumienia aż wstrzymał konia.

— Ruszaj! — przynaglił go Czarny. — Południe się zbliża i z obiadem już na pewno czekają! — Mówże, do czarta! — Nic ci nie powiem, bo może naprawdę tylko mi się wydało? A jeśli nie, to przyjdzie czas, że sam się przekonasz. — Bodajżeś się udławił takim gadaniem, psi chwoście! — rzucił ze złością Jaksa i spiął konia ostrogami. Czarny, uśmiechając się, ruszył za nim. Rozpryskując błoto kopytami koni, dotarli wkrótce do furty. Zostawili wierzchowce w zamkowej stajni, a sami szybko ruszyli na Kanoniczną, bo istotnie był już czas na południowy posiłek. Ksiądz Dunin, biorąc udział w praskim poselstwie, bawił jeszcze w podróży, ale dom i służbę pozostawił do dyspozycji siostrzenicy i jej przyjaciół, toteż i Jaksa przeprowadził się tutaj, by być bliżej ukochanej. Zyta bowiem, zaprzyjaźniwszy się z Uną, najchętniej przebywała razem z młodym małżeństwem. Brnęli przez uliczne błoto w milczeniu, każdy zajęty własnymi myślami. Dopiero kiedy podchodzili już do drzwi, Czarny rzekł półgłosem towarzyszowi: — Rzuć okiem na narożny dom. Znów tam siedzi ten żebrak. — To i co z tego? — Rudy spojrzał przelotnie w głąb ulicy. — Żebrak jak żebrak. Mało ich? — Siedzi tu dopiero od kilku dni. I to tylko od południa do zmierzchu. — Wiesz już aż tyle? — Jaksa uderzył w kołatkę. — Widzisz w tym coś niezwykłego? Służebna otworzyła drzwi i weszli do sieni, otrząsając nogi z błota. — Zastanawiam się, po co tu siedzi. Tędy nie chodzi dużo ludzi. Na Grodzkiej miałby więcej datków. Rudy wzruszył ramionami. — Dobrze ci się wiedzie, skoro masz tylko takie troski. Na piętrze spotkali Unę, która najpierw zarzuciła mężowi ręce na szyję, a potem ofuknęła, już obu, za spóźnione przybycie. Czarnemu dostało się dodatkowo za niedokładne wytarcie obuwia. Toteż Rudy, kierując się do swojej izby, rzucił zgryźliwie: — I bacz, chłopaczku, abyś nie umoczył noska w zupie. — To utrę go, a i tobie też — odburknął Czarny ze szczotką w ręku.

Kiedy służebna zabrała już ze stołu miski i talerze, Una zwróciła się do męża: — Wybieramy się do miasta po materiał dla Zyty. Może pójdziecie z nami? — Aby wyczekiwać przed kramami, aż orzekniecie, że nic odpowiedniego nie możecie znaleźć? Nie, kochana, my z Rudym wybieramy się do sadu na strzelnicę. Ostatnio mało co ćwiczyliśmy. Idźcie same. — Zawahał się przez chwilę i dodał: — Zresztą niech idzie z wami Dzieweczka, i bacz na nie pilnie! — zwrócił się już bezpośrednio do olbrzyma. Obie kobiety spojrzały ze zdumieniem na Czarnego. Jaksa odwrócił głowę i również utkwił pytający wzrok w jego twarzy. — Czego się boisz? Albośmy to już same nie chodziły? Przecież wrócimy za widna! — To tylko na wszelki wypadek. Nudzi mu się, niech więc sobie trochę pospaceruje. Nieprawdaż, Dzieweczka? — Z ochotą! Bo, po prawdzie, to mi się już przykrzy jak diabli! Ty z Uną świergolisz bez przestanku, Rudy za Zytą łazi, a ja co? Nawet do szynku nic mam z kim pójść! — Zatem od dziś chodzisz z nimi. A wy pamiętajcie, abyście same nie ruszały się z domu. — Dlaczego, Bert? — Zyta z niepokojem spojrzała na brata. — Dla mego spokoju. Dość już było z wami kłopotów. Wolę teraz dmuchać na zimne. Więcej już o tym nie było mowy. Obie kobiety w towarzystwie Dzieweczki poszły do miasta, a Czarny i Rudy wyruszyli do sadu, który rozciągał się za podwórcem. Urządzili tam sobie strzelnicę, gdyż utrzymanie sprawności oka i ręki wymagało stałych ćwiczeń. Zeszli się znów, kiedy światłość dnia zaczęła przygasać, a wewnątrz domu panował już mrok. Była to pora ulubiona przez całą czwórkę. Siadali wówczas przed kominkiem w świetle padającego stamtąd ognia i grzejąc się w jego cieple, prowadzili mało ważne rozmowy. Teraz obie kobiety, przechylone do ognia, oglądały zakupione materiały. Czarny, rozparty w fotelu kanonika, wyciągnął długie nogi ku kominkowi i suszył przemoczone trzewiki.

— Znów nowe kiecki? — mruknął do Uny. — Już te, które masz, nie chcą pomieścić się w skrzyniach. — Dla mnie tylko ten modry atłas. Będzie mi w nim dobrze i może wreszcie ci się spodobam. — Wątpię, skoro nie zdołałaś dotąd. A ten czarny łaszek pewnie dla Zyty? — Ma jeszcze żałobę, więc innych kolorów nie może nosić. — Tym bardziej że wie, jak w czarnym pięknie wygląda. Zyta pogroziła bratu palcem. — Możem nie praw?! Spytaj Jaksy! — Przestań, Bert. — Zyta opuściła wzrok, rumieniąc się lekko. — Dlaczego mam przestać? Czy nie trzyma się twojej kiecki jak nieletnie pacholę? Zyta rzuciła krótkie spojrzenie na Rudego, który siedział, milcząc, zapatrzony w ogień. Czarny bezlitośnie nie zmieniał tematu. — Strzelaj ślipiami, strzelaj... On i tak tego nie dostrzega! Dlatego taki markotny! — Nie ma co dostrzegać. — Una wtrąciła się do rozmowy. — Zyta teraz w żałobie i nie przystoi, abyś sobie czynił takie żarty! — Patrzcie ją, obrońca się znalazł! Jakbym nie widział tego, czego ten gamoń dostrzec nie umie! — Bert! — wykrzyknęła Zyta, tym razem rumieniąc się gwałtownie. — Słuchaj, Czarny. — Przezwiska tego Una używała, kiedy zaczynała ją ponosić złość. — Albo powściągniesz jęzor, albo we dwie dobierzemy ci się do skóry! Rudy odwrócił wzrok od ognia i spojrzał badawczo na Zytę. Ta opuściła głowę i odezwała się, hamując szloch: — Jesteś niecny plotkarz! Czarny ujął ją pod brodę. — Chcę mu dodać nieco otuchy, skoro ty tego nie czynisz! A plotkarz nie jestem, bo to prawda! Może zaprzeczysz, że wodzisz za nim oczyma, jak tego nie widzi? Już z gniewem odtrąciła jego rękę. — Ty obrzydliwy łgarzu!

— Przestań jej dokuczać! Nie widzisz, że bliska płaczu! — Una była już zła na dobre. — Wielkie mi co! A Rudego ci nie żal? Obojgu moje gadanie wyjdzie z pożytkiem! Ten milczy, bo tak sobie poprzysiągł, a tej znów wstyd samej siebie, bo jej się zdaje, że nie może dopuścić serca do głosu! — O, ja nieszczęsna! — wykrzyknęła Zyta i przyłożywszy dłonie do twarzy, wybiegła z pokoju. — No widzisz, coś narobił! To ich sprawa, nie nasza, i niech między sobą ją załatwią! — Una zerwała się i wybiegła za przyjaciółką. — Może Una prawa, Bert! — odezwał się Jaksa, kiedy zostali sami. — Może nie należało tak mówić, i to przy nas? — Przy nas, to znaczy przy kim? Aboście obcy? Niech Zyta nie przymyka oczu tam, gdzie musi je mieć otwarte! Rudy chciał coś powiedzieć, ale w tej chwili drzwi się otworzyły i na progu ukazała się pani Aniela. — Posłaniec z Zamku — oznajmiła. — Ma pismo, które chce oddać do rąk własnych. — Niech wchodzi! — Czarny wstał i spoglądał na drzwi, w których ukazał się pachołek. — Od kogo? — rzucił krótko. — Nie wiem, wasza wielmożność. Przybyła poczta z Sandomierza, z dworu najjaśniejszego pana. Przykazali w zamkowej kancelarii oddać to pismo do rąk własnych. Czarny złamał pieczęć i rozłożył nieduży rulon. Zawierał tylko kilka słów. „Lasota z Koronowa i Peter Vogelweder wrócili. Strzeż się, bo myślę, że będą cię szukać. Jeśli nie, znajdź ich sam”. Pod tymi słowami widniała duża litera A. Czarny podał rulon Rudemu i skinął na pachołka. — Możesz wracać. Odpowiedzi nie będzie. — Potem odebrał pismo od Rudego i rzucił je w ogień, mrucząc: — Ten żebrak od razu mi się nie podobał... NA NASTĘPNY DZIEŃ, zaraz po obiedzie, Czarny przywołał służebną. — Dwa domy dalej siedzi żebrak. Skocz no do niego i powiedz, aby przyszedł do kuchni na miskę gorącej strawy. Jak przyjdzie, powiadom mnie.

Rudy popatrzył na przyjaciela, ale swoim zwyczajem nic nie powiedział. Una i Zyta, zajęte rozmową, w ogóle nie zwróciły uwagi na to polecenie. Wkrótce powróciła służebna, zawiadamiając, że żebrak przyszedł i posila się w kuchni. Czarny skinął na Dzieweczkę i Rudego. — Chodźcie ze mną, chcę z nim pogadać. Żebrak, brudny i obdarty, siedział przy drzwiach z miską na kolanach, skudłane włosy opadały mu na czoło, a szeroka, ciemna broda okalała chudą twarz. Na widok wchodzących chciał unieść się na nogi, ale Czarny rzucił mu rozkazująco: — Siedź i kończ żarcie! Sam siadł naprzeciw i w milczeniu przyglądał się jedzącemu. Ten zdawał się nie zwracać uwagi na uporczywy wzrok Berta. Skończył jedzenie i czknąwszy głośno, odstawił pustą miskę. — Bóg zapłać, wielmożny panie. Miska gorącej strawy na taki ziąb mocno człowieka krzepi. Czarny skinął na służebną i kucharkę. — Ostawcie nas samych. Kiedy zdziwione i zaciekawione opuściły kuchnię, Czarny zwrócił się do żebraka: — Dziwno mi, że narzekasz na ziąb, a wysiadujesz na pustej ulicy. Tędy mało kto chodzi, zwłaszcza teraz, zimą. — Niedawno przybyłem do Krakowa, wielmożny panie. — Żebrak powiódł spojrzeniem po Rudym i Dzieweczce, którzy stali za Czarnym. — Nie dają zająć lepszego miejsca. — Kto ci nie daje? — Tutejsze bractwo. Każdy ma swoje miejsce, a nowemu ostaje byle jakie. — Skądżeś tu przybył? Żebrak jakby się zawahał. — Spod Kalisza, panie. — Aż tu cię przygnało? — Bieda przygnała, panie. Nie wiedziałem, głupi, że po bocznych ulicach przyjdzie szukać paru skojców. — Jak się nazywasz? — Maciej, panie. Zwą mnie Maciej Kostur.

— Gdzie mieszkasz? — Gdzie się da. Po szopach, stajniach, jak dobry Bóg i ludzie pozwolą. Czarny stanął na nogi. — A teraz gadaj prawdę. Kto cię tu przysłał? Tylko nie łżyj! Żebrak, przerażony, osunął się na kolana. — Litości, panie! Nikt mnie nie posyłał! Ja sam, z własnej woli. — Dzieweczka, przytrzymaj go! — Czarny sięgnął po pogrzebacz, leżący na kuchennej płycie. — Panienko Najświętsza! Ostaw mnie, ty zbóju! — wrzasnął żebrak schwytany w żelazne ręce Dzieweczki i przygięty ku ziemi. Czarny machnął ramieniem raz i drugi. Ciosy spadły silne i soczyste. — O rety! Ratunku! Nie bijcie, powiem już wszystko! Czarny skinął na olbrzyma, który puścił żebraka. Ten, chlipiąc i siąkając nosem, rozcierał pośladki. — A teraz gadaj, czegoś szukał na tej ulicy. — Kazali przyglądać się wam, zapamiętać, kiedy wychodzicie i wracacie. — Po co? Żebrak wzruszył ramionami. — Tego nie wiem. — Kto cię tu wysłał? — Nie znam tych wielmożnych panów. Nie wiem, kto są. — A więc to nie jeden? — Nie, dwóch. — Jak wyglądali? — Jeden dość otyły, czarnowłosy, drugi wysoki, żylasty. — Dokąd nosiłeś wieści? Żebrak rzucił wokół spłoszone spojrzenie, ale na widok uniesionego pogrzebacza rzucił szybko: — Jest taki dom na Stradomiu. Stoi nad samą Wilgą, w pobliżu klasztoru Miechowitów. — Jeśliś skłamał, zapłacisz własną skórą. Jeśli nie i wskażesz ten dom, dostaniesz grzywnę srebra. — Całą, panie? — żebrak popatrzył niepewnie na Czarnego. — Całą. Masz na to moje słowo.

— O Jezu litościwy! Całą grzywnę! Przykazujcie, panie, kiedy chcecie iść. Muszę was jednak ostrzec, że nie wyglądają oni na poczciwych ludzi. — Troszcz się lepiej o własną skórę, bo i ja ciebie ostrzegłem. — I jeszcze jedno, panie. — No, co takiego? — Nie możemy iść w kilku. Ja i wy, ale też nie razem, bo czujni są wielce i straż tam mają. Czarny spojrzał w małe, chytre oczka migające pod krzaczastymi brwiami. — Dobrze, pójdziemy we dwóch. Teraz ostaniesz tutaj aż do zmroku. Wyruszymy po ciemku. — Tak będzie najlepiej, panie. — Żebrak skłonił się. — Pomnijcie jednak, żem was ostrzegał. Czarny skinął na towarzyszy i ruszył ku drzwiom. PRZYGOTOWANIA DO NOCNEJ wyprawy zajęły im czas do wieczerzy. Rozważyli możliwe do przewidzenia przypadki, postanawiając zabrać Dzieweczkę i trzech pachołków z zamkowej załogi, którzy pod rozkazami Rudego wspomogliby w razie potrzeby Czarnego. Ustalili również sposób porozumiewania się w nocnej ciemności, by uniknąć nawoływań lub gwizdów. Zgodnie bowiem z radą żebraka Czarny postanowił iść sam, a wsparcie wysłać wcześniej, by czuwało w pobliżu klasztoru. Kiedy więc kobiety udały się na spoczynek, Rudy z Dzieweczką wymknęli się po pachołków. Potem i Czarny ruszył w drogę. Noc była ciemna zupełnie. Gęsta powłoka wiosennych chmur zaciągnęła niebo, nie dopuszczając ani światła gwiazd, ani księżyca. Czarny wraz ze swym przewodnikiem brnęli błotem ulicy, nie widząc dokoła nic w gęstej czerni otaczającej krąg nikłego światła latarki, którą niósł Kostur. Wkrótce znaleźli się w pobliżu wawelskiego wzgórza. Minęli ulicę Świętego Idziego i idąc wzdłuż ścieżki wijącej się wśród rzadko rozrzuconych zabudowań i moczarów, dotarli wreszcie do Grodzkiej bramy. Tu Czarny podał hasło i zażądał otwarcia furty. Dowiedział się przy tym, że Rudy ze swoimi ludźmi przeszedł tędy niedawno. Potem szli jakiś czas ulicą Stradomską, mijając przecznice, wreszcie obok szpitala Świętej Jadwigi żebrak skręcił w lewo. Światło latarki zaczęło sunąć po murze, który wyłonił się z ciemności. Ponad nim Bert dostrzegł czarniejsze

od nocnych ciemności zarysy budynków. Przerwy między nimi wypełniały splątane konary drzew. W pewnej chwili Kostur przystanął i zdmuchnął latarkę. — Już niedaleko, wasza miłość — szepnął. — Jesteśmy przy klasztorze. Pójdziemy teraz bez światła. Skręcił, omijając jakiś węgieł i po kilku krokach wstrzymał Czarnego, wyciągając za siebie ramię. — Jesteśmy na miejscu — szepnął. — Przed nami palisada, a potem brama. Ale przy tej stróżują pilnie. Powiodę was do miejsca, gdzie jest otwór, przez który przeciśniecie się bez trudu. Szopa stoi nieco na prawo, w głębi. Tam ich znajdziecie, ale baczcie, abyście cało wynieśli skórę... Czarny przyłożył dłoń do ust i w nocnej ciszy rozległ się donośny, tęskny głos samotnego kocura. Żebrak, który już ruszył z miejsca, przystanął zaskoczony. Nie zdążył się nawet odezwać, a już gdzieś z bliska, z ciemni nocy, doleciał ich koci odzew. Wówczas Czarny pchnął lekko przewodnika w ramię i poszli dalej. Po kilkunastu krokach żebrak znów się zatrzymał, przysunął do palisady i nachylony szukał czegoś, przesuwając w ciemności dłońmi po jej balach. Wreszcie obrócił się i zbliżywszy do Czarnego, pociągnął go za pas. — Dziura przed wami, panie — oznajmił niespodziewanie głośno. — Tu nie stróżują, bo o niej nie wiedzą. Możecie tędy dostać się za ogrodzenie, jeśli już koniecznie chcecie leźć im w łapy... — Moja sprawa, nie twoja. Jutro możesz przyjść po swoją grzywnę, jeśli okaże się, że ich tu znajdę. — Myślę, że nie uciekli przed wami — mruknął pod nosem Kostur. W tej chwili Czarny poczuł na ramieniu czyjąś rękę. Chwyt był tak, nagły, że mimo woli złapał za rękojeść mieczyka. Był to jednak tylko odruch, ponieważ natychmiast zorientował się, że ma przy sobie Jaksę. Nie okazując niczego, spytał Kostura: — Nie pójdziesz ze mną? — Po co ja wam teraz? Swoje już zrobiłem — odszepnął — a do bitki nie skorym. Bywajcie z Bogiem. Odejścia żebraka Czarny domyślił się po ledwie słyszalnym odgłosie oddalających się stąpnięć.

Odgłos ten w pewnej chwili urwał się raptownie. Czarny wyczuł, że tamten przystanął. Na co czekał? Czy nasłuchiwał? A jeśli tak, to czego? Nie zastanawiając się jednak nad tym dłużej, poprawił żelazną łebkę na głowie i rzucił za siebie szeptem: — Nie daj się odciąć... Poczuł na szyi oddech towarzysza. Jego odpowiedź zaledwie musnęła mu ucho: — Właź... Czarny znalazł otwór i jednym szybkim ruchem prześliznął się do środka. Stając po drugiej stronie na nogi, usłyszał za sobą szmer ubrania Rudego ocierającego się o bale. A potem wszystko odbyło się szybko i zupełnie niespodziewanie. Peter okazał się pomysłowym przeciwnikiem. Kiedy bowiem stanęli ramię przy ramieniu wewnątrz ogrodzenia i z dłońmi na rękojeściach mieczyków, czujnie rozglądali się dokoła, usiłując dostrzec coś w otaczających ich ciemnościach, poczuli raptem, że ziemia usuwa się im spod nóg. Tracąc równowagę, runęli bezwładnie, a w następnej chwili sieć, na którą wstąpili, oplatała ich, krępując ruchy. Jednocześnie rozgorzała pochodnia i rozległ się dobrze Czarnemu znany głos drgający triumfem i podnieceniem: — Ściągnijcie mocno, chłopcy, ściągnijcie mocno! Mamy ich! Czarny i Rudy, szamocząc się w sieci, spoglądali na otwór, oczekując odsieczy. Nikt jednak już się w nim nie ukazał, a w chwilę potem wielki głaz leżący obok, widać przygotowany zawczasu, zawalił przejście. Widząc to Rudy krzyknął: — Dzieweczka, na Zamek! Zawiadomić, gdzie nas pojmali! Pchnięty w plecy, z ramionami skrępowanymi sznurem, musiał podążyć za Czarnym, więc nie dosłyszał już odpowiedzi. Otoczeni zbójami ruszyli w głąb obszernego podwórca ku widniejącej w świetle pochodni długiej szopie. Wnętrze jej oświetlała latarnia. Z mrocznej głębi wyłoniła się wysoka, chuda postać. — A więc masz go, Peter? Dobrześ to wszystko obmyślił, nie ma co mówić! — Mam go, bracie Lasoto! Mam! — Głos grubasa drżał radością. — Teraz zapłaci nam za wszystko! Mnie i tobie!

Brat Lasota zbliżył się do Czarnego i chwilę przyglądał mu się z uśmiechem. — Już ja cię urządzę. Nie pośpieszę się, nie — zdawał się delektować słowami. — Będę cię kroił wolno i z rozmysłem. Nieprędko skonasz... — Jeśli skonam, to ze śmiechu, ty głupku! — rzucił mu Czarny. — Ty zawszony psie! — Lasota wyrwał zza pasa nóż. — Najprzód utnę ci jęzor! — Poczekaj! — krzyknął Peter. — Poczekaj! Teraz na to nie czas, bo wkrótce mogą tu być zamkowi ludzie! Ruszamy stąd zaraz! — Zakłujmy ich zatem! — To nie może być! Mam z nim jeszcze do pogadania! Nie zapominaj, po co tu jesteśmy! Łódź przygotowałeś? — Stoi na brzegu. — Zatem zabieraj ich i ruszajcie! Jurga i Paul siądą do wioseł, reszta iść precz! Oto wasza zapłata! Wyjął sakiewkę i podał ją jednemu z ludzi. — A ja? — z wnętrza szopy rozległ się znany obu jeńcom głos. — To ty, Kostur? — Peter obejrzał się za siebie. — Jedziesz z nami! Reszta niech stąd ucieka, bo może być źle! Czarny i Rudy, poprzedzani przez dwóch uzbrojonych w pałki zbójów, wyszli z szopy, mając za plecami Lasotę i Kostura. Szli bez pochodni, ale prowadzący musieli dobrze znać drogę, bo bez wahania zagłębili się w ciemność. Czarny czuł, jak teren się obniża. Uderzył go w nozdrza zgniły zapach rzeki. Wkrótce też ujrzał jej powierzchnię lekko połyskującą w mroku. Po chwili znaleźli się nad Wilgą i brnąc po nasiąkłej wilgocią trawie, wstąpili na deski krótkiego pomostu, do którego przywiązana była łódź. Pchnięci brutalnie, upadli na jej dno. — Leżeć tu, psy, i nie ruszać się, bo dam po łbie! — warknął jeden ze zbójów, przechodząc na dziób. Po chwili łódź zachybotała się i rozległ się głos Lasoty: — Jurga i Paul, do wioseł, ja będę sterował! Peter, siadaj obok mnie! Kostur, wynocha na dziób!

Łódź znowu się zakołysała. Czarny poczuł na sobie stąpnięcie, ale nawet nie zdążył zakląć, gdyż w tej chwili czyjeś ciężkie ciało zwaliło się na nich. Rudy szarpnął się, ale znieruchomiał natychmiast, gdy posłyszał szept: — Leżcie spokojnie. Zaraz sitowie. Jednocześnie poczuł ostrze szybko przesuwające się po ich więzach. Nóż chwilami kaleczył skórę, ale nie zwracali na to uwagi. Czarny tylko krzyknął: — Depczesz mnie, psi synu! Złaź, ciemięgo! Rozległ się głos Kostura: — Leż spokojnie i zamilcz, bo ci przydepnę i mordę! — Co się tam grzebiesz, Kostur! — z kolei usłyszeli gniewny głos Petera. — Ruszaj się prędzej! Odbijać! Szarpnięcie wioseł poderwało łódź, która już po chwili szła szybko i płynnie. Czarny widział nad sobą ciemny kontur wioślarza. Jego łydki w grubych pończochach i postrzępione cholewki trzewików miał tuż przy głowie. Raptem z przodu łodzi rozległ się głos żebraka: — Sterujcie, panie, w prawo! Bardziej w prawo, bo wjedziemy w sitowie! Czarny poczuł, że Rudy robi pół obrotu ciałem i podciąga pod siebie nogi, poderwał się więc w górę, przewalił przez burtę i z pluskiem wpadł do wody. Sitowie znajdowało się od strony Rudego, toteż Czarny dał od razu nurka pod łódź i wydostał się na powierzchnię dopiero wyczuwszy, że znajduje się daleko po jej drugiej stronie. Zgodnie z zapowiedzią Kostura sitowie było blisko, wkrótce więc znalazł się w jego gąszczu. Spojrzał w stronę łodzi. Sunęła wolno w pobliżu, podobna do dużej, czarnej bryły o zamazanych konturach. Dolatywały z niej wołania i krzyki. Czarny rozpoznał głos Lasoty i Petera: — Łapać ich, łapać! — darł się Lasota. — Tam jest, wiosłem go w łeb! Jednocześnie doleciał go cichy gwizd. Odpowiedział takim samym sygnałem. Po chwili trzciny rozchyliły się i dostrzegł koło siebie głowę Rudego.

— Kogo on tam widzi? — rzucił Jaksa z zaciekawieniem, prychając wodą. — Ruszajmy do brzegu! Ramię przy ramieniu przedzierali się przez sitowia. Zaczęło robić się coraz płycej i wkrótce wydostali się na brzeg. Nawoływania na rzece ucichły. Otrząsnąwszy się z wody, ruszyli biegiem, aby się rozgrzać po zimnej kąpieli. Oddział prowadzony z Zamku przez Dzieweczkę spotkali za Grodzką bramą. Zatrzymali go, odsyłając pachołków. A kiedy zostali sami i szli ku domowi Kanoniczną, Rudy zagadnął Dzieweczkę: — Dlaczego nie przyszliście nam z pomocą? W pięciu dalibyśmy im radę mimo tej sieci. — Sprytna sztuka z tego Petera — przerwał Czarny. — Zasadzka była dobrze obmyślona! — A uwolnił nas ten żebrak? — W głosie Rudego zabrzmiał odcień wątpliwości i zdziwienia. — A kto, jeśli nie on?! — Dziwny człek. Najpierw zaprowadził w pułapkę, a potem rozciął więzy! — Po co to zrobił? — zdziwił się Dzieweczka. — Nie domyślasz się? — rzucił drwiąco Czarny. — Spytaj go jutro. — Myślisz, że przyjdzie? Nie będzie się bał? Bo przecież... — Możesz być pewny, że przyjdzie! Jest na to dość chciwy. To ta obiecana przeze mnie grzywna uratowała nam skórę! — Tak, inaczej źle byłoby z nami — przyznał Rudy. — Ale słuchaj no, Dzieweczka, nie odpowiedziałeś na moje pytanie. — Niby jakie? — Olbrzym próbował udawać, że nie wie, o co chodzi. — Dlaczego nie przyszliście nam z pomocą? — powtórzył spokojnie Rudy. Zaległo chwilowe milczenie. Wreszcie Dzieweczka mruknął z ociąganiem: — To przeze mnie... głupio zrobiłem. — Przez ciebie? — Rudy był zaskoczony. — W jaki sposób? — Bo nie dopuściłem tamtych do dziury, a polazłem pierwszy, chcąc jak najszybciej do was dotrzeć. No i nie mogłem przeleźć. A przez ten czas, com się przeciskał, zawalili nam przejście głazem i już nic nie było do zrobienia.

— Że też Bóg nas pokarał takim gamoniem! — mruknął Rudy zgryźliwie. NASTĘPNEGO DNIA O ZMIERZCHU, kiedy jak zwykle siedzieli we czwórkę przed ogniem, weszła służebna z oznajmieniem, że przybył człowiek, który pyta o jego wielmożność. Czarny, który pod nieobecność kanonika nadspodziewanie szybko wszedł w rolę głowy domu, podniósł się z miejsca i skinął na Rudego. — Chodź, Jaksa, to na pewno ten zdrajca. Trzeba z nim pogadać. — Dałbym mu kopsa w tyłek, a nie gadał! — Chodź, on wart dla nas więcej niż ta grzywna, com mu przyobiecał. A wy poczekajcie chwilę — zwrócił się do kobiet. — Zaraz wrócimy. W kuchni zastali Macieja Kostura, który na ich widok podniósł się ze stołka i skłonił głęboko. — Odważny jesteś, żeś sam wlazł mi w łapy — przywitał go Czarny. —Tak, panie, mówicie, jakbym coś wam przewinił — odpowiedział śmiało żebrak. — Alboś nie przewinił? — Czarny uważnie popatrzył w ciemne, przebiegłe oczka żebraka, ledwo widocznie pomiędzy szparkami powiek. —To wolelibyście ostać w więzach? — rzucił z udanym zdziwieniem Kostur. Czarny roześmiał się. — A nie ostrzegałem to was, że skórę nadstawiacie? Możecie temu zaprzeczyć, panie? Nie myślałem też, że tak się dacie pojmać. Przecież mieliście ze sobą ludzi. — Skąd to wiesz? — Czarny zmarszczył brwi. — A komu kocim wołaniem dawaliście znak? — Siedziałeś umyślnie przed domem, abym cię wziął na spytki. A to całe sekretne przejście, niby tylko tobie wiadome, to była pułapka, w którą miałeś mnie wpakować! — Wasza prawda, panie. Siedziałem i czekałem. A za te razy, com od was dostał po tyłku, to mi tamci nie dopłacili ani grosika. Czarny znów musiał się roześmiać. — Dlaczegoś przeciął nam więzy? Na twarzy żebraka odbiło się zdumienie.

— A moja grzywna? Od kogo bym ją dostał? Od umarłego? To dla mnie wielki pieniądz, tamci nie są tacy hojni. — Marnie ci płacą? —Tyle co nic. — Żebrak machnął ręką. — Ów gruby, jak ma dostać grosz z mieszka, to mu się łapy z żałości trzęsą. — Mnie się nie trzęsą. Masz swoją grzywnę! — Czarny rzucił żebrakowi sakiewkę. Ten schował ją bez pośpiechu. — Dziękuję, wielmożny panie. Myślę, że nie zrobiliście złego interesu. Chyba na tyle cenicie waszą skórę! Coś mi się zdaje, że tę grzywnę zarobiłem rzetelnie. — Nie będziemy się o to spierać. Chciałbyś zarobić więcej? — A za co? Czarny dostrzegł w oczach żebraka błysk zainteresowania. Wstał ze stołu, na którym przysiadł, i zbliżył się, spoglądając nań z uwagą. — Czy cię odprawili? — Nie. Widać uważają, że będę im potrzebny. — Są jeszcze w Krakowie? — Nie, zaraz po otwarciu bram mieli ruszać. Gdzie, nie mówili. — Jak więc masz im służyć, skoro nie wiesz, gdzie są? — Przykazali czekać na wezwanie. Mam dowiadywać się co dnia w gospodzie „Pod Gnatem”. — Wiem, gdzie to jest... — Czarny zamyślił się, a po chwili powiedział: — Teraz słuchaj uważnie, bo będziesz stanowił o swoim losie. Pewnie nie wiesz, kto są tamci dwaj, bo się przed tobą nie chwalili. Jeden i drugi to krzyżaccy postrzegacze i z zakonnych pieniędzy płacą ci za usługi. Chcę wszakże, abyś służył i mnie, a ja jestem na królewskiej służbie. Ale wiernie dwom służyć nie możesz, zatem musisz wybierać. Jak wiesz, grosza nie skąpię, ale jeśli cię złapię na przecherstwie, dasz głowę pod topór jako i tamci. — Wybór łatwy, wielmożny panie. Co chcecie, abym robił? — Masz dalej im służyć. Im lepiej będziesz to robił, tym okażesz się przydatniejszy. Abym tylko wiedział, co tamci knują, co zamierzają i jakich posług będą od ciebie chcieli. — Rozumiem, panie.

— Więcej tu nie przychodź. Wszelkie wiadomości przekazuj gospodarzowi „Pod Turem”. On też będzie dbał o twoje potrzeby. Pamiętaj, że nagroda końcowa zależy tylko od twoich starań. W razie konieczności! wyznaczę ci spotkanie ja albo ten mąż, którego tu widzisz, jemu masz być tak samo posłuszny jak mnie. — Stanie się, jak przykazaliście, panie. — Żebrak skłonił się do ziemi. — Spodziewam się takoż, że będziecie mieli lżejszą rękę do sakiewki niż do pogrzebacza. — Idź już, huncwocie, i o to się nie martw. Wiesz, że płacę dobrze, ale i łeb zdjąć też potrafię. W KILKA DNI POTEM przyszło polecenie proboszcza Andrzeja, by Czarny przyłączył się do krakowskiego dworu, który został wezwany przez króla Władysława na spotkanie do Nowego Sącza. Ponieważ proboszcz jednocześnie donosił, że najjaśniejszy pan przybędzie wraz z wielkim kniaziem Witoldem, Rudy również postanowił jechać. Robił to niechętnie, wiedząc, jak trudno mu przyjdzie rozstać się z Zytą. Ale że nie zmieniła swego stosunku do niego, spodziewał się z dala od jej uroku odzyskać nieco równowagi ducha. Wyjechać mieli następnego dnia o świcie we dwóch, nie czekając na dworski orszak, którego kolasy i wozy opóźniały szybkość jazdy. Dzieweczka miał na razie zostać w Krakowie i na krok nie odstępować obu kobiet, bo nie wiadomo było, co stało się z Peterem i jakie są jego dalsze zamiary. Jednocześnie wyjechał do Lublińca goniec z wezwaniem do księdza Dunina, by przyjeżdżał co rychlej. Poselstwo z Pragi dawno już co prawda wróciło, ale kanonik zboczył od Wrocławia, by skorzystać z okazji i odwiedzić dawno niewidzianą siostrę. Mimo wszystko jego rozum i doświadczenie zapewniały lepszą opiekę niż siła olbrzyma. Ów wieczór przed wyjazdem spędzili wspólnie, jak zwykle gwarząc przed kominkiem. Tyle tylko, że Una wcześniej mrugnęła na męża i wysunęła się z komnaty. Czarny pojąwszy, o co jej chodzi, pośpieszył za nią. Rudy, jak zwykłe zapatrzony w ogień, w ogóle nie zwrócił na nich uwagi, a Zyta spojrzała tylko przelotnie na brata. Jakiś czas panowało milczenie, które przerwał Jaksa: Nie wiadomo, kiedy cię znów zobaczę. Obawiam się, że nieprędko.

— To zależy od ciebie. Myślę, że teraz kniaź będzie częściej przyjeżdżał do Polski. — Dlaczego tak sądzisz? — Odwrócił wzrok od ognia i spojrzał na nią. — Bo za parę miesięcy kończy się rozejm. Na pewno będą nieraz jeszcze radzić z miłościwym panem o pokoju lub wojnie. — Na spotkania nie będzie już czasu. Obaj muszą szykować wojska, bo o pokoju nie ma co mówić. — Przed wyprawą zapewne wpadniecie z Bertem do Krakowa? Myślę, że będzie chciał pożegnać żonę — rzuciła cicho. — On ma kogo żegnać, ja nie... Myślała przez chwilę. — Ty zaś pożegnasz mnie. Bliskiś mi jako najlepszy druh. — Dzięki ci i za to, ale dla spragnionego miód nie napitek, bo tylko pragnienie wzmaga. — Nic innego nie mam do ofiarowania — powiedziała smutno. — Cóż na to poradzę, żem tak zubożała. — Nieprawda! — wybuchnął nagle. — Rozumiałbym twą boleść po Benku, ale gdyby to było tylko to! Najsroższa boleść cichnie, bo życie jak rzeczny nurt niesie wciąż naprzód, zdarzenia mijają jak brzegi, napływa wciąż nowe, minione zacierając w pamięci... Nie o żałobę ci chodzi! Wiem to, czuję dobrze, tyle tylko, że nie umiem tego zrozumieć! Zyta odwróciła twarz, marszcząc brwi. — Nie mówmy o tym. Ta rana się nie zasklepi. Rudy odwrócił od niej wzrok i zaczął mówić półgłosem: — Miłowanie leczy takie rany. Miłujące serce nie pamięta o niczym, nie dba o nic, jak tylko o szczęście drugiego. Ale twoje serce śpi, a przez to gorzkie myśli niczym złodzieje po głowie ci chodzą. Nie przebudzisz go? Dłonie Zyty zacisnęły się w pięści i uderzyły raptownie o poręcz krzesła. — Nie! Nie zezwolę na przebudzenie! — krzyknęła nieomal. — A skoro nie umiesz zrozumieć, to ci powiem! Niech ta prawda stanie między nami jak mur! Nie dam sercu głosu, bom niegodna miłować ani być miłowana, bom zbrukana na ciele i duszy! Ukryła twarz w dłoniach i wybuchnęła płaczem. Poprzez szloch doszły Rudego urywane słowa:

— Toteż nie miłuj mnie... Nie miłuj, bo przez to umęczasz mnie stokroć bardziej... Zapomnij mnie, Jaksa, i niech idę do klasztoru, bo znać Bóg taki mi przeznaczył los! Rudy zerwał się na nogi. — To przez moje miłowanie cierpisz bardziej? Bez słowa kiwnęła głową, tedy zbliżył się do niej, ujął pod łokcie i jak piórko uniósł z karła. — Zatem nie jest ci ono obojętne? — zawiesił głos, czując, że nic więcej nie zdoła powiedzieć. Zamiast odpowiedzieć, zaniosła się jeszcze większym płaczem. Rudy już się nie wahał. Objął jej wstrząsane płaczem ramiona i począł pocałunkami osuszać powieki. — Nie płacz już, najmilsza... Nie płacz... Bert był praw, że nie wzdychać mi i milczeć, a przymusić cię, abyś wróciła do życia! W tym momencie odnalazł jej usta i przywarł do nich wargami. Poczuł, że podaje mu je drżące i uległe, ale już za chwilę dłonie wsparte o jego piersi odepchnęły go gwałtownie. — Nie! Nie! — krzyknęła z rozpaczą i nieomal nieprzytomna wypadła z komnaty. Rudy pozostał sam, oszołomiony przeżytą chwilą. Stał z opuszczoną głową, nasłuchując jeszcze przebrzmiałych przed chwilą słów, łowiąc uchem ich ton, rozpamiętując załamania głosu i szloch, który wzmógł się po jego pytaniu. Te myśli przerwało wejście służącej. Zatrzymała się przy drzwiach i rozejrzała po komnacie. — Kogo szukasz? — rzucił, ocknąwszy się. — Pana Huberta. Przybył goniec z gospody „Pod Turem”. — Niech tu przyjdzie. Po chwili na progu stanął pomocnik kuchenny, którego znał z czasów pobytu w gospodzie. Ten poznał go również. — Dobry wieczór, panie Jaksa. Muszę pilnie mówić z panem Hubertem. — Możesz mówić ze mną. Znam sprawę i wiem, o co chodzi. Pan Hubert udał się na spoczynek. — Kiedy przykazano osobiście...

— To zabieraj się w diabły i przychodź przed świtem, bo o świcie wyjeżdżamy! Pachołek zdecydował się. — Żebrak zawiadamia, że dostał polecenie objąć miejsce przed kościołem Świętego Krzyża na Zakamienicy. Ma stawić się najrychlej jak może. — Zakamienica? Gdzie to jest? Przecież Święty Krzyż... — Nie wiecie? To przedmieście Nowego Sącza. Rudy obrócił się gwałtownie. — Nowego Sącza?! — Każdy wam to powie. My tu, w Krakowie znamy Nowy Sącz dobrze. Mało co mniejsze miasto od naszego. — Zdarzy się i mnie je poznać. Masz tu skojca i kłaniaj się mistrzowi Grzegorzowi. Jego kuchnię mile wspominam do dziś. Pachołek wyszedł, a Rudy rozmyślał chwilę nad otrzymaną wiadomością. Doszedł do wniosku, że nie ma co niepokoić Huberta. Starczy, jak mu powtórzy nowinę jutro po drodze. KRÓL WŁADYSŁAW PRZYBYŁ w drugiej połowie kwietnia do Nowego Sącza po długich i uciążliwych podróżach. Najpierw z początkiem marca bawił w Sandomierzu, skąd wyruszył na polowanie do Przyszowa. Po zakończeniu polowania, przez Leżajsk i Jarosław, dotarł do Przemyśla, a stamtąd pośpiesznymi marszami ruszył do Lwowa i Halicza, by na Wielkanoc znów wrócić do Lwowa. Potem, ciągnąc przez Gródek, Medykę i Jarosław, znalazł się w Łańcucie. Tam czekał już na niego wielki kniaź Witold. Z Łańcuta rozkazał król wysłać do Krakowa gońca i wezwać dwór, a sam z kniaziem drogą na Rzeszów, Ropczyce, Biecz i Grzybów pociągnął do Sącza na wyznaczone spotkanie z Radą. Ważne były powody, dla których odbył tę uciążliwą podróż. Należało bowiem omówić z podczaszym krakowskim Piotrem z Charbimowic, obecnie podolskim starostą, sprawę postawienia we właściwym czasie podolskiego rycerstwa pod broń, i to nie tyle na wojenną wyprawę przeciw Zakonowi, ale i dla zagrożenia od skrzydła wojskom węgierskim, gdyby Zygmunt uderzył na południową granicę Korony. Porozumienie bowiem krzyżacko–węgierskie w

tej sprawie istniało i mimo znanej niesłowności Luksemburczyka lekceważyć go nie było wolno. Na drugą niedzielę po Wielkiej Nocy król i kniaź przybyli do Nowego Sącza i przyjmując zaproszenie rodu Gersdorfów stanęli kwaterą w ich kamienicy. Dwór zaś, który zjawił się już wcześniej, rozmieścił się jak i gdzie kto chciał — bądź po domach mieszczańskich, bądź na zamku. Miasto, zwyczajnie wrzące życiem, wrzaskliwe, pełne kramów, przekupniów, rzemieślniczych warsztatów, drobnych i hurtowych kupców handlujących solą, miedzią, cyną, węgierskimi winami, znane w całej Polsce z sytni miodu i browarów, jak i z kuźnic żelaza i stali, zwanych tu hamrami, teraz ożywiło się jeszcze bardziej. Wśród tłumu pieszych przesuwali się ulicami, torując sobie krzykiem pachołków drogę, bogato odziani konni wielmoże, przejeżdżały poczty krytych kolczugami rycerzy, od czasu do czasu, kolebiąc się na rzemiennych pasach, przetaczała się bogato zdobiona karoca kościelnego dostojnika lub, rozpryskując beztrosko błoto na twarze i odzież przechodniów, pędził goniec, spiesząc z poruczonym rozkazem. Narady odbywały się na zamku, tak z powodu większej przestronności sali, jak i dla łatwiejszego zabezpieczenia tajności obrad. W czasie rozmów nikt nie był dopuszczony nawet w pobliże drzwi, a straż przy nich pełnili nie pachołkowie z zamkowej załogi, a specjalnie wyznaczeni przez proboszcza Andrzeja i zaprzysiężeni rycerze. Poza królem i wielkim kniaziem brali w Radzie udział: proboszcz od Świętego Floriana, kanonik krakowski i podkanclerzy Mikołaj Trąba, Jan z Tarnowa, wojewoda krakowski, Krystyn z Ostrowa, tamtejszy kasztelan, Piotr Szafraniec z Pieskowej Skały, podkomorzy, Sędziwój z Ostroroga, wojewoda poznański, Mikołaj z Michałowa, wojewoda sandomierski, i Zbigniew z Brzezia, marszałek koronny. Obsiedli kominek, jako że dzień był wietrzny i mimo końca kwietnia dmący jeszcze resztkami zimowego powietrza. Fotele stały szerokim kręgiem przed ogniem. Miejsce środkowe zajęli obaj władcy: Witold, mający przy sobie Cebulkę dla spisania przyjętych na siebie zadań, Jagiełło zaś podkanclerza Trąbę i jego zaufanego pisarczyka. Reszta wielmożów zasiadła, jak komu było dogodniej, bliżej władców, pozostawiając jednak miejsca dwóm pocześniejszym między sobą, a to krakowskim panom wojewodzie i kasztelanowi.

Mówił właśnie marszałek koronny, składając tym razem oficjalne sprawozdanie przed Radą z odbytego do Pragi poselstwa. — ...Wacław, podchmielony już mocno, siedząc na swoim królewskim stolcu, strugał nożem laskę, a margrabia Jodok, stojąc podle tronu, zaczął nam czytać wyrok. Sądzę, że on go wymyślił, on i zakonni wysłannicy, co im tam w Pradze sypnęli złotem. Bo treść jego była taka, żeśmy słuchać go poniechali i zmówiwszy się z Jastrzębcem i Wincentym opuścili wszyscy salę. Biskup, skłoniwszy się przed królem Wacławem, przerwał Jodokowe czytanie i prosił o wybaczenie, że wyroku nie wysłuchamy, jako że spisany jest niemczyzną, a my tego języka nie rozumiemy, po czym wyszliśmy z komnaty. — Co na to Wacław? — spytał wielki kniaź, do którego szczegółowa relacja ze zdarzeń praskich docierała po raz pierwszy. — Uśmiechnął się jak przygłupek, patrząc na biskupa mało co przytomnymi oczami. Dopiero potem, znać wytrzeźwiawszy albo i za podjudzeniem Jodoka, rozsierdził się i groził, że z Zakonem i bratem zbrojno przeciw nam wystąpi. Ale myślę, że to nie on wysłał za nami owego Boczka z Podiebradu, który ścigał nas zbrojno i dopadł, kiedyśmy przeprawiali się przez Łabę. — No i jak mu poszło? — Miłościwy pan dał nam sześciuset zbrojnych, toteż ledwie resztka Beczkowych ludzi wpław przez rzekę uciekła. — A jak was goszczono? — Wcale nie goszczono. Aby raz proszono na zamek, gdzie tańce zrobili. — Gdzie zatem żyliście? — W gospodzie, jak zwykli podróżni. Tam też przysłano nam ów wyrok, któregośmy nie chcieli wysłuchać. — Jaka była ostateczna jego treść? — Ziemia dobrzyńska Polsce, ale wprzódy Żmudź Zakonowi. Do tego czasu w Dobrzyniu ma zasiąść z Wacławowego ramienia starosta. Orzekał też ów wyrok ważność wszelkich starych postanowień i układów, a więc obie strony mają pozostać przy swoich ludach i ziemiach, do których mają prawo. — Albo roszczą sobie rzekome prawo... — mruknął Jagiełło.

— Najważniejsze zaś, o czym wyrok stanowił, to że ani oni, ani my nie możemy przywoływać niewiernych ku pomocy. Nie potrzebujemy wam, kniaziu, mówić, w kogo to uderza. Witold uśmiechnął się. — Po prawdzie, marszałku, że nie potrzebujecie! Przyjąwszy go, musielibyśmy odstąpić od naszego połączenia, bo wciąż mnie pomawiają, że rad niewiernymi panuję i z tatarskimi pogany się bratam! — Czy to wszystko? — Są tam i inne uchwały. Między innymi jest i zakazująca naszemu panu mianowania siebie władcą Pomorza. Inna stanowi, abyśmy królów obierali jeno wśród władców zachodnich. Wszystkie jednakowo z naszą szkodą i ujmą. — Brodacze za swoje pieniądze chcieli od razu uzyskać wszystko, czego pragną ich łakome serca — odezwał się Jagiełło. — Tym jednak łatwiej odrzucić nam ten wyrok. Każdy władca w Europie zrozumie, że przyjąć go nie mogliśmy. — A z tego wynika... — wielki książę zawiesił głos i przesunął spojrzeniem po obecnych. — Że do Wrocławia na odczytanie wyroku nie pojedziemy! — oświadczył gniewnie król. — Nie o to chodzi, bracie! Ten wyrok przekreśla wszelkie nadzieje na utrzymanie pokoju! Zapadło milczenie, w czasie którego słychać było jedynie trzask ognia na kominie. Przerwał je kasztelan krakowski Krystyn. — Nie mam takiego mniemania. Ten wyrok to robota Jodoka i krzyżackich pieniędzy, a wart jest tyle, co i inne krzyżackie dokumenty, których mają pełne skrzynie. Należy wszcząć z nimi rozmowy, bo losu narodu hazardowi wojny poddawać nie wolno bez wyczerpania wszystkich możliwości ugody. — Ten, co hazardu się boi, mając z nimi do czynienia, niech sobie od razu sam jarzmo zakłada! — wybuchnął Szafraniec. — Ja obliczam nie na dziś, a na przyszłość! — Nie spierajmy się, wielmożni panowie, bo czas na takie spory już minął — zabrał głos Trąba. — I ja myślę, że wyrok praski nie pozostawia nam innej drogi jak wojnę. Inaczej będzie nam kłodą u nóg przy wszystkich rozmowach z Zakonem, zbyt bowiem jest korzystny dla niego i zbyt

kosztowny, by zgodzili się uważać go za niebyły. Sprawę wojny czy pokoju rozstrzygnęliśmy już ubiegłego roku w Łęczycy, strata to więc czasu wszczynać teraz o to spory. — Praw mości kanclerz! — wykrzyknął Zbigniew z Brzezia. —Jakże teraz dopiero rozważać ryzyko wojny, skoro już tyle przygotowań do niej uczyniliśmy i tyle ofiar ta droga nas kosztowała. Niech wraz ze mną przemówią polegli w Dobrzyniu, Bobrownikach, Złotoryi, Bydgoszczy, jak i ci pomordowani w całej dobrzyńskiej ziemi, cośmy ją utracili i gadaniem nie odzyskamy! Kasztelan chciał jeszcze coś powiedzieć, ale ubiegł go król. — Toteż do Wrocławia na publiczne odczytanie wyroku poselstwa nie poślę, bo nie uznaję go za ważny. Wici roześlę zaraz, abyśmy wojska mieli zebrane przed upływem rozejmu. Rycerstwo ciągnące z południa będzie miało drogę bezpieczną, a wielkopolskie pójdzie szlakami, które już ustanowiłem i które nasz wojewoda poznański zna. Wojskom litewskim drogę wyznaczy kniaź Witold, on sam je będzie zresztą prowadził. Zbiórkę wyznaczam w Wolborzu, dalszy zaś marsz ustanowię po przeprawie, wysłuchawszy waszych rad, wielmożni panowie. A co z owym mostem, panie marszałku? — Robią go, wasza królewska mość. Dobrogost baczy pilnie, by na czas był gotowy. Materiał mają już przycięty, idzie teraz obróbka i pasowanie części. — Co powie nam pan kanclerz? Czy zdania o Luksemburczyku nie zmienił? — Nie, najjaśniejszy panie, obstaję przy swoim. Jak wiecie, przebywa na Zygmuntowym dworze wielu znakomitych rycerzy, jak Zawisza, Domarat, Skarbek, Jan Warszawski i inni. Mamy tam również i przychylnych nam panów węgierskich, wieści więc otrzymujemy i liczne, i wiarygodne. Wszystkie o tym mówią, że żadnych przygotowań wojennych Zygmunt nie robi. Wyprawa przeciw nam to nie byle rabunkowa rajza. Szykować musiałby się już teraz. Od Krzyżaków Luksemburczyk pieniądze wziął i pewnie więcej weźmie, ale nikt jeszcze nie słyszał, aby przyrzeczeń swoich dotrzymał, co tym razem na dobre nam wyjdzie. Możliwe — i z tym należy się liczyć — że nieco wojska wyśle, ale jeno po to, aby oczy mydlić, gdyby Zakon zarzuty mu czynił. Wystarczy więc parę chorągwi zostawić, bo więcej nie będzie trzeba.

— Kogo zatem proponujecie wyznaczyć i z jakimi siłami? —Jagiełło spojrzał po obecnych i dorzucił: — Jeszcze chcę wam rzec, że i z namiestnikiem podolskim rozważałem tę sprawę. Postanowiłem, że z Podola wyruszą tylko ci, co zechcą z własnej ochoty. Pozostali będą mieli przykazane trzymać ludzi i oręż w pogotowiu i stawić się co rychlej na Włodkowe wici w razie potrzeby odparcia węgierskiej napaści. Zabrał głos marszałek Zbigniew. — Proponuję na dowódcę lubelskiego kasztelana Jana ze Szczekocina. To mąż pełen rozwagi, ale i szybki w działaniu. Jeśli wasza królewska mość nikogo innego na myśli nie macie, to ten wybór byłby dobry. — Popieram Zbigniewa — oświadczył Jaśko z Tęczyna. — Zatem niech tak będzie — zadecydował król. — Rycerstwo ziemi sądeckiej, szczyrzyckiej i bieckiej pod jego dowództwem chronić nam będzie plecy. Co mamy dalej, panie kanclerzu? — Należałoby już teraz ustanowić zastępstwo waszej królewskiej mości na czas wojennej wyprawy. Kogo chcielibyście pozostawić w Krakowie? — Kogo proponujecie? — Nikt zdolny do noszenia broni w murach nie ostanie — odezwał się Sędziwój z Ostroroga. — Należy obarczyć tym obowiązkiem osobę duchowną. Jagiełło, który ten problem rozważał już z kanclerzem i niektórymi panami z Rady, a między innymi i z Sędziwojem, skinął głową. — Skoro uważacie, że to ma być osoba duchowna, to nikomu innemu godności tej ofiarować nie możemy przed Kurowskim, bo jako arcybiskup gnieźnieński ze swego starszeństwa ma ten przywilej. Czy zgoda wasza, panowie? — Zgoda... Niech będzie arcybiskup Mikołaj — odezwało się parę głosów. — Teraz pozwólcie, najjaśniejszy panie — odezwał się marszałek koronny — że podniosę sprawę, która mnie została powierzona. Z waszego polecenia mości kanclerz rozkazał, abym czynił zaciągi wśród zagranicznych wojów, a zwłaszcza na Morawach i w Czechach, gdzie teraz kupami chodzą i rabunkiem się trudnią. Muszę wyznać, że dość opornie to idzie, bo forszusy płacić trzeba, a z pieniędzmi wciąż mam trudności. Chcę zatem, abyśmy postanowili, czy mam poniechać tych zaciągów. Jeśli zaś nie, to muszę mieć

środki, aby sprawniej to czynić, bo brodacze też werbują. Źle byłoby, gdybyśmy dali się prześcignąć. — Przecież rozkazałem, aby nie mitrężyć z werbunkiem, mości kasztelanie. — Jagiełło poczerwieniawszy z nagła na twarzy, spojrzał na Krystyna z Ostrowa. — Dlaczego wstrzymujecie pieniądze marszałkowi! — Były inne, również pilne płatności, wasza królewska mość — wyręczył w odpowiedzi kasztelana Jaśko z Tarnowa. — Toteż za moją radą podskarbiowie obdzielali i pozostałe potrzeby. — Przeciw memu zarządzeniu? —Jagiełło zmarszczył brwi. — Nie sierdźcie się, miłościwy panie — rzucił uspokajająco wojewoda — bo nie na nic innego teraz pieniądze idą, jak tylko na wojenne cele, a broń, zaopatrzenie i inszy sprzęt równie ważny jak ludzie. A skoro się o tym na życzenie pana marszałka zgadało, niech mi wolno będzie waszą królewską mość i wysoką Radę spytać, czy słusznie czynimy, prowadząc zaciągi w obcych krajach, a nie wśród własnego ludu? Czy nie lepiej byłoby i ze znaczniejszą dla nas korzyścią własnych kmieci werbować, bo ci z większym niż obcy sercem walczyć będą, nienawidząc wroga, a do tego zachęceni żołdem. Obcym zaś to zgoła obojętne, czy pobijemy tamtych, czy oni nas. Aby swoją zapłatę otrzymali! — Zgadzam się z tym, coście wywiedli, mości wojewodo — odezwał się Mikołaj z Michałowa. — I mnie się widzi, że lepiej wśród swoich zaciągi robić, niż wpychać pieniądze w cudze kieszenie. Będzie też z nimi i kłopot, bo do rabunku teraz zwyczajni i nasz lud również może od nich ucierpieć jak i od wroga. Kniaź Witold spojrzał nieco kpiąco na wojewodę Mikołaja. — Nie myślę — odezwał się — abyście nie umieli sobie z nimi pogradzie! Ja mam u siebie Tatarów, a ci zwierzom bardziej podobni niż ludziom. Próbowali i u mnie rabować, alem ulice, przy których to czynili, szubienicami przystroił i sotnię ich powiesić kazał! Bardzo im to pomogło pojąć, co wolno, a czego nie. Z kolei odezwał się marszałek Zbigniew: — Pozwólcie, najjaśniejszy panie, że i ja odpowiem panom wojewodom. Otóż mimo ich mniemania twierdzę, że zaciężny żołnierz lepszy niż swój. Bo zważcie, wielmożni panowie — tu marszałek uśmiechnął się — jeśli zwycięży, to któż go wówczas opłaci jak nie ten, co przegrał? jeśli zaś da się

pobić, to nie będzie komu zapłaty żądać. Nie chcę rzec, że i płacącego może zabraknąć. Na ten wywód obecni wybuchnęli śmiechem, nie wyłączając obu oponentów, i upomnienie królewskie, by zaciągi przyspieszyć, nie wywołało już głosów sprzeciwu. —Jeśli macie trudności z płaceniem, podeślę wam pieniądze z Wilna — odezwał się książę Witold. — Pan wojewoda otrzymał ode mnie dwadzieścia tysięcy kop groszy. Niech nie szczędzi ich na werbunek, bo tą drogą zyskujemy korzyść podwójną. Powiększamy własne siły, pomniejszając o tyleż krzyżackie, bo oni pieniędzy nie szczędzą i werbują, gdzie mogą. Teraz zaś proponuję, aby resztę spraw odłożyć do następnych narad. — Co tam jeszcze macie w zanadrzu na dziś, mości kanclerzu? — Sprawę wyjazdu waszej królewskiej mości do Kieżmarku na spotkanie z Zygmuntem. Należałoby co rychlej pchnąć posłów, by to widzenie utwierdzić, ale też korzystam ze sposobności, by sprzeciwić się osobistemu wyjazdowi waszej królewskiej mości. — Kanclerz przerwał, ujrzawszy zdziwienie na twarzach słuchaczy. — Mam niedobre wiadomości — dodał wyjaśniająco. — Dwór Zygmunta, a może i on sam, nie dochował tajemnicy co do tego spotkania, bo wieści z Prus nadeszły, że Krzyżacy już o nim wiedzą. — To dlatego mam nie jechać? — nachmurzył się Jagiełło. —Tak, miłościwy panie, dlatego. Wysłaliśmy naszych ludzi na miejsce spotkania i lada dzień dostaniemy języka, ale przychylni nam panowie na dworze Zygmunta już teraz ostrzegają, abyśmy zachowali ostrożność. A skoro tak jest, jechać nie powinniście! — Słusznie, panie kanclerzu! — odezwały się głosy. — Od spotkania uchylić się jednak nie mogę — oświadczył stanowczo Jagiełło. — Zbyt ucieszyłbym Zakon. Zaraz podnieśliby krzyk, że nawet mówić o pokoju nie chcę! — Musi jechać kto inny — zadecydował kanclerz. — Kto inny, ale równy rodem wam i Zygmuntowi. Inaczej będzie to tylko zwykłe posłowanie, a nie rada dwóch władców. — Czy aby nie mnie macie na myśli, mości kanclerzu? — odezwał się Witold, po czym dorzucił ze śmiechem: — To moją skórę tak mało sobie cenicie?

Zebrani podchwycili śmiech wielkiego kniazia. — Równie jak i mego pana, miłościwy książę — odparł dwornie kanclerz. — Ale zamach, jeśli go istotnie do spółki z Zygmuntem Zakon szykuje, nie będzie dotyczył każdego, kto by pojechał. Oni chcą utrącić nam władcę, i to jest cel tej niecnej zmowy. Nie przypuszczam, aby wam groziło to samo. — Może i macie rację — mruknął Witold. — Ale że i ja innego wyjścia nie widzę, a z nas dwóch Władysław dla naszej sprawy ważniejszy, zgadzam się jechać! Rozległ się szmer aprobaty i słowa uznania. — Skoro zatem tę trudność dzięki kniaziowi mamy za sobą, zastanówmy się, kogo wyślemy z poselstwem. Bo poselstwo z powiadomieniem i po glejt wysłać należy zaraz jutro, abyśmy jak najrychlej dostali odpowiedź. Komu to poruczyć? — Niech jedzie Zbigniew z Oleśnicy — podsunął Szafraniec. — Zna dobrze węgierską mowę. Przydzielić mu pisarza i to starczy. — Jako pisarz niech jedzie Stanisław Ciołek — uzupełnił Trąba. — To zdolny człowiek. — Zgoda — zdecydował król. — Niech obaj sposobią się do drogi i rankiem ruszają. My zaś prosimy was na wieczerzę. Król Jagiełło podniósł się z fotela i zdjąwszy z okapu kominka przygotowane tam przez pokojowca źdźbła słomy, przerzucił je sobie przez ramię. Zwyczaju tego nie poniechał i po chrzcie, który nie przeszkadzaj mu nadal wierzyć w gusła. Ten gest miał ponoć decydować o powodzeniu powziętych postanowień. Znając tę królewską słabość, członkowie Rady nie zwrócili nawet na nią uwagi. BERT I JAKSA PRZYBYWSZY do Nowego Sącza na parę dni przed krakowskim dworem, bez trudności dostali kwaterę w oberży poleconej im przez mistrza Grzegorza spod „Tura”. Przy tej okazji przekonali się o cechowej więzi oberżystów. Grzegorz, polecając im oberżę „Pod Modrą Kiecką”, podkreślił, aby przekazali od niego pokłony mistrzowi Florianowi, nie pomyliwszy z pozdrowieniami. Skutek był taki, że gospodarz przyjął ich jak wielmożów, obsługiwał osobiście, a na kwaterę przeznaczył najokazalszą ze swoich izb.

Gospoda leżała niedaleko zamkowego wzgórza przy małej uliczce zwanej Gęsim Zaułkiem. Jej ustronne położenie podobało się Czarnemu, który łudził się, że uchroni to oberżę od zbytniego napływu gości. Że było to tylko złudzenie, przekonał się, kiedy zjechał dwór i królewski orszak. Od razu wszystkie izby zostały pozajmowane, a sale zajazdów stale pełne były gości. Wreszcie też, w czasie jednej z kolejnych wypraw na Zakamienicę, znalazł Kostura pod kościołem Świętego Krzyża. Siedział wśród czeredy kalek równie oberwanych jak on i, nie szczędząc obietnic niebieskich, łask monotonnym głosem prosił o wsparcie. Czarny rzucił mu do dłoni pieniądz i mruknął półgłosem: — O zmroku... „Modra Kiecka”... wejdź od podwórza... Kostur wzmógł zawodzenie, ale nie dał po sobie poznać, że coś usłyszał. Jednak Czarny nie wątpił, iż polecenie dotarło do jego uszu. Istotnie zjawił się wkrótce po wieczerzy. Cicho wsunął się do izby i ostrożnie zamknął za sobą drzwi. — Chodź, chodź — zachęcił go Czarny. — Spodziewałem się ciebie wcześniej! — Niełatwo pospieszyć o żebraczej torbie... Tamci kazali, abym stawił się tu najrychlej, ale nie każdy chłopek chciał brać na wóz takiego oberwańca. Pół drogi odbyłem więc piechotą. — Już ich widziałeś? — Nie. — Jakże to? Mimo że tak pilnie cię wzywali? Kostur wzruszył ramionami. — Przekazałem wam ich polecenie. Mam czekać na wezwanie przy Świętym Krzyżu, to czekam. Czarny zastanowił się przez chwilę. — Dobrze... — Sięgnął do kaftana, wyjął sakiewkę i wysypał na dłoń nieco monet. — Masz, abyś nie liczył na to, co zarobisz. — Wrzucił pieniądze do nadstawionej czapki. — Natychmiast dasz mi znać, jak się pojawią. Przekaż mi, czego będą żądać. Staraj się też przewąchać, gdzie mieszkają. — Z tym się tak łatwo nie zdradzą. Na tę wiadomość nie liczcie. W każdym razie nierychło.

— Twoja sprawa — uciął Czarny. — Dałem ci pieniądze, możesz wynająć pachołka, by ich śledził, możesz próbować inaczej. Równie jednak ważne jest, abym wiedział, jakie otrzymasz rozkazy. — To będziecie wiedzieć, panie, bo lubię słyszeć, jak mi srebro brzęczy w kieszeni... Równie cicho jak przyszedł, Kostur wysunął się z izby. KSIĄDZ ANDRZEJ MIAŁ KWATERĘ u ojców minorytów przy kościele Narodzin NMP. Czarny musiał czekać dłuższą chwilę, zanim został wpuszczony do refektarza. Zdziwił się, ujrzawszy w obszernym pomieszczeniu o łukowatym gotyckim sklepieniu przesunięte ku oknom stoły, a za nimi siedzących rzędem mnichów, zajętych pisaniem. Wzdłuż stołów przechadzał się Jędrzej z Brochocic, drugi sekretarz kanclerza, zatrzymując się niby nauczyciel coraz przy którymś z mnichów i przez jego ramię zaglądając, co mu wychodzi spod gęsiego pióra, z wolna sunącego po papierze. Czarny znał księdza Jędrzeja równie dobrze jak i Dunina, toteż podszedł do niego. — Cóż to, ojcze wielebny, szkółkę założyliście? — rzucił z uśmiechem. — Roboty, synu, co niemiara! Nigdy tyle nie było. Gorące czasy przeżywamy. Musiałem i tutejszych braciszków prosić o pomoc. —Tyle pism musicie rozesłać? — Gońcy biegają do nas i od nas dzień i noc! Nie wiesz czasem, kiedy Dunin wraca? Przecież teraz to on i twój powinowaty. — Oczekują go w Krakowie lada dzień. —Niechby już przybył! Lżej bym miał, bo kanclerz i siebie, i nas nie oszczędza! — Proboszcz z Lubrańca tu jest? — A jest. Ten również ma pracy po uszy, nocy nie dosypią. Nie wiem, czy znajdzie dla ciebie czas. W tej właśnie chwili ukazał się w drzwiach wiodących na klasztorny korytarz młody wikary i, jakby rozstrzygając tę wątpliwość, skinął na Czarnego. Proboszcz Andrzej przyjął go w zakonnej celi. Już na pierwszy rzut oka Czarny dojrzał, że ksiądz schudł bardzo, twarz mu się ściągnęła, kości policzkowe, zawsze wyraźne, teraz obciągała tylko sucha skóra, ale zapadnięte, lekko skośne oczy patrzyły po dawnemu przenikliwie i ostro.

— Co mi się tak przyglądasz? — rzucił z uśmiechem, skłoniwszy głowę w odpowiedzi na ukłon Czarnego. — Patrzę, jak wiele z waszej wielebności ubyło... — Za to ty, mój synu, zbytnio przybrałeś na wadze. Małżeństwo dobrze ci znać robi! —Wracam pod wasze rozkazy, a to znaczy, że rychło stracę, co mi przybyło. — Chybaś praw, bo obrastać tłuszczem ci nie dam! No, ale mów, jak ci tam w małżeńskim stadle. Czarny westchnął mimo woli. —Żal było odjeżdżać. Alem się pocieszał, że przynajmniej nudzić się nie będę. Ksiądz Andrzej roześmiał się. — To na pewno! A jak tam w Krakowie? Pewnie cicho teraz i spokojnie? — Nie za bardzo, wasza miłość. — Czarny opowiedział księdzu swoją ostatnią przygodę. — Jest o czym pomyśleć — mruknął proboszcz, kiedy Czarny skończył. — A więc nie pozbyliśmy się imć Vogelwedera? A jak myślisz, dlaczego oni przybyli tu, do Nowego Sącza? Czy chodzi im tylko o zemstę nad tobą i dla tej zemsty ponoszą tyle mitręgi? — Tam, gdzie jest dwór, najłatwiej i najpewniejsze można zdobyć wieści. Długie mają ludzie języki, nawet i ci, którym skądinąd nie brak rozumu. — Obawiam się czegoś gorszego. Już w zeszłym roku doszły mnie z Prus słuchy, że Zakon gotów wypłacić trzydzieści tysięcy grzywien temu, kto rękę na naszego króla uniesie. Ale nie tylko tu się kręcą. Na Węgrzech, przy Zygmuncie, też są tajni zakonni posłańcy. I dlatego sprzeciwiałem się wyjazdowi najjaśniejszego pana do Kieżmarku, bo w obcym kraju ustrzec go byłoby trudno. — A przy sposobności i ze mną chcieli wyrównać rachunki — uśmiechnął się Czarny. — Peter dla samej zemsty nie lazłby wilkowi w paszczę. Toteż Kosturowi grosza nie żałuj. Tyle że nie od razu; musi wąchać, ale jeść mu nie daj. Posiedzimy tu kilka dni, mamy więc czas na polowanie. Tobie tych

dwóch poruczam. Jak będziesz potrzebował ludzi, dostaniesz, wiele chcesz. Do mnie dostęp każę ci dać o każdym czasie. Spraw się dobrze, bo teraz nie o dziewczynę rzecz idzie. Przez co nie chcę powiedzieć — proboszcz położył z uśmiechem dłoń na ramieniu Czarnego — że dziewczyna nie była warta twego trudu. POSELSTWO WYSŁANE DO Budy15 wróciło wcześniej, niż oczekiwano, gdyż Zbigniew i Ciołek spotkali Zygmunta już w drodze do Kieżmarku. Król przesłał glejt na bezpieczny przejazd i pobyt dla kniazia Witolda, a jednocześnie udzielał odpowiedzi polskiemu władcy, pisząc: „...że dla przywrócenia pokoju pomiędzy Władysławem a wielkim mistrzem postanawia osobiście udać się do Prus, byleby Władysław król dozwolił mu przez swoje królestwo przejazdu i bezpieczeństwo mu zapewnił...” Potem obiecywał: „...po przywróceniu zaś pokoju pomiędzy królem a Krzyżakami nie tylko rozejm przez resztę lat umówionych wiernie dotrzyma, ale stałego nawet pokoju przymierze z królem i Królestwem Polskim zawrze...” Na kolejnej przeto naradzie postanowiono wystawić Luksemburczykowi glejt na przejazd przez polskie ziemie, zapewniający bezpieczną podróż dla Zygmunta, jego dworu i oddziału zbrojnego w sile tysiąca pięciuset ludzi. Udzielając go węgierskiemu królowi i wikariuszowi cesarstwa jako orędownikowi pokoju, król Władysław pragnął udowodnić niezbicie, że do wojny nie dąży, a przeciwnie, robi wszystko, aby jej uniknąć. WIELKI KSIĄŻĘ WYRUSZYŁ do Kieżmarku w szczupłym gronie wybranych dworzan i w asyście pięćdziesięciu rycerskich kopii, wiodąc ze sobą również i wozy z bogatą odzieżą, cennymi szubami, futrami i wystawnym sprzętem, gdyż za przykładem zachodniego rycerstwa lubował się w pięknym ubiorze i klejnotach. Należało też być przygotowanym na obdarowanie ludzi, którzy mogli być przydatni w czasie rozmów. Przeprawiwszy się na lewy brzeg Popradu, jechali na Ryto i Piwniczną, posuwając się szybko, gdyż wozy nie miały ciężkiego ładunku, a konie były gorące, bo wypoczęte. Toteż na drugi dzień pod wieczór ujrzeli przed sobą przedmieścia Kieżmarku. Na wzgórzu, w łagodnym zakręcie Popradu, wznosił się zbudowany z kamienia i bali obronny gródek, strzegący miasta.

15

—

Budapeszt.

Wokół wzgórza na nadrzecznych łąkach pasły się stada koni i widać było kilkanaście rozrzuconych tu i ówdzie namiotów. Goniec z powiadomieniem o zbliżaniu się polskiego orszaku został wysłany zawczasu, toteż kiedy ten znalazł się pomiędzy pierwszymi domami przedmieścia, ukazał się na drodze oddział galopujących jeźdźców, ubranych bogato i kolorowo. Nadjechawszy zdarli gwałtownie konie, a mąż pędzący na czele oddziału zerwał zamaszyście futrzaną czapę. — Witam was, wielki kniaziu — wykrzyknął, poznawszy od razu, kogo ma przed sobą — imieniem mego najjaśniejszego pana, króla Zygmunta! Zatoczywszy łuk jeździec zbliżył się do księcia Witolda. Ten również poznał witającego go wielmożę, zausznika i ulubieńca Zygmuntowego, Eberharda Windecka. Wyciągnął więc ramię, witając go uściskiem dłoni. Za przykładem poszli inni z jego orszaku i wkrótce oba oddziały się przemieszały. — Wielceśmy, książę, radzi, ale nie weźmiecie mi chyba za złe, jeśli spytam o króla Władysława, boć on był tu umówiony wprzódy z moim panem. Witold uśmiechnął się z lekka. — Gorączka od kilku dni chwyciła go i w łożu leży, obstąpiony przez medyków. Windeck pokiwał głową z ostentacyjnym współczuciem. — Ale chyba nic poważnego? — Myślę, że nie. Spodziewam się jednak, że zdołam go zastąpić, ożywiony równie silnym pragnieniem, by zachować pokój między nami. — Miłościwy pan trapi się wielce tym nowym sporem, jednakowo przychylnie myśląc o was, jak i o Zakonie. — Skoro równie i nam przychylny, to czemu porozumienia zawartego z Polską nie chce dotrzymać? — Witold od razu poruszył zasadniczy temat. Wiedząc, że każde jego słowo będzie powtórzone, ciągnął: — Król Zygmunt nie tylko nasze przymierze za nic ma, ale z Zakonem knowa i mieczem nam grozi! Z kolei Windeck doszedł do wniosku, że posłyszał wszystko, co chciał wiedzieć, zmienił więc temat:

— Przygotowaliśmy dla waszej książęcej mości kwatery w dwóch oberżach, bo na gródku miejsca by brakło i wygody mniej — rzucił objaśniająco. — A rycerze z chorągwi? — Pomieszczą się w obejściach, chyba żeby na łąkach, pospołu z naszymi, namioty rozbili. — Windeck rzucił krótkie spojrzenie w twarz Witolda, ale ten nie odpowiedział, patrząc przed siebie. Spotkanie z królem Zygmuntem zostało ustalone na dzień następny, bo zrobił się już wieczór, a wielki książę, zmęczony podróżą, pragnął odpocząć. Pożegnawszy więc węgierskich panów, rozlokował się w wyznaczonej oberży wraz z najbliższym otoczeniem. Ostrzeżenie kanclerza Trąby nie było wprawdzie sprecyzowane dokładnie, ale wynikało z niego, że Zakon dowiedział się o wyznaczonym spotkaniu. Nadeszły też wieści, że w Kieżmarku pojawili się nieznani przybysze, których cel przyjazdu nie był wiadomy. Należało więc zachować ostrożność. Dlatego też Jaksa jeszcze przed podróżą został wezwany przez Czarnego do księdza Andrzeja na dłuższą rozmowę, w czasie której otrzymał specjalne polecenia i wskazówki co do ich wykonania. Dowódcą straży przybocznej wielkiego księcia został wyznaczony Mikołaj Małdrzyk herbu Poraj, jego ulubieniec i towarzysz. Wiedział już, że Jaksa ma pozostawać przy nim, toteż Rudy, który go znał i zaraz po rozmowie z księdzem odszukał, szybko doszedł z rycerzem do porozumienia co do podziału obowiązków. Skoro więc tylko oporządził się po podróży, wyszedł w obejście zajazdu, dokładnie je sobie obejrzał, a następnie sprawdził, gdzie stoją książęce wierzchowce i kto ma nad nimi pieczę. Potem, zabrawszy ze sobą dwóch zbrojnych pachołków, dosiadł konia i ruszył na objazd najbliższych ulic. Ciasne były i brudne. Kupy śmieci i nawozu co krok zagradzały drogę. Piesi brnęli poprzez te przeszkody lub, klucząc, starali się je wymijać. Domy były przeważnie drewniane, ubogie i brzydkie. Zdarzały się i byle jak stawiane klęcie z brudnymi, zaśmieconymi podwórkami. Od czasu do czasu jakąś okazalszą budowlę otaczała palisada z drewnianymi basztami przy wjazdowej bramie lub mur okalał któryś z nielicznych kościołów. W ten sposób zamożność odgradzała się od biedoty, chroniąc swój dobytek, inwentarz i ludzi przed zbójeckim napadem.

Uliczki były kręte i wąskie. Biegły od nich przejścia i zaułki, w których mroczną głębię strach byłoby zapuszczać się nawet samotrzeć, bo i wierzchowce, i dostatnia odzież jeźdźców stanowiły zbyt wielką pokusę. Rudy zajrzał także do zajazdu, który zajęli pośledniejsi członkowie książęcego orszaku. Na szczęście położony był blisko, co pozwalało na szybkie połączenie się, gdyby zaszła tego potrzeba. Ksiądz Andrzej w swoich poleceniach starał się przewidzieć wszystkie możliwości, toteż nakazał, by w razie rozdzielenia orszaku i to Jaksa miał na uwadze. Potem przebyli we trójkę jeszcze kilka ulic i znaleźli się na przedmieściu, którym wjechali do miasta. Tu zawrócili i inną drogą dotarli do oberży. Ten objazd nie usunął bynajmniej niepokoju nurtującego Jaksę od chwili, kiedy znalazł się w gęstym skupisku zabudowań miasta. Miał wrażenie, że znalazł się w saku, który wystarczyło tylko zacisnąć, by stał się pułapką bez wyjścia. Po powrocie, zanim zasiadł do pozostawionej dla niego wieczerzy, sprawdził jeszcze posterunki pełniące straż wokół ogrodzenia podwórca i przy samej oberży, w której wielki kniaź, marszałek Rumbold, namiestnicy Giedgowd i Radziwiłł, a ze strony polskiej Zbigniew z Brzezia i Piotr Szafraniec zajęli izby. ROZMOWY ROZPOCZĘŁY SIĘ w południe na gródku. Wielki kniaź udał się tam w towarzystwie przybyłych z nim panów polskich i litewskich, otoczenie zaś Zygmunta — również niezbyt liczne — stanowili Eberhard Windeck, Mikołaj Gara, Fryderyk, margrabia Miśni, Benedykt de Macray, Ścibor ze Ściborzyc, polski rycerz, wierny Zygmuntowy sługa i dostojnik, bo wojewoda siedmiogrodzki, i wreszcie Fryderyk z Reptki. Trwały zaś do wieczora, nic prócz zmęczenia nie przynosząc obydwu stronom. Wielki kniaź dążył do powstrzymania Zygmunta popierającego Zakon, wskazując na polityczne ryzyko zbytniego angażowania się, jako że wynik rozprawy jest zgoła niewiadomy, a zwycięska Polska — czego nie mówił wyraźnie, ale przecież tak, by być zrozumianym — na pewno. nie zapomni mu sojuszu z jej wrogiem. Były to stępione ostrożnymi słowami, ale przecież groźby. Jednocześnie książę przypomniał o zawartym przymierzu, którego moc prawna trwa i trwać ma jeszcze lat cztery. Prosił i przekonywał, by, mając to na uwadze, król nie sprzeniewierzał się własnemu słowu, potwierdzonemu podpisem.

Wreszcie oględnie wyraził mniemanie, że sprawy pieniężne, aczkolwiek mające swoją wagę, nie powinny decydować o tym, która ze stron ma w sporze rację. A właśnie tak się akurat składa, że hojnie sypiącemu złotem Zakonowi król słuszność przyznaje. To ostatnie napomknienie spotkało się z pomrukiem gniewu królewskiego otoczenia i śmiechem samego Zygmunta. Rozbawiony uderzył się dłonią po udzie i rzucił wesoło, z cyniczną otwartością: — Toż byłbym skończonym głupcem, gdybym umykał z moim pustym mieszkiem temu, kto mi go chce napełnić! Mile mi ten brzęk pięści ucho i to tym milej, że muzykę tę sprawia mi pokrzywdzony! Boć, mości kniaziu, nie możecie przeczyć, że to Zakonowi, a nie wam krzywda się dzieje! — Kto zatem czyje ziemie napadł, spalił, obrabował, kto na tej ziemi ludność wymordował albo w pęta wziął?! Polska im czy oni Polsce?! — Mówicie, książę, o Dobrzyńskiem? Ale przecież nie o Dobrzyńskie spór powstał i nie o tę ziemię Zakon wojnę wszczął! O Żmudź mu chodzi, którąście mu wydarli, raciąską ugodę łamiąc! A i teraz — Zygmunt spojrzał po swoim otoczeniu — zważcie, panowie, jak nasz miły gość sobie poczyna! Tamtą ugodę przeniewierczo łamie, ale mnie upomina, abym o swojej pamiętał! I chce, abym się z nim sprzymierzył przeciw oczywistej słuszności Zakonu! Zygmunt przechylił się na fotelu i utkwił z kolei spojrzenie ciemnych oczu w twarzy wielkiego księcia. Pukle trefionych włosów opadły mu na golone policzki sztucznie ubarwione zachodnią modą. Witold milczał przez dłuższą chwilę. — Czy aby jednak ta słuszność jest tak oczywista? — odezwał się wreszcie. — Czyście, wasza królewska mość, nie pomyśleli, na czym ona jest oparta? Na przecherstwie i gwałcie! Bo jakie prawo ma Zakon do Żmudzi? Skąd ono? Toć to ziemia moich i Jagiełły przodków, naszych dziadów i ojców... Ale przyszedł Zakon i dufny w swą przemoc woła: „Oddaj nam ten szmat twojej ziemi, bo chcemy ją mieć!” I wy to nazywacie słusznością? A żeśmy w Raciążu zrzekli się tej ziemi, czy ma to w samej rzeczy znaczenie? Bo czy może mieć znaczenie jakakolwiek zgoda człeka, którego trzymacie za gardło? W on czas nie mogliśmy inaczej postąpić i Zakon dobrze wiedział, że wymuszony pokój zawiera! Taka ugoda tak długo warta, dopóki siłą można ją

utrzymać, bo ani przed ludzkim sumieniem, ani osądem Bożym, jako wymuszona, ważności mieć nie może! — Uważacie zatem, żeście na tyle mocni, by rękawicę rzucać Zakonowi? — Żadnej rękawicy Zakonowi nie rzucamy. Jesteśmy gotowi w każdej chwili pokój wieczysty z Zakonem zawrzeć, jeśli będzie oparty na słusznych i sprawiedliwych warunkach. — To znaczy ma zrzec się Żmudzi i jeszcze dołożyć coś niecoś. — Ziemię dobrzyńską, którą gwałtem opanował! — Nie ma wojny bez gwałtu. Wziął ją w posiadanie prawem przemocy wojennej. Mogliście jej nie dać. — Nie szkodzi! — rzucił już gniewnie Witold. — Jeszcze ją odbierzemy! A i Żmudzi Zakon nie dostanie! — Nie bądźcie, kniaziu, tacy pewni... — Zygmunt uśmiechnął się lekko. — No, ale myślę, żeśmy dość się nagadali i gardła należy nieco opłukać! Niech nam tedy dadzą wieczerzę, a naszą rozmowę możemy skończyć potem. Zygmunt uniósł się z fotela. Był w miarę wysokim, dobrze zbudowanym mężczyzną o urodziwej twarzy i sprężystych ruchach. Wielki książę poszedł za przykładem króla, zastanawiając się nad jego ostatnimi słowami. Dowodziły one, że Zygmunt nie uważał tematu za wyczerpany i kniaź był ciekaw, o czym chciałby jeszcze mówić Luksemburczyk. ZYGMUNT PRZECHYLIŁ SIĘ do przodu i mówił, nie spuszczając wzroku z twarzy Witolda: — ...nie masz dość ciągłego obzierania się na niego? Nie wolno ci przecież nic samemu postanowić: ani prowadzić wojny, ani zawierać pokoju. We wszystkim musisz przychodzić do niego po zgodę i pozwoleństwo. Czy ci to jako władcy nie dokucza? Masz pod sobą trzy razy więcej ziemi i dwa razy więcej ludu, który jest ci posłuszny, a sam o niczym stanowić nie możesz! Siedzieli we dwóch w komnacie Zygmunta, dokąd ten zaprosił po wieczerzy swego gościa na rozmowę w cztery oczy. — Jesteś mądrzejszy i bystrzejszy od niego — ciągnął Luksemburczyk — a i gospodarz stokroć lepszy. Skoro pozbędziesz się takiej kłody u nóg, dźwigniesz swój kraj ponad Polskę i kto wie, czy nie ponad Zakon. Ja będę miał w tobie silnego sprzymierzeńca, a Zakon zacznie potrzebować bardziej

ciebie niż ty jego. Odstąpienie im Żmudzi to żadna cena za taką przyszłość. Dam ci koronę i staniesz się równy najpotężniejszym władcom Europy, a może i najmocniejszym wśród nich. My z Zakonem podzielimy Polskę między siebie, ciebie wesprzemy i umocnimy, a jeśli będziesz chciał obrócić się ku wschodowi, damy ci wolną rękę, a nawet i pomoc, jeślibyś jej potrzebował. Zygmunt przerwał na chwilę i zmrużył nieco oczy, obserwując twarz wielkiego księcia. Ponieważ ten milczał, król mówił dalej: — Nie słyszę od ciebie odpowiedzi, ale nie dziwię się, bo doniosłą rzecz ci przedkładam i trudno w tym względzie o pochopność. Musisz jednak decydować bez zwłoki, gdyż sprawa, o której mówimy, nie nadaje się ani do przewlekłych rozmów, ani tym bardziej do wymiany pism. Jeśli obierzesz drogę, którą ci wskazuję, będziesz założycielem nowej dynastii i nowej europejskiej potęgi. Twoje potomstwo przejmie po tobie koronę i berło, by prowadzić kraj ku wielkiej przyszłości. A co tracisz? Zależność i konieczność ciągłego kluczenia między Zakonem a Polską! Jako król Litwy pozbędziesz się wreszcie tej zależności i tylko twoja wola będzie prawem dla kraju... Witold poruszył się w fotelu i nie unosząc głowy, rzucił półgłosem: — Jagielle wierność przysiągłem... Lekki błysk tryumfu przez moment zadrgał we wzroku Zygmunta. Słowa, które usłyszał, dowodziły, że jego propozycja nie została odrzucona, kniaź waha się tylko i czeka na dalsze argumenty. Toteż rzucił z ożywieniem: — Cóż z tego, że przysiągłeś! Jako wikariusz cesarstwa rzymskiego jestem w mocy zwolnić cię z tej przysięgi! — A jaka pewność, że otrzymam koronę? — To omówimy, jak usłyszę twoją zgodę. Dostaniesz wszelkie zabezpieczenie, jakiego zażądasz! W takiej ugodzie nie może mieć miejsca złamanie słowa, a to ci daję w swoim królewskim majestacie i z wysokości tronu, który zajmuję! Witold uniósł głowę i przebiegł spojrzeniem po komnacie, po czym zwrócił oczy na Zygmunta. — Muszę to sobie rozważyć. Mimo waszej woli nie na szybką odpowiedź to sprawa.

— Odpowiedź muszę mieć zaraz. Tylko między sobą możemy o tym mówić, a jak się rozstaniemy bez ugody, sprawa musi upaść, bo nie będzie sposobu jej ciągnąć. Kniaź uniósł się z karła. — Do jutra możemy jednak zaczekać. Muszę mieć nieco czasu. Zygmunt również wstał i rzucił z gniewem: — Zwłoki chcesz?! Po co ci zwłoka? Korzyści, jakie osiągasz, są dość widoczne! Radzę ci, rozstrzygaj od razu! Witold spojrzał spod oka na Zygmunta. — Dlaczego tak mnie przynaglasz? Czy jutro nie możemy dokończyć naszej rozmowy? — Jak chcesz — uciął Luksemburczyk z wyraźną już złością. — Ale myślę, że lepiej nie zwlekać z uchwyceniem takiej sposobności! Na dobre to nie wyjdzie! — Mnie czy sprawie? — rzucił z lekkim uśmiechem książę. — Proponuję jednak, abyśmy to odespali. Jutro też będzie dzień... KSIĄŻĘ WITOLD WRÓCIŁ do gospody przed północą i od razu udał się do swej komnaty. Czy spał, czy też rozmyślał o odbytej rozmowie, nie było wiadomo, gdyż odprawił dworzan i pozostał sam. Wkrótce cała gospoda pogrążyła się w ciszy, przerywanej jedynie przez stąpanie rycerzy trzymających straż przed drzwiami dostojników. Jaksa i Mikołaj Małdrzyk obeszli warty rozstawione wokół domu i stajni, po czym wrócili do jadalnej izby, którą obrali sobie na kwaterę. Ułożyli się na spoczynek, rozścielając płaszcze na ławach. Twardość takiego posłania nie pozwalała na głęboki sen, co było pożądane ze względu na pełnioną przez nich służbę. Rudy często się budził i uważnie nasłuchiwał. Panowała jednak zupełna cisza. Chwilami tylko zza ściany, przy której leżał, dochodziły miarowe stąpania strażnika. Twarda ława pomagała co prawda w czuwaniu, ale też stawała się coraz bardziej dokuczliwa. Toteż po pewnym czasie Jaksa uniósł się i ziewnąwszy przeciągnął ramiona. Potem wstał i narzucił na siebie opończę. Śpiący obok Małdrzyk uniósł głowę. — Co ci? — mruknął.

— Nic, śpij. Sprawdzę straże i nieco rozprostuję kości. Chyba niedługo zacznie świtać. Wziął ze stołu latarnię i wyszedł z izby. Nie uszedł jednak i kilku kroków, kiedy zatrzymał go okrzyk: — Stój! Mów hasło! — Kraków i Wilno! — Czego tu chcesz? — Sprawdzić, czy czuwasz bracie! — Rudy podszedł bliżej i uniósł nieco latarnię, oświetlając sobie twarz. — Jak reszta? — Czuwamy wszyscy pilnie. To niedobre miasto. — Skąd to wiesz? — Rudego zdziwiła ta uwaga woja. — Bom już odbył niejedną wyprawę. Jak zwierz w lesie, tak i człowiek może taką zdolność zdobyć, że czuje niebezpieczeństwo. — A czujesz je? — Dziwne mi będzie, jeśli ta noc minie spokojnie. — Jak się zwiesz? — Domarat z Zawichostu. Z przybocznego orszaku króla. — Coś mi się widzi, że rankiem pośmieję się z ciebie! — Wolałbym, aby tak było. — Pójdę teraz ku stajniom zobaczyć, czy pachołkowie należycie pilnują koni. Zaraz będę tędy wracał. Jaksa ruszył przez podwórzec. I tu wkrótce został okrzyknięty, co upewniło go, że straże przy stajni pełnią służbę równie sumiennie. Odniósł jednak wrażenie, że wszyscy odczuwają niepokój, z którym zdradził się przed nim mazowiecki rycerz. — Spać się wam nie chce, że gadaniem zabijacie czas? — rzucił żartobliwie, podchodząc do grupy stojących przed stajnią pachołków. — Im mniej się śpi wśród obcych, tym zdrowiej człek się rankiem czuje! — Odpowiedział równie żartobliwie jeden z nich. — Przecież straże czuwają. Możecie spokojnie wytchnąć. — Pospaliśmy nieco z wieczora, ale obudziwszy się o północy nijak zasnąć nie mogliśmy — odezwał się drugi. — Chętnie dosiedlibyśmy już koni. — Przyjdzie czas, to ruszymy. — Rudy urwał i zastanawiał się przez chwilę. Niepokój udzielił się i jemu. A to skłoniło go do podjęcia

nieoczekiwanej decyzji. — Skoro nie śpicie — polecił z nagła — zapalcie latarnie i zarzućcie koniom siodła. Popręgów na razie nic dociągać. Wrota pozostawić otwarte. Szybkość, z jaką poderwali się wszyscy, by spełnić polecenie, dowodziła, jak bardzo było ono po ich myśli. — Do świtu już chyba niedaleko — zwrócił się Rudy do jednego wartowników, który stał w pobliżu. — Koniom nie zaszkodzi, jak postoją pod siodłami. — Jeszcze sporo — odezwał się drugi, podchodząc bliżej. — Ale dobrze, panie, uczyniliście, dając ten rozkaz. Jak się człek sam strzeże, to i Bóg ma go w opiece. Stali we trzech, jakiś czas jeszcze dzieląc się uwagami. Aż w pewnej chwili jeden z nich, rozejrzawszy się dookoła, rzucił kpiąco do towarzysza: — Mówisz, że do świtu daleko, a już i brzask widać. — Gdzie go widzisz? — zdziwił się Rudy. — Zanim brzask rozświetli niebo, noc z czarnej staje się szara i widać nieco lepiej. A teraz przecież zupełnie ciemno. — Popatrzcie tedy sami, panie... — Wartownik wskazał ręką kierunek. Istotnie Rudy ujrzał nikłą różową światłość, rozpraszającą w odległej przestrzeni ciemności nocy. Na jej tle coraz wyraźniej zaczęła rysować się łamana linia, dachów i zwalista wieża jakiegoś kościoła, górująca ponad tą częścią miasta. Światłość rozlewała się szybko, nasiąkając coraz bardziej czerwienią. Coraz czarniejsze stawały się przed nią kontury dachów. — Patrzcie! — wykrzyknął jeden z pachołków, który właśnie wyszedł ze stajni — I tam się świeci! A tam takoż. To nie brzask, to pożary, panie! Rudy z przerażeniem stwierdził, że stajenny ma słuszność — pożary wybuchłe jednocześnie w kilku punktach miasta zdawały się kręgiem obejmować oberżę. — Budzić ludzi! — krzyknął. — Dociągać popręgi i wyprowadzać konie! Kto wie, gdzie druga oberża, niech zaraz gna i budzi tamtych! Dawać książęcego wierzchowca! Wozów poniechać i trzymać się kupy, bo nas upieką! Pachołków nie trzeba było poganiać. Rudy biegnąc do oberży, spostrzegł, że wyprowadzono już pierwsze wierzchowce.

Krzykiem poderwał śpiących. Pokazało się przy tym, jak szybko i bez zbytniego popłochu ogarnęli się wszyscy. Byli to głównie ludzie wojennego rzemiosła i takie nagłe przebudzenia nie były im obce. Kiedy wielki kniaź wypadł na podwórze, osiodłane konie czekały już przed drzwiami. Skoczono zaraz na siodła, kierując się ku rozwartej bramie, ale Rudy przysunął się do księcia, wstrzymując jego wierzchowca. — Jeszcze chwila, wasza wysokość! — krzyknął. — Niech dadzą ze stajni derki, a z wozów płótna! Może trzeba będzie zarzucić je koniom na łby! A potem ruszajcie za mną, będę wskazywał drogę! Ściągnięto cugle, uznając przezorność tej rady. Opóźniło to nieco wyjazd, ale derki znalazły się migiem i oddział prowadzony przez Jaksę wkrótce wypadł w ulicę. Nie była ona jednak już tak mroczna jak jeszcze przed chwilą. Pożar rozprzestrzeniał się z szaloną szybkością. Blask ognia stawał się coraz bliższy, coraz głośniejszy jego huk i trzaski, wtórujące dzikiemu krzykowi ludzi zbudzonych raptem ze snu. Ponad ten krzyk grozy i rozpaczy poczęły wybijać się jednostajne, złowieszcze uderzenia dzwonów. Oddział gnał ulicą, roztrącając i tratując ludzi, którzy na pół przytomni i przerażeni wybiegali z domów. Robiło się coraz jaśniej, coraz bliżej była ściana huczącego ognia, który niby żywa bestia o tysiącu furkocących jęzorów najpierw lizał domy, by potem objąć je w uścisk czerwonych skrzydeł i pożreć bezlitośnie. Jaksa pędził pierwszy, teraz dopiero oceniając mądrą przezorność księdza Andrzeja, który nakazał mu objazd okolicy. Wkrótce dopadł ulicy prowadzącej ku wałom, ale okazało się, ogień był szybszy niż nogi koni. Przed nimi było już tylko piekło buchające żarem i płomieniami, z którego strzelały raz po raz snopy iskier, wylatywały kawałki palącego się drzewa, rozbłyskiwały nagłe wybuchy oślepiającego blasku i biły kłęby dymu rozwijającego się w ogromną czarną chmurę. Rozgrzane powietrze biło falą piekącego żaru, a co najstraszniejsze, z tego piekła dochodził opętańczy ludzki wrzask. Rudy zakręcił koniem i skoczył w następną ulicę. Ta dopiero zaczynała się palić i nie wypełniały jej jeszcze płomienie. Zarzucił koniowi derkę na łeb, a sobie na głowę skraj opończy. Oszalałe ze strachu zwierzę gnało ze

skulonymi po sobie uszami i wyciągniętą szyją, nieomal sięgając brzuchem ziemi. Ogień trzaskał i strzelał nad głowami jeźdźców. Palące się wiechcie słomy i drzewne szczapy śmigały w powietrzu, sypiąc iskrami. Żar był coraz silniejszy, tamował oddech, kłując płuca tysiącami rozpalonych igieł. Gnali jednak przed siebie zwartą gromadą, grzmiąc kopytami koni wśród huku i trzasków pożogi. Raptem ulica się skończyła i wypadli na drogę wiodącą wzdłuż wałów. Tu powietrze nie było już tak rozgrzane. Wkrótce ujrzeli przed sobą bramę, którą poprzedniego dnia wjeżdżali do miasta. Była jednak zawarta, a przed nią, na półkolistym placu, stała zbita gromada obszarpanych zbójów zbrojnych w maczugi, glewie, oszczepy i zwykłe cepy. Rudy od razu zrozumiał, czego tu chcieli. A więc pożar nie był przypadkowy. Świadczyło o tym nie tylko to, że wybuchł w kilku miejscach naraz, ale i ta zawarta brama oraz tłum oczekujących przy niej zabijaków. Jaksa obrócił się w siodle i ujrzał obok siebie Małdrzyka. — Brać kniazia w środek i w nich! — krzyknął, wyrywając miecz z pochwy i skacząc do przodu. Za plecami usłyszał wrzask towarzyszy: — W nich! Nie zmniejszając pędu, wszyscy runęli naprzód. W następnej chwili rudy ujrzał w blasku pożaru dzikie twarze, rozwarte krzykiem usta i uniesione do ciosu ramiona. Trwało to tylko mgnienie oka, bo zaraz potem zdarł konia i razami miecza wyrąbywał sobie drogę w głąb dziko wrzeszczącej zgrai. Uderzenie rycerzy było tak gwałtowne i zawzięte w zajadłej wściekłości, że od razu rozbiło zbrojny tłum, który rozleciał się na drobne części niby gliniany dzban pod uderzeniem młota. Tych, co nie padli od razu pod razami mieczy, dobijano, ścigając konno. Tylko nielicznym udało się umknąć w cień zalegający podnóża wałów. Kilku pachołków zeskoczyło z koni, dopadło bramy i odrzuciwszy założone na nią belki rozwarło wierzeje. Wkrótce oddział wydostał się pomiędzy domy podzamcza, odgrodzonego ziemnym nasypem od szalejącego po drugiej strome pożaru. Tu przyhamowano konie, a po chwili na znak księcia zatrzymano się.

— Gdzie ludzie z drugiej oberży? — rzucił Witold. — Nie wiecie, co z nimi? — Są z nami, wasza miłość! — odezwał się ktoś z tłumu. — Dołączyli zaraz na początku! — Chwalić Pana Boga! W drogę zatem, bo czekać nie ma na co! Dość już nas tu ugoszczono! — Wozy z całym dobrem zostały — mruknął ktoś w ciemności. — Tobie wozy milsze niż własny żywot! — odpowiedział inny głos, a najbliżsi wybuchnęli śmiechem. Zostawili za sobą objęte pożarem miasto, ruszając drogą wiodącą ku północy. Zaczęło już świtać i pierwsza szarość dnia wydobywała z mroków drzewa i domy przedmieścia. Kniaź jechał samotnie na czele oddziału i z ponurą twarzą spoglądał na jasny pas rozciągniętej przed nim drogi. WCZESNYM RANKIEM, PEŁNYM słońca i świeżej zieleni, jako że rozpoczął się właśnie maj, oddział wielkiego kniazia dotarł do Białej. Tu na obszernym placu targowym ze studnią pośrodku książę wstrzymał konia, nakazując postój. Należało obejrzeć obrażenia zwierząt, napoić je przed dalszą drogą oraz sprawdzić, czy wszystkim udało się wyjść szczęśliwie z pożogi. Po wysłaniu straży na oba krańce wsi skupiono się przy studni. Okazało się, że były straty w ludziach. Brakowało jednego z rycerzy przybocznej straży i dwóch pachołków. Wierzchowce nie ucierpiały zbytnio od ognia, a to dzięki okryciu ich derkami za poradą Jaksy. Poważniejsze były szkody materialne, bo w oberży pozostały cenne szuby i bogata odzież dostojników. Porzucono również wozy pełne różnego dobra. Tym jednak Witold nie zdawał się zbytnio martwić. Wrażenie grozy już minęło i kniaziowi wróciła równowaga ducha, a z nią i dobry humor. Toteż rozejrzawszy się wokoło i dostrzegłszy Jaksę, który właśnie docisnął się z koniem do studziennego koryta, skinął na niego. Rudy porzucił wierzchowca i skoczył do kniazia. — Przestajesz mi się podobać — rzucił ten niby gniewnie, ale słowom przeczył wesoły błysk oczu. — Czemu to, wasza książęca wysokość? — Bo po raz wtóry muszę ci okazywać wdzięczność, a my, władcy, niezbyt to lubimy! Twoja to przecież głównie zasługa, żeśmy uszli cało z tej

przygody! Nie znając drogi i bez okrycia koni, upieklibyśmy się przy tym ognisku, co go na naszą cześć rozpalono! — Miałem przykazane strzec waszą miłość... — To dlatego wierzchowce były osiodłane i gotowe do drogi, kiedyśmy wypadli na podwórze? Tak, jakbyś wiedział, że będzie pożar? — Witold zmrużył powieki i popatrzył przenikliwie na Jaksę. — Istotnie, na krótko przedtem wydałem rozkaz, aby kulbaczono wierzchowce. — Dlaczego dałeś taki rozkaz? Rudy wzruszył ramionami i uśmiechnął się. — Sam nie wiem, wasza miłość. Ale myślę, że główna to zasługa jednego z rycerzy waszego orszaku. Wyszedłszy sprawdzić warty, czułem jakowyś niepokój, alem go w sobie zdusił. Ów rycerz pełnił właśnie straż i on mnie ostrzegł. Wówczas już bez wahania rozkazałem, aby zarzucono koniom siodła i założono uździenice. Dlatego potem dociągnięcie popręgów nie trwało nawet pacierza. — Który to jest, co tak umie wietrzyć zło? — Domarat z Zawichostu. Rzekł mi, że wyczuwa niebezpieczeństwo nie gorzej od zwierza w lesie. No i okazał się dobrym wróżem. — Przywołać mi go! — rozkazał książę. Paru rycerzy stojących w pobliżu i przysłuchujących się rozmowie okrzyknęło poszukiwanego i po chwili wysoki, chudy woj o długich płowych wąsach stanął przed kniaziem. Ten zmierzył go wpierw uważnym spojrzeniem. Domarat nie umknął oczami przed książęcym wzrokiem. Milczał jednak w oczekiwaniu na słowa władcy. Po chwili Witold rzucił nieco kpiącym uśmiechem na twarzy: — Słyszałem, żeś celny wróż. Prawda to? — Myślę, że lepszy ja wojak niż wróż, miłościwy panie... — Aleś pożar przewąchał! Zatem skoro tak dobrze umiesz wróżyć, powiedz, co cię teraz czeka? Woj uśmiechnął się chytrze pod wąsem. — Dziesięć grzywien nagrody, wasza miłość — rzucił śmiało. Otoczenie Witolda wybuchnęło śmiechem. Roześmiał się i kniaź. — Praw byłeś, mówiąc, żeś lepszy wojak niż wróż! Bo wróżyć nie umiesz! Nie dziesięć, a sto grzywien dostaniesz ode mnie!

Rycerz, z wrażenia nie mogąc wydobyć głosu, pochylił się w milczeniu do książęcych kolan. Witold obrócił się do stojącego za nim pisarza. — Cebulka, zapisz i każ mu w Sączu te pieniądze wypłacić! A temu tu — wskazał na Jaksę — jako że nie lubię nikomu być wdzięczny, darowuję Niemierzę. Wygotujesz akt po przybyciu do Wilna. Bez pana teraz te włości, niech je bierze. Wprawdzie dwór moi ludzie spalili, ale dość tam będzie miał rąk, aby postawić nowy. — Ze trzydzieści dymów, a i rabów nie mniej. To znaczna majętność... — odezwał się objaśniająco marszałek Rumbold, patrząc z uśmiechem na Jaksę. Ten zamiast podziękowania wyrzucił w górę ręce i krzyknął: — Niech żyje wielki kniaź! — Niech żyje! — podchwycili okrzyk rycerze, po czym zaczęli cisnąć się do obdarowanego, poklepując go po plecach. Przysunął się doń i Domarat. — Dzięki, żeś wspomniał o mnie, bracie — szepnął mu do ucha. — Będę pamiętał, że przez ciebie otrzymałem taki pieniądz! W tej chwili zadudniła ziemia pod kopytami pędzącego konia. Gnał jeden z pachołków wysłanych na skraj wsi celem stróżowania gościńca. — Zbrojny oddział! — krzyknął, zdzierając konia. — Idą od Kieżmarku! Będzie ze dwadzieścia chłopa! — W siodła! — zawołał Małdrzyk do swoich rycerzy. — Ustawić się na poboczu i przepuścić, aż nie dam znaku! — Wskazał na parkan biegnący wzdłuż pobliskich chałup i sam skoczył na konia. Potem obrócił się do księcia: — Raczcie do tyłu, panie! — Ostanę tu! — Witold był już na koniu, który tańczył pod nim podniecony krzykami, i zajął miejsce wśród dostojników na prawym skrzydle oddziału. Wkrótce dosłyszeli narastający tętent, a po chwili wypadła spomiędzy chałup gromada konnych otoczona obłokiem kurzu. Na widok książęcego oddziału osadzili wierzchowce i, zatoczywszy łuk, podjechali ku niemu. Na czele jeźdźców rycerze polscy dostrzegli króla Zygmunta. Witold spojrzał ze zdziwieniem po swoim otoczeniu. — A ten czego jeszcze od nas chce? — mruknął, chowając do pochwy obnażony miecz.

Odpowiedź na to pytanie otrzymał prawie natychmiast. Król przysunął się z koniem do Witoldowego wierzchowca i przechyliwszy się w siodle, ujął księcia za ramiona. — Rad jestem, że widzę cię zdrowym! — wykrzyknął rozpromieniony. — Wielce frasowałem się o ciebie, ujrzawszy ten pożar! Czemuś nie pośpieszył do gródka?! Bliżej było i bezpieczniej, bo od tamtej strony ogień nie groził! — Drogi nie znałem prócz tej, jaką przybyliśmy! Ale dzięki pomocy boskiej wydostaliśmy się z ognistej pułapki. Witold nie spuszczał wzroku z twarzy Zygmunta. — Pułapki? — w głosie króla zabrzmiało zdumienie. — Dlaczego zwiesz pułapką nieszczęście, które spotkało miasto? — Ogień szedł nie tylko z jednego kierunku. Byliśmy otoczeni pożarami. A i dostęp do bramy zagrodził nam jakiś zbrojny oddział. Siłą musieliśmy wyrąbywać sobie drogę. — Nie może to być! — wykrzyknął Zygmunt. — Uwierzyć mi trudno! — Możesz wierzyć, skoro ci mówię. Król i książę zmierzyli się oczami. — Zapewne zebrała się jakaś banda, by przy sposobności pożaru dokonać grabieży! — oświadczył z przekonaniem Zygmunt. —To zwykła rzecz w takich wypadkach. —Ja też tak myślę — Witold uśmiechnął się z lekka. — Tym bardziej dziękuję Bogu, żeś cało wyszedł z tej przygody! — Wzrusza mnie twoja troskliwość — z wyraźną już kpiną odpowiedział książę. Zygmunt zdawał się jednak nie dostrzegać tonu słów. Znów przysunął się do księcia i rzucił półgłosem: — Odjedźmy trochę, chcę ci coś rzec. Witold trącił ostrogami swego wierzchowca i obaj władcy odsunęli się na bok. Zygmunt zerknął, czy odległość była dostateczna, by mówić swobodnie, i rzucił z ożywieniem: — Czuję, że nie bardzo dowierzasz moim słowom. Czyżbyś podejrzewał, żem nastawał na twoje życie?! Że pożar wybuchł za moją wiedzą, a może i wolą?! Jeśli tak jest, wyrządzasz mi wielką krzywdę. — Szczere to słowa, mości królu, toteż równie szczerze ci odpowiem. Nie myślę, abyś dawał swą zgodę na taką gościnę w swoim królestwie, bezpieczeństwo glejtem uprzednio mi zapewniając. Ale ty z brodaczami się kumasz i na ich poczynania oczy przymykasz. Ten pożar został rozniecony

może i bez twojej wiedzy, ale przecież wybuchł! Gościsz ich wciąż u siebie. Oni ci piasek w oczy sypią, a za plecami robią, co chcą, honor twój królewski za nic mając! — Nie, nie, bracie! I w tym się mylisz! — zaprzeczył żywo, może nawet zbyt żywo, Zygmunt. — Niczyje ręce tego pożaru nie wznieciły! Wiesz dobrze, jak często ogień wsie i miasta niszczy, a że to nieszczęście dotknęło Kieżmark, właśnie kiedyś w nim był, o niczym nie świadczy! Związku się nie doszukuj, bo go nie było. — Nie spierajmy się o to! Tak czy inaczej się stało, życie z tej przygody uratowałem! Może nie wszystkim to w smak, ale mnie na pewno! — Witold roześmiał się beztrosko. — Jest jeszcze jedno, co chcę ci złożyć na sercu. Dużo wczoraj rozmawialiśmy o różnych sprawach, zwłaszcza na osobności. Czy możesz mi przyrzec, że nie powtórzysz tego nikomu? Zygmunt przechylił się w siodle i uważnie wpatrywał się w twarz kniazia. Ten milczał przez chwilę, zanim powiedział: — Mogę ci przyrzec, że nikt niepowołany o tym nie usłyszy... Król prychnął gniewnie. — Zatem to odmowa! Bo nie sądzisz chyba, że nie rozumiem, coś chciał rzec! Zastanów się jednak, czy mądrze czynisz! Po co mówić o tym, co się jeszcze może spełnić? Jeśli nie teraz, to za rok, dwa, trzy?! W ten sposób ostrzeżesz uszy jak najmniej ku temu powołane i pogłębisz ku sobie nieufność, która, jak dobrze wiesz, tkwi stale na dnie Władysławowego serca! Witold uśmiechnął się lekko. — W ten sposób nie pogłębię nieufności, ale ją usunę! — Dobrze sobie to rozważ, bo to wcale nie takie pewne! Tylko o wierności do Jagiełły i o przysięgach mi nie mów, bo zgodę byłeś już gotów dać! — Tak sądzisz? — Witold obojętnie wzruszył ramionami. — Zbytnioś zatem zawierzył pozorom. — A jeśli nawet, to nie ma znaczenia! Ważne będzie, co ja powiem, gdyby zaczęło się o tym gadanie. A powiem, żeś zgodę już wyraził, tylko ten nieszczęsny pożar przekreślił zawarte między nami porozumienie, wywołując twoją nieufność! Witold ściągnął brwi, ale opanował wybuch gniewu.

— Co będziesz mówił, to mi obojętne — odezwał się z wolna i spokojnie. — Nie po kłamliwe obietnice tu przybyłem, a szukać z tobą zgody i spokoju. Skoro zaś zrozumienia nie znalazłem, to cię na pożegnanie ostrzegę. Gadać możesz, co chcesz, ale jeśli przeciw nam ruszysz, to rozprawimy się najpierw z Zakonem, a potem z tobą! Teraz już spieszno mi w drogę, zostań zatem z Bogiem! Kniaź skinął dłonią ku swoim ludziom, a król Zygmunt już bez słowa poderwał wierzchowca i ze ściągniętymi gniewem brwiami pognał ku oczekującemu nań orszakowi. PO WYJEŹDZIE RUDEGO Czarnemu nie pozostawało nic innego, jak oczekiwać cierpliwie na pojawienie się Kostura. Cierpliwość ta nie została jednak wystawiona na zbyt ciężką próbę, bo już następnego dnia wieczorem żebrak zjawił się w jego izbie. — Masz co nowego? — rzucił zamiast powitania Bert. — Wiesz, gdzie się ukryli? — Nie, panie. — Nie próbowałeś dowiedzieć się, tak jakżem to radził? Kostur podrapał się po skudłaczonej głowie. — Próbowałem. Ale coś mi się widzi, że nie była to dobra rada... — O czym ty gadasz?! — Wziąłem do siebie pacholika podług waszego życzenia. Sprytny był chłopak, ale co z tego? Przyszedł ten wysoki, żylasty. Dał polecenie i już go nie było, alem zdążył wskazać go chłopcu, który ruszył w ślad za nim. Ruszył i już nie powrócił. — Kiedy to było? — Wczorajszego popołudnia. Nie wiedziałem, że tacy są okrutni. Teraz sam widzę, co to za zbóje, Ale co z tego? Życia chłopcu przez to nie powrócę. — Może jeszcze się zjawi? Kostur machnął ręką. — Jak dotąd go nie ma, to już i nie będzie. — Ważne jest, czy wzięli go na spytki. A jeśli tak, to co mógł im wyznać? Chodzi mi teraz o twoją skórę. — Uprzedziłem go, co ma mówić, jeśliby go pojmali. — Co mianowicie?

— Że posłał go nieznajomy z ulicy. Dałem mu opis waszej wielmożności. — Kostur uśmiechnął się. Czarny skinął głową, uśmiechając się również. — Dobrześ to obmyślił! Są tak zaślepieni złością na mnie, że usłyszawszy taki opis, już nic innego nie powinni podejrzewać! — Nie przewidziałem jednak, że nie mogąc dostać was, złość przeleją na chłopaka. — Nic już na to nie poradzimy. Istotnie, okrutni to ludzie! Nożem kogoś pchnąć to dla nich tyle, co innemu splunąć! Ale przyjdzie i na nich kara, bo gorsze jeszcze rzeczy mają na sumieniu niż to zabójstwo! Pora teraz, abyś rzekł, czego od ciebie chciał Lasota. — Polecił mi żebrać po oberżach i wypatrzeć, w której mieszkacie. — Mnie macie szukać? — Czarny uniósł do góry brwi, po czym roześmiał się. — A to dopiero! Zatem szukamy się nawzajem, tyle tylko, że oni prędzej swego dojdą, bo wskażesz, gdzie mogą mnie znaleźć. — Przykazujecie wyjawić? — zdziwił się żebrak. — Tak! Powiesz, żeś miał szczęście i trafiłeś na mnie już w drugiej oberży. Będzie z tego i ta korzyść, że nabiorą większego zaufania do ciebie. — Chyba wiecie, po co im potrzebna ta wiadomość? — Kostur był wyraźnie poruszony. — Pewnie, że wiem! Ale chcę zobaczyć, jak tym razem zabiorą się do mnie! Nie mogąc do nich dotrzeć, muszę ich zwabić ku sobie. — Wielce to niebezpieczna gra, panie. — Nie nowina to dla mnie, stary! Gdzie masz przekazać wiadomość? — Zgłosi się do mnie wysłannik, który poda hasło: „Peter chce wiedzieć” . Czarny wyciągnął sakiewkę i wyjął parę monet. — Masz tu za fatygę! A na przyszłość nie zwlekaj do następnego dnia, ale przychodź zaraz. Wieści muszę mieć bez zwłoki! Po wyjściu żebraka upadł na posłanie i założywszy ręce pod głowę, zapatrzył się w belkowanie sufitu. TERAZ NALEŻAŁO ZACHOWAĆ najwyższą czujność. Wszystko stawało się ważne, najbłahsze zdarzenie mogło być sygnałem lub ostrzeżeniem. Czy na przykład zerkanie czarniutkiej, zgrabnej służebnej, coraz bardziej porozumiewawcze i natarczywe, było oznaką osobistego

zainteresowania, czy też wykonywaniem poleconego zadania? Przynosiła mu co wieczór do izby dzban miodu, który chętnie popijał po wieczerzy. Pierwej robiła to bez słowa, teraz zaś z cichym chichotem i zaczepnymi półsłówkami. Czy tylko dlatego, że już się z nim oswoiła? Albo czy stajenny pachołek, którego przyłapał pod swoimi drzwiami, zatrzymał się tam przypadkiem, czy może usiłował zbadać, jak są zamknięte? A to drobne zdarzenie z ubiegłego wieczoru, kiedy to zagadnęło go na sali dwóch nieco podpitych mieszczan? Był to tylko zwykły przypadek czy umyślne szukanie znajomości? Te podejrzenia zaczęły nurtować Czarnego szczególnie po rozmowie z Kosturem, gdyż zdawał sobie sprawę, że każdy dzień wzmaga niebezpieczeństwo. Coraz bardziej też zaczął odczuwać obawę, czy zdoła dostrzec jego nadejście. A jednak dostrzegł. Było to spojrzenie dwojga ciemnych oczu w suchej, pociągłej twarzy o orlim nosie i wąskich, zaciętych wargach. Człowiek ten siedział dwa stoły dalej i, unosząc kufel do ust, patrzył na niego badawczo. Było to czujne spojrzenie łowcy, który dopadł swojej zwierzyny. Czarny znał takie spojrzenia i poczuł dreszcz podniecenia. Wiedział już z całą pewnością, że ma przed sobą oczekiwanego przybysza — zawodowego zabójcę. Przez chwilę tylko mierzył się z nim wzrokiem, potem obojętnie przeniósł spojrzenie na salę, jakby owo spotkanie nie miało żadnego znaczenia. Zdarzyło się to w czasie kolacji. W chwilę potem Czarny wstał i ruszył na piętro do swojej izby. Rudy jeszcze nie wrócił, więc drugie posłanie było puste. Zapiął kaftan i czekał z rozebraniem się, dopóki nie zjawi się służebna z wieczornym dzbankiem miodu. Jakoż przyszła po krótkiej chwili. Postawiła dzbanek na stole i obróciła się. — Dobrej nocy, wielmożny panie — rzuciła z uśmiechem, niby niechcący ocierając się spódnicą o Czarnego. — Poczekaj, Mirka — zatrzymał ją. —Tak stąd uciekasz, jak z lwiej jaskini. Nie pożrę cię. — Doprawdy nie? — Zatrzymała się, rzucając spojrzenie spod rzęs. — Nie, chociaż kąsek z ciebie nie najgorszy. — Głodniście? — roześmiała się. — Nie dlatego jednak cię zatrzymałem. — A dlaczego?

— Bo chciałem spytać, czyś spostrzegła na sali mężczyznę ubranego w zielony kaftan. Siedział niedaleko ode mnie. Pociągła ciemna twarz, chłop mego wzrostu. Dziewczyna przez chwilę zawahała się, po czym rzuciła z ożywieniem: — Wiem, o kim mówicie! Przyjechał dziś w południe! Nie wiem, kto to jest, ale musi być zamożny, bo mistrz wyrzucił jakiegoś kupczyka na nocleg do stajni, a jemu dał izbę! — Zatem to nie przygodny gość, ale mieszkaniec oberży? Nie dowiedziałabyś się, kto on? Obrzuciła go zalotnym spojrzeniem. — Dla was mogę to uczynić! — Zatem zrób to, a postaram się odwdzięczyć. — Spróbuję! — Kiwnęła mu dłonią i znikła za drzwiami. Na następny dzień, wychodząc z oberży, Czarny odszukał mistrza Floriana i wkrótce dowiedział się nieco więcej o tajemniczym przybyszu. Okazało się, że inne były przyczyny, dla których opróżniono dla niego izbę w sposób tak drastyczny. Otóż sam pan kasztelan zamkowy, Krystyn z Koziegłów, przysłał pachołka z poleceniem, by dano izbę miłemu jego sercu Lubomirowi z Wrocławia, który przybył tu z polecenia cechu płatnerzy, by ubiegać się o dostawę oszczepów i pawęży dla piechoty miłościwego pana. Na takie polecenie mistrzowi Florianowi nie pozostało nic innego, jak opróżnić izbę i gościny udzielić. Mimo nawału zajęć związanych z tak licznym zjazdem kasztelan przyjął Czarnego od razu, wiedząc z racji swego wysokiego urzędu, z kim przychodzi mu mówić. — Czy znacie, wasza wielmożność, Lubomira z Wrocławia? — Bert przystąpił do rzeczy bez długich wstępów. Krystyn ściągnął siwe brwi. — Lubomira? — powtórzył z wolna. — Z Wrocławia? Kto to taki? — Podobno przybył tu z polecenia wrocławskich płatnerzy ubiegać się o wojenne dostawy. — Nic o takim nie słyszałem, a cóż dopiero mówić, abym go znał! Dlaczego o niego pytacie? — Przybył do oberży, gdzie mieszkam, podobno za waszym poleceniem.

— A niechże go czort! — obruszył się kasztelan. — Zaraz przykażę przyprowadzić go tutaj i sprawę wyjaśnię! — Wstrzymajcie się, wasza miłość. Wystarczy tego, com się od was dowiedział. Resztę pozostawcie już mnie. — Jeśli chcecie, to niech tak będzie. Ale ja wsadziłbym pana brata do baszty, by wyśpiewał, skąd to tak dobrze go znam, że troszczę się dlań o kwaterę! Po wyjściu od kasztelana Czarny minął podwórzec zamkowy i przez furtę w Kowalskiej baszcie wydostał się na kamienne schody, wiodące aż nad sam brzeg Dunajca. Tam siadłszy na kamieniu przez dłuższy czas obserwował skrzący się w słońcu nurt, zamyślony głęboko. Wieczerzę zjadł o zwykłej porze i na swoim zwykłym miejscu, pozornie nie zwracając na nic uwagi. Mimo to zauważył od razu zielony kubrak przybysza, który tym razem siedział w mrocznym krańcu jadalnej izby. Przesunął po nim spojrzeniem, ani na chwilę nie zatrzymując wzroku, po czym więcej już w tamtym kierunku nie spojrzał. Gra się zaczęła i uderzenie musiało nastąpić wkrótce, gdyż przeciąganie akcji stwarzało dla tamtego niebezpieczeństwo spłoszenia ofiary. Po posiłku Czarny jak zwykle udał się do siebie, jak zwykle też rozległo się ciche pukanie i do izby wsunęła się Mirka. Postawiła miód na zwykłym miejscu i uśmiechnęła się do niego. — Pijcie miód, niech wam idzie na zdrowie. — Dziękuję! A jak tam z tym zielonym kaftanem! Dowiedziałaś się czegoś? — Dowiedziałam się, ale nic ciekawego. To podobno jakiś krewny naszego gospodarza, dlatego dostał izbę. Spokojny człek, z takich, co to nie lubią nikomu w drogę wchodzić. — Tak słyszałaś? — spytał obojętnie Czarny, zastanawiając się jednocześnie, czy dziewczyna naiwnie powtarza podaną jej wersję, czy też... Dorzucił więc po chwili: — Skąd to wiesz? — Bo nie pierwszy raz już się tu zatrzymuje. Przypomniałam to sobie dopiero po naszej rozmowie. Czarny uśmiechnął się przyjacielsko. — Dziękuję zatem, żeś nie zapomniała o mojej prośbie. Nie mów nikomu, o czym żeśmy tu gadali, a tu masz, kup sobie koraliki!

Mirka dygnęła wdzięcznie, przyjmując datek. — I ja wam dziękuję, panie! — Lekki rumieniec zabarwił jej policzki, kiedy dorzuciła szybko: — A jak będziecie chcieli więcej miodu, to wam jeszcze przyniosę! Gospodarz rozpoczął dzisiaj świeżą beczkę, ponoć trunek ma być lepszy, niźli był! — Zaraz go spróbuję, a tego, co jest, starczy. Dziewczyna frunęła do drzwi. — No, to pijcie na zdrowie! Dobranoc, miłościwy panie! Odprowadził ją wzrokiem, po czym przez chwilę stał bez ruchu, w zamyśleniu spoglądając na stół. Wreszcie zbliżył się ku niemu i sięgnąwszy po dzban upił łyk miodu, smakując go na języku. Istotnie, trunek był doskonały, o nieco cierpkim smaku... Latarnia paliła się na stole, rzucając wokół chybotliwe światło, obok niej stał pusty dzban po miodzie, a na posłaniu, z rozrzuconymi szeroko ramionami, leżał Czarny pogrążony w głębokim śnie. W pewnej chwili rozległo się lekkie pukanie, potem drzwi uchyliły się z wolna i najpierw ukazała się głowa Mirki, a wreszcie i ona sama przestąpiła próg. Zatrzymała się na chwilę, wpatrując się w śpiącego, a potem cicho i ostrożnie ruszyła ku niemu. Kiedy znalazła się przy łóżku, nachyliła się nad Czarnym i trącając go w ramię, rzuciła półgłosem: — Panie... wielmożny panie... Tego jednak było za mało, żeby wyrwać Berta ze snu. Dziewczyna spojrzała na pusty dzban i trąciła Czarnego znacznie już mocniej. — Panie, zbudźcie się! — powiedziała głośno. Jednak i to wezwanie nie odniosło skutku. Śpiący obrócił się jedynie na bok z głośnym chrapnięciem. Mirka czas jakiś stała jeszcze nad nim z lekkim półuśmiechem na twarzy, po czym ruszyła ku drzwiom. Te uchyliły się i na czarnym tle korytarza ukazała się twarz mężczyzny okolona narzuconym na głowę kapturem obszernej opończy, którą miał na sobie. — Możesz wchodzić — szepnęła dziewczyna. — Śpi twardo. Miód swoje zrobił. Do izby wsunął się rzekomy przybysz z Wrocławia. W ręku trzymał parę rzemieni. Powiesił je przez oparcie krzesła i, nie śpiesząc się, zrzucił opończę.

— Idź teraz do siebie i nie wytykaj nosa! — polecił rozkazująco. — Będziesz mi tylko zawadzać! Mirka zniknęła w mrokach korytarza. Mężczyzna zamknął za nią drzwi i stąpając bez szmeru, zbliżył się do posłania. Z ironicznym uśmiechem przyglądał się przez chwilę śpiącemu, a potem nachylił się i sięgnął do jego pasa, za którym tkwił nóż... W POBLIŻU MŁYŃSKIEJ BRAMY, przy zaułku biegnącym wzdłuż obronnych murów wzniesionych jeszcze za króla Kazimierza, miał swoje obejście woźnica Marek, właściciel mocnego wozu i silnego konia, z którym wynajmował się miejscowym kupcom nie tylko do rozwożenia towarów po mieście, ale i na dalsze podróże — do Lwowa, Halicza, Włodzimierza, a nawet i na Węgry. Właściciel tego gospodarstwa chytry był wielce, jeśli chodziło o zarobienie nawet i grosza. Toteż chętnie wynajął pusty składzik na zamieszkanie dwóm obcym przybyszom, tym bardziej że zapłacili bez targów żądaną cenę. Wyszykował im posłanie ze słomy, postawił stół i ławę i zatroszczył się o latarnię, by mieli przy czym spożywać wieczorne posiłki, które szykowała im jego baba, toteż obaj przybysze czuli się tutaj dobrze i bezpiecznie. Teraz siedzieli przy stole, na którym stało ledwie napoczęte jadło i latarnia rzucająca na ich twarze nikłe światło, mało co rozpraszając mrok pomieszczenia. Trwające milczenie przerwał w pewnej chwili Peter. — Tym razem musi się udać... — mruknął, wyrażając w ten sposób wątpliwość, nurtującą ich obu przez cały wieczór. — I ja tak myślę — zgodził się brat Lasota. — Obmyśliłeś wszystko nad podziw chytrze. — Ale nic z całej mojej chytrości, jeśli tamci pokpią sprawę! Ten Czarny to przebiegła sztuka! — Niech pochłonie go piekło! — wybuchnął mnich. — Ale czy zbytnio nie uganiamy się za nim, zaniedbując przez to ważniejsze sprawy. Z Zakonem żartów nie ma. Ostatnio mało co mieliśmy im do doniesienia. — Nie zapominam i o sprawach zakonnych. Będą wiedzieli, co chcieli wiedzieć. Pomyślimy też i o innej sprawie... Jeśli się powiedzie, będziemy najbogatszymi ludźmi w całym Zakonie.

— Czy aby nie zmyślasz, Peter? — Brat Lasota upił kolejny łyk piwa i otarł usta wierzchem dłoni. — Cóż to za sprawa, która ma dać to bogactwo? Czemu jasno nie mówisz? — Bo jeszcze nie czas. Wprzódy chcę ściągnąć skórę z tego łotra. Powiem ci, jak będzie trzeba. — Niech będzie i tak — mruknął mnich. Peter wpatrywał się w nikły płomyk latarni, ledwie widoczny za rybim pęcherzem, wreszcie westchnął i sięgnął po piwo. — Wkrótce powinni być. Północ chyba już blisko. Oby się tylko udało! — Uda się, uda — pocieszał go Lasota. — Ta dziewka i ów Lubo to sprytna para. A i ludzi mają przecież do pomocy. W tej chwili usłyszeli skrzyp wozu, głośne „prrr” woźnicy, a potem ciężkie kroki i parę rzuconych półgłosem słów. Zerwali się na nogi i dopadli drzwi, otwierając je na oścież. Smuga światła padła na trzech drabów dźwigających podłużny tobół. Za nimi postępował ich gospodarz z batem w ręku. — Macie go?! — rzucił zadyszanym głosem Peter. — Mamy, wielmożny panie! Co nie mielibyśmy mieć? — rozległ się z ciemności głos woźnicy. — Trzech chłopów dźwigających ciężar weszło do izby i złożyło go na jednym z posłań. — A gdzie Lubo? — Ostał na chwilę przy wozie. Zaraz tu będzie. Lasota rzucił się w stronę posłania i niecierpliwie począł szarpać derkę, spod której ukazały się najpierw skrawki zielonego kubraka, a potem cały Lubo, dokładnie skrępowany rzemieniami i czerwony na twarzy, bo w ustach miał wielki knebel, dla pewności przywiązany jeszcze kawałkiem płótna. Kiedy mnich zerwał płótno i wyciągnął knebel, z ust związanego wydobył się charkot: — Tnijcie rzemienie... ledwie żyję... Peter, stojąc bez ruchu, wpatrywał się w niego rozszerzonymi z przerażenia oczami. Nie mniejsze przerażenie malowało się w spojrzeniach reszty otaczających posłanie drabów. Wreszcie Peter, obracając głowę ku woźnicy, zdołał wydobyć z siebie głos:

— Jak... jak żeś powiedział? Ze ostawiliście go przy wozie. — Toć prawda, panie! Ludzie, dla Boga! — Stary Marek obrócił się ku zbójom. — Przecież widzieliście! Jeszcze przed chwilą pomagał nam ściągnąć ten tobół! — Prawda to, panie! — potwierdzili zgodnie. — Siedział na wozie i po drodze gadał z nami! Co się tu dzieje! — Właśnie! — wrzasnął już Peter. — A teraz mamy go w więzach! To kto był z wami?! Pachołkowie spojrzeli po sobie ze zgrozą w oczach. W milczeniu zaczęli szybko kreślić na piersiach znaki krzyża. Stary Marek spoglądał po nich, po czym rzucił cicho, powtarzając ostatnie słowa Petera: — Kto tedy był z nami? Kto, boży ludzie? Pytam was, kto był w tej opończy i kapturze? — Kto, jak nie Zły? — szepnął któryś. — Nieczysty jechał na wozie! — Zgubieni my wszyscy! Znów zaczęli się żegnać, a potem jakby pchnięci jedną ręką runęli do drzwi, wypadli na dwór i pognali w czerń nocy. Woźnica spoglądał w ślad za nimi, bo drzwi w pośpiechu nie zawarli, wreszcie przeniósł spojrzenie na swoich gości i patrzył na nich chwilę spode łba. — Diabeł przeszedł waszą drogę — mruknął. — Nie moja to była sprawa, więc myślę, że może mnie nie ruszy. Ale tamci woleli uciec. A i ja pomocy wam już nie dam i rad bym, byście szybko stąd poszli! — Pójdziemy, jak przyjdzie czas! — warknął Lasota. — A ty stul gębę i nie kracz, bo zginiesz pierwszy! — Swoje pieniądze dostaniesz, a o nas się nie frasuj! Poradzimy i diabłu! — dorzucił Peter, ale bardziej pojednawczym tonem, by nieco uspokoić rzeczywiście przerażonego gospodarza. — Nie bądźcie tacy dufni! Płacicie, to niech tam, ale na mnie już nie liczcie! Trzydniowe zaklęcia przyjdzie mi czynić, by złe odegnać! — A rób, co chcesz! — rzucił już ze złością Peter, patrząc na zamykające się za gospodarzem drzwi. Jakiś czas panowało milczenie, które przerwał jęk Lubomira obmacującego sobie gardło. To jęknięcie jakby otrzeźwiło obu kamratów. — Ty głupcze! — wrzasnął na niego Peter. — Pokpiłeś tak dobrze obmyśloną robotę! Gadaj, jak to się stało, że ciebie, a nie jego tu przynieśli!

— Udał uśpionego... — jęknął opryszek. — Mirka mnie zwiodła mówiąc, że wypił miód z ziołami i śpi mocno... Walnął mnie z nagła w łeb i zamroczonego związał. Potem nóż przystawił do gardła, tom musiał mu rzec, jak i dokąd miałem go zabrać... — I coś rzekł, ty psie?! — Lasota poderwał się na nogi i przypadł do Lubomira, chwytając go za kaftan. — Powiedziałeś mu, jak do nas dotrzeć? — Przecież nie wiedziałem, gdzie was szukać... Jeno woźnica znał drogę. — Twoje szczęście, bo byś wygadał mu i to, a wówczas ja bym ci przystawił nożyk do grdyki! — A potem? — wtrącił Peter. — Co zrobił? — Zaniósł mnie do wozu! — mruknął ze złością opryszek. — Tamci nie poznali, żeś to nie ty? — Wdział moją opończę i nasunął kaptur na łeb. Noc ciemna, to skąd mogli poznać? — Zabieraj się stąd! — krzyknął Peter pod wpływem nowej fali wściekłości. — Dość żeś biedy narobił! Bachory ci niańczyć, a nie imać się takiej roboty! — Dobrze wam gadać, boście przy tym nie byli! — warknął już rozzłoszczony zbój. — Pójdę, ale wprzódy zapłacicie za moją mitręgę i ból, co mi ten pies zadał! — Coś powiedział? — Lasota zbliżył twarz do twarzy zbója. Było coś w jego głosie, co kazało tamtemu poderwać się na nogi i szukać noża przy pasie. Mnich chwycił go oburącz za kubrak, podniósł w górę, jakby mało co ważył, i, niosąc ku drzwiom, mruczał przez zęby: — Zapłaty chcesz? Ty gamajdo, diabelska wszo, dam ci zapłatę! Oto ją masz, ty głupi gnojku! — Kopnął nogą w drzwi i rzucił opryszka w ciemność. Potem obrócił się i westchnął: — No, ulżyło mi nieco... A już myślałem, że mnie posoka zaleje! Znów wszystko na nic! Tyle zabiegów i pieniędzy! Diabłu chyba musiał ten pies duszę zaprzedać! — Dostaniemy go, bracie Lasoto, dostaniemy... — rzucił z taką zawziętością Peter, że Czarny, leżąc nad nimi na stryszku i słuchając całej rozmowy, poczuł nieprzyjemny dreszcz.

— Tak tylko gadasz! I wtedy, i teraz obmyśliłeś wszystko, że lepiej nie można, i co? Uganiamy się wciąż za nim. Zakon czeka daremnie na wieści! Nie chciałbym przy tym być, jak cię zdybie ich wysłannik! — Poradzę sobie... — mruknął Peter, przysiadając na ławie i chwytając za dzban. Pił dłuższą chwilę, po czym odstawił go i, sapnąwszy, walnął pięścią w stół. — Niech go spalą wszystkie gromy świata! — wybuchnął, dając upust wściekłości. — Przestań złorzeczyć! — fuknął mnich. —Trzeba go teraz poniechać, bośmy zmitrężyli moc czasu! Peter przyłożył obie dłonie do twarzy i siedział jakiś czas bez ruchu, pochylony do przodu. Po chwili wyprostował się i rzucił już spokojnie: — Prawda to. Ten musi zaczekać, aż mu się los spełni! Wprawdzie wojsk zaciężnych jeszcze nie ma, więc nie ma też z kim gadać, ale i bez tego zaniedbaliśmy poruczone sprawy, a głównie tę najważniejszą. Przykażę teraz Kosturowi, aby porzucił żebraczą torbę i wziął się za inne zajęcie. Musimy zawczasu wiedzieć, gdzie dwór rusza. — Co masz na myśli? Znów gadasz tak, że nie wiem, o co ci chodzi! — Dowiesz się, bracie, dowiesz... A jak się nam powiedzie, to na workach ze złotem będziesz spał! — Aby tak nam nie poszło jak z tym piekielnikiem! — Mam swoje drogi, dotrę nimi, gdzie trzeba! Teraz już pora spać, jutro obmyślimy wszystko świeżą głową! — Nie usnę, Peter! Ciągle mi po głowie chodzi dzisiejsza sprawa! Z nieczystym ten człek się kuma i przywołać go umie, to widać jasno! Na wozie kazał mu jechać! Peter rzucił szybkie spojrzenie na kompana. — Tak sądzisz? — szepnął, mimo woli ściszając głos, w którym zadrgała nuta strachu. — Jeśli to prawda, to nic z naszej zemsty, bo Zły zawsze go ostrzeże! — Teraz już rozumiem, jak się to stało wtedy, na łódce! Podejrzewaliśmy Paula, że więzy przeciął, i niesłusznie! Toć jasne, że przywołał Złego na pomoc i ten go uwolnił! — Tfu, bracie Lasoto! Poniechaj nocą tych gadek! Może naprawdę nieczysty jest tu gdzieś w pobliżu? — Ja tu nie ostanę! Rankiem musimy szukać innej kwatery.

— I ja tak myślę... Czekajże... Powiedziałeś o kwaterze i coś mi zaczyna chodzić po głowie... — Peter znieruchomiał i szeroko rozwartymi oczami zapatrzył się przed siebie. — A jeśli... Jeśli to w ogóle nie był diabeł? Może to on sam, ten psubrat, nie tylko zniósł Lubomira, ale siadłszy na wóz, tu przyjechał z naszymi ludźmi?! Peter mówił coraz ciszej, ostatnie słowa zniżając nieomal do szeptu. — I ci nie rozeznaliby, kto z nimi jedzie? — Przecież Lubo ci rzekł, że wdział opończę i nasunął kaptur. Po co to uczynił? A nie rozeznali, bo noc całkiem ciemna i pod kapturem twarzy dojrzeć niepodobna. — Odważyłby się na to? — W głosie mnicha, mimo wyrażonej wątpliwości, zadrgał strach. — Mogło tak być... A skoro mogło, nie możemy tu zostać ani chwili dłużej, bo kto wie, czy zobaczywszy, gdzie wóz zajechał, nie pognał zaraz po zamkowych pachołków. Czarny, słuchając tych słów, przeklinał w duchu rozbudzony wreszcie rozsądek Petera. Już wiedział, że ich tu nie złapie, i teraz jego ogarnęła fala wściekłości. Stawało się obojętne, czy będą, czy nie będą wiedzieli, że tu jest, bo i tak nie pozostaną na miejscu. Począł więc cicho się wycofywać, aż namacał stopą otwór wyjściowy ze stryszku. Za chwilę zjeżdżał po drabinie, którą sobie przystawił. Potem ruszył ostrożnie, by odszukać w ciemności furtę w ogrodzeniu obejścia. PO POWROCIE KSIĘCIA WITOLDA z Kieżmarku toczyły się na zaniku sądeckim żywe narady. Wielki książę powtórzył królowi i jego Radzie propozycje Luksemburczyka i opisał próbę zamachu na swoją osobę. A ponieważ dokonanie zamiany postanowiono w ostatniej chwili, skutkiem czego zamiast króla Jagiełły pojechał nieoczekiwanie książę Witold, stało się jasne, przeciw komu skierowany był ten zamach. Upewniło to wszystkich, nawet tych najbardziej dotąd nastawionych ugodowo, że innej drogi prócz wojennej już nie ma. Przestano też wierzyć w dobrą wolę Zygmunta i jego pragnienie pojednania zwaśnionych stron. Teraz należało jak najbardziej przyspieszyć przygotowania do wojny. Wielki książę, nie zwlekając ani dnia dłużej, niż to było konieczne, pognał rozstawnymi końmi na Litwę, by zwoływać wojska. Ruszyli od królewskiego boku wojewodowie: sandomierski, lubelski, poznański i inni, by rozesłać wici,

pobiegli gońcy do Czerska i Płocka z wezwaniem do książąt Janusza i Ziemowita, by stawili się ze swoimi chorągwiami pod Czerwińsk i objęli pieczę nad miastem. Dwór zaś w sobotę dziesiątego maja podążył do Krakowa. Wraz z dworem jechali Czarny i Rudy. Mało co jeszcze ze sobą mogli rozmawiać, bo wielki kniaź nie puszczał od swego boku nowego bojara, a i teraz chciał, by ten towarzyszył mu w podróży na Litwę, gdzie wszystkich czekała ciężka i gorączkowa praca. Ostatecznie jednak za wstawiennictwem Moniwida zgodził się zwolnić Jaksę na kilka dni dla załatwienia swoich spraw w Krakowie. Obaj towarzysze wycofali się na koniec orszaku, by wreszcie móc swobodnie pogadać. Ranek był piękny, pełen słońca. Niebieskie, zamglone szczyty gór pozostawili za plecami, gdyż trakt wiódł ku północy, a od Czchowa dopiero skręcał ku zachodowi. Jechali przez kraj gęsto zaludniony, bo spokojny, nieznający najazdów litewskich czy tatarskich. Toteż po stokach wzgórz biegły liczne zagony uprawnych pól, wsie spotykało się często, od czasu do czasu widać było gródki rycerskie lub usadowione na szczytach wzniesień magnackie kasztele z murowanym stołpem, na którym, jeśli pan był obecny, powiewała na wietrze rodowa chorągiew. Lasów było tu mało. Tu i ówdzie jedynie w kotlinach między wzgórzami zieleniały kępy dębów lub rzędy olch i wierzb znaczyły kręte drogi rzeczek o bystrych, chłodnych nurtach. Konie szły lekką rysią, toteż całą uwagę mogli skupić na rozmowie. — Kniaź, jeśli nagradza, to szczodrze — rzucił Czarny, usłyszawszy o darowiźnie. — Stałeś się zamożnym człowiekiem, Rudy, szczerze ci winszuję! — Pamiętasz, jak rozstawaliśmy się we Włocławku? — uśmiechnął się ten. — Chciałem cię wtedy posłać w diabły i wracać na zachód. Do dziś nie wiem, czemu tego nie zrobiłem, ale teraz nie żałuję. — Nie poznałbyś Zyty. O tym myślałeś, czy o nadaniu? — Co tam nadanie... O Zycie myślałem. — Teraz będziesz miał ją gdzie wprowadzić. Ani się obejrzysz, jak żałoba minie i będziecie mogli się pobrać.

— Wciąż nie chce! Teraz kniaź zezwolił na krótko do Krakowa skoczyć, więc jadę z nadzieją, że może się dogadamy. Bez tej pewności ciężko byłoby człowiekowi pomiędzy obcych jechać. — Oczami nie wódź, stawaj ostro, a opór przełamiesz! Jużem ci to raz powiedział! Rudy westchnął tylko i jakiś czas jechali w milczeniu, rozścielając za sobą wachlarz kurzu. Z grupy jadącej przed nimi dochodził od czasu do czasu wybuch śmiechu lub głośniej rzucone słowo. — Jakeś wpadł na to, że zadała ci na sen w tym miodzie? — Rudy zmienił temat. — Nie wiedziałem, że to było tylko na sen. Spodziewałem się gorszego. Ale oni chcieli mnie dostać żywcem! — Czarny roześmiał się. — A że złapałem ją na łgarstwie, tom miód wylał do kubła! — Ten Peter nie taki głupi. Dwa razy nastawił dobrze obmyślone sidła! A słyszałeś, o czym gadali? — Słyszałem. Dostałem się na stryszek nad nimi. — Coś ciekawego? — Nawet bardzo. Nastają na osobę miłościwego pana. Proboszcz Andrzej mocno o to wypytywał. Widać, że lekce ich sobie nie waży. Prócz tego czekają na zaciężnych. Po co, nietrudno zgadnąć. Niemało jeszcze mogą narobić kłopotów! — Musisz z nimi skończyć, i to im rychlej, tym lepiej. Żałuję, że muszę jechać na Litwę. Chętnie zapolowałbym z tobą! — I ja tego żałuję. Przydałbyś się bardzo. Znów zamilkli, wstrzymując nieco konie, bo wiatr zmienił kierunek i kurz od głównego oddziału zaczął docierać do nich. W KRAKOWIE NASTAŁY DNI gorączkowej pracy. Rycerstwo znajdujące się przy królewskiej osobie zostało rozpuszczone do domów celem przysposobienia się do wyprawy. Jego część, a zwłaszcza ta należąca do przybocznej chorągwi, miała wrócić do Krakowa, reszta ciągnąć bezpośrednio do Wolborza. Dygnitarze zaś dworscy, którym jeszcze w Sączu król wyznaczył zadania, mieli pełne ręce roboty. Ogólną pieczę nad koordynacją ich prac sprawował wojewoda krakowski Jaśko z Tarnowa. On też śledził wraz z Trąbą poczynania strony przeciwnej, o

czym szły wieści z Prus, Wszystkie jednak jego decyzje opierały się na wytycznych udzielanych przez króla. On rozstrzygał spory, które zdarzały się wśród dostojników, on dawał im polecenia i wskazywał kierunki działania, przed nim każdy z wielmożów był odpowiedzialny. Król zaś, załatwiając te sprawy, poświęcał również swój czas na udzielanie posłuchań, zwoływanie doraźnych narad, omawianie w poufnych rozmowach z nagła powstałych problemów czy otrzymywanych z kancelarii pism. Odbywało się to jednak przeważnie po południu, bo Jagiełło wstawał późno. Toteż wicekanclerz coraz częściej chodził ze zmarszczoną brwią, ale znając swego pana, większość spraw załatwiał sam. Jednak król musiał znaleźć czas na przyjęcie węgierskiego poselstwa, które właśnie zatrzymało się w Krakowie w drodze do Zakonnego Państwa, bo tu kanclerz nie mógł go już zastąpić. Jak bowiem przewidywano, i tym razem król Zygmunt nie dotrzymał słowa i nie stawił się osobiście na spotkanie z wielkim mistrzem w Toruniu, w związku z czym zabiegał swego czasu u Władysława o glejt na przejazd przez Polskę. Powiadamiał jednak przez posłów, że pomny przyrzeczonej obu stronom mediacji wysyła ich, by zobowiązanie to wypełnili. Prosi przeto miłego jego sercu króla Władysława, jak i będzie prosił wielkiego mistrza, by dążyli do zgody. Jednak i król, i kanclerz dobrze wiedzieli, jakie były rzeczywiste powody tego poselstwa. Pozostawała jeszcze do odebrania suma czterdziestu tysięcy grzywien z tytułu zawartej pomiędzy Zakonem a Luksemburczykiem umowy i głównie po te pieniądze jechali wojewoda i baron węgierski Mikołaj Gara, wojewoda siedmiogrodzki Ścibor ze Ściborzyc herbu Ostoja i Jerzy Gersdorf ze Śląska. Drugim, również ważnym powodem, dla którego Zygmunt wysyłał swoich posłów, była chęć utrzymania się na arenie trwającej rozgrywki, co, jak dotąd, przynosiło mu sporo korzyści. Toteż król Władysław, pozornie biorąc za dobrą monetę to oświadczenie, przyjął posłów łaskawie, obdarował szczodrze i, zapewniając o swoim głębokim pragnieniu utrzymania pokoju, potwierdził prawomocność wysłanego Zygmuntowi glejtu, tym razem dla nich osobiście i dwustu rycerzy ich orszaku.

DOJRZAŁ JĄ Z DALEKA POMIĘDZY drzewami. Stała smukła i zgrabna w sięgającej do ziemi czarnej sukni i przechyliwszy ku sobie gałąź jabłoni, przyglądała się jej różowym pączkom, które ukazały się już wśród świeżej zieleni liści. Na odgłos jego kroków odwróciła głowę i patrzyła z lekkim uśmiechem na twarzy, jak szedł ku niej. — Patrz, Jaksa, już niedługo zakwitną! — zawołała z wesołym błyskiem w czarnych oczach. Rudy zbliżył się i stanął przy Zycie. Przyglądał się chwilę gałęzi, a potem przeniósł wzrok na pochyloną głowę kobiety, którą miał tuż przy sobie. Widział ściągły, śniady policzek, zarys skroni i lekko garbatego nosa o delikatnie wykrojonych nozdrzach. Na twarz Zyty padało słońce, a tylko przez czoło kładł się cień od gałęzi, którą nachylała. Wyczuła jego spojrzenie, bo uniosła oczy, a kiedy spotkali się wzrokiem, zarumieniła się i puszczając gałąź, ruszyła wolno przed siebie. Szedł tuż za nią i milczał, dopóki nie doszli do krzaków bzu rosnących wzdłuż parkanu. Biegła tędy ścieżka, w którą Zyta skręciła. Tu zrównał się z nią, przerywając zaległe między nimi milczenie: — To już chyba nasza ostatnia rozmowa na osobności. — Czy musisz jechać już jutro? — Muszę. Kniaź zezwolił tylko dwa dni pozostawać w Krakowie. Zyta milczała przez chwilę, po czym spytała cicho: — A kiedy znów przyjedziesz? — Kiedy? — Rudy roześmiał się z goryczą. — Może i wcale, bo wojna to łakoma pani. Nigdy nie ma dość... A zresztą coraz jaśniej widzę, że gdybym jej przypadł do gustu, nie najgorszy dla mnie byłby to los. Lepszy, niźli mnie tu czeka... — Pleciesz głupstwa, Jaksa! — oburzyła się. — Nie chcę słuchać takich słów, bo życzę sobie, abyś wrócił! — Życzysz sobie? A po co, miła? Aby zamknąć za tobą drzwi, którymi chcesz odgrodzić się od świata? — Mimo to chcę, abyś wrócił! — rzuciła nieco kapryśnie. — Nie mogę znieść nawet myśli, aby miało spotkać cię co złego. — Po co ci jestem potrzebny? Przecież wciąż mnie odpychasz! — Bo inaczej mnie pragniesz, niżbym tego chciała.

— Nic tu nie zmienię! — wybuchnął. — Miłuję cię ponad wszystko i wiem, że z tym miłowaniem ostanę do końca moich dni! A skoro nie chcesz mi być wzajemna, niechże ten koniec będzie bliski! Stanęła i obróciła się do niego twarzą. — Kto ci powiedział, że nie chcę?! Człowieku, czy ty wciąż nie możesz pojąć? — i ona mówiła teraz ze wzburzeniem. — Czy nie możesz wejrzeć w to, co czuję?! Czy mam ci tłumaczyć wszystko do samego dna serca? Niech tedy tak będzie, może wreszcie zrozumiesz, skoro ci powiem! Wiedz zatem, że i ja rozmiłowałam się w tobie, mimo że rok nawet nie minął od Benkowej śmierci! I to jest pierwsze, dlaczego nie wartam twego miłowania, bo i ciebie jak tamtego gotowam zapomnieć! Urwała nagle, dysząc szybko, z ogniem w oczach i łzami, które szkliły się na jej rzęsach. — A co drugie? — ledwie dosłyszalnie szepnął Jaksa, ściągając brwi, bo domyślał się, co mu powie. — Wiesz sam, co drugie... — Odwróciła w bok głowę, ale zaraz spojrzała na niego z determinacją. — Powiem ci jednak, skoro już zaczęłam, aby nic niedopowiedzianego między nami nie ostało! To drugie to ten, który siłą mnie brał! Jego obraz prześladuje mnie niczym zmora! Wiem, że w ciszy naszej alkowy słyszałabym jego śmiech, ten sam, jakim rechotał, poniewierając mną, nie twoją twarz widziałabym nad sobą, a jego, czerwoną i obmierzłą, nie twoje, a jego ręce brałyby mnie w uścisk... — zachłysnęła się przy ostatnich słowach, a potem wykrzyknęła z przejmującą rozpaczą: — Och, Jaksa! Ja to chcę zapomnieć! Zachwiała się przy tym na nogach, więc ją podtrzymał, a potem wziął w ramiona. Przytuliła głowę do jego piersi i zaniosła się spazmatycznym łkaniem. Rudy przybliżył twarz do jej głowy i mówił chaotycznie i urywanie, ale z wewnętrznym przekonaniem: — Zapomnisz. Zobaczysz, że zapomnisz... Ale nie klasztor ci do tego potrzebny, lecz ludzie, życie i ruch. Nie płacz teraz, no, przestań... I takim szczęśliw, że mnie miłujesz, alem i zgryziony, że nie mogę radować się tym szczęściem... Zytka, no, już... Znikną te obrazy... i śladu po nich nie zostanie. Nie płacz, miła. — Tamtego zapomniałam. Otom jaka! A tego zapomnieć nie mogę!

— Zapomnisz, bo to ludzka rzecz. Ranę ci zadano, a ty miast ją leczyć, rozdzierasz wciąż na nowo! Odsunęła się od niego z nikłym uśmiechem na zapłakanej twarzy. — Kaftan masz cały mokry — próbowała nadać ich rozmowie lżejszy ton. — Twoje łzy są na nim. Będę go chronił. A teraz o coś cię spytam. Odpowiesz z serca? Spojrzała mu w oczy. — Odpowiem. — Miłujesz mnie? Powtórz to, niech jeszcze raz usłyszę. Znów uśmiech ukazał się na jej twarzy. Zakryła oczy powiekami o długich czarnych rzęsach, ale zaraz je uniosła i odpowiedziała śmiało: — Miłuję. — Czy chcesz, abym wrócił? — Chcę, Jaksa! Boga o to będę błagać! — Po co, skoro pragniesz do klasztoru? Zawahała się, myśląc nad odpowiedzią. — To jedno, a to drugie — mówiła, patrząc w głąb ogrodu. — Będzie mi lżej, skoro będę wiedziała, że żyjesz gdzieś na szerokim świecie. Kiedy pomyślę, że jesteś... Że jesteś, a nie byłeś! — A to, jakie będzie moje życie, już cię nie obchodzi! — rzucił z goryczą. — Twierdzisz, że cię nie umiem zrozumieć, ale i ty mnie także, bo mówię tylko ubogimi słowami, a one nie starczą, byś miała pojęcie, co będę czuł, jak cię stracę. Na samą myśl o tym mąci mi się we łbie, a serce zamiera. Nie! Nie będę żył bez ciebie, nie zdołam! To wiedz i ty, aby, jakżeś rzekła, nic nie było między nami niedopowiedziane! — Jaksa! — wykrzyknęła z rozpaczą i oburzeniem. Chciała jeszcze coś powiedzieć, ale w tej chwili doszło ich od domu wołanie Uny, wzywające na obiad. — Ostawmy teraz tę sprawę — powiedział Rudy już spokojniej. — Niech czas upływa, bo wierzę, że przyniesie zmianę. Tobie ukojenie, a mnie nadzieję. — Ale obiecaj mi, że wrócisz! — Chwyciła go za ramię. — Czyż to ode mnie zależy, miła? Los człowieczy Bóg trzyma w ręce. — Karku bez potrzeby nie nastawiaj, to mi chociaż obiecaj!

— Dobrze, ale w tym mniemaniu, by wrócić po ciebie. — O ja nieszczęsna! — wykrzyknęła w odpowiedzi i ukryła twarz w dłoniach, rzucając poprzez palce: — Idź, ja przyjdę niezadługo. Ponieważ stał, nie ruszając się z miejsca, i patrzył na nią, przynagliła go: — No, ruszże się... Nie mogę teraz okazać im czerwonego od płaczu oblicza. W TYM CZASIE GORĄCZKOWYCH zabiegów i wytężonych przygotowań do wojny Czarny usiłował znaleźć Petera. Zakładając, że będzie on szedł za dworem, był pewny, że znajduje się również w Krakowie. Bezskutecznie jednak starał się wpaść na ślad jego kryjówki. Wszystkie znane sobie miejsca kazał obserwować swoim ludziom. Mieli więc na oku dom Vogelwederów, gospodę „Pod Gnatem”, młyn Brennera, który prowadził teraz jakiś jego krewny, kręcili się po rynku i głównych ulicach, jednak zabiegi te nie przyniosły rezultatu. Wreszcie Czarny doszedł do wniosku, że po nieudanej próbie zamachu na niego Peter i Lasota przywarowali, przygotowując się zapewne do wykonania głównego zadania. Przekonanie to dawało mu poczucie osobistego bezpieczeństwa, ale niepokoiło mocno z powodu treści podsłuchanej w Sączu rozmowy. Z niecierpliwością więc oczekiwał wiadomości od mistrza Grzegorza z „Tura”, gdzie miał się zgłosić Kostur. Brakowało mu też i Jaksy, który po dwóch dniach pobytu wyjechał na Litwę, mimo że to już nie był ten dawny, beztroski i kpiący ze wszystkiego towarzysz. Oboje z Uną starali się pozostawiać go z Zytą na osobności, ale czy wreszcie doszło między nimi do porozumienia, trudno było się domyślić. Rudy przy pożegnaniu nic na ten temat nie powiedział, a i Zyta nie była skora do zwierzeń nie tylko przed bratem, ale nawet przed przyjaciółką, co już było zgoła niezwykłe. Jedyną więc pociechą była mu w tej sytuacji Una — szalona i nieobliczalna nocami, trzeźwa i rozsądna za dnia. Wieczory spędzali teraz we trójkę, Dzieweczka bowiem wolał włóczyć się po gospodach. Czarny finansował te wycieczki, żądając jedynie, by nie chodził stale w to samo miejsce, ale zmieniał oberże. Miał nikłą nadzieję, że w ten sposób może spotka Petera.

WRESZCIE, JAKOŚ W TYDZIEŃ po odjeździe Rudego, nadeszła wiadomość spod „Tura”. Mistrz Grzegorz prosił Huberta z Borów na kufelek piwa do siebie. Powodem wezwania był Kostur. Czarny zgodnie ze wskazówką Grzegorza znalazł go w stajni siedzącego na skrzyni z obrokiem. Latarnia zawieszona na słupie rzucała nieco światła. Z ciemności dochodziło chrobotanie końskich szczęk. Na widok wchodzącego żebrak zsunął się ze skrzyni i zdjął czapkę. — Dawno przybyłeś do Krakowa? — zagadnął go Czarny. — A będzie już ze trzy dni. Nie zgłaszałem się wcześniej, bo brakło okazji. — Jak to brakło? Siedzenie przed kościołem zajmuje ci tyle czasu? Kostur podrapał się w głowę. — O to właśnie chodzi, że pod kościołem już nie siedzę. — Co zatem robisz? — zdziwił się Czarny. — Służę w królewskiej stajni przy obrocznym Pietraszu. — Co? — zdziwienie Czarnego wzrosło. — Co ci strzeliło do łba? Czyżby... — urwał, spoglądając na ledwie co oświetloną twarz Kostura. — Właśnie, wielmożny panie. — Żebrak domyślił się niedopowiedzianych słów. — Przykazali mi, to pracuję. Za waszym poleceniem jestem im posłuszny. — Kiedy dali ci to polecenie? — Jeszcze w Sączu. Kazali wracać do Krakowa i zgodzić się do stajni. — Kto z tobą gadał? — Tym razem sam gruby. — Dlaczego właśnie do stajni? Musiałeś dostać jakieś dodatkowe zlecenie? — Dostałem. Mam zawżdy wiedzieć, dokąd wybiera się król jegomość. — Czy po dawnemu będzie przychodził do ciebie ich wysłannik? — Tak. Zmienili tylko hasło. — Jakie ma być teraz? — „Piekło dla grzesznych, niebo sprawiedliwym”. Po tych słowach poznam, że to ich człowiek. — Hm... — Czarny milczał przez chwilę, wpatrując się w ciemność, po czym znów zaczął indagację: — Czy był już u ciebie?

— Nie. Dopiero wczoraj zacząłem służbę. — W jaki sposób dostałeś tę pracę? Do królewskich koni nie biorą ludzi z ulicy! — Dopomógł mi pokojowiec księcia Siemaszki, Wasylko. Peter przykazał odszukać go i spytać, czy nie kupi sześciu łokci modrego sukna. Tak też powiedziałem, a on kazał mi przyjść nazajutrz i wtedy polecił zgłosić się do Pietrasza, bo kniaź Siemaszko już wydał rozkaz, aby przyjąć mnie do stajni. — Zatem całą sprawę załatwił Wasylko, książęcy pokojowiec? — Tak by wyglądało, wasza miłość. Musiał gadać o mnie z księciem. — Możnych zatem masz protektorów, Kostur. — Czarny uśmiechnął się, podchodząc do uchylonych wrót stajni i wyglądając na zewnątrz. Uspokojony, bo widoczny w świetle gwiazd podwórzec okazał się pusty, sam z kolei przysiadł na skrzyni. — Tfu! — splunął żebrak. — Bodaj czarci ściągnęli z nich skórę! — Czy nie zapowiadał ci Peter, kiedy przyjdzie posłaniec? — Nie, ale myślę, że lada dzień, bo król jegomość tylko patrzeć, jak stąd wyjedzie! — Tak gadają w stajni? — Ano tak, bo przykazano, by wozy i konie były gotowe do wyruszenia w każdej chwili. — A nie mówią dokąd? — Ponoć do Korczyna. Goniec miał pójść, by kwatery były gotowe. Czy mam to im rzec? — Możesz, bo i tak inni o tym wiedzą. — Czarny znów się uśmiechnął. — Na przyszłość zaś będziesz mógł również mówić, o ile sam będziesz coś wiedział. Myślę jednak, że nie będzie tego tak wiele. Tego Wasylkę zaś miej na oku. Winieneś mu wdzięczność za pomoc, to i nie zdziwi się, jeśli odpłacisz mu kufelkiem piwa. Sam zresztą musisz wiedzieć, jak zrobić, by utrzymać z nim znajomość. — Postaram się, wasza miłość. — To może kosztować, a że jak dotąd jestem z ciebie zadowolony, masz tu ten mieszek. Sprytu ci nie brak, na tyle cię poznałem, a to mówi mi, że żebrakiem już chyba nie będziesz. — Oby Bóg dał, panie. A za ten mieszek dziękuję grzecznie.

— Czekaj teraz na moje wezwanie, chyba że zaszłoby coś ważnego. Wtedy szepnij słowo człowiekowi, którego zwą Dzieweczką. Skoro stąd wyruszymy, będzie pracował tak jak i ty w królewskiej stajni. Poznasz go łatwo, bo chłopisko nad miarę wielkie. Nie wychodź teraz od razu. Odczekaj po moim wyjściu ze dwa pacierze. PO TRZYDNIOWEJ PODRÓŻY PRZEZ Proszowice i Wiślicę król Władysław wraz z małżonką, królową Anną, i tylko z nielicznym przybocznym orszakiem przybył ostatniego dnia maja do Korczyna, zatrzymując się na zamku. Zaraz też rozpoczęły się dalsze zabiegi, rozmowy i narady, przeważnie jednak po południu, bo jego królewska mość nadal nie wstawał z łoża aż do obiadowej pory, mimo że przyjechała tu na spotkanie z królową Anną jej matka, obecnie, po powtórnym małżeństwie, księżna von Dek. Miała pożegnać swojego królewskiego zięcia, który ruszał stąd na wojenną wyprawę, a potem wrócić wraz z córką do Krakowa. Przybyli też z zagranicznych dworów, a zwłaszcza z Zygmuntowego, znakomici polscy rycerze. Tych król przyjął na specjalnym posłuchaniu. Wrócili do kraju Zawisza Czarny, jego brat Jan Farurej, Tomasz z Kalska, Jan z Warszawy, Puchała Bolesław, Skarbek z Gór i wielu innych, by w groźnej dla ojczyzny chwili stanąć do walki pospołu ze swymi rodami. Potem zaś nadeszło święto Bożego Ciała, obchodzone w tym pełnym napięcia okresie niezwykle uroczyście przez całe osiem dni. We wszystkich obrzędach z żarliwą gorliwością brał udział i król, odsuwając nawet na drugi plan sprawy polityki i wojny. Wywołało to głosy sprzeciwu najbliższych majestatowi dostojników. Dał im wyraz podkanclerzy, kiedy pewnego dnia, po południowym posiłku, prosił jego królewską mość o posłuchanie. Jagiełło, wstając od stołu, skinął nań i ruszył do komnaty, gdzie odbywali zwykle narady. Tam opadł na fotel, wskazując kanclerzowi drugi. — Nie będę siadał, wasza wysokość, bo na długie przemówienie brak mi czasu. A to, co powiem, zapewne nie będzie miłe waszemu królewskiemu majestatowi, toteż abyście nie pomawiali mnie o brak szacunku dla waszej osoby, uczynię to, stojąc. Król uniósł wzrok na Trąbę i jakiś czas spoglądał nań spode łba.

— Co chcesz mi rzec? — rzucił krótko swoim niskim, nieco chropawym głosem. — A to, że muszę przywieść was do opamiętania, bo dalej tak być nie może. Zbyt dużo tracicie czasu na religijne praktyki ze szkodą dla spraw państwowych, abym mógł dalej milczeć! A i wygodne łoże wyżej sobie cenicie niż swoje królewskie obowiązki! Śniadą, suchą twarz Jagiełły zabarwił ciemny rumieniec. Znając swego pana, kanclerz dobrze wiedział, co go spowodowało. — Jak śmiesz ty, osoba duchowna, ganić mnie za gorliwość w praktykach wiary?! — oburzył się król. — Alem i wasz doradca! Gorliwość w religijnych praktykach jest godna pochwały, ale nie dziś, w przededniu śmiertelnej walki, kiedy tyle jest jeszcze zabiegów i pracy do spełnienia! Upominam was, bo widzę, że mylnie liczycie! Czy pozbawicie się zbawienia, poniechawszy jednej czy drugiej mszy z tak ważnych przyczyn? Czy nie gorszy to grzech lekceważyć los własnych poddanych dla obrządków, które spełnić możecie i w sposobniejszy czas?! — Pobłogosławi Pan i mnie, i memu ludowi, jeśli będę Go wielbił! — rzucił król, ale już mniej gniewnym tonem. — Samo wielbienie nie starczy! Bóg za was niczego nie zrobi, jeśli sami nie przyłożycie się do dzieła! On tylko może w waszym trudzie dopomóc, ale za was brzemienia nie dźwignie! A czy wielbicie Go takoż w ciepłej pościeli, której nie opuszczacie do południa? I to wtedy, gdy wszyscy czekamy z naszymi sprawami?! Od trzech dni domagam się zwołania narady i zawżdy nie staje wam czasu! Jagiełło uderzył pięścią w poręcz fotela i zerwał się na nogi. — Zamilcz! Radzić będę, kiedy zachcę, i modlić, kiedy moja wola! — Com miał wam rzec, tom już rzekł, mogę tedy zamilczeć. Ale jeśli jutro nie zwołacie narady, sam będę decydował, bo wieści z Prus znów nadeszły, i to ważne niezmiernie, których bez rozpatrzenia nie lza ostawić! — I tak decydujesz bardziej, niż ci wolno! — krzyknął już Jagiełło, obracając się do kanclerza. Ten również dał ponieść się rozdrażnieniu, ale odpowiedział tylko z goryczą: — Może i tak, ale myślę, że nie bez waszej korzyści...

Król, który stał przed nim ze ściągniętymi brwiami i błyskiem gniewu w oczach, po tych słowach opadł na fotel i wyciągnąwszy przed siebie nogi, jakiś czas siedział w milczeniu, nieruchomym wzrokiem wpatrując się w płyty posadzki. Wreszcie mruknął półgłosem: — Kiedy zatem chcesz zwołać naradę? — Jutro rankiem. — Dobrze... — Uniósł wzrok na Trąbę i dorzucił z uśmiechem: — Nie sierdź się już na mnie, Mikołaju... Kanclerz skłonił się w milczeniu i opuścił komnatę. NA DWA DNI PRZED WYJAZDEM dworu z Krakowa zjawił się tam kanonik Dunin, a wraz z nim przyjechała pani kasztelanowa, by zobaczyć się z córką. Na rodzinnej naradzie uchwalono, że pani matka na czas wojennej wyprawy Berta zabierze obie kobiety do siebie. Czarnemu taka propozycja przypadła do gustu, bo mógł być znacznie spokojniejszy i o żonę, i o siostrę. Una również nie zgłaszała sprzeciwu, bo tęskniła za matką i rodzinną Sośnicą. Jedynie ksiądz kanonik zmarkotniał, bo liczył, że pozostając w Krakowie przy arcybiskupie Kurowskim, nie będzie w domu samotny. Po przybyciu dworu do Korczyna Czarny dostał kwaterę na zamku, a to na życzenie księdza Andrzeja, który chciał go mieć w pobliżu. Dzieweczka zaś ulokował się w pomieszczeniach przeznaczonych dla służby. Upłynęło już sporo dni od czasu ostatniej rozmowy z żebrakiem, ten jednak nadal nie dawał znaku życia. Po kilku dniach oczekiwania zaniepokojony Bert postanowił sam nawiązać z nim kontakt. Wydał więc Dzieweczce odpowiednie polecenie, wyznaczając Kosturowi spotkanie w starej wędzarni. Jej wysoka drewniana wieża stała w rogu dwóch zbiegających się murów obronnych, zasłonięta przez budynki gospodarcze zamku. Rzadko używana, obrosła wokół chwastami, a jej ciemne wnętrze stanowiło dobrą kryjówkę. Czarny odczekał, aż zachodnia zorza zgaśnie za murami, i przemknął na miejsce spotkania. — Jesteś? — rzucił półgłosem w ciemność wypełniającą wędzarnię. — Jestem, panie — dobiegł go głos Kostura. Zbliżyli się do siebie i rozmawiali szeptem, nie widząc się wzajemnie. — Nie zgłosił się nikt? — Gdyby był, zawiadomiłbym jak poprzednio.

— A co z Wasylkiem? Dowiadywałeś się? — Ano właśnie. Książę Siemaszko ma w mieście dziewkę, do której chodzi wieczorami... — No to co z tego? — zdziwił się Czarny, zastanawiając się jednocześnie, jaki związek może mieć ta wiadomość z pokojowcem księcia. — Czy mu nie wolno? Żonaty nie jest! — A z tego to, wasza miłość, że Wasylko mu ją podsunął. Ponoć dziewka rzadko gładka. — Dam sobie obciąć oba uszy, że to nie Wasylko ją wyszukał — mruknął Czarny. — Też tak sobie myślałem... — przyznał obojętnie Kostur. — Nie wiesz, gdzie mieszka? — Nie, bo nie chciałem zbytnio ciągnąć go za język. Jest sprytny i mógłby się połapać, żem zbytnio ciekaw. — Dobrze zrobiłeś — zgodził się Czarny. — Poradzę sobie. Idź teraz, ja tu jeszcze chwilę ostanę. Czarnego doszedł szelest oddalających się kroków. JEGO KRÓLEWSKA MOŚĆ DOTRZYMAŁ obietnicy danej kanclerzowi i na następny ranek zwołał naradę. Zagaił, jak zwykle, kanclerz, prosząc, aby zebrani kolejno złożyli sprawozdanie ze stanu powierzonych im prac. Zważywszy na godność, pierwszy zabrał głos wojewoda Jaśko. — Nie będę wam, miłościwy panie — rozpoczął — ani wam, panowie, mówił o przeszkodach i trudach, jakie przychodziło pokonywać i znosić, by sprostać powierzonym mojej osobie zadaniom, bo znacie je ze swoich zabiegów. Ogólnie rzecz ujmując, sprawy stoją dobrze. Wezwane wiciami rycerstwo wszędzie szykuje się do ruszenia w pole albo i już ruszyło. Onegdaj przybył goniec z Podola z wieścią, że chorągiew od Włodka w tych dniach wychodzi, a reszta rycerstwa jest gotowa stanąć pod bronią, gdyby Luksemburczyk zmusił do tego. Część krakowskiego rycerstwa, jak wiecie, jest już w Korczynie, pragnąc wraz z naszym panem ciągnąć do Wolborza. Są też chorągwie braci Gryfów pod wodzą Zygmunta z Bobrowy, chorągiew rodowa Koźlerogi pod wodzą Floriana z Korytnicy, jak i chorągwie obecnych tu mości kanclerza Trąby i podkomorzego Piotra.

Wraz z wojskami zaciężnymi z Czech i Moraw nadciągną także rycerze pana podstolego Gniewosza z Dalewic i, co miło mi donieść, jako że okazywanie wdzięczności rzadka to rzecz, pana morawskiego Jana Jeńczykowicza w zamian za dobrodziejstwa, których zaznał od naszego tronu jego rodzic Jeńczyk. Tych prowadzi Heim Morawianin. Tak oto rycerstwo nasze i zagraniczne już ruszyło. Pierwsze chorągwie mamy przy sobie, reszta zaś, jak ufam Bogu, także stanie w Wolborzu na czas. — Dziękuję ci, mości wojewodo — odezwał się król z rozradowaniem na obliczu, wyraźnie ucieszony sprawozdaniem. — Radzi posłuchamy i innych. Zabrał głos podkomorzy Szafraniec: — I ja mam wieści od kasztelanów i starostów, że formują się tabory i już wyruszają w drogę. Część z nich, obładowaną zaopatrzeniem, kieruję od razu na Wolborz, część idzie luzem na Płock po spyżę i inne zapasy. Większość wyposażenia już odebraliśmy od kupców i dokonaliśmy rozrachunku. Resztę odbieramy lub w tych dniach odbierzemy, jeśli nie przytrafi się tak, jak we Wrocławiu, gdzie Krzyżacy zamówiony przez nas sprzęt podkupili dla siebie. Mimo pewnych braków tego, co już zgromadziliśmy, starczy, nawet gdyby wojna miała potrwać dłużej niż rok. — Do końca rozejmu pozostało nam jeszcze zaledwie dwie niedziele, bo dzisiaj właśnie jest dziesiąty czerwca... — rzucił król. —Toteż rad jestem wielce, że i ty, Piotrze, będziesz gotów na czas. — Będę, wasza miłość. — A nie narzekasz na mości miecznika? — spytał z kolei król, uśmiechając się z lekka. — Podwód ci nie braknie? — Nie narzekam, bo pan miecznik dobrze wszystko obmyślił i tam, gdzie trzeba, posyła mi wozy. — Twoja tedy kolej, Zyndramie! — Jagiełło skinął głową w stronę krakowskiego miecznika. — Sporo czasu — rozpoczął Zyndram — zajęło wyznaczenie ilości podwód, których ma dostarczyć każda ziemia, terminu ich gotowości i wskazania miejsca, dokąd mają się udać i co dowieźć. To była najtrudniejsza robota, której sam bym nie dokonał, gdyby nie pomoc tu obecnego mości kanclerza. Dokonawszy jednak tego, rozesłałem zaraz wojewodom i starostom wskazania, a teraz co kilka dni posyłam gońców, by wiedzieć, jak idą

przygotowania. Wszyscy pracują nad podziw sprawnie i silą się, aby nie okazać gnuśności. W całym kraju ludzie zwijają się jak mrówki. Uczciwość każe mi przeto przyznać, że gotowość taborów, którą ogłaszam, to zasługa nie moja, ale głównie waszych starostów, wojewodów i kasztelanów, i całej podległej im ludzkiej rzeszy po miastach i wsiach. — Doprawdy radość mi sprawiacie! — rzucił Jagiełło z rozjaśnioną twarzą. — No, a co z zaciężnymi wojskami, panie marszałku? Z kolei zabrał głos Zbigniew z Brzezia. — Bramą Morawską wzdłuż Odry ciągnąc chcą na świętego Erazma zejść się w Ostrawie. Tam zrobią postój tak długo, aż się nie zbiorą. Potem Zbisławek pójdzie na Jezioro Goczałkowskie, Rabszyn i Smoleń, gdzie dotrze do Pilicy i, wzdłuż niej, na Wolborz. Sarnowski zaś pociągnie na Rydułtowy, Gniazdów, Gorzkowice. Nawet jak ruszą w kilka dni po świętym Erazmie, w Wolborzu staną na czas. Król skinął głową, po czym zwrócił się do zebranych: — Do wiadomości waszej podaję, żem rozkazał Sokołowi, by ze swoją chorągwią stanął w Koronowie. Jeszcze bowiem w Brześciu powziąłem z kniaziem Witoldem postanowienie, aby dla zmylenia krzyżackiego dowództwa skierować jego wzrok ku dwom krańcom naszych granic. Na zachodzie ku pomorskiej, by podejrzewali, że tam właśnie uderzę, na wschodzie zaś ruszą w kierunku Kłajpedy wydzielone wojska litewskie, oczywiście po upływie rozejmu, który do świętego Jana brodacze zaproponowali i Litwie. Powinno to związać chorągwie komturów wschodnich i utwierdzić Ulryka w przekonaniu, że pójdziemy na niego osobno. Dlatego to Sokół obsadził Koronowo, nie kryjąc się z przemarszem, dlatego posłałem Brzozogłowego do Bydgoszczy, by zwołał pod swoje rozkazy tamtejsze rycerstwo i wzmocnił załogę zamku kurpiowskimi łucznikami, a kasztelan kaliski Maciej z Wąsoczy z dwoma tysiącami ludzi stanął w Łobrzewnicy i Wieluniu, by rzekomo nie przepuścić sił z Nowej Marchii, które mogłyby zagrozić naszej armii idącej na Pomorze, bo tak jego tam obecność musi zrozumieć Ulryk — zakończył król, po czym dorzucił: — Komu teraz przypada głos? Zdaje się, że tobie, Mikołaju? Wicekanclerz chrząknął z lekka. — Pozwólcie zatem, miłościwy panie, że będę mówił. Otóż śledząc dzień po dniu poczynania tu obecnych, widziałem, jak pomocni byli i wiele

włożyli trudu nasi dostojnicy w całym kraju, toteż mimo że nieobecni, niech słyszą słowa mojego podziękowania, które składam od stóp tronu. A teraz skoro już wiemy, jak wyglądają nasze przygotowania, warto by się przyjrzeć, co robią nasi wrogowie. Z wieści, które wciąż otrzymujemy z Prus, coraz wyraźniej widać, że Zakon dał się zwieść tym pozorom, o których mówił miłościwy pan, i że tym razem nie zamierza podejmować działań zaczepnych. Wszystkie bowiem przygotowania, jakie czyni, wskazują, że sposobi się przede wszystkim do obrony. Dowodzi tego rozmieszczenie wojsk, jak i zarządzenia wydawane przez wielkiego mistrza, zmierzające do należytego przygotowania zamków. Kanclerz przerwał, gdyż Jagiełło przechylił się do przodu i spytał z ożywieniem: — Znacie i rozmieszczenie wojsk? — Znamy, miłościwy panie — odezwał się wojewoda Jaśko. — Mówcie zatem, mości kanclerzu! — wykrzyknął król. — Radziśmy to usłyszeć! — Niech zatem zabierze głos proboszcz Andrzej. Jego to bowiem głównie zasługa, że o tym wiemy — zaopiniował Trąba. Wszystkie oczy skierowały się na proboszcza, który jednak nie stracił nic ze swej spokojnej obojętności. Przytrzymał laskę opartą o poręcz fotela i, zanim przemówił, przesunął spojrzeniem po obecnych, zatrzymując wzrok na twarzy króla. — Rozkazy, jakie wydał wielki mistrz — powiedział — istotnie potwierdzają przewidywania miłościwego pana, jak i opinię mości kanclerza. Ulryk tym razem postanowił dostosować się do naszych poczynań. Nie tylko wzmacnia zamki, ale rozdzielił swoje siły, co wskazuje, że nie wie, co zamierzamy, a głównie, czy uderzymy razem z Litwą, czy też osobno. I tak obecny wójt Nowej Marchii Michał Kuchmeister ma bronić swojej ziemi i Drezdenka. Obronę Pomorza powierzono trzem komturom, bo Zakon zdaje się istotnie spodziewać, że uderzymy w tym kierunku. Gromadzą tam swoje chorągwie komtur człuchowski Gamrat von Pincenau, tucholski Henryk von Schelborn i świecki von Plauen. Ziemię dobrzyńską poruczono pieczy komtura Bierzgłowa, na Drwęcy zaś mają stanąć komtur Brodnicy Baldwin von Stoli i Ostródy Fryderyk von Zollem. Sam wielki mistrz zbiera główne siły pod Świeciem, gdzie założono

już obóz. Wybór tego miejsca również potwierdza jego obawy o Pomorze, bo łatwo stamtąd wesprzeć owych trzech komturów, którym tę obronę powierzył. A tego, że rada zakonna nic nie wie o naszych planach, a zwłaszcza o zamierzonym uderzeniu wspólnie z Litwą, dowodzi wiadomość, którą otrzymaliśmy wczoraj. Podług tej wieści wielki marszałek objął dowództwo nad dwoma samodzielnymi grupami wojsk pod Działdowem i Lidzbarkiem z zadaniem obrony od strony Litwy. Ma on mieć w odwodzie chorągwie komturów Ragnety, Rynu i Kłajpedy... Ksiądz Andrzej na chwilę umilkł, po czym dorzucił: — Taki jest obecnie rozdział zakonnych wojsk. Myślę, że będzie on trwał — tu proboszcz uśmiechnął się z lekka — do czasu, aż nie zmusimy wielkiego mistrza do zmiany rozkazów. Król uśmiechnął się również. — Skoro ruszymy i połączymy się z Litwą, czego ukryć się nie da, będzie już wiedział, że przyjdzie mu się zmierzyć z całymi naszymi siłami. — Jam nie mąż wojennego rzemiosła — odezwał się kanclerz — przeto nie do mnie należy oceniać, co trzeba przedsięwziąć w obecnym położeniu. Widzę jednak, że krzyżackie chorągwie wcześniej stanęły pod bronią niż nasze, a to stwarza niebezpieczeństwo. — Rozejm obowiązuje do świętego Jana — mruknął Szafraniec. — Ale czy go nie złamią? — To prawda — zgodził się wojewoda Jaśko. — Z nimi niczego nie można być pewnym. Uderzą przed czasem, a potem podniosą krzyk, że to my napadliśmy na nich. — Co zatem proponujecie, panowie? — spytał Jagiełło, spoglądając po obecnych. Zaległo milczenie, które przerwał marszałek Zbigniew: — Mamy tu już nieco sił. Należy je wysłać nad granicę, wzmocniwszy nawet rycerstwem z królewskiego orszaku, bo ochrona miłościwego pana na razie potrzebna nie jest. Niech ruszą ku Wiśle i dają baczenie na przeprawę. Należy ich rozdzielić, by szli kilkoma szlakami. W ten sposób zmylimy brodaczy, którzy dostawszy z różnych stron wieści o przemarszu rycerstwa, wyżej ocenią nasze siły, a to zmusi ich do ostrożności i ostudzi zapał do wcześniejszego rozpoczęcia wojny...

— To dobra rada — zgodził się król. — Ci, którzy tu są, niech wyruszą już jutro, reszta po sformowaniu. Rozważmy teraz, dokąd ich posłać? Po krótkiej naradzie i obliczeniu sił uchwalono skierować czterysta kopii do Inowrocławia, pod rozkazy tamtejszego starosty Borowca. Drugi oddział uda się do Brześcia Kujawskiego, by stamtąd działać w zależności od potrzeby. Kiedy sprawę tę rozważono, znów zabrał głos Jagiełło. — Postanawiam wyruszyć stąd czternastego. Chcę udać się do Słupi i odbyć pielgrzymkę na Łysiec do tamtejszego klasztoru. — Pozwólcie, miłościwy panie, rzec kilka słów — odezwał się ksiądz Andrzej, kiedy po królewskim oświadczeniu już podnoszono się z miejsc — a wy, panowie, raczcie pozostać jeszcze trochę. Przede wszystkim upraszam was, miłościwy panie, abyście nakazali tym, którzy muszą wiedzieć o kolejnym celu waszej podróży, by zachowali w tym względzie najgłębszą tajemnicę. Jest mi bowiem wiadomo, że wróg bezecność swoją posuwa tak daleko, iż usiłuje nastawać na wasze życie. Szmer zdumienia i gniewu przerwał te słowa. Kiedy nieco ucichło, ksiądz Andrzej ciągnął dalej: — Dlatego też, miłościwy panie, raz jeszcze rozważcie swój zamiar odbycia tej pielgrzymki. Jako wasz poddany proszę o to, a jako kierujący swoim urzędem śmiem się domagać, abyście jej poniechali. Z kolei wszystkie oczy zwróciły się na króla. Ten zmarszczył brwi i zasępiony patrzył przed siebie. Wyraźnie widzieli, jak wzbierający w nim gniew zmieniał mu twarz. Wreszcie przemówił, rzucając szybko słowa: — Nie będę zmieniał postanowienia z takich przyczyn! Życie moje w rękach boskich, a nie zbójeckich! Toć tchórzem okazałbym się i przed moim Panem, i sługami! Do tego chcesz mnie skłonić! Nie może być, abym zamiaru poniechał! — Miłościwy panie, droga tam wąska i stroma, a do tego kamienista, cały czas wiodąca gęstym lasem! Ustrzec was będzie niezmiernie trudno... — próbował jeszcze protestować ksiądz Andrzej. — Twoja to sprawa, nie moja. Rzekłem, i postanowienia nie zmienię! Jagiełło uderzył dłońmi o poręcz i na znak, że nie chce już o tym mówić, wstał z fotela. Wszyscy poszli za przykładem władcy. Trąba rzucił

porozumiewawcze spojrzenie na księdza Andrzeja i tylko pokręcił głową. Proboszcz zbliżył się do kanclerza i szepnął mu na ucho: — Przypuszczałem, że tak się stanie. Kłopotów będziemy mieli sporo. — Wiem. Nie poniechaj niczego — odpowiedział mu równie cicho kanclerz. — Czy mówiliście z Władysławem o jego siostrzanie? — Mówiłem. Przykazał, abyśmy przesłuchali go wespół z wojewodą. — Jeśli zezwolicie, uczynię to zaraz. Jaśko ma tyle roboty, że potem trudno go będzie osiągnąć. — Dobrze, zaraz mu powiem. WKRÓTCE PO NARADZIE PRZED oblicze wojewody i wicekanclerza stawił się Siemaszko, syn Ziemowita, księcia mazowieckiego, i Aleksandry, Jagiełłowej siostry. Obaj dostojnicy, a z nimi ksiądz Andrzej, pozostali w komnacie narad i tu przystąpili do zbadania sprawy młodego kniaziewicza. Pierwszy zabrał głos kanclerz Trąba: — Młodyś jeszcze, mości książę, toteż biorę to pod uwagę. Mimo żem osoba duchowna, napominać cię, że grzech nieczystości popełniasz, również nie będę. Domyślasz się już zapewne, że mówię o twojej przygodzie miłosnej z ostatnich dni. — Kanclerz zamilkł i sapnąwszy z irytacji, ciągnął dalej: — Tylko że nie o miłostkę tu idzie, ino o rzecz wiele poważniejszą. Poruczono ci obowiązek dowodzenia przyboczną strażą miłościwego pana, a jako jego krewniak i przebywający na dworze znasz dużo tajemnych spraw. Z tytułu wiernopoddańskiej miłości i węzłów krwi obowiązek ten powinieneś spełniać z całą rozwagą i poczuciem odpowiedzialności. Ale widzi mi się, że tak nie jest! — Co macie na myśli, mości kanclerzu? — rzucił porywczo Siemaszko. Rumieniec, który ukazał się na jego twarzy podczas pierwszych słów Trąby, bladł coraz bardziej. — A to, żeś zbyt lekkomyślnie wszedł do łoża niewiasty, której całkiem nie znasz. Płacisz jej? — Nie, wasza wielmożność! — Zatem to nie gamratka, co pogarsza sprawę! A wiesz, kto ona? Czyś ubiegał się, by legła z tobą? Starania czyniłeś, by wprzódy zdobyć jej serce? — Nie... — mruknął Siemaszko.

— Dlaczego więc rozwarła ci je tak ochotnie i szybko? Jak myślisz? Kniaziewicz milczał, już zupełnie blady na twarzy. Wojewoda nie odzywał się, przygryzając wąsa. Ksiądz Andrzej zbliżył się do kanclerza. — Pozwólcie, wasza wielebność, zadać księciu kilka pytań. — Pytaj, Andrzeju, bo mnie złość zatyka — sapnął Trąba, obrzucając kniazia gniewnym wzrokiem. — Słyszeliście, mości książę, słowa przygany za swoją lekkomyślność. Co się jednak stało, to się nie odstanie. Ale macie możność zło nieco naprawić, jeśli okażecie dobrą wolę ku temu. Czyście gotowi to uczynić? — Uczynię, wasza wielebność! Co przykażecie? — Najpierw więc odpowiedzcie, niczego nie ukrywając. Jak ona się zwie? — Mirka. Proboszczowi na sekundę uniosły się brwi, ale niczym więcej nie zdradził zaskoczenia. — Zgrabna, szczupła, czarna? — Taka jest w istocie! — wykrzyknął ze zdumieniem Siemaszko. — Skąd wiecie? — dorzucił naiwnie. Proboszcz nie zwrócił jednak uwagi na to pytanie, indagując dalej: — Gdzie mieszka? — Na Zamkowej Drodze, w podwórcu. Jest tam piekarnia. Ma izbę ponad nią, z wejściem od podwórza. — Jak ją poznałeś? Siemaszko zwlekał przez chwilę. — Mów! — przynaglił go proboszcz. — Wiem więcej, niż sądzisz! — Mój służebny zaprowadził mnie do niej... — Wasylko? — Tak, wasza wielebność. — Ile razy u niej byłeś? — Ze cztery... — Długo przebywałeś? — Do ranka... — O czym z tobą mówiła? Nie pytam o sprawy miłosne. — Różnie. Ale najczęściej o naszym panu, którego miłuje, a że i on bliski memu sercu, tośmy wiele o nim gadali...

— A o czym? Co chciała wiedzieć? — Rozpytywała, jaki on jest... Czy dobry, jak mówią, czy też często się sierdzi, jak twierdzą inni. Kiedy kładzie się spać, kiedy wstaje, kto mu usługuje, kto jest podręcznym, co lubi jeść... Wszystko powtórzyć trudno, ale o nic ważnego nie pytała. — To ci się tak zdaje. Te zwykłe sprawy czasami ważniejsze są od niezwykłych. A o wojenne plany nie pytała? — Mało co. Chyba tylko raz zagadnęła, kiedy oczekujemy zaciężnych rot? — Wiedziałeś o tym? — Nie bardzo, toteż odpowiedziałem byle co. — Nie pytała, wiele ich ma być? — Już nie pamiętam, ale chyba nie. — Hm... Kiedy wybierałeś się do niej? — Dziś. Ale przysięgam, że więcej moja noga u niej nie postanie! Ksiądz Andrzej spojrzał w oczy kniazia. — Nie przysięgaj, bo pójdziesz. Siemaszko żachnął się. — Wasza wielebność, słowa nie łamię! — Jam cię o tę przysięgę nie prosił ani jej żądał, bo chcę, żebyś jeszcze raz do niej poszedł. I mało tego — w niczym nie zmienisz sposobu bycia. Tak jak uprzednio będziesz z nią mówił o wszystkim, tyle że nie mów prawdy. Jeśli dobrze się sprawisz, zapomnimy o tym, co było. Kiedy żeś się wybierał? — Po wieczerzy. Proboszcz skinął głową. — Dobrze. Pójdziesz więc. Ale ani słowa z Wasylką o naszej rozmowie! Pamiętaj! — Proboszcz uniósł ostrzegawczo palec do góry, po czym zwrócił się do obu dostojników: — Czy macie co jeszcze do kniazia? Trąba spojrzał na wojewodę, a ponieważ ten milczał, skinął głową. — Nie. Może iść. CZARNY, SCHOWANY ZA WYSOKI na chłopa sąg brzozowych polan, trwał w cierpliwym oczekiwaniu, postanowił bowiem nie powierzać nikomu śledzenia Mirki, która była obecnie najlepszym przewodnikiem do Petera i Lasoty.

Ze swojej kryjówki widział dobrze schody wiodące na mały ganeczek, z którego prowadziły drzwi do izby dziewczyny. Czas płynął wolno, ale Czarny w potrzebie umiał być cierpliwy. Szarość brzasku ustąpiła szybko i różowe światło poranku coraz ostrzej rysowało szczegóły otoczenia. Wkrótce na ganku ukazał się Siemaszko. Zbiegł szybko na dół i, nie oglądając się, ruszył ku furcie. Upłynęło jeszcze sporo czasu i mimo świątecznego dnia ruch na podwórku rozpoczął się na dobre. Słońce wysunęło się już spoza dachów, kiedy wreszcie na ganeczku ukazała się Mirka otulona kolorową chustą. Rozejrzała się dokoła, lustrując wzrokiem kręcącą się po podwórku czeladź, potem szybko zbiegła ze schodów i skierowała ku bramie. Kolorowa chusta dziewczyny ułatwiała śledzenie. Czarny ostrożnie ruszył za nią, wiedząc, że ma za sobą trzech swoich pachołków, którzy nie spuszczają go z oczu. Nowe Miasto Korczyn powstało niedawno, toteż nie miało jeszcze ulic o zwartej zabudowie i było przestronniejsze od Starego Korczyna, w którym trudno było się przecisnąć wąskimi uliczkami. Wiele kamieniczek było właśnie w budowie. Po krótkiej wędrówce Mirka zatrzymała się przed jedną z nich. Rozejrzała się szybko dokoła i, nie dostrzegając Czarnego, pchnęła drzwi i zniknęła za nimi. Kamieniczka była już pod dachem, ale czerwieniała jeszcze cegłami nieotynkowanych murów. Drzwi, za którymi zniknęła dziewczyna, były zbite z nieheblowanych desek. Wisiały na skórzanych zawiasach, a zamknięcie ich stanowiła zwykła zatyczka. Czarny pchnął je i wśliznął się do środka. Znalazł się w sieni zawalonej gruzem i materiałem budowlanym. W rogu, zamiast schodów, biegły w górę skośnie położone deski. Do bocznych pomieszczeń prowadziły tylko otwory w murze. Czarny zajrzał tam, ale wszędzie było pusto i mroczno. Cofnął się do sieni i przez chwilę stał, nasłuchując. Dom jednak był cichy i zdawał się zupełnie pusty. Dokąd udała się dziewczyna? Czyżby wyżej? Jedyny właściwy kierunek zdawały się wskazywać te prowizoryczne schody... Ale dlaczego nic nie słychać? Po chwili zastanowienia Czarny począł cicho wspinać się po deskach. Wkrótce znalazł się w małej sionce.

Tu również było pusto i cicho. Dalej, zapewne na strych, prowadziły już schody. Strome wprawdzie i wąskie, ale zaopatrzone w drewnianą poręcz. Czarny znów zaczął nasłuchiwać. Nadal jednak panowała zupełna cisza. Od surowych ścian szła wilgoć i kwaśny zapach wapna. Gdzieś z ulicy doleciał przytłumiony odgłos śmiechu i paru rzuconych słów. Potem usłyszał cichy jęk. Znieruchomiał, starając się zorientować, skąd doszedł go ów głos. Rezonans murów musiał jednak utrudniać rozeznanie, bo zaczęło mu się zdawać, że rozległ się on gdzieś tuż przy nim, w tej małej sionce... Jęk rozległ się po raz drugi i Czarny już bez wahania zaczął wspinać się po schodach, czujny i skupiony. W tej chwili doszedł go z zewnątrz przeciągły gwizd. Wiedział, co to znaczy, ale nie zatrzymywał się. Przyśpieszył tylko wspinaczkę i znalazłszy się przed drzwiami, pchnął je gwałtownie. Miał przed sobą małą mansardową izdebkę o jednym wąskim oknie, którego rama, obciągnięta natłuszczonym płótnem, leżała na podłodze, wyrwana z futryny. Pod skośną ścianą stało drewniane wyro wymoszczone słomą, z odrzuconym brudnym i wystrzępionym kocem. Na podłodze zaś, w wielkiej kałuży krwi, leżała Mirka. Kolorowa chusta niby barwne skrzydła motyla rozpostarła się wokół jej pleców. Dziewczyna zdawała się jeszcze oddychać. Czarny przyklęknął i uniósł jej głowę. Wzrok miała już zmętniały, ale jeszcze żyła. Z jej piersi broczącej krwią wydobywał się świszczący oddech. Mirka uniosła powieki. Musiała go poznać, bo lekki uśmiech przemknął przez jej usta. Potem zmarszczyła brwi i z wysiłkiem wydobyła z siebie kilka słów: — To był mnich... Peter... zaułek nad jeziorem... oni... oni... chcą na szczytach... między... Jeszcze coś szeptała zamierającymi wargami, ale tego Czarny już nie mógł zrozumieć, i raptem odrzuciwszy głowę na bok, wydała ostatnie tchnienie. Czarny wstał, jeszcze raz ogarniając wnętrze uważnym spojrzeniem, po czym zbliżył się do okna. Było małe, ale człowiek mógł z łatwością wydostać się przez nie na stromy dach kończący się murowanym gzymsem i biegnącą wzdłuż niego drewnianą rynną.

Tędy więc wymknął się Lasota po zabójstwie dziewczyny. Któryś z ludzi Czarnego musiał go zapewne zauważyć, dając gwizdem znak o ucieczce. Na doścignięcie zbiega było już jednak za późno. Dlaczego mnich zabił dziewczynę, która przybyła do niego z wiadomościami? Czyżby dostrzegł, że jest śledzona, i posądził ją o zdradę? Ale jak mógł o tym wiedzieć, skoro wszystko wskazuje na to, że w chwili jej przybycia był w tej izbie? Lasota przebywał tu sam, wskazywała na to szczupłość miejsca i jedno tylko posłanie... A zatem obaj kamraci rozdzielili się, a ostatnie słowa Mirki wskazywały na to, że wiedziała, gdzie przebywa Peter. Czyżby zatem mnich zacierał ślady? Ale dlaczego? Dlaczego uznał, że należy to uczynić, i to za taką cenę? Myśląc nad tym, Czarny ruszył do drzwi. KSIĄDZ ANDRZEJ SKINĄŁ GŁOWĄ. — Właśnie. To przypuszczenie trafia mi najbardziej do przekonania. Oni rozdzielili się po to, by w razie ujęcia jednego drugi mógł działać dalej. Peter umie wyciągać wnioski z doświadczeń. Dziwię się tylko, że wcześniej na to nie wpadł. — Ale dlaczego zabili dziewczynę? — Czarny powtórzył pytanie postawione na początku rozmowy. — Przecież jej ostatnie słowa jasno to tłumaczą. Wiedziała, gdzie szukać Petera. — To rozumiem. Ale skoro wyjawili jego kryjówkę, bo przecież sama się nie domyśliła, to dlaczego teraz ją zabili? Tego dociec nie potrafię. — Bo zapewne nie wiesz, że po naszej wczorajszej rozmowie z Siemaszką wojewoda, nie porozumiawszy się ani z kanclerzem, ani ze mną, przykazał ująć Wasylkę, który dziś rano, takoż na jego rozkaz, został obwieszony. Lasota w strachu, że po Wasylce ujmiemy i Mirkę, ugodził ją nożem. — Teraz rozumiem! — rzucił ze wzburzeniem Czarny. — Przez ten pochopny krok dziewka straciła życie, a ja, dzierżąc już ich za połę, muszę teraz uganiać się od nowa! — Sza! — Proboszcz uniósł palec do góry. — Nie pozwalaj sobie na potępianie dostojnika! — Mówię, co myślę! — odparł Czarny, hamując jednak głos. — Myśleć ci wolno, ale nie mów, bo to na dobre nie wychodzi.

— Sądzę, że i wasza wielebność myśli to samo — rzucił porywczo Czarny. — Co myślę, to moja sprawa — proboszcz uśmiechnął się z lekka. — Nic już nie zmienimy. Co zamierzasz teraz? — Rozpoczynać od nowa. Każę ludziom przewąchać zaułki w pobliżu jeziora. — Szukać możesz, ale nie myślę, by to coś dało. Tym bardziej że za parę dni ruszamy. Teraz nie powinni już wiedzieć, dokąd. Na pewno jednak ruszą w ślad za nami... — proboszcz urwał i zamyślił się, a potem powiedział cicho: — Co jednak znaczą jej słowa „na szczytach... między...” Nic z tego nie mogę się dorozumieć! Co chciała rzec? Zapewne to jakaś wiadomość, coś, o czym wiedziała, co uważała za ważne... Ale co to może znaczyć? — I ja o tym myślałem, ale nic mądrego nie przyszło mi do głowy. — No trudno. W Słupi bacz pilnie na wszystko. Boję się tej pielgrzymki. — Długo tam będziemy? — Ze dwa, trzy dni. — Nowa mitręga! I to jaka! — westchnął Czarny. — Wyznaczę specjalną straż, obejrzawszy wprzódy teren. Dlatego wybieram się o dzień wcześniej i chciałbym, abyś ruszył ze mną. Czarny skłonił się w milczeniu. — Przysposabiaj się raczej do drogi, a poszukiwania ostaw ludziom. A co z siostrą? — Ksiądz zmienił temat. — Czy otrząsnęła się z tamtej okropności? — Nie, wasza wielebność, nie może dojść do równowagi. Sposobi się do klasztoru, mimo że rozmiłował się w niej mój druh, ów Jaksa, który jest w Witoldowej służbie. A i on chyba nie jest jej obojętny... — Czarny w paru zdaniach nakreślił proboszczowi sytuację. Ten skłonił głowę w zamyśleniu, po czym powiedział: — I jedno, i drugie działa sercem, a wiadomo, że nie idzie ono w parze z rozumem. Teraz na to nie czas, ale skoro minie wojenny zamęt i będziemy mogli nieco wytchnąć, winieneś za nich pomyśleć i znaleźć sposób, by naprostować tę krzywą drogę, którą do siebie dążą. — Jużem o tym myślał, ale to prawda, że niesposobna teraz pora ku temu.

— No właśnie. W razie potrzeby przyjdź z tym jeszcze do mnie. Może razem coś obmyślimy. — Dziękuję, wasza wielebność. — Czarny skłonił się głęboko i opuścił komnatę. CZARNEGO OBUDZIŁO STUKANIE w okiennicę. Zerwał się z posłania, otrzeźwiawszy natychmiast, i przybliżył do okna. Przez cienką zasłonę z rybiego pęcherza sączyło się już światło wschodzącego słońca. — Kto? — rzucił krótko, sięgając jednocześnie po kaftan przewieszony przez poręcz zydla. — Ja, Dzieweczka... — doszedł go znany głos. — Chodź szybko, Kostur dał znak! Czarny wyskoczył na zewnątrz. Mgła wlokła się jeszcze pasmami po pobliskich łąkach ciągnących się z tej strony Słupi. Niedaleko czerniał dwór opata łysogórskiego klasztoru, ściśnięty obręczą obronnego muru. W dali ciemnogranatowa ściana lasu pięła się w górę ku szczytowi Łyśćca zawleczonego pasmami obłoków. Tam, otoczony zewsząd lasem i skryty za chmurami, znajdował się benedyktyński klasztor, stróż cennej relikwii, cel pielgrzymich wędrówek. Król z najbliższym otoczeniem zatrzymał się we dworze opata Jana Katarzynki, położonym na skraju Słupi. Czarny, zająwszy jak i reszta młodszych dworzan pobliskie domostwa przedmieścia, miał ze sobą dwóch swoich ludzi. Wraz z nimi gnał teraz na przełaj ku opatowemu obejściu poprzedzany przez Dzieweczkę. Zadyszani dopadli furty w kamiennym murze. Na rzucone hasło furta się rozwarła. — Nie wypuszczać nikogo! — rozkazał wartownikowi Czarny. — Odpowiadasz za to głową! — Gdzie są? — zwrócił się do Dzieweczki, spoglądając po obszernym podwórcu. Olbrzym wskazał mu długą, niską budowlę z bierwion, przed którą kręcili się stajenni parobcy. — Jakem odchodził, byli podle stajni — objaśnił. Jednak w stajni Kostura nie było. Zachowując milczenie, skierowali się ku wozowni, ale i tam nikogo nie znaleźli. Dopiero mijając drzwi od pomieszczenia na uprząż i siodła, usłyszeli rozmowę prowadzoną przyciszonymi głosami.

Czarny wyszarpnął mieczyk i pchnął nogą drzwi. W mrocznym kącie komórki dostrzegli dwie pochylone ku sobie postacie. — Wiąż ich, Dzieweczka! — rozkazał Czarny, stając w drzwiach i odcinając w ten sposób wyjście. — Obu? — rzucił zdziwiony olbrzym. — Nuże, rób, co ci każę! — ponaglił go Czarny. — Pytać będziesz później! —Jednocześnie włożył palce do ust i gwizdnął przenikliwie. Dzieweczka ze zdumieniem na twarzy wykonał rozkaz. Nie mniej zdumiony był Kostur, kiedy poczuł na rękach zaciskające się rzemienie. Jednak Czarny zdawał się tego nie dostrzegać. — Kto wy? — rzucił krótko, zbliżając się do związanych. Za jego plecami, przywołani gwizdnięciem, ukazali się Jurga i Włodko. — Nie poznajecie mnie, panie?! — wyjąkał Kostur. — Przecież pracuję tu w stajni. — A ten? — Czarny wskazał na chudego człowieka o obrośniętej zarostem twarzy. — Mój krewniak, mieszka niedaleko stąd. Był w Słupi, kiedyśmy przejeżdżali, i, dostrzegłszy mnie na wozie, przyszedł pogadać. — Jak się zwiesz?! — krzyknął Czarny na przybysza. — Zbysław mi na imię. Mieszkam w Garbaczu. To osada tu w pobliżu. — I o czym to tak gadaliście? Przybysz zaczął niepewnie stękać: — Tak różnie... o wszystkim po trochu... — Widzę, że nie bardzo pamiętasz, coście mówili, ale jak dostaniecie po dwadzieścia razów łańcuchem, zaraz rozjaśni się wam we łbach! Dzieweczka! — Czarny wskazał Zbysława. — Ostaniesz tu z nim, a wy bierzcie tego koniucha do stajni! I odczepcie łańcuchy z kantarów! Będę ich przepytywał osobno! — Litości, miłościwy panie... — jęknął przerażony Kostur. Nogi zaczęły trząść mu się w kolanach tak, że ledwo mógł ustać. — Przecież wiecie... Przecież ja... — Chciał jeszcze coś mówić, ale Czarny, bojąc się dalszych słów, przerwał mu ostro: — Milcz! Gadać będziesz wtedy, jak cię zaczną pytać, ty szczwany lisie! Brać go! Pachołcy ujęli Kostura pod ramiona. Ten już bez oporu pozwolił się wyprowadzić.

Drzwi komórki wychodziły na stajnię odgrodzoną przepierzeniem z byle jak zbitych desek, toteż wszystko, co działo się na zewnątrz, było w niej słychać doskonale. Czarny, zdając sobie z tego sprawę, najpierw powtórzył głośno wydany poprzednio rozkaz: — Jurga, dawaj łańcuch! — Potem zbliżył się do drugiego pachołka i rzucił mu do ucha: — Złap w obejściu kurę i urżnij jej łeb. Jak ją przyniesiesz, nic nie gadaj! Pachołkowie kopnęli się wykonać rozkaz. Kostur, stojąc ze skrępowanymi rzemieniem ramionami, z przerażeniem wpatrywał się w Berta. Ten jednak milczał, czekając na Jurgę i rozglądając się dookoła. Wreszcie, dzwoniąc trzymanymi w ręku łańcuchami, nadszedł pachołek. Czarny skinął nań i szepnął mu do ucha, wskazując pod ścianą worki napełnione owsem: — Wal po nich! Nie za szybko... Z kolei obrócił się do Kostura i równie cicho pouczył: — Wrzeszcz, aby głośno... W oczach dawnego żebraka ukazało się najpierw zdumienie, a potem, kiedy pojął, o co Czarnemu chodzi, błysk rozbawienia. Skinął bez słowa głową, a kiedy po zamachu Jurgi łańcuchy spadły na worki wydając głuchy odgłos uderzenia, wrzasnął na całe gardło: — O rety! Nie bijcie! Litości, panie! Litości! Uderzenia padały odmierzane z wolna, a Kostur wykazał spryt i aktorski talent, bo początkowo krzyczał przeraźliwie, po chwili zaczął ściszać głos, aż wreszcie wydawał tylko przeciągłe jęki. Czarny po pewnym czasie powiedział głośno: — Przestań! Ma chyba dość i zechce gadać! Bacz jednak na mój znak, bo jeśli będzie łgał, dostanie nowych dwadzieścia razów! Gadaj teraz, ty psie, co to za jeden ten tam! Kostur spojrzał pytająco na Czarnego, który skinął przyzwalająco głową. — Nie wiem, panie... To żaden mój krewniak... całkiem go nie znam... — Skoro go nie znasz, to o czym szeptaliście tam w komórce? Kostur zawahał się, a Czarny rzucił krótko: — Jurga, łańcuch! Kostur z wyraźnym już rozbawieniem starał się swoją rolę grać jak najlepiej.

— Nie bijcie już, panie... nie strzymam... — jęknął. — Powiem wszystko... — Gadaj zatem, wszarzu! — Chciał, abym mu powiedział, kiedy i dokąd stąd ruszymy. Tylko tyle. Przysięgam, że nic więcej. — Coś mu rzekł? — Byle co, bom sam nie wiedział. W tej chwili zjawił się Włodek z zarżniętą kurą w ręku. Czarny ostrzegawczo uniósł do ust palec, po czym, odebrawszy kurę, bezceremonialnie rozmazał jej krew na twarzy i włosach Kostura. Po tym zabiegu żebrak wyglądał okropnie. Czarny odrzucił martwego ptaka w mroczny kąt stajni i krzyknął: — Dawajcie drugiego! Kostur został wrzucony do komórki, a po chwili, podtrzymywany przez Włodka i Jurgę, bo sam nie mógł iść na trzęsących się pod nim nogach, stanął przed Czarnym drugi więzień. Puszczony, upadł od razu na kolana i uniósłszy do góry skrępowane ręce z przerażeniem w oczach zaczął lamentować: — Wielmożny panie, aby nie bijcie! Sam powiem wszystko. Z dobrej woli... Ważne rzeczy... O miłościwego pana idzie... Powiem, wszystko powiem... Tylko nie bijcie! Czarny obrócił się szybko do Jurgi. — Skocz po księdza Andrzeja! Niech zaraz przybywa! — Potem nachylił się nad klęczącym i rozkazał: — Mów więc, psie, i to zaraz! Mów, bo cię posiekam łańcuchami! Co wiesz o miłościwym panu?! — Że mnich zasadzi się na niego... Już ruszył do lasu... — Skąd to wiesz? — Bo gadał u mnie w izbie z drugim... Tamten to mój znajomek, przywiodłem go, bo takiego drugiego strzelca z kuszy daleko by szukać... Na kłusownictwie tak się wprawił. — W lesie stoją straże, to ich pojmają! — Nie pojmają, bo tamten ma swoje ścieżki. A mnich wiedział, że droga będzie strzeżona... — Gdzie mają się zasadzić? — Mnich chciał na dębach przy drodze, ale znajomek mu odradził, bo z drzewa w razie czego nie ma ucieczki.

Czarnemu przypomniały się słowa umierającej Mirki. A więc i dziewczyna musiała skądś wiedzieć o zamiarze Lasoty. To również mogło być przyczyną jej śmierci. Rozważania te przerwało ukazanie się proboszcza Andrzeja w drzwiach stajni. Jednym rzutem oka objął rozgrywającą się scenę, po czym spytał krótko: — To ów wysłannik? — Tak, wasza wielebność — odparł Czarny. — Właśnie mówił, że Lasota ma zasadzić się w lesie na miłościwego pana. — Gdzie? — O to właśnie pytałem. — Pytaj zatem dalej. — Mówisz, że zmienili zamiar — Czarny zwrócił się do więźnia. — Co w zamian doradzał twój znajomek? — Aby zasadzić się w karczmie, co stoi pod klasztornym murem nieopodal drogi. — A ów mnich? Zgodził się? — Przyznał, że to lepsze miejsce, bo miłościwy pan musi podle karczmy iść, a straż łatwiej tam ominąć. Czarny rzucił Dzieweczce: — Przygotuj szybko konie. Jedziecie we trzech ze mną. Dzieweczka pobiegł spełnić polecenie, a Czarny zwrócił się do proboszcza: — Ruszam, wasza wielebność. Czy miłościwy pan już w drodze? — Minęła msza, jak wyruszył. — Z kim? — Towarzyszy mu tylko dwóch giermków: Daniłko i Mikołaj. Hasło do straży w lesie znasz? Może ci być potrzebne. — Znam, ale postaram się objechać ich z dala. Nie chcę mitręgi po drodze. Lepiej też będzie, jak miłościwy pan niczego nie dostrzeże. Ksiądz Andrzej skinął głową. — Słusznie. Ale jadąc lasem, musisz wziąć kogoś z tutejszych ludzi, bo pobłądzisz. Wyszukaj takiego w obejściu. — Jurga, ganiaj! — Czarny skinął na pachołka.

— I jeszcze jedno. — Proboszcz spojrzał Czarnemu w oczy. — Gdybyś nie znalazł tamtych, nie wolno ci dopuścić, by pan szedł dalej. Wstrzymasz go i ochronisz, chociażby siłą. — Rozumiem, wasza wielebność. Z kolei ksiądz Andrzej obrócił się do więźnia. — Po coś tu przybył? — Miałem nakazane odszukać stajennego Kostura. — Po co? — Aby wywiedzieć się, dokąd stąd wyruszacie. — Powiedział ci? — Niby tak, ale jak go bili, wyznał, że sam nie wiedział. — Jak go bili? — powtórzył ze zdumieniem ksiądz Andrzej, spoglądając pytająco na Czarnego. — Musiał oberwać, aby mówił prawdę — rzucił ten w odpowiedzi na spojrzenie. Proboszcz zdawał się więcej nie interesować sprawą Kostura, bo znów zagadnął więźnia: — Komu miałeś przekazać tę wiadomość? — Mnichowi, jak powróci z Łyśćca. — Gdzie? — U mnie w chacie. — To znaczy gdzie?! — zniecierpliwił się proboszcz. — Gadaj po ludzku! — Mieszkam w Garbaczu. To osada niedaleko stąd. — Zamknąć go, zanim postanowię, co z nim uczynić — zakończył badanie ksiądz Andrzej, kierując się ku wrotom. WĄSKA, PEŁNA KAMIENI DROGA z wgłębieniem wypłukanym środkiem przez spływającą w czasie deszczów wodę szła stromo pod górę. Ciągnęły nią zaprzęgi wołów z zaopatrzeniem dla klasztoru, wspinały się po niej pielgrzymki i pojedynczy pokutnicy z własnej woli albo i z wyznaczonego wyrokiem sądowym nakazu. Uważano bowiem, że wielka moc relikwii, jaką stanowiło drzewo ze Świętego Krzyża przechowywane przez benedyktynów, zapewnia grzesznikom oddającym jej cześć łaskę odkupienia i zmazania winy.

Król Władysław wspinał się po kamienistej drodze tylko w towarzystwie dwóch swoich giermków: Daniłka Rusinka, nosiciela królewskiej kopii, i Mikołaja Morawczyka od proporca. Wszyscy byli bez broni, odziani w szare, ubogie szaty. Minęli już pierwszy pas kamiennych murów — pozostałość pogańskiego grodziszcza — które trzema kręgami opasywały górę. Minęli również i wykutego w kamieniu pielgrzyma okrytego opończą, który z ręką przewieszoną na chuście wędrował ku górze, według wierzeń ludzkich przebywając jeden cal na rok. Mówiono, że kiedy wreszcie dotrze na szczyt, nastąpi koniec świata. Słońce wznosiło się coraz wyżej, jednak na wąskiej drodze, ciasno ujętej z obu stron przez ściany ogromnych świerków, było mroczno i strasznie. Znikąd nie dochodził żaden odgłos, las stał nieruchomo. Nie słychać było nawet ptasich głosów. Panowała cisza, w której rozlegał się jedynie chrobot kamieni osuwających się spod stóp idących. Król szedł z pochyloną głową, wolno i w milczeniu, a za nim ramię przy ramieniu wspinali się pod górę dwaj jego towarzysze. KONIE PRZEDZIERAŁY SIĘ GĄSZCZEM, pokonując skokami wykroty po powalonych drzewach lub ich pnie gnijące wśród chaszczy i zarośli. Świerki biły igłami twarze jeźdźców, ale ci niestrudzenie pięli się pod górę, czasem tylko schylając głowy ku końskim grzywom, jeśli uderzenie gałęzi odgiętej przez jadącego przodem zapowiadało zbyt mocny cios. Mech wyrywany kopytami wyskakiwał wysoko w górę, zadzwoniła od czasu do czasu broń, parsknął z wysiłku wierzchowiec wciąż przynaglany ostrogą, ale w oddziale trwało milczenie. Równie cichy i milczący był las. Czarny przekonał się wkrótce, jak słusznie uczynił ksiądz Andrzej, radząc wziąć przewodnika. Bez niego straciłby dużo czasu na utrzymanie należytego kierunku. Kiedy dotarli do drugiego pasma kamiennego muru, Czarny dostrzegł, że bez przewodnika byłaby to przeszkoda nie do przebycia. Należałoby wówczas albo zawracać ku drodze, albo zmitrężyć moc czasu i sił na szukanie przejścia, które prowadzący ich pachołek znalazł od razu. Potem pięli się wśród leśnego poszycia, piersiami zwierząt roztrącając chaszcze i młode pędy drzew tworzące trudny do przebycia gąszcz.

Czarny obliczał w myśli czas, jaki zyskiwali nad pieszymi, mimo że ci wyruszyli wcześniej. Ta różnica dawała im szanse na uporanie się z zadaniem przed przybyciem dostojnego pielgrzyma w okolice karczmy. Na szczęście nikt ich nie zatrzymywał, gdyż jechali daleko za linią straży rozstawionej w ukryciu po obu stronach drogi. Znali wprawdzie hasło, ale nie mieli czasu na udzielanie wyjaśnień. Wreszcie pachołek jadący przodem ściągnął cugle i uniesieniem ręki wstrzymał oddział: — Jeszcze ostało pół stai, panie... Czy przykażecie jechać dalej? — Nie. Tu zsiądziemy. Ale nic nie widzę krom ściany lasu. — Bo jak i wszędy drzewa tu gęste. Zaraz idą klasztorne mury, a karczma stoi przy nich... Czarny zeskoczył z konia. Reszta poszła za jego przykładem. — Zostań przy koniach — polecił przewodnikowi. — A wy cicho za mną. Zaczęli skradać się od drzewa do drzewa. Po chwili ujrzeli przed sobą mury i budowle klasztorne, a nieco dalej i karczmę. Stała w pobliżu obronnego muru, frontem do przebiegającej przed nią drogi. Nieduża, kryta słomą, nie miała żadnego ogrodzenia ochronnego, co dowodziło, że jej dzierżawca albo w pełni ufał Opatrzności, albo z powodu ubóstwa nie bał się napaści. Z jednej strony małe uprawne poletko zajmował warzywnik, z drugiej, nieomal do samej ściany, sięgała leśna młódź. Warzywnik otaczały resztki ogrodzenia, które swego czasu miało go zapewne chronić przed leśnym zwierzem. Teraz z tego ogrodzenia pozostały jedynie resztki, a wpółzmurszałe kołki służyły do nadziewania garnków. Czarny przywołał do siebie Jurgę i Włodka, którzy stali za pobliskimi pniami. — Pójdziesz w dół — polecił szeptem Jurdze — i skryjesz się przy drodze. Gdy ujrzysz, że miłościwy pan nadchodzi, zakraczesz jak wrona. Zapewne zatrzyma cię straż, ale hasło znasz, to im się obwołasz. A ty, Włodek, podejdziesz drogą do karczmy. Oni baczą, co dzieje się na drodze, ale strzelać nie będą, bo nie o ciebie im chodzi. Wejdziesz do środka i, pijąc piwo, obejrzysz, czy gdzieś tam nie siedzą. Nie marudź, bo czasu nie mamy!

Po tych poleceniach Czarny został tylko z Dzieweczką, skrytym w krzakach obrastających tu gęsto podszycie lasu. Czas mijał wolno, tym wolniej, że pełni byli napięcia i niecierpliwości. Wkrótce na drodze ukazał się Włodek. Szedł stąpając ociężale jak człowiek zmęczony uciążliwą wędrówką. Z wolna zbliżał się do karczmy. Zgodnie z przewidywaniem Czarnego nic się nie działo. Żaden głos ani ruch nie zdradził, że ktoś w niej się czai. Włodek doszedł do drzwi i pchnąwszy je, zniknął w środku. Upłynęły ze dwa pacierze, nim znów się w nich ukazał. Nie wychodził jednak na drogę, a skręciwszy za węgieł, zniknął w krzakach. — Nie ma w izbie nikogo prócz szynkarki — szepnął, zbliżywszy się do Czarnego. — W tyle chaty nie mogli się skryć, bo stamtąd nie widać drogi. Siedzą zapewne na strychu. — I mnie tak się zdaje — zgodził się Czarny. — Tam jest okienko. — Wskazał okrągły otwór czerniejący w trójkącie utworzonym przez skosy dachu. — Obejrzymy zatem tamtą ścianę karczmy. Chodźcie — skinął na Dzieweczkę — i zachowajcie ciszę! W tej chwili doleciało ich powtórzone kilkakrotnie krakanie wrony. Jurga dawał znak, że król jest blisko. — Prędzej! — przynaglił Czarny. — Biegiem za karczmę! Nie zważając już zbytnio na krycie się, pobiegli na tyły chaty, gdzie znajdowało się wejście na strych. — Dzieweczka, idziesz za mną, a ty, Włodek, obwołaj w lesie najbliższą straż i razem baczcie na wyjście. Jeśli będą uciekać, ustrzelcie z kusz! W żadnym razie nie mogą wam ujść, pamiętaj! — upomniał jeszcze, wstępując już na szczeble drabiny, którą Dzieweczka zdążył przystawić do ściany. Drzwiczki stanowiące wejście na strych uchylał powoli w obawie, by nie zdradziły ich skrzypnięciem. Jednak rzemienie, na których wisiały, nie wydały żadnego odgłosu i Czarny mógł po chwili zajrzeć do środka. Panował tu jednak mrok i niczego dojrzeć nie zdołał. Wspiął się więc jeszcze o jeden stopień i skinąwszy na Dzieweczkę, by podążał za nim, wśliznął się do środka. Trwało chwilę, zanim wzrok przyzwyczaił się do półmroku wypełniającego poddasze. Wówczas Czarny dojrzał po jednej stronie stertę worków, po drugiej piętrzące się wiązki jakiegoś ziela. Dalej była pusta

przestrzeń, na której walały się jakieś bezużyteczne graty, a przed przeciwległą ścianą obok okrągłego otworu, przez który wdzierała się do środka smuga światła, tkwiły dwie czarne przyczajone sylwetki z kuszami w rękach. Obaj zbóje byli tak zajęci obserwacją drogi, że nie zwracali zupełnie uwagi na to, co dzieje się za ich plecami. Czarny i Dzieweczka, skradając się, zdołali dotrzeć aż do końca sterty worków. Dalej jednak przestrzeń strychu była otwarta, a te parę gratów, które tam leżały, nie mogły dać żadnej osłony, z chwilą kiedy napięte kusze zostałyby skierowane w ich stronę. Gliniana polepa strychu nie skrzypiała pod nogami, więc może by i udało się im niepostrzeżenie dotrzeć do zaczajonych, gdyby nie mało ostrożny ruch Dzieweczki. Czerep starego garnka, na który nastąpił, trzasnął pod jego stopą z hukiem wystrzału z bombardy. Obaj zbóje obrócili się gwałtownie. Czarny nie czekając, aż oprzytomnieją, rzucił się szczupakiem do przodu. Usłyszał szczęk spustu kuszy, trzask cięciwy i głuche uderzenie bełtu, ale już gdzieś za sobą. Padając na polepę, złapał swego przeciwnika za nogi i pociągnął ku sobie. Ten jednak zwinął się pod nim jak piskorz i jednym susem dopadł otworu w podłodze. Czarny poniechał jednak pościgu, wiedząc, że zbieg ma mało szans, by ujść bystrym oczom jego ludzi. Tymczasem Dzieweczka, widząc wymierzoną w siebie kuszę, porwał za blat potrzaskanego stołu, leżący wśród gratów zalegających strych, i zasłonięty nim niby tarczą z wolna postępował ku Lasocie. Ten widząc, że bełt nie przebije dębowych desek, odrzucił kuszę i doskoczywszy do Dzieweczki, porwał za stół z drugiej strony, by go odrzucić. A że Dzieweczka miał ten sam zamiar, przeto blat poleciał na bok, a oni stanęli pochyleni naprzeciw siebie na szeroko rozstawionych nogach. Lasota pierwszy skoczył do przodu. Jego ręka powędrowała jednocześnie za pas, ale Dzieweczka, dostrzegłszy ten ruch, chwycił go za przegub. Potem objęli się ramionami i trwali tak niby druhowie spleceni uściskiem. Światło padające z okien znaczyło ich postacie jasną wstążką blasku. Twarze czerwone i zacięte, nabrzmiałe żyłami, zdradzały wysiłek, z jakim każdy z nich usiłował pokonać opór drugiego. Dzieweczka pierwszy raz spotkał przeciwnika, który tak długo potrafił przeciwstawiać się jego niedźwiedziej sile. Wiedział, że musi skupić całą moc

swych ramion, by zmóc tego suchego, żylastego mnicha, gdyż czuł, jak żelazna obręcz jego uścisku gniecie mu żebra i tamuje oddech. Jednak po chwili uścisk ten zaczął słabnąć, opór mięśni cal po calu ustępować, aż nagle ustał zupełnie. Grzbiet Lasoty wygiął się, głowa poleciała do tyłu, a z ust buchnęła krew. Kiedy zaś olbrzym rozwarł wreszcie ramiona, mnich zwalił mu się pod nogi. — Za mocno, Dzieweczka — odezwał się Czarny. — Złamałeś mu kręgosłup, a chciałem z nim pogadać. — Silny był chłop — mruknął olbrzym, dysząc jeszcze z wysiłku. — No chodź, nic już na to nie poradzimy — rzucił Czarny, kierując się ku schodom. Kiedy wyszli z karczmy, ujrzeli drugiego opryszka, leżącego na drodze z bełtem w plecach. Nachylało się nad nim dwóch wartowników. Czarny polecił odciągnąć zwłoki pomiędzy pobliskie krzaki. Kiedy spełniali to polecenie, na drodze ukazał się Jurga. — Najjaśniejszy pan nadchodzi! — zawołał, podbiegając do nich. — Jest już za zakrętem! — Wskazał za siebie. — Skryć się, aby nikogo z was nie widział! — rozkazał Czarny, skacząc ku drzwiom chaty i wpychając do środka Dzieweczkę, który właśnie ukazał się na progu. Toteż kiedy król, zmęczony uciążliwą wędrówką, mijał ze swymi towarzyszami karczmę, nic nie zdradzało zdarzeń, jakie przed chwilą tu się rozegrały. Na dziedzińcu przed kościołem opat Jan Katarzynka w towarzystwie przeora i klasztornego prowizora, czyli zarządcy dóbr, oczekiwał dostojnego gościa. Reszcie zakonników polecono zajmowanie się zwykłymi, codziennymi pracami. Szczyt Łysej Góry, pospolicie zwany przez ludność Łyśćcem w odróżnieniu od położonej bardziej na zachód Łysicy, okrywały chmury, mimo że niżej dzień był słoneczny i piękny. Toteż jak zwykle mżył tu drobny deszcz, osiadając na ubraniach skrzącą wilgocią. Sączyła się ona i po klasztornych murach niemal przez cały rok. Była dla zakonników prawdziwą udręką i podkopywała ich zdrowie, co znosili z pokorą, uważając to, jak i wciąż wyjące nad szczytami wichry, za dodatkowe umartwienie i cenę za łaskę stróżowania Świętego Drzewa.

Nieduży czworoboczny ogródek z murowaną pośrodku studnią z ciosanego kamienia okalały klasztorne budynki, po przebudowie dokonanej za króla Kazimierza już murowane. Wszystko to wraz z kościołem otaczał mur obronny. Jedynie karczma znajdowała się poza nim. Król, odmówiwszy posiłku, w towarzystwie swego nielicznego orszaku udał się od razu do kościoła, który z jego polecenia niedawno upiększyli barwnymi malowidłami ruscy malarze. Zbliżywszy się ku ołtarzowi, padł na kolana, a wówczas zakonnik, strażnik Świętej Relikwii, wyjął ją i ukazał jego oczom. Był to krzyż umieszczony w złotym futerale sporządzonym ze złota, które przed blisko dwudziestu pięciu laty, podążając na ślub z Jadwigą, król sam ofiarował klasztorowi. Krzyż był drewniany, podwójny, z wmontowanymi kawałkami Świętego Drzewa, których było pięć. Trzy tkwiły w końcach górnego krzyża, czwarty stanowił ramię dolne, piąty zaś był umieszczony w rękojeści. Władysław czas jakiś spoglądał na sinobrunatne kawałki drzewa, po których przed wiekami ściekała krew Odkupiciela, po czym pochylił czoło aż ku płytom posadzki, poruszając wargami w cichej modlitwie. Wreszcie legł na niej krzyżem. Miało się już ku wieczorowi, kiedy po odbyciu modłów i postu król ruszył na dół ku zadaniom doczesnego życia. WE CZWARTEK DZIEWIĘTNASTEGO czerwca król Władysław przybył ze Słupi do Bodzęcina. Zatrzymał się tu na dwa dni, należało bowiem przyjąć posłów od książąt: słupskiego, szczecińskiego i meklemburskiego, którzy po ofiarowaniu Bogu świeczki uznali, że nie zawadzi i diabłu dać ogarek. Związani z Zakonem i od niego zależni, zabezpieczali się jednak i od tej strony, zapewniając polskiego króla o swojej przyjaźni i gotowości do udzielenia pomocy. Wysłuchawszy tych zapewnień i oceniwszy je tak, jak ocenić należało, Jagiełło nie dał posłom poznać, że zapewnienia te uważa za pustą gadaninę. Zajęło mu to jednak dość czasu, tak że z Bodzęcina wyruszył dopiero w sobotę, udając się do Bliżyn, w niedzielę zaś stanął w Żarnowie. W poniedziałek dwudziestego trzeciego dotarł do Sulejowa, by nazajutrz, na świętego Jana Chrzciciela, czyli w ostatnim dniu upływającego rozejmu, wysłuchać mszy świętej w tamtejszym kościele Cystersów i po spożyciu w

klasztorze obiadu wyruszyć do pobliskiego Wolborza w asyście znacznego już orszaku, bo naprzeciw miłościwemu panu wyjechali wszyscy co zacniejsi dostojnicy państwowi i duchowni, przybyli ze swoimi wojskami na miejsce zbiórki. Te rozłożyły się obozem na rozległych łąkach okalających miasto. Łąki to przecinała Wolborzanka, zapewniając wodę ludziom i koniom. Było już pod wieczór i słońce z wolna opadało ku granatowej ścianie lasu ciągnącego się od zachodniej strony. Ciepłe światło przedwieczornej pory tworzyło długie cienie od tysięcy wozów i namiotów stojących w bezładnych grupach. Pora nie była jeszcze wojenna, o wrogu się nie słyszało, toteż o bezpieczeństwo zbytnio nie dbano. Tyle tylko, że doświadczenie życia obozowego kazało pozostawić wolne ulice dla wewnętrznego ruchu i dostępu do wozów, kiedy przy zwijaniu obozu przyjdzie zaprzęgać konie przygnane z pobliskich pastwisk. Wszystkie te ulice wiodły ku rzece, by zapewnić również dostęp do wody niezbędnej do przygotowania strawy i jakiego takiego obmycia z twarzy podróżnego kurzu. Rozpalono już ogniska dla gotowania wieczerzy. Dymy z nich szły wysoko w górę, bo pogoda była bezwietrzna, i tam dopiero, gdzieś pod kopułą nieba, łączyły się w pasma i wlokły na błękitnym tle smugami, brunatnymi od blasku zachodzącego słońca. Z tego chaosu wozów i namiotów szedł szum niby od olbrzymiego ula. Czasami wyrwało się z tego gwaru głośniejsze wołanie, czyjś krzyk lub rozlegał się grzmot kopyt pędzących do wodopoju koni. Obóz pełen był ruchu i zgiełku. Nadciągnęły tu już poza Wielkopolską i Mazowszem chorągwie z całego kraju, a więc ruska, podolska, lwowska, sandomierska, kaliska, lubelska, kujawska, krakowska, zjechali się rycerze chorągwi nadwornej i gończej, przybyły oddziały dygnitarzy koronnych: arcybiskupa gnieźnieńskiego Mikołaja Kurowskiego, wojewody krakowskiego Jana z Tarnowa, wojewody łęczyckiego Jana Ligęzy, kasztelana sądeckiego Krystyna z Koziegłów, wiślickiego Klemensa z Moskarzewa, znamienitych panów i rycerzy — Spytka Jarosławskiego, Dobiesława Oleśnickiego, szlachty herbu Gryf pod wodzą Zygmunta z Bobrowy, szlachty herbu Koźlerogi ze słynnym Florianem z Korytnicy na czele i wiele innych.

Oczekiwano jeszcze wojsk wielkopolskich i mazowieckich, te jednak miały przyłączyć się dopiero przy przeprawie. Przybyły też i wojska zaciężne: konni i piechota Sarnowskiego i Zbisławka oraz tabory i artyleria Sokoła, po którego pognał do Koronowa goniec, gdyż król Władysław postanowił ściągnąć do siebie tego doświadczonego i zdolnego wodza. Nad granicą pomorską czuwały teraz siły Macieja z Wąsoczy i Brzozogłowego. Namiot dla króla przygotowano nieco z boku, w pobliżu rzeki. Na władcę oczekiwali już w obozie węgierscy panowie Mikołaj Gara i Ścibor ze Ściborzyc, prosząc o pilne posłuchanie. Król jednak, zmorzony trudami podróży, od razu udał się na spoczynek, polecając im stawić się rankiem. Następnego dnia rozpoczęły się więc rozmowy z Węgrami. Jak się okazało, przywieźli oni propozycję przedłużenia rozejmu. Przedstawili ją jako własny krok na drodze ku pogodzeniu stron, wyrażając jednocześnie nadzieję, że przez ten czas uda im się, być może, osiągnąć ten cel. Nadmienili jednocześnie, że wielki mistrz, pragnąc szczerze porozumienia, wyraził już zgodę na przedłużenie zawieszenia broni o dziesięć dni, skoro zatem i król Władysław zgodę ze swej strony wyrazi, oni nadal będą gorąco zabiegać, by rozejm zamienić na trwały pokój. Było jasne, że propozycję tę wysuwa Zakon, a nie posłowie, którzy ją ubarwili jedynie pięknymi słowami. Dowodziło to, że wielki mistrz nie jest jeszcze gotów do wszczęcia wojennych działań. Ponieważ jednak i strona polska znajdowała się w podobnej sytuacji, król Jagiełło po porozumieniu z Radą zapewnił posłów, że i jemu mocno leży na sercu uniknięcie wojny, wobec czego jak najgoręcej popiera ich usiłowania, a dla potwierdzenia tego pragnienia zgadza się dać jeszcze posłom owe dziesięć dni na dalsze negocjacje i wstrzymać się z krokami wojennymi do czwartego lipca. Gara i Ścibor, zadowoleni z pomyślnego wypełnienia swojej misji, jeszcze tego samego dnia ruszyli spiesznie do wielkiego mistrza, by dowiedział się szybko o zawartej ugodzie. Równie zadowoleni byli król Władysław i jego doradcy, pochłonięci ostatnimi przygotowaniami wojennymi, które teraz mogli czynić bez obawy, że zakłóci je krzyżacki najazd. Trzy dni postoju w Wolborzu wypełniły nieustanne narady, bo spraw do rozważenia i rozstrzygnięcia było co niemiara. Wreszcie, uporawszy się z najpilniejszymi z nich, król zarządził zwinięcie obozu. Wojska miały udać się

pod Czerwińsk ku przeprawie przez Wisłę, gdzie czekał już most spoczywający na połączonych ze sobą i zamocowanych kotwicami krypach. Strzegły go na obu brzegach oddziały zbrojnych księcia Ziemowita z Płocka. Dwudziestego siódmego czerwca, jeszcze przed świtem, obóz zaszumiał gwarem ostatnich przygotowań do wymarszu. Gaszono ognie, zwijano namioty i przy wtórze nawoływań i klątw zaprzęgano i siodłano konie. Kiedy zaś słońce strzeliło spoza horyzontu pierwszymi promieniami, chorągwie zaczęły opuszczać obóz, a wozy podążyły sznurami ku drodze. Król również był już w siodle i w otoczeniu dostojników przyglądał się wymarszowi wojska. Coraz dłuższe stawało się cielsko węża, które tworzyły ciągnące chorągwie, coraz więcej pustego miejsca zostawało na łąkach stratowanych kopytami koni, zdeptanych ludzkimi stopami, pociętych koleinami wozów. Pozostały na nich odpadki jadła, niedopalone kawałki drzewa, resztki słomy i siana i setki szarych plam po wygasłych ogniskach. W kolumnie marszowej nie widać było jednak porządku zwykłego wojska. Rzucało się w oczy, że brakło ręki, która by pokierowała tym wielkim tworem i zaprowadziła ład w jego wieloczłonowym cielsku. Konni gońcy ganiali bokiem drogi, a pomiędzy chorągwie wtłoczyły się tu i ówdzie sznury wozów wyprzedzane przez podążające rysią oddziały rycerskie. Król przyglądał się temu ze zmarszczoną brwią, kiedy zaś ruszyły wreszcie wozy z bombardami i artyleria do nich, zwrócił się do stojącego przy jego boku marszałka Zbigniewa: — Porządku tu brak. Tabory winny wychodzić wprzódy, a bombardy nawet przed nimi, bo najwolniej ciągną... — To pierwszy dzień wspólnego marszu, miłościwy panie — odparł Zbigniew. — Porządek zaprowadzi się później, mamy z tym czas, bo nieprzyjaciel jeszcze daleko. — Blisko czy daleko, trzeba to zmienić — mruknął król, ruszając z miejsca. — Jak przejdziemy Wisłę, pierwsza ma ruszać straż przednia, a za nią, jeszcze przed świtem, wozy. Chorągwie niech idą w spory czas po taborach. — Król przynaglił konia, a w ślad za władcą cały jego orszak ruszył kłusem, bo czoło maszerujących wojsk już dawno zniknęło z oczu, choć jeszcze sporo chorągwi i wozów oczekiwało swojej kolei na miejscu postoju. Ogrom sił zebranych w jednym miejscu stwarzał już teraz poważne trudności

z zaprowadzeniem w nich ładu, a po przybyciu wojsk wielkopolskich, mazowieckich, a zwłaszcza litewskich, trudności te będą wręcz ogromne. Myślał o tym król, jadąc na czele swojego orszaku. Z LUBOCHNI RUSZONO DO Wysokiniec, a na trzeci dzień marszu, a więc w sobotę dwudziestego dziewiątego czerwca, wojska rozłożyły się obozem nad stawem Sejnice. Dzień był parny niezmiernie, toteż rycerze z ulgą zsiadali z koni, które trzeba było pilnować, by rozgrzane upałem nie pognały od razu do wody. Gorące mimo wieczornej pory powietrze stało nieruchomo, niezakłócone najmniejszym podmuchem wiatru. Słońce schylało się ku zachodowi, jakby uciekając przed ogromną, ciemną chmurą, która zaciągnęła już pół nieba i od czasu do czasu łyskała gdzieś nad mrocznym horyzontem cichą błyskawicą. Czarny, nie zważając na nadciągającą burzę, zrzucił ubranie i skoczywszy do stawu, z rozkoszą rzeźwił się kąpielą po spiekocie dnia. Potem ruszył do namiotu, gdzie Włodek i Jurga szykowali już wieczerzę. Ledwie jednak zdążył ją zjeść, kiedy w wejściu ukazała się okrągła twarz młodego wikarego. — Ksiądz Andrzej was wzywa — oznajmił ten bez wstępów. — Macie przyjść zaraz! — Czekaj! — Czarny zerwał się, widząc, że księżulo odchodzi. — Zaprowadzisz mnie do niego, bo w tym gąszczu namiotów trudno go będzie odszukać! — Stoi nieopodal królewskiego, a nad tym powiewa proporzec, ale chodźcie, pójdziemy razem. — Młody ksiądz zatrzymał się, czekając, aż Czarny naciągnie kubrak i założy pas. Ksiądz Andrzej zajmował namiot sam. Nie był to jednak przywilej, a nieodzowny warunek umożliwiający odbywanie poufnych rozmów. Toteż i przy wejściu, i od tyłu namiotu miał straż, która nikogo nie dopuszczała w pobliże. Na środku stał nieduży, rozkładany stół, zrobiony specjalnie do podróży, a przy nim dwa stołki. Ksiądz wskazał jeden z nich Bertowi. — Siadaj — rzucił, sam zajmując drugi. Raptowny podmuch wiatru targnął namiotem. Za pierwszym podmuchem nadleciał następny, a po chwili sznury napięły się gwałtownie pod naporem rozszalałej wichury. Pierwsze ciężkie krople deszczu uderzyły w płótno z głuchym dudnieniem.

— Nie miałem dotąd czasu, aby cię wezwać — odezwał się proboszcz, nie zważając na odgłosy rozszalałej burzy. — Spraw teraz co niemiara, że nawet i nocy braknie, by wszystko załatwić. Ale pora, aby ci przypomnieć, że Vogelweder jeszcze nieujęty. Czarny, który istotnie od czasu Lasoty bardziej myślał o wyprawie wojennej niż krążącym gdzieś na wolności Peterze, musiał w duchu przyznać słuszność temu napomnieniu. Proboszcz zaś ciągnął dalej: — Na spotkanie wyznaczone owego dnia wieczorem w Garbaczu nie przybył, czemu dziwić się nie należy, bo do wieczora zdążył dowiedzieć się o śmierci tamtych dwóch. Zresztą kazałem wypuścić człeka, który nam o owym spotkaniu powiedział. Tego, co tak uląkł się kaźni, jaką zadałeś Kosturowi. Ksiądz Andrzej uśmiechnął się z lekka, po czym chwilę nasłuchiwał gwałtownego szumu ulewy, od której płótno namiotu zaczęło tu i ówdzie przesiąkać. W tej chwili półmrok wnętrza rozjaśnił nagły błysk, a zaraz potem rozległ się ogłuszający huk grzmotu. — Kazaliście go wypuścić? — zdziwił się Czarny. — Ano tak. — Dlaczego? Psubrat knuł razem z tamtymi! — Dlatego, synu, że gdybym tego nie zrobił, musiałbym wsadzić do lochu i Kostura, który inaczej byłby w podejrzeniu. Dlatego też pochwalam cię za ową krotochwilę z biciem i dlatego też wypuściłem tamtego. Będzie wyglądało na to, że nic podejrzanego w tej stajennej gadaninie nie wykryliśmy. Zwolniony nie przyzna się do zdrady, bom go ostrzegł, że zostanie wówczas przez Petera zabity. W ten sposób Kostur może pozostać na swoim miejscu, a Peter dowiedziawszy się, jak biedaka potraktowałeś, będzie miał nadal do niego zaufanie. Odpowiedź Czarnego zagłuszył kolejny trzask pioruna, który uderzył gdzieś w pobliżu. Zaraz potem gruchnęło kilka następnych. Burza rozszalała się na dobre. — Wasza wielebność przypuszcza, że Peter nadal będzie chciał wykorzystywać Kostura? — spytał Czarny, kiedy na chwilę zrobiło się cicho. — Na pewno — proboszcz przerwał, unosząc głowę, bo płachta wejściowa uchyliła się i w świetle świecy ukazała się ociekająca wodą twarz młodego wikarego.

— Piorun uderzył w namiot Dobka z Oleśnicy! — wykrzyknął z przejęciem. — Ale na szczęście nikomu nie zrobił krzywdy! — To takie ważne, że ganiasz po deszczu, a co gorsza mnie przeszkadzasz? — głos księdza był spokojny, ale zawierał karcący akcent. — Boć to cud prawdziwy! Z Dobkiem siedziało przy wieczerzy czterech ludzi i żadnego nawet nie tknął! Stopił jeno cynową misę z rybami, co stała między nimi, i ryby rozrzucił! Ale inny pachołka i trzy konie ubił wedle stawu! — Zmów tedy pacierz za duszę zmarłego, a nam nie przeszkadzaj! — ksiądz mówił surowo, ale w jego oczach pojawiły się iskry rozbawienia. — O czym to mówiliśmy? — zastanowił się, kiedy wikary zniknął. — Aha, pytałeś, czy Kostur nadal będzie potrzebny Vogelwederowi? Wydaje mi się, że nie mniej niż poprzednio, a może i bardziej, bo przenosimy się z miejsca na miejsce, będzie więc musiał korzystać tylko z pomocy tych ludzi, których sobie dotychczas przymówił. A czeka go jeszcze sporo wysiłków, bo chyba pamiętasz, o czym to mówili w Sączu? — Pamiętam, wasza wielebność... Będzie chciał dotrzeć do zagranicznych wodzów. — Właśnie. I tu Kostur będzie mu bardzo potrzebny. — Ksiądz Andrzej przerwał, nasłuchując przez chwilę, po czym zakończył rozmowę: — Burza już mija. Idź teraz spocząć, bo ruszamy przed świtem. Ciszę boru zakłócił gwar ludzkich głosów i stuk siekier, płosząc zwierza, który, nastawiwszy chrapy, pod wiatr łapał zapachy. Potem przedzierając się przez chaszcze, gnał w głąb ostępów lub cicho przemykał po konarach drzew, byłe dalej od woni najgroźniejszego wroga. Ten łomot zwalanych drzew, krzyki i nawoływania szły od specjalnie wydzielonych oddziałów, które na czele ciągnących wojsk przygotowywały drogę i przeprawy przez puszczę: wycinały drzewa, mościły drągami bagna i udostępniały podejścia do brodów przez liczne rzeki lewego dopływu Narwi, kędy ciągnęła armia wielkiego kniazia Witolda. Wozy bowiem były ciężkie i łatwo grzęzły, toteż co mokrzejsze miejsca należało mościć pniami. Na mokradłach i bagnach kładziono całe takie pomosty. Ale nawet i wtedy nie wolno było wozom zatrzymać się choćby na chwilę, gdyż obciążony nieruchomym ciężarem most zaczynał zaraz pogrążać się w bagnie. Woźnice stawali wówczas na nogi, krzykiem i razami batów

wyciskając z koni ostatni dech, starali się jak najprędzej przebyć niebezpieczne miejsce. Kniaź Witold zaś parł niecierpliwie naprzód, nie zezwalał na długie postoje, zmuszając ludzi i zwierzęta do śmiertelnego wysiłku, toteż mimo uciążliwej drogi armia litewska nieustępliwie posuwała się naprzód. Przed nią i po jej bokach — a zwłaszcza po prawym, narażonym na możliwość krzyżackiego uderzenia — szły liczne straże i podjazdy. Były to oddziały Tatarów, którzy dosiadali małych i zwinnych koników, niezastąpionych w trudnym do przebycia terenie. Popasano byle jak i byle gdzie, aby w pobliżu wody, krom starszyzny nie rozbijając namiotów, bo tych litewscy wojownicy nie używali. Pod głowę starczyło siodło, a kożuch chronił przed zimnem nocy. Ognisko wolno było jednak palić, i to właśnie tylko po ciemku, bo płomień w lesie z dala nie jest widoczny, natomiast idący w górę dym dostrzec można za dnia nawet na dobrych kilka mil. Tym razem wielki kniaź zgromadził wyjątkowo wielką armię. Dziesiątki chorągwi ciągnęły za taborem, rozciągnięte w długą paromilową wstęgę podobną powolnej gąsienicy najeżonej kolcami włóczni i rohatyn. Szły własne oddziały wielkoksiążęce, jak i książąt na Starodubie, Mińsku, Brześciu, Słucku, Pińsku, Wołkowysku, Nowogródku i innych grodach i miastach, znamienitych książąt i bojarów, jak Zygmunta Korybuta, Szymona Lingwena, Holszańskiego, Świrskiego, Kieżgajłły, Moniwida, Giedroycia, ciągnęli wojownicy z ziemi smoleńskiej, trockiej, lidzkiej, miednickiej, grodzieńskiej, kowieńskiej, krewskiej, orszańskiej, witebskiej, kijowskiej, nowogrodzkiej, połockiej i wielu innych, podległych władzy Witolda. Tam, gdzie teren na to zezwalał, wielki książę dzielił swoją armię na kolumny i kierował je różnymi drogami, bo zdarzało się, że ostatnie oddziały nadciągały na miejsce postoju tak późno w nocy, że ludziom i zwierzętom na spoczynek zostawało mało co czasu. Pod koniec czerwca armia litewska zaczęła wreszcie wynurzać się z mroków puszczy, wkraczając na bardziej otwarte przestrzenie. Marsz stał się teraz znacznie łatwiejszy, ale i bardziej niebezpieczny, toteż straże prawego boku zostały znacznie wzmocnione, a podjazdy wysyłane częściej i dalej ku północy, w stronę nieprzyjacielskiej granicy. Doszedłszy zaś do Narwi, kniaź rozłożył się obozem niedaleko Pułtuska, by czekać na przybycie polskich chorągwi, które, zgodnie z planem

ustalonym jeszcze w Brześciu, miał nadesłać polski król dla osłony przeprawy przez rzekę. Rudy, dowiedziawszy się, że ma iść goniec do króla Władysława, zabiegał, by otrzymać tę misję. A że cieszył się nadal łaską książęcą, bez trudu uzyskał zgodę wraz z ogólnikową informacją, że ma szukać polskiego króla gdzieś na szlaku między Wolborzem a Czerwińskiem. W drogę ruszył na długo przed świtem, przeprawił się przez Wisłę pod Zakroczymiem, a na następny dzień znalazł wojska królewskie rozłożone obozem na nocny postój pod wsią Kozłowo. Po wysłuchaniu relacji Jaksy jego królewska mość polecił sformować oddział w sile co najmniej dziesięciu chorągwi i wyprawić go jeszcze w nocy na prawy brzeg Narwi, by nawiązał łączność z wielkim kniaziem i ochraniał przeprawę zgodnie z jego rozkazami. Wyruszyło dwanaście chorągwi, ale Rudy pozostał w obozie, by tu oczekiwać na przybycie swego pana. Po posłuchaniu odszukał Czarnego, pytając od razu o wieści z Sośnicy. Dowiedziawszy się zaś, że ich nie było, bo i być nie mogło, nie okazywał ochoty do dalszej rozmowy, będąc mocno znużony przebytą drogą i poszukiwaniem królewskiego obozu. Zasypiał więc nieomal nad miską z wieczerzą i zaraz potem legł na spoczynek. Dopiero kiedy późnym rankiem ruszyli z obozu, jadąc za królewskim orszakiem, przysunął się z koniem do Czarnego. Wjechali właśnie na wzniesienie i wstrzymali konie, by dwór oddalił się nieco, gdyż kurz, jaki wlókł się za nim, stawał się zbyt dokuczliwy. Poranek był bezchmurny. Daleki horyzont zamykała wąska, sina wstążka lasu, bliżej rozciągały się pola, falujące zielonymi jeszcze zbożami. Przecinała je droga, przy której tu i owdzie rosochate pnie wierzb dźwigały kopulaste korony srebrzystych liści. Obrócili się w siodłach i przez pewien czas obserwowali rozciągającą się przed nimi panoramę. Drogą ciągnął długi, ciemny wąż, wijąc się łagodnymi łukami pomiędzy zielenią zagonów. Jego daleki ogon migotał bronią jezdnych niby świetlistą łuską, ginąc we mgle przysłaniającej horyzont. Początek zaś tego cielska stanowiły oddziały maszerującej piechoty. Szła rozciągnięta bezładnymi kupami w grupach po kilku lub kilkunastu chłopów. Poszczególne roty oddzielali dowódcy, którzy siedząc na wierzchowcach, górowali ponad masą pieszych. Słońce skrzyło się na ostrzach toporów,

halabard, oszczepów i glewii niesionych na ramionach, błyskało na okuciach drewnianych lub skórzanych pawęży, na półhełmach, kołpakach, łebkach i kolczych siatkach, które ten i ów miał na sobie. Spod nóg maszerujących kolumn wznosił się kurz, bo droga była piaszczysta. Znoszony wiatrem snuł się nad zagonami burymi kłębami, ciągnąc daleko w pole. Dopiero tam z wolna opadał na świeżą zieleń zbóż. — Wielką siłę zebrał miłościwy pan — odezwał się Rudy, trącając konia ostrogą. Ruszyli z miejsca, bo orszak królewski, jadąc kłusa, oddalił się już znacznie. — To jeszcze nie wszystko — wyjaśnił Czarny, zrównując się z towarzyszem. — Drugie tyle przybędzie, jak nadciągnie rycerstwo wielkopolskie i przyłączą się chorągwie mazowieckie. Nie mówiąc już o wojskach twojego kniazia. — Mamy połączyć się w Czerwińsku. Tam zapewne król zaczeka na resztę swoich sił. — Wczoraj przybył goniec Sędziwoja z Ostroroga, wojewody poznańskiego. Doniósł, że ten jest w marszu z resztą swoich chorągwi. Mazowieckie pewnie już na nas czekają. — Zbierze się więc potęga, jakiej gdzie indziej trudno szukać! Nie dadzą nam brodacze rady. — Oni też nie słabi. Wojska mają chyba lepiej zbrojne i karniejsze od naszych. Już w Wolborzu mieliśmy kłopoty z porządkiem, a i teraz jest niewiele lepiej. — Co ty mówisz? — zdziwił się Rudy. — Nie dostrzegłem tego! — Bo za krótko z nami jesteś, a wymarsz wojsk i taborów przespałeś. Teraz jest już nieco lepiej, bo wozy ruszają jeszcze przed świtem, idą różnymi drogami i, jeśli można, po dwa obok siebie. Nie zapobiega to jednak nieporządkom. Każdy wyrywa się na pierwszego, zajeżdżając sobie drogę, zdarza się, że i dyszel pęknie albo urwie postronek, a wówczas powstają zatory, kłótnie i zwady, a przez to i opóźnienia. Chorągwie zaś, nie chcąc łykać kurzu za wozami, za wcześnie wychodzą z postojów. — Nie powinni wiedzieć, gdzie będzie następny obóz. — Tego całkiem nie da się ukryć. Oboźny ze swoimi ludźmi musi ruszyć zawczasu.

— Myśmy również mieli takie kłopoty. Do pełnego porządku też było daleko, ale kniaź wydał odpowiednie zarządzenie, a wiadomo było, że winnego nieposłuszeństwa czeka stryczek, i to bez żadnej zwłoki i długiego gadania. — Inne są na Litwie zwyczaje, a inne u nas. Tam o wszystkim decyduje kniaź i jego wola jest prawem. My zaś prawa mamy ustanowione. Liczyć się z nimi musi i sam król, a Rada Koronna czuwa i nad tym, by jego wola nie naruszała tych praw. — Nie mówiąc już o wicekanclerzu, bez którego żadnej decyzji nie wyda. Obaj nasi władcy bardzo się różnią od siebie! — Czy tak bardzo? Może za mało znam kniazia, aby to dostrzec, ale jaki jest nasz pan, wiem dobrze, mimo że rzadko zdarzało mi się stawać przed jego obliczem. Dość jednak człowiek nasłucha się od innych. — Zaraz ci wykażę, że mimo bliskości pokrewieństwa, boć przecie są stryjecznymi braćmi, natury mają tak różne, jak ogień i woda. Choćby to, jak Władysław rozstrzyga sprawy: od razu czy ze zwłoką? Czarny zastanawiał się przez chwilę. — Ze zwłoką. Namyśla się, rozważa, zasięga rady, i to niejednej. Przeciwni mu szydzą, że trudno pojmuje, o co rzecz idzie. Ale skoro rozstrzygnie, decyzja na pewno jest słuszna. — A mój kniaź myśli i decyduje szybko, od razu dostrzegając trzon sprawy, a nie jej pobocza. Wprawdzie rad zasięga również, ale nie po to, aby ich usłuchać. Chce tylko wiedzieć, co o tym sądzą jego doradcy, ale decyduje podług własnych myśli i często wbrew nim wszystkim. Zresztą obaj są jednakowo nieufni i podejrzliwi, co wypływa nie tyle z usposobienia, ile z konieczności. Obaj bowiem sprawują władzę. — Ale mój pan potrafi być wyrozumiały i niepamiętliwy, choć łatwo wpada w gniew. Zdarza się jednak i tak, że potem żałuje wybuchu i stara się naprawić krzywdę wyrządzoną w gniewie. — Witold zaś ani cierpliwy, ani wyrozumiały nie jest. Jeśli go rozgniewasz, bądź rad, żeś uszedł z życiem. A skoro to ci się nawet i uda, długo będzie pamiętał, czym go rozsierdziłeś. Umie jednak taić gniew, jeśli widzi, że okazać go jest przeciwne rozsądkowi. Następne pytanie Czarny zadał z uśmiechem, bo zaczęły go bawić te porównania.

— A w sprawach religii? Władysław jest wyjątkowo pobożny, przestrzega ściśle wszystkich przykazań, jak i nakazów kościoła, mszy słucha codziennie. W nakazane dni pości surowo, przejęty głęboko nową wiarą, aczkolwiek przyjął ją nie tyle z popędu serca, co z politycznej trzeźwości. — Mszy wysłuchuje codziennie — roześmiał się Rudy — jeśli nie gnuśnieje w łożu! Słyszałem, że lubi pospać do późna! — Bywa i tak. Ale potem, ogarnięty wyrzutami sumienia, w dwójnasób okazuje gorliwość religijną, co jednak nie przeszkadza mu wierzyć w gusła ze swojej pogańskiej młodości. Ku zdumieniu nieznających jego obyczajów ludzi opuszczając komnatę, rzuca za plecy źdźbło słomy albo obraca się przed wyjściem, co ponoć ma zabezpieczyć go przed złem, które czeka za progiem. — To warte piosenki. Bert! Nic żeś jeszcze o tym nie napisał?! — W jego zachowaniu jest bezpośredniość i prostota trafiające do ludzkich serc. Do mego zatem także — mruknął Czarny, marszcząc brwi. — Witold zaś jest za mądry, by zdradzić, co myśli naprawdę. Duchowieństwo i zakonników popiera, kościoły stawia i wyposaża, z guseł zaś i przesądów kpi jawnie, ale po prawdzie wydaje mi się, że straciwszy wiarę pogańską, nie bardzo ufa i chrześcijańskiej. A przykłada się do niej o tyle, o wiele każe mu to polityczny rozum. Teraz zaś, skoro mówiliśmy o religii, pomówmy i o szatanie, a zwłaszcza o jego służebnych. — Czyli o kobietach? I to mówisz ty, sam zadurzony? — Właśnie dlatego! Bo przychodzą chwile, że przeklinam to zadurzenie, a z nim cały niewieści ród! — Nikt nie słyszał, aby miłościwy pan spojrzał na którą. Pilnie przestrzega wierności, mimo że wiele uczucia w jego obecnym małżeństwie nie ma. — Dlaczego tak sądzisz? — Bo do dziś nosi pierścień po zmarłej Jadwidze. Tę miłował naprawdę i zapomnieć nie może. — Za to mój kniaź nie przepuści żadnej kiecce, jeśli wpadnie mu w oko. Jak go żar do której ogarnie, nie ogląda się na nic. Potrafi ubić jednego ze swoich namiestników, by pocieszać wdowę. Lubi kobiety jako rozrywkę, jak lubi i grę w szachy. — Miłośnik tej gry? — Wielki! Trzecie zaś jego upodobanie to łowy.

— W tych lubuje się i Władysław. Z łoża boleści potrafi się zerwać, jak mu zagra myśliwski róg. W pościeli lubi poleżeć, ale na zamku. Polować zasię potrafi kilka dni bez odpoczynku, nieomal nie zsiadając z konia. — Witold używa łoża tylko do snu i miłości. Skoro się zbudzi, a robi to wcześnie, wstaje zaraz i zabiera się do pracy, sam pragnąc robić wszystko. Rozstrzyga sprawy polityczne, gospodarskie, handlowe, wojenne, sam chce sądzić i nieomal własnoręcznie karać. Tak czynnego i ruchliwego człeka jeszcze nie widziałem. Wgląda we wszystko i pamięta o każdym poleceniu, jakie wydał. Potrafi pytać o nie nawet po pół roku i biada temu, kto go nie wykonał. — Chyba masz rację. Istotnie różnią się oni między sobą. Władysław krom polowania i podróży, które lubi, woli wyręczać się innymi. Tyle tylko, że tych innych umie sobie dobrać z dziwnym wyczuciem ich właściwej przydatności i nie dopuszcza, by zbytnio urośli w znaczenie. Co nie znaczy jednak, że nie umie być szczodry w wynagradzaniu usług. — Takąż lekką rękę ma i Witold, czego przykładem ja sam! — Rudy roześmiał się, po czym dorzucił, wskazując przed siebie: — Czy to już Czerwińsk? — Chyba tak. Istotnie daleko przed nimi migotała srebrna nitka rzeki, nad którą tu i ówdzie przysiadły kępy drzew. Na przeciwległym brzegu pomiędzy drzewami jednej z takich kęp, większej od innych, czerwieniały mury budynków, a nad nimi strzelały w górę mało co jeszcze widoczne, bo zatarte oddaleniem, wieże klasztornego kościoła. Po ich zaś stronie, nieco w prawo, szły w niebo liczne dymy niewidocznych ognisk. Zasłaniały je bowiem szeregi namiotów i wozów, z powodu znacznej odległości mniejsze od dziecinnych zabawek. — Już jakieś wojska czekają na przeprawę... — odezwał się Rudy. — Zapewne nadciągnęły pierwsze wielkopolskie chorągwie. Albo zagraniczne roty, którym już w drodze przykazano ominąć Wolborz, bo i bez nich tłok na szlaku zrobił się zbyt wielki. ZAALARMOWANY PRZEZ CZATY dowódca strażniczych oddziałów mostu wyjechał naprzeciw władcy, by go powitać. Król zatrzymał się na chwilę, po czym, pozostając w siodle, kazał wysłać gońca ku nadciągającym wojskom z rozkazem, by od razu z marszu przeprawiały się na przeciwległy brzeg, gdzie dopiero mają rozbić obóz. Polecił jednocześnie, by pierwsza

weszła na most piechota, potem konni, a za nimi dopiero, jeśli przeprawa odbędzie się szczęśliwie, wozy taborowe. Po wydaniu tych zarządzeń król Władysław obrócił konia i przeżegnawszy się nabożnie, ruszył ku rzece. Droga ku niej, skręcając od traktu, biegła w dół. Zrobiono ją solidnie, wyrównując teren i mocno ubijając ziemię z myślą o wozach obciążonych znacznym ładunkiem. Pilnowała jej druga linia zasieków i ostrokołów, również obsadzonych liczną załogą, wznoszącą teraz powitalne okrzyki, bo wieść o przybyciu króla dotarła już wszędzie. Minięto linię łozin wysieczonych miejscami dla odsłonięcia widoku i oczom orszaku ukazał się szeroko rozlany nurt Wisły, przecięty jasnym pasmem mostu, długim i prostym, zwężającym się w miarę odległości tak, że u przeciwległego brzegu wydawał się cienką nicią. Pomost miał pięć kroków szerokości. Zbity z desek, zaopatrzony w poręcze z lin przyczepionych do słupów, leżał na setkach kryp o wysokich burtach, by w razie dużego obciążenia nie dostała się do nich woda. Od strony ciągnącego prądu długim szeregiem ginęły w wodzie napięte łańcuchy, zakończone niewidocznymi kotwicami, których łapy, wbite w dno rzeki, trzymały most na uwięzi. Wkrótce nadciągnęły pierwsze chorągwie i pod okiem króla rozpoczęły przeprawę. Szła ona szybko i sprawnie. Po piechocie wnet nadjechały i wozy taborowe. Te również przebyły most szczęśliwie, choć pod ich ciężarem krypy mocno osiadły. Wysokość burt musiała być jednak dobrze obliczona, bo nigdzie nie powstało niebezpieczeństwo ich zalania. Mocno uradowany był tym sukcesem król i panowie z Rady. Ale że zaczęło już ciemnieć, kiedy z grzmotem kół i krzykami woźniców przejechały ostatnie wozy, postanowiono przeprawę biwakujących po drugiej stronie wojsk odłożyć do świtu. JESZCZE PRZED ZMROKIEM zawiadomiono króla, że przybył poseł od węgierskich panów. Zmęczony wyczerpującym dniem i dozorowaniem odbytej przeprawy Władysław kazał mu czekać na posłuchanie do sposobnej ku temu chwili. Wkrótce potem z radością wysłuchał wieści, że nadleciał właśnie putnik od Witolda, donosząc, iż nazajutrz przybędzie on na czele swoich wojsk.

Skutkiem tego Jaksa otrzymał polecenie natychmiastowego wyjazdu celem odszukania i zawiadomienia księcia, gdzie i kiedy spodziewa się król go spotkać. Następnego więc dnia około południa król Władysław w otoczeniu dworu wyruszył z obozu na to spotkanie. Po ujechaniu ćwierć mili ujrzano z daleka szybko rosnący tuman kurzu. Wkrótce straże przednie zjechały na bok, a obaj władcy przypadli ku sobie i z rozradowanymi twarzami, nie zsiadając z koni, ujęli się za ramiona. Za ich przykładem, równie uradowani szczęśliwie dokonanym połączeniem, wśród żartów i wesołych okrzyków ściskali się i dostojnicy znani już sobie z poprzednich spotkań. Potem połączone orszaki zawróciły ku polskiemu obozowi położonemu nieopodal klasztornych sadów, gdzie przed królewskim namiotem rozstawiono już stoły, na których czekał obiad. Obaj władcy, stroniący od trunków, nie pili wcale, reszta zaś mało co, bo zapowiedziana rychła narada nie pozwalała mroczyć sobie łbów. Kniaź Witold pozostawił przy wojsku zastępców: kniaziów Giesztołda i Szymona Lingwena, dowódcę smoleńskich chorągwi. Trzeciego jednak, Moniwida, wziął ze sobą. Towarzyszyli mu poza tym i inni wielmoże z Kieżgajłłą na czele. Brakło jedynie tych, którym rozkazał pozostać na Litwie albo też dowodzić wyprawą, która ruszyła ku Kłajpedzie. Zaraz też po uprzątnięciu mis i dzbanów rozpoczęto naradę, bo radzić było o czym. Witold przyprowadził ze sobą prócz kilku tysięcy Tatarów i piechoty czterdzieści konnych chorągwi. Polskich zaś, oprócz oddziałów zaciężnych, naliczono pięćdziesiąt. Była to masa wojsk niespotykana na owe czasy. Zebranie jej w jednym miejscu i w tak ściśle określonym terminie było osiągnięciem wywołującym zdumienie u ludzi znających się na wojennym rzemiośle. Ale też była to tylko część zadania, które należało wykonać. Czekała teraz druga, nie mniej trudna, a mianowicie doprowadzenie tej armii w porządku i bezpieczeństwie do miejsca walnej bitwy. Nie zastanawiano się jednak, kto weźmie za to odpowiedzialność, gdyż było dla wszystkich zrozumiałe, że ze względu na piastowaną godność prowadzić wojsko i przewodzić walnej bitwie będzie sam król. Bo tylko król mógł być naczelnym wodzem, jeśli osobiście brał udział w wyprawie, gdyż jakiekolwiek inne rozwiązanie obrażałoby jego autorytet i

powagę, prawa rodu i tytułu. Dla wszystkich było także jasne, że pierwszym i głównym zastępcą władcy może być tylko następny w rodowej hierarchii i godności, to znaczy wielki książę. Król mógł temu lub owemu dygnitarzowi powierzyć określone zadanie, a nawet ze względu na bezpieczeństwo swojej osoby bezpośrednie kierowanie bitwą, ale i wtedy głównym rozkazodawcą pozostawał on sam. Toteż nikogo nie zaskoczyło, że Władysław, przewodnicząc naradzie, od razu poprosił księcia Witolda, by pozostał przy nim jako jego pierwszy i główny zastępca. Ponieważ zaś książę swoich zastępców już wyznaczył i mógł temu żądaniu zadośćuczynić, przystąpiono bez zwłoki do dalszych spraw. Przede wszystkim przyjęto do wiadomości królewską wolę co do dalszej marszruty ustalonej już w Brześciu. Król oświadczył, że pozostaje ona bez zmiany, to znaczy, że zamierza przeprawić się przez Drwęcę na jej odcinku pod Kurzętnikiem. Następnie Jego Królewska Mość prosił zebranych, by wspólnie z nim zastanowili się nad trudnościami, jakie już się wyłoniły, a obecnie wzmogą się jeszcze bardziej skutkiem skupienia tak dużego wojska, a zwłaszcza ogromnej liczby taborów. Tu Władysław oznajmił, że polecił dokonać obliczenia wozów, które będą w drodze po połączeniu się wojsk. Otóż z obliczeń tych wynikało, że będzie ich około dwunastu tysięcy, zajmą więc w marszu blisko piętnaście mil drogi. Zważywszy dalej, że wóz z ładunkiem w najlepszym razie przebędzie w ciągu dnia pięć mil, przemarsz całej kolumny musiałby zająć trzy dni, czyli na każdy postój przybywałaby tylko trzecia część wozów, a więc dwie trzecie wojsk pozostałoby bez prowiantu dla ludzi i obroku dla koni. Roztrząsanie tego problemu zajęło dużo czasu, ale doprowadziło do ustalenia zasadniczych wytycznych, których postanowiono się trzymać. Uchwalono więc przede wszystkim odłączyć od wozów bezpośredniego zaopatrzenia wojsk wszystkie inne, wiozące sprzęt oblężniczy, bombardy, skutnice oraz proch i kule do nich, gdyż były chwilowo zbędne. Te miały otrzymać ochronę z piechoty i podążać za wojskiem z szybkością na miarę swoich możliwości. Resztę wozów miano kierować od postoju do postoju kilkoma szlakami, wykorzystując miejscowych chłopów jako przewodników. Podniesiono też konieczność przyspieszenia wymarszu, tak by czas od ruszenia pierwszych wozów do ostatnich skrócić jak najbardziej.

Za radą doświadczonego czeskiego wodza Sokoła, którego król coraz chętniejszym słuchał uchem, postanowiono zmienić sposób ustawiania wozów. Ustalono też, że tabory będą wyruszać jeszcze o przedporannym zmroku również pod ochroną piechoty, a chorągwie dopiero za jasnego dnia, dobrze po wschodzie słońca. Wreszcie na zakończenie narady uchwalono, by w straży przedniej szli Tatarzy jako lekkozbrojni i najszybsi, po taborach wojska litewskie, a za nimi chorągwie koronne. Służbę wartowniczą, uciążliwą i spełnianą przez rycerzy niechętnie, poruczono żołnierzom zaciężnym. Na drugi dzień król i rycerstwo wysłuchało mszy świętej w kościele czerwińskiego klasztoru, podczas której płocki biskup Jakub wygłosił podniosłe kazanie, mądrze wykazując zebranym różnicę między wojną słuszną a niesłuszną i w gorących słowach wzywając do walki z wrogiem. Po mszy stanął przed królem wojewoda poznański Sędziwój z Ostroroga, zgłaszając przybycie ostatnich wielkopolskich chorągwi. Nie widząc więc potrzeby dalszej zwłoki, jako że i zaciężne roty były już wszystkie na miejscu, Jego Królewska Mość zarządził wymarsz na następny dzień, a potem rozebranie mostu i wysłanie go do Płocka. Po wydaniu tych rozkazów w towarzystwie wielkiego księcia i paru co najbliższych sobie doradców udał się do klasztornego refektarza, gdzie polecono stawić się Dobiesławowi ze Skoraczewa, wysłannikowi węgierskich posłów. Ten, znalazłszy się przed obliczem królewskim, oznajmił, z czym przybywa. Panowie Gara i Ścibor, bez przerwy czyniąc starania zmierzające do zawarcia pokoju, proszą Jego Królewską Mość Władysława, by zechciał wyznaczyć dzień i miejsce, w którym zgodzi się ich przyjąć w celu ustalenia ostatecznych warunków. Sądzą oni bowiem, że król polski okaże chęć uniknięcia wojny podobnie jak wielki mistrz i nie uchyli się od rozmów w tej sprawie. Kiedy poseł zakończył przemówienie, nastała cisza, bo król milczał, zastanawiając się nad odpowiedzią. Wicekanclerz, który stał przy jego boku, nachylił się i coś szepnął mu do ucha. Jagiełło z wolna skinął głową, po czym zabrał głos. Oznajmił posłowi, że i on pragnie uniknąć rozlewu krwi i gotów jest udzielić posłuchania węgierskim panom, na co wyznacza sobotę, albo, jeśli nie zdążą przybyć, niedzielę. Miejsca spotkania przewidzieć jednak dziś nie może, bo z wojskiem ciągnąc, nie wie, jak mu wypadną postoje. Prosi

więc, aby panowie Ścibor i Gara zechcieli go znaleźć tam, gdzie będzie się w wyznaczone dni znajdował, a on im poda swoje warunki. Po tej odpowiedzi można było dostrzec wyraźne rozczarowanie na twarzy Dobiesława, nic już jednak więcej nie powiedział, bo dopytywanie się o to, co dlań było najistotniejsze i po co właściwie przybył, było niewskazane. Skłonił się więc i po zapewnieniu, że słowa królewskie dokładnie przekaże, prosił o przydanie paru rycerzy dla ochrony, gdyż ma zamiar natychmiast ruszać w powrotną drogę. ROZLEGŁOŚĆ OBOZU, WIELKA liczba rozstawionych chaotycznie namiotów i wozów taborowych, ruch i zgiełk, jaki wśród nich panował, utrudniały Czarnemu odszukanie Dzieweczki. Znalazł go jednak, a w wyniku tego spotkania na następnym postoju zjawił się w jego namiocie Kostur. Czarny musiał spotkać się z żebrakiem, by ustalić sposób, w jaki będą się mogli wzajemnie odnaleźć w obozowym gąszczu. Taka potrzeba zaistniała już na postoju w Czerwińsku, choć tym razem sprawa nie była pilna. Czarny i Jaksa, który obecnie najczęściej przebywał razem z towarzyszem, skończyli właśnie wieczerzę i układali się do snu, bo zmrok stawał się coraz gęstszy, kiedy wejście do namiotu przysłoniła jakaś posiać, wślizgując się od razu do środka. Czarny rozpoznał na tle gasnącej zorzy znaną sobie sylwetkę i porwał się na nogi. — Coś pilnego? — rzucił cicho. — Nie, panie, ale widziałem go dziś. — Gdzie? — Przy rzece. Prowadziłem zaprzęg do wodopoju, kiedy wyszedł z łozin i skrywszy się między konie, gadał ze mną. — Czego chciał? — Abym zawżdy wiedział, gdzie mają namioty zagraniczni dowódcy, a zwłaszcza Jan z Sarnowa. Prócz tego przykazał, bym stawał wozem z brzegu, żeby nocą łatwo mógł do mnie dotrzeć. — Zatem jeszcze do ciebie przyjdzie? — Tak by wyglądało. — Skoro to nastąpi, dasz mi zaraz znać sam albo przez Dzieweczkę, ale tak, abyśmy mieli czas go przyłapać! Jak ci to już powiedziałem w Kozłowie, w moim namiocie będzie przez całą noc paliła się latarnia. Światło przebija poprzez płótno, bez trudu więc mnie znajdziesz.

— Dobrze, panie. Teraz zezwólcie, że pójdę. Kostur cicho wysunął się z namiotu. WIELKA SALA TORUŃSKIEGO ZAMKU tonęła w mroku. Wysokie gotyckie okna przesłaniała już czarna zasłona nocy. Na stole stały lichtarze ze świecami i cynowe dzbany. U szczytu siedział wielki mistrz Ulryk, reszta zakonnej starszyzny zajmowała dalsze miejsca. Obróciwszy głowy ku przybyłemu przed chwilą posłowi, nie spuszczano wzroku z jego twarzy. Skoraczewski ciągnął sprawozdanie: ...Król, dawszy ucho kanclerzowi i pomyślawszy nieco, zgodził się przyjąć panów posłów węgierskich i mówić z nimi o pokoju. Wyznaczył na to najbliższą sobotę, a jeśliby nie zdążyli, to niedzielę. — Gdzie?! — szybko przerwał Dobiesławowi wielki mistrz. — Tego właśnie nie wskazał. Powiedział, że będąc na wojennym szlaku, wiedzieć nie może, gdzie mu wypadnie zrobić postój. Posłowie mają go sami odszukać. Rycerze zakonni wymienili spojrzenia, a wielki mistrz spytał: — Nie nalegałeś, aby chociaż w bliskości to określił? Przecież wiedziałeś, że chcieliśmy znać kierunek marszu królewskich wojsk. — Nie nalegałem, bo jego odpowiedź zdradziła mi, że jeśli nie on, to kanclerz przejrzał cel mego poselstwa. Naleganiem nie wskórałbym nic, a jedynie utwierdził go w podejrzeniu. Ulryk milczał przez chwilę, znać podzielił pogląd Dobiesława, bo poniechał tej sprawy. Spytał tylko: — W którym miejscu go znalazłeś? — Już na prawym brzegu. Stał obozem pod czerwińskim klasztorem. — Na prawym brzegu? — W głosie Ulryka zabrzmiało niedowierzanie, ale nie dopytując się dalej, rzucił kolejne pytanie: —Jak oceniasz jego siły? Dużo ma wojska? — Trudno rzec, bo obóz nie sprzyja obliczaniu sił. Ale liczbę namiotów oceniam na kilka tysięcy. Zważywszy zaś, że wielu śpi na wozach lub pod nimi, bo noce są ciepłe, oceniam liczbę wojsk koronnych na pięćdziesiąt, a może i sześćdziesiąt tysięcy. — Ejże?! Czy aby strach nie powiększył ci ich liczby? — Nie lękliwym. — Dobiesław wzruszył ramionami. — Pytacie, to mówię, podług swego obliczenia i najlepszych chęci.

Ulryk skwitował to oświadczenie ironicznym uśmiechem. — A co z Litwą? Czy Witold przybył? — Widziałem go na własne oczy. Wojska połączyły się w dniu, w którym przybyłem do Czerwińska. — Widziałeś i jego wojsko? — Nie, bo założyli obóz o ćwierć mili od Polaków. — Słyszałeś może, wiele ich przyciągnęło? — Mówiono mi, że drugie tyle. Podobno dobrze zbrojni i chętni do walki. — Myślę, że chętniejsi bardziej do łyżki niż miecza! — Ulryk roześmiał się, a za jego przykładem poszli inni. — Nie umniejszaj ich znaczenia, mistrzu, bo wieści przynoszę ci pewne. Mówili mi to ludzie, których znam, i wiem, że łgać nie lubią. Witoldowe wojsko jest liczne i dobrze uzbrojone. — Jak dobrze, to wiem lepiej niż ty, bośmy z nimi nieraz już walczyli! A powiedz no mi, jak to jest z tym mostem przez Wisłę, co mi tu o nim śpiewano z podziwieniem? Czy istotnie zbudowany w powietrzu? — W powietrzu nic krom ptaków przebywać nie może, toteż łgarstwo to wierutne. Most leży na krypach umocowanych kotwami do dna rzeki. Widziałem, jak przeprawiały się po nim bezpiecznie nie tylko rycerskie chorągwie, ale i ładowne wozy taborów. Wielki mistrz wybuchnął śmiechem i spojrzał na siedzących przy nim węgierskich panów. — Oto mi poseł! Miast prawdę nam rzec i jak należy opowiedzieć, co widział, bajkami nas częstuje! — Zmarszczył brwi i gniewnie spojrzał na Dobiesława. — Mówisz, że Władysław przeprawił się przez Wisłę, twierdzisz, że połączył się z Witoldem, a znów nasi godni wiary szpiegowie donoszą, że kniaź stoi nad Narwią, nie śmiejąc jej przekroczyć, Władysław zaś jeszcze nie zdołał przeprawić się i dopiero szuka ku temu miejsca! Zbyt pochlebne wystawiasz świadectwo naszym nieprzyjaciołom, bym miał w nic uwierzyć, zważywszy, że ty jesteś Polakiem. Dobiesław spojrzał ze zdumieniem na wielkiego mistrza, gdyż nie przypuszczał, że jego sprawozdanie nie znajdzie u niego wiary. Nie dał się jednak ponieść oburzeniu i odpowiedział spokojnie:

— Twoja sprawa, miłościwy panie. Nie chcesz mi wierzyć, bo moje słowa nie są ci po myśli. Ale zaręczam ci, że nie ma kłamstwa w tym, com rzekł. Jeśli chcesz się upewnić, poślij innego, a on ci powie to samo. — Obejdzie się bez posłańców, bo zdarzenia prawdę nam objawią! — parsknął gniewnie Ulryk. Zabrał głos wielki komtur Kuno von Lichtenstein. — Może zrobimy tak, jak nam radzisz, Dobiesławie, nie czekając na te zdarzenia. Ale jeśliby okazało się, że nie dopisała ci pamięć albo źleś patrzył, wówczas jeszcze będziemy ze sobą mówić... — w głosie komtura zabrzmiała groźba. — Teraz zaś myślę, żeś zmęczony podróżą, toteż dłużej cię zatrzymywać nie będziemy. Dobiesław skłonił się wielkiemu mistrzowi, potem reszcie zebranych i krocząc bez pośpiechu skierował się ku drzwiom. Po jego wyjściu zaległo krótkie milczenie, które przerwał von Lichtenstein: — Uważałem, że lepiej będzie, jak pozostaniemy w swoim gronie. Bo nie widzi mi się, aby ten człowiek miał łgać przeciw faktom. Zbyt dużo słyszeliśmy o tym moście, by uważać go za bajkę. A skoro jest — taki lub inny — nie ulega dla mnie wątpliwości, że Władysław dokonał rzeczywiście przeprawy. Dobiesław mógł przesadzać, mówiąc o sile wojsk, bo istotnie w obozie trudno je rozeznać, ale zmyślać ani o moście, ani o tym, że widział Witolda, nie mógł! Baron Gara skinął głową, potakując gestem. — Władysław będąc na lewym brzegu Wisły, nie kazałby się szukać na prawym, bo to nie licuje z jego królewską powagą. — Wcale też inaczej nie sądziłem — przyznał Ulryk z kpiącym uśmiechem — ale to, co mówiłem, było dla jego uszu, nie waszych! Nie musi wiedzieć, jak w rzeczywistości osądzamy położenie! Z kolei zabrał głos wielki szpitalnik Werner von Tettingen. — To, że wojska polskie są już na prawym brzegu Wisły, musimy uznać za ustalone. Co zaś do Litwy, to przypominam sobie, że komtur Ragnety brat von Wallenfels już z końcem maja donosił, iż Witold zabronił bojarom nawet myśleć o pokoju, a w dwa tygodnie potem doniósł o wymarszu jego armii. W tymże czasie, a więc w połowie czerwca, komtur ostródzki pisał nam, że wojska litewskie są nad Narwią, i wyrażał nawet obawę, czy nie ruszą na

niego. Teraz widzimy, że obie te wiadomości były prawdziwe, i znamy już cel tego marszu. — Czy aby na pewno? — odezwał się von Sayn, gospodarz zamku. — Przecież dwa dni temu dostaliśmy pismo królewieckiego komtura z wiadomością, że wielka litewska armia idzie od Jurnborga na Kłajpedę, paląc i niszcząc ziemię szałwińską. — A co wobec tego znaczą również i inne wieści? Mam na myśli te od von Badena z Człuchowa o wojskach z okolicy Łobżenicy i tych pod Bydgoszczą Jana Brzozogłowego? — wątpliwości von Sayna podzielił von Plauen. Wielki mistrz uniósł dłoń do góry na znak, że chce mówić. — Jak wiecie, i ja miałem te same wątpliwości, co spowodowało, że długo rozważałem, zresztą wspólnie z wami, jak przeciwdziałać groźbom, które wówczas wydawały się nam najbardziej realne, to znaczy uderzeniu na nas z dwóch stron: polskiego od zachodu i litewskiego od wschodu. Dlatego też uchwaliliśmy założyć główny obóz pod Świeciem, dlatego Kuchmeister stanął na granicy Nowej Marchii, a von Pinzenau, Schelborn i tu obecny von Plauen otrzymali odpowiednie siły dla bezpośredniej obrony Pomorza, a przynajmniej wstrzymania pierwszego uderzenia do czasu, aż nie wsparlibyśmy ich głównymi siłami spod Świecia. Obronę zaś granicy od strony Litwy objął sam marszałek Wallenrode, który zgrupował swoje wojska pod Działdowem i Lidzbarkiem. — Które teraz dostały nieco roboty... — mruknął ironicznie von Lichtenstein. — Ale nie sam Wallenrode, bo temu już nakazałem pozostać na miejscu. A uczyniłem to, bo ujrzałem, że nasze pierwotne założenia nie były słuszne, panowie i bracia! Należy tę prawdę rzec sobie w oczy! — Jak to? — zdziwił się Gara. — Ale tej prawdy nie starczy, by wiedzieć, co czynić dalej — odezwał się kpiąco von Plauen. — Pomyślimy i o tym, daj mi, bracie, skończyć. Tamtejszej ocenie sytuacji dziś zaprzecza to spotkanie wojsk koronnych i litewskich, jakie nastąpiło nie gdzie indziej, lecz właśnie na prawym brzegu Wisły. Dowodzi to jasno, że uderzenie nie przyjdzie ani z zachodu, ani ze wschodu, bo ta litewska rajza na Kłajpedę to tylko mydlenie nam oczu. Marsz nastąpi z

południa na północ, w głąb naszej ziemi, zapewne z zamiarem dotarcia pod Malbork. To oświadczenie, rzucone stanowczo i bez niedomówień, wywołało poruszenie wśród obecnych. Nikt jednak się nie odezwał, gdyż von Jungingen zaraz ciągnął dalej: — W obecnej zatem chwili naszą główną troską jest ustalić kierunek tego marszu. Dlatego właśnie za zgodą obecnych tu naszych gości posłałem w ich miejsce owego rycerza, by uzyskał od Władysława informację, gdzie będzie za kilka dni, bo to pozwoliłoby ten kierunek ustalić. Ponieważ jednak przeciwnik nas przejrzał, musimy osiągnąć tę wiadomość przez szpiegów albo wchodząc w skórę Władysława i Witolda, starać się myśleć ich myślami, by odgadnąć, co zamierzają. Musimy bowiem bez błąkania się i zbędnych manewrów jak najrychlej zastąpić im drogę. — Władysław zapewne będzie chciał odzyskać ziemię dobrzyńską. Myślę, że na nią przede wszystkim uderzy — wyraził przypuszczenie von Tettingen. — Ale to tylko zapewne... — mruknął von Plauen. — My zaś musimy mieć rozeznanie dokładne, bo rację ma wielki mistrz, mówiąc, że szukać wroga po omacku nie możemy. — Zróbmy zatem tak, jak mówił brat Ulryk — zaproponował von Lichtenstein — i spróbujmy przeniknąć myśli tamtych wodzów. Jaką drogę obralibyśmy na ich miejscu? — Podług mnie — zaopiniował wielki mistrz — najwygodniejszy dla nich szlak wiedzie ku Drwęcy, bo na niej mają kilka brodów, a muszą ją przekroczyć, by dostać się na nasze ziemie. — Gdzie są te brody? — spytał Ścibor. — Pod Kurzętnikiem. W tej chwili otwarły się drzwi i na progu stanął służebny wielkiego komtura. — Czego?! — rzucił ten niecierpliwie, spoglądając ponad płomieniami świec w głąb mrocznej sali. — Pilne pismo do was. — Dawaj! Służebny brat zamiast pisma podał mu skórzaną sakiewkę. Nie zdziwiony tym komtur niecierpliwie rozsunął ściągające ją rzemyki i wyciągnął małą

kartkę. Przez dobrą chwilę trzymał ją przed oczami, z wolna poruszając wargami, po czym uniósł twarz, na której pojawił się wyraz radości. — Właśnie otrzymałem wiadomość, której tak pragnęliśmy! Nie potrzebujemy już domysłów, bo wiemy na pewno, dokąd ciągną Polacy! Pisze mi tu Vogelweder, że Władysław chce przeprawić się przez Drwęcę, i nie gdzie indziej, jak właśnie pod Kurzętnikiem! Wiadomość tę Vogelweder ma od jednego z zagranicznych wodzów, z którym udało mu się wejść w porozumienie! Rozległ się gwar radosnych okrzyków, ponad które wybił się głos wielkiego mistrza wstającego od stołu. — A zatem i my tam ruszymy! Zarządzam wymarsz jutro o świcie! Postaram się przygotować mu tam przyjęcie, po którym przez długi czas będzie sobie lizał łapy, nie próbując już wyciągnąć ich ku naszym gardłom! Za przykładem von Jungingena zaczęli wstawać i inni uczestnicy narady. Rozległ się rumor odsuwanych krzeseł. Wojska nadciągały z wolna na kolejny postój. Poprzedniego dnia wyruszyły z Czerwińska, na noc zatrzymując się w Żochowie, skąd po spokojnie przespanej nocy poszły dalej, w kierunku północnym. Na skraju szerokiej równiny, pokrytej falującymi łanami zbóż, widniała jakaś wioska. Ponieważ żadnej łąki w pobliżu drogi nie było, zjechano w zboże, depcząc chłopski dorobek. Nie zważano jednak na to, miejsce było sposobne, jako że w pobliżu wiła się krętym korytem jakaś rzeczka, kierując swój nurt ku Drwęcy odległej jeszcze o cztery dni drogi. — Co to za wioska? — spytał Czarny Jurgę naciągającego przy pomocy Włodka sznury namiotu. — Nie wiem, panie. Pytałem już innych, ale jakoś nikt nie wie, jak się zwie. — Licho z nią! — mruknął Czarny, rzucając pod naciągnięte już płótno swoje siodło. — Kończcie stawiać jutę i zabierzcie się wreszcie do robienia wieczerzy! Głodnym jak pies! Pana Jaksy nie widzieliście? — Właśnie nadchodzi! — Jurga skinął głową w stronę, skąd zza pobliskiego namiotu istotnie ukazał się Rudy. — Nie widziałem cię cały dzień — powitał go Czarny. — Dali wreszcie i tobie nieco do roboty?

— Moniwid rozkazał dozorować tabory. Nawrzeszczałem się tak, że gadać nie mogę. Wyznacza teraz na każdy dzień nadzorców porządku przy wozach. Mnie przypadło to dzisiaj. — I u nas by się zdało coś takiego. Siadaj. — Czarny wskazał przyjacielowi obrócone do góry dnem skopki do pojenia koni. — Myślę, że te obiboki zaraz dadzą coś pojeść. Usiedli przy ognisku, które właśnie rozpalił Włodek, zawieszając nad nim kociołek na żelaznym trójnogu. Słońce znikło już za horyzontem i polem szły zimne ciągi powietrza. Od wozów kładły się długie cienie, ale znikały już z wolna, bo mrok począł gasić ostatnie blaski słońca. Oblewały one czerwienią już tylko szczyty namiotów, które przez to zdawały się płonąć ogniem. Obóz tętnił życiem i gwarem. Na niedużej przestrzeni skupił się gąszcz namiotów, pomiędzy którymi uwijała się służba i pachołkowie wśród nawoływań i krzyków, swarów, klątw, rżenia i kwiku koni. Coraz więcej ognisk zaczęło rozbłyskiwać czerwonymi punktami w gęstniejącej coraz bardziej ciemności. — Nie wiesz, dokąd zmierzamy? — przerwał Rudy chwilowe milczenie. Czarny wzruszył ramionami. — Tego nikomu nie zdradzą. Rada wie, kanclerz także, ale ci pary z gęby nie puszczą. Brodacze ponoć wysłali posła, aby to przewąchał, ale miłościwy pan nie dał się podejść. — To zresztą nieważne! Idziemy na północ, a to znaczy, że niedługo spotkamy się z brodaczami! Harnasz16 już masz? — Nie, ale spodziewam się, że do walnej bitwy zdążę go dostać. Jeśli w ogóle będzie mi potrzebny... — Czarny gniewnie zacisnął usta. — Jak to?! — Jaksa obrócił ku niemu głowę, zdumiony tymi słowami. — Ksiądz Andrzej przyobiecał, że na czas go otrzymam, ale mam pozostać w ochronie kanclerza. — Ten przecież osobnej ochrony nie będzie potrzebował, bo albo zostanie przy królu, albo w obozie! — Rzekłem proboszczowi to samo, ale ten powiedział, że zna kanclerza lepiej ode mnie i wie, że w obozie nie usiedzi, a lubiąc we wszystko wejrzeć, będzie się kręcił między chorągwiami. W czasie bitwy o przygodę nietrudno. — Ten twój proboszcz to przezorny człek. Umie o wszystkim pomyśleć. 16

—

Pełna zbroja rycerska.

Czarny odpowiedział gwałtownie, z ledwo hamowanym gniewem: — Mało to ma ludzi?! Musiał mnie do tego wyznaczyć?! — Widać ci ufa. — Mam przewodzić ochronie, bo będzie nas kilku. Ale co mi z tego, kiedy na bitwę przyjdzie tylko patrzeć! — Skąd to możesz wiedzieć? Sierdzić się będziesz po bitwie, jak koło nosa ci przejdzie! — Rudy pocieszył kpiąco przyjaciela. — Właśnie. Przynajmniej inni mają więcej szczęścia. Taki Brzozogłowy już krzyżackiej krwi posmakował! — I ja coś o tym słyszałem, ale niedokładnie. Jak to się stało? — A tak, że nie wiedząc o przedłużeniu rozejmu, bo na czas go nie powiadomiono, wybrał się pod Świecie. Część ludzi ukrył w lesie, a część podprowadził pod mury i zaczął grabić przedmieście. Brodacze rozeźleni, że pod ich nosem to czyni, wypadli z miasta całą załogą i ruszyli na niego. Ten zaś dał swoim znak do ucieczki. Krzyżacy na ten widok, dufni w swoją przewagę, pognali za nim, no i wpadli w zasadzkę. Nasi otoczyli ich i niemal co do jednego wysiekli. Mało któremu udało się ujść, bo tych, co zostali przy życiu, wzięto w niewolę. Jaksa pokręcił głową. — Patrzcie no... Ten Brzozogłowy... Nie darmo mówią o nim, że wódz to doskonały i człek odważny. Dobrze to sobie obmyślił. Rozmowę przerwał dźwięk misek podanych przez Włodka. Jedli przez pewien czas w milczeniu, które w pewnej chwili przerwał okrzyk Jurgi: — Patrzcie, wasze miłoście! Co tam? Wskazał ręką na północ, w przerwę pomiędzy namiotami. Noc spowiła już ziemię zaczerniając i niebo, i horyzont. Ale właśnie nad nim, gdzieś w dalekiej przestrzeni, drgało pasmo czerwonej poświaty, rzucając blask na nawisłe w tamtej stronie chmury. — Pożary! — wykrzyknął Bert. — To krzyżackie wsie płoną! — Tak jak ubiegłego roku płonęły i nasze! — rzucił z zaciętością Jaksa. — Ciekawe, kto je podpalił? — Zapewne Tatarzy. Idą w przedniej straży naszych wojsk. Musieli mocno wysunąć się do przodu, bo do granicy jeszcze parę dni drogi. — Ogień nocą widać bardzo daleko — wtrącił się do rozmowy Jurga. — Pilno im do bab i rabunku...

— A że dziś właśnie minął ostatni dzień rozejmu, więc sobie pofolgowali — uzupełnił Czarny. Skończyli wieczerzę i siedzieli, wpatrując się w złowrogie znamię rozpoczynającej się wojny. Nad horyzontem pojawiły się dalsze łuny, znacząc nowe ogniska pożarów i zlewając się w jedno pasmo falującego światła pulsującego czerwienią niby krew, która tam, w dali musiała lać się również, bo czterej złowrodzy jeźdźcy ruszyli już w galop. Następny postój wypadł pod wsią Jeżów. Było to już piątego lipca. Dobiesław ze Skoraczewa musiał pospieszać, a i posłowie węgierscy nie zamarudzili, bo jeszcze tegoż dnia, a była to sobota, przybyli do obozu, prosząc o posłuchanie. Król widząc, że do tego posłuchania dojdzie, tak kierował marszem, by przyjąć posłów w miejscu, które nie zdradziłoby jeszcze dalszych jego zamierzeń. Z Jeżowa bowiem mógł ruszyć równie dobrze na północ ku Drwęcy, jak i skierować się na zachód w kierunku Sierpca, by odebrać ziemię dobrzyńską po rozbiciu broniącej ku niej dostępu grupy komtura Bierzgłowa. Zachowując te ostrożności, nie wiedział jeszcze Władysław, że nieprzyjaciel zna cel jego marszu i już od drugiego lipca gorączkowo przygotowuje zasadzkę — buduje ostrokoły, sypie ziemne szańce, na które zaciąga armaty, kopie wilcze doły, ustawia zasieki... Tym razem posłowie wyjechali we trzech, bo Ściborowi i Mikołajowi towarzyszył na prośbę wielkiego mistrza Jerzy Gersdorf, który, będąc doświadczonym i przychylnym wielce Zakonowi żołnierzem, miał należycie ocenić polskie siły i wiernie je opisać. Wielki mistrz zaczął bowiem nieco powątpiewać w szczerość węgierskich intencji, widząc już nieco inaczej gorliwość Zygmuntowych wysłańców w usiłowaniach, by nie dopuścić do orężnej rozprawy pomiędzy Zakonem a Koroną. Nie był już taki pewny, czy chodziło rzeczywiście tylko o wstrzymanie rozlewu chrześcijańskiej krwi, co tak przekonywająco głosili, czy też o to, by nie dopuścić do zmiany układu sił. Ktokolwiek by bowiem zwyciężył, sytuacja Luksemburczyka byłaby gorsza i rozgrywki dyplomatyczne trudniejsze — zamiast dwóch skłóconych stron, pomiędzy którymi można było lawirować z korzyścią dla siebie, miałby jednego tylko partnera, i to wzmocnionego brakiem rywala: zwycięzcę z pola bitwy.

Król i wielki książę, którzy wspólnie przyjęli posłów dla podkreślenia wspólnego działania i decyzji, nie udzielili im jednak odpowiedzi od razu, gdyż powaga sprawy wymagała głębszego namysłu. Obiecali jednak, że odpowiedź zostanie udzielona następnego dnia. Istotnie nazajutrz odbyło się następne posłuchanie, już wprawdzie bez kniazia Witolda, który zajęty był zaprowadzaniem nowej organizacji w swoich wojskach, dzieląc je na równe pod względem liczby chorągwie, a te kolei na hufce. Ustalał również ich szyk marszowy oraz przydzielał chorągwiom proporce, przy których rycerze mieli się skupiać do marszu i walki. I to posłuchanie odbyło się bez zwykłego w takich razach ceremoniału, gdyż w warunkach wojennej wyprawy trudno go było przestrzegać. Posłów przyprowadziło do królewskiego namiotu kilku znakomitych rycerzy, a więc Dobiesław Wieniawczyk, Jan ze Sprawy Odrowąż, Niemst ze Szczytnik i Jan Sumik, co szesnaście lat przebywał w Turcji, gdzie dosłużył się znacznych godności, a mimo to wrócił do kraju, by jako zwyczajny, tyle że przedchorągiewny rycerz służyć ojczyźnie. Za królewskim krzesłem stali co znamienitsi członkowie jego dworu, a kanclerz jak zwykle w pobliżu władcy. Po wstępnych słowach powitalnych król Władysław zabrał głos, w krótkim przemówieniu informując posłów, że nawet i teraz, mimo poniesionych trudów i kosztów w zebraniu należycie silnej armii, jest gotów do zgody, ale pokój, który miałby zostać zawarty pomiędzy Polską a Zakonem, musi być sprawiedliwy, a nie taki, jak go zwykle zawierają panowie krzyżowi. Zatem jest skłonny poniechać orężnej rozprawy, jeśli Litwa otrzyma swoją przyrodzoną własność, Żmudź, i to bez żadnych warunków, a Polska ziemię dobrzyńską. Co zaś do szkód tam poniesionych, jak i innych kosztów, król Polski i Litwy gotów jest zdać się na sąd Zygmunta, króla rzymskiego i węgierskiego. Przemówienie królewskie zakłócały odgłosy z zewnątrz, docierając pod płótna namiotu: wybijający się czasem z ogólnego gwaru czyjś głośniejszy okrzyk, parskanie koni, uderzenia topora rąbiącego drzewo czy brzęk naczyń. Posłowie z napięciem na twarzach słuchali królewskich słów, padających szybko i czasami mało wyraźnie, mówionych po polsku, ale przeplatanych

ruskimi, zwłaszcza w chwilach, kiedy król ulegał wzburzeniu. Wtedy też swoim zwykłym gestem spadające włosy zaczesywał palcami za uszy. Po zakończeniu przemówienia widać było po posłach, że przyjęli je z wyraźną ulgą. Ocenili znać umiar żądania polskiego, co zapewne zrodziło w nich nadzieję na przychylne przyjęcie postawionych warunków przez radę dostojników Zakonu z wielkim mistrzem na czele. Tej nadziei dali też wyraz w swojej odpowiedzi na królewskie przemówienie. Chętnie przyjęli zaproszenie do stołu i propozycję towarzyszenia wojsku w następnym przemarszu, który miał się rozpocząć zaraz po południowym posiłku. Za radą bowiem swych dostojników Władysław postanowił zatrzymać posłów jakiś czas przy sobie, by opóźnić wielkiemu mistrzowi rozeznanie, gdzie się znajduje. A że domyślił się, dlaczego tym razem przybył i von Gersdorf, poszedł za radą kanclerza i postanowił pokazać posłom wojska w całej ich potędze. Nadmienił więc, że na następnym postoju dokona z nimi przeglądu swojej armii. Toteż kiedy po parogodzinnej jeździe dotarli do łąk rozpościerających się nad Wkrą, orszak prowadzony przez chorągiew przyboczną zatrzymał się na szczycie wzgórza, skąd dobrze było widać ciągnące hufce rycerskie. Na ich ukazanie się nie czekali długo. Najpierw ujrzeli wzbijający się nad zielenią pól obłok kurzu, a w chwilę potem wyłoniły się z niego pierwsze oddziały. Były to chorągwie litewskie, ale bez oddziałów tatarskich, bo te nadal trzymano w przedniej straży i do przeglądu nie ściągnięto. Nie należało bowiem dawać podstaw do krzyżackich oskarżeń, że król polski używa pogan do walki z chrześcijańskim Zakonem. Dzień był jak i wszystkie poprzednie upalny i pełen słońca, toteż pancerze i broń jeźdźców skrzyły się blaskami w jego promieniach. Chorągwie nie szły w trójkąt — szykiem bojowym stosowanym przez Litwę — bo teren i okazja nie były po temu, ale zwykłymi kolumnami marszowymi po kilku jeźdźców w rzędzie, z szyku trójkątnego zachowując jednak ustawienie wojów. Do dzielniejszych, lepiej zbrojnych i na lepszych koniach ustawiono na skraju, gorzej zbrojnych wewnątrz kolumny, przez co hufce litewskie wyglądały okazale i groźnie, bo widać było przede wszystkim zewnętrzne szeregi, zbrojne w miecze, topory, włócznie, a nawet i kopie zdobyte w walkach z Zakonem, okryte półpancerzami, przeważnie w

żelaznych hełmach i z rycerskimi tarczami przy boku. Tu i ówdzie zwisało przy siodle łubie z łukiem, a tuł ze strzałami sterczał na plecach. Każdy z oddziałów poprzedzał dowódca, a parę kroków przed nim jechał chorąży z proporcem wręczonym właśnie dzisiaj przez księcia Witolda. Były na nich wyszyte znaki runowe lub herb panującego rodu, który był zarazem i herbem Litwy — jeździec pędzący z mieczem w dłoni zwany Pogonią. Proporce różniły się od siebie jedynie barwą materii i wraz z kolorowymi strojami rycerzy odbijały pięknie od zielonego tła falujących na wietrze łanów. Mimo że chorągwie szły jedna za drugą lekką rysią, przemarsz ich trwał długo. Już minęła przeszło godzina, a wciąż jeszcze przeciągały oddziały litewskie, których wojowie, za przykładem swoich dowódców, na widok obu władców stojących na wzgórzu obracali się w siodłach, witając ich okrzykami. Wreszcie hufce litewskie przejechały. W chwilę zaś potem, kiedy jeszcze kurz po nich nie zdążył osiąść, znów zabłysły w jego tumanach blachy rycerskich zbroi. Z kolei nadjeżdżały chorągwie polskie, którym przewodził marszałek Zbigniew. Za nim, jako pierwsza, szła słynna w kraju chorągiew krakowska. Składała się w całości z rycerzy pasowanych, znanych nie tylko w Koronie, ale i na świecie, a już z jej przedchorągiewnymi mało który z rycerzy w Europie mógł stawać jako równy z równym. Prowadził ją miecznik krakowski Zyndram z Maszkowic. Najpierw jechali owi słynni przedchorągiewni: Niemst ze Szczytnik, Powała z Taczewa, Jan Sumik z Nabrozia, Zawisza Czarny z Garbowa, Domarat z Kobylan, Florian z Korytnicy, Skarbek z Gór, Paweł Złodziej z Biskupic, Jan z Warszawy, Stanisław Sulimczyk, Lis z Targowiska i Przedpełk Kropidło. Poprzedzali oni Marcina z Wrocimowic, który dzierżył banderię z białym orłem na czerwonym tle. Za znakiem jechał Zyndram, a w odległości dwóch koni za nim, z pobrzękiem zbroi i broni, ciągnęli rycerze. Tu już nie dostrzegało się takiej różnorodności uzbrojenia, jaką miała Litwa. Wszyscy byli okryci zbrojami. Jechali po trzech w rzędzie: środkiem rycerz z kopią, po jego bokach giermek i strzelczy z kuszą. Czwarty koń, dźwigający w marszu rycerską zbroję i dosiadany tylko do bitwy, szedł pod

pacholikiem, który przed walką przesiadał się na konia marszowego i odprowadzał go do tyłu. Połyskiwały pancerze, naramienniki z wysokimi ochraniaczami, manice, czyli żelazne rękawice, przesuwały się słoneczne blaski po peltach — długich rycerskich tarczach, po końskich kropierzach. Obłe szyszaki lśniły polerowaną blachą, ich przyłbice były uniesione ku górze, a nad nimi półkoliście układały się wachlarzami pawie pióra lub powiewały na wietrze cenne niezmiernie pióra ze strusi — czarne, białe lub barwione na różne kolory. Cała chorągiew podobna była do przedpotopowego stwora pokrytego połyskującą łuską, a sterczące środkiem kopie zdawały się być rzędem ostrych kolców na jego grzbiecie. Za chorągwią krakowską przejechała gończa królewska, za nią nadworna, również składająca się z najdzielniejszych rycerzy, dalej zagraniczna pod znakiem świętego Jerzego — białym krzyżem w czerwonym polu. Służyli w niej również znani rycerze, przeważnie z Czech i Moraw. Potem szły chorągwie pospolitego ruszenia ziem: lwowskiej, halickiej, podolskiej, sandomierskiej, lubelskiej, poznańskiej, sieradzkiej, kujawskiej, kaliskiej, a nawet rycerstwa zbiegłego z ziem dobrzyńskiej i chełmińskiej. Z kolei przeciągały trzy mazowieckie książąt Janusza i Ziemowita i dwie biskupie — Mikołaja z Kurowa, arcybiskupa gnieźnieńskiego, i Wojciecha Jastrzębca, biskupa poznańskiego. Po nich, począwszy od dwudziestej siódmej, nadjeżdżały najliczniejsze i równie jak pierwsze cztery świetnie zbrojne chorągwie panów świeckich, a między nimi Jana z Tarnowa — dwudziesta siódma, Sędziwoja z Ostroroga — dwudziesta ósma, Zbigniewa z Brzezia — trzydziesta czwarta, Marcina ze Sławska — czterdziesta, i ostatnia, Gniewosza z Dalewic — pięćdziesiąta pierwsza. Kiedy wreszcie i ta przeciągnęła, słońce już zaszło i zaczęło się ściemniać. Wojewoda Ścibor i baron Gara spojrzeli na Gersdorfa. Ten jednak nic nie powiedział, pokręciwszy tylko głową. Nie był to jednak gest lekceważenia ani beztroski. ZAPRZĘG PROWADZONY PRZEZ ojca Erazma zajechał na swoje miejsce. Kosooki i jego kumpel Złotko, którzy stanowili resztę załogi wozu, zeskoczyli na ziemię i błyskawicznie zabrali się do wyprzęgania koni.

Należało to zrobić szybko, gdyż knechci czekali z łańcuchami, by spiąć wóz ze stojącymi już w szeregu. Zgodnie z regulaminem krzyżackich wojsk załogę taborowego wozu stanowiło trzech ludzi. Byli nimi woźnica i stajenny, mający pieczę nad zaprzęgiem, trzecim zaś był zbrojny knecht, który chronił ładunek przed kradzieżą, a w razie napaści na tabor stawał w szeregu dla jego obrony. Wszyscy trzej w czasie formowania się miejskiej chorągwi Gdańska na żądanie ojca Erazma zgłosili się do zaciągu, a potem, postawiwszy temu i owemu piwo, uzyskali przydział na jeden wóz. Z chwilą bowiem rozpoczęcia działań wojennych ojciec Erazm doszedł do wniosku, że bardziej korzystna będzie jego służba, chociażby w taborach, niźli dalsze pozostawanie w mieście. Wszystkie bowiem zamki opuściła starszyzna i zakonni bracia, pozostawiając jedynie załogi mało co przydatne do walki w polu. Również wyruszył ze swoimi dwiema chorągwiami i gdański komtur Jan von Schönnenfeld. Przygotowania do wojny były już zakończone, żadnych istotnych wiadomości siedząc na dotychczasowym miejscu nie było ani już o czym, ani od kogo uzyskać, i dlatego ojciec Erazm znalazł się jako woźnica w taborach chorągwi miasta Gdańska, która tego wieczoru dotarła do miejsca postoju na prawym brzegu Drwęcy o ćwierć mili od Kurzętnika, gdzie z rozkazu wielkiego mistrza przenoszono obóz spod Świecia. Kiedy już pastuchy wygnali konie na pastwisko i nie było nic do roboty, wszyscy trzej usiedli przy wozie, czekając na wieczerzę, którą warzono we wspólnym kotle, jako że tylko rycerze mieli prawo strawę gotować osobno. Przed nimi, wyciągnięte w równy rząd, stały namioty rycerskie ich chorągwi. Wetknięte w ziemię proporce ze znakami oddzielały jedną grupę namiotów od drugiej. Kolory ich były z dala widoczne, co pozwalało gońcom dowództwa trafić do każdej chorągwi bez dłuższego szukania, natomiast rycerzom odwiedzać się w namiotach nie było wolno. Na obszernym placu obozu stały pośrodku wozy z prochem i bombardy. Wjazdów robiono co najmniej dwa, po przeciwległych bokach, a linię obronną stanowiły wozy spięte łańcuchami i otoczone ziemnymi szańcami. Obóz podlegał władzy wielkiego marszałka, a nad jego zaopatrzeniem, jeśli stały w nim główne siły zakonne, czuwał wielki komtur.

Pogadawszy nieco i spożywszy wieczerzę, obfitą i dobrze okraszoną, bo dzień nie był postny, ułożyli się zaraz do snu, bowiem na następny dzień cały lud — pachołkowie, służba, knechci, a nawet piechota — miał przykazane stanąć do roboty. Jaka to będzie robota, bliżej nie powiedziano. Przekonali się o tym nazajutrz, kiedy zaopatrzeni w szpadle, kilofy, piły i topory ruszyli pod przewodnictwem służebnych braci w kierunku Drwęcy i nad jej brzegami zaczęli sypać szańce, kopać rowy i wilcze doły. W dna tych dołów wbijali ostro zaciosane drągi, a następnie przykrywali wszystko gałęziami i słomą, na którą sypali piasek lub kładli darń, by nie było śladów. Inne oddziały ściągały belki. Te ciosano, zacinano na ostro i budowano z nich ostrokoły i palisady. Ze względu na mrowie pracujących ludzi roboty posuwały się szybko i po kilku już dniach miały się ku końcowi, jeszcze obsadzono szańce świeżą łoziną, maskując w ten sposób zaciągane na nie bombardy, rozrzucano lub wywożono świeży piasek wykopany z rowów, bo był zbyt dobrze widoczny, układano przy bombardach kamienne kule i smołowane worki z prochem, ale były to już roboty końcowe. Kiedy po tych kilku dniach któregoś wieczoru znów zasiedli razem przy małym ognisku — jego wielkość również regulowały przepisy, tak ze względu na widoczność w nocnej ciemności, jak i zużycie drewna — rozpoczęli dzielić się dokonanymi spostrzeżeniami, których domagał się od nich ojciec Erazm. Ognisko obsiadło prócz nich jeszcze kilka załóg z innych wozów, nie mogli więc początkowo mówić swobodnie. Dopiero kiedy tamci poszli spać, Złotko mruknął ze złością: — Te ścierwa ganiają człowieka od świtu do nocy! Namachałem się łopatą za te wszystkie lata, com trudnił się buksowaniem! — Już chyba wnet będzie koniec — pocieszył go Kosooki. — Skończyliśmy dziś zaciąganie bombard i obłożyli je zielonymi gałęziami, że sam czort nie dostrzeże! — Nie przywołuj go, wymieniając miano... — Erazm przeżegnał się, po czym dorzucił: — Pracowaliście jako ja w różnych miejscach? — A tak. Znam już całe pobrzeże rzeki jak własne pchły, co mnie gryzą — mruknął Kosooki. — Duży zasięg mają te umocnienia? Widzieliście?

— A duży — potwierdził Złotko. — Porobili je przy każdym brodzie, a drugą linię w głębi, nieopodal obozu. Ciągnie się chyba z milę. — Coś tu większego szykują. — Wiadomo, co! Chcą bronić przeprawy! — Spodziewają się tu naszych. I to chyba wkrótce, bo mocno gonili z robotą! — zatroskał się ojciec Erazm. — Ponoć już przeszli granicę i są o dwa dni marszu! — Skąd to wiesz?! — Mnich obrócił się szybko ku zbójowi. — Słyszałem dziś rozmowę kilku rycerzy. Przyszli oglądać umocnienia i gadali o parę kroków ode mnie. — Hm... — Erazm zapatrzył się w ogień, po czym schyliwszy się, dorzucił szczapę drzewa. — Nie spodziewałem się, że już są tak blisko. I miałem cichą nadzieję, że może pójdą inną drogą. — Tu są najlepsze brody na całej Drwęcy. — Teraz są one najgorsze. Czy zwróciliście uwagę, jak dziwnie pobudowali Krzyżacy te umocnienia? — Dlaczego dziwnie? Bronią dostępu do brodów, a druga linia chroni nasz obóz. — Z której strony bronią? Od tej? Przecież część bombard skierowali nie na rzekę, lecz od niej! Kosooki chwilę się zastanawiał, a potem przytaknął. — A prawda! Ale co z tego? Mają w tym jakiś swój plan... — O ten plan właśnie mi chodzi! Oni chcą naszych wciągnąć w zasadzkę! Najpierw słabo bronić przeprawy, by dopuścić wojska na ten brzeg, a potem zamknąć je i razić z dwóch stron pociskami. Piechota obsadzi szańce, a jazda zamknie boki i pułapka gotowa. Taki plan bitwy wyraźnie jest widoczny z umocnień! — Znacie się, ojcze, i na wojennym rzemiośle — stwierdził z podziwem Kosooki. — Dość już na świecie żyję i widziałem niejedno. — Może nasi będą na tyle mądrzy, że nie polezą do tego worka? — Nie wolno liczyć tylko na to! A jeśli król okaże się bardziej zapalczywy niż mądry? Albo przeważy animusz Witoldowy, który gorącej jest krwi? Przecież już raz nad Worsklą dał się Tatarom oszukać! Co wtedy?

Rozbiją nasze wojska, a brodacze znów będą Koronie dyktować swoje warunki! — Cóż my, chudopachołki, możemy na to poradzić? Nas jeno trzech, a tam idzie wielka armia. — A tu stoi też chyba nie mniejsza — uzupełnił Złotko. — Możemy i musimy! I ty to wiesz dobrze, tylko nie chce ci się skóry nastawiać! Ale nie bój się, pójdę z ostrzeżeniem ja sam, sprawa bowiem jest poważna! — O, widzieliście go! — rozzłościł się zbój. — Albo to nie nastawiam skóry już parę lat! Wy pójdziecie, a wtedy, nie daj Boże nieszczęścia, co my tu bez was obmyślimy? Ani nawet wiedzieć nie będziem, czyście doszli! A obiecany klejnot szlachecki przejdzie mi koło nosa! Bo bez was wyśmieją mnie, i tyle! Wiecie, że nie za złoto wam służę, bo go mam dosyć! Przyjęcia do herbu pragnę, bom taką cenę postawił, i przyobiecaliście to! — Nie bój się o swój klejnot. Wiedzą o tobie u dworu, swoje dostaniesz, boś zresztą rzetelnie na to zapracował. — Lepiej pójdę ja. Dacie mi pismo, bobym może wiary nie znalazł albo nie potrafił dobrze przedstawić co i jak. Wy tu bardziej potrzebni, bo lepiej umiecie patrzeć! Ja w tych bombardach niczego osobliwego nie dostrzegłem; sterczą tu, sterczą tam, licho z nimi! A dopiero teraz widzę, że dziwnie je ustawili. Ojciec Erazm uśmiechnął się w ciemności. — Dobrze, synu, idź ty. Dostaniesz pismo i ruszysz jutro na noc. Skoro są o dwa dni drogi, najlepszy to czas. A jak się do nich przedostaniesz, każ doprowadzić się do królewskiego dworu. Przy nim jest ów proboszcz Andrzej, o którym ci mówiłem, i jemu wręczysz pismo. Przez jutrzejszy dzień wymiarkuj sobie drogę, którą dotrzesz do rzeki, a dalej niech cię już Bóg prowadzi. — Nie wątpię, że dasz sobie radę, boś chłop zmyślny. — Ruszę w nocy, a wy na czas przygotujcie pismo. Tylko skąd zdobędziecie papieru? — Nie bój się, mam ukryte wszystko, co potrzeba, pismo dostaniesz. Dbaj jeno, aby go nie zamoczyć przy przeprawie. — Schowam pod czapkę, nie zamoknie. A napiszcie w nim i o mnie, o tym przyobiecanym klejnocie. Bo ja gadać nie umiem i jęzor mnie może zawieść.

— O to najmniej się martwię — uśmiechnął się Erazm — jeszcze nie zdarzyło mi się widzieć, abyś go w gębie zapomniał... KRONIKARZ ZANOTOWAŁ17: „W poniedziałek, dnia siódmego lipca, Władysław król polski, opuściwszy swoje stanowisko, przybył do wsi Będzin, położonej nad rzeką Wkrą, i tu przez dwa dni obozował...” Opisuje następnie, jak w tym powiecie, zastawionym przez księcia mazowieckiego Krzyżakom, zamieszkałym więc przez ludność polską, Litwini i Tatarzy, uważając ową ziemię za teren nieprzyjacielski, „... srodze i po barbarzyńsku ją pustoszyli...”, zabierając ludność w niewolę. Dopiero oburzone polskie rycerstwo, jak i biskup Jastrzębiec, zażądało od obu władców, by rozkazali owych jeńców wypuścić, co też się i stało. Następnie zaś kronikarz notuje: „We środę, dnia dziewiątego lipca, ze wsi Będzin Władysław król polski wraz z Aleksandrem, wielkim księciem litewskim, wkroczyli w kraj nieprzyjacielski, przebywszy szczęśliwie za łaską Bożą bór rozciągający się na dwie mile drogi...”. Istotnie zachodnia odnoga ciągnącej się za Wkrą puszczy zagrodziła drogę posuwającej się armii. Powiadomiony o tym zawczasu przez miejscowych przewodników książę Witold idący na jej czele wzmocnił straż przednią, chociaż Tatarzy, którzy przeszli dzień wcześniej, nie zawiadamiali o spotkaniu nieprzyjaciela w tych okolicach. Jednocześnie książę wysłał kilka lekkich oddziałów, by przeczesały las po obu stronach drogi. Mimo tych wszystkich ostrożności w chorągwiach nakazano pogotowie bojowe, taborom zaś król Władysław polecił przydać dodatkową osłonę. Droga była wąska, a przez to niebezpieczna, bo w razie napaści szeregi nie mogły się rozwinąć do walki. Biegła po gruntach podmokłych, więc król zafrasował się, myśląc o taborach. Wiedział, że wojska rozjeżdżą ją zupełnie i dla wozów, którym kazano jechać w tyle, stanie się nie do przebycia. Już bowiem chorągwie litewskie z mokrej ziemi zrobiły błotnistą maź, z której polskie konie z trudem wyciągały nogi. Pchnął więc gońca do tyłu z rozkazem, by piechota cięła drzewa w pobliżu drogi i mościła ją gałęźmi. Mroczno było w borze i wilgotno. Brać rycerska z nieufnością i niepokojem wpatrywała się w jego ponurą głębię, która zdawała się kryć niebezpieczne tajemnice. Ten i ów żegnał się ukradkiem, wiadomo bowiem 17

—

Długosz.

było, że w takich ostępach lubią siedzieć biesy, zmory, strzygi i latawce, które chowają się w dziuplach zmurszałych drzew. Najniebezpieczniejsze zaś z nich są wilkołaki, czyli zwierzęta, w które wstąpiły grzeszne dusze. Im dalej w tę głąb, tym pnie zdawały się stać bliżej siebie, gęstniały, wreszcie zlewały się już w jedną nieprzeniknioną ścianę ciemności, skąd dochodziły jadących jakieś ledwie dosłyszalne echa jakby stąpań, trzasków i pogwaru podobnego ludzkim głosom. Te dalekie i trudne do rozróżnienia hałasy jeszcze bardziej trwożyły rycerskie serca, nieulękłe w walce z widzialnym wrogiem, ale niespokojne wobec tajemniczych mocy. Nawet przypuszczenie, że mogą słyszeć przedzierającą się lasem boczną straż, nie trafiało do przekonania, gdyż wiara w świat czarownic, ubożąt i leśnych duchów była zbyt silna. Po paru godzinach las począł rzednąć, stawało się coraz widniej, tu i ówdzie pomiędzy liśćmi czy igliwiem drzew przedzierał się promień słońca, znacząc na leśnym podszyciu plamy światła. Chorągiew po chorągwi zaczęły wynurzać się z lasu na otwartą, rozległą przestrzeń, skąpaną w słońcu, z kopułą niebieskiego nieba u góry, po której sunęły wielkie, białe obłoki. Po polu galopowali gońcy, prowadząc nadciągające chorągwie za sobą i ustawiając je w wielki czworobok z pustym placem pośrodku. Litewskie hufce już stały w szeregach. Kiedy i polskie zajęły wyznaczone im miejsca, w środek kwadratu wjechał król i wielki książę w otoczeniu co znamienitszej starszyzny i chorążych dzierżących sztandary. Król Władysław ściągnął wodze i, stanąwszy w strzemionach, uniósł dłoń do góry na znak, że chce mówić. Toteż zrobiła się zupełna cisza, zakłócana jedynie rozlegającym się tu ówdzie parsknięciami konia. Król ujął podany przez chorążego wielki sztandar koronny, czerwony z białym orłem pośrodku, dał mu rozwinąć się na wietrze i przemówił tak głośno, że słyszano go nawet w ostatnich szeregach. Nie kierował jednak słów do rycerstwa, gdyż była to modlitwa, którą wygłosił z uniesioną do góry twarzą i tak silnym wzruszeniem, że widziano łzy w jego oczach. — Ty, któremu wiadome są wszystkie serc tajemnice — wołał król, a wiatr niósł jego głos po polu. — Boże litościwy! Ty widzisz z Twojej wysokości, że obecną wojnę poczynam pełen ufności w Twoje i Chrystusa, Syna Twego, miłosierdzie! Rozmaitymi bowiem zabiegami usiłowałem pokój

z Krzyżakami utrzymać, aczkolwiek z przyczyny ich nadużyć, haniebnego i niegodziwego zagarnienia ziem do korony polskiej należących wielce byłem na nich zagniewany! Gdy oni wszelako odrzucili ze wzgardą słuszne i sprawiedliwe warunki, osądziłem, że ich inaczej u tych dumnych i wyniosłych ludzi nie odzyskam, chyba siłą i orężem! W imię Twoje przeto, w obronie sprawiedliwości i narodu mego chorągiew tę podnoszę! Ty, litościwy Boże, racz być obrońcą i wspomożycielem mnie i ludowi mojemu, a krwi chrześcijańskiej niewinnie przelanej nie na mnie racz poszukiwać, ale na tych, którzy obecną wojnę wzniecili i dotąd podniecają! Po jego królewskiej mości rozwinął swój wielkoksiążęcy sztandar książę Witold i również odmówił modlitwę, po niej zaś wezwał swoje i koronne wojska do zaciętości w walce z odwiecznym ciemięzcą i gwałcicielem wszystkich ugod i porozumień w tej godzinie ostatecznego porachunku. Za kniaziem Witoldem ujęli sztandary książęta mazowieccy, a za nimi i inni książęta i wielmoże, odmawiając modły i wzywając do pomsty nad przeniewierczym wrogiem i zapłaty za doznane krzywdy. Tak jak modlitwa królewska niejednemu wycisnęła łzę z oka, tak bojowe przemówienia rozpaliły rycerskie serca. A kiedy dano znak do dalszego marszu, który odbywał się przy trzepoczących na wietrze chorągwiach, kilkadziesiąt tysięcy piersi rycerskich zagrzmiało jak jeden mąż starodawną modlitwą „Bogurodzica dziewica”... Z tą pieśnią niosącą się daleko w przestrzeń rozległych pól armia przekroczyła zakonną granicę. KOSOOKI WYPATRZYŁ DOBRZE, kiedy najlepiej będzie mu dotrzeć do rzeki. Pracował tego dnia niedaleko brodu, odległego od obozu o blisko pół mili. W jego pobliżu rosło pełno chaszczy i krzaków łozin, w których łatwo było się skryć. Nieco dalej, w bok od łąki, stało parę rybackich chałup, skąd można by zabrać nocą łódź do przeprawy, jeśli po ciemku brodu nie uda się odszukać lub strzeżony byłby zbyt czujnie. Kosooki przyglądał się też bacznie rozstawieniu straży. Najgęściej ustawiono ją w pobliżu obozowych szańców. Druga linia wart znajdowała się dopiero nad brzegiem, głównie przy szańcach z bombardami. Dotarcie do rzeki nie było więc tak łatwe. Wszystko zależało od tego, jaka będzie noc. Jeśli pochmurna, wyprawa mogła się udać, w przeciwnym razie trudno byłoby prześliznąć się niepostrzeżenie pomiędzy posterunkami.

Toteż Kosooki w ciągu dnia z niepokojem spoglądał na niebo, po którym, niesione wiatrem, szybko gnały obłoki. Pismo ojca Erazma, przygotowane jeszcze nocą, miał już zaszyte w obramowaniu czapki, z napięciem więc czekał wieczoru. Wreszcie poczęło się zmierzchać i odtrąbiono koniec pracy. Sznury ludzi niby kolumny maszerujących mrówek poczęły ciągnąć w stronę obozu, gdzie już wznosiły się pióropusze dymu z rozpalonych na wieczerzę ognisk. Wiatr zwiewał je w bok i rozciągał nad polami w sine smugi. — Wypatrzyłeś sobie drogę? — zagadnął ojciec Erazm, kiedy po wieczerzy zostali sami i usiedli pod wozem, nakazując Złotkowi, by baczył, czy nikt nie kręci się w pobliżu. — Wypatrzyłem i myślę, że trafię i po omacku. — Będę się za ciebie modlił, synu. W piśmie jest i o tobie. A jak tam dotrzesz, daj mi jakiś znak, abym się nie trapił, czyś przeszedł szczęśliwie. — Dobrze, ale jaki? — Rozpal o świcie ogień i przysyp go świeżymi liśćmi. Pójdzie z nich gęsty dym, a wtedy przyduś go trzy razy workiem. — A jeśli będzie tak wietrzno jak dzisiaj? Nie dostrzeżcie dymu, bo go zwieje. — Masz rację — zafrasował się ojciec Erazm. — Co zatem proponujesz? Ja muszę wiedzieć, czy dotarłeś szczęśliwie. Jeśli ci się nie powiedzie, ruszę w następną noc sam, bo wiadomość musi do armii dotrzeć. Myślę, że nie będzie jeszcze za późno. — My mamy nasz buksowski sposób. Używamy go, jeśli chcemy dać z daleka wiadomość. — Jaki to? Użyj go zatem! — Znacznie prostszy niż wasz, tyle tylko, że trudniej go złapać okiem. My puszczamy strzałę umaczaną w żywicy i podpaloną. Ciągnie za sobą ogon dymu i nie boi się ni deszczu, ni wiatru. — Puść zatem kilka takich strzał. Będę ich wypatrywał, począwszy od wschodu słońca. — Dobrze, ale jeśli ich nie będzie, wypatrujcie cały dzień. Nie wiadomo, co może się zdarzyć i kiedy uda mi się przeprawa. — Kiedy chcesz ruszyć? — Po północy. Z wieczora straże są czujniejsze.

— Przed świtem pora najlepsza. — Tak, ale droga do przebycia jest długa. Wschód może mnie złapać jeszcze po tej stronie, a wtedy na nic cały trud. — Kładź się tedy. Będę czuwał i obudzę cię na czas. — Ano, to dobrze. Kosooki wyciągnął się na trawie i, zarzuciwszy na głowę kurtę, wkrótce już spał. Kiedy obudzony przez ojca Erazma schylił się przy pożegnaniu do jego ramienia, ten objął jego głowę i nakreśliwszy nad nią znak krzyża pocałował go w czoło. — Ostawcie te wygłupki — burknął zbój szorstko, wstydząc się nagłego wzruszenia, które poczuł. Zżył się bowiem z mnichem i poważał go bardziej, niż zdawał sobie z tego sprawę. Ojciec Erazm nie wziął mu za złe tych ostrych słów, bo wyczuł, dlaczego zostały powiedziane. — Idź już — wyrzekł spokojnie, jakby nie dosłyszał niczego — i niech czuwa nad tobą Opatrzność... Wysunięcie się spod wozów i dotarcie do linii szańców nie było zbyt trudne. Chmury ciągnęły po niebie nieco gęstsze niż za dnia, ale księżyc od czasu do czasu ukazywał się jednak spoza ich zasłony, oblewając uśpioną ziemię widmowym światłem. Kosooki przylegał wówczas do ziemi i unosząc głowę, starał się w tych krótkich chwilach rozeznać położenie. Teraz niedaleko przed sobą miał mroczny zarys szańca. Nieco z boku dostrzegł sylwetkę wartownika, który stał, rozglądając się dookoła, a po chwili ruszył wzdłuż ziemnego nasypu. W tej właśnie chwili znikł księżyc. Kosooki poderwał się na nogi i cichymi skokami, schylony ku ziemi, ruszył przed siebie, kierując się ku upatrzonej przerwie pomiędzy umocnieniami. Tak padając na ziemię i nieruchomiejąc w chwilach ukazywania się księżyca, a skacząc lub pełzając, kiedy stawało się ciemno, szczęśliwie zostawił za sobą linię zasieków i umocnień. Potem był spory szmat otwartego ugoru, gdzie również należało zachować dotychczasową ostrożność i zważać, by nie dać się przyłapać przez zdradliwe światło, bo teraz mógł być dostrzeżony z dwóch stron — i od obozu, i od rzeki.

Toteż był już mocno zmordowany, kiedy poczuł wreszcie, jak grunt pod stopami mięknie. Potem zaczęło jaśnieć na znak, że wnet ukaże się księżyc, przywarł więc do ziemi i czekał, aż ten wyjrzy zza chmur. Istotnie za chwilę rozbłysła zielona poświata. Uniósłszy ostrożnie głowę, Kosooki ujrzał niedaleko przed sobą pierwsze kępy łozin zwiastujące, że dotarł do nabrzeżnych łąk. Poczuł się raźniej, bo tam już każdy krzak dawał mu schronienie. Mimo to zmitrężył sporo czasu, nim ujrzał wstęgę rzeki migającą z dala skrami księżycowego blasku. I tu właśnie o mało nie wpadł na wartownika, bowiem ujrzawszy w pewnej chwili zbity gąszcz łozin, skoczył ku niemu, nie zachowując dostatecznej ostrożności, pewny, że najgorsze ma już za sobą. Na szczęście było ciemno, ale mimo to przeszło go mrowie, kiedy raptem z czerni nocy gdzieś zupełnie blisko usłyszał wołanie: — Wer ist da? Upadł na ziemię, jakby mu podcięto nogi, i począł ostrożnie pełznąć w bok, aby dalej od łozin, ku którym zdążał, i od głosu, jaki właśnie stamtąd się rozległ. A kiedy znów stało się jasno, z przerażeniem dostrzegł, że owa kępa łozin to ucięte gałęzie maskujące ziemny wał, na którym połyskiwały w księżycowym świetle mosiężne cielska bombard. Dostrzegł też i wartownika. Stał z kuszą w ręku, wpatrując się w mrok nocy, na szczęście nie w jego kierunku. Kosooki spłaszczył się na trawie, czekając, by chmury zasłoniły tę świecącą u góry latarnię. Wreszcie zbawcza ciemność nadeszła i mógł znów się cofać, aby znaleźć się jak najdalej od strażnika. Po pewnym czasie dostrzegł, że jest już względnie bezpieczny. Przybliżył się znacznie do rybackich chat, gdzie, jak wiedział, nie było umocnień. To poczucie bezpieczeństwa było jednak zwodnicze, a brak umocnień celowy. Poczuł raptem, jak ziemia usuwa mu się spod nóg, usłyszał trzask załamujących się gałęzi i poleciał w dół. Ogarnęła go zupełna ciemność, a ciało przeszył gwałtowny ból rozdzieranych czymś pleców... DO LUDBORZA18 DOTARŁ pod wieczór, bo przeprawa przez las, a potem zatrzymanie wojsk i przemówienia zajęły sporo czasu.

18

—

Lidzbark.

Miasto, już splądrowane przez Tatarów i Litwinów, przedstawiało ponury widok. Większość domów była spalona, a murowane, które ostały się pożarowi, czerniały okopconymi ścianami. Przez ich puste otwory okienne widać było dalsze zgliszcza i rumowiska, z których tu i ówdzie sterczał ceglany komin. Wszędzie leżały połamane sprzęty domowego użytku, a pomiędzy zwęglonymi belkami zwalonych dachów widać było ludzkie zwłoki. Wśród tych resztek ruchliwego ongiś miasteczka wałęsały się psy, węsząc za pokarmem i szarpiąc przy tym ciała pomordowanych. Wojsku wyznaczono postój niedaleko miasta pomiędzy jeziorami Chełst i Tuczno. Wozy były już na miejscu, bo jechały bez zatrzymywania, toteż zaraz zakrzątnięto się przy ustawianiu namiotów i rozpalaniu ognisk, niektórzy zaś z wojów wybrali się do miasta, by ujrzeć ślady krwawej roboty przednich straży, a zapewne i w skrytej nadziei, że nie wszystko w pośpiechu zostało zrabowane i być może uda się coś odszukać dla siebie. Poszli co ubożsi, dla których nawet i taka zdobycz, jak statki, jakowaś broń czy odzież, była nie do pogardzenia. Istniała też możliwość, że uda się znaleźć niedostrzeżoną przez poprzedników srebrną, a może i złotą misę, garnek z monetą lub kobierzec czy futro. Czarny i Jaksa, nie mając takich zainteresowań ani potrzeb, ale za to mocno wygłodzeni, postanowili tym razem zrezygnować z solonego mięsa i kaszy, które ostatnio najczęściej stanowiły ich strawę, i wybrać się nad jezioro, by złowić do wieczora nieco świeżych ryb. Sprzęt rybacki mieli na wozie, toteż zmiana w posiłku zależała od ich umiejętności i szczęścia. Tych widać starczyło, bo kiedy słońce osunęło się ku horyzontowi, wracali do obozu z pełnym skopkiem. Zbliżywszy się do linii wozów, usłyszeli krzyki dochodzące spomiędzy namiotów. Zaciekawieni przyśpieszyli kroku i minąwszy wjazd, spostrzegli u wylotu namiotowej ulicy tłum rycerzy. Ulica wychodziła na plac, gdzie stały namioty króla i wielkiego księcia. Oddali skopek pachołkom i pośpieszyli dowiedzieć się, co się zdarzyło. Jakoż już wkrótce wiedzieli, bo właśnie przed namioty wyszli król i wielki książę, którym przedkładano sprawę. Rycerz wybrany przez wzburzony tłum skończył swoje sprawozdanie ostrzeżeniem: — Bacz zatem, najjaśniejszy panie, abyśmy za tak straszny czyn nie ściągnęli Bożego gniewu nie tylko na sprawców, bo o to nie stoimy, ale i na nas, boć przecie pochodzą z naszych szeregów! Oby Bóg nie odebrał nam i

naszym poczynaniom swojej łaskawości i klęską w tej wyprawie nas nie pokarał! Rozległy się okrzyki: — Rabują i palą kościoły, gwałcą chrześcijańskie niewiasty i dziewki, pogańskie syny! Kmieci po wsiach mordują, a ci przecież z nami nie wojują! Pożary co noc widzimy! — Żądamy kary dla winnych. Ukróćcie, najjaśniejszy panie, te zbrodnie! Niech pogany nie kalają świątyń i niewiast! Rycerz, który przemawiał uprzednio, uniósł ramiona do góry. — Uciszcie się! Pozwólcie mi sprawę przedłożyć do końca! — Mów tedy, Macieju! My wszyscy stoimy za tobą! Żądamy kary dla winnych! Rycerz obrócił się znów do króla. — Słyszałeś, najjaśniejszy panie, głosy rycerskiej braci! Nie lza tak wielkiej zbrodni ujść bezkarnie! Jeśliby zaś uszła, nie będziemy służyć pod znakami, gdzie za takie bezeceństwa kary nie ma! — Prawie mówi! Opuścim obóz, bo gniew Boży nad nim zawiśnie! — znów rozległy się wołania tłumu. Król Władysław postąpił o krok do przodu. Stojący w pierwszych szeregach ujrzeli na jego twarzy wzburzenie równe ich własnemu i to bardziej niż słowa przemówiło do rycerskich serc. Król zawołał: — Obiecuję wam i przyrzekam, że stanie się zadość waszemu żądaniu, bo za słuszne i sprawiedliwe je uważam! Boleję jako pokorny Boży sługa na równi z wami, że takowe zdarzenie mogło mieć miejsce, i wydam rozkazy dla ukrócenia warcholstwa i samowoli, bo wiem, że niektórym chorągwiom zdarza się na łupiestwo nocą z obozu wymykać! Z kolei zabrał głos Witold, mówiąc donośnie, aby go wszyscy słyszeli: — Jako wierny sługa Kościoła jestem równie wstrząśnięty jako i wy takim bezecnym bluźnierstwem! Rozkazy, o jakich mówił jego królewska mość, zostaną i przeze mnie wydane, prócz tego zaś przyrzekam wam, że nakażę natychmiast odszukać winnych, a tych z kolei należycie pokaram! Stanie się to bez żadnej zwłoki, jeszcze na tym postoju! — Dziękujemy, wasze miłości! Niech żyje król i wielki kniaź — odezwały się okrzyki uznania. — Przyjmujemy wasze słowo, kniaziu!

Władcy zawrócili do namiotu, a tłum z wolna zaczął się rozchodzić. Czarny i Jaksa ruszyli również do siebie. — Myślisz, że znajdą przez noc winnych? — wyraził wątpliwość Rudy, kiedy podchodzili już do swego namiotu. Czarny uśmiechnął się. — Tyś powinien wiedzieć lepiej ode mnie, boć to twój pan dał taką obietnicę. — Skoro dał, to chyba znajdą. Dojdą, jakie oddziały i kiedy urwały się od głównych sił. A jak to będą wiedzieć, odszukają i właściwych winowajców. — A jeśli nie odszukają? Z kolei uśmiechnął się Rudy: — Skoro kniaź rozkazał, winowajcy będą, o to się nie trap... Czarny zrozumiał, co Jaksa miał na myśli. Istotnie, o świcie, kiedy otrąbiono wymarsz, rycerstwo ujrzało nieopodal obozu dwie szubienice. Kręcili się przy nich pachołkowie, jeszcze zbijając pomost, ale dwie rzemienne pętle już zwisały z haków. Wojskom przykazano ustawić się wokół szubienic. Kiedy już wszystkie chorągwie stanęły w polu, obracając końskie łby ku dwom świeżo ociosanym słupom, na pomost wstąpił Moniwid i uciszając dłonią rycerstwo, przemówił donośnie: — Jako że zdarzają się wśród was warchołowie, którzy wyprawiają się nocą z obozów albo oddalają się w marszu od hufców, by udać się na łupieską wycieczkę, paląc, mordując i gwałcąc spokojną ludność, a wczora dopuścili się nawet strasznego grzechu poniewierki Najświętszego Sakramentu, przeto ja, Moniwid, władnym w tej sprawie uczyniony przez króla Władysława i wielkiego księcia Witolda, zapowiadam ich imieniem, że każdy, który w przyszłości czynić to będzie, takoż pokarany zostanie jako ci dwaj, którzy przyłapani na swoim niecnym czynie zaraz tu wstąpią, aby karę ponieść! Ponadto wszem wiadomym czynię, że na rozkaz miłościwego króla miecznik krakowski Zyndram z Maszkowic porządku tak w marszu, jak i na postojach ma pilnować i winnych nieposłuszeństwa do osądzenia najjaśniejszemu panu przedstawiać! Po tych słowach Moniwid zszedł ku swemu orszakowi, a wśród tłumu pachołków stojących przy rusztowaniu zrobił się ruch. Wkrótce z tego tłumu

wysunęło się dwóch wojów. Odziani byli w byle jakie kubraki i płócienne portki, a ręce mieli skrępowane na plecach, ale wnet zdjęto im pęta i pchnięto ku drabinie. Wspięli się po niej szybko i stanąwszy na pomoście rozejrzeli się dokoła. Na ich twarzach, okolonych czarnymi brodami, nie widać było strachu, a raczej skonfundowanie, że znaleźli się na oczach takiej masy mężów. Potem, kiedy obrócili się ku stryczkom i wstąpili na skrzynki od obroków, wykazali sprawność i pewność ruchów ludzi starających się poruczoną im sprawę załatwić jak najlepiej, bez marudzenia i zwłoki. Czarny tak jak i inni przyglądał się im z konia, tyle że stał blisko rusztowania. Dziwił się tej gorliwości skazańców, zupełnie niezdradzających strachu przed śmiercią, która przecież za chwilę miała ich spotkać. Jedyne wyjaśnienie widział w tym, że strach przed księciem musiał być silniejszy. Jakby na potwierdzenie tej myśli doszły go słowa jednego ze skazańców, rzucone towarzyszowi, który daremnie usiłował złapać pętlę kołysaną przez wiatr, by zarzucić ją sobie na szyję: — Pośpiesz się, bo rozsierdzisz kniazia! Potem kopnął spod nóg skrzynkę i zawisł, kolebiąc się na wyprężonym sznurze. Po chwili i drugi kołysał się na wietrze, obracając się wokół siebie, jakby jeszcze chciał rzucić okiem na rozciągającą się wokół zieleń łąk i dwa lustra jezior, nad którymi z piskiem krążyło ptactwo. Chorągwie ruszyły w ciszy, bez zwykłych nawoływań i okrzyków. W trzy godziny później stanęły na postój przy jeziorze Rupkowo, niedaleko miasteczka i niezamieszkanego zamku Kurzętnik, naprzeciw brodów na Drwęcy. ZALEDWIE ZACZĘŁO SZARZEĆ, a na wschodzie ukazała się dopiero nikła różowość, kiedy rybak Szczapko zlazł z posłania, podrapał się po skudłaconym łbie, poczochrał pod pachą i ziewnąwszy szeroko, ruszył do wyjścia. Pod dachem szopy było jeszcze zupełnie ciemno, ale światła nie potrzebował. Omackiem wyszukał kosze, linkę przerzucił przez ramię, za pasek wetknął na wszelki wypadek toporek i minąwszy byle jak sklecony płot, skierował się ku łąkom. Rzekę i łąki zawlokły tak gęste kłęby mgły, że na pięć kroków nic widać nie było. Do tego wojska pobudowały jakieś okopy, rowy i doły, do których

łatwo było wpaść. Szczapko nie bał się jednak zbytnio tych pułapek, bo mógł tu wszędzie poruszać się nawet z zamkniętymi oczami. Szedł więc pewnie, by jak najrychlej dotrzeć do miejsca, gdzie pod nawisłym brzegiem gnieździły się raki. Właśnie miał zamiar tam skręcić, kiedy usłyszał cichy odgłos — ni to stęknięcia, ni to jęku. Szczapko stanął raptownie. Po chwili z otaczającej go mgły — przysiągłby, że spod ziemi — znów powtórzył się ten sam odgłos, stłumiony, ledwie słyszalny, ale zupełnie wyraźny. Nasłuchiwał przerażony, bo naszło go przypuszczenie, że to wołanie wodnika. Gdyby tak było, to już po nim. Ale zaraz uświadomił sobie, że głos nie szedł od rzeki, a raczej gdzieś ze strony łąk, i to z pobliża. To go nieco uspokoiło i strach przemogła ciekawość. Stał więc i nasłuchiwał z przekrzywioną na bok głową. Znów doleciał go cichy jęk. Tym razem mógł już ściśle określić kierunek. Ruszył więc w mgłę, czujny i skupiony. Uszedł kilkanaście kroków i byłby mimo znajomości terenu wpadł w pułapkę, gdyby w ostatniej chwili nie został ostrzeżony kolejnym stęknięciem, które go doszło nieomal spod nóg. Ujrzał tuż przed sobą kilka ułamanych gałęzi wystających z piasku, a wśród nich duży, czarny otwór niby wylot lisiej jamy. Szczapko przyglądając się otworowi, dostrzegł ledwie widoczną różnicę w kolorze gruntu, która biegła równą linią na odległość kilku kroków w obie strony, dalej ginąc we mgle. Zważając, by nie przekroczyć tej niebezpiecznej linii, położył się na ziemi i zajrzał do otworu. Nic jednak nie zdołał dostrzec. Z dołu ziało czernią, z której wyłaniały się jedynie jasne ostrza zaciosanych pali. Z tej ciemności znów rozległ się jęk, a potem parę niewyraźnych słów, których nie zdołał rozeznać. Skoczył na nogi i rozejrzał się dookoła. Mgła przesłaniała jednak wszystko gęstym, białym tumanem. Już zdecydowany zrzucił z ramienia kosze i linkę, wyjął zza pasa toporek i ruszył w kierunku zarośli. Po chwili wrócił z uciętą gałęzią. Poobcinał z niej boczne pędy, potem zaciosał na ostro. Tak przygotowany palik wbił głęboko w ziemię parę kroków od otworu. Kiedy wystawał już tylko na stopę, zacisnął na nim pętlę sznura, który wrzucił do otworu. Potem przeżegnał się, położył na brzuchu i opuściwszy nogi w czerń jamy zaczął z wolna popuszczać trzymany oburącz sznur.

Na dole panowała zupełna ciemność, jedynie otwór u góry jaśniał białą plamą o poszarpanych brzegach. Po chwili jednak wzrok rybaka przyzwyczaił się do ciemności i w nikłym, sączącym się z otworu świetle ujrzał u swoich nóg człowieka, który leżał na wpół oparty plecami o ziemną ścianę z głową odchyloną na ramię. — Ktoś ty, człeku? — rzucił Szczapko ściszonym głosem, starając się unieść głowę leżącego. Teraz dopiero dostrzegł wokół niego wielką kałużę krwi, połyskującą czerwienią. Ranny uniósł nieco powieki i wpatrywał się w rybaka na wpół przytomnym wzrokiem. Po chwili we wzroku tym zabłysła iskra rozeznania. — Toć widzisz... — mówił z trudem i ledwie dosłyszalnie — rannym... te psubraty pokopały... Bodaj ich piekło... a... a ty kto jesteś? — Rybak, tu z pobliża. Szedłem właśnie na połów i usłyszałem, jak jęczysz. Zdejmę ci koszulę, krwi z ciebie wiele uszło, trzeba ranę przewiązać. Gdzie ją masz? — Na plecach... Dlatego sam nie mogłem. A teraz... za... za późno... bracie... miast klejnotu pala się doczekałem... Zaciosane ostrze będę miał w herbie... — reszta słów przeszła w mamrotanie, którego Szczapko nie mógł rozeznać, ale z tego, co usłyszał, osądził, że ranny majaczy. Zastanawiał się, co dalej ma robić, ale nie bardzo wiedział co: czy opatrywać ranę, czy może spróbować wyciągnąć tego człowieka na wierzch? Tylko jak? Sam nie da rady, bo chłopisko spore. Słychać było świszczący oddech rannego, który w pewnej chwili otworzył szeroko oczy i spojrzał na pochylonego nad nim Szczapkę zupełnie przytomnie. — Ktoś ty? — powtórzył pytanie, jakby nie pamiętając, że już raz je zadał. — Zakonny sługa czy polski, królewski? Szczapko wzruszył ramionami. — A bo ja tam wiem... Ja tutejszy... rybak i tyle. — Ale po naszemu, po polsku przecież gadasz? — Gadam, bom chrześcijanin... — Głupiś, to przede wszystkim — mruknął ranny, na chwilę przymykając oczy z cichym jękiem. Potem znów je otworzył i rzucił z wysiłkiem: — Będę z tobą gadał inaczej. Chcesz zarobić? Sporo — grzywnę, dwie, a może i więcej...

Szczapko mimo woli się przeżegnał. — Człowieku, co ci? Kto mi da taki grosz, a i za co by miał dawać! Gadaj lepiej, jak ci mam pomóc! Sam cię z tej jamy nie wyciągnę, ale poczekaj chwilę, skoczę po synów... We trzech damy radę... Kosooki pokiwał na boki głową. — Nie sil się... zbyt wiele krwi ze mnie już wyszło... Ale słuchaj, zarobisz taki pieniądz, jeśli wykonasz, co ci powiem. ... Weź moją czapkę, tam zaszyty papier... Chroń go jak złoto... To pismo... przeprawisz się za rzekę i odnajdziesz wojsko polskiego króla, potem jego dwór... już są stąd blisko... pytaj przy dworze o księdza Andrzeja... Temu dasz pismo... a jak nie, to samemu kanclerzowi... Spamiętałeś?... — Spamiętałem. I za to tylko dadzą mi całą grzywnę? — W głosie Szczapka zabrzmiało niedowierzanie. — Nie jedną, ale dwie... Spraw się tylko, jak należy, i nie daj się przyłapać brodaczom... I pamiętaj, powiedz, żeby dali dymny sygnał na znak, że pismo doszło... wykonasz, com rzekł? Przyrzekasz jako konającemu? — Przyrzekam... — wykrztusił Szczapko blady z wrażenia. — I... i powiedz, że to Kosooki posyła... niby ja... od ...od Erazma... — Powiem, bracie, ale i ciebie nie ostawię tutaj! Zaraz cię stąd wyciągniemy, póki jeszcze mgła wisi! — Bierz czapkę, to najważniejsze... bo... bo ze mną... już koniec... Głowa rannego znów opadła na bok i zdawało się, że już przestał oddychać. Szczapko zdjął mu czapkę i przekonał się, że ranny nie majaczył. Istotnie wyczuł pod palcami zaszyty papier. Wsadził więc ją szybko za pazuchę i rzuciwszy jeszcze spojrzenie na leżącego, chwycił za sznur i podpierając się nogami o ziemną ścianę począł wspinać się w górę. MGŁA WRESZCIE OPADŁA i wstał piękny, słoneczny dzień. Wiatr uspokoił się jeszcze w nocy, toteż im bliżej było południe, tym upał stawał się coraz bardziej dokuczliwy. Kiedy zaś wojsko nadciągnęło nad Rupkowskie Jezioro, słońce, stojąc już u zenitu, prażyło nieznośnie. Zabrano się zaraz do stawiania namiotów, zwłaszcza zaś spieszyli z tym pachołkowie dworscy, by obaj władcy mogli jak najprędzej spocząć w ich cieniu.

Wokół jeziora rozciągały się bujne łąki, więc zaraz wygnano konie, a brzeg zaroił się od żołnierzy pragnących ochłodzić się kąpielą. Nieco z boku widniały z dala domostwa miasteczka Kurzętnik, nad którym górował zarys zamku, porzuconego przez Krzyżaków nie wiadomo dlaczego — czy ze względu na słabą obronność, czy też na złe położenie. Wkrótce zaczęły nadjeżdżać wozy, więc brać rycerska zabrała się do przyrządzania południowego posiłku. Wówczas to rozeszła się wśród nich wieść, że za pobliską rzeką znajduje się cała armia krzyżacka. Ponoć na drodze spotkano jakiegoś człeka, który dopytywał się o królewski dwór, i on to właśnie podał ową nieoczekiwaną wiadomość. Owego człeka zabrało zaraz kilku pachołków, ale wieść poszła szybko z ust do ust. Toteż niektórzy z rycerzy, znudziwszy sobie oczekiwanie na swoje wozy, dosiedli koni i ruszyli ku rzece, by wypatrzyć, jak jest po prawdzie, a jeśli się uda, utoczyć nieco krzyżackiej krwi. Coraz więcej namiotów zaczęło wyrastać na łące i coraz szybciej powiększał się okalający je pierścień wozów. Już paliły się ognie, a rycerze zdjąwszy kubraki i kaftany, bo upał był dokuczliwy, zabrali się do przyrządzania posiłku. Wiadomość krążąca wśród wojsk rychło dotarła i do księdza Andrzeja. Mimo że była mało prawdopodobna, bo przecież straż przednia coś by o tym musiała wiedzieć, proboszcz udał się do wicekanclerza. Mogło bowiem się zdarzyć, że Tatarzy rozciągnęli się wzdłuż rzeki, nie usiłując jej przekraczać bez specjalnych rozkazów. Wicekanclerz zmorzony upałem i konną jazdą odpoczywał w swoim namiocie przed naradą, która wkrótce miała się rozpocząć. Narada została zwołana przez króla, który chciał omówić sprawy związane z przeprawą i dalszym marszem w głąb nieprzyjacielskiego terenu. W miarę słów księdza Andrzeja Trąba unosił się z posłania, by wreszcie skoczyć na nogi. — Na Boga! Jeśli to prawda, szliśmy nieświadomi w samą paszczę lwu! — Nie wiadomo jeszcze, czy to prawda. Przychodzę z wieścią, która obiega obóz, bo zdała mi się niepokojąca, ale czy równie prawdziwa, musimy dopiero się przekonać! — Zaraz idę do Władysława! Chodź ze mną! Wyszli właśnie przed namiot, kiedy dostrzegli niezwyczajny ruch w obozie. Rycerze gorączkowo nakładali blachy, krzyczeli na pachołków, a

niektórzy już wskakiwali na siodła, obnażając miecze. Obaj duchowni z trwogą spojrzeli na siebie. Kanclerz zatrzymał przebiegającego w pobliżu woja. — Stój! Co się dzieje? Mów szybko! — Krzyżacy na nas ciągną! — Człowieku, co gadasz?! — wrzasnął kanclerz. — Gdzie ich widzisz? Woj wskazał w stronę rzeki. Istotnie pomiędzy budami wozów widać było wielki tuman kurzu sunący szybko w stronę obozu... — Coś mi się tu nie zgadza... — mruknął ksiądz Andrzej. — Czyżby atakowali obóz kolumną marszową? — Masz rację! — przyznał kanclerz. — Musieliby iść rozwiniętym szykiem... To samo spostrzeżenie musieli zrobić i inni bardziej doświadczeni rycerze, gdyż rozległy się głosy wzywające do zachowania spokoju. Ci mieli istotnie słuszność, gdyż wkrótce po zbliżeniu się tego obłoku wyłoniły się z niego pędzące konie, i to bez jeźdźców, a nawet i bez siodeł. Za chwilę zaś tabun przegalopował nieopodal obozu i rozbiegł się po łące. Za końmi przygnało kilku jeźdźców, w których rozpoznano swoich. Wpadli oni do obozu z triumfalnymi okrzykami. — Skocz no i dowiedz się, skąd te konie! — polecił kanclerz wojowi. Uspokojone rycerstwo wróciło do przerwanego posiłku, a wkrótce powrócił i woj, zdając kanclerzowi relację. Okazało się, że kilkunastu rycerzy z tych, co wybrali się na harce, dostrzegło na rzece knechtów krzyżackich pławiących konie. Poturbowawszy pachołków, zabrali im zwierzęta i przygnali z sobą. Opowiadali też, że będąc nad rzeką, widzieli umocnienia i zasieki, pobudowane po obu stronach Drwęcy. Będąc jednak w zbyt szczupłej liczbie, nie podjeżdżali bliżej, spostrzegłszy, że były obsadzone łucznikami. Ta wiadomość nie tylko zaskoczyła, ale i przeraziła kanclerza. O ile bowiem obecność garści knechtów z końmi mogła wskazywać, że zatrzymał się tam jakiś oddział lub podjazd, to umocnienia w pobliżu brodów dowodziły, że nieprzyjacielowi znany jest kierunek marszu królewskiej armii i jej zamiar przekroczenia rzeki w tym właśnie miejscu. To zaś z kolei nasuwało przypuszczenie, że istotnie po drugiej stronie Drwęcy nie stoją jakieś pomniejsze siły, lecz zapewne cała krzyżacka potęga z zamiarem

niedopuszczenia do przeprawy. Mniejsze bowiem siły takiej obronie nie mogłyby sprostać. Przejęty tymi myślami kanclerz pośpieszył do królewskiego namiotu. Było tu już paru dostojników, którzy właśnie omawiali z królem zaszły wypadek. Od nich też dowiedział się kanclerz, że marszałek Zbigniew i podkomorzy Szafraniec wyruszyli na dokładniejsze obejrzenie umocnień. — No i co powiesz, Mikołaju, o tym zdarzeniu? — zagadnął Jagiełło z uśmiechem. — Niepotrzebnie narobili ci harcownicy popłochu w obozie! — Niepotrzebnie?! Dzięki niech będą Opatrzności, że to zrobili! — obruszył się kanclerz, rozglądając się po namiocie. — Przyszedłem, aby o tym z wami pogadać, najjaśniejszy panie! Ale widzę, że czas ku temu niesposobny, przyjdę więc nieco później. — Poczekaj! — zatrzymał go król, po czym zwrócił się do zebranych: — Zwalniam was teraz, mili bracia, bo mamy nieco do pogadania... — Kiedy zaś pozostali tylko we dwóch, spojrzał na kanclerza. — Stało się coś złego? — spytał z niepokojem. — Nie rozumiem was, panie! — wybuchnął Trąba. — Cała nieprzyjacielska armia o pół mili od nas, a wy okazujecie beztroskę?! — Co ty wygadujesz?! Skąd to wiesz?! — Te umocnienia nic wam nie mówią?! Nie dostrzegacie, co one znaczą?! Nie pomyśleliście, że zdradzają one zamiar obrony brodów, a obrony takiej przed całą armią nie zdoła zapewnić kilka chorągwi! — Skąd by wiedzieli, że tędy pójdziemy? — spytał już ze strachem Jagiełło. — Inaczej nie budowaliby umocnień! — Czy nie nazbyt pochopnie wysnuwasz wnioski, mój bracie? — Tak sądzicie? I mówicie to wy, najjaśniejszy panie, który przewodzicie całemu wojsku?! — Kanclerz dał się ponieść oburzeniu. — Wiecie, wiele troski i zabiegów trzeba by ponieść dla zbudowania politycznej sytuacji sposobnej do wszczęcia rozprawy, wiele trudu i wysiłku dla postawienia pod broń takiej siły, jaką rozporządzamy, a mimo to tak nieostrożnie nią kierujecie?! Bo jeden cios w bok, uderzenie w złej dla nas chwili, a nawet nie ostanie wam w ręku drzazga od rękojeści tego topora, co go dzierżycie! Ogrom wojska, a przez to mała jego obrotność, może

spowodować klęskę w razie nagłej napaści dobrze ustawionego przeciwnika. Nie mnie to mówić wam, bardziej doświadczonemu w wojennym rzemiośle! — Toteż niepotrzebnie mi to gadasz! — krzyknął rozgniewany tym upomnieniem król. — Potrzebnie, skoro, jak widzę, nie dostrzegacie niebezpieczeństwa! — Kanclerz, również rozdrażniony, nie zwracając uwagi na królewski gniew, mówił podniesionym głosem. — Zważaj, co gadasz! — tym razem już po rusku wrzasnął Jagiełło. — Precz wygnam! — To wygnacie, ale wpierw mnie wysłuchacie! Doprowadziliście całą armię pod nos wrogowi bez żadnego rozeznania, co dzieje się przed wami! Wprawdzie puściliście przodem Tatarów, ale ci o rabunku tylko myślą, a nie o wojennej służbie! Bo gdzie oni teraz? Czemu nic nie wiemy, co jest po tamtej stronie rzeki?! Jak ślepi szliśmy pod wraży miecz, narażając i wojsko, i cały kraj na zgubę! Jeszcze teraz, kiedy do was mówię, gdyby Krzyżacy uderzyli przez brody, starczyłoby im dwie godziny, abyście nie mieli armii, a być może i stracili żywot! Król, który w miarę słów kanclerza czerwieniał na twarzy, zbladł teraz raptownie. Słowa, które dławiący go coraz bardziej gniew rzucał mu już na usta, szczęśliwie dla nich obu nie zostały wypowiedziane. Jagiełło, już tylko wystraszony, bo strach przemógł wszystkie inne uczucia, usiłował go jednak zamaskować sarkazmem. — Azali wiesz, że to prawda? Powiedziano ci o tych paru szańcach, a ty zaraz ujrzałeś za nimi całą krzyżacką armię! — Chcecie siebie uspokoić, szydząc ze mnie? Nie obstaję, że tak musi być, ale zbyt wielką, miłościwy panie, ponosicie odpowiedzialność, aby lekceważyć niebezpieczeństwo, nawet gdyby tam był tylko jeden szaniec! Czy ogłosiliście natychmiast pogotowie bojowe? Czy wystawiliście straże ku rzece? — Zaraz widać, żeś niewojenny mąż — rzucił zgryźliwie król. — Myślisz, że tak łatwo przeprawić hufce przez rzekę i uszykować do boju, abyśmy nie zdążyli się przygotować? Bez rozeznania tej strony i Ulryk nie zaryzykuje przeprawy, bo nie wie, jakie siły i jak uszykowane ma przed sobą, nawet jeśli i to prawda, że on tam jest... Bo skąd by mógł wiedzieć, że tu ma na nas czekać?

— Mógł się domyślić. Byli u nas węgierscy posłowie i widzieli, że nie obróciliśmy się na Sierpc, tylko poszli na północ... — Zwołam naradę i zadecydujemy, co dalej czynić, a do tego czasu wrócą Piotr i Zbigniew. Doraźnego niebezpieczeństwa nie dostrzegam, bo dzięki Zyndramowi obóz tym razem mamy już zabezpieczony, a Ulryk takoż będzie się bał nieznanego i na ślepo nie uderzy. Początkowe wzburzenie minęło i mówili teraz spokojniej. — Gdybyście mnie spytali o radę, odwiódłbym was od powierzania Zyndramowi komendy. — Dlaczego? Ma twardą rękę i umie zaprowadzić ład! — Ale jest zbyt szorstki w obejściu i za mały dostojeństwem, by innym naszym panom, co przewodzą chorągwiom, rozkazy wydawać. Lepiej byłoby ten obowiązek powierzyć komuś znaczniejszemu, o większym posłuchu, bo istotnie nieporządek i samowola zapanowała zbyt wielka! Każdy jedzie, jak chce i kiedy chce, odskakuje z szeregów i na łupiestwo biegnie! A już jak wyglądają obozy, lepiej nie mówić! — Zatem i tu uznania nie znajduję w twoich oczach! — Jagiełło znów podniósł głos. — Jam przecież jeden, a ich sto tysięcy! Teraz to gadasz, aleś dotąd milczał! — Wy, panie, jeden, ale wasze słowo jest prawem. A milczałem, bom nie wódz, a i wroga nie było w pobliżu. Teraz jednak już tak być nie może, bo czeka nas zguba! — Dość mam twoich wróżb! Ruszaj i ostaw mnie samego! Jagiełło przeszedł na ruski język, co dowodziło, że znów ogarnął go gniew. — Idę, ale chcę wiedzieć, co postanowicie! — Zwołać radę! Skoro tyle mi zarzucasz, niechaj ona postanowi, co czynić! — W głosie króla zadrgało rozgoryczenie. Trąba skłonił się głębiej niż zwykle i wyszedł z dusznego namiotu na upał dnia. Sapiąc jeszcze z gniewu, ruszył do siebie. Tuż przed wejściem natknął się na księdza Andrzeja. — Właśnie szukam waszej wysokości! Dostałem ważne wieści! — Gadaj od razu — dobre czy złe? — Złe z treści, dobre, bo są. — Tfu, z takim gadaniem! Od kogo?

— Od ojca Erazma. — Doprawdy?! Kto je przyniósł? — Rybak z drugiego brzegu. Kanclerz obrócił się gwałtownie. — Co donosi?! — Oto jego pismo. Czytajcie, wasza miłość. Trąba wziął wąski skrawek papieru i, mrucząc z cicha, czytał: — „Zostałem woźnicą w taborze krzyżackim. Naprzeciw was stoi sam wielki mistrz z całymi siłami, przygotował zasadzkę, pobudował zasieki i doły — błagam, nie dajcie się wciągnąć w pułapkę i niechajcie tutaj przeprawy. List posyłam Kosookim, o którym wie ksiądz Andrzej. Wart on obiecanej nagrody. Dajcie dymny znak, że pismo doszło”. — A więc jednak! — wykrzyknął, skończywszy czytanie. — Jest tak, jak przed chwilą mówiłem królowi! Ale nie bardzo chciał mi wierzyć. Gdzie jest ten człek? — U mnie w namiocie, pod strażą. Chcecie z nim mówić, to każę go doprowadzić! — Pójdziemy tam, będzie prędzej! Trąba ruszył przed siebie tak szybko, że ksiądz Andrzej ledwie zdołał dotrzymać mu kroku. Przed namiotem proboszcza, pomiędzy dwoma pachołkami, stał nędzny chłopina o zmierzwionych włosach, bosy, ubrany w brązową kurtkę i zgrzebne portki, przewiązane w kostkach sznurkami. Kanclerz obrzucił go zdziwionym spojrzeniem. — To Kosooki? To, com od was o nim słyszał, nie bardzo mi pasuje do tego biedaka! — Bo to nie on. Kosooki wpadł po drodze do wilczego dołu i zmarł z upływu krwi. Ten go znalazł i przed śmiercią ranny przekazał mu pismo. Kanclerz obrócił się do Szczapka. — Ktoś ty? — Rybak, wasza wielmożność — odpowiedział ten wystraszonym głosem. — Podjąłeś się pismo przenieść, nie bacząc na niebezpieczeństwo. — Iii tam... — uśmiechnął się Szczapko. — Rzekę znam jak własną babę, wasza miłość... W dzień przepłynąłem, bo kto tam na rybaka zwraca uwagę... — Gdzie nas znalazłeś?

— Samiście mnie zatrzymali ćwierć mili stąd. — Toś nam sercem przychylny, skoro taki trud podjąłeś? — Konającemu obiecałem, wasza miłość, ten zaś... — Szczapko zawahał się w obawie, że narazi się na gniew, wspominając o zapłacie. — Ten zaś co? — przynaglił go Trąba. — Mówił, że zapłatę otrzymam — zdecydował się rybak. — Ponoć całą grzywnę albo i dwie... — Po czym znać przestraszony własną śmiałością dorzucił: — Myślę, że tyle mi nie dacie, bo ów ranny nie wszystko przytomnie mówił, ale starczyłoby i kilka groszy za ten czas, com zmitrężył, raków poniechawszy... Kanclerz roześmiał się. — Skoroś miał obiecane, swoje otrzymasz! Wypłać mu, Andrzeju, z mojej kasy całe pięć grzywien, bo wart tego! I daj znak Erazmowi, bo zapewne inaczej sam wyruszy, a tam on jeszcze nam bardzo może być potrzebny! Ja zaś spieszę do najjaśniejszego pana, choć rozsierdzony teraz na mnie bardzo, ale zbyt to wielkiej wagi sprawa! Że Władysław istotnie bardzo był zły na swego kanclerza, o tym przekonał się ten, usłyszawszy, że została właśnie zwołana w trybie pilnym specjalna rada wojenna pod przewodnictwem wielkiego księcia, do której nie został zaproszony. W skład jej weszli wojewoda krakowski Jan z Tęczyna, kasztelan Krystyn z Ostrowa, wojewoda sandomierski Mikołaj z Michałowa, poznański Sędziwój z Ostroroga, marszałek Zbigniew z Brzezia i Piotr Szafraniec z Pieskowej Skały. Król, ponoć bardzo wzburzony, sam w niej udziału nie brał, ale też pominął i kanclerza, który dowiedział się przy tym, że rada owa obraduje w namiocie wielkiego księcia. Król Władysław zaś znajdował się w swoim namiocie. Jak ostrzeżono przybyłego kanclerza, zafrasowany był wielce i zły tak, że słowa rzec do niego nie było można. Mimo to Trąba prosił królewskiego sekretarza Zbigniewa z Oleśnicy, który mu tych wiadomości udzielił, żeby zawiadomił władcę, iż chce z nim mówić w sprawie niecierpiącej zwłoki. Usłyszawszy to Jagiełło pomyślał w pierwszej chwili, że kanclerz przyszedł protestować przeciw pominięciu jego osoby przy ustalaniu składu wojennej rady, i poczuł zadowolenie, że udało mu się owemu zbyt pochopnemu sędziemu dokuczyć i będzie miał przyjemność wysłuchać jego wyrzekań. Polecił więc dopuścić przybyłego do siebie. Zanim jednak tamten

wszedł, król się zreflektował. Za dobrze bowiem znał tego najmądrzejszego ze swoich doradców, by mógł się zbyt długo pocieszać taką myślą. Toteż znów zaniepokojony, czy aby nie usłyszy nowej złej wieści, rzucił od razu, zanim jeszcze zasłona opadła za wchodzącym: — Z czym przychodzisz?! — Mamy już pewną wiadomość o tym, co dzieje się na drugim brzegu. Otrzymałem ją właśnie przed chwilą. — Czy aby pewną? Od kogo? — Od naszego człowieka, który służy w zakonnych taborach. — Co donosi? — Oto jego pismo, pozwólcie, że przeczytam. Kiedy kanclerz skończył, zapanowało milczenie. Król przerwał je dopiero po dłuższej chwili, gdyż zamyślony głęboko zastanawiał się nad położeniem. Jednak wrodzona nieufność przeważyła jeszcze i tym razem i Władysław powtórzył już raz postawione pytanie: — Czy aby to pewne? Skąd on wie, że przygotowano tam na nas zasadzkę? Czy to człowiek obznajmiony z rycerskim rzemiosłem? — Nie, bo to zakonnik. Ale mądry to człek i o bystrym oku. Bez zupełnej pewności nie pisałby tych słów. Musiał widzieć te umocnienia. — Służąc w taborach? Coś mi się nie widzi... A już czy jest wielki mistrz, czy go nie ma, tego twierdzić nie może! — A jeśli go widział na oczy? Albo jego znak? — Jeśli, jeśli! — zirytował się król. — Mam powziąć decyzję takiej wagi, nie mając zupełnej pewności? Samżeś nie tak dawno temu zarzuty mi czynił, że dostatecznej ostrożności nie zachowuję! — A co dostrzegli Zbigniew i Piotr? — Umocnienia ciągną się wzdłuż rzeki, nieopodal brodów — przyznaje niechętnie król. — Ale to nadal nic nam nie mówi, bo nie wiemy, jakie siły stoją naprzeciw. Kanclerz skłonił głowę. — Spodziewałem się tych słów, miłościwy panie. I aczkolwiek ja sam wierzę temu pismu, obmyśliłem sposób, abyście i wy pozbyli się wątpliwości. — Jaki? — rzucił król z ożywieniem. — Przypomnę wam, że nie otrzymaliśmy odpowiedzi na nasze warunki utrzymania pokoju. Jest więc dobry powód, aby wysłać po nią posła. Skoro

ten Ścibora i Mikołaja znajdzie w krzyżackim obozie, będzie to znak, że jest i Ulryk, bo ci stale są przy jego boku. A skoro jest wielki mistrz, muszą tam być główne zakonne siły. Poseł rozejrzy się nieco po obozie i tych zasadzkach, które ponoć tam są. Może też przyjdzie mu stanąć przed obliczem samego Ulryka. — Dobra to myśl, Mikołaju! — żywo wykrzyknął Jagiełło. —Już ci to przyznaję, że radzić umiesz dobrze! Obyś tylko bardziej chciał baczyć, komu rady dajesz i jak! Kanclerz udał, że nie dosłyszał tej uwagi, i mówił dalej: — Należy tylko zastanowić się, kogo posłać. Musi to być człek, którego posłowie znają, władający niemiecką mową, a przy tym bystry i roztropny... Niech wraca natychmiast, jeśli posłów w obozie nie będzie i każą mu jechać dalej. Gdy zaś nie wróci przed wieczorem, to już będzie znak, że pismu można zaufać! — Słusznie, Mikołaju — zgodził się król. — Rada już się zebrała, chodźmy do nich, niech wybiorą posła i wyślą go natychmiast. — To i ja mam iść z wami, miłościwy panie? — zapytał kanclerz z pozornym zdziwieniem. — Nie przyzywaliście mnie, abym brał w niej udział... — Jak to, nie przyzywałem? — z kolei król udał zaskoczonego. — Alboż to muszę ciebie specjalnie przyzywać, skoro wiadomo, że nic nie postanawiamy bez ciebie? Chciałeś osobnego wezwania? Kanclerz uśmiechnął się. — Jakoś nie przyszło mi to do głowy — rzucił lekko, po czym dodał, ale już z powagą: — Zanim jednak tam pójdziemy, proszę was, panie, i nalegam, abyście rozważali nasze położenie tak, jakbyście to czynili, całkowicie wierząc temu pismu. Przewidujemy najgorsze, bo to nas zmusi do ostrożności i skupienia, czego nigdy nie za mało. Jagiełło skinął głową, kierując się do wyjścia. — Rozsądne to słowa i tak też uczynimy... — zgodził się król, po czym dodał: — Wyznam ci teraz, żeś mnie zaraził swymi obawami. Zaczynam wierzyć, że tak jest, jak mówisz. — Chwalić Pana Boga — odparł kanclerz, ustępując królowi drogi. — Uśmierza to mój niepokój.

Kiedy szli ku wielkoksiążęcemu namiotowi, ujrzeli słup białego dymu bijący w niebo, który od czasu do czasu przerywał swój bieg, by potem kłębić się ze zdwojoną siłą. Król nie zwrócił nań uwagi, ale kanclerz wiedział, co on oznacza. W namiocie wielkiego księcia, obstawionym wokół strażą, zastali naradę w toku. Po powitaniu Jagiełło powiedział: — Zatrzymałem nieco naszego kanclerza, bo przybył z nową wieścią. Chcę z kolei wam ją podać. — Zaprzeczenie to czy potwierdzenie naszych obaw? — rzucił z zaciekawieniem Witold. — Potwierdzenie, i to wyraźne. Jest to pismo jednego z naszych ludzi, które dotarło do nas przed chwilą. Ponoć, jak twierdzi mości kanclerz, to człek godny zaufania. Przeczytaj, Mikołaju... Kanclerz ściszonym głosem podał zebranym treść pisma. Kiedy skończył, nikt nie zabierał głosu. Rozważano w milczeniu usłyszaną wiadomość, bo to nie było już sprawozdanie z powierzchownych oględzin, ale relacja człowieka znajdującego się w składzie wrogiej armii, w samym jej wnętrzu, a to, co im donosił, było znacznie groźniejsze, niż mogli sądzić. Milczenie przerwał kniaź. — A myśmy prawie już byli zgodni, by pchnąć parę lżejszych chorągwi na tamten brzeg celem rozeznania. Poniechałbym teraz tego zamiaru, bo z wysłanych nikt by chyba nie powrócił i nie my, lecz Krzyżacy zasięgnęliby języka. Moglibyśmy w ten sposób rozpętać bitwę, ściągnąwszy brodaczy ku sobie, a do tego zgoła nie jesteśmy przygotowani. — I ja tak sądzę — odezwał się kasztelan Krystyn. — Nie wolno nam teraz uczynić czegoś, co by mogło doprowadzić do walki. Jeśli pobudowali umocnienia i siedzą cicho za nimi, czekając na naszą przeprawę, wynika z tego jasno, że pierwsi nie uderzą. Chwilowo zatem możemy nie bać się ich napaści. Ta mogłaby nastąpić dopiero, gdyby przekonali się, że nie zamierzamy przekraczać rzeki. Podług mnie dzień dzisiejszy, a zapewne i jutrzejszy miną spokojnie. — Przychylam się do zdania mości kasztelana — oświadczył wojewoda Jaśko. — I ja... — odezwało się parę głosów. Witold skinął głową.

— W tym więc względzie jesteśmy zgodni. Ale co czynić dalej? Mając dość czasu, moglibyśmy przyjąć bitwę na tym brzegu, gdyby Krzyżacy ruszyli. — A jeśli nie ruszą? — odezwał się ktoś. — Obwarowawszy bardziej obóz i przygotowawszy się do bitwy, można by dokonać próby i wysłać do nich parę chorągwi. Zobaczylibyśmy, co by z tego wyszło... — proponował Jaśko z Tarnowa. — Tych wysieka do nogi, a słać pomoc, znaczy dać się wciągnąć na tamtą stronę, czego właśnie nie wolno nam uczynić — odpowiedział wojewodzie Szafraniec. Król Władysław chrząknął z lekka, toteż wszyscy zamilkli, czekając, co powie. — Widzę, mości panowie, że przyjęliście otrzymaną wiadomość za pewną. Zupełnej jednak pewności nam brak, choć przyznaję, że wahawszy się początkowo i ja przekonany przez pana kanclerza pismo to uznałem za wiarygodne. Tym niemniej dobrze byłoby uzyskać jego potwierdzenie. W tym względzie pan kanclerz udzielił mi słusznej rady, przypominając, że nie otrzymaliśmy odpowiedzi na nasze warunki pokoju. Jest więc sposobna chwila, aby posła z takim zapytaniem wysłać, i jest moją wolą, aby to uczynić. Proszę przeto, abyście wskazali mi człowieka, któremu tę misję można by powierzyć. Dobrze byłoby, aby węgierscy posłowie go znali, bo do nich musi się udać, a skoro ich zastanie, będzie to oznaczało, że i Ulryk ze swoją armią tam jest. Gdyby jednak posłów nie zastał, ma dalej ich nie poszukiwać, ale wracać natychmiast. Oznaczałoby to, że pismo, jakie otrzymaliśmy, jest fałszywe albo piszący złe ma rozeznanie. — Król przerwał na chwilę, bo rozległ się szmer aprobaty. Przeczekawszy go, ciągnął dalej: — Umocnienia widzieliśmy jednak na własne oczy, co pozwala mniemać, że tak jest, jak ów człowiek nam donosi. Zatem już teraz oznajmiam wam swoje postanowienie w tym, co dalej będziemy czynić. Otóż nie chcę przyjmować bitwy w warunkach, które nam nie odpowiadają, i w miejscu wybranym przez nieprzyjaciela. Nie ma żadnej potrzeby ani przymusu, abyśmy decydującą o wszystkim bitwę przyjmowali właśnie tu. Wolę, aby wojska jeszcze zaznały trudów marszu, niźli podejmowały zbędne ryzyko, wobec czego postanawiam, abyśmy stąd zawrócili i nie przekraczali, lecz obeszli Drwęcę, dopiero potem ruszając ku naszemu celowi, jakim pozostaje Malbork. Teraz więc radźcie,

panowie, nad ustaleniem szlaku, zaprowadzeniem porządku w marszu i przy zakładaniu obozów, ukracając w tym względzie wszelką samowolę. No i przede wszystkim nad wyborem posła, bo tego trzeba wysłać zaraz. Z wymarszem również trzeba się pośpieszyć, i to tak, aby zaraz pierwszego dnia odbić się od Drwęcy jak najdalej. Niech tabory ruszą jeszcze nocą, a wojsko przed świtem. Po tych słowach rozległy się głosy uznania zdradzające, że ta roztropna i ostrożna decyzja trafiła zebranym do przekonania. Wszyscy byli zadowoleni, że w tej trudnej sytuacji rozstrzygnięcie wziął na swoje barki sam król. — Kogo zatem wyślemy? — Wielki kniaź przesunął spojrzeniem po obecnych. — Mam kogoś na myśli — odezwał się wojewoda Jaśko. — Wiem, że zna posłów węgierskich, bo bywał na ich dworze, mówi po niemiecku, a i roztropności mu nie brak. — Kogo macie na myśli? — Zwie się Korcborg. Jest rycerzem nadwornej chorągwi. — Słusznie — odezwał się kasztelan. — I ja znam Piotra! Ten będzie dobry! — Zatem każcie go zawiadomić, by przyszedł do mojej juty. Dostanie pismo i pouczenie. Idę tam teraz, a ty przyjdź do mnie, Witoldzie, z Mikołajem, jak skończycie naradę, abym wiedział, coście postanowili. Niedługo potem rycerz Korcborg herbu Korcborg w asyście herolda i chorążego z białą banderą wyruszył z obozu. Kiedy zaś skończyła się narada, wielki książę i kanclerz udali się do króla, by zdać mu sprawę. Przede wszystkim powołano przed Radę dwóch rycerzy, a to Trojana z Krasnegostawu i Jan Grynwalda, o których wiedziano, że pochodzą z Prus, okolicę więc dobrze znają. Tych przepytawszy ustanowiono przewodnikami wojska, a kniaź Witold rozkazał im pozostawać w marszu przy jego orszaku. Po odprawieniu rycerzy zastanawiano się nad sposobami zaprowadzenia porządku. Tu z kolei okazało się, że opinia kanclerza nie była bez podstaw, kwestionowano bowiem wybór Zyndrama, zarzucając mu zbytnią bezceremonialność i nieliczenie się z godnością ludzi, którym wydawał polecenia marszowe. Zważywszy zaś, że nie piastował także zbyt wysokiego urzędu, Rada zmieniła królewską decyzję, ustanawiając dowódcą marszowym marszałka Zbigniewa. Że zaś miecznikowi przyznawano wielką energię i

sumienność, przeto uchwalono powierzyć mu nadzór nad zakładaniem i porządkiem obozów. Ustanowiono też od razu zasady regulaminu marszowego, który ma być ogłoszony wojsku, jak również sygnały trąbą wzywające do zwijania namiotów, siodłania, dosiadania koni i ruszania w drogę. Zabroniono zwłaszcza komukolwiek opuszczać obóz, zanim marszałek Zbigniew nie da na to znaku albo osobnego polecenia. Dłuższą dyskusję wywołał wybór trasy. Ostatecznie uchwalono jednym dziennym marszem dotrzeć do Działdowa, a stamtąd znów skręcić na północ, przy czym w marszu do Działdowa przodem miały iść chorągwie koronne, a dopiero za nimi wojska litewskie. Gdyby bowiem nieprzyjaciel chciał ruszyć w pościg za oddalającą się armią, ich zadaniem, jako bardziej zwrotnych, było wstrzymać pierwsze uderzenie i dać czas głównym siłom na przybranie bojowego szyku. Ustanawiając trasę do Działdowa, Rada kierowała się troską, by nie obracać armii bokiem do nieprzyjaciela. Takie bowiem położenie stwarzało największe niebezpieczeństwo, większe Wielekroć niż uderzenie od tyłu, przed czym można było zabezpieczyć się siłami buforowymi, które dawały czas na uszykowanie się do walki reszcie armii. W związku zaś ze zmianą kierunku marszu należało co rychlej posłać gońców do tych taborów, które jeszcze nie dotarły na miejsce, podążając bądź innymi drogami, bądź zamarudziły po drodze, z rozkazami, by wozy zawróciły i ruszyły wprost na Działdowo. Decyzje te spotkały się z pełną zgodą królewską. Natomiast sprzeciwił się Władysław postanowieniu Rady, by co najmniej do Płocka przygotować dla niego stacje rozstawnych koni na wypadek klęski wojska i konieczności ucieczki króla z pola bitwy. Zaprotestował przeciw temu gorąco, dowodząc, że wieść o tym osłabi ducha bojowego rycerzy. Kanclerz upewnił go jednak, że Rada wzięła to pod uwagę, rzecz będzie więc wykonana w głębokiej tajemnicy. Ostrożność ta jednak jest niezbędna, bo w razie niepowodzenia kraj nie może pozostać bez włodarza, który będzie musiał organizować obronę przed zwycięskim nieprzyjacielem, sięgając do rezerw i powołując pod broń wszystkich, którzy ją unieść potrafią. Zważywszy wagę argumentów Jagiełło ustąpił, a kończąc rozmowę z wielkim księciem i kanclerzem zauważył:

— Słońce już chyli się ku zachodowi, a Korcborga nie widać. Możemy uważać to za znak, że znalazł węgierskich panów. — A zatem i wielkiego mistrza — uzupełnił Witold. PRZEPRAWIWSZY SIĘ BRODEM, a potem jadąc w asyście przydzielonej mu ochrony, Korcborg przyglądał się mijanym umocnieniom, przekonując się, że wiadomości, jakie miał król, w niczym nie były przesadzone. Zasieki były gęste i mocne, a droga, którą go prowadzono, skręcała to w lewo, to w prawo, z czego domyślił się, że w ten sposób mijano zamaskowane doły. Sam obóz, otoczony ziemnym wałem i broniony szeregiem wozów i ostrokołów, był przez jazdę nie do zdobycia. To dowodziło, że budowano go z myślą o walnej bitwie. Zgodnie z żądaniem Korcborg został doprowadzony do namiotu węgierskich panów. Stał on na placu zajmującym środek obozu w pobliżu kaplicy i namiotu wielkiego mistrza, który można było poznać bez trudu po wbitym przed nim proporcu z czarno–żółtym krzyżem i czarnym orłem. Otaczał go sznur przywiązany do zatkniętych w ziemię pali. Ogrodzenie to było na tyle oddalone, by nawet stojący przy nim strażnicy nie słyszeli, o czym się mówi w namiocie. Ścibor i Gara byli u siebie. Siedzieli za stołem w towarzystwie węgierskiego rycerza Frycza z Reptki. Na widok Korcborga wojewoda siedmiogrodzki stanął na nogi. — Kogo widzę! Toć przecież się znamy, panie Korcborg! — W istocie, wasza miłość. Tym bardziej rad tu się zjawiam z poselstwem od jego królewskiej mości Władysława. — Z czymże przybywasz? — Miłościwy pan pragnąłby wiedzieć, czy są nadzieje na zachowanie pokoju między nim a Zakonem. Podał on wam, miłościwi panowie, swoje warunki przed kilku dniami w Jeżowie, ale dotąd nie otrzymał na nie odpowiedzi. Toteż rozkazał mi, abym udawszy się do was o takową zabiegał, bo, jako rzekł, zanim miecze o siebie uderzą, należy być pewnym, że uczyniło się wszystko, by do tego nie dopuścić. — Rzetelna to prawda! — zgodził się skwapliwie wojewoda.

— Przybyłem zatem, by upewnić się, czy wielki mistrz chce o pokoju mówić. Raczcie tedy, miłościwi panowie, zapytać go o to, bo mam przykazane wracać co rychłej. — Toście, jak słyszałem, niedaleko nas obóz rozbili? — odezwał się Gara. — Miłościwy pan uważał, że lepiej będzie, dopóki rozmowy o pokoju nie zostały wyczerpane, by rzeka obie powaśnione strony rozdzielała. Ale też przybliżył się tak znacznie, aby je łatwiej było prowadzić. — Mądrze to obmyślił — rzucił kurtuazyjnie Gara, jednak lekki uśmiech przewinął mu się przez usta. — Ostańcie tu, pośle, i raczcie się winem z mymi towarzyszami, ja zaś udam się zaraz do wielkiego mistrza — oświadczył Ścibor. Ulryk wiedział o przybyciu polskiego posła i, siedząc w otoczeniu zakonnej starszyzny, z uwagą wysłuchał Ścibora. Na jego gorący apel, by jeszcze raz rozważyć wszystko i poniechawszy uraz, przystąpić do rozmów, a nie do walki, wielki mistrz spojrzał po otoczeniu i uśmiechnął się z lekka. — Niezbyt pewny musi być Władysław swoich sił, skoro o pokój tak gorąco zabiega. Ja w swoje nie wątpię, nie odmawiam jednak jego prośbie. Ale że o poważną rzecz idzie, naradę muszę zwołać, na której ostatecznie już postanowimy, co słuszniejsze — pokój czy wojna. Powiedz tedy, wojewodo, posłowi, skoro prędko musi wracać, że rychło go powiadomimy o naszej decyzji. Istotnie wielki mistrz kazał zaraz przywołać do swego namiotu radę zakonną i wszystkich komturów. Zebrali się więc poza starszyzną komturowie: toruński, gniewski, nieszawski, tucholski, starogardzki, grudziądzki, gdański, pokrzywnicki, brodnicki, ostródzki, brandenburski i inni. Narada nie trwała dłużej jak godzinę z powodu zupełnej zgodności poglądów zebranych. Nikt, poza komturem Gniewu von Wendem, nie przemówił za pokojem. Wojny pragnęli wszyscy, słyszeć nie chcąc o jakichkolwiek rozmowach, gdyż nienawiść, pewność własnej przewagi i żądza krwi zgasiły wszelki rozsądek, nie dopuszczając do spokojnego rozważenia sprawy. W miarę coraz ostrzejszych i coraz gwałtowniejszych wystąpień kolejnych mówców, z których przebijała pewność siebie, buta, pogardliwe

lekceważenie przeciwnika, niezachwiana wiara w sprawność własnej machiny wojennej, jak i moc posiadanych relikwii, twarz wielkiego mistrza rozpogadzała się coraz bardziej. I on bowiem pragnął wojny, tak z przyczyn politycznych, jak i na skutek własnego upodobania w rycerskim działaniu i walce. Zamknąwszy więc obrady, prosił wielkiego marszałka, by udał się do węgierskich panów i powiedział im, że chętny byłby do rozmów z polskim królem, gdyby ten pozostał w granicach swego państwa, ale nie teraz, kiedy je przekroczył, paląc zakonne miasta i wsie. Skoro jednak tak uczynił, on, wielki mistrz, inaczej nie chce tych pożarów ugasić jak tylko krwią napastników. Wielki marszałek, przybrawszy dwóch komturów, by byli świadkami wierności odpowiedzi, ruszył zaraz spełnić powierzoną mu misję. Wrócił wkrótce w towarzystwie Ścibora, który wstrzymał posła, chcąc dokonać jeszcze jednej próby uśmierzenia buty swoich zakonnych przyjaciół. Zastał w namiocie wielkiego mistrza prawie wszystkich uczestników narady, toteż prosił Ulryka, by pozwolił mu do nich przemówić. Wielki mistrz, nie chcąc zrażać sobie posła, bo właśnie kończył z nim rozmowy o współdziałaniu Zygmunta, udzielił mu głosu, wiedząc zresztą z góry, że niczego to już nie zmieni. Istotnie przemówienie Ścibora nie odniosło skutku. Wezwał on wprawdzie gorąco Zakon, by zmienił stanowisko i uwzględnił również i mgnienie Zygmunta zachowania pokoju, przyjmując jego pośrednictwo w sporze, ale przemówienie to spotkało się jedynie z docinkami i urągliwymi uwagami. Powstały tumult uciszył nieco hrabia Wende, jeszcze raz zabierając głos. Przemówił spokojnie i bez popędliwości, samym tonem słów usiłując uspokoić nastrój zapalczywej nienawiści, jakiej ulegli rycerze zakonni. — Jako jeden ze starszych wiekiem — rozpoczął, przeczesując palcami istotnie mocno już szpakowatą brodę — więcej od innych widziałem, a przeto większe mam doświadczenie. Często bywa, że wojska staną naprzeciw siebie, a mimo to wodzowie, słuchając rozumu, a nie zapalczywości, pokój ze sobą zawierają i rozchodzą się bez bitwy. Nie ma bowiem większego ryzyka jak wojna, bo los ma tu największą sposobność czynić niespodzianki. Toteż zastanówcie się jeszcze, bracia, nad wezwaniem dostojnego wojewody, bo lepszy godziwy pokój niźli niepewne zwycięstwo, o którym stanowić dopiero będzie ów kapryśny los.

Chciał mówić coś jeszcze, ale przerwał mu von Tettingen, poczerwieniały na twarzy z ponoszącego go gniewu. — Szkoda, komturze, żeś nie pozostał na swoim zamku w Gniewie, bo nie wiem, czy będzie miał z ciebie Zakon pożytek w walce! Widzi mi się bowiem, żeś bardziej zdatny do pielęgnowania chorych niż do bitwy! Mimo tak obraźliwych słów von Wende nie dał się wyprowadzić z równowagi i odpowiedział spokojnie: — Jednak obstaję przy tym, com rzekł. Ale choć doradzam pokój, to jeśli za dopuszczeniem Bożym do walki przyjdzie, potrafię stanąć w niej godziwie. Ty zaś bacz, abyś z tej bitwy, do której tak gorąco dążysz, jak tchórz nie umknął... Von Tettingen, słysząc te słowa, zerwał się na nogi, ale wielki mistrz uspokoił go skinieniem ręki, gdyż znów zabrał głos Ścibor: — Ostrzegam was, byście nie odrzucali pokoju, jeśli jest on możliwy i nieprzyjaciel go wam proponuje! Widzę, że zbytnio ufacie we własne siły, lekceważąc Polaków! Strzeżcie się jednak, bom widział armię Władysława i mogę śmiele rzec, że potężniejsza ona od waszej! Na to ostrzeżenie von Jungingen zacisnął pięść i uderzył nią w blat stołu. — Mówisz jak Polak! — zawołał rozzłoszczony tym, co usłyszał. — Przecież wiemy, że pochodzisz z kujawskiej ziemi, toteż w istocie boisz się, że to wojsko rozbijemy jednym ciosem! Na te słowa wielkiego mistrza komturowie zerwali się na nogi, wołając: — Precz z pokojem! Wojna Polakom i śmierć! Wojna im! Wojna! Ścibor powiódł wzrokiem po rozognionych twarzach i, nic już nie mówiąc, skłonił się przed wielkim mistrzem, po czym opuścił namiot. Po powrocie zaś do siebie już bez przekonania zapewnił Korcborga, że wraz z Garą nadal będą usiłowali ostudzić rozgrzane umysły Krzyżaków i nazajutrz przyjedzie do polskiego obozu któryś z nich, aby donieść, na czym ostatecznie stanęło. Czyniąc tę obietnicę, Ścibor nie tylko sprawę pokoju miał na myśli. Korcborg wrócił do śpiącego już obozu i zaraz doniósł królowi o wynikach poselstwa, jak i poczynionych obserwacjach. ZACZĘŁO ZALEDWIE SZARZEĆ, kiedy rozległ się przyciszony sygnał trąby. Niedługo potem zabrzmiał drugi i pierwsze chorągwie zaczęły

opuszczać miejsce postoju ogołocone już z namiotów, posuwając się za mniejszą banderią królewską, którą miał przy sobie marszałek Zbigniew. Obóz zwinięto sprawnie pod osobistym dozorem Zyndrama, a w parę godzin potem ruszyło i wojsko, rozpoczynając szybki odwrót. Posuwano się znanym już szlakiem aż do Ludborza. Dalej droga się rozwidlała: na prawo biegła ku Mazowszu, na lewo prowadziła do Działdowa. Za koronnymi chorągwiami i Litwą pod wodzą samego kniazia Lingwena szła straż tylna, pilnie bacząc za siebie i z napotkanych wzgórz obserwując okolicę dookoła. Takie zadania kniaź poruczał rycerzom znanym z dalekosiężnego wzroku. Zyndram zaś ponaglał tabory, nie dając koniom wytchnienia. Niebo było bezchmurne, toteż upał panował nieznośny. Mokre od potu konie, poganiane krzykami woźniców, a często i razami batów, wypierały już z piersi ostatni dech, kiedy wreszcie koło południa dotarto do wsi Wysoka leżącej niedaleko Działdowa. Na rozkaz wielkiego mistrza zamek w Działdowie opuściła załoga krzyżacka, ściągnięta ku głównym siłom, a miasto bez walki oddali mieszczanie w polskie ręce, pamiętając jeszcze zniszczenie, którego dokonał książę Ziemowit w ubiegłym roku, mszcząc się za najazd krzyżacki na jego ziemię. Z tej więc strony niebezpieczeństwo nie groziło i można było pozwolić wojskom na wytchnienie po uciążliwym marszu. Na wniosek swojej Rady król zgodził się na odpoczynek, tym bardziej że należało czekać na dołączenie tych taborów, które zawrócone z drogi jeszcze nie przybyły. W ciągu tych dwóch dni, a był to piątek i sobota jedenastego i dwunastego lipca, odbywano częste narady. Przybył też zapowiedziany przez Ścibora wysłannik, który prosił o poufne posłuchanie. Król zaciekawiony był tą prośbą, jak i powodem poselstwa, bo nie spodziewał się już żadnej odpowiedzi. Jednocześnie zaniepokoił się, że wysłannik tak szybko i bez trudu go znalazł, co dowodziło, że w obozie krzyżackim znano kierunek jego odwrotu. Poseł Frycz z Reptki zaczął od zapewnienia, że panowie węgierscy zrobili wszystko, co było w ich mocy, by do przelewu krwi nie dopuścić. Przyznał jednak, że bracia zakonni uniesieni pychą i zawziętością wszystkie te usiłowania udaremnili, nie zgadzając się ani na rozmowy bezpośrednie, ani na pośrednictwo jego pana, króla Zygmunta.

— Żądni są krwi i walki — mówił dalej Frycz — ale to mówię tylko w swoim imieniu, abyście wiedzieli, jak sprawa stoi. Co teraz zaś powiem, to już w imieniu panów posłów, którzy przy Zakonie majestat węgierskiego króla i namiestnika rzymskiego Zygmunta zastępują. Pan mój i władca król Zygmunt z Zakonem pozostaje w przyjaźni i paktami z nim jest związany. Również jako namiestnik państwa rzymskiego, zatem opiekun Zakonu, w obecnym niebezpieczeństwie odstąpić go nie może. W imieniu więc jego posłów składam Waszej Królewskiej Mości ten oto list wypowiedni, w którym król Zygmunt przyjaźń wam wypowiada, wojnę po stronie Zakonu oznajmiając. Król przyjął pismo, przekazując rulon kanclerzowi. Ten rozerwał go i przebiegł szybko wzrokiem, po czym spojrzał na posła. — Pismo dane w Budzie dwudziestego pierwszego czerwca, Wasza Królewska Mość — rzucił półgłosem kanclerz, zwracając się do Jagiełły. Król zmarszczył brwi i odezwał się opryskliwie: — Toście trzy niedziele je wieźli, panie pośle? Frycz uśmiechnął się z lekka. Dostałem je od panów posłów wczoraj. — A kiedy panowie posłowie dostali krzyżackie złoto? Zapewne również wczoraj? — spytał z ironią król. — O tym nic nie wiem — odpowiedział Frycz, ale jego kpiące spojrzenie mówiło więcej niż ta ostrożna odpowiedź. Kanclerz, spostrzegłszy to spojrzenie, odezwał się: — Jesteśmy na poufnym posłuchaniu, panie pośle, i nic z tego, co tu mówimy, nikomu nie będzie wiadome. — Dlatego o takie prosiłem. Sądziłem bowiem, że będziecie woleli tego listu nie rozgłaszać. Zresztą uzyskałem na to zgodę panów posłów. — Mądrze i zgodnie z przyjaźnią, w jakiej dotąd żyliśmy, postąpiliście i wy, panie, i węgierscy panowie. Czy wszystko im wypłacili? — Pytanie zadane zdawkowym tonem padło bezpośrednio po ostatnich słowach. Frycz zawahał się chwilę, ale odpowiedział: — Połowę. — A resztę? — Mają wkrótce dać w Gdańsku. — To znaczy wiele? — Dwadzieścia tysięcy czerwonych złotych.

Jagiełło roześmiał się. — Drogo ten papier kosztował Zakon! Czterdzieści tysięcy czerwonych złotych. Ładne wojsko będzie mógł Zygmunt za te pieniądze wystawić przeciw nam! — Ma on pilniejsze wydatki, miłościwy panie, toteż nie sądzę, aby to uczynił. — To się okaże. Nie na dzisiejszy dzień to kłopot, z którym jakoś sobie poradzimy... — Jeśli już szczerze ze sobą gadamy, to wyznam, że bardziej Zygmuntowi o krzyżackie złoto chodziło niźli o wspomaganie Zakonu, bo list wypowiedni, przygotowany w Budzie, kazał wam doręczyć tylko wówczas, jeśli dostanie zapłatę. A Zakon, wedle mego rozeznania, słabszy siłami od was i jeśli w postanowieniu orężnej rozprawy trwać będziecie, nie wątpię, że zwycięstwo będzie po waszej stronie. — Widzę, że mimo wszystko jesteście nam przyjacielem — zabrał głos król. — Wojna z Zygmuntem w obecnej chwili nie byłaby mi po myśli, ale nawet mając wolne ręce, nigdy o niej nie myślałem, bom nie wasz ani Zygmuntowy wróg. Gdyby jednak chciał nam zadać cios w plecy, myślę, że zdążę jeszcze obrócić się ku niemu. Nie zaprzątajmy sobie jednak uwagi tą sprawą, którą Bóg jak zechce, tak pokieruje. Powiedz mi raczej, czy wielki mistrz spodziewał się, że odstąpimy od przeprawy? — Z tego, co wiem, to nie. Był zaskoczony waszą decyzją, bo sądził, że nie zdołacie dokonać zwrotu tak wielką armią. Liczył też, że ulegniecie zapalczywości i będziecie usiłowali przejść Drwęcę, za którą przygotował na was pułapkę. Toteż w złości szydził, żeście ze strachu przed nim uciekli, nawet konie pozostawiwszy. Jagiełło uśmiechnął się. — Od jego szyderstw boleści żadnych nie czujemy... A konie, jeśli i jakie zostały, to niech je sobie weźmie od nas w darze. Tyle że pociechy wielkiej nie będzie z nich miał, bo chore były. — Tak też co rozsądniejsi mówili, miłościwy panie. — A skądżeś wiedział, gdzie nas szukać? Sądząc po czasie, w jakim przybyłeś, kierunek naszego marszu był ci wiadomy. Z kolei uśmiechnął się Frycz.

— Krzyżacy wysłali za wami podjazdy i zasięgali języka na drogach, toteż nie potrzebowałem się błąkać, by do was dotrzeć. — Tak żem myślał. Wypocznijcie do jutra, panie pośle, a potem ruszajcie do swoich, a i my ruszymy, by spełnić los, który nam Bóg wyznaczył. WIELKI MISTRZ BYŁ ISTOTNIE i zaskoczony, i rozzłoszczony odwrotem polskiej armii znad Drwęcy, o czym już wiedział we wczesnych godzinach rannych jedenastego lipca. Natychmiast wysłał więc podjazdy za odchodzącym wojskiem, polecając dostarczyć wiadomości o kierunku marszu Polaków do Bratian, dokąd sam ruszył wszystkimi siłami jeszcze tego samego dnia. Stanął ze starszyzną na zamku, rozkazując armii rozłożyć się nieco wyżej nad Drwęcą i przygotować do przeprawy. Domyślając się zamiarów Jagiełły, postanowił jak najszybciej zastąpić mu drogę i, rozgromiwszy w walnej bitwie, nie dopuścić do zniszczenia kraju. Aby zatem, idąc na to spotkanie, nie przekraczać Drwęcy i Welu, które łączyły się pod Bratianami, polecił przygotować przeprawę powyżej zamku i wybudować w tym celu dwanaście mostów. Gorączkowo przystąpiono do ich budowy, nie przerywając prac nawet nocą. Rozpalono na brzegach kilkaset ognisk i przy ich świetle cieśle i przydatni im pachołkowie zwijali się, by zgodnie z rozkazem przeprawa mogła się odbyć następnego dnia. Tymczasem wielki mistrz zebrał zakonną radę dla zastanowienia się nad trasą dalszego marszu. Poniechał bowiem ścigania uchodzącego nieprzyjaciela, co radzili mu bardziej zapalczywi komturowie, gdyż uznał to za zbyt ryzykowne. W wyniku tej decyzji należało teraz ustalić dalsze kroki, bo Ulryk zaczął domyślać się, że polski król zamierza obejść Drwęcę, a chcąc iść na Malbork, musi skierować się na Ostródę. Prowadziły ku niej z północy dwa szlaki — jeden na Nidzicę, o której już było wiadomo, że jak Działdowo poddała się Polakom, i dalej, na Olsztynek, drugi bliżej ku zachodowi, z Działdowa na Dąbrówno. W okolicy jeziora Lubień przestrzeń między tymi dwoma szlakami wynosiła około trzech mil, zajęcie więc pozycji w trójkącie Frygnowo, Stębark i Grunwald pozwalało kontrolować obydwie te trasy i po rozpoznaniu, którą wybrał nieprzyjaciel, zastąpić mu drogę i w ten sposób zmusić do przyjęcia walnej bitwy. Marsz zaś do tego trójkąta zabezpieczała

Krzyżakom twierdza Dąbrówno, można więc było nie obawiać się bocznego uderzenia. Uchwaliwszy taki plan, Ulryk na pierwszy postój wyznaczył Lubawę, nakazując jednocześnie wysyłanie podjazdów i dokonywanie napadów na wozy taborowe, by w ten sposób wprowadzić zamieszanie w nieprzyjacielskiej armii i mieć wiadomości o kierunku jej marszu. ZGODNIE Z TRASĄ WYTYCZONĄ przez radę wojenną król ruszył z Działdowa na północ, w kierunku Dąbrówna. Dzień wstał niezwykle upalny. Niebo było czyste, najmniejszy powiew wiatru nie chłodził rozgrzanego powietrza. Konie szły z opuszczonymi łbami, noga za nogą krocząc po rozpalonej, wyschniętej ziemi. Koła wozów toczyły się po niej z głuchym łoskotem, któremu towarzyszyły pokrzykiwania woźniców poganiających zmordowane upałem zwierzęta. Rycerze pozdejmowali kubraki, odrzucając je na wierzchowce dźwigające zbroje, i jechali w samych koszulach, nie zważając, że każdej chwili może się odezwać sygnał trębacza wzywający do stawania w szranki. Droga wiła się, omijając wyniosłości terenu. Zieleń pól zszarzała, a żółknące już zboża chyliły ku ziemi kłosy, jakby i one uległy niemocy od bijącego z góry ognia. — Niedługo będziemy mieli burzę — przerwał milczenie Czarny, ocierając rękawem koszuli mokre od potu czoło. — Przestań — fuknął Rudy, jadący obok. — Na myśl o deszczu pragnienie doskwiera mi w dwójnasób! Czarny splunął, bo kurz wznoszony przez idące przed nimi konie zaczął mu zgrzytać między zębami. — Do Dąbrówna już chyba niedaleko, a tam na pewno rozbijemy obóz nad jeziorem. Nie wyjdę z wody aż do wieczora, póki ten piekielny ogień nie zelżeje... — westchnął. — Jeśli wcześniej brodacze gorszego pod tyłek ci nie podłożą! — Być to może, bo dziś marszałek podjazdy wysłał w różne strony — oświadczył Czarny. — Jeśliby nas zaskoczyli, byłoby źle... — Zaskoczyć się nie damy. A jak przyjdzie do bitwy, zobaczysz, jakie z nich wióry polecą!

— Nie wiem, jak będzie z tymi wiórami, bo jak ciebie zabraknie, możemy brodaczom nie sprostać. Chyba że twój proboszcz zmienił polecenie. — Nie zmienił — burknął gniewnie Czarny. — On swoich poleceń tak lekko nie zmienia. Jeszcze wczoraj go o to zagadnąłem. — Nie trap się — pocieszył towarzysza Rudy, widząc, jak ten zmarkotniał — bo nie wiadomo, co w czasie bitwy może się zdarzyć. Możesz mieć więcej roboty niż w którejś z odwodowych chorągwi. — Oby tak było! Bo takiej okazji odpłaty za Zytę i Unę tak prędko nie będę miał. — Co też nasze niewiasty porabiają w tej Sośnicy? — westchnął Rudy, przesuwając spojrzenie po przestrzeni pól. Potem przeniósł wzrok na spocone końskie zady i plecy jadących przed nimi rycerzy, również mokre od potu, który ciemnymi plamami wystąpił na ich koszulach. — Una kłóci się z matką, a Zyta, wiadomo, szykuje się do klasztoru... — Czarny spojrzał kpiąco na przyjaciela. — Dowcipniś! — mruknął ten, usiłując złapać gza buczącego wokół szyi jego konia. Jeszcze dwie godziny musieli prażyć się na spiekocie, zanim wydostawszy się na wzniesienie terenu, nie ujrzeli przed sobą skrzących się w słońcu tafli jezior, poprzerywanych miejscami zielenią szuwarów i łąk. Za tymi połyskliwymi skrawkami wody drgał w falującym powietrzu zarys rozciągniętego miasta, siny z oddalenia, z wystającymi ku górze konturami baszt i kościelnych wież. Po krótkiej już jeździe wyłoniły się zza wzgórza kępy drzew, a za nimi pas wody. Była to odnoga jednego z dwóch jezior, pomiędzy którymi leżało Dąbrówno otoczone pasem bagien i mokradeł. Konie, poczuwszy wodę, przyspieszyły kroku. Teraz trzeba je było wstrzymywać, by nie zakłócić porządku marszowej kolumny. Ta zjechała z drogi i wkrótce zaczęła rozbijać się na poszczególne człony. Chorągwie wjeżdżały pomiędzy ustawiające się w szereg wozy, które Zyndram kazał stawiać półkolem. Umacniano je łańcuchami, otaczano rowem i ziemnym nasypem, boki wspierając o brzegi jeziora. Po posiłku i urządzeniu się w namiotach grupy rycerzy opuściły obóz, kierując się ku widniejącym o pół mili murom miasta.

Upał zaczął folgować, gdyż pora była już przedwieczorna. Zbliżywszy się ku miastu, rycerze stwierdzili, że mury miało mocne, gęsto wzmocnione basztami, i było otoczone zewsząd bagnami, przez które biegły tu i ówdzie wąskie strumienie ku rozciągającym się nieco dalej jeziorom. Jedyny zaś pas suchego gruntu, którym biegła droga ku jednej z miejskich bram, przecięty był głębokim rowem i zabezpieczony szańcem i zasiekami. Gdy zaś co zapalczywsi zbliżyli się do tych umocnień, sypnął się ku nim rój strzał. Niektórzy ze śmiałków padli na ziemię. Te pierwsze ofiary nie odstraszyły innych, a przeciwnie — rozpaliły nagły gniew i pragnienie zemsty. Na widok padających towarzyszy reszta rycerstwa wyszarpnęła z pochew miecze i z wrzaskiem ruszyła na zasieki. Krzyk i szczęk broni dotarł aż do obozu. Na ten odgłos porwano się na nogi. Co młodsi ruszyli ku miastu, by wspomóc swoich, gdyż widać już było, że doszło tam do jakiejś walki. Wkrótce też przyszło potwierdzenie tego domysłu, bo przylecieli wysłańcy, wołając o topory i drabiny. To już stało się ogólnym sygnałem do chwycenia za broń. Poniechali tego jedynie co starsi i dostojniejsi rycerze, rozumiejąc, że toczy się jakaś mało ważna potyczka pod murami. Ale obozowa załoga, ciury i pachołkowie nie mogli wstrzymać bojowej ochoty i nadziei na rabunek, sięgnęli do wozów po haki, drabiny, tarcze, topory i ruszyli biegiem ku walczącym. Na początku potyczki pierwsze oddziały rzuciły się na zasieki z taką szybkością i zapalczywością, że od razu sforsowały rów, wdarły się na szańce i rozpoczęły wybijać ich obrońców. Jakoż nie upłynęło i parę pacierzy, jak nikt żywy z nich nie został. Ten sukces jednak o mało nie stał się dla zwycięzców powodem zguby. Na widok bowiem upadku szańca otwarto furtę przy bramie i wysypał się z niej rój zbrojnych knechtów. Nowa bitwa rozgorzała na przedbramnym placu. Załoga miasta wyległa na mury i krzykami zachęcała swoich do walki. Z wolna też, ze względu na znaczną przewagę sił, Krzyżacy zaczęli wypierać Polaków, spychając ich ku szańcowi, by tam wybić resztę. Wtedy to właśnie nadbiegły posiłki i sytuacja zmieniła się od razu. Knechci pod razami mieczów zaczęli padać coraz gęściej, potem cofać się, aż wreszcie rzucili się do ucieczki, zmierzając ku zbawczej furcie.

Jednak tylko nielicznym udało się dopaść jej w porę i ujść zgubie. Na widok bowiem pędzących za nimi rycerzy polskich obrońcy zatrzasnęli furtę, skazując tym samym na śmierć wszystkich, którzy przed nią zostali. Przybyła odsiecz miała już ze sobą drabiny, tarcze i haki. Zaraz też, nie czekając na zakończenie walki pod bramą, poczęto je ciągnąć pod mury. Te więc z nagła ożyły. Poleciał z nich grad pocisków i strzał, zaszumiały wyrzucone z balist kamienie, a wreszcie rozległ się grzmiący huk bombard, po którym blanki osnuły się chmurami dymu. Ogień ten był skuteczny, bo wąski pas suchego lądu spowodował, że rycerstwo szło ku murom gęstym tłumem. Widząc to, napastnicy rozproszyli się na boki, zagłębiając się w trzciny zarastające mokradła. Wprawdzie ten i ów wpadł w nie po pas, ale ręce towarzyszy wyrywały go szybko i wojowie, rozlawszy się szeroką ławą, przedzierali się ku murom, nie zważając na trzęsawiska i zdradzieckie bagna. Gdzie bowiem miejsca były zbyt niebezpieczne, mimo trwających ostatnio upałów, kładli drabiny i skacząc po szczeblach, niestrudzenie parli do przodu. Wreszcie pierwsi wojowie dotarli do suchego gruntu, na którym stały mury, i dźwigając drabiny, poczęli je wznosić ku górze. Między nimi był Dzieweczka. Zbrojny w porwaną jeszcze w obozie któremuś z wojów maczugę rzucił się ku jednej z drabin, które już właśnie przyparto do muru. Z obu stron przytrzymywało je hakami kilku pachołków, by nie dopuścić do obalenia. Mury w tym miejscu były niższe niż koło bramy. Zabezpieczały je bagna, a więc nie liczono się z napaścią z tej strony, i obsadzono je mniej liczną załogą. Starczyło jej jednak, by rzucać na wspinających się kamienie i razić ich z kusz. Dzieweczka miał jednak szczęście, gdyż pociski przeleciały obok niego, widać rzucone w zbyt dużym pośpiechu i dlatego mało celne. A w krótką chwilę potem olbrzym był już u szczytu, chwycił się blanki i skoczył poza nią. Tam zaś pierwszym, który mu zastąpił drogę, był rycerz z czarnym krzyżem na tunice skrywającej zbroję — dowódca tej części murów. Jego widok sprawił, że serce Dzieweczki ogarnęła wściekłość, ta zaś z kolei dodała szybkości jego ruchom. Ujrzał, jak długi, błyszczący miecz uniósł się w górę, by spaść mu na nieosłoniętą niczym głowę. Ale o chwilę wcześniej jego maczuga w strasznym zamachu od boku dosięgła rycerza, dosłownie zmiatając go z

murów. Niby wystrzelony z katapulty poleciał w dół, gdzie na widok jego białej powiewającej w powietrzu tuniki rozległ się krzyk tryumfu. Był to przełomowy moment ataku. Widok lecącego z murów Krzyżaka stał się podnietą dla wdrapujących się po drabinach rycerzy i zachętą do wzmożenia wysiłku. Dzieweczka nie miał jednak czasu na przyglądanie się pokonanemu rycerzowi, gdyż przyszło mu stanąć przed tłumem knechtów tłoczących się na wąskim pasie murów. Od ich pierwszych ciosów zdołał się jednak uchylić, a potem nowym, straszliwym zamachem maczugi oczyścił najbliższą przestrzeń przed sobą. Nacierający zatrzymali się w trwodze przed siłą ciosów olbrzyma. Tych paru krótkich chwil przerwy w walce starczyło, by na mury wdarli się następni wojowie. Z dzikim wrzaskiem triumfu zaczęli przeć przed siebie i siec mieczami zupełnie już przerażonych knechtów. Z tyłu napływały wciąż posiłki, bo i z pobliskich drabin wyskakiwali za blanki coraz nowi napastnicy i parli naprzód wzdłuż murów, zmiatając przed sobą wszelki opór, który nie był już tak zawzięty jak uprzednio, bo strach coraz silniej obezwładniał zbrojne ramiona. Rozczłonkowanie obrony od razu dało przewagę szturmującym z dołu. Już widać było, jak coraz liczniej wskakują oni na mury i razami mieczów torują drogę wspinającym się za nimi towarzyszom. Wkrótce bitwa przeniosła się z korony murów na wewnętrzne podmurze. Kilku pachołków rzuciło się ku bramie. Odwalono belki zawierające wrota, pchnięto ich skrzydła i do miasta falą wdarł się tłum zdobywców. Nie okazywano nikomu litości. Ulice wypełniły bojowe krzyki wojów i wrzaski mordowanych. Padali pod razami mieczów nie tylko pozostali przy życiu obrońcy, którzy cofali się w głąb miasta, ale i jego mieszkańcy, gdyż już wdzierano się do domów, poszukując zdobyczy i kobiet. Nie tylko jednak żądza i chciwość podniecały napastników. Głównym uczuciem była nienawiść i pragnienie zemsty, hodowane w sercach przez długie dziesiątki lat, a ostatnio znów rozpalone losem nieszczęsnej ziemi dobrzyńskiej. Kiedy więc tłum opętanych strachem mieszczan, nie widząc dla siebie ratunku, schronił się do kościoła w nadziei, że napastnicy uszanują Boży przybytek, zawarto za nimi wrota i podpalono świątynię. Również i nad dachami domów tu i ówdzie ukazały się już pióropusze dymów, a wraz z nimi bił w górę jeden wielki krzyk — lament mordowanego miasta.

Tych zaś, których nie dosięgły zmęczone już ramiona lub którym udało się ocalić życie dzięki ruchowi palców naśladujących liczenie pieniędzy i wołanie „zahle”, zagoniono do obozu. Tam jednak król polecił oddzielić krzyżowych rycerzy i co znaczniejszą szlachtę i nałożyć im pęta. Resztę zaś rozkazał puścić, przydając straż ochronną, by rozognione walką i nienawiścią rycerstwo nie wysiekło uwolnionych. Napastnicy nie zawiedli się w swoich nadziejach na zamożność miasta. Nie tylko bowiem mieszkańcy Dąbrówna byli zamożni, ale schroniło się tu wiele okolicznej szlachty, co bogatszych kmieci i kupców z całym swoim dobytkiem w przekonaniu, że miasto jest dobrze warowne i ma liczną załogę. Zakon bowiem liczył się z możliwością polskiego napadu, a doceniając znaczenie tej twierdzy, umocnił ją należycie i zaopatrzył, przygotowując nawet do długotrwałego oblężenia. Rozumiano bowiem, że w dalszym marszu polski król nie mógł pozostawić za swoimi plecami tak silnego punktu oporu. Toteż zdobywcy znaleźli na miejscu ogromne zasoby i sprzętu, i żywności. Długo więc trwał rabunek i ściąganie zdobyczy do obozu. Król ucieszony zdobyciem miasta kazał wysłać wozy w celu przywiezienia przede wszystkim żywności i uzupełnienia nadwątlonych już własnych zapasów. Aby zaś uporządkować i rozdzielić taborom te zasoby, postanowił przedłużyć postój o jeden dzień. W obozie do pozna trwał gwar i szum rozmów. Opowiadano zdarzenia bitewne, chwalono się zdobyczą, pokazując ją sobie, wymieniając lub odsprzedając za byle grosze. Była już blisko północ, kiedy wreszcie obóz z wolna pogrążył się w nocnym spoczynku. Jedynie straże zaciężnych oddziałów, rozstawione w dwie linie daleko od postoju wojsk, pilnie nadstawiały uszu i penetrowały wzrokiem okolicę zalaną księżycowym blaskiem. Groźba bowiem krzyżackiej napaści teraz już stale wisiała nad głową. Czarny, który nie brał udziału w zdobywaniu miasta, gdyż na to porwała się przede wszystkim biedniejsza brać, niezbyt też interesował się zdobycznym dobrem. Położył się więc spać wcześniej od innych, jak zwykle pozostawiając w namiocie palącą się latarnię.

W pewnej chwili obudził się i obróciwszy na plecy, leżał, wsłuchując się w ciszę nocy. Z półmroku wnętrza dochodził go równy oddech śpiącego Jaksy i pochrapywanie Jurgi i Włodka. Później do tych głosów doszedł jeszcze jeden, ale z zewnątrz. Było to ciche stąpanie. Ktoś skradał się wzdłuż namiotu, kierując się ku płachcie zasłaniającej wejście. Czarny nasłuchiwał tylko przez moment, po czym zerwał się na nogi, sięgając po miecz. Nie spuszczał przy tym wzroku z wejścia, gdzie po chwili uchyliło się płótno i na ciemnym tle nocy ukazała się twarz Kostura, który na widok Czarnego rzucił cicho: — Jest w obozie. Przed chwilą zawiodłem go do namiotu Sarnowskiego. Czarny bez słowa sięgnął po kaftan, budząc jednocześnie pachołków. Ci, obyci z nocnymi alarmami, błyskawicznie przypasali mieczyki. Natomiast Jaksa, który obudził się również, nie wydawał się zbytnio przejęty tą krzątaniną. — Co się stało? — rzucił sennym głosem. — Mamy gościa w obozie. Idziemy go powitać... — objaśnił Czarny. Teraz dopiero Rudy zerwał się z posłania. — Idę z wami! — zadecydował, naciągając kurtkę i sięgając po miecz. — Dawno przybył? — Przed chwilą — objaśnił Kostur. — Kazał mi odprowadzić się na miejsce i wracać. — Prowadź — rozkazał Czarny. — Zbytnio śpieszyć się nie potrzebujemy, bo na parę słów nie przybył. Poprzedzani przez Kostura ruszyli z namiotu. Księżyc stał w pełni na bezchmurnym niebie, oświetlając obóz widmowym światłem, przy którym wszystko widać było na znaczną odległość. Jezioro zamykające półkole wozów lśniło w tyra świetle srebrną taflą, środkiem której szła mieniąca się ścieżka blasku. Namioty znaczniejszych wielmożów i zagranicznych wodzów stały za królewskim i wielkoksiążęcym niedaleko jeziora. Tu znajdował się i namiot Sarnowskiego, który Czarny znalazł wzrokiem od razu, gdyż przez jego płótno przebijało światło. Teraz on z kolei objął przewodnictwo. Zatoczył koło i dotarł do brzegu jeziora, tędy zbliżając się ku migającemu światłu.

Wkrótce zatrzymała ich warta z wewnętrznej służby, ale tej podali hasło. Sytuacja skomplikowała się jednak, kiedy zbliżyli się do namiotu dowódcy. Stojący tam strażnik na ich widok zerwał z ramienia kuszę. Oparłszy nogę o strzemię, jednym szarpnięciem haka naciągnął cięciwę i wymierzył broń w ich stronę, rzucając po czesku: — Stój! Czarny, podziwiając w duchu sprawność, z jaką zaciężny woj przygotował kuszę do strzału, warknął: — Stul mordę! — Potem jednak podał hasło i, nie zatrzymując się, podszedł do wartownika. — Nie zbliżaj się! — wykrzyknął ten, unosząc kuszę. — Nie przeszkadzaj, bośmy na królewskiej służbie! — próbował uspokoić go Czarny, obserwując jednocześnie, jak Włodek i Jurga nieznacznie zbliżają się do wartownika z tyłu. — Potrzebny nam ten człowiek, który przybył do twego dowódcy! — Wywołam go, jemu to powiedz! — Ani się waż! — Czarny postąpił krok do przodu. — Bo mi go spłoszysz! — Nie dopuszczę bliżej! Odstąpcie! — Z kolei strażnik cofnął się, nie widząc pachołków, którzy znaleźli się tuż za nim. Czarny skinął lekko głową i dwie pary rąk chwyciły woja, który w jednej chwili miał knebel z własnej czapki w ustach, a ręce skrępowane rzemieniem. Czarny złapał kuszę, odszukał bełt, który wysunął się z koryta, i założywszy go na miejsce, polecił pachołkom: — Zwiążcie mu również nogi i złóżcie na ziemi, a potem baczcie na namiot od tyłu! Jaksa, chodź! Czarny zbliżył się do wejścia i skinieniem ręki wskazał towarzyszowi miejsce po drugiej jego stronie. Jednakże jakieś odgłosy tego zajścia musiały dotrzeć pod namiotowe płótno, bo nastała tam cisza, a potem rozległy się słowa: — Czekaj waść, pójdę zobaczyć, co tam się dzieje... Czarny nie zdążył się cofnąć, kiedy płótno szarpnięte od wewnątrz odchyliło się i stanął przed nim czeski wódz. Zza jego ramienia wychylała się biała twarz Petera. Czarny ujrzał na niej niepokój, a z chwilą, kiedy go tamten

poznał, wyraz śmiertelnego przerażenia. Twarz zaraz zniknęła, gdyż Peter odskoczył do tyłu. Czarny chciał rzucić się za nim, ale Sarnowski złapał go za kurtę. Rycerz był rosły i szeroki w ramionach, chwyt ten osadził więc Czarnego w miejscu. — Coś za jeden i czego tu chcesz?! W tej chwili doszedł Czarnego odgłos rozcinanego nożem płótna. Pchnął więc Sarnowskiego w pierś i, uwolniwszy się, skoczył za namiot z kuszą w ręku. Przybył jednak o moment za późno. Ujrzał Kostura leżącego na ziemi, obok Włodka trzymającego się za ramię, z którego obficie ciekła krew, a o jakieś trzydzieści kroków dalej Petera ginącego za jednym z rycerskich namiotów. Gnali w tamtą stronę Jurga i Rudy. Nie zatrzymując się, skoczył za nimi. I oni skręcili za namioty, co upewniło Czarnego, że również dostrzegli uciekającego. Linia wozów otaczająca obóz biegła niedaleko. Postanowił więc przede wszystkim dotrzeć do niej, bo było pewne, że tylko tam musiał uciekać Peter. Wreszcie był przy wozach. Stały równym szeregiem, malejąc coraz bardziej w miarę odległości. Światło księżycowe oblewało ich budy blaskiem, kładąc na ziemi krótkie czarne cienie. Również i pod wozami ziała głęboka, nieprzenikniona czerń. Nie było tu nikogo. I uciekający, i goniący jakby zapadli się pod ziemię. Czarny pomyślał, że Peter skrył się zapewne pod wozy i, pełznąc pomiędzy ich kołami, stara się zmylić pościg, a Jaksa i Jurga musieli pójść za jego przykładem. Ale przecież przyjdzie chwila, kiedy wyskoczy... Pod wpływem tej myśli szybko wspiął się na koło jednego z wozów, a z niego na umieszczone wysoko siedzenie woźnicy. Kiedy stanął na desce, miał przed sobą rozległy widok. Na wprost rozciągał się szmat łąki skąpany w księżycowym świetle. Na prawo połyskiwało śpiące jezioro, którego drugi brzeg ginął w mrokach nocy. Wzdłuż zaś jeziora i za łąką rozciągało się nieruchome morze szuwarów, ku którym gnał na ukos Peter. Musiał właśnie wyskoczyć z rowu, bo nigdzie nie widać było Jurgi i Jaksy. Czarny dopiero w chwili, gdy podnosił kuszę do ramienia, dostrzegł ich obu. Właśnie wybiegli na łąkę i rzucili się za uciekającym. Mało jednak mieli szans na doścignięcie Petera, który dobiegał już do szuwarów.

Czarny przyłożył policzek do kolby i mierzył starannie. Potem pociągnął za spust. Zobaczył, jak Peter zatoczył się, ale biegł dalej i wkrótce zniknął wśród trzcin. Jaksa zaś z Jurgą dopiero byli w połowie łąki. — Jeśli od razu nie padł, to im ujdzie... — mruknął do siebie Czarny na widok nieudanego strzału. Zdawał sobie jednak sprawę, że przy zwodniczym świetle księżyca trafienie z tej odległości było tylko sprawą przypadku. Zawiedziony i zły na siebie zszedł z wozu i zawrócił w stronę namiotu Sarnowskiego, zostawiając Petera przemyślności i szczęściu tamtych. Należało sprawdzić, co stało się z Kosturem i Włodkiem. Pachołek miał już przewiązane ramię. Kostur zaś nie żył. Z relacji Włodka wynikało, że dali się zaskoczyć. Peter na widok Kostura zrozumiał widać, że został przez niego zdradzony, bo od razu pchnął go nożem, Włodka zaś ranił dopiero wtedy, kiedy ten usiłował zastąpić mu drogę. Czarny nachylił się nad Kosturem. Z szerokiej rany na piersiach z wolna sączyła się krew, barwiąc na ciemno płótno koszuli widocznej spod kurtki. W otwartych oczach skrzyły się refleksy księżyca. Zdawało się więc, że zmarły spogląda na niego z wesołym błyskiem w oczach. Czarny nasunął mu powieki i wyprostował się. Zwabionym pościgiem strażnikom polecił rozwiązać leżącego wartownika. W tej chwili ukazał się Sarnowski. — Toś ty skrępował mego pachołka? — rzucił groźnie. — Jak się zwiesz? Czarny spojrzał kpiąco na rycerza i rzucił krótko: — Hubert z Borów. — Gdzie służysz? Gardłem mi za to odpowiesz! — W tajnej służbie jego królewskiej mości, Janie z Sarnowa. Co jeszcze chcesz wiedzieć? Czeski rycerz zmieszał się wyraźnie, mimo to nie zmienił tonu. — A więc poskarżę się samemu królowi! Nastawałeś na mego strażnika, zatem i na mnie! — Nastawałem na krzyżackiego szpiega, któregoś przyjmował w swoim namiocie! Sarnowski przez chwilę milczał, po czym rzucił ze zdziwieniem:

— Co ty wygadujesz! Człek przyniósł mi wieści od rodziny, a kim był, nawet nie wiem! — Za to ja wiem! A teraz radzę waszej wielmożności udać się na spoczynek. W bitwie, co nas czeka, okaże się, o czym gadaliście! — Hamuj język, młodziku! — warknął rycerz. — I ciesz się, że tę napaść na mego żołnierza puszczam ci płazem! — Niewiele o to stoję... — rzucił lekceważąco Czarny, wzruszając ramionami. Sarnowski już bez słowa zawrócił i zniknął za wejściową płachtą. Czarny zaś, poleciwszy strażnikom odnieść ciało Kostura do dworskich wozów, zabrał rannego pachołka i udał się do siebie, by zrobić mu opatrunek. Po dobrej godzinie zjawili się w namiocie zziajani Rudy i Jurga. Byli upaprani w błocie i źli, że gadać z nimi nie było można. Petera nie zdołali odnaleźć. OSTRY BÓL PRZEORANYCH BEŁTEM żeber podciął Peterowi nogi. Zatoczył się w bok, ale strach przed pościgiem kazał mu zapomnieć o ranie. Biegnąc dalej, czuł ściekającą po biodrze krew, ale szuwary były już blisko. Zagłębił się w nie i, rozgarniając ramionami trzciny, parł wytrwale naprzód. Kiedy zaś ocenił, że skrył się już dostatecznie, przystanął na chwilę, nasłuchując i zastanawiając się nad kierunkiem dalszej ucieczki. Ciągnął lekki podmuch wiatru, od którego trzciny szeleściły cicho nad jego głową. Sam nic nie widział, ale czuł ulgę, że przestał być widoczny w tym przeklętym księżycowym świetle. Po chwilowym zastanowieniu ruszył w stronę obozu. W ten sposób oddalał się wprawdzie od miasta, ale to powinno go było zabezpieczyć przed spotkaniem z tymi groźnymi psami. Skoro zaś prześladowcy zmęczą się szukaniem, można będzie stratę odrobić. Starał się poruszać jak najciszej, tym bardziej że w pewnej chwili doszedł go zupełnie wyraźny trzask łamanych trzcin i mlaskanie błota pod czyimiś stopami. Ponieważ właśnie miał przed sobą krzak łoziny, upadł na mokrą ziemię i wpełznął pod jego nisko ścielące się gałęzie. Krzak rósł na małym wzniesieniu, było więc pod nim nieco suszej i ciemno zupełnie. Tu mogli go znaleźć dopiero po nadepnięciu nogą. Ta myśl uspokoiła go nieco. Położył się na zdrowym boku i zaczął z lekka macać ranę. Kiedy jej w pewnej chwili dotknął, ostry ból szarpnął nim

tak silnie, że omal nie krzyknął. Jednocześnie poczuł pod palcami lepką ciepłość krwi. Musiała uchodzić zeń ciągle, bo w pewnej chwili poczuł, że robi mu się słabo. Nic było jednak miejsca na to, by unieść się, ściągnąć kaftan i przewiązce ranę koszulą. Miał nadzieję, że nie jest zbyt głęboka i krew rychło zacznie krzepnąć. Wyciągnął się więc i starając się leżeć bez ruchu, nasłuchiwał. Górą szedł ciągły, jednostajny szum. Po pewnym czasie zdawało mu się, że znów słyszy stąpanie, ale tym razem gdzieś dalej. Zaczął zapadać w półsen, z którego budził się często, bo drętwiał mu bok, na którym leżał, i rana zaczęła boleć coraz silniej. Wreszcie zdecydował się ruszyć ku miastu. Wylazł spod krzaka i starał się określić właściwy kierunek dalszego marszu. Po pewnym czasie usłyszał parsknięcie konia, a potem jakiś okrzyk, zapewne pastucha. Wiedział już więc, w którą stronę ma pójść. Wspomnienie tej wędrówki przez mokradła szybko zatarło mu się w pamięci. Przypomniał sobie tylko te jej fragmenty, kiedy zapadał się w błoto i chwytając w dłonie pęki trzcin, wyrywał się z jego ssącego uścisku. Rana znów zaczęła krwawić i Petera nachodziły chwile zamroczeń. Wreszcie jednak grunt zaczął stawać się coraz suchszy, sitowie coraz rzadsze i coraz niższe, aż wreszcie wstąpił na suchy, otwarty teren. Zaledwie o kilkaset kroków przed nim wznosiły się mury miasta, puste teraz i ciche. Nieopodal rysował się zarys szańca, wokół którego leżały zwłoki poległych. Było ich dużo, w niektórych miejscach po kilka piętrzyło się na sobie. Peter ruszył w kierunku murów. Czuł, jak fala gorąca ogarnia mu ciało, a potem przenikają je zimne dreszcze. Głowa zaczęła mu płonąć, a oczy mamić jakieś nierzeczywiste obrazy. Mimo to, zacisnąwszy zęby, szedł przed siebie pewny już ocalenia, bo puste miasto pozwalało znaleźć schronienie, wodę, płótno do opatrzenia rany i dawało możność odpoczynku w którymś z opuszczonych domów. Potem, nabrawszy znów sił, można będzie się wymknąć i odnaleźć krzyżacką armię, która przecież stoi w pobliżu. Krew przestała się sączyć, ale mocno szumiało mu we łbie, a w zranionym boku odzywały się ostre, łupiące bóle. Walczył jednak z drętwiejącym ciałem i w stanie ni to majaczenia, ni to półsnu wlókł się ku bramie.

Księżyc stał okrągły, duży, świecący niby latarnia. Od czasu do czasu zaczęły go przesłaniać obłoki sunące szybko po niebie. Wreszcie dotarł do bramy, której jedna połowa była nieco uchylona, druga zwisała na zawiasie i targana podmuchami wiatru głucho uderzała w górną belkę. W przejściu bramnym ciemno było i straszno. Tu zwłoki poległych leżały zwałami. Pełno było potrzaskanej broni, a nogi ślizgały się po kamieniach mokrych jeszcze od krwi. Od czasu do czasu z ciemności dochodził przeciągły jęk, czasami któryś z leżących poruszył się, charcząc w agonii... Peter, starając się zmóc w sobie strach, skakał przez zwłoki, a kiedy było ich więcej, po prostu po nich deptał. Wreszcie wydostał się z ciemnego korytarza bramy. Przed nim, oświetlone światłem księżyca, rozciągało się na podbramnym placu nowe pobojowisko. Zatrzymał się na chwilę, bo znów naszło go osłabienie. Ziemia pod nogami zaczęła mu się chybotać, rozstawiał więc je szeroko, starając się utrzymać równowagę. Za chwilę oszołomienie przeszło i ruszył dalej, przez plac, ku mrocznemu wylotowi jakiejś ulicy. Z ciemności wypełniającej jej głębię dosłyszał raptem chrapliwe warczenie. Przytomność znów go zaczęła odchodzić. Księżyc zatoczył gwałtowny łuk na niebie, plac z jednej strony podniósł się do góry, a tu, gdzie stał, zaczął osuwać się w głąb. Wydało mu się dziwne, że zwłoki leżą na takiej pochyłości. Ale to zdziwienie trwało tylko chwilę, bo oto ruszyły, tocząc się ku niemu i przewalając. Zaraz go zgniotą, przycisną do bruku! Nagle zatacza się w bok i, tracąc równowagę, pada na kolana. Opiera się jednak zaraz na rękach i próbuje wstać, ale jest to wysiłek daremny, bo omdlałe ramiona uginają mu się w łokciach. Raptem gdzieś przed nim, już zupełnie blisko, rozlega się warczenie. Peter przytomnieje na chwilę i widzi, jak skacze ku niemu ogromny, chudy pies. Ma zjeżoną sierść i rozwarty pysk. Za nim drugi i trzeci... Na próżno stara się powstać na nogi. Pies jest już przed nim, dopada go jednym skokiem. Peter unosi ramię, by zasłonić się przed zębami, więc potężne szczęki zwierają się na przegubie jego ręki. Kość trzasnęła sucho, a gwałtowny ból przywraca mu pełnię świadomości. Chce wyrwać nóż, ale lewa ręka czyni to nieporadnie.

Jednocześnie szamoce się ze zwierzęciem, które, wparłszy się łapami, nie zwalnia chwytu, bulgocząc złowrogim warczeniem. Dobiegają jeszcze dwa psy. W ciemności ślepia ich błyszczą czerwonym blaskiem. Doskakują prawie jednocześnie i Peter czuje raptowny ból rozszarpywanych żywcem mięśni. Krzycząc dziko, przewala się na bok. W tej chwili ogromny pies puszcza nagle jego rękę i skacze mu do gardła. Krzyk Petera urywa się raptownie. Na księżyc nasunęła się chmura i mroczny cień padł na ziemię. WIATR, KTÓRY POJAWIŁ SIĘ NOCĄ, wiał również w ciągu dnia, ku wieczorowi wzmagając się nawet i zaciągając niebo chmurami. Obyło się jednak bez deszczu, co ułatwiło dalsze ściąganie zapasów żywności ze zdobytego miasta. Jednocześnie trwał dalszy rabunek dokonywany przez pachołków obozowych i żołnierzy piechoty, składającej się z ubogich kmieci, wyrobników, jak i innej wiejskiej i miejskiej biedoty, dla której para butów czy niepołatany kubrak były już gratką nie lada. Wybrał się ponownie do miasta i Dzieweczka, znany teraz w wojsku ze swej siły i podziwiany za odwagę, której dał dowód, pnąc się na drabinę bez zbroi i tarczy, zbrojny jedynie w maczugę. Ta popularność nie przeszkadzała jednak byłemu flisowi dbać o własne interesy. Już sporo różnego dobra przytaszczył ubiegłego wieczoru, lecz mimo to i następnego dnia wybrał się do miasta. Wrócił koło obiadu i, utkawszy w wozie nową zdobycz, pośpieszył do namiotu Czarnego, którego zastał w trakcie przymierzania wojennego rynsztunku przyniesionego z taborów kanclerza. Zbroja pasowała, ale Czarny martwił się, że zapewne nie będzie okazji, by wypróbować ją w bitwie. Toteż z niezbyt wesołą twarzą przywitał Dzieweczkę. — Coś taki markotny? — zagadnął go wesoło olbrzym, sam zadowolony ze sławy i dobytku, jakie zdobył. — Piękny harnasz — ciągnął — ale mam dla ciebie o wiele piękniejszy! Szmelcowany na ciemno i zdobiony złotem! Akurat będzie dobry, bo na wysokiego rycerza był robiony! Specjalnie go przydźwigałem, bom wiedział, że swojego nie masz! — Dzięki ci — mruknął Czarny. — Przynieś, jeśli będzie pasował, to chętnie kupię, bo pora już mieć własny.

— Dobrze, ale nie z tym przyszedłem! Mam dla ciebie wiadomość, od której zaraz poweselejesz! — Jesteś tego pewny? — Wiadomo! Bo wiem, czym się martwisz! — No czym? — Że Peter ci uciekł! — Skąd wiesz? — Mówił mi Rudy. Ale nie trap się, daleko nie ubieżał! Znalazłem go w mieście. — Znalazłeś Petera? Coś z nim zrobił? — Nic już nie było do zrobienia, bo był martwy. Psy go rozszarpały niedaleko bramy! — Jesteś pewny? — Widziałem go, jako ciebie teraz. — Muszę go sam zobaczyć! — zadecydował Czarny. — Czemu nie? Do miasta chętnie pójdę, bo sporo tam jeszcze zostało! — Idziemy! Chcę go ujrzeć na własne oczy! Bez tego nigdy nie będę pewny... Po dwóch godzinach Czarny wrócił i od razu udał się do księdza Andrzeja. — Z czym przybywasz? — Proboszcz obrócił się od stołu, przy którym coś pisał. — Z dobrą wieścią, wasza miłość! Peter nie będzie nam już szkodził! — Skąd to wiesz? — Rankiem opowiadałem wam, jak go postrzeliłem. Myślałem jednak, że zdoła ujść. Dziś wszakże Dzieweczka znalazł w Dąbrównie jego zwłoki! Chcąc się upewnić, kazałem je sobie pokazać. — Masz rację, to dobra wiadomość, bo mocno ten zdrajca nam zaszkodził... — Wasza miłość... — Czarny zawahał się — czy nic się nie zmieniło? W czasie bitwy mam być przy kanclerzu? — Sam chciałem o tym z tobą mówić, ale dopiero przed bitwą. Skoroś jednak teraz o to zagadnął, to ci powiem, że moje polecenie pozostaje w mocy. Tyle że ci wskażę dlaczego. — Mówiliście, że dla ochrony kanclerza.

— I to też, ale główna przyczyna jest inna. Czy sam się nie domyślasz? Czarny patrzył ze zdziwieniem na proboszcza. — Przyznaję, że nie, wasza miłość... — Śmierć Petera pozbawiła go kłopotów, ale nie nas. Dość długo działał, by nie pozostawić po sobie spuścizny. — Zaczynam rozumieć — mruknął Czarny. — O tę spuściznę właśnie chodzi. Krążył wokół obcych dowódców, a że, jak na przykład Sarnowski, gadali z nim, należy liczyć się ze skutkami tych rozmów. Rozumiesz teraz? — Już całkowicie, wasza miłość. Oznacza to, że w bitwie udziału nie będę mógł wziąć — rzucił ze smutkiem Czarny. — Przy kanclerzu będąc, musisz baczyć na zagraniczne chorągwie. Gdzie stoją i co robią. Zwłaszcza Sarnowskiego. A do bitwy będziesz mógł skoczyć, ale dopiero jak wszyscy zaciężni już ruszą do walki. — Dobre i to — uśmiechnął się Czarny. — Może mi się poszczęści! — Dotąd szczęściło ci się, Hubercie — powiedział poważnie ksiądz Andrzej. — Teraz, być może na dzień przed walną rozprawą, mogę ci rzec, żem z ciebie zadowolony. A że zasługi bez nagrody nie powinny zostać, a i na żoninym fartuchu nie przystoi mężowi siedzieć, postaram się o nadanie dla ciebie. Rzecz jednak główna w tym, by Bóg zdarzył nam zwycięstwo, bo jeśliby inaczej miało się stać, ciężka nas jeszcze czekać będzie walka i nie o nadaniach przyjdzie myśleć. — Dziękuję, wasza miłość! — rzucił gorąco Czarny. — Nadanie tak jakbym miał już w kieszeni, bo w zwycięstwo nie wątpię! Proboszcz roześmiał się. — Złym byłbyś żołnierzem, gdybyś w nie wątpił! Ale i ja dobrej jestem myśli! Widzę bowiem przewagę po naszej stronie w liczbie rycerstwa i w jego zapale do walki wynikającym nie z żądzy krwi, lecz z poczucia słuszności sprawy i z przezorności naszego pana! Przed wieczorem ogłoszono królewski rozkaz, by chorągwie były gotowe do wymarszu jeszcze przed świtem. Zaraz więc po wieczerzy rycerstwo ułożyło się do snu, umacniając namiotowe sznury, gdyż wiatr coraz bardziej zaczął przybierać na sile. Księżyca nie było widać i musiała nadciągać burza, bo co i raz błyskawice rozświetlały czarne chmury rozciągnięte nad horyzontem.

NOC Z DWUNASTEGO NA TRZYNASTY wojska krzyżackie spędziły pod Lubawą, ruszając rankiem trzynastego lipca w dalszy pochód w kierunku wschodnim do Frygnowa, omijając Dąbrówno od północy nie dalej niż o milę. W tym czasie armia polska, ciągnąc na północ, zbliżała się już do tej miejscowości. Rano wielki mistrz nie miał jeszcze wiadomości, gdzie jest nieprzyjaciel, a nie wiedząc, jaki los czeka już za parę godzin tę chroniącą go od południa zaporę, odbywał marsz spokojnie. Armia krzyżacka założyła warowny obóz poniżej Frygnowa, nieco na północ od Grunwaldu. Po przybyciu na miejsce, nie zsiadając nawet z konia, Ulryk objechał zaraz teren w trójkącie: Grunwald, o pół mili na północo– wschód Stębark i na południe od tych miejscowości Łodwigowo. Okolica była pagórkowata i pocięta kotlinami, dobra, zdaniem krzyżackiej starszyzny towarzyszącej wielkiemu mistrzowi, do stoczenia bitwy. Ulokowawszy bowiem wojsko na szczytach wyniosłości ciągnących się od Łodwigowa do Stębarka, zmusiłoby się nieprzyjaciela do zajęcia pozycji leżącej poniżej, co dawałoby znaczną przewagę impetu przy uderzeniu jazdy. Podzielając tę opinię, Ulryk kazał natychmiast przystąpić do budowy zasieków i szańców dla dział i piechoty wzdłuż drogi Łodwigowo–Stębark. Wybór tego miejsca był wynikiem narady krzyżackiej starszyzny. Wychodząc z założenia, że nieprzyjacielska armia nadciągnie nie z południa, a nieco od wschodu, z kierunku Łogdowa i Ulnowa, ustalono stawiać je od tamtej strony. Władysław miał wprawdzie do wyboru jeszcze i drogę z Dąbrówna wprost na Frygnowo, bliższą i wygodniejszą, ale gdyby na nią padł jego wybór, dostawał się pod ostrzał warownego obozu i boczne uderzenie całej zakonnej armii. Tu więc umocnienia nie były potrzebne. Zresztą na taką lekkomyślność polskiego króla nie należało liczyć. Po naradzie wydano rozkazy i znów ruszyły w pole kolumny z łopatami na ramionach. Stoki wzgórz zaroiły się ludzkim mrowiem wyciągniętym w długą linię od Łodwigowa po Stębark. Wieczorem zaś do krzyżackiego obozu nadbiegli pierwsi uciekinierzy z Dąbrówna, przynosząc wieści o upadku i zniszczeniu miasta. Byli to ci nieliczni, którym się udało uciec nad jezioro i wsiąść do rybackich łodzi znajdujących się przy brzegu. Wieść o upadku miasta rozwścieczyła

wielkiego mistrza, a pragnienie krwi i żądza zemsty znów wzburzyły serca zakonnych braci. Dzień następny, wietrzny i pochmurny, przeszedł na gorączkowych pracach ziemnych i naradach starszyzny. Pod wieczór wiatr zaczął się wzmagać, a zmrok przyniósł ze sobą już prawdziwy huragan. Była to jednak dopiero przygrywka do iście piekielnego koncertu, jaki rozbrzmiał w czasie nocy. Wicher gnał z hukiem, zbijając z nóg ludzi i zwierzęta, gwizdał w sznurach namiotów, rozrzucił resztę niewygasłych palenisk, siejąc smugami ognia, pędząc powietrzem iskry niby świetliste pociski, a wreszcie, wzmógłszy się jeszcze bardziej, zaczął porywać namioty, szarpiąc je na kawały i unosić z wyciem w czerń nocy. W obozie powstał chaos i zamieszanie. Ci, którzy poukładali się do snu, nie zważając na wieczorny wiatr, budzili się teraz bez dachu nad głową, porwanego gdzieś w mroczną przestrzeń. Zrywali się na nogi oszołomieni i przerażeni i walili się znów uderzeni pięścią pędzącej wichury. Konie pokładły się, obróciwszy zadami do wiatru i wyciągnąwszy szyje, podobnie psom przykładały łby do ziemi. Ci, których namioty wytrzymały dotąd napór wiatru, starali się mocować je dodatkowymi sznurami, wiązanymi do wbitych w ziemię mieczy. Nie na wiele jednak to się zdało, bo ich samych walił z nóg huragan. Nie dawał piersiom zaczerpnąć tchu, z rykiem szarpał ciała niby bestia zawzięta i wściekła, która zdawała się naigrawać z ich bezradności. Wreszcie lunął deszcz, hamując nieco opór rozpędzonego powietrza. Jego szumowi zawtórowały huki bijących piorunów rozświetlających raz po raz okoliczne pola zasnute potokami wody niesionej wiatrem. Erazm, leżąc wraz ze Złotkiem pod wozem, uniósł w pewnej chwili głowę. — Zbieraj się, teraz najlepsza pora, aby ruszać... Każdy chroni się przed wichurą i deszczem, na nic nie zważając. — Przeczekajmy trochę, ojcze — głos Złotka ledwie było słychać w szumie ulewy — niech ta nawałnica nieco osłabnie... — Nic ci deszcz nie zrobi. — Erazm pociągnął zbója za rękaw. — Ruszamy!

— Ot los, moje ty złotko — mruknął zbój, jednak zaczął w ślad za Erazmem gramolić się spod wozu. Po chwili stanęli na nogi i czekali, aż kolejny błysk oświetli im kierunek ucieczki. Jakoż następny piorun ukazał im linię obozowych szańców, kawał pustego, płaskiego pola, a za nim jasną wstążkę drogi. Potem znów nastała ciemność, tym gęstsza, że poprzedzona ostrym światłem. Zagłębili się w tę ciemność, a po chwili, taplając się w mokrej glinie i pomagając sobie wzajemnie, wyleźli z rowu i pięli się na stok szańca. Kiedy mieli go już za sobą, Erazm zdjął pas i jeden jego koniec podał towarzyszowi. — Trzymaj go, bo inaczej się zgubimy. I prowadź, bracie, dobrze, abyś nie zmylił kierunku. — Toć już wam mówiłem, że to moje strony. Rodziłem się w Mielnie, znam tu każdy kamień i każdą ścieżkę. Posuwali się wolno, pochyłem do przodu, by pokonać napór wichury, przytrzymując opończe targane wiatrem i zalewane wodą i z trudem wyciągając nogi z rozmiękłego gruntu. Złotko mimo zupełnej ciemności kroczył pewnie i bez wahań. Nie obawiali się też, by ich dostrzeżono w chwilach piorunowych błysków, gdyż deszcz zasnuwał wszystko gęstą zasłoną. — Wybraliście się, ojcze, w taką pogodę... — mruknął w ciemności Złotko. — Lepsza taka noc niż księżycowa, bo w deszcz i straże się chronią. Ale i za widna ruszyłbym, bracie, bo iść musiałem. Tyle że ciebie nie brałbym ze sobą, by we dwóch łba nie nadstawiać. — Ii tam... Szedłbym z wami i w jasną noc. Dawno swoich nie widziałem, a droga na Mielno prawie ta sama. Przed Dąbrównem skręca w lewo, ale tam już i beze mnie traficie. Do miasta tylko ręką sięgnąć. — Aby tylko ich obóz znaleźć... — Straże pojmawszy was, same zaprowadzą. Tylko zważajcie, bo nie lubią po nocach do siebie dopuszczać i mogą, moje złotko, bez wezwania ustrzelić. Zbój prychnął, bo woda zalewała mu twarz. — Obym tylko z drogi nie zszedł... — zatroskał się Erazm.

— Tę wyczujecie pod stopą, a potem trzymajcie się przy samych murach, bo inaczej możecie wpaść w bagna. Zamilkli na pewien czas, gdyż strugi deszczu utrudniały mówienie. Trzeba też było mocno trzymać kraje opończy, bo wicher targał nimi z siłą mocnego chłopa. Po pewnym jednak czasie poczuli, że deszcz zaczął słabnąć. — Nieco ustaje... — mruknął Złotko. — Abośmy odeszli od głównej nawałnicy — powiedział ojciec Erazm, gdyż, obejrzawszy się za siebie, dojrzał rozświetloną błyskiem gromu migającą masę gnanej wichrem wody. Znów szli w milczeniu przemoczeni zupełnie i dobrze już zmordowani wyciąganiem nóg z błota. Nagle zbój przystanął. — Tu czas nam się rozejść. Moja droga w bok, a miasto macie przed sobą. Idźcie prosto, to nie zbłądzicie. Pozdrówcie ode mnie Kosookiego i powiedzcie, że za miesiąc wrócę do Gdańska. Tam pewnie znów się odnajdziemy. No, bywajcie, ojciec. Erazm chciał odpowiedzieć paru słowami pożegnania, ale poczuł, że napięty pasek zluźnia się, a za chwilę doszły go z ciemności z wolna zacichające kroki. Ruszył więc przed siebie. Straszliwa burza, która przeszła nad obozem krzyżackim, polski obóz, odległy zaledwie o milę, zawadziła jedynie swym skrzydłem. I tam wprawdzie wicher dał się we znaki, ale nie był tak gwałtowny, toteż sznury namiotów wytrzymały, a deszcz w ogóle nie padał. Pędzące po niebie chmury odsłaniały nawet co pewien czas księżyc. Było to powodem wielkiego poruszenia wśród rycerstwa, bo spostrzeżono dziwne zjawisko, które ukazało się na niebie. Otóż w pewnej chwili chmury tak się skłębiły na tle księżyca, że bez trudu i wyraźnie widzieć było można dwie zmagające się ze sobą postacie — rycerza z opuszczoną przyłbicą i mnicha w kapturze. To jeden był górą, to drugi, aż wreszcie rycerz pokonał mnicha, który padłszy, rozciągnął się w smugę. Wiele o tym rankiem mówiono, bo znak był oczywisty i pomyślny. Co śmielsi chcieli nawet biec do króla, by i on obejrzał to zjawisko, ale królewski namiot otoczony był silną strażą, która nie dopuszczała nikogo nawet w pobliże, gdyż mimo nocy, szumu i wycia wichru odbywała się w nim narada. A było o czym radzić, bo z wieczora wróciły podjazdy, donosząc o obecności wielkich nieprzyjacielskich sił w okolicy Frygnowa. Jakie jednak to

były siły i jak rozłożone, tego nie udało się stwierdzić. Te bowiem oddziały tatarskiej i litewskiej jazdy, które poszły na rozeznanie, nieprzyjaciel przepędził, zadając dotkliwe straty. Sądząc jednak po dymach obozowych ognisk, siły były duże, a obóz miał znajdować się gdzieś między Frygnowem a Grunwaldem. Jasne więc było dla króla i jego Rady, że nadchodzący dzień przyniesie ze sobą rozstrzygającą bitwę. Wystarczyła teraz już tylko godzina albo dwie marszu, aby do niej doszło. Ale należało zbliżyć się tak, by mieć i czas, i miejsce do rozwinięcia szyków i obrania jak najkorzystniejszych stanowisk tak dla hufców jak i dla obozu. Ruszając z Działdowa, skierowano kilka chorągwi litewskich i kilka co lżejszych polskich nieco w prawo, w kierunku Nidzicy i Waplewa, by strzegły idących tam taborów i trzebiły nieprzyjacielski kraj, biorąc niewolnika i żywność. Ponieważ wieści, jakie przyniosły podjazdy, zapowiadały rychłą już bitwę, król polecił jeszcze wieczorem pchnąć szybkich gońców, aby pędząc skrótami, dopadli tych chorągwi i przekazali im rozkaz, by z Waplewa skręcały zaraz na zachód i przyłączyły się do głównej armii, którą powinny znaleźć w rejonie Stębarka lub Frygnowa. Po omówieniu tej sprawy Rada kazała wezwać obu ustanowionych przewodników: Jana z Grynwaldu i Trojana z Krasnegostawu. Ci dokładnie i zgodnie opisali zebranym najbliższe okolice. Najkrótsza, bezpośrednia droga do Frygnowa wiodła pomiędzy obu jeziorami okalającymi Dąbrówno. Idąc drugą, trzeba było okrążyć jedno z jezior od południa i skręcić ku północo– wschodowi. Ta szła na Łodwigowo i Stębark. Jeszcze zaś dalsza, wymagająca głębszego objazdu, prowadziła na Osieków, Łogdowo, Ulnowo i docierała nad jezioro Lubień, przy którym Ulnowo leżało. Okolica miała być pagórkowata, pełna kotlin i stoków, gdzieniegdzie obrośniętych lasem lub gajami. Obaj przewodnicy twierdzili zgodnie, że droga wiodąca na północ, w kierunku Frygnowa jest najkrótsza i najwygodniejsza dla marszu wojsk, bo teren tam był równiejszy, przez co i widoczność lepsza. Po tym sprawozdaniu przewodników rozgorzała gorąca dysputa. Większość, a z nią i kniaź Witold, powodowana niecierpliwym pragnieniem jak najrychlejszego zmierzenia się z wrogiem, opowiadała się za najbliższą drogą na Frygnowo. Byli to poza wielkim księciem wojewodowie sandomierski i poznański, kanclerz krakowski Krystyn, a nawet spokojny

zwykle i opanowany Szafraniec. Marszałek Zbigniew wahał się jeszcze, natomiast i wojewoda krakowski Jaśko, i wicekanclerz Trąba wzywali do ostrożności i radzili być może bardziej uciążliwy, ale bezpieczniejszy szlak okrężny na Łogdowo. Sam król Władysław słuchał uważnie wypowiedzi i argumentów swoich doradców i nie zabierał głosu. Żaden też z przemawiających dygnitarzy, obserwując oblicze królewskie, nie mógł dorozumieć się, czy jego słowa są po myśli władcy. Nie doszło jednak do królewskiej decyzji, a przynajmniej nie w obecnej chwili. Właśnie wicekanclerz prosił o głos, by odpowiedzieć kniaziowi, który wręcz zażądał od brata rozstrzygnięcia ich sporu, kiedy u wejścia ukazał się królewski sekretarz Zbigniew, przytrzymując wejściową płachtę silnie targaną wichrem. Wszystkie głowy obróciły się ku niemu. — Wasza królewska mość — przemówił podniesionym głosem, bo szum wiatru tłumił słowa — wybaczcie, ale czeka proboszcz Andrzej z pilną i ważną wiadomością! — Istotnie ważną? W czym rzecz? — rzucił niecierpliwie Jagiełło. — Straże przywiodły proboszczowi jakiegoś człeka. Ponoć z krzyżackiego obozu! Wicekanclerz zerwał się na nogi. — Gdzie jest?! — krzyknął nieomal, nie czekając na królewską decyzję. — Czeka wraz z proboszczem przed namiotem. — Zezwólcie, miłościwy panie — Trąba zwrócił się do króla — to zapewne ów Erazm, o którym wam mówiłem! W samą porę przybył! Może być nam wielce pomocny w naszych obradach! — Niech zatem wchodzi. — Jagiełło skinął głową. Zbigniew zniknął i za chwilę ukazał się ksiądz Andrzej w towarzystwie niskiego, szczupłego człowieka w mokrej, zachlapanej błotem opończy. Wraz z nimi wdarł się do namiotu podmuch wichru, zmiatając z ziemi kurz i przygaszając palące się świece. Ksiądz Andrzej szybko zaciągnął płachtę, a przybysz odrzucił z głowy kaptur, ukazując suche, ściągnięte oblicze i łysą, spaloną słońcem czaszkę okoloną otokiem siwych włosów. Potem obaj skłonili się głęboko przed władcą. — Czy to ojciec Erazm, Andrzeju? — zagadnął wicekanclerz, z ciekawością przyglądając się przybyłemu, którego nigdy nie widział.

— Ja sam, wasza wielebność — przemówił przybysz, wyręczając proboszcza w odpowiedzi. Jego głęboko osadzone jasne oczy patrzyły w twarz dygnitarza spokojnie i badawczo. — Coś taki mokry? — zdziwił się król. — Wpadłeś do wody? — Wielka burza naszła krzyżacki obóz, z którego przybywam, wasza królewska mość — odpowiedział ojciec Erazm, dowodząc, że orientuje się dobrze, z kim kolejno przychodzi mu mówić. — Zatem przybywasz, ojcze, z krzyżackiego obozu? — rzucił z ożywieniem król. —Jakie przynosisz nam wieści, mów! Gdzie on leży? — Pod samym Grunwaldem, miłościwy panie, o dziesięć staj na północ, nieomal przy samej drodze na Frygnowo. Cała krzyżacka armia tam się znajduje. Rozległ się szmer. Dygnitarze spojrzeli po sobie. Wielki książę przygryzł wargę, marszcząc brwi. Trąba obrzucił obecnych krótkim, nieco kpiącym spojrzeniem, po czym porozumiawszy się wzrokiem z wojewodą Jaśkiem, skłonił głowę, kryjąc w brodzie śmiech zadowolenia. — Skąd to wiesz? — spytał Jagiełło z akcentem nieufności w głosie. — Toć nie wojownikiem jesteś, by o tym sądzić? — Macie słuszność, najjaśniejszy panie, przywdziałem dominikański habit, ale przed nim hełm nosiłem. Jednak i bez wojennej praktyki wiadomo człekowi, co myśleć nieco umie, że tam, gdzie naczelny wódz, tam i główne siły. Wielkiego mistrza na własne oczy widziałem, a w budowie umocnień i zasadzek, co na was czekają, osobiście brałem udział. — To takowe szykują? — Tak, wasza wysokość. Zapanowała cisza, w której słychać było, jak wiatr gwiżdże w napiętych sznurach namiotu, klaszcze płótnami i grzmi gdzieś u góry niby tabun pędzących koni. Król odezwał się znów: — Toś ty wieści nam przysłał pod Kurzętnikiem? — Ja, miłościwy panie. — Czy te umocnienia są równie silne? — Takoż, miłościwy panie, tyle że inaczej je pobudowali. Ciągną się w linię podle drogi od Łodwigowa do Stębarka. — Jakie to są umocnienia? — spytał wielki książę.

— Ziemne szańce, na które zaciągnęli bombardy, a przed nimi wilcze doły. — Trojanie! — Jagiełło skinął na wójta z Krasnegostawu. — Jest tam taka droga? — Prawdę mówi, wasza wysokość, jest. Biegnie szczytem wzniesienia, którego stok opada ku wschodowi. Sposobne to miejsce na szańce przeciw nam. — Skąd mogli wiedzieć, że stamtąd właśnie uderzymy? — odezwał się marszałek Zbigniew. — Rozważaliśmy właśnie, czy nie iść wprost na Frygnowo. — Niech Bóg was przed tym chroni! — wykrzyknął z przerażeniem ojciec Erazm. — Poszlibyście jako lwu w paszczę! — A to dlaczego? — Bo wówczas rozbiliby was od jednego ciosu, nie dając czasu na rozwinięcie szyku! Przecież zaraz za Grunwaldem leży ich obóz, a chorągwie stoją i we Frygnowie, i Stębarku, i Łodwigowie! Czaty was dojrzą zawczasu i zostalibyście, jeszcze w marszu będąc, uderzeni z boku! — Prawie mówi, jak mąż wojennego rzemiosła — mruknął wojewoda Jaśko. — A wiedzą, gdzie się znajdujemy? — zadał kolejne pytanie król. — Wiedzą od wczoraj, kiedy przybiegli uchodźcy z Dąbrówna. — Słyszę tu pochwały, ojcze — znów odezwał się wielki książę — że znacie się na wojennym rzemiośle. Wyjaśnijcie przeto, jak chcą Krzyżacy bitwę z nami stoczyć, skoro pole odgrodzili dołami? Nie tylko nam do nich, ale i im do nas dotrzeć nie sposób. — Witold udał nieświadomość, chcąc usłyszeć odpowiedź. — Toć, kniaziu, szańce nie idą jeden za drugim! Są pomiędzy nimi przerwy, którymi cała chorągiew w płot rozwinięta łatwo przejdzie! Tyle że oni wiedzą, kędy iść, a wy tego wiedzieć nie będziecie! Król popatrzył po swoich doradcach. — Spieraliście się, panowie, o drogę — rzucił z sarkazmem — ale spór ten dzięki Bożej i tego oto poczciwego człowieka pomocy możemy już uważać za rozstrzygnięty. Radźmy zatem raczej nad porządkiem jutrzejszego marszu i wyborem stanowiska, a nie nad drogą, jaka nas ku niemu zaprowadzi! Tę Opatrzność ustami tego człowieka nam wskazała!

— Przyznaję, że tak jest, jako mówisz, bracie — zgodził się wielki książę, bo był zbyt rozsądny, by upierać się przy poprzednim zdaniu. — Musimy zajść nieprzyjaciela od wschodu, mimo że jest to strona, od której nas oczekują. Ale w ten sposób będziemy mieli Krzyżaków przed sobą. Niech nam teraz nasi przewodnicy powiedzą, co najdziemy, idąc na Łogdowo, bo widzi mi się, że droga na Łodwigowo i Stębark równie będzie zła, jak i na Frygnowo, boć przy niej są owe umocnienia... Zabrał głos Trojan. — Macie jeszcze jedną drogę w tym samym kierunku, która większy robi łuk ku wschodowi niż na Łogdowo. Prowadzi ona również do Ulnowa, ale przez Gordyny i Browino, skąd, dopiero skręcając, dochodzi do Ulnowa. Pytacie zaś, wielki kniaziu, co tam najdziecie? Ano, tośmy już wam mówili. Okolica jest pagórkowata, miejscami pokryta chaszczami, miejscami lasem, a wszystkie drogi, które wam wskazaliśmy, prócz tej na Stębark, doprowadzą was nad jezioro Lubień. — Jak leży jezioro? — spytał król. — Ciągnie się z południa na północ — pośpieszył z odpowiedzią Jan z Grynwaldu. — Zatem polecam, abyśmy zarządzili wyjazd jeszcze sporo przed świtaniem. Marsz rozpocznie Litwa drogą na Łogdowo. Miniesz, bracie, jezioro i założysz obóz u jego północnego krańca. Zaraz potem pójdą chorągwie koronne. Cięższe za Litwą, i te niech wiedzie Zyndram, lżejsze obejmie wojewoda Jaśko i ruszy nimi na Gordyny i Browino. Będziesz musiał, wojewodo, pośpieszyć, by nad jeziorem być razem z siłami głównymi lub mało co później. Nasz obóz przykażecie założyć u południowego krańca jeziora po wschodniej stronie. Ty zaś, marszałku Zbigniewie, weźmiesz dziesięć chorągwi, które sobie sam wybierzesz, i poprowadzisz je, chociażby polami, w lukę pomiędzy Łodwigowo i Łogdowo. Będziesz chronił od nieprzyjaciela naszą kolumnę marszową. Idź tak, abyśmy wzajemnie nie tracili się z oczu. Chorągwie, które nadciągną od Waplewa, niech wesprą wielkiego księcia, który obejmie dowództwo nad prawym skrzydłem. Ja ze swoimi chorągwiami będę stanowił lewe. Tatarom przykaż, aby zabezpieczyli cię z prawa. Poruczając ci, bracie, dowództwo nad prawym skrzydłem, zakazuję jednakowoż rozpoczynania walki bez niego rozkazu. To samo dotyczy i wszystkich innych dowódców. Przykażcie też, panowie, aby

rycerstwo założyło na ramiona słomiane opaski, po których niech się rozpoznają w boju, boć częste to wypadki, że swój naciera na swego w bitewnym chaosie. Prócz opasek ustanawiam też hasło. Tym niech będzie na ten dzień Kraków i Wilno. O rozstawieniu hufców nie pora teraz mówić, bo to rozstrzygniemy po obejrzeniu miejsca. Na umocnienia rzucimy Tatarów i lekkie chorągwie litewskie. Niech rozeznają i wytną załogi szańców. Na tym naszą naradę na dziś kończę. — Zezwólcie, miłościwy panie, jeszcze parę słów. — Wicekanclerz uniósł rękę. — Cóż jeszcze chciałbyś rzec? — W głosie Jagiełły zabrzmiało zdziwienie. — To, o czym wy nie mówiliście, o bezpieczeństwie waszej osoby. Wnoszę, abyście po rozstawieniu wojsk zjechali do obozu. Myślę, że wszyscy tu obecni poprą mnie, bo zbyt to ważna dla kraju sprawa. — Słusznie! Dobrze kanclerz mówi! — odezwały się głosy. — Nie może to być! — wykrzyknął król nieomal ze złością. — Musi, miłościwy panie! — poparł Trąbę wojewoda Jaśko. — Któżby bitwą kierował?! — Ustanówcie wodza, miłościwy panie! — Nie, tego nie uczynię! Niczyjego sumienia nie obarczę taką odpowiedzialnością! — Zatem przyrzeknijcie, że udziału w bitwie nie weźmiecie — zaproponował Szafraniec. Jagiełło zawahał się. — Tyle przynajmniej możecie nam, panie, przyrzec — powiedział poważnie Trąba. — O dobro Korony rzecz idzie. — Niech tedy tak będzie... — mruknął niechętnie król. DNIA 15 LIPCA W OBOZIE pod Dąbrównem głos trąby wyrwał rycerzy ze snu w godzinę po północy. Rychło potem następny sygnał wezwał do wsiadania i wkrótce, zgodnie z zaprowadzonym porządkiem, na trzecie wezwanie pierwsze chorągwie wyruszyły w drogę. Wicher dmący całą noc mało co zelżał, więc czeladź nie mogła dać sobie rady z rozciągnięciem płacht namiotowych królewskiej kaplicy, które wyrywały się, łopocąc i klaskając, targane wichurą. Wielki książę,

zniecierpliwiony tymi daremnymi próbami, zażądał, aby król zechciał poniechać porannej mszy, gdyż marszu dalej odwlekać nie można. Jego królewska mość, rozumiejąc słuszność tego żądania, zrezygnował z modlitwy i dosiadł konia. Orszak czekający już w siodłach otoczył go zaraz i ruszono w drogę. Litewski obóz położony obok był już pusty. Część polskich chorągwi, jak i grupa dowodzona przez wojewodę Jaśka, wyruszyła również. Te zaś chorągwie, które wyjeżdżały z obozu, wstrzymały konie, by przepuścić królewski orszak. Wiatr nadal gnał polami i pędził po rozległej płaszczyźnie jeziora szybkie, gęste fale. Ciemność ustępującej z wolna nocy kryła jeszcze ziemię, ale rozpraszały ją łuny pożarów widniejące na horyzoncie. Niektóre z tych łun byty dalekie, ledwie rzucające słaby odblask, bliższe drgały intensywną czerwienią, to chwilami przygasając, to znów wybuchając świetlistą purpurą, na której widać było jasne wytryski płomieni. Zdawało się, że cały kraj wokół stoi w ogniu, tak szeroką falą rozlały się tatarskie i litewskie podjazdy, teraz już z królewskiego rozkazu trzebiąc okolicę i ściągając z palonych wsi żywność i jeńców. Droga łukiem obiegała jezioro, niknąć gdzieś w ciemnej przestrzeni. Ciemność ta jednak zaczęła powoli zanikać, szarzeć, coraz wyraźniej widać było kontury jeźdźców i koni. Rycerze jechali w grupach wraz ze swoimi giermkami i zbrojnymi pachołkami, którzy razem z nimi mieli brać udział w walce. Ciężkie bojowe konie szły luzem, niosąc na siodłach tylko zbroje, jeśli tych nie wdzieli jeszcze na siebie rycerze. Czarny po pożegnaniu z Rudym, który ruszył z księciem Witoldem, już w marszu trzymał się blisko kanclerza. Miał przy sobie dwóch swoich ludzi w hełmach i napierśnikach, a sam wdział już zbroję, którą zakupił od Dzieweczki. Była ona istotnie piękna, szmelcowana na ciemno i bogato zdobiona złotą inkrustacją. Cena zakupu była niska, bo zdobycze wojenne sprzedawano i za dziesiątą część ich wartości, nawet na słowo. Nadzieja bowiem na nowe łupy zachęcała do pośpiesznej sprzedaży, byle pozbyć się ciężaru. Robiło się coraz widniej. Łuny na wschodniej stronie przygasały, gdyż niebo zaczęło tam różowieć, coraz mocniejsza stawała się jasność wstającej zorzy, aż wreszcie strzeliły w górę pierwsze smugi światła.

Wiatr począł przycichać. Po niebie szły jeszcze szybkie obłoki, ale już coraz rzadsze i mniejsze. Z jednego z nich spadł krótki deszcz, a kiedy słońce ukazało się na niebie, jego krople rozbłysły miliardem skrzących iskier, czyniąc z rozciągających się obok drogi łąk tkane diamentami kobierce. Rycerska broń również zamigotała skrami światła. Z lewej strony na szczytach odległych wzgórz dojrzano długą linię ciągnących jeźdźców, odcinającą się wyraźnie na tle nieba. Były to chorągwie bocznej straży, prowadzone przez marszałka Zbigniewa. Dochodziła piąta, kiedy minięto opuszczone przez ludność Łogdowo. Za wsią król trącił ostrogą wierzchowca, przyśpieszając jazdę, i orszak królewski, dzwoniąc bronią i uprzężą, zaczął wyprzedzać postępujące z wolna chorągwie. Rycerstwo jechało w grupach, każda stanowiąc jedną kopię, ale grupy trzymały się razem, pilnując swoich znaków. Chrzęściła uprząż, tu i ówdzie brzęknęła broń, rozlegały się parsknięcia koni, z których po deszczu szła para. Rycerze witali władcę okrzykami, a ten odpowiadał im uniesieniem ręki i z kolei pozdrawiał dowódców, pomiędzy którymi nie brak było i dworskich dygnitarzy. Nie było jeszcze szóstej, kiedy przed oczami jadących ukazały się zabudowania Ulnowa. Z prawa, pomiędzy pochyłościami terenu, ujrzano skrawki jeziora. Po minięciu Ulnowa, którego mieszkańcy uciekli również na wieść o zbliżaniu się wojska, orszak królewski objechał kraniec jeziora Lubień, kierując się ku widocznemu z dala skupisku wozów na jego wschodnim brzegu. Był tu już miecznik Zyndram, który gromkim głosem wydawał rozkazy, ustawiając w czworobok wciąż nadciągające tabory. Pracowała przy nich czeladź z łopatami w ręku, sypiąc wał obronny. Stało też sporo namiotów, pomiędzy którymi kręciła się rycerska służba, bo chorągwie, które przybyły tu pierwsze, pozsiadały z koni i przygotowywały sobie ranny posiłek. Król, rzuciwszy okiem na tę zwykłą obozową krzątaninę, kazał Zyndramowi pozostawić w obozie zastępcę, a samemu przyłączyć się do jego orszaku. Potem polecił z kolei przewodnikowi Trojanowi zaprowadzić się na miejsce, skąd mógłby obejrzeć okolicę.

Ten powiódł pana ku zachodniemu brzegowi jeziora na wzgórze górujące nad otoczeniem. Była godzina szósta rano. Orszak królewski osiągnął wkrótce szczyt wzniesienia, zatrzymując się wśród obrastających go drzew. Król obrócił konia ku północy i, złożywszy dłonie na łęku siodła, patrzył przed siebie. Za rozciągającym się przed nim polem, spoza zamykających je wzgórz, wznosiły się w górę lekko znoszone słabym już wiatrem setki dymów z niewidocznych ognisk. Na niebie tworzyły wielką czarną chmurę, która, układając się w długie smugi, spływała na wschód. Dalsze dymy, ale zapewne już pożarów, widać było nad horyzontem w okolicy Łodwigowa, którego chaty rozciągały się z lewa pomiędzy kępami drzew. Z prawa, częściowo zakryte zboczem wzgórza, rozsypały się zabudowania Stębarka. Stok pagórka, na którym stał król, schodził w dół łagodną otwartą pochyłością. Po obu jego stronach ciągnęły się jednak krzaki, chaszcze, zagajniki, a dalej las przesłaniający położone z lewa Ulnowo, a nawet i Łogdowo. Za polem rozciągniętym u stóp patrzących wznosiły się wzgórza. Na ich stokach widać było w słonecznym blasku żółte pasma szańców usypane ze świeżo wykopanego piasku. Wokół krzątały się ich załogi, podobne z tej odległości do przesypujących się tu i tam ziaren maku. Król obrócił się za siebie i skinął na Piotra Madaleńskiego, swego nadwornego ochmistrza. — Każ waść rozbić pomiędzy drzewami kapliczny namiot — polecił, kiedy ten zbliżył się z koniem. — Niech proboszcz Jarosław odprawi zaraz mszę. Zanim przyjdzie do walki, należy błagać Najwyższego o zwycięstwo. Dworzanin cofnął się, by wykonać królewski rozkaz. Wicekanclerz zbliżył się do króla, ale nie zdążył nic powiedzieć, gdyż rozległ się tętent kilku koni i w otoczeniu rycerzy nadjechał marszałek Zbigniew. — Przybyłem ze swoimi, miłościwy panie! — wykrzyknął, zdzierając przed królem wierzchowca. Na twarzy marszałka było widać podniecenie. — Nieprzyjaciel nie nagabywał? Mieliście spokojny marsz? — Nie zbliżali się, choć widzieli nas, jako i my ich! Tylko patrzeć, jak na nas uderzą! — Gdzie ostawiłeś chorągwie? — spytał spokojnie król, nie zwracając uwagi na ostatnie słowa marszałka.

— Przykazałem im zatrzymać się w lesie wedle Łogdowa, aż nie otrzymają dalszych rozkazów. — Niechże tedy na razie tam ostaną jako ty przy mnie. Wicekanclerz po wycofaniu się marszałka ku orszakowi powiedział: — Chciałem rzec parę słów, jeśli zezwolicie, miłościwy panie. — Mów, Mikołaju — uśmiechnął się Jagiełło. — Nigdym nie żałował, słuchając, co mówisz... — Ważne to, co chcę rzec. Otóż u wszystkich dostrzegam w oczach przedbitewną gorączkę. Przeto błagam, panie, aby i was ona nie ogarnęła! Tym razem Jagiełło roześmiał się. — Tak się tego boisz?! — Bardzo, miłościwy panie, bo podniecenie i zapał do walki tłumią rozwagę. Dlatego też błagam was, byście pamiętali, że od waszego spokoju zależy teraz wszystko! Nie dopuszczajcie do głosu wojennego animuszu, niech go wstrzymuje rozsądek! Jagiełło zdawał się nie słyszeć tych słów. Siedział wyprostowany na koniu, wpatrując się z natężeniem w szczyty wyniosłości, na których widać było błyski krzyżackich pancerzy i kolorowe plamy banderii. Tam, w tej dali, był drugi człowiek, który teraz tak jak i on cały wysiłek umysłu i woli kierował na jeden cel — zwycięstwo. Wreszcie doszły kanclerza królewskie słowa, które rzucił, nie odwracając głowy: — Obiecuję ci, Mikołaju. — I jeszcze jedno, panie. Wstrzymując ochotę bitewną, wstrzymajcie też jak najdłużej rozpoczęcie bitwy. Nie wrogowi to na dobre wyjdzie, ale nam. Tym razem król obrócił się do kanonika. — Dlaczego tak radzisz? — Z różnych powodów. Pierwszy, że go zniecierpliwimy. Niecierpliwość zaś jest złym doradcą. Drugi, że w ten sposób odejmiemy mu przewagę lepszego stanowiska. Jagiełło zmarszczył brwi. — Jak to rozumieć? — Stoi na wzgórzach, ale odkrytych. My niżej od niego, ale w cieniu drzew. Słońce wkrótce mocniej przygrzeje, wiatr prawie już ustał, będzie więc

spiekota. A nie mnie wam mówić, co znaczy postać na słońcu w rozgrzanych blachach. — Niegłupie to słowa, ale czy oni zechcą stać bezczynnie? Sam mówiłeś o niecierpliwości. Mogą lada chwila uderzyć, czego, spokój zachowując przed rycerstwem, bardzo się boję, bom do przyjęcia bitwy jeszcze nie gotów. — Mimo największej niecierpliwości wielki mistrz nie uderzy, miłościwy panie. Na przygotowania macie czas. — Skąd to wiesz, że tak pewnie mówisz? — rzucił król ze zdumieniem, potem dodał z lekkim sarkazmem: — Czy i to ów Erazm ci doniósł? — W części tak, miłościwy panie. Mówił on o szańcach, które teraz na własne widzimy oczy. — Do czego zmierzasz? — Szańce należą do planu bitwy, jaki sobie Ulryk ułożył. Chce on ściągnąć nas ku nim, przetrzebić chorągwie bombardami i kuszami, złamać szeregi na wilczych dołach, a potem dopiero uderzyć i wyrżnąć naszych w chaosie kłębiącym się na polu. Szańce zdradzają wyraźnie ów plan, który tylko wtedy jednak może zostać wykonany, jeśli my uderzymy pierwsi. Na to będzie czekał wielki mistrz mimo największego nawet zniecierpliwienia, bo poniechanie planu bitwy na godzinę przed walką to połowa przegranej. Jagiełło rzucił szybkie spojrzenie na swego kanclerza i skinął głową. — Słusznie mówisz. Wstrzymamy więc bitwę, dokąd się da. Rozpocznę ją tak, aby skończyć przed zachodem. Trąba chciał jeszcze coś powiedzieć, ale dostrzegli właśnie pędzącego rycerza. Bódł on co i raz konia ostrogami, omijając rosnące po drodze krzaki. Poznano w nim Henka herbu Ostoja, szlachcica z ziemi chełmińskiej. Za nim w odległości paru staj gnało jeszcze kilku jeźdźców. Henko na widok królewskiego proporca zaczął wołać już z dala: — Nieprzyjaciel na nas ciągnie! Szykujcie się do bitwy, miłościwy panie! W orszaku królewskim powstało poruszenie, bo wiedziano, że wojsko jeszcze nie stanęło w szyku. — Gdzieś go widział?! — odkrzyknął król. — Ciągnie od Łodwigowa! — Dużo ich?

— Widziałem jedną chorągiew! Henko dopadł tymczasem królewskiego orszaku, ale Jagiełło nie patrzył na niego, obserwując pędzących ku niemu następnych rycerzy. I oni wołali o zbliżaniu się nieprzyjacielskich chorągwi. Król zamienił spojrzenie z kanclerzem. Ten rzucił półgłosem: — Pamiętajcie, nie traćcie spokoju. Obaczycie, że to nie krzyżacki atak. Jagiełło sam już domyślił się zresztą, w czym rzecz. Toteż skinął na marszałka Zbigniewa, który ostro skoczył ku niemu, zdradzając tym, że i orszak królewski ogarnęło podniecenie. — Weź, marszałku, kilka chorągwi — rozkazał spokojnie król — i odpędź te podjazdy, bo nic innego to nie jest. Chcą brodacze rozpoznać, co się u nas dzieje, nie daj więc im zajrzeć do naszej misy! Marszałek zatoczył koniem i ruszył ze stoku, wzniecając za sobą obłok kurzu, a za nim pocwałowali jego przyboczni. Z kolei król skinął na Zyndrama. — Zajmiesz się, mieczniku, ustawianiem chorągwi. Pomogą ci w tym — król obrócił się w siodle i przesunął spojrzeniem po szeregu dygnitarzy i dworzan otaczających go półkolem — pan podkomorzy Szafraniec, pan wojewoda sandomierski Mikołaj, pan starosta wielkopolski Wincenty i pan Ligęza z Borku... Zbliżcie się, panowie, i słuchajcie, co powiem! Wezwani otoczyli króla, który ciągnął dalej: — Wolą moją jest, aby stanąć przeciw wrogowi w trzy hufce, każdy po dziesięć chorągwi. W pierwszej linii hufca mają stać cztery chorągwie, w dalszych dwóch po trzy. Hufce niech staną takim porządkiem: prawy, nad którym dowództwo obejmie wojewoda Mikołaj, podle litewskiego lewego skrzydła, środkowy, któremu przewodzić będzie Zyndram, tu oto, przed tym wzgórzem, lewy pod wodzą Jana Ligęzy nieco w bok od Łogdowa. Ustawcie je, waszmościowie, tak, aby w miarę możności drzewa kryły chorągwie. Przed tymi hufcami ustawisz, Zyndramie, ze dwie najlżejsze chorągwie, chyba z podolskich, które idą z wojewodą Jaśkiem. Muszą one nadciągnąć lada chwila. Rozstawisz je w płot, i to dobrze rozciągnięty. Na pierwszy znak surmy ruszają tylko one i, dotarłszy do szańców, mają wybić ich załogę. Luźno idąc, nie powinni ponieść dużych strat od bombard i kuszy, a wskażą chorągwiom miejsca, gdzie wróg pokopał wilcze doły. Jak to już wiedzieć będziemy, przykażę dać drugi znak trębaczowi, a wówczas niech

ruszają chorągwie pierwszej linii. Drugą i trzecią wyślecie w bój podług własnego rozeznania. Ostrzegam też, aby nikt nie dał się opanować gorączce walki, która wodzowi nie przystoi. Tę możecie okazać dopiero, jeślibyście chcieli ruszyć sami do bitwy, co wolno wam uczynić, ale nie wcześniej aż z trzecią linią. Czyście pojęli mnie dobrze? — Pojęliśmy, wasza miłość! — odpowiedział za wszystkich Zyndram. — Odwody zaś obejmie na prawym skrzydle Szafraniec. Stanie z sześciu chorągwiami w lesie, który ciągnie się wedle zachodniego brzegu jeziora, a starosta Wincenty z ośmiu chorągwiami za hufcem środkowym w gaju podle Umowa. Cztery chorągwie pójdą na lewe skrzydło i staną za Łogdowem, gdzie również są zagajniki. Te poruczę marszałkowi. Teraz zaś, mieczniku, wyznaczcie kogoś na jego zastępcę, dopóki on sam nie powróci. — A chorągwie zaciężne, miłościwy panie? — spytał Zyndram. — Świętego Jerzego przydziel prawemu skrzydłu. Sokoła zatrzymuję przy sobie, niech ją obejmie Sarnowski. Zbisławka weź do siebie. Krakowska i gończa staną na czele środka. Nadworną chorągiew postaw na północ od Ulnowa, bliżej mnie, bo pozostanie pod moimi rozkazami. Jedźcie teraz, panowie, i wykonajcie, com poruczył. Niech miecznik po sprawdzeniu wszystkich hufców i odwodów przyśle mi gońca z powiadomieniem o gotowości, a chorągwie rozdzieli, jak mu poręczniej wypadnie. Ruszajcie z Bogiem! Po odjeździe wyznaczonych dowódców król odprowadzał ich chwilę wzrokiem, po czym znów obrócił spojrzenie i, milcząc, obserwował rozciągającą się przed nim panoramę. Nikt z dworzan nie przerywał tego milczenia, wiedząc, że towarzyszy ono myślom wodza przed czekającą go walką. Po pewnym czasie Jagiełło obrócił się za siebie i spytał: — Czy kaplicę już ustawiono? — Gotowa, najjaśniejszy panie! — odpowiedziało kilka głosów. Król trącił konia ostrogą. W tej chwili nadbiegł goniec z wiadomością, że wojewoda Jaśko doprowadza ostatnie swoje chorągwie i zaraz sam przybędzie. Zaledwie złożył ten meldunek, kiedy z przeciwnej strony dał się słyszeć tętent i spomiędzy zagajników wyskoczył inny jeździec. Zdarł konia przed królem i krzyknął:

— Od kniazia Witolda, miłościwy panie! Kniaź przykazał rzec wam, że nieprzyjaciela ma przed sobą, i pyta, kiedy przykażecie uderzyć?! — Czy chorągwie od Waplewa nadciągnęły? — Nadciągnęły, miłościwy panie, ale czy wszystkie, to nie wiem! — A wojska kniazia już gotowe do bitwy? — Gotowe, królu! Czekają tylko na wasz rozkaz! — Powiedz tedy księciu, by nie zaczynał, dopóki tego rozkazu nie otrzyma! Ruszaj! Goniec zakręcił w miejscu koniem i jak zdmuchnięty wiatrem pognał z powrotem. Król zaś ruszył z wolna ku namiotowej kaplicy. Zbliżała się godzina ósma. Jagiełło przebywał w namiocie blisko godzinę. Po mszy bowiem, odprawionej przez kaliskiego proboszcza Jarosława, z drugą wyszedł pleban Bartosz z Kłobucka, obaj kapelani dworscy. W czasie trwania drugiej mszy nadjechał książę Witold. Po otrzymaniu bowiem wieści, że z rozpoczęciem bitwy ma czekać, uniesiony niecierpliwością i gniewem, pognał osobiście do króla. Bez zwykłego orszaku, w kilka zaledwie koni, wpadł książę na wzgórze. — Gdzie król?! — krzyknął, zdzierając rumaka przed otaczającą namiot grupą rycerzy. — Mszy słucha, mości książę — poinformował go spokojnie kanclerz. Nie brał on w nabożeństwie udziału, obserwując z konia przejeżdżające chorągwie, które udawały się na wyznaczone im stanowiska. — Długo jeszcze tych modłów?! — rzucił podniesionym głosem Witold. — Moje wojska stoją już gotowe, a wasze jeszcze po polach wędrują, widać miejsca dla siebie nie mogą znaleźć! Czemu nie pośpieszacie?! Nie czas teraz na religijne praktyki! Tych niech Władysław dokona, jak będzie miał za co Bogu dziękować! — Pohamujcie się, panie — odpowiedział księciu Trąba. — My istotnie jeszcze gotowi nie jesteśmy. — A widzę, widzę! — parsknął gniewem Witold. — Grzebiecie się jak kwoki! Jakby nie o bitwę szło, a wysiadywanie jajec! Kanclerz nie zdążył już odpowiedzieć księciu, bo z namiotu wyszedł król. Na widok kniazia skinął ręką, po czym bez pośpiechu dosiadł podprowadzonego konia.

— Miłościwy panie! — krzyknął ku niemu Witold. — Ponaglajcie waszych dowódców, bo do wieczora nie zdążą ustawić szyków! Krzyżaków wnet już będziem mieli na karku! — Jeszcze zdążysz, miły bracie, zażyć bitewnej uciechy — uspokoił księcia Jagiełło. — Spieszyć nie mamy potrzeby. — Nie ma potrzeby? — zdumiał się Witold. — Nie boicie się, że mogą każdej chwili na was uderzyć?! — A nie boimy się — uśmiechnął się król. — Jak zapewne zdołałeś już dostrzec, chorągwi nie wysuwamy zbytnio w pole, a pomiędzy drzewami Krzyżak walczyć nie lubi, bo na to zbyt ciężki. Nie jedyna to zresztą przyczyna, dla której Ulryk pierwszy nie uderzy... — Zbytnioście pewni swojego mniemania! Śpieszyć musisz, bo zdarzyć się może wiele wbrew temu, co sądzisz! — Bądź o to spokojny — mruknął Jagiełło już z lekka podrażnionym tonem. — Naglisz do bitwy, a sam gotowyś do niej? — Już od godziny na was czekam! — Postawiłeś przed hufcami lekkie chorągwie, jakeśmy to orzekli? — Tak! Dwie tatarskie i jedną lżejszą litewską. Trzy starczą. — A reszta wojsk? — Dwadzieścia chorągwi w pierwszej linii stoi gotowych do walki. W odwodach na prawym skrzydle postawiłem cztery, na lewym takoż cztery, w środku sześć. — Które chorągwie masz na styku z nami? — Trzy smoleńskie pod wodzą samego Semena Lingwena. Te są najlepsze i dlatego dałem je na twój prawy bok, wiedząc, jakżeś się trapił, czy moja Litwa dotrzyma Krzyżakom placu! Ale jestem pewny, że damy sobie z brodaczami radę! — Ostrożność nie zawadzi. Jakby zeszły z pola, prawe skrzydło będę miał otwarte. — Semen nie zawiedzie! Bądź o to spokojny! — Odwody masz dobrze zakryte? — Prawe stoją w zagajnikach, lewe w lesie niedaleko twoich. Środek jedynie mam otwarty, bo tam teren równy, a drzew prawie nie ma.

— Odwody trzymaj, jak długo zdołasz, i ślij często gońców, bym wiedział, jak ci idzie. Ja zaś na rozpoczęcie bitwy też przyślę ci gońca, bo surmy możesz nie dosłyszeć. — Jak długo chcesz jeszcze zwlekać? — Witold nadal nie mógł pozbyć się niecierpliwości. — Tak długo, jak się da, by bitwę zakończyć przed zachodem. Nie czas teraz na wyjaśnienia, ale bądź spokojny, Ulryk pierwszy nie uderzy! Witold pokręcił głową, niezbyt przekonany. Nic już jednak nie odpowiedział, oznajmiając tylko: — Ruszam do swoich! — Po czym, skinąwszy na świtę, poderwał konia. Jagiełło polecił rozesłać gońców do dowódców z zapytaniem, czy są już gotowi. W chwilę potem ujrzano zbliżający się szybko do Łodwigowa tuman kurzu. Minęła godzina dziesiąta. Od królewskiego orszaku oderwało się samorzutnie kilku rycerzy, by zasięgnąć wieści, co by to oznaczało. Zanim jednak zjechali ze stoku, dostrzeżono, że od grupy Ligęzy oderwał się mały oddział i również pognał w kierunku nadjeżdżających. Wkrótce sprawa się wyjaśniła. Były to chorągwie marszałka Zbigniewa, które po wykonaniu poruczonego zadania wracały ku swoim. Niedługo potem i sam marszałek znalazł się przed królem. — Podjazdy to były istotnie! — zameldował, uspokajając tańczącego wierzchowca. — Przyszło do walki? — spytał król. — Nie, wasza miłość! Odstąpili, ujrzawszy nas! — Dostrzegłeś coś po ich stronie? — Widziałem, że stoją przygotowani do bitwy! My zaś zbytnio marudzimy, wasza wysokość! Musimy pośpieszyć, bo mogą lada chwila uderzyć! — Czekam właśnie na wieści od hufców, do których posłałem gońców. — Widziałem w pobliżu sposobne miejsce, skąd dojrzycie wszystko, miłościwy panie! To wzgórze bliższe nieprzyjaciela i nie tak osłonięte! — Jedźmy tedy. Pora jednak, abym i ja przywdział zbroję! Na te słowa podskoczyli zaraz giermkowie, by pomóc panu zsiąść z konia, a potem nałożyć blachy. Kiedy zaś już w zbroi król dosiadł znów

wierzchowca, otoczył go cały orszak, który w ów dzień bitwy składał się tak ze znakomitych panów i rycerzy, jak i bliskich władcy dworzan. Był więc w nim doświadczony czeski wódz Jan Sokół, książęta litewscy, spowinowaceni z królem: Fieduszko i Zygmunt Korybut, jego siostrzeniec Ziemowit zwany Semkiem, syn księcia Ziemowita Mazowieckiego, wicekanclerz koronny kanonik Mikołaj Trąba, sekretarz Zbigniew z Oleśnicy, dzierżący strzały Daniłko z Rusi, od małego proporca Mikołaj Morawiec, starszy nad komornikami Bieniasz z Białej, rycerz Jan Mężyk z Dąbrowy, późniejszy wojewoda lwowski, czeski pan Jan Zolawa, Dobiesław Kobyła, Walczak Rokuta, Henryk z Rogowa, Piotr Madaleński, ochmistrz nadworny, Bogufał kuchmistrz, i inni, a z nimi sześćdziesięciu kopijników. Cały ten poczet podążył za królem, który, mając u boku marszałka, zjechał ze stoku, by udać się na owo wzgórze. To znajdowało się nieco z prawa i wysunięte przed zagajniki i gaje było istotnie wyższe i bliżej nieprzyjaciela. Toteż kiedy znaleźli się u szczytu, rozległy widok rozciągnął się przed nimi. Stąd wyraźnie już dostrzec można było obie wsie leżące po dwóch krańcach panoramy: z lewej Łodwigowo, z prawej Stębark. Pomiędzy tymi wsiami ciągnęły się wzgórza o łagodnych stokach, schodzących niżej w teren niezbyt równy, poprzecinany tu i ówdzie kotlinami. Na stokach tych wzgórz już zupełnie wyraźnie widać było szańce i ich załogi, a nieco ponad nimi konne szeregi rycerzy odzianych w połyskujące w słońcu pancerze. Rzędy ich ciągnęły się od krańca do krańca widnokręgu, przedzielone różnobarwnymi proporcami powiewającymi na wietrze. Po polu leżącym przed obu wojskami podmuchy wiatru unosiły obłoki kurzu, kręcąc nimi w powietrzu. W środku równiny, tuż przy kotlinie rosło kilka dębów, a wśród ich gałęzi widać było pachołków, którzy wspięli się na konary, by z bliska przyjrzeć się bitwie. Nad tym rozległym krajobrazem rozciągało się błękitne niebo, po którym wędrowały szybko obłoki, nie zasłaniając jednak słońca, które przypiekało coraz mocniej. Król długo patrzył na nieprzyjacielskie szeregi, wreszcie skierował wzrok bliżej, ku swemu wojsku. Hen, z dala, pod Łogdowem leżącym po lewej ręce, prawie naprzeciw Łodwigowa, połyskiwały pancerze grupy Ligęzy. Niżej przed patrzącymi stały już w gotowości chorągwie pierwszego rzutu grupy

Zyndrama. Tylne hufce mało było widać, gdyż częściowo krył je las. Na prawo, najbliżej patrzących, stały chorągwie wojewody sandomierskiego, który właśnie gnał ulicą pomiędzy pierwszym a drugim rzutem w otoczeniu kilku rycerzy. Przed frontem polskiej linii rozciągały się szeroko dwie lekkie podolskie chorągwie. Przesunąwszy po nich wzrokiem, król spojrzał z kolei na prawo, ku wojskom litewskim. Pierwszych chorągwi, składających się z wojów ziemi smoleńskiej, dostrzec nie mógł, bo zasłaniały je drzewa. Dalej zaś ciągnął się długi, zanikający w przestrzeni szereg konnych oddziałów. I przed tym szeregiem rozrzuceni w luźną linię stali lekkozbrojni jeźdźcy w ostrych kołpakach na głowach i z łukami na plecach. Król, obejrzawszy wszystko dokładnie, zawrócił konia i skinął na marszałka Zbigniewa. — Już mi gońcy donieśli, że hufce gotowe są do wałki. Objedź je wszakże, marszałku, i sprawdź, jako jest w rzeczy samej. Potem już nie wracaj, bom dla ciebie przeznaczył cztery chorągwie lewego odwodu. Tobie je powierzam, boś wojownik doświadczony, toteż sądzę, że dobrze wykonasz zadanie, którem sobie zamyślił. — Rad słyszę te słowa, miłościwy panie... — odpowiedział marszałek zaciekawiony tym wstępem. — Ten odwód stoi w gaju pod Łogdowem, ale nie zamierzam nim wspierać walczących szeregów. Skoro nadejdzie sposobna chwila, dam ci rozkaz, a ty wówczas okrążysz szybko a niepostrzeżenie Łodwigowo z lewa i, zatoczywszy łuk, uderzysz na Krzyżaków od tyłu. Ruszaj więc teraz i jak przybędzie mój goniec, wykonaj, com rzekł, szybko i sprawnie. Marszałek bez słowa skinął głową i zatoczywszy koniem, pognał w dół. Król zaś skierował się z powrotem ku kaplicznemu wzgórzu. Tam spotkał się z wojewodą Jaśkiem, który przybył, by donieść władcy, że jego ostatnie chorągwie już zajęły swoje stanowiska. Nadleciał też kolejny goniec od kniazia Witolda. Książę, zdradzając w ten sposób nieopuszczające go zniecierpliwienie, ponownie zapytywał u rozkazy. Temu król znów polecił cierpliwe oczekiwanie, po czym przywoławszy kanonika Trąbę, nie schodząc z konia, wyspowiadał się przed nim. Po

spowiedzi zaś oznajmił, że dokona pasowania, rycerstwo więc wyznaczone ku temu nich uszykuje się w pobliżu obozu, gdyż wkrótce tam przybędzie. Czarny, który dzięki wstawiennictwu kanclerza miał również dostąpić tego zaszczytu, wysunął się z orszaku i pośpieszył na wyznaczone miejsce. Ceremonia pasowania trwała dość długo, ale Czarnemu udało się dostać do jednego z pierwszych szeregów, wkrótce więc mógł dosiąść swego konia już w rycerskim pasie. Powrót na miejsce postoju pozwalał na wykonanie polecenia księdza Andrzeja. Czarny słyszał królewskie rozkazy, znał więc miejsca postoju hufców, którym przydzielono zaciężne roty. Jadąc z gaju za Ulnowem, gdzie odbyła się ceremonia, mijał chorągwie stojące na swoich stanowiskach i przyglądał się im bacznie, szukając wzrokiem zagranicznych znaków. Nieco poza wzgórzem, na którym znajdowała się kaplica królewska, stało w zaroślach około trzystu rycerzy. Nie mogąc dostrzec ich znaku, Czarny zastanawiał się, czy nie jest to chorągiew nadworna, którą król podciągnął tak blisko. Przejeżdżając jednak obok wojów, usłyszał czeską mowę. Oddział stał osobno, z dala od głównej linii hufców. Do odwodów również nie mógł należeć, bo te stały głębiej, dobrze ukryte w lesie. Dostawszy się na szczyt, Czarny zbliżył się do Trąby. — Pozwólcie, wasza wielebność, mam do was parę słów. Kanclerz bez rozpytywania, co by chciał, od razu ściągnął wodze, cofając konia do tyłu. — W zagajniku za wzgórzem dostrzegłem trzystu zaciężnych. Mówią po czesku. Nie mają tam nic do czynienia, bo hufce stoją gdzie indziej. Ksiądz Andrzej przykazał... — Wiem o tym — uciął kanclerz. — Prowadź! Czarny skinął na swoich pachołków przydzielonych mu na czas bitwy do ochrony kanclerza. Było ich poza Włodkiem i Jurgą pięciu, dobrze zbrojnych i sprawnych. Wkrótce byli już na miejscu. Tu Czarny stwierdził, że oddział przesunął się dalej, zdążając z wolna w stronę obozu. Trąba uderzył konia ostrogą i po chwili dopadł czoła chorągwi. — A dokąd to, waszmościowie?! — zawołał ostro, wstrzymując wierzchowca. —Toć przecie nie ku polu bitwy zdążacie!

— Opuszczamy pole, bośmy obiecanego żołdu nie otrzymali! — rzucił jadący przodem dowódca. — Tak to sobie poczynacie?! — zawołał czerwony już na twarzy Trąba. — I mnie to mówicie, kanclerzowi królestwa? Jakbym nie wiedział, że wszelki żołd wbrew obyczajowi został zaciężnym na królewski rozkaz wypłacony z góry?! Pierwsze szeregi wstrzymały konie, a dalsze najeżdżały na nie, zbijając się w ciasną grupę. Trąba uniósł się w strzemionach i krzyczał już do całego oddziału: — Nie pytam waszego dowódcy, jak się zwie, aby wstydu mu przed wami nie przysparzać, ale pytam go, czy takiego kłamliwego szuka wybiegu, by z pola umknąć? A jeśliby i tak było, żeście żołdu nie dostali, to czemu nie użalił się przede mną albo i przed samym królem? Nie użalił się jednak, bo kłamstwo to przewrotne, którym chce swe tchórzostwo zakryć, nie tylko siebie, ale i was wszystkich wystawiając na hańbę opuszczenia znaku! Ale skoro rzeczywiście tak się boicie wroga, to was strzymywać nie będę, bo i tak z tchórzów w bitwie korzyści nie ma! Ruszajcie tedy i chrońcie się do obozu, a skoro już pokonamy brodaczy, gońca wam podeślę, byście nosy mogli pokazać! Czarny dostrzegł, jak twarze co bliższych rycerzy, widoczne spod uniesionych przyłbic, zaczęły nabiegać krwią. Dowódca zaś złapał za rękojeść topora zwisającego mu u siodła. — Przestańcie, wasza wielebność! — rzucił przez zaciśnięte zęby. — Przestańcie, bom takich słów słuchać nie zwykł... — Może rzekniesz jeszcze, że niesprawiedliwie mówię? Że niesłusznie nastaję na twój rycerski honor? Rycerz zmarszczył brwi, przygryzając wąsa, po czym nieoczekiwanie uśmiechnął się. — Nie ma co, prawdę żeście nam wygarnęli, panie! — odezwał się pojednawczo. — Stumaniony, drogę zmyliłem i nie tam zdążałem, gdzie nasze miejsce! Toteż proszę, abyście zapomnieli tych słów, coście je rzekli, jako i ja zapomnę, żem ich musiał wysłuchać. I nie kłopoczcie się, by nas w bitwie zabrakło! — Niech i tak będzie, jakeś rzekł! — odpowiedział Trąba i skinął na Czarnego. — Pora rzucić okiem na nasze chorągwie.

Wkrótce dotarli do środkowego hufca. W jego pierwszym szeregu, zgodnie z królewskim rozkazem, stały cztery chorągwie, a wśród nich słynna krakowska z Zawiszą Czarnym, Florianem z Korytnicy, Domaratem z Kobylan i innymi głośnymi rycerzami przed jej sztandarem. Obok krakowskiej stała nie mniej od niej słynna królewska gończa, a po bokach miały poznańską i lubelską. W drugim rzucie, już przysłonięte drzewami, stały chorągwie ziemi sieradzkiej, kaliskiej i sandomierskiej. W trzeciej zaś linii Czarny dostrzegł czerwoną banderię z białym krzyżem, który miała w znaku chorągiew Świętego Jerzego, składającą się z zagranicznego rycerstwa. W miejsce nieobecnego Sokoła stał na jej czele Sarnowski, toteż Czarny zapamiętał sobie miejsce jej postoju. Wszyscy rycerze pierwszej linii siedzieli w siodłach z kopiami w rękach, otoczeni giermkami i pachołkami, również pokrytymi zbrojami, bo brali oni udział w walce razem ze swoimi rycerzami. Oczekując każdej chwili głosu rogu, patrzyli przed siebie na otwartą przestrzeń pola, gdzie wkrótce przyjdzie im zmierzyć się z żelazną nawałą krzyżacką. Czarny przesuwając spojrzeniem po ich surowych, spalonych słońcem twarzach zastanawiał się, o czym też oni teraz myślą. Czy oczami wyobraźni budują obrazy walki, która lada chwila ma nastąpić, czy też biegną ku swoim bliskim pozostawionym gdzieś daleko, w głębi kraju, którego tu bronią? Konie stały spokojnie, raz po raz potrząsając łbami, i bijąc się po bokach długimi ogonami odpędzały naprzykrzone gzy. Ten i ów parsknął krótko, niektóre wyciągnąwszy do tyłu nogi oddawały mocz, znać odczuwając przedbitewne podniecenie swoich panów i ulegając mu również. Kanclerz przejeżdżał ulicą pomiędzy chorągwiami, tu i ówdzie rzucając parę żartobliwych słów. W czasie marszu poznali go już wszyscy z oblicza, toteż teraz wiedzieli, kogo mają przed sobą. — Długo jeszcze będziem tu stali, wasza wielebność? — wołano z szeregów. — Długo jeszcze będziem ślepia wytrzeszczać na tych psubratów? Po co tu stoim bezczynnie?! Czy trębaczowi zabrakło tchu w piersiach?! — Tylko patrzeć, a ruszymy — uspokajał Trąba. — Znać miłościwy pan chce im podarować jeszcze tę godzinę życia! Po objechaniu pierwszej linii i zamienieniu paru słów z Zyndramem, który na widok kanclerza podjechał ku niemu, Trąba skierował się z kolei w głąb zagajnika, gdzie stały odwody.

Tu rycerze pozsiadali z koni i stojąc grupami gawędą skracali sobie czas. Niektórzy, lżej zbrojni, pokładli się nawet na ziemi, by w cieniu drzew odpocząć przed bitwą, ich bowiem sygnał bojowy na razie nie dotyczył. Na głos trąby musieli wprawdzie i oni znaleźć się w siodłach, ale na to mieli dość czasu. I tu kanclerz gawędził z rycerstwem, po czym, skinąwszy na Czarnego, ruszył galopem ku wzgórzu, na które miał przybyć król. Tego wszakże już tam zastali. Właśnie zmienił konia i odebrawszy z rąk Czajki szyszak trzymał go jeszcze w ręku, kiedy spostrzegł zbliżającego się kanclerza. Zawołał więc ku niemu: — Mości kanclerzu! Zaraz przykażę grać do bitwy! Bierz waść obecnych tu kapłanów, pisarzy i inne osoby duchowne i pośpieszajcie do obozu. Czeladź po zwinięciu namiotów także ma tam iść! Trąba zbliżył się do króla. — A wy, miłościwy panie? Czy pamiętacie, coście przyrzekli Radzie? — Pamiętam! Toteż do bitwy nie pójdę, ale że oko na wszystko mieć muszę, zaraz przesunę się na owo wzgórze, które mi wskazał Zbigniew. Stamtąd pole widać najlepiej! — Obyście tylko nie ulegli bitewnej gorączce! Ale tuszę, że ci, którzy przy was zostaną, do tego nie dopuszczą! W tej chwili paru rycerzy uniosło dłonie, które chroniły już manice, i coś sobie pokazywało. Kiedy król spojrzał w tamtą stronę, dostrzegł zbliżających się od linii krzyżackich trzech jeźdźców. Byli już u podnóża stoku i, jadąc truchtem, zbliżali się z wolna ku polskim liniom. Pierwszy z nich dzierżył w dłoni biały proporzec. Jagiełło zdziwiony spojrzał po otoczeniu. — A ci czego jeszcze od nas chcą? Wkrótce na tarczach zbliżających się rycerzy można było dostrzec ich znaki. Jeden miał herb rzymskiego króla, to jest orła czarnego w złotym polu, drugi zaś księcia szczecińskiego — czerwonego gryfa na białym tle. — Z czym przybywacie, panowie rycerze? — spytał z powagą król, kiedy byli już zupełnie blisko. Na widok króla heroldowie wstrzymali konie i zeskoczyli na ziemię. Ujrzano, że każdy z nich trzyma obnażony miecz głownią do przodu.

— Z poselstwem, Wasza Królewska Mość, od wielkiego mistrza! — odpowiedzieli jednocześnie po niemiecku, toteż król skinął zaraz na Mężyka, by tłumaczył, i powiedział: — Mówcie więc! — Najjaśniejszy królu! — przemówił jeden z przybyłych. — Wielki mistrz pruski śle tobie i twojemu bratu te dwa miecze jako pomoc w zbliżającej się walce, abyś nie tak gnuśnie i z większą odwagą przystąpił do bitwy, a nie chował się po zaroślach. Wyjdź w otwarte pole walczyć, jeśli zaś mniemasz, że do rozwinięcia swoich hufców za szczupłe masz miejsce, ustąpi ci mistrz Ulryk nieco ze swego pola, abyś tylko nie odwlekał bitwy! Po tym przemówieniu obaj zbliżyli się do Jagiełły, podając mu miecze. Jednocześnie ujrzano ruch w liniach krzyżackich, które cofały się nieco, bo znać dostrzeżono, że posłowie dotarli już do króla i powtarzają słowa posłannictwa. — Głupcy! — rozległ się głos Sokoła przy królewskim boku. — I bez tych mieczy drzazgi z was polecą! — rzucił po niemiecku któryś z rycerzy. Król odebrał miecze, wręczając je z kolei Mężykowi, po czym skinąwszy na otoczenie, by ucichło, odezwał się: — Chociaż w moim wojsku dość jest oręża, przyjmuję te dwa miecze. Niech służą ku obronie słusznej sprawy. Ja zaś modlitwą błagać będę, aby na nieprzyjaciół moich tak dumnych Bóg i święci patroni mego królestwa gniew swój obrócili, a mnie i mój lud zasłonili od nich. Zuchwałą zaś pychę tych nieprzyjaciół Sędzia Sprawiedliwy i Pan Zastępów na tym polu, gdzie wkrótce się spotkamy, niech zetrze i upokorzy... Potem obrócił się i polecił rycerzowi Dziwiszowi z Moracza, by posłów wziął w opiekę i odprowadził do obozu, bo wrócić już by nie zdążyli, gdyż pora była zaczynać bitwę. Potem król włożył na głowę hełm i, nie opuszczając przyłbicy, skinął na jednego z gońców. — Gnaj do kniazia Witolda i powiedz, by zaczynał! — Jednocześnie ruszył koniem, kierując się na bardziej ku przodowi wysunięte wzgórze. Skoro zaś znalazł się na jego szczycie, przeżegnał się z wolna, po czym rzucił krótko: — Trębaczu, daj sygnał!

Chrapliwy, donośny głos rogu poniósł wiatr po polu. Była godzina jedenasta. Tak jak król miał przed sobą Łodwigowo nieco na lewo, tak wielki książę Stębark nieco na prawo. Zajął stanowisko ze swym orszakiem na jednym ze wzgórz, wybierając miejsce, z którego mógł szybko porozumieć się przez gońców z głównym wodzem. Witold nie umiał jednak zachować takiego spokoju jak jego królewski brat. Bardziej niecierpliwy i gorącej krwi, zgodnie ze swoim zwyczajem we wszystko sam chciał wejrzeć, sprawdzić i osobiście dopilnować, toteż padły pod nim już dwa wierzchowce. Jaksa nie towarzyszył stale swemu panu, bo i no wciąż był posyłany z rozkazami lub po meldunki. Wreszcie jednak nic już nie było do roboty i pozostawało tylko wyglądać znaku wzywającego do bitwy. Wielki książę oczekiwał go z niesłabnącą niecierpliwością, zły i coraz bardziej rozdrażniony. Zbliżało się południe i upał stawał się coraz bardziej dotkliwy. Drobny deszcz, który zrosił pola w rannych godzinach, już nie pozostawił po sobie ani śladu. Konie, ulegając nastrojom jeźdźców, niecierpliwiły się również, tańcząc w miejscu lub przebierając nogami grzebały kopytami ziemię. Krzyżackie linie, tu jeszcze bliższe niż na skrzydle polskim, były dobrze widoczne w pełnym słonecznym blasku. Chorągwie ich stały nieruchome, z uniesionymi kopiami, a pomiędzy szeregami przebiegali dowódcy, za którymi powiewały białe opończe z czarnymi krzyżami. Nieco niżej książęcy orszak miał przed sobą własne oddziały uformowane w kliny, z wojami zwartymi w ciasne szeregi. Poszczególne chorągwie stały jednak co kilkadziesiąt kroków od siebie. W lewo szerokim łukiem zaginały się ku Łodwigowu chorągwie polskie. Pomiędzy obu liniami pojawili się harcownicy, tocząc szereg pojedynków. Był to znak, że bitwy tylko patrzeć. W pewnej chwili w wielkoksiążęcym orszaku dostrzeżono również ów poczet poselski, składający się z trzech rycerzy. — Jeszcze gotowi bez bitwy się rozejść — mruknął z przekąsem któryś z litewskich wielmożów. — Nie bój się, Butrym — odpowiedział mu ktoś z lekka kpiącym tonem. — Nie z Moskwą to sprawa.

Kilku bojarów roześmiało się, bo był to przytyk pod adresem wielkiego księcia, który dwukrotnie spotkawszy się z wojskami Wasyla moskiewskiego — zresztą swego zięcia — kończył spór bez bitwy, zawarłszy porozumienie. Kniaź zdawał się nie słyszeć tych słów, bo ze zmarszczoną brwią obserwował heroldów i nie odzywał się jeszcze długo po ich zniknięciu z pola widzenia. Milczenie to zostało przerwane tętentem konia. Dosiadający go jeździec coś krzyczał, wymachując uniesionym ramieniem. Nieomal jednocześnie z jego ukazaniem się usłyszano daleki, ale wyraźny głos rogu, który przyniósł ku nim wiatr. Kniaź obrócił się gwałtownie w siodle i wrzasnął do trębacza: — Graj! Zaczynamy! Litewski róg jeszcze nie zamilkł, kiedy już odezwały się piszczałki i od litewskich chorągwi oderwał się rząd jeźdźców w spiczastych kołpakach i popędził ku krzyżackim liniom. Konie gnały, zamiatając niemal brzuchami ziemię, a dosiadający je wojownicy pochyleni nisko do przodu, by uchronić się od strzał, jeszcze je przynaglali przenikliwym wrzaskiem. Jaksa dostrzegł, jak w chwilę potem i od polskich linii oderwała się ćma lekkich jeźdźców, pędząc z uniesionymi do góry szablami i ustami rozwartymi krzykiem. Tatarzy jednak, którzy ruszyli wcześniej na prawym skrzydle, byli też i szybsi, toteż szańce od strony Stębarka pokryły najpierw białe obłoki dymu, a w chwilę potem usłyszano grzmot wystrzałów. Bombardy skierowane ku polskiemu skrzydłu zahuczały nieco później i dlatego kronikarz zanotował, że padły dwie salwy. Na oddanie drugiej nie było jednak czasu. Należało przecież poprawić po strzale ustawione działa, wsunąć worek z prochem, po nim kamienną kulę, no i wreszcie podsypać prochu i przyłożyć lont. Pędzący jeźdźcy byli już zbyt blisko i szybko pokonywali odległość. Zaraz też dopadli szańców. Tu i ówdzie zwalił się wprawdzie jeden, drugi, dziesiąty jeździec, ale raczej ugodzony strzałą niż kulą. Niektórzy padali wraz z końmi, ale reszta rozgrzana bojową ochotą gnała dalej i niepomna ostrzeżeń przed wilczymi dołami wpadała w nie z kwikiem rozdzieranych palami koni i wrzaskiem wojowników. Zakłębiło się pod szańcami, zakotłowało, ale z tego kłębowiska wypadali ci, którym udało się na czas zedrzeć konia lub na widok pułapki ominąć ją z boku. Pod chmurą strzał rycerze dopadli okopów, tnąc ich załogę.

Wielki mistrz, obserwując tę pierwszą walkę, nie nadsyłał jednak posiłków ginącej piechocie. Spełniła ona już swoje zadanie — niestety nie tak, jak się spodziewał — i teraz nie była potrzebna, a nawet przeciwnie, mogłaby być zawadą własnej jeździe. Niech więc wróg usunie ją sprzed linii. Od strony polskiej zabrzmiał znów głos rogu, tym razem krótszy, ale powtarzany dwukrotnie. I oto oderwały się od stojących hufców pierwsze chorągwie i wolnym truchtem zaczęły posuwać się ku krzyżackim liniom. Proporce u kopii jeszcze sterczących w górę furkotały na wietrze różnorakimi barwami niby kwiaty rozkwitłe raptownie na tym jałowym polu, po którym wiatr poniósł grzmiącą z tysięcy gardeł rycerską pieśń „Bogurodzica dziewica...” Trąba zabrzmiała i od krzyżackich hufców, które również ruszyły wolno, by śpieszną jazdą nie męczyć bojowych rumaków obarczonych ciężarem rycerzy. Poszły i litewskie chorągwie. Obie linie wojsk zaczęły coraz bardziej zbliżać się ku sobie, coraz węższy stawał się pas dzielącego je pola. Konie spięte ostrogami zaczęły przyśpieszać biegu, a kopie pochyliły się jakby jedną opuszczone ręką. Wzdłuż całej linii wojsk rozdarł powietrze nagły krzyk, a potem trzask, brzęk i łomot, który huczącym grzmotem przewalił się nad polem. Rozpoczęła się krwawa praca. Przy pierwszym zderzeniu niektóre kopie trzaskały od ciosu, inne zostały odrzucone i chwytano za miecz lub topór. Kopie nie były bowiem już przydatne jako zbyt długie. Wprawdzie zmaganie polegało na walce dwóch rycerzy ze sobą, giermka zaś z giermkiem, a pachołków z pachołkami, lecz pojedynki odbywały się tylko tam, gdzie starczyło miejsca, gdzie masa walczących nie powodowała bitewnego tłoku, w którym zadawać i odbijać ciosy można było tylko krótszą od kopii bronią. Toteż zaraz wzięto się do rąbania. Doskakiwano do siebie z zażartą zawziętością w euforii obustronnej nienawiści, żądzy krwi, zniszczenia, mordu. Cios następował za ciosem, tarcze przesuwały się to w górę, to w dół, a każdemu uderzeniu miecza czy topora towarzyszył krzyk bijącego, a jeśli ostrze dosięgło celu, i ugodzonego. Brzękowi mieczy bijących w zbroje i hełmy, głuchemu hukowi spadających toporów, uderzeniom tarczy o tarczę towarzyszył nieustanny ludzki wrzask i kwik koni, które w bitewnym

tumulcie również dosięgały ostrza. Ranni bluzgający krwią walili się na ziemię, nie mając szans na uratowanie życia, bo tam tratowały ich końskie kopyta. Bitwy rozciągnięte aż na milę rozgrywały się w paru miejscach, ale głównie w kotlinie przebiegającej środkiem pola. Uderzeniom broni towarzyszył jeden dudniący, przewalający się grzmotem łoskot, rozchodzący się daleko po okolicy. Walczono ze sobą już dobrą godzinę, nie czując zmęczenia, tak silna była obopólna zawziętość. Ramiona wznosiły się i opadały, cios następował za ciosem, a tarcze co i raz odbijały uderzenia, od których rycerz chwiał się w siodle, a mimo to bój trwał równie gwałtowny, równie zażarty i równie krwawy. Z wolna też zaczęło okazywać się, że wytrzymałość mięśni, wyszkolenie bojowe, a może zapalczywość po stronie polskiej były większe. Krzyżackie chorągwie drugiej linii pierwsze ruszyły, by wesprzeć towarzyszy, którzy powoli zaczęli się cofać, szyk tu i ówdzie rozrywać. Na ten widok dowódcy polscy czujnie obserwujący walkę również rzucili do bitwy drugą linię swoich hufców. I one ruszyły wolno, by nie forsować koni, ale ogarnięte pragnieniem jak najszybszego udziału w walce wcześniej przyśpieszyły bieg rumaków. Nadejście posiłków pozwoliło rycerzom walczącym dotąd bez przerwy wycofać rozognionego walką wierzchowca. Odpoczywali, świszcząc szybkim oddechem, lub, uniósłszy przyłbicę, wycierali dłonią spoconą twarz. Coraz więcej rycerzy z pierwszych chorągwi ukazywało się poza linią walki, która z wolna, ale stale przesuwała się ku krzyżackim stanowiskom, jakby z trudem pnąc się po stokach wzgórz. Przewaga polska coraz bardziej była widoczna. Wkrótce po drugim rzucie ruszył więc od strony krzyżackiej trzeci dla zepchnięcia osiągającego przewagę wroga. Po stronie polskiej poszły również chorągwie trzeciej linii i wkrótce miejsca, gdzie stały hufce, opustoszały. Pozostały po nich ślady nawozu i zryta kopytami ziemia. Król Władysław, obserwując zmaganie swoich wojsk, bezustannym krzykiem zachęcał rycerzy do walki, dając w ten sposób tylko ujście podnieceniu, bo nikt go słyszeć nie mógł ze względu na odległość i bitewny zgiełk.

Ciesząc się jednak przewagą swego polskiego skrzydła, król z coraz większą troską oceniał drugą bitwę, w której walczyły chorągwie litewskie. Było już południe, kiedy spojrzawszy w tamtą stronę z nagła zaniepokoił się. O ile bowiem polska linia posuwała się wolno, ale zupełnie wyraźnie do przodu, to litewska zaczęła się cofać. Coraz częściej z chaosu splątanych jeźdźców poczęły wypadać wierzchowce z pustymi siodłami, natomiast ściana żelaznych jeźdźców ani w jednym miejscu nie była wygięta do tyłu. Przeciwnie, widać było, jak coraz więcej litewskich chorągwi ulegało rozdarciu, niektórzy zaś z zakonnych rycerzy walczyli już wewnątrz ich szyków. Sokół, który ze zmarszczonymi brwiami również patrzył w tym samym kierunku, trącił konia i podjechał do króla. — Poślijcie, panie, kniaziowi rozkaz, by nie ruszał odwodów — rzucił półgłosem. Jagiełło zwrócił głowę do czeskiego wodza. — Sądzisz, że i odwody nie uratują sytuacji? — Nie strzymają Krzyżakom pola, to już widać wyraźnie. A mogą przydać się gdzie indziej. — Zatem ostaniemy się bez ochrony prawego boku? — Tam kniaź Semen. Temu by można podesłać pomoc. — Myślałem, że Litwa dłużej dotrzyma wrogowi pola — mruknął z goryczą król. — Zbytnio się nie trapcie, panie! Oni równie będą nam pomocni w ucieczce, jak i teraz, kiedy walczą. — Jakże to może być! — obruszył się król. — Bo ani chybi Krzyżacy pognają za nimi, więc te chorągwie ubędą z pola bitwy. W tym czasie od chorągwi litewskich zaczęli odrywać się już i jeźdźcy, gnając w kierunku swojego obozu. Wyskoczyło wprawdzie ku nim kilku ze starszyzny, naganiając do bitwy, ale na widok tych pierwszych oznak paniki król ściągnął brwi, uderzając zaciśniętą pięścią w łęki siodła. — A psubraty, raby, hołota! — wrzasnął w złości, po czym rzucił Sokołowi rozkaz: — Ślij do kniazia gońca moim imieniem! Niech nie rusza odwodów! Ma je ściągnąć ku sobie, a z lewego skrzydła ku Szafrańcowi! Temu przykaż podejść bliżej nas. Niech jego chorągwie gotują się do bitwy!

Chcę też wiedzieć, co z Semenem! Pchnij i do niego gońca, by zobaczyć, jak tam idzie! Zasłonięci są gąszczem i nic dojrzeć nie sposób! Niedługo potem sprawdziły się przewidywania czeskiego wodza. Linia litewska coraz bardziej zaczęła ustępować terenu. Goniec królewski musiał jednak przybyć na czas, bo odwody się nie ukazały. Natomiast z walczących szeregów zaczęli wylatywać już nie tylko poszczególni jeźdźcy, ale całe ich grupy, które, oglądając się za siebie, wiele sił w koniach pędziły do tyłu. Wysiłki starszyzny, by je zatrzymać, były już daremne, bo uciekających było coraz więcej i więcej... Wśród nich zaś zaczęły ukazywać się i sylwetki żelaznych rycerzy, którzy, obracając się w siodłach, siekli litewskich wojów. Za tymi pierwszymi z wrzaskiem triumfu gnały co koń wyskoczy już całe gromady krzyżackiego rycerstwa z uniesionymi nad głową mieczami. Raz po raz spadały one niby błyskawice na karki i głowy uciekających jeźdźców pochylonych nad końskimi grzywami. Był to pogrom zupełny, masowa ucieczka w obłędnym strachu przed śmiercią! Tak uciekający, jak i goniący runęli w przerwę między zalesieniem, gdzie wiła się ku jezioru płytka rzeczka. Za nią dalej na wschód rozłożył się litewski obóz. Druga grupa uciekała od Stębarka w kierunku północnym, również mając na karkach chorągwie krzyżackie. Była godzina pierwsza. Kniaź Witold daremnie starał się wstrzymać uciekających. Zawiedziony, rozgoryczony, a jednocześnie wściekły i przerażony, osobiście popędził ku fali galopujących jeźdźców, płazami szabli i krzykiem usiłował skierować ją w bok, w gąszcz pobliskiego lasu. Za przykładem kniazia rozbiegła się również cała jego starszyzna. Wysiłki te tylko częściowo przyniosły rezultat, bo niektóre chorągwie istotnie usłuchały wezwania i zawracały wierzchowce, kryjąc się w zaroślach. Reszta jednak bez opamiętania gnała przed siebie. Na zadach ich koni część goniących Krzyżaków wpadła do litewskiego obozu. Nie trwało długo, kiedy wycięto tych, co próbowali oporu, a resztę wiązano w pęta, rzucając się potem do rabowania wozów. Wkrótce ci, którzy opanowali obóz, objuczeni łupami i pędząc przed sobą jeńców, ruszyli z powrotem ku swoim pewni, że tymczasem polskie skrzydło również zostało rozbite i odbywa się już tylko dobijanie pokonanych.

GONIEC WYSŁANY DO CHORĄGWI smoleńskich wrócił bardzo szybko, ale i ze złą wieścią, że zostały już otoczone i, walcząc w okrążeniu, usiłują rozerwać obejmującą je krzyżacką obręcz. Na tę wieść król natychmiast posłał Szafrańcowi rozkaz, by połową swoich sił rozerwał tę obręcz i ratował smoleńszczan ponoszących w nieustępliwej walce coraz krwawsze straty. Jakoż wkrótce rozkaz ten został wykonany, o czym król otrzymał wiadomość od samego księcia Semena, który przybył do niego z meldunkiem: jednak chorągiew została wybita prawie zupełnie, z dwóch zaś pozostałych ubyła prawie połowa. Jagiełło rozkazał mu cofnąć się w głąb lasu i, uporządkowawszy chorągwie, dać zmordowanym wojom i ich koniom nieco odetchnąć. Tymczasem wicekanclerz Trąba, zgodnie z rozkazem królewskim, odesłał swoich pisarzy i osoby duchowne do obozu, sam jednak nie pośpieszył za nimi. Najpierw, nie bez podszeptu Czarnego, wybrał dla siebie dobre miejsce do przyglądania się bitwie, co czynił przez dłuższy czas, potem zaś ruszył ku obozowi. Czarny, odgadując ten zamiar po kierunku, w jakim jechali, przybliżył się z koniem do kanclerza. — Pozostaniemy już w obozie, wasza wielebność? — rzucił z wyraźnym niepokojem w głosie. Trąba obrócił się ku niemu z uśmiechem. — Widzę, że ci to nie po myśli? Pewnie wolałbyś w bitwie nadstawiać skórę? — Pewnie, że wolałbym, wasza wielebność! — Jadę do obozu rzucić okiem, co się tam dzieje. Piechota powinna stać w pogotowiu, a niesforny to lud. — A potem, wasza wielebność? — Potem wrócimy, nie bój się! Nie myśl, żem nie ciekaw, co dzieje się w polu! Nie usiedziałbym za szańcami! Jechali wśród rzadkich w tym miejscu drzew małego gaju, gdzie Czarny niedawno otrzymał rycerski pas. Na lewo, w stronę jeziora, rósł zagajnik młodych brzózek gęsto podszyty krzakami. Wśród nich Czarny zauważył błyskające tu i ówdzie blachy pancerzy. — A co ci tam robią? — zwrócił się do kanclerza. — Obaczcie wasza miłość! Przecież to chyba nie nasze odwody, bo te król posunął bliżej siebie!

Trąba wstrzymał konia i przez chwilę spoglądał we wskazanym kierunku. W pewnej chwili doszedł ich uszu brzęk broni i parskanie konia. — Pewnie znów jakaś zaciężna rota — mruknął kanclerz. — Ów Vogelweder, a może i insi dużo zła zdołali narobić! Chodź, podjedziemy ku nim i obaczym, kto zacz są? — Znak widzę. Biały krzyż w czerwonym polu. — Podobny ma i chorągiew Dobka z Oleśnicy. Należy dowiedzieć się, czy to nie on. Ale co by tam robił? — Posługują się takim i chorągwie zagraniczne, bo to znak Świętego Jerzego, pod którym zawżdy służą... — Wiem, ale wygodniej będzie nie wiedzieć. Rozsuwając krzaki piersiami koni, znaleźli skrytą wśród nich całą chorągiew. Kanclerz krzyknął na cały głos: — Gdzie wasz dowódca?! — A tam... — odpowiedziało kilku rycerzy, wskazując stojącego nieco na uboczu jeźdźca. Ten na widok przybyłych ruszył do nich. Tymczasem kanclerz wołał, nie czekając, aż podjedzie. — Jakżeś mógł, przeniewierczy rycerzu, kiedy król i twoi towarzysze śmiertelny bój wiodą, uciekać sromotnie?! I to ty, któryś w walkach już nieraz okazywał przykładne męstwo! Czy ci to przystoi? Czy nie lękasz się taką hańbę swoim potomkom w spuściźnie przekazać?! Dowódca zbliżył się w czasie tych słów i uniósł przyłbicę, by odpowiedzieć. Czarny poznał Sarnowskiego. Poznał go i kanclerz, lecz okazał zdziwienie. — A więc to waść, a nie Dobiesław? Zmylił mnie znak! A cóż pan tu robi, mości Sarnowski? — Nie bojaźń mnie tu przygnała, wielebny ojcze, o którą mnie pomawiacie! — odezwał się ten. — Porwał mnie uciekający w popłochu tłum rycerzy i znalazłem się pomiędzy tą chorągwią! A co ona tu robi, doprawdy nie wiem! Na te słowa w szeregach wybuchły gwałtowne okrzyki: — Hańba mu! Łże jak pies! Nieprawda to, sam nas tu przywiódł! Z szeregu wysunął się jeden z rycerzy, którego kanclerz znał. Był to Zygmunt z Rakowa. Ten zawołał ku towarzyszom:

— Uciszcie się! — po czym obrócił się do kanclerza i mówił dalej: — Wiedz, wielebny ojcze, że ten nasz obecny rotmistrz — bo my Sokoła żołnierze — człek jest niegodziwy! Z pola nas tu przywiódł swoim rozkazem i w tym lesie zatrzymał, na co ci przysięgamy! Ale teraz jego rozkazom wypowiadamy posłuszeństwo i wracamy do bitwy! — Rad to słyszę i wierzę ci, Zygmuncie! Wracając zatem w pole, ty obejmij nad chorągwią dowództwo! Tego zaś człeka osądzi Bóg i ludzie, a osąd ten na dobre mu nie wyjdzie! Kanclerz nie wiedział, że mówi prorocze słowa, bo istotnie pomiatano potem Sarnowskim, a jak mówi kronikarz, nawet własna żona nie chciała go wpuścić do domu ani łoża, toteż w parę lat później miał zemrzeć ze zgryzoty. BYŁA GODZINA DRUGA PO POŁUDNIU, kiedy na wzgórze, gdzie stał król, wpadł ze swoim pocztem wielki książę. Kniaź, poruczywszy porządkowanie odciągniętych z ucieczki chorągwi swoim wodzom, sam zgnębiony i przerażony rozmiarem klęski swoich wojsk, w ogromnym strachu, by panika nie udzieliła się i chorągwiom polskim, pognał do brata. — Bracie i królu! — krzyknął, zdzierając przed nim konia. — Pora rzucić do walki wszystkie siły, inaczej grozi nam zguba! Osobiście powiedźmy je do boju, by rycerstwo, mając nas wśród swoich szeregów, dobyło wszystkich sił! Ręce kniazia latały, a z twarzy biła łuna podniecenia. Oczy, w których pozostały jeszcze obrazy oglądanej klęski własnych wojsk, utkwił w twarzy Jagiełły, z zapartym tchem czekając na jego decyzję. Ten chwilę patrzył w twarz kniazia, zwierając się z nim spojrzeniem, po czym bez słowa pokręcił głową. — Jakże to?! Przecież chyba widziałeś, co się u mnie stało?! Zali myślisz, że zdołasz oprzeć się tej nawale?! — Nie oprzeć się, lecz rozbić ją, Witoldzie! Spójrz na pole i obacz sam, czy to my opieramy się, czy oni? Książę przeniósł wzrok ku skłębionym tłumom walczących, nad którymi unosił się wielki tuman kurzu i skąd bił w niebo szczęk broni i krzyki. Widać było wyraźnie, jak wszędzie linie krzyżackie, napierane nieustępliwie, cofają się z wolna.

— Nie miałem czasu spozierać ku bitwie — mruknął z wyraźnym zdumieniem — bom w zaroślach zwoływał swoich ludzi. Widzę jednak, że Bóg bardziej wam poszczęścił niźli mnie. — Myślę, że nie tylko za boską sprawą to się dzieje, ale i ludzką. Toteż i ty nie upadaj na duchu, a wykonaj, co ci rzeknę, bo bitwa nie skończona i nadal musimy walczyć. — Chwalić Boga, bom był złej myśli! — wykrzyknął kniaź. Z twarzy jego znikł wyraz przygnębienia, a w oczach zapaliły się bojowe błyski. — Odwody zachowałeś? — Tak! A prócz nich udało im się uratować z pogromu nieco chorągwi. Porządkuję je teraz w zaroślach. — Nie dopuść, by reszta wojska dowiedziała się, że wy już nie walczycie. Jak dotąd zajęci walką nie dostrzegli niczego. Porządkuj je zatem skrycie. — Rozumiem. — A oto twoje zadanie. Weźmiesz odwodowe chorągwie Szafrańca — te, które stały przy twoim lewym skrzydle — i uderzysz nimi na powracających z pościgu od czoła. Twoje zaś odwody i reszta sił niech dopadną ich z boków. Zwarłszy zaś pierścień, wytniesz ich do nogi. Zaraz wysyłam Szafrańcowi gońca, by stanął pod twoje rozkazy. Pośpieszaj z przygotowaniem, bo ścigających tylko patrzeć, i nie dopuść, aby wzięli udział w bitwie! Sam zaś uczynisz to po ich rozbiciu. Kniaź bez słowa skinął głową i poderwał konia. Jego przyboczni ruszyli za nim. DOBRZE SIĘ STAŁO, ŻE KNIAŹ Witold odjechał i nie miał okazji spojrzeć na bitwę niedługo potem. Wielki mistrz bowiem, widząc coraz gorszą sytuację swoich oddziałów, które już tylko broniły się, i to nieomal ostatkiem sił, posłał rozkaz do odwodów lewego skrzydła, by ruszyły do walki. Były to doskonałe chorągwie składające się w większości z rycerzy czeskich i niemieckich, dobrze wyszkolonych w licznych bojach i świetnie zbrojnych. Ruszyli z zapałem, zniecierpliwieni oczekiwaniem i głodni walki. Szli zaś umiejętnie, wykorzystując nierówności terenu, tak że król dostrzegł ich dopiero, kiedy byli już w pobliżu walczących. Dojrzawszy zaś natychmiast krzyknął na gońców, przynaglając ich do pośpiechu. Jednego posłał do podciągniętych już w pobliże odwodów starosty Wincentego,

przykazując, by z ośmiu chorągwi, które miał, pięć zaraz skierował do walki, drugiego posłał do obozu z wezwaniem, by piechota wyszła w pole, i wreszcie do księcia Semena z rozkazem powrotu do bitwy. Pierwszą jednak, która wspomogła walczących, była czeska chorągiew Świętego Jerzego, którą doprowadził Zygmunt z Rakowa, dopełniając obietnicy danej kanclerzowi. Zanim jednak nadbiegły odwody, przybycie posiłków krzyżackich od razu zmieniło obraz walki. Z obrony siły zakonne z wolna przechodziły do natarcia i zaczęły coraz mocniej spychać polskich rycerzy do tyłu, coraz częściej zrzucać ich z siodeł. Wkrótce linie polskie tu i ówdzie uległy przerwaniu, a ci, którzy się przez nie przedarli, obracali konie i uderzali od tyłu, wzmagając zamieszanie. Zdawało się, że istotnie, jak oceniał kniaź Witold, klęska zawisła w powietrzu. W miarę osiąganej przewagi coraz szybciej i sprawniej biły niemieckie miecze, coraz gwałtowniej waliły topory, dźgały krótkie włócznie, których używały w boju zagraniczne roty. Coraz częściej polscy rycerze walili się z koni, które potem wyrywały się z szyku z pustymi siodłami i strzemionami bijącymi je po bokach. Król przyglądał się temu obrazowi, co i raz oglądając się za siebie w krańcowym napięciu i strachu, że jego odwody nie zdążą na czas. Ale najgorsze miało dopiero nadejść. Ponad rozległym kłębowiskiem walczących, powiewając na wietrze i chyląc się to w jedną, to w drugą stronę, łopotał czerwony sztandar z białym orłem. Był to znak owej najlepszej z najlepszych wielkiej chorągwi krakowskiej, a jednocześnie i znak królewski, pierwszy ze wszystkich innych. Dzierżył go Marcin z Wrocimowic, a w ochronie jego stali najsłynniejsi mężowie, rycerze znani z bitew i turniejów na wszystkich dworach Europy. Ten właśnie sztandar zachwiał się i nagle opadł, niknąć w walczącym tłumie. Na ten widok z tysięcy krzyżackich piersi buchnął krzyk tryumfu, a potem zabrzmiała zwycięska pieśń „Christ ist erstanden...” Serce królewskie zamarło. Z rozpaczą w oczach spojrzał po otoczeniu, które na to spojrzenie odpowiedziało ponurym milczeniem. Za chwilę jednak przerwały go okrzyki radości. — Patrzcie, miłościwy panie! Jest znowu! Psubraty za wcześnie zaczęli śpiewać!

Istotnie sztandar ukazał się znów, falując na wietrze ponad walczącymi. Pieśń urwała się raptownie. Opowiadali potem ci, którzy walczyli w pobliżu chorągwi, a więc Lis z Targowiska, Zawisza Czarny, Jan Warszawski i inni, że owo wytrącenie Marcinowi chorągwi, co nastąpiło od uderzenia mieczem w drzewce, nie załamało walczących, a przeciwnie, dziesięciokrotnie wzmogło ich siły. Mówili, że taka złość, taka zawziętość ogarnęła wszystkie serca, że raptem odeszło ich wszelkie zmęczenie, poczuli nagły przypływ sił, jakby dopiero zaczynali walkę, i naparli z taką zaciekłością na wroga, że od razu pusto zrobiło się wokół chorągwi. Marcin mógł więc uchwycić ją i na nowo wznieść do góry. Jednocześnie dopadły walczących pierwsze posiłki ściągnięte przez króla, porwali za miecze wszyscy ci, którzy odpoczywali za linią bitwy, i walka rozgorzała na nowo z jeszcze większą zawziętością, ale teraz jej obraz się zmienił. Zastępy krzyżackie sieczone ze wzmożoną gwałtownością znów zostały zepchnięte do obrony. Widząc to król wysłał kolejnego gońca, tym razem do marszałka Zbigniewa, by wypełnił poruczone mu zadanie. Sam zaś przesunął się bliżej walczących. Była godzina czwarta po południu. WÓWCZAS, KIEDY NIEWIELE BRAKOWAŁO, by klęska stała się losem polskiego rycerstwa, zaczęły wracać z pościgu chorągwie krzyżackie. Szły wolno, bo i konie były mocno zmordowane gonitwą, i śpieszyć nie było potrzeby. Bitwa zapewne już się skończyła i najwyżej trwa dobijanie resztek. Toteż wesoło było w grupach i gwarnie. Przerzucano się żartami, opowiadano bitewne przygody, raz po raz wybuchał śmiech i okrzyki przynaglające jeńców, by prędzej przebierali nogami. Ci, którzy rabowali obóz, kończyli przeglądanie wozów i, szturchając pojmanych włóczniami w plecy, pędzili ich przed sobą. Mijali bezładnymi kupami bród na rzece i ciągnęli z wolna ku własnym liniom. Pierwsze grupy przejechały rozpostartą za rzeczką kotlinę i zaczęły wspinać się na opadający ku niej łagodny stok. Osiągnąwszy zaś szczyt wyniosłości, wkrótce znikały poza nim. Jadącym z tyłu wydało się jednak, że rycerze z tych grup zatrzymywali się nieco na szczycie, a potem spoglądali wszyscy w jedną stronę i zaraz podrywali konie do biegu.

W dalszych grupach, które to spostrzegły, powstało zaniepokojenie. Ucichły żarty i śmiechy, a zamiast nich poleciały do przodu pytania, co tam się dzieje, bo niektórzy twierdzili, że słyszą wyraźnie bitewny zgiełk. Jakoż wkrótce nadeszła odpowiedź podawana sobie z ust do ust, i to zgoła nieprawdopodobna! Bitwa trwa i źle idzie naszym! Na tę wieść porzucono jeńców, wozy ze zdobyczą zepchnięto na bok, by nie zawadzały wciąż nadciągającym z tyłu oddziałom, rozległy się krzyki komendy i miecze znów wyciągnięto z pochew. Luźne grupy jeźdźców zaczęły formować się w chorągwie, wykazując sprawność i obycie bojowe. Ci jednak, którzy nie osiągnęli jeszcze szczytu wzniesienia, nie potrzebowali gnać ku nieprzyjacielowi, bo on sam tam się właśnie ukazał. Ujrzano, jak spoza wyniosłości wyłaniają się raptem rzędy rycerzy, a na ich banderiach widnieją obce znaki. Na tle nieba ostro rysowały się sylwetki okrytych zbrojami jeźdźców, a nad nimi niby zęby grzebienia sterczały uniesione kopie. Dla doświadczonych zakonnych rycerzy był to znak, że mają przed sobą świeże oddziały, które nie brały jeszcze udziału w bitwie. Mniemając tak, mieli słuszność, bo były to istotnie owe trzy pozostałe Szafrańcowi chorągwie, które do tej pory jeszcze nie walczyły. Kniaź Witold dał rozkaz, by uderzyły jako pierwsze, w drugim rzucie stawiając te, które wspomogły już księcia Semena. Zjeżdżając ze wzgórza, rycerze zaczęli z wolna przyśpieszać biegu, a kopie wkrótce pochyliły się do przodu. W chwilę potem konie przeszły w galop i niby potężny młot szeregi polskie z hukiem uderzyły w Krzyżaków. Czoło chorągwi zakonnych pod naporem tego uderzenia skłębiło się, zakotłowało, kurz uniósł się raptownie w górę, błysnęły w nim miecze, a ludzki wrzask zagłuszył uderzenia broni. Konie napastników stawały dęba, przebierając w powietrzu kopytami, a ich jeźdźcy, ściągając wodze, kłuli wokół kopiami, zmiatając z siodeł wszystkich, których zdołali dosięgnąć. Potem zaś chwycono za broń krótką. I znów rycerz nacierał na rycerza, tarcze uderzały o siebie, razy mieczy grzmiały i dzwoniły po zbrojach, a ponad tym bitewnym zgiełkiem górował ludzki krzyk. Za chwilę ukazały się na wzgórzu następne trzy chorągwie i pobiegły do bitwy, już zupełnie odcinając zakonnym rycerzom drogę ku swoim.

Ale i od krzyżackiej strony napływały posiłki z powracających oddziałów pościgowych. Na widok tego, co się działo, rycerze zakonni wyrywali miecze z pochew i pędzili, by wspomóc swoich. Bitwa rozgorzała na dobre i niemal już wszystkie pościgowe oddziały brały w niej udział, kiedy kniaź, który obserwował ją z ukrycia, pchnął do walki litewskie roty. Wypadły one z zarośli ciągnących się po obu stronach pola bitwy i skoczyły co koń wyskoczy, opanowane żądzą zemsty za niedawny pogrom. Na ten widok krzyżaccy rycerze zrozumieli, że nie zwycięstwo jest ich udziałem, ale śmierć, za którą pozostawało już tylko wziąć jak najwyższą cenę. Skrajne szeregi obróciły się więc na boki, by stawić czoło nowemu przeciwnikowi, a potem zginąć, jak na prawych żołnierzy przystało. Zostali wkrótce otoczeni, ale bronili się zajadle, wprawnie i nieustępliwie. Przewaga nacierających była jednak zbyt duża i zawziętość nie mniejsza. Wkrótce też rozkaz królewski został wykonany. Z chorągwi krzyżackich biorących udział w pościgu ostatecznie uratowali się tylko ci rycerze, którzy minęli wzgórze, zanim odcięto im drogę, oraz oddziały goniące Litwinów w kierunku północnym od Stębarka. Natychmiast po powrocie zostały one uporządkowane przez zakonnych dowódców i dołączone do odwodu, który dzierżył do ostatniej chwili wielki mistrz, by rzucić go na szalę w decydującym momencie. Jednocześnie w bitwie rozgrywającej się przed królewskimi oczami przewaga utrzymywała się nadal po polskiej stronie. Coraz wyraźniej było widać, że zniszczenie krzyżackich chorągwi staje się już tylko kwestią czasu. Ściśnięte również ze skrzydeł, cofały się coraz bardziej ku Grunwaldowi. Właśnie z tamtej strony, spoza zabudowań Łodwigowa, w pewnej chwili ukazał się obłok kurzu, sunąc w stronę walczących. W jego kłębach połyskiwały chwilami refleksy słonecznych promieni odbitych od rycerskich pancerzy. Zbigniew docierał do pola bitwy, by zamknąć krąg wokół zakonnych wojsk. Sokół, który, stojąc w orszaku królewskim, obserwował ten obraz, po chwili powiódł spojrzeniem po okolicy i zatrzymał wzrok na domach Stębarka. Jakiś czas przyglądał się im uważnie, a nawet uniósł dłoń do czoła, po czym trącił konia ostrogą i podjechał do stojącego samotnie króla.

— Coś dzieje się pod Stębarkiem, miłościwy panie. Dostrzegłem tam poruszające się chorągwie. — Dużo ich? — Tego nie mogłem dojrzeć. — Przykażę odwodom zbliżyć się jeszcze bardziej i przynaglę Witolda. — Słusznie. Będziemy też mieli i piechotę pod ręką, bo pierwsze roty są już niedaleko. Jagiełło rozkazał wysłać zaraz gońców, a potem, wytężywszy wzrok, spoglądał ku Stębarkowi. Niczego podejrzanego jednak nie zdołał tam dostrzec. Wieś robiła wrażenie wymarłej, z tej odległości chłopskie chaty wyglądały jak małe pudełeczka drgające w falującym od upału powietrzu. Król pomyślał, że czeskiemu wodzowi coś się musiało przywidzieć, ale wydanych rozkazów nie zmieniał, gdyż w niczym nie mogły wpłynąć na gorsze. Odwody powinny i tak stać bliżej, a im prędzej Witold przybędzie, tym szybciej bitwę można będzie zakończyć. Była piąta po południu. Wielki mistrz widząc, że uderzenie czeskich i niemieckich chorągwi tylko na krótko poprawiło sytuację i obecnie staje się ona jeszcze gorsza, uznał, że czas użyć głównych odwodów. Czekał z tą decyzją na najkorzystniejszy moment, a to wtedy, kiedy polski król już wszystkie swoje siły wprowadzi do walki. Była to druga po owych pułapkach i zasiekach część planu bitwy, jaki przygotował. Pierwsza nie powiodła się, ta jednak nie może zawieść, bo jeśli nawet okaże się, że Jagiełło ma jeszcze jakieś odwody, to nie mogą one być już duże i nie zdołają sprostać jego najlepszym i wypoczętym chorągwiom, które zachował specjalnie na tę chwilę. Było ich dwanaście, a z rycerstwa powracającego z pościgu udało się sformować jeszcze cztery. Stanowiły one wprawdzie tylko niedużą część tych, które pobiegły za uciekającą Litwą, co przez chwilę zastanowiło Ulryka, jednak jego starszyzna uspokoiła go, zapewniając, że reszta zapędziła się zbyt daleko i dlatego wróci nieco później. Możliwość zaś powrotu jakichkolwiek sił litewskich w ogóle wielkiemu mistrzowi nie przyszła do głowy, bo rozbicie wojsk Witolda uważał za zupełne i przesądzone. Miał więc potężną pięść, zdolną przełamać nie byle jaką zaporę. Ostatecznym bodźcem do uderzenia była otrzymana w ostatniej chwili wiadomość o bitwie, którą toczy reszta sił pościgowych. Wyjaśniło to nieobecność brakujących chorągwi, ale też jeszcze bardziej upewniło Ulryka,

że Jagiełło wyzbył się już odwodów, bo tylko one przecież mogły jeszcze walczyć. Dał więc rozkaz, by chorągwie ruszyły, nie ukazując się oczom nieprzyjaciela, jak długo się da. Nakazał więc objechać Stębark od wschodu, zejść w biegnącą za wsią kotlinę i, zatoczywszy łuk ku zachodowi, z nagła uderzyć na tyły polskich hufców. Dochodziła piąta po południu, kiedy wielki mistrz nałożył hełm, postanawiając osobiście poprowadzić decydujący atak i w ten sposób wziąć udział w ostatecznym rozgromieniu wroga. Postępując jedna za drugą, chorągwie ruszyły, tworząc szeroko rozciągniętą, pokrytą żelazem kolumnę, podobną potężnemu walcowi, który miał zmiażdżyć wszystko, co spotka na swojej drodze. Właśnie nadciągnęła królewska chorągiew nadworna i ustawiła się o strzał z łuku od stanowiska króla po jego prawej ręce, a wkrótce po niej podsunął się i starosta Wincenty z resztą swojego odwodu, zatrzymując się nieco dalej. Piesze roty zniknęły na chwilę zakryte pagórkiem, ale szlak ich marszu znaczył obłok kurzu wznoszący się zza jego szczytu. Z kolei król spojrzał na bitwę. Chorągwie marszałka Zbigniewa już włączyły się do walki i wszystko wskazywało na rychły koniec zmagania. W następnej jednak chwili, przesuwając spojrzenie nieco w prawo, król dojrzał wyłaniające się z pobliskiej kotliny zbrojne szeregi jeźdźców idące szeroką ławą wprost na niego. Konie szły wolnym truchtem, proporce uniesionych kopii furkotały na wietrze, a obok szeregów jechali rycerze w białych płaszczach z piórami upiętymi na szczytach hełmów, których opuszczone przyłbice patrzyły czarnymi otworami szczelin. Mimo bitewnego zgiełku słychać było, jak grzmią kopyta ciężkich koni, bijąc o ziemię, która zdawała się drżeć pod ich ciężarem. Zdawało się, że nic nie zdoła oprzeć się sile tego hufca, tak wielka moc biła od jego niespiesznej jazdy. W orszaku powstał popłoch, bo widać było, że stalowy potwór ciągnie wprost na stanowisko władcy. Przyboczni otoczyli go, mimo że Jagiełło szarpał się z nimi, usiłując przedrzeć się i stanąć do walki. Czech Zolawa, który chwycił za wodze jego konia, otrzymał cios drzewcem kopii od podnieconego króla. Zwinięto natychmiast mały proporzec królewski z białym orłem, by nie zdradził jego osoby, a młody sekretarz Zbigniew pognał co koń wyskoczy ku

chorągwi nadwornej, która właśnie zmieniała front, stając czołem do nieprzyjaciela. Zbigniew, nie zdoławszy na czas powstrzymać konia, wpadł nim w rycerskie szeregi, wołając z przerażeniem: — Król w niebezpieczeństwie! Ratujcie miłościwego pana! Na to wezwanie obrócił się ku niemu Mikołaj Kiełbasa, jeden z przedchorągiewnych. — Ruszaj stąd, gołowąsie — wrzasnął — bo się wnet posikasz ze strachu! Czy nie widzisz, że brodacze ciągną na nas i nie pora obracać szyk?! Króla możemy uratować tylko tu, a nie wystawiając im zadki! Poszturchiwany przez rycerzy, którym zawadzał, nie mogąc opanować wyrywającego się wierzchowca, bo znać kłuto go skrycie, Zbigniew wyskoczył z szeregu i pognał z powrotem. Tymczasem król uległ namowie i zaklęciom, widząc, że otaczający orszak gotów siłą go wstrzymać, i zrezygnował z osobistego udziału w bitwie. Złożywszy taką obietnicę, zażądał jednak, aby nie obstępowano go tak ciasno, bo nie może widzieć, co dzieje się w polu. Kiedy odsłonięto mu śpiesznie widok, ujrzał, że jego nadworna chorągiew już zwarła się z wrogiem, walcząc z ogromną wprawą i dzielnością, ale sam ciężar napierających spycha ją do tyłu. Długo to jednak nie trwało, bo wnet skoczyły i chorągwie starosty Wincentego, a i rycerstwo z tylnych szeregów tłoczące się nieopodal bitwy, spostrzegłszy, co się dzieje za ich plecami, okrzykiwało towarzyszy i gnało z pomocą. Te siły związały jednak tylko część krzyżackiego hufca. Pozostałe chorągwie, nie zmieniając kierunku, szły do przodu i stawały się coraz groźniejsze dla królewskiego orszaku. Ale tu przyszło królowi z pomocą żołnierskie szczęście. Wielki mistrz oceniwszy, że jego rycerze zataczają zbyt szeroki krąg, a przez to wydłużają niepotrzebnie drogę, wybiegł na czoło i z obnażonym mieczem w ręku począł nawracać szeregi ku polu walki. Nie domyślił się znać, że w stojącej przed nim małej grupce rycerzy znajduje się sam król, i, nie zwróciwszy na nią uwagi jako na zbyt mizernego przeciwnika, parł jak najszybciej ku bitwie. Toteż pędził po lewym skraju swego hufca, wskazując mu mieczem kierunek, i wołał co tchu w piersiach: — Herum! Herum!

Jeden wszakże z rycerzy, czy to bardziej niesfornego ducha i żądny walki na oczach wszystkich, czy też może rozpoznawszy polskiego króla, wyrwał się z szeregu i pognał z nastawioną kopią ku orszakowi. Kraj białej tuniki opiętej złotym pasem powiewał za nim w pędzie, kopia mocno przywarła do tarczy i niby długie żądło sterczała daleko przed końskim łbem jego bułanego konia, a on z nogami sztywno wpartymi w strzemiona, pochylony do przodu, pędził przed siebie. Strusie pióra na hełmie powiewały z furkotem, a kopyta rumaka z głuchym dudnieniem waliły o ziemię. Był to Dypold Kökeritz von Dieber z Łużyc. Król, który trzymał już kopię, teraz opuścił ją i czekał na zbliżenie się przeciwnika. Otaczający władcę orszak rozsunął się, by dać mu pole, gdyż rycerski obyczaj nakazywał wodzowi przyjęcie takiego pojedynku i przeszkadzać w nim nie przystało. Innego jednak mniemania był młody Zbigniew. Ten na widok grożącego panu niebezpieczeństwa wyskoczył z koniem i, nie mając lepszej broni, wyrwał sterczący z ziemi kawałek kopii, po czym pognał z nim ku galopującemu Dypoldowi. Ów nie zdążył ani zmienić kierunku biegu swego rumaka, ani przełożyć kopii na drugą stronę jego łba, by dosięgnąć śmiałka. Może rozogniony bliskim spotkaniem nie dojrzał lub, dojrzawszy, zlekceważył młodzieńca. Może nie wiedząc, że ma króla przed sobą, nie spodziewał się, że ktoś, złamawszy rycerski obyczaj, wtrąci się do pojedynku, dość że Zbigniew zdołał bez przeszkód dopaść z boku i, zamachnąwszy się szeroko, walnąć go owym kawałkiem kopii w głowę. Cios ten zrzucił Dypolda z siodła, a koń wlókł go jeszcze po ziemi nieomal pod królewskie nogi, gdzie dosięgły go włócznie orszaku. Czy opłaciło ci się za cenę życia wejść do historii, Dypoldzie? A zresztą i tak zapewne straciłbyś je w bitwie, ale wówczas, tak jak i o innych dzielnych rycerzach, kronikarz z imienia o tobie by nie wspomniał. Zaraz potem wybiegły spomiędzy wzgórz chorągwie litewskie, które jako lżejsze wysforowały się przed polskie oddziały, i zwaliły na hufiec wielkiego mistrza. Już one zmieniły znacznie obraz walki, bo było ich ponad dwadzieścia. Za nimi nadleciały i chorągwie Szafrańca, prowadzone przez niego osobiście.

Ten ocenił jednym rzutem oka położenie i widząc, że od strony, skąd podążał, walczy już Litwa, skierował je nieco w bok, a potem uderzył na tyły Ulrykowych chorągwi. Takiej przewagi wielki mistrz się nie spodziewał. Na wprost spotkał cztery chorągwie odwodowe, z prawa nacierało rycerstwo, które, poniechawszy walki wyraźnie już przesądzonej, rzuciło się ku niemu, a teraz i do tyłu należało się obrócić. Zrozumiał więc, że celu nie osiągnie, tamtego łańcucha nie rozerwie, bo sam drugim, wcale nie słabszym, został otoczony. Ostatecznie zaś pogrzebał tę nadzieję, kiedy dostrzegł biegnącą ku bitwie piechotę. Pozostawało już tylko bronić się, rozerwać zaciskającą się pętlę lub zginąć. Piechota istotnie biegła rota za rotą ku walczącym, potrząsając maczugami, pałkami, sulicami, cepami i nie wiedzieć jak jeszcze różną bronią, wrzeszcząc przy tym dziko. W obłokach kurzu widać było czerwone z wysiłku twarze, rozwarte krzykiem usta i oczy pałające żądzą mordu. Wkrótce pierwsze szeregi dopadły walczących i wdarły się pomiędzy jeźdźców. Pętla wokół chorągwi wielkiego mistrza zacisnęła się ostatecznie i mocno. Już wszystkie siły z obu stron brały udział w walce, ale dla Zakonu była to walka nie o zwycięstwo, ale tylko ratowanie rycerskiego honoru, i to za cenę życia. Mijała godzina szósta. NIECO WCZEŚNIEJ KANCLERZ TRĄBA po wyprawieniu z obozu ostatnich pieszych rot wrócił na pole bitwy i przyłączył się do królewskiego orszaku. Czarny widząc, że wszystkie siły biorą już udział w walce, do głębi serca rozżalony, nie wytrzymał i zwrócił się gorąco do kanclerza: — Wasza wielebność, ja wam już niepotrzebny... Zezwólcie... Kanclerz rozradowany obrazem walki, jaki dostrzegł po powrocie, roześmiał się. — Na swój pas chcesz zasłużyć, czy tak cię swędzi skóra?! Dobrze, ganiaj więc, niechże ci ją przetrzepią! Czarnemu nie trzeba było powtarzać zezwolenia. Szarpnął konia, a za nim, nikogo już nie pytając, ruszyli Jurga i Włodek. Również i większość owych sześćdziesięciu rycerzy stanowiący osłonę orszaku za zezwoleniem królewskim ruszyła do bitwy. Dopadli więc walczących całą grupą, wciskając się końmi pomiędzy zmagające się szeregi rycerskie.

Czarny, znalazłszy się w zgiełku bitwy, w pierwszej chwili parował tylko ciosy, i to powodowany bardziej instynktem samoobrony niż świadomym rozeznaniem. To naszło go dopiero po pewnym czasie, gdy oszołomienie zaczęło mijać i począł spoglądać wokół coraz uważniej. Szczeliny przyłbicy nie nawykłym ku niej oczom nie pozwalały na oglądanie zbyt rozległego widoku, ale najbliższe otoczenie widział dobrze. Z początkowego chaosu wzniesionych ramion, kołyszących się nad hełmami piór, twarzy zasłoniętych przyłbicami, podobnymi do drapieżnych ptasich dziobów, końskich łbów, błysków mieczy, migania ostrzy toporów zaczęły wyłaniać się coraz wyraźniejsze, bardziej zrozumiałe ruchy, zaczął pojmować ich sens. Zaraz też wydało mu się, że wszystko odbywa się znacznie wolniej. Wracało opamiętanie, a z nim celowość własnych zamiarów. Jego tarcza nie skakała już to tu, to tam, a przesuwała się tylko w miarę potrzeby wtedy, kiedy oceniał, że to właśnie w niego godzi cios, a nie w któregoś z rycerzy walczących nieopodal. Początkowo bowiem wydało mu się, że wszystkie uderzenia zmierzają ku niemu, że tylko jego chce dosięgnąć przeciwnik. Miecz nie odbijał już uderzeń chaotycznie, ale posłuszny wzrokowi zaczął świadomie szukać celu dla siebie. Właśnie jakiś rycerz, którego oczy dojrzał Czarny w szparkach przyłbicy, zamachnął się ramieniem, unosząc do góry topór, by opuścić straszną broń na jego głowę. Wtedy Bert dojrzał na moment odsłoniętą pachę i pchnął w nią mieczem na całą długość ramienia. Czuł, jak ostrze zagłębia się w ciało tamtego, dojrzał topór opadający już tylko siłą własnej ciężkości, bo żadna dłoń go nie dzierżyła, i jeźdźca lecącego do tyłu i walącego się na koński zad, a z niego na ziemię. W następnej chwili musiał nastawić tarczę, by odparować czyjś cios zadany z boku, potem poczuł uderzenie po hełmie, od którego zaszumiało mu w głowie. Raptem ujrzał wzniesione nad sobą końskie kopyta. Odskoczył w porę, a dostrzegłszy jeźdźca z czarnym krzyżem na piersi, zadał mu na odlew cios w nasadę szyi, zważając, by w chwili uderzenia miecz nieco ściągnąć ku sobie. Ostrze zadzwoniło o blachę, a Krzyżak, wyrzuciwszy w górę ramiona, zwalił się z konia. Potem spostrzegł, jak włócznia wymierzona w któregoś z towarzyszy mknie obok niego. Końcem miecza podbił więc ją w górę i, nie tracąc rozmachu, tym samym ruchem uniesionej ręki trzasnął głownią miecza w

krzyżacką przyłbicę. Blacha wygięła się i spomiędzy jej szczelin buchnęła krew, a rycerz opadł na grzywę konia. Obróciwszy się znów przed siebie, dostrzegł ogromnego jeźdźca, który walczył bez przyłbicy, ukazując groźną twarz o szerokiej, rudej brodzie i pełnym wściekłości spojrzeniu. Trzymał oburącz wielki, długi koncerz i straszliwymi zamachami zmiatał wszystkich przed sobą. Właśnie jeden z polskich rycerzy, nastawiwszy tarczę, naparł na niego, ale cios koncerza rozwalił blachy niby cienki papier, przerąbując ciało nieomal na pół. Czarny na widok tej odważnej śmierci, ogarnięty raptownym płomieniem zemsty, rzucił się z kolei w stronę olbrzyma. Jeszcze w czasie skoku konia dojrzał zamach strasznej broni. Zdawało mu się, że pogrążył się raptem w sen, tak wolno wszystko zaczęło się odbywać. Ostrze leciało i leciało, on, zdawało się, nieśpiesznie przyginał ku końskiej grzywie, potem słyszał gwizd przelatującego ponad głową koncerza, w następnej zaś chwili poderwał się i, natężając siły, wbił koniec swego miecza w nabrzmiałą krwią twarz. Koń skoczył do przodu, o mało nie wytrącając mu tym skokiem z ręki broni, której nie zdążył wyszarpnąć na czas, i już ugodzonego więcej nie widział. Gniew wygasł, znów wszystko odbywało się z naturalną szybkością i Czarny skupiony coraz bardziej i coraz bardziej czujny walczył już spokojnie. Nie wszystkie jednak ciosy dochodziły celu. Były i odbijane, parowane, albo i koń przeciwnika czy własny skokiem w stronę udaremniał zamiar, gdyż wierzchowce miały swobodę ruchów, jako że wodze spoczywały na przednim łęku siodła. Niejeden cios miecza czy włóczni odbijał Jurga lub Włodek walczący po jego bokach, niejeden godzący w nich odbił on sam. Z wolna kładąc przed sobą zaciekle broniących się Krzyżaków, Polacy wgryzali się w ich szeregi. Tych, którzy z jednej czy drugiej strony padali, zastępowali zaraz towarzysze napierający z tyłu, równie żądni udziału w walce. W polskich szeregach konni coraz bardziej zaczęli mieszać się z piechotą, rycerze polscy prześcigali się z litewskimi w krwawej robocie. Coraz częściej zaczęło się już zdarzać, że zakonni rycerze zeskakiwali z koni i, klękając na ziemi, oddawali się w niewolę. Wybierali jednak rycerzy polskich, bo ani

piechurzy, ani wojowie litewscy zaślepieni nienawiścią i niewidzący w tym dla siebie żadnej korzyści — bo okup wziąłby ich pan — zabijali wszystkich bez litości. Tak też baron węgierski von Gersdorf, który początkowo brał udział w poselstwie króla Zygmunta, a potem dowodził zagraniczną chorągwią Świętego Jerzego, wbił w ziemię sztandar i uklęknąwszy wraz z czterdziestu towarzyszami poddał się Przedpełkowi Kropidłowskiemu. Tak poddali się dwaj książęta: Kazimierz Szczeciński i Konrad Oleśnicki, tak zaczęli coraz częściej poddawać się i inni. Obie bitwy zaczęły z wolna wygasać. Jednak resztkom niektórych chorągwi udało się wyrwać z okrążenia. W przerażeniu, nie myśląc już o niczym jak tylko o ratowaniu życia, rzuciły się do ucieczki, gnając bądź na północ obok Stębarka, bądź ku obozowi za Grunwaldem, i w tym też kierunku, tak jak mu to przepowiedział poległy w bitwie komtur gniewkowski von Wende, uciekał von Tettingen, jedyny ze starszyzny krzyżackiej, obecnej pod Grunwaldem, który nie zginął. Uciekał zaś tak pełen strachu, że ominął Malbork, obawiając się wpaść w ręce Polaków, i zatrzymał się dopiero w Elblągu. Za uciekającymi pognali wszyscy, których wierzchowce były jeszcze zdolne do biegu, bo żądza krwi i zawziętość na wroga nie wygasły mimo zmęczenia. Część z nich wpadła na obóz. Pod jego szańcami rozgorzała nowa bitwa, ostatnia już w tym dniu, ale chyba i najkrwawsza. Początkowo obrońcy stawiali opór, bo jeźdźcy nie zdołali sforsować szańców i spiętych łańcuchami wozów, ale wkrótce nadbiegła i piechota. Żądna łupów szybko wdarła się na umocnienia i rozpoczęła rzeź wszystkiego co żywe. Toteż mówiono, że zwały trupów, jakie znaleziono tam później, sięgały miejscami na chłopa wysoko. Wreszcie kiedy i tu skończono walczyć, słońce zaczęło się schylać ku zachodowi, ponad pasmo pobliskich lasów. Jedynie pościg za uciekającymi trwał, a rycerstwo wracało z niego jeszcze do późna w noc. Była godzina siódma. POLSKIE CHORĄGWIE SKUPIŁY SIĘ wokół zdobytego obozu krzyżackiego. Ponieważ położony był na wzgórzu, najbliższą okolicę było widać jak na dłoni. W świetle zachodzącego słońca zamykająca horyzont linia

lasów była intensywnie fioletowa, niebo coraz bardziej granatowe, a po polach rozświetlonych czerwono kładły się długie cienie drzew. Na drogach idących ku północy i zachodowi widać było cwałujących jeźdźców. Na ich pancerzach migotały czerwone błyski, a cienie biegły za nimi po przydrożnych zagonach. Część chorągwi, ufając wytrzymałości swoich wierzchowców, pognała za uciekającymi, podniecona nie tyle bojową ochotą, co żądzą zysku, bo pojmanie znaczniejszego jeńca pozwalało spodziewać się sowitego okupu, a sama nawet zbroja, jeśli szczęśliwie udało się zdobyć bardziej bogatą, kosztowała tyle co cała wieś. Król polecił ogłosić wojsku, że nie sprzeciwia się pogoni, jeśli nie wszczyna się jej z żądzy mordu, bo dość już dzisiaj obfite żniwo zebrała śmierć. Mimo to nie wszyscy byli posłuszni królewskiemu rozkazowi. Niektórzy, zaznawszy od Zakonu wielkich krzywd, pragnęli zaspokoić ciągle jeszcze żywe pragnienie pomsty, toteż i w ucieczce zakonni rycerze znaczyli drogę padającymi ciałami, a na skutek paniki i tłoku wielu utonęło w bagnach, które ciągnęły się o dwie mile dalej. Doniesiono wkrótce królowi o śmierci wielkiego mistrza i wielu zakonnych dostojników. Poznajdywano bowiem ciała Kunona von Lichtensteina, Fryderyka von Wallenrode, Albrechta Schwarcburga, Tomasza von Markheima, komturów von Wobecke, von Helfensteina, von Pinzenaua, von Wendego, von Badena, von Stolla, von Sayna i wielu, wielu innych komturów, wojów i zakonnych rycerzy. Ich ciała złożono jedno podle drugiego. Leżeli więc martwi, uśmierzeni na zawsze, wpatrując się niewidzącymi oczami w niebo rozciągnięte nad nimi. Ciało wielkiego mistrza rozkazał król złożyć na obity purpurą wóz z czterokonnym zaprzęgiem i z ochronnym pocztem wysłał do Malborka, gdzie istotnie po kilku dniach dotarło. Chorągwi zakonnych zdobyto pięćdziesiąt i jedną, wbijając je wokół królewskiego namiotu. Niektórym wydawała się dziwna ta zbieżność liczb, bo tyleż polskich chorągwi wzięło udział w bitwie. To wszystko stało się dopiero następnego dnia, bo tego wieczoru król był tak zmordowany, że z nikim nie chciał rozmawiać. Zresztą i nie mógł, bo od wydawania rozkazów i krzyków, jakimi podniecał chorągwie, tak rozbolało go gardło, że mógł mówić tylko szeptem, i to z trudnością. Toteż przy

spotkaniu po bitwie z Witoldem bez słowa wziął go w ramiona i jakiś czas trzymał w uścisku. Potem rozkazał, by wojska ruszyły od pobojowiska i przeniosły obóz ćwierć mili na pomoc. Zaraz więc wyjechały wozy, tak własne, jak zdobyczne, zaprzęgane już w z wolna zapadającym mroku. Po rozbiciu namiotów na nowym miejscu nikt jednak nie myślał o spoczynku. Rozpalono zaraz ognie i przygotowywano wieczerzę, bo od wczorajszego wieczoru prawie cała armia nic nie miała w ustach. Nie zważano jednak ani na głód, ani na zmęczenie walką, tak powszechne panowało podniecenie i radość z odniesionego zwycięstwa. Opowiadano sobie przygody i zdarzenia, fragmenty walk z różnych bitew stoczonych w ciągu dnia, a wreszcie chwalono się łupami, których zdobyto niezmierną ilość. Te biesiady i rozmowy przy ogniskach przerywane były często przez powracających z pościgu, którzy z kolei opowiadali jego przebieg. Król zaś, mocno zmordowany i ochrypły, pragnąc samotności, odsunął się od swojego dworu pomiędzy drzewa gaju, gdzie czekał, aż rozbiją mu namiot. Tymczasem legł pod krzakiem na wymoszczone prowizorycznie posłanie z gałęzi i odpoczywał w milczeniu. Zatrzymał przy sobie tylko sekretarza. Słońce już zaszło i zaczęło się ściemniać. Król, leżąc, wpatrywał się w niebo, na którym zaczęły pojawiać się pierwsze gwiazdy. Czuł ogromne zmęczenie. Nie był zdolny do radości z powodu zwycięstwa, a nawet do skupienia myśli. Najważniejszym uczuciem, jakie w nim dominowało, była ogromna ulga. Czuł się jak wędrowiec dźwigający wiele dni i wiele mil ogromny ciężar, który nareszcie z siebie zrzucił. W mroku zamajaczyła jakaś postać i rozległy się ciche stąpania. Jagiełło odwrócił głowę, ale nie odezwał się. — Wy to, miłościwy panie? — rozległ się głos kanclerza. — Miłościwy pan nie może mówić, tak utrudził gardło — odezwał się Zbigniew, wstając z pnia, na którym przysiadł w pobliżu. — Może, może... — zaprzeczył Jagiełło, ale mówił tak cicho, że ledwie było go słychać. Milczał chwilę, zanim znów się odezwał: — Znojny mieliśmy dzień, co, Mikołaju? — Nie zapomni o nim historia, miłościwy panie — odpowiedział z powagą Trąba.

Jagiełło zamilkł. Po chwili usłyszeli jego szept: — Pić mi się chce... Zbigniewie, przynieś nieco wody... — Ale bacz — upomniał go kanclerz — aby nie była zimna. Zbigniew odszedł, a ci dwaj nic już do siebie nie mówili, w milczeniu rozumiejąc się równie dobrze jak w słowach. W NOCY SPADŁ OBFITY DESZCZ i dzień wstał chmurny i mokry. Rankiem Czarny został wezwany do księdza Andrzeja. Kiedy wszedł do jego namiotu, proboszcz, tym razem niezajęty pracą, przywitał go z wesołym błyskiem w oczach. — Mówił mi kanclerz, żeś dzielnie sobie poczynał! Przypadłeś mu do serca, z czegom wielce rad! Czarny skłonił się. — I jam rad z pochwały, wasza wielebność... — Natrudziłeś się i ty w przygotowaniach do wczorajszego dnia. Dlatego, jakem ci już obiecał, nagroda cię nie minie, ale z tym należy jeszcze poczekać, bo moc spraw na głowie ma miłościwy pan. Ale już zapowiedział, że nagrodzi wszystkich, którzy dopomogli mu do tego zwycięstwa! Czarny nie odzywał się, czekając, co usłyszy dalej. — Nie po to wszakże cię wezwałem. Jeszcze dziś jedzie do Krakowa podkomorzy Morawiec z listami do królowej. Jeśli chcesz, przydzielę cię do niego. Nie zabaw jednak dłużej jak dziesięć dni i wracaj do armii. — Wasza wielebność... nie wiem, jak mam dziękować... — Czarny ze wzruszenia nie umiał znaleźć słów. — Nie potrzebujesz jechać do Sośnicy, bo żonę znajdziesz w Krakowie. Zjechała tam niedawno, o czym mi właśnie donosi kanonik Dunin. Jest z nią i twoja siostra, co przypomina mi twego towarzysza, owego Jaksę, coś mi o nim mówił. Myślę, że kniaź i jemu jechać pozwoli! — Pamiętacie o wszystkim! — zdumiał się Czarny. — Moja służba nauczyła mnie tego, synu. Jedź więc i wracaj zdrowo! — Wasza wielebność... — Czarny zawahał się. — Rozstawne konie nie będą już królowi potrzebne... Może by... Proboszcz roześmiał się. — Tak ci już pilno do żoninego łoża? Ale dobrze mówisz! Powiem Morawcowi, aby z nich korzystał, bo listy istotnie powinny dotrzeć na zamek jak najprędzej! Aha, i jeszcze jedno! Prosiłeś mnie o radę, jak postąpić z

siostrą, tedy ci ją dam. Druha ostaw w oberży, do domu idź sam i zobacz, jak się ona zachowa. Widząc tylko ciebie, dozna zawodu, że tamten nie przybył, i objawi to, jeśli go miłuje. Bo niewiasta, co u drugiej dojrzy, sama mieć musi! Jeśli nie objawi, lepiej, by się nie zobaczyli. No, bądź zdrów! WYRUSZYLI W PIĘCIU: MORAWIEC z dwoma przybocznymi, Czarny i Jaksa. Chcieli zabrać ze sobą i Dzieweczkę, ale ten obłowił się tak wielką zdobyczą, że w dwa również zdobyczne wozy ledwie ją mógł zmieścić. Musiał więc tego dobrze pilnować, jako że majątek nad człowiekiem zawsze panuje i pozbawia swobody ruchów. Pożegnali zatem olbrzyma i ruszyli w drogę. Korzystając z rozstawnych koni, osiągnęli Płock jeszcze przed nocą, a potem, gnając na Łęczycę, Wolborz i Chęciny, piątego dnia dotarli do Krakowa. Ostatnie parę mil drogi Jaksa przebył w zupełnym milczeniu. Twarz mu się ściągnęła, do nikogo nie przemówił słowa, jechał zapatrzony w drogę przed sobą. Czarnemu żal go było, bo wiedział, co druh przeżywa teraz, kiedy zbliżała się godzina mająca wszystko rozstrzygnąć. Wreszcie późnym popołudniem ujrzeli z daleka zasnute niebieską mgłą mury i baszty Krakowa. Koni nie trzeba było przynaglać, bo poczuwszy kres podróży, same przyśpieszyły biegu. Ominęli mury od wschodniej strony, jadąc przedmieściami, by nie przepychać się przez zatłoczone ulice, i wjechali do miasta Grodzką bramą. I Morawcowi, i Czarnemu stąd było najbliżej. Jaksa zaś propozycję obrania tej drogi przyjął wzruszeniem ramion. Odezwał się dopiero, kiedy już się rozstawali: — Będę „Pod Turem”, tam przyślij wiadomość. Jeśli odmówi, przybądź sam, dobrze? Spojrzeli sobie w oczy. Czarny próbował się uśmiechnąć. — Pewnie, że wówczas przyjadę! Przecie nie ostawię cię w takiej chwili samego, a gadać będzie o czym! No, bywaj i bądź dobrej myśli, co będę mógł, to zrobię! Jaksa skinął głową i podążyli każdy w swoją stronę. Czarny, jadąc Kanoniczną, rozglądał się dookoła, jakby nie był tu od dobrych kilku lat. Tu oto ta sama co dawniej dziura w płocie, a tam po raz pierwszy dostrzegł Kostura... Jednocześnie gnał konia, niezbyt zważając na

przechodniów. Kiedy zaś dopadł wreszcie domu kanonika, jeszcze w biegu prysnął z siodła i jednym skokiem dopadł kołatki. Po chwili usłyszał szelest lekkich kroków, a kiedy drzwi uchyliły się, zobaczył w nich Unę. Patrzyła na niego bez słowa i widział, jak oczy jej stają się coraz większe i większe. Wreszcie jak gdyby ocknęła się i z przeraźliwym krzykiem rzuciła mu się na szyję. Krzyk ten echo poniosło po całym domu. Uścisk trwał długo i przerwała go sama. — Puść, bo tchu mi brak! Żebra mi połamiesz! Odsunął ją od siebie na odległość ramion, po czym znów przycisnął ku sobie i teraz dopiero pocałunkom nie było końca. To powitanie przerwało ukazanie się Zyty. Stała u szczytu schodów w długiej czarnej sukni i spoglądała na nich ciemnymi oczami. Opamiętali się, kiedy usłyszeli jej drżący głos: — A Jaksa? Gdzie Jaksa? — Potem nieomal krzyknęła z rozpaczą w głosie: — Bert, mów, co z nim?! Czarny odsunął lekko żonę i począł wstępować na schody. Jednocześnie nie mógł opanować uśmiechu, bo początek wydał mu się całkiem dobry. Toteż rzucił beztrosko: — Nie przywitasz się ze mną? Zyta zdawała się nie słyszeć tego pytania. Patrzyła w jego uśmiechniętą twarz bez słowa i zapewne ten uśmiech uśmierzył jej strach, ale nie przywrócił sił, których pozbawił, bo raptem nogi zaczęły się z wolna pod nią uginać i usiadła na stopniu schodów. — Czy ranny? — szepnęła. Czarny nachylił się nad siostrą, uniósł ją do góry, biorąc w ramiona, i celowo nie odpowiedział na to pytanie. — Cieszę się, że cię widzę, siostrzyczko! Zyta zdawała się jednak być pochłonięta tylko jedną myślą, od której nie potrafiła się oderwać, gdyż, całując go, spytała: — Czemu nie mówisz? Co się z nim stało? — Dlaczego miałoby się coś stać? — odpowiedział pytaniem Czarny, widząc już, że chyba do gospody nie będzie potrzebował jechać. — To... to dlaczego nie przybył? — A po co, skoroś mu odmówiła ręki? Aby na nowo szarpać stare rany? — Gdzie jest?

— Za górami, za lasami... Okiem nie sięgnąć, koniem nie dobiec... — zanucił, wypuszczając siostrę z ramion. W drzwiach zaczęła ukazywać się służba, ciekawa widoku rycerza wracającego z wojennej wyprawy, toteż Una zawołała: — Nie stójmy tu w sieni! Idźcie do komnaty, bo widzę, że ten huncwot znów coś uknuł! Muszę wiedzieć co, a tu gadać nie będziemy! Zaraz do was przybiegnę, tylko rozkażę przygotować posiłek, boś pewnie głodny! — Jak wilk! A jak mi nie dasz czego do gęby, to pożrę ciebie! — Zważaj, abyś się nie udławił! A Zyty nie dręcz i gadaj z nią po ludzku! — Una zaszumiała spódnicą i goniąc służbę, ruszyła do kuchni. Czarny wziął siostrę za rękę i poprowadził na górę. — Gdzie Jaksa? — Zyta, ogarnięta tą jedną myślą, powtórzyła pytanie. — Czemu z tobą nie przybył? Czarny odpowiedział dopiero po chwili. — Jużem ci powiedział. I myślę, że ma rację. Skoro tak obstajesz przy klasztorze, po co ma ci tę drogę utrudniać? Zyta żachnęła się niecierpliwie. — Bert, nie dręcz mnie... Dość się już nacierpiałam... Wielem też na nowo przemyślała... Czarny, już pewny swego, rzucił: — Poniechajmy więc zbytnich słów. Spójrz mi w oczy i powiedz, chcesz go? Ona jednak, nie mogąc widać zdobyć się na odpowiedź, spytała tylko: — Kiedy będę go mogła ujrzeć? Ty wróciłeś, a on nie... — No i gadaj tu z babą! — Czarny udał zagniewanego. — Ale jeśli mi powiesz, że go chcesz, strzelę ino palcami i już go będziesz miała! Zyta, nie unosząc głowy, zerknęła tylko na brata i szepnęła cicho: — Chcę... Czarny porwał ją za ramiona i uniósł w górę, okręcając wokół siebie. W tej chwili weszła do pokoju Una, do której krzyknął: — Posyłaj po Jaksę! Niechże to wie jak najprędzej, bo zgryziony trapi się teraz samotnie! — Ale gdzie, mówże wreszcie! — W gospodzie „Pod Turem”! Poślij mu zaraz wiadomość!

— A niechże cię! To nie mogliście przybyć razem?! Zawsze coś wymyślisz! — Bo mądry człek mi powiedział, że jak niewiasta u drugiej coś dojrzy, zaraz sama chce to mieć! — O czym ty gadasz? — Una spojrzała na męża ze zdumieniem. — Nic takiego... No, ślij tego posłańca! Po niedługim czasie usłyszeli, jak drzwi na dole trzasnęły z hukiem, a potem dobiegł ich odgłos szybkich kroków i na progu stanął Rudy. Zatrzymał się przy wejściu i stał wpatrzony w Zytę. Ta również nie ruszała się z miejsca i stali tak, patrząc przez całą długość komnaty. Wreszcie ruszyli jednocześnie z miejsca i poczęli zbliżać się ku sobie. Una ujęła męża pod ramię i wyprowadziła z pokoju. Kiedy zaś znaleźli się w swojej sypialni, w pewnej chwili odepchnęła go, ale zaraz potem spytała, zbliżając usta do jego ucha: — Nie możesz poczekać do nocy?

KAZIMIERZ KORKOZOWICZ

POWRÓT CZARNEGO

CZĘŚĆ 1.

Ksiądz Andrzej dotrzymał obietnicy danej Czarnemu po bitwie grunwaldzkiej i dzięki jego wstawiennictwu Hubert został wpisany przez kanclerza Trąbę już na pierwszą listę zasłużonych, którym wdzięczny król okazywał swą szczodrość. Umieszczeni na tej liście otrzymali urzędy i godności, nadania dziedziczne z królewskich dóbr lub dzierżawy ceł czy też inne źródła dochodów. Czarny dostał z królewskiej kancelarii tytuł dziedzicznej własności na dobra Czepiele położone nad Wełnianką w ziemi chełmskiej, wraz z przynależną do nich dużą wsią, liczącą ponad czterdzieści dymów. Nie mógł od razu objąć darowizny, gdyż ksiądz Andrzej zatrzymał go jeszcze przy sobie na czas działań oblężniczych pod Malborkiem. Kiedy jednak we wrześniu zaniechano oblężenia, otrzymał zwolnienie ze służby. Jaksa natomiast odjechał już wcześniej wraz z kniaziem Witoldem, gdyż jako pan na Niemierzy został równocześnie członkiem dworu wielkiego księcia. Hubert pozostawił więc żonę w Sośnicy, a sam, ciekaw niezmiernie, czym obdarzył go los i królewska łaskawość, zabrawszy ze sobą Dzieweczkę oraz dawnych pachołków, Jurgę i Włodka, którzy byli teraz jego pocztowymi, ruszył w drogę. Kiedy dotarł do celu i już z daleka ujrzał swą majętność, przekonał się, że dar był wspanialszy niż się spodziewał. Na tle jasnej zieleni rozległych łąk wił się ciemny sznur olch obrastających oba brzegi Wełnianki. Jej wody połyskiwały tylko tu i ówdzie pomiędzy ich pniami, gdyż nurt krył baldachim gałęzi. Ów cienisty korytarz kończył się przed rozległym morzem falujących trzcin okrążających wzgórze, na którym pomiędzy drzewami widać było ściany gospodarskich budynków, otoczonych ziemnym wałem z palisadą. Prowadząca do niego droga pokonywała szerokim łukiem stok wzgórza i niknęła w rozwartych wrotach sambora, niczym wessana przez jego wnętrze. Widok ten ucieszył serce Czarnego, toteż niecierpliwie trącił konia i ruszył cwałem pociągając za sobą towarzyszy. Wieść o przejściu dóbr czepielowskich z królewszczyzny w ręce rycerskie wyprzedziła przyjazd ich właściciela, toteż czeladź na majdanie, ujrzawszy jeźdźców, domyśliła się, kto przybył, i kilku pachołków kopnęło się, by na wyścigi odbierać wierzchowce.

Wkrótce też z ukrytego między kilku dębami budynku wybiegł niski, zażywny jegomość o okrągłym rumianym obliczu z parą sumiastych wąsów i zbliżywszy się do Czarnego z rozmachem zdjął lisią czapę w geście powitania. — Zapewne mam honor z wielmożnym panem Hubertem z Borów? Już mi wiadomo, że mam przekazać majętność w wasze ręce... Zwę się Kleczkowski, herbu Wczele — zaznaczył z naciskiem, po czym dorzucił: — Dotychczasowy królewski zarządca! — Rad waćpana witam — Hubert wyciągnął rękę. — Ciekaw jestem gospodarstwa, toteż od razu pragnę je obejrzeć! — Od razu? — zdziwił się Kleczkowski. — Nie zechcecie wpierw się ogarnąć po podróży i nieco pokrzepić? Zaprowadzę was na pokoje. Dom zwolniłem, przenosząc się do oficyny. Przykażcie dać pomieszczenie moim pocztowym, tak abym miał ich w pobliżu, i niech się pokrzepią, bo ja mam na to czas! Prowadź mnie, waćpan, w obejście, bo wprzódy chcę zaspokoić ciekawość, potem głód! Zarządca wydał polecenie, po czym poprowadził Czarnego ku gospodarskim budynkom. Sporo czasu zajęły Hubertowi oględziny stajen, obór, chlewów i spichrzów, a potem dworskiej warzelni piwa, kuźni i innych warsztatów wskazujących na samowystarczalność gospodarstwa, przy czym z coraz większym uznaniem oceniał gospodarską rękę zarządcy. Jedynie stan wału i wieńczącej go palisady, jak i zasobność zbrojowni wzbudziły jego zastrzeżenia. Jednak nie dziwił się temu, gdyż pan Kleczkowski, choć dobry gospodarz, co widać było na każdym kroku, wyraźnie nie był człowiekiem wojennego rzemiosła. Kiedy skończyli już przegląd, Czarny ruszył ku domowi, ciekaw z kolei, co w nim znajdzie, jednocześnie z zadowoleniem myśląc o czekającym go posiłku. Towarzyszący mu zarządca w pewnej chwili obrzucił go zafrasowanym spojrzeniem i odezwał się z wahaniem: — Zapewne wasza wielmożność sam zajmie się gospodarstwem i ja nie będę potrzebny. Ale zima się zbliża i o nową służbę teraz trudno, śmiem przeto prosić o zezwolenie na pozostanie tu do wiosny, tym bardziej że nie jestem sam, ale żonę i dzieciaki mam na głowie... Czarny, zdziwiony tą prośbą, aż przystanął w miejscu.

— Skąd waćpanu przyszło do głowy, że chcę sam gospodarzyć? Wcale nie zamyślam rozstawać się z waćpanem, zwłaszcza gdym obejrzał obejście! Razem będziemy sobie radzić, dopóki będę mógł siedzieć spokojnie! Alem ja człek wojennego rzemiosła, a wici mogą każdego dnia nadlecieć, niechże wtedy wojuję spokojny o chudobę! Zatem, jeśli wola, możesz waćpan zostać! Oblicze pana Kleczkowskiego stało się jeszcze bardziej czerwone, a kiedy przemówił, głos zdradzał wzruszenie. — Wielce waszej wielmożności dziękuję! Przywykłem do tej ziemi, bo piętnaście lat na niej siedzę! A i mej żonie odjąłeś wielką zgryzotę, toteż służby swoje będę pełnić wdzięcznym sercem! I tak pan Kleczkowski pozostał jako zarządca, zajmując trzy pokoje w oficynie. Pozostałe izby dostali Dzieweczka, któremu z czasem Hubert powierzył nadzór nad stajniami, oraz Jurga i Włodek, mający pieczę nad zbrojownią jak i ćwiczeniem dworskich pachołków we władaniu bronią. Także dom mieszkalny, skryty za szerokim kręgiem otaczających go drzew, ze swymi obszernymi i licznymi komnatami, choć o niskich, belkowanych sufitach i małych, zaciągniętych błonami oknach, bardzo przypadł Czarnemu do serca. Widział już w nim krzątającą się Unę i plączących się pod nogami malców. Głównymi bowiem pasażerami karocy, która wraz z taborem wozów przyjechała z Sośnicy, były dwa bliźniacze brzdące — Roch i Lech. Przyszli na świat nieco wcześniej niżby należało się tego spodziewać po dacie ślubu, ale nikt jakoś nie zwrócił na to uwagi. Może dlatego, że nikt nie wiedział o owej nocnej burzy rozszalałej nad Koronowskim Jeziorem pamiętnego roku 1409. I tak zaczęło się bytowanie młodej pary z synkami w nowo założonym gnieździe, które dzięki królewskiej szczodrości zapewniało dostatek godny pasowanego rycerza, choć niewolne od trosk, gdyż przerywały je wzywające do wojny wici. Toczono je z Zakonem i dopiero w 1422 roku zakończono pokojem melneńskim, który położył kres temu ciągowi zbrojnych najazdów. Czarny brał udział we wszystkich, ale wracał z nich cało ku radości wciąż jednakowo miłującej go małżonki. Jedynym poważnym ciosem, jaki ją spotkał, była śmierć matki w 1416 roku. Una jako jedynaczka została spadkobierczynią Sośnicy, ale za namową swoich dwóch wujów i zgodą Huberta sprzedała te dobra. Część tej sumy Czarny przeznaczył od razu na

prace związane z podniesieniem wałów, otoczeniem ich fosą, wykorzystując wody Wełnianki, postawieniem nowej, silnej palisady bo stara w wielu miejscach była już zmurszała, wreszcie zwalenie dotychczasowego sambora i wymurowaniem kamiennej bramy z dwoma basztami, na które zaciągnął sprowadzone aż z Gdańska bombardy. Przeciw tym ekspensom protestował wprawdzie pan Kleczkowski twierdząc, że są one zbędne, gdyż nic nie zagraża spokojowi chełmskiej; ziemi, więc lepiej pieniądz spożytkować na powiększenie włości, wszakże Czarny, pomny kaprysów losu i pełen troski o bezpieczeństwo rodziny, mało co sobie z tych utyskiwań robił. Jednak pragnienie pana Kleczkowskiego podniesienia dochodowości gospodarstwa zostało również wkrótce zaspokojone, kiedy to jeden z najbliższych sąsiadów w czasie wojny golubskiej dostał się do niewoli krzyżackiej. Wyznaczony okup był wysoki, gdyż ci umieli zdobyć informacje dotyczące stanu majątkowego swoich jeńców. Rodzina więc powzięła decyzję sprzedania części dóbr. Zakon jak zwykle żądał] zapłaty natychmiastowej, sprzedaż zaś całkowicie za gotowiznę nie była rzeczą łatwą. Ale właśnie Hubert mógł ją wyłożyć, toteż wkrótce wszedł w posiadanie, i to za niską cenę, wsi o trzydziestu dymach oraz kilkuset łanów ziemi ornej. A także, co sprawiło mu największą radość, sporych; obszarów leśnych, które znacznie rozszerzyły jego tereny łowieckie. Wreszcie, po wojnie 1422 roku, nastał pokój. Do tego zaś czasu] Czarny i Una tylko dwa razy byli u Jaksów na Litwie i tyleż razy gościli ich u siebie. Zyta w 1414 roku powiła córeczkę, o której urodzie ze względu na wiek jeszcze nie można było wiele powiedzieć. Spotkania te dały możność już w pełni dojrzałym mężom do wspominania młodzieńczych przygód, wielkiej grunwaldzkiej rozprawy, a także wybitnej postaci ówczesnego kanclerza, Mikołaja Trąby, obecnie prymasa Polski. W szczególności jednak wspominali opartą na lasce, niepozorną, milczącą postać księdza Andrzeja, nie wiadomo dlaczego wzbudzającego wielki respekt, jeśli nawet nie strach. Właśnie w roku 1422 w czasie rozmów pokojowych prowadzonych, we wrześniu na jeziorze Melno, od czego zawarty pokój zwano melneńskim, Czarny, należący do przybocznej straży królewskiej, spotkał księdza Andrzeja. Przebywał on nadal w otoczeniu już wielce podupadłego na zdrowiu Jego Eminencji prymasa Mikołaja Trąby.

Hubert nie ukrywał radości ze spotkania i rad stwierdził, że ksiądz Andrzej również ją okazał, zresztą w sposób sobie właściwy. Spędzili potem blisko godzinę na przyjacielskiej rozmowie, w czasie której Czarny, opisując mu Czepiele i warunki bytowania, w serdecznym odruchu poprosił księdza, by raczył go odwiedzić w sposobnym dla siebie czasie. W pierwszej chwili proboszcz nic nie odpowiedział. Milczał przez pewien czas w zadumie, wreszcie burknął jakby od niechcenia: — Rad jestem, że chcesz mnie gościć, ale nie czas o tym mówić, bo Jego Eminencja w oczach niknie... Teraz więc nie mogę go opuścić... Było to tylko połowiczne odrzucenie propozycji, toteż kiedy w grudniu rozeszła się wieść o śmierci prymasa, Czarny ciekaw był, czy ksiądz Andrzej będzie pamiętał o zaproszeniu i da jakiś znak. Istotnie, gdzieś w połowie kwietnia otrzymał od niego list z zapowiedzią odwiedzin, ale dopiero kiedy nastaną cieplejsze dni i drogi wyschną na dobre. Czarny od razu przykazał przygotować dla gościa wygodną komnatę i zaczął oczekiwać jego przybycia. Zjawił się rzeczywiście pod koniec maja z zamiarem tygodniowego pobytu. Ale widać i jemu podobały się Czepiele oraz nastrój panujący w domu, bo, zapraszany gorąco, zgodził się raz, potem drugi przedłużyć pobyt. Ostatecznie zaś został na stałe, kiedy to Czarny po naradzie z Uną uprosił go o objęcie pieczy nad kształceniem chłopców, którzy będąc już wyrostkami, nie umieli więcej niż mogła ich nauczyć przyklasztorna szkoła w Chełmie. Nastał październik i dni, choć jeszcze słoneczne, były już chłodne, toteż w obszernej jadalni, najokazalszej komnacie domu, palił się na kominku suty ogień. Po skończonej wieczerzy, kiedy uprzątnięto już ze stołu, Una wyszła, by dać ochmistrzowi dyspozycje na następny dzień. Obaj zaś chłopcy, a właściwie młodzieńcy, urodziwi i rośli jak młode dębczaki, tak podobni do siebie, że odróżnić ich było trudno, ruszyli do swojej izby, by przygotować się do jutrzejszych lekcji, do czego skłaniał respekt, jaki mieli dla księdza Andrzeja. Hubert mimo to miał jednak wątpliwości, czy istotnie przyłożą się do nauki, czy też raczej poświęcą czas na sprawdzenie rynsztunku do obiecanego na rano polowania. Mimo że od bitwy grunwaldzkiej minęło już osiemnaście lat i Czarny przekroczył czterdziesty rok życia, mało co się zmienił. Może przybrał nieco

na wadze, ale po dawnemu był silny i sprawny, jak za lat młodzieńczych, choć już zaczęły siwieć mu skronie, a w kątach powiek pojawiły się drobne zmarszczki. Natomiast wygląd księdza Andrzeja niemal niczym nie świadczył o upływie czasu. I jemu przybyło wprawdzie trochę siwych włosów, ruchy miał nieco wolniejsze i jakby bardziej ostrożne, ale twarz była równie sucha, ściągła jak kiedyś, głos twardy i ostry, a ręka dzierżyła laskę bez drżenia. Pozostali sami w komnacie. Na stole w lichtarzu paliły się świece, żółte światło mieszało się z czerwonym blaskiem bijącym od buzującego na kominku ognia. Ksiądz Andrzej, wsparłszy obie dłonie na lasce, siedział pochylony do przodu w fotelu i w milczeniu wpatrywał się w tańczące po bierwionach płomienie. Czarny jakiś czas bawił się i z psami, wreszcie przerwał te igraszki i odezwał się: — Ciekawe nam rzeczy opowiadał wczoraj ten Mszczug z Krzyków. Po wyprawie na Psków, teraz drugą, na Nowogród Wielki, Witold przedsięwziął. Jeśli to prawda, co mówił Mszczug, z kolei nowogrodzianie złożyli mu ogromny okup! — Ale grodu nie oddali... — proboszcz z wolna obrócił głowę do Huberta. — Pieniądze, jak przyszły, tak pójdą, natomiast Nowogród tylko pozornie został zhołdowany... — Wszakże przymierze i posłuszeństwo zaprzysiągł, a to znacznie j przydało i sławy, i siły wielkiemu księciu, bo zabezpieczył sobie wschodnią granicę. — Bez wątpienia, ale wzmoże to obawy Zakonu i obudzi czujność cesarza Zygmunta, który i bez tego wciąż mota na nas sieci... — Wszakże, jak mówił Mszczug, ma on teraz dość kłopotów z Czechami. Jeszcze ponoć żadnej bitwy z nimi nie wygrał, a przeciwnie, wiele mu klęsk taboryci zadali, i to tak krwawych, że strach padł na pozostałe wojska, a także na niemieckich książąt! — Turków też ma na karku — uzupełnił proboszcz — i jeśli istotnie można wierzyć temu sąsiadowi, uciekł przed nimi. To krętacz polityczny, wprawdzie bystry, przebiegły, ale i zdradliwy; jednak wódz z niego żaden. Zbyt bojaźliwy. — No właśnie! To przecież przez niego zginął tak znakomity rycerz, jak Zawisza z Grabowa! Jeszcze wzburzenia z powodu tej wieści nie mogę

opanować! Cóż za niecny tchórz z tego Zygmunta, że pozostawił swoich bez wsparcia na drugim brzegu Dunaju, a sam z resztą wojska uciekł sromotnie! — Raczej dziwiłbym się, gdyby postąpił inaczej... — mruknął proboszcz. — Nawet Zakon, który niby wiernie wspiera, nie wierzy już żadnym jego obietnicom czy przysięgom. Żal tylko, że przez takiego człowieka zginął spiski starosta. — Rycerski honor przełożył ponad życie, iście godny sławy, jaką zdobył w całej Europie... Zamilkli obaj, widać krążąc jeszcze myślami wokół tej śmierci. Milczenie przerwał Czarny, zmieniając temat: — A nasz pan jak zwykle Kraków ominął i z Rusi udał się wprost do Niepołomic. — Istotnie, w ostatnich latach tylko raz przez trzy miesiące przebywał na Wawelu. Myślę, że tam wszystko zbyt mu przypomina Jadwigę. — Zapewne i sprawy państwa zmuszają go do odbywania ciągłych podróży, tym bardziej że nie lubi długo przebywać w jednym miejscu. Wszakże zimę spędza stale na ukochanej Litwie, mimo podeszłego wieku chętnie polując... Znów zamilkli. W na pół mrocznej komnacie słychać było tylko trzaskanie ognia na kominku. Te nikle odgłosy zakłócił w pewnej chwili szybki tupot nóg, w drzwiach ukazał się pachołek zdradzający podniecenie. — Wasza wielmożność... — wydyszał. — Przybył goniec z Litwy! Czarny żywo obrócił się ku niemu. — Dawaj go! — rzucił krótko. — Ciekawe, od kogo przybywa? — zastanowił się proboszcz. — Chyba tylko od Jaksy... Któż inny mógłby przesyłać mi wiadomości? Oby tylko nie były złe... — zafrasował się Hubert myśląc o Zycie. Jednak na dalsze domysły nie było już czasu, bo na progu stanął młody, krępy blondyn i nie zważając na psy, które z ujadaniem rzuciły mu się do nóg, skłonił się, wyjmując jednocześnie z zanadrza kaftana pismo zamknięte pieczęcią. — Od kogo przybywasz? — Hubert uciszył psy i wpatrywał się w twarz posłańca, która wydała mu się znajoma. — Od wielmożnego pana Jaksy... — Wszyscy zdrowi?! Pani także?

— Zdrowi, wasza wielmożność... Pani kazała przekazać wam osobne pozdrowienia... Hubert, już spokojniejszy, odebrał podane mu pismo, jednocześnie przyglądając się młodzieńcowi. — Ja cię chyba skądś znam? Jak się zwiesz? Ja was, panie, także jeszcze z Rubieży pamiętam! Tomasz mi na imię. — Tomek! — wykrzyknął Hubert. — Zatem i ty przebywasz w Niemierzy? — Po dawnemu służę wielmożnej pani. — Dajcie mu wieczerzę i izbę, niech wypocznie! polecił Czarny pachołkowi. — Potem go wezwę, bom ciekaw, co dzieje się u nich! Po wyjściu gońca Czarny złamał pieczęcie i rozłożył arkusz szarego papieru. Wewnątrz był drugi, nieco mniejszy. Szybko przebiegł oczami list, po czym zaczął go czytać na głos. Jaksa po wstępnych pozdrowieniach pisał: „Nie chcę pismu powierzać spraw, które pióra nie lubią. Wszakże na tyle są ważne, że nie waham się prosić Cię o jak najrychlejsze przybycie do Niemierzy. Tam będę Cię oczekiwał albo dowiesz się od Zyty, gdzie przebywam. Oszczędziłbym Ci tej mitręgi, gdyby nie waga spraw, które chcę z Tobą obgadać, a potem, jak dawniej, może pospołu, im zaradzić. Toteż żywię nadzieję, że kiedy spotkamy się, sam osądzisz, czy należało narażać Cię na trudy tak dalekiej podróży. Zresztą upewni Cię w tym pismo samego wielmożnego Mikołaja Cebulki, sekretarza wielkiego księcia, którego już spotkałeś w przeszłości. Kieruje go do wielebnego proboszcza Andrzeja prosząc, by również przybył, gdyż wysoko sobie ceni jego rozum i doświadczenie, a także wierność, z jaką służył obu naszym władcom. Ściskam Cię jak najkrzepciej, a Zyta wraz z naszą Aldoną mocno Was wszystkich całują”. List kończył się podpisem „Rudy”, jakby Jaksa, używając dawnego przezwiska, chciał wywołać skojarzenie z charakterem sprawy. List Cebulki był krótszy i zawierał następującą treść: „Wielce mi miły, wielebny bracie Andrzeju! Lata naszej wspólnej pracy dały mi możność przekonać się, jak bardzo można polegać na Twoim doświadczeniu i bystrości umysłu. Tak więc teraz, gdy te przymioty tak bardzo są nam tu potrzebne, tuszę, że pomocy nie

odmówisz i mimo lat, jakie dźwigasz, podejmiesz trud podróży. Toteż już teraz cieszy mnie chwila, kiedy będę mógł cię ujrzeć...” — Patrzcie no, wiek mi wypomina! — prychnął proboszcz składając pismo książęcego sekretarza. — Ciekawi mnie przyczyna wysłania tego listu — zastanawiał się głośno Czarny. — Podpisał go „Rudy”, by nawiązać do dawnych czasów. Muszą tam mieć kłopoty podobne tym, z jakimi borykaliśmy się przed dwudziestu laty... — Zatem znów mam pchać się w tarapaty, i to gdy czterdziestka siedzi na karku? — rozzłościł się Hubert, może dlatego, że dostrzegł już konieczność podróży. — No, czterdziestka to nie sześćdziesiątka — zakpił proboszcz zerkając spod oka na Huberta. — A na sprawności ci nie zbywa — dorzucił z uśmiechem. — Z tego sądzę, że ksiądz proboszcz zamierza jechać? — Sam jednak nie pojadę... — Ciekawe, co na to powie Una... — mruknął Czarny zdradzając tym, że decyzję już podjął. — Na pewno zatrzymywać cię nie będzie, na tyle ją znam. Raczej ustalmy, w ile koni jechać? — Zabiorę ze sobą Dzieweczkę, obu pocztowych i ze dwóch pachołków, to wystarczy. — Hm... — Ksiądz Andrzej zastanawiał się przez chwilę, po czym podjął: — Ja bym pocztowych nie brał. Ktoś musi mieć zbrojną pieczę nad dworem... — I jechać w pięciu? — Nie, ale zamiast pocztowych zabierz synów. Pora, aby ruszyli z domu i ujrzeli nieco więcej niż zabudowania Chełma! Podróż może być niebezpieczna, a i nasz pobyt na Litwie także... — Tym bardziej więc niech jadą. Dość chowania się pod domową strzechą! Polowania to nie to samo. — Dobrze, zatem niech jadą! Ale tym trudniejszą będę miał przeprawę z Uną! — Jakoś sobie poradzisz. A jechać musimy, bo takiego wezwania należy usłuchać.

Hubert już bez słowa ruszył ku drzwiom i uchyliwszy je wrzasnął: — Jasiek! — Wołaj do mnie obu paniczów, Dzieweczkę, a także Jurgę i Włodka, bo z nimi też chcę gadać! Kończył wydawać polecenie, gdy do jadalni wbiegła przejęta Una. — Bert, usłyszałam przed chwilą, że przybył goniec z Niemierzy?! Czy to prawda?! — Prawda — potwierdził Czarny, po czym dał żonie do przeczytania oba listy. — Powinieneś jechać — oświadczyła po zaznajomieniu się z ich treścią. — Czy ksiądz proboszcz jedzie również? — A także obaj chłopcy. Muszą ujrzeć nieco świata i zetknąć się z innymi ludźmi niż nasi sąsiedzi. Ujrzał w oczach żony sprzeciw, ale odezwała się spokojnie. — Chyba masz rację. Kiedy jedziecie? — Jutrzejszy dzień przeznaczam na przygotowania. Chcę wyruszyć nazajutrz o świcie. — Kogo jeszcze bierzesz? — Dzieweczkę i dwóch pachołków. Jurgę i Włodka zostawiam z poleceniem, by objęli komendę nad czeladzią i czuwali nad twoim bezpieczeństwem. — A sprzęt i żywność, zimowy przyodziewek, kto powiezie? Czarny uśmiechnął się rzucając proboszczowi porozumiewawcze spojrzenie. — Skarb taka żona, księże proboszczu — rzucił z uznaniem. — Prawdę mówiąc, jakoś właśnie o tym nie pomyślałem. Trzeba będzie brać i juczne konie. Weź raczej wóz. Znacznie pojemniejszy, a jazdy nie opóźni bardziej niż konie z jukami. Zaprzęg rada bym poprowadzić sama... — spojrzała pytająco na męża. — Wóz istotnie będzie ładowniejszy, ale tobie prowadzić nie przystoi. Zresztą zima za pasem i mitręga takiej podróży nie dla niewiasty. Lepiej ostań i dopilnuj domu. Nie spodziewam się, abyśmy przebywali na Litwie dłużej niż do wiosny. — Tak bym chciała zobaczyć Zytę... — próbowała jeszcze protestować Una, ale już bez przekonania.

— Na wasze babskie gadanie, gołąbeczko, jeszcze przyjdzie czas... Dwór Niemierza także stał na wzgórzu, ale na mniejszej płaszczyźnie niż Czepiele, toteż jego budynki widoczne za ostrokołem były bardziej ściśnięte, a podwórzec nie tak duży. Natomiast położony wśród borów, tylko z jednej strony miał otwartą przestrzeń uprawnych pól, bo z trzech pozostałych otaczała go rzeczka o bagnistych brzegach, zarośniętych gęsto sitowiem. Dalej stała ściana potężnych drzew puszczy, której głębię wypełniała ponura i groźna mroczność. Toteż tylko od strony otwartego pola już Jaksa przekopał fosę i usypał obronny wał, łączący prostą linią oba bliskie ramiona rzeki. Mały orszak Czarnego minął rozwartą bramę i wjechał na majdan. Tomek od razu pobiegł powiadomić panią o przyjeździe jej brata, toteż Zyta wybiegła im naprzeciw. Po gorących uściskach zasypała go pytaniami o Unę, Czepiele i ich podróż. Mało co zmieniła się od dawnych, dramatycznych czasów. Wprawdzie przebyte lata pozostawiły nieco śladów na twarzy, ale pozostała szczupła sylwetka, a ciemne oczy błyszczały jak kiedyś młodzieńczym blaskiem. Od razu zawiadomiła go, że Jaksy nie ma, ale prosił, by odetchnąwszy po podróży ruszyli spiesznie do Wilna, gdzie już przebywa, przy boku pana Cebulki, na dworze wielkiego kniazia. Wkrótce jednak Witold ma wyruszyć do Żytomierza na polowania i tam oczekiwać na króla Władysława. A i tę wiadomość miała przekazać tylko Czarnemu, bo nie była przeznaczona dla obcych uszu. Izba zajmowana w zamku wileńskim przez Mikołaja Cebulkę, herbu Cielepiele, długoletniego zaufanego sekretarza i doradcę wielkiego księcia Witolda, ani wielkością, ani bogactwem wyposażenia nie odpowiadała ważności jego funkcji i znaczeniu osobistemu, jakim cieszył się na dworze. Łoże przykryte niedźwiedzim futrem stało w rogu, obok klęcznik z Ukrzyżowanym rzeźbionym w kości. W pobliżu zaciągniętego rybim pęcherzem okna wiele miejsca zajmował stół, pokryty papierami, parę gęsich piór leżało przy kałamarzu i naczyniu z miałkim piaskiem, a w wielkim lichtarzu paliły się świece dostatecznie oświetlając izbę. Jedyną oznaką dostatku był ów lichtarz kuty w srebrze, barwne opończe rozwieszone na ścianach i nieco już przetarty kobierzec pokrywający podłogę.

Przy stole znalazło się też miejsce na dzban z miodem i srebrne kubki, gdyż jego wielmożność przyjmował gości, którzy właśnie tego dnia przybyli do Wilna. Rozmowę zagaił podzięką, że usłuchali wezwania i podjęli trud podróży w czasie jesiennych roztopów, po czym, tylko napomknąwszy o ważności przyczyn, jakie skłoniły go do wysłania pisma z zaproszeniem, ciągnął dalej: — Pozwólcie waszmościowie, że cofnę się nieco w latach, gdyż być może nie znacie wszystkich okoliczności, które doprowadziły do obecnej sytuacji. Otóż pokój zawarty w dwudziestym drugim nad Meinem był dla cesarza Zygmunta ciosem podobnym uderzeniu gromu, bowiem rujnował jego całą dotychczasową wrogą nam politykę, prowadzoną przy ciągłych zapewnieniach o przyjaźni. Nie był ten pokój, zważywszy na naszą wojenną przewagę, zbyt dla nas korzystny, ale zawarliśmy go właśnie po to, by wytrącić Zygmuntowi z ręki oręż, jakim posługiwał się dotąd przeciwko nam, a mianowicie Zakon Krzyżacki. Dlatego użył wszystkich swych wpływów, by nie dopuścić do jego zatwierdzenia. Toteż poselstwo krzyżackie, przybyłe w dwudziestym trzecim roku do Gniewkowa celem ratyfikacji jego warunków, ponoć zapomniało wziąć ze sobą należytych pieczęci. A potem, jeszcze tegoż roku, zwołał zjazd do Preszburga, gdzie zawiązał przeciw nam ligę książąt czeskich, sześciu łużyckich miast i Zakonu. Postanowiono uderzyć wspólnie i zagarnąć te obszary, które kiedykolwiek były w ich rękach. Zakon miał dostać ziemię dobrzyńską, łęczycką i Kujawy, a do Węgier Zygmunt zamierzał przyłączyć Ruś, Podole i Mołdawię. Nie doszło wprawdzie do wystąpienia, bo sprzeciwili się temu panowie węgierscy, a sojusznikom, choć nie zbywało ochoty, wszakże zabrakło na wojowanie pieniędzy. Cebulka przerwał na chwilę. Czarny i Jaksa nie odzywali się, ale wtrącił ksiądz Andrzej: — Mało teraz wiadomości do mnie dociera, wszakże dostrzegam wyraźnie, że powaga Zygmunta w naszym kraju doznała znacznego uszczerbku. Naród coraz wyraźniej widzi jego polityczne szalbierstwa. Toteż rośnie ku niemu nienawiść, którą jeszcze wzmogła śmierć Zawiszy Czarnego, której winą go obarczają. Stąd coraz powszechniejsze są głosy żądające przymierza z Czechami.

— Tak, to prawda, mimo że ci sprzeniewierzyli się Kościołowi. Zygmunt zaś boi się husytów, jakby wierzył, że nieczysty im sprzyjaj Doszło już do tego, że jego żołnierz nie chce przeciw nim stawać, tak zawzięci i okrutni są w walce. — Zakon, po trzech kolejnych wojnach z nami spustoszony mocno i pozbawiony zasobów, też chyba nie może mu udzielić skutecznej pomocy... — Istotnie, niewiele zostało z dawnej krzyżackiej potęgi, ale Zakon to wróg wciąż niebezpieczny. Zygmunt popiera go usilnie, bo do zupełnego upadku nie może dopuścić, gdyż wszyscy niemieccy książęta za Zakonem stoją, jako że mir u nich nadal posiada wielki. Ale my pozyskaliśmy także sojusznika, który stanowi dla Krzyżaków poważną groźbę... — Macie, wasza wielmożność, na myśli Brandenburgię? Porozumienie króla Władysława z Hohenzollernami i Zygmunta, i Zakon bardzo niepokoi... — Młody Fryderyk, jak słyszałem, bawi na dworze wielkiego kniazia, gdzie ponoć uczy się naszego języka? — spytał ksiądz Andrzej nieco kpiącym tonem. — Tak... — Cebulka uśmiechnął się, co jednak skryła jego szeroka broda. — Ma przecież pojąć Władysławową córkę, Jadwigę... Małżeństwo to zostało już uzgodnione, choć Zygmunt robił co mógł, by do niego nie dopuścić. W tej sytuacji gorączkowo szukał sposobu na rozerwanie obręczy, którą poczuł na szyi, a że pomysłów mu nigdy nie brakło, i teraz powziął plan dla nas wielce niebezpieczny. — Cóż to za plan? — spytał Czarny, ciekaw, do czego zmierza sekretarz kreśląc im ogólną sytuację polityczną. — Sprawa to poufna, jak i inne, o których będziemy mówić, co zresztą waćpanowie i bez mego ostrzeżenia sami byście pojęli. Otóż Zygmunt umyślił rozerwać unię łączącą nasze kraje — Litwę i Koronę... — Jakże to chce zrobić?! — nieomal ze zgrozą wykrzyknął Czarny. — Któż na to się zgodzi?! Musi być chyba niespełna rozumu, jeśli ma nadzieję, że dopuszczą do tego Witold lub Jagiełło!! — Nie taki on szalony, jakby można sądzić. Przeciwnie, obmyślił sposób wykonania tego zamierzenia z iście szatańską przebiegłością, stwarzając dla nas poważną groźbę...

— Cóż to za sposób? — tym pytaniem ksiądz Andrzej zdradził również, że oznajmienie Cebulki zrobiło na nim wrażenie. — Chce uczynić Witolda królem Litwy i tym samym postawić go na równi z Jagiełłą. Wówczas wielki kniaź stałby się udzielnym władcą, bo król nie może przecież podlegać królowi, a co za tym idzie nasze zjednoczenie rozpadłoby się z wszelkimi tego skutkami, których samo wyobrażenie napełnia serca strachem. — Skąd to wam wiadomo? — spytał cicho ksiądz Andrzej, przerywając milczenie, które zaległo po ostatnich słowach Cebulki. Ten uśmiechnął się nieznacznie przed udzieleniem odpowiedzi. — Od samego wielkiego kniazia. — A więc tego nie ukrywa? — zdumiał się Czarny. — Bo jest temu przeciwny. Już od pewnego czasu Krzyżacy skłaniają go do przyjęcia korony, ale widzi, do czego zmierza Zygmunt, toteż nie tai sprawy. Zresztą wiadomo mi o tym i z innych źródeł. Bawił tu, a siedzi i teraz, komtur Ragnety von Mimpolgart, którego Zakon wciąż przysyła w różnych misjach na nasz dwór, wszakże chyba w tym głównie celu, by kusił i namawiał Witolda do koronacji. Mamy go nieco na oku, ale wieści przychodzące tak z Malborka, jak i z dworu Zygmunta ostrzegają także przed tym knowaniem. — A co na to nasz pan? — ksiądz Andrzej nadal mówił przyciszonym głosem, zdradzając tym, jak bardzo jest przejęty. — Tu właśnie tkwi największa dla nas groźba, która Radę królewską napawa lękiem. O ile bowiem Witold w bystrości swego umysłu dostrzega pułapkę, to Jagiełło, już w leciech mocno posunięty, a przez to nie tak jasnego umysłu i bardziej sercem związany z Litwą, zdaje się ulegać zwodnemu marzeniu uczynienia jej samodzielnym państwem, rządzonym przez koronowanego władcę. — I jako król Polski i jej dynastyczny władca zgodziłby się na takie uszczuplenie własnych sił i znaczenia? — oburzył się Czarny. — No cóż — Cebulka wzruszył ramionami — nie tylko w młodym wieku serce bierze górę nad rozumem... On jednak głównie nim się kieruje, gdy wchodzi w grę interes Jagiellońskiej dynastii. Władysław nie chce elekcji i w żadnym razie nie zamierza dopuścić, by objęła Litwę, którą uważa za

swoją dziedziczną własność. Koronacja Witolda, chroniąc go przed elekcją na Litwie, jednocześnie zapewnia sukcesję jego potomstwu. — Mimo wszystko kniaź Witold, jak słyszeliśmy, wybiera się na łowy, i to aż pod Żytomierz? — zauważył ksiądz Andrzej. — Nie bez powodu. Otóż Zygmunt, swego czasu zaproszony przez wielkiego księcia do odwiedzenia Litwy, przypomniał sobie teraz o tym i wyraził chęć przybycia, i to z jak najokazalszym dworem. Postanowiono więc, że nastąpi wielki zjazd w Łucku w dzień Trzech Króli. Poza Jagiełłą, Zygmuntem i Witoldem ma tam przybyć również król Eryk duński i wiele innych wielmożów, książąt i poselstw z dalekich nawet krajów, bowiem Witold chce należycie przyjąć cesarza, czemu ten nie jest przeciwny, gdyż im liczniejszy zjazd, tym postanowienia na nim powzięte mają większą wagę. A wszystko na to wskazuje, że głównym celem Zygmunta będzie doprowadzenie do zgody Witolda i Jagiełły na przyjęcie przez wielkiego kniazia królewskiej korony. Dlatego też Witold udał się pod Żytomierz, gdzie ma nadjechać i Jagiełło, by w pobliżu Łucka wspólnie oczekiwać przybycia Zygmunta. — Sprawa zbliża się do ostatecznego rozstrzygnięcia — stwierdził ksiądz Andrzej. — A stąd wnioskuję, że właśnie z tego powodu wasza wielmożność wezwała nas na Litwę? W czym wszakże my, mało znaczący wobec mocy tych, którzy mają powziąć decyzję, możemy być pomocni? Cebulka skierował spojrzenie ciemnych oczu na proboszcza. — Nie umniejszajcie, księże Andrzeju, swego znaczenia. Zbyt dobrze wiem i pamiętam wagę usług, jakie oddaliście przed wielką wojną swemu krajowi. Toteż teraz, kiedy zachodzi potrzeba zebrania wszystkich sił, by przeciwstawić się tak wielkiej groźbie, dzięki również pamięci pana z Niemierzy — sekretarz skierował wzrok na Jaksę — prosiłem was o przybycie w nadziei, że nie odmówicie pomocy. Nie mam zamiaru taić, że nasze rozeznanie o poczynaniach krzyżackich i Zygmuntowskich służalców, których tu mają i wśród naszych ludzi, nie jest należyte. Toteż działając w porozumieniu tak z kanclerzem Zbigniewem, jak i innymi panami królewskiej Rady, postanowiłem wzmóc w tym względzie czujność. Pamiętając zaś wasze usługi oddawane ówczesnemu kanclerzowi Trąbie, miałem nadzieję, że nie odmówicie ich i mnie wobec groźby zawisłej nad naszymi krajami.

Cebulka mówił wolno i z powagą, toteż wrażenie, jakie wywarły jego słowa, spowodowało, że kiedy zamilkł, przesuwając spojrzeniem po ich twarzach, nikt nie zabrał głosu. Zapadłą ciszę przerwało dopiero pytanie rzucone przez księdza Andrzeja: — A jakie jest to rozeznanie, które już posiadacie? Okazanie tego zainteresowania dowodziło, że proboszcz uznał za zbędne deklarowanie zgody i od razu przystępuje do sprawy. Tak też musiał jego słowa zrozumieć Cebulka, gdyż odpowiedział z wyraźnym zadowoleniem: — Jak już rzekłem, nie jest ono duże. Częsty i nieraz przedłużający się pobyt komtura Ragnety na wileńskim dworze już zwrócił naszą uwagę. Kazałem go przeto obserwować, co pozwoliło stwierdzić, że kilkakroć spotykał się tu z handlarzem wina i koni, niejakim Pawłem Kachnerem, bodaj z Chełmna. Drugim sygnałem działania obcej ręki jest stwierdzenie, i to z całą pewnością, że pieczęcie na korespondencji z wicekanclerzem Oporowskim były ruszane i odtworzone na nowo. Zapewne wiecie, że jest to możliwe przez sporządzenie gipsowej odbitki pieczęci, którą po złamaniu odciska się na nowo, z trudną do wykrycia dokładnością. Wreszcie, dla uzupełnienia przynajmniej najważniejszych spostrzeżeń, jest jeszcze następujące zdarzenie. Otóż, mimo że korespondencji w sprawie szczegółów dotyczących łuckiego zjazdu nie ma zbytniej potrzeby taić, boć przecie krąży ona pomiędzy zainteresowanymi stronami, to jednak ze względu na jeszcze jednego podstępnego przeciwnika należy zachować ostrożność. Ostatnio zaczęły o nim docierać do nas niepokojące wieści, dlatego też utrzymujemy w tajności także tę sprawę. Mam tu na myśli kniazia Świdrygiełłę, który po ugodzie z wielkim księciem od kilku lat włada przydanymi mu ziemiami. Siedział przeważnie w Nowogrodzie Siewierskim, jak dotąd spokojnie, ale jego buntownicza natura widać znów zaczyna brać górę nad rozsądkiem, bo począł znosić się z innymi ruskimi kniaziami Wielkiego Księstwa, co niczego dobrego nie wróży. Otóż niedawno jedna z młodych dworek księżny Julianny, Olga, bratanica Andrzeja Lingwenowicza, starosty Grodna, zdradziła się, że zna datę i miejsce zjazdu. Ciekawe więc byłoby dociec, skąd owa młódka o tym wie? Rzecz może byłaby i bez znaczenia, ale nie teraz, kiedy tak bardzo musimy być czujni...

— W czasie wielkiej wojny mieliśmy jednego przeciwnika: Zakon. Teraz będzie ich aż trzech... — stwierdził nieco kpiąco ksiądz Andrzej. — Niemałe to zadanie dla paru ludzi... — Możecie ich przybrać, wielu chcecie. Na koszta nie musicie zważać. Książęcy skarbiec zasobniejszy niż możecie sądzić... Werbować można tylko znanych, a więc nie na obcym terenie — zauważył Czarny. Macie wśród siebie pana Jaksę — zauważył Cebulka. — Ten udzieli pomocy i w tym względzie... Po tej naradzie u sekretarza Cebulki ksiądz Andrzej zaprosił swoich obu towarzyszy na drugą, którą zaraz potem odbyli w kwaterze przydzielonej im na wileńskim zamku. Komtur toruński Ludwik Landsee, najzręczniejszy i najbardziej przebiegły dyplomata Zakonu, znalazł Zygmunta w Kieżmarku. Przybył tam nocą, a już rano cesarz wezwał go na naradę, co dowodziło, jak niecierpliwie oczekiwał posła Pawła von Russdorfa, od 1422 roku wielkiego mistrza Zakonu. W naradzie odbytej w jednej z komnat kieżmarskiego grodu wzięło udział tylko szczupłe grono ludzi. Poza obu krzyżackimi posłami, bo komturowi Landsee towarzyszył Walter de Lo, komtur Dyneburga, wysłannik Zakonu Inflanckiego, przy boku Zygmunta znajdowali się Kacper Schlick, podkanclerzy cesarza, oraz ksiądz Babtysta Czigula, jego sekretarz i zausznik. Wręczone sobie, po ceremonialnym powitaniu, pismo Zygmunt oddał niedbałym gestem Schlickowi i wskazując stojące obok fotele, rzucił z uśmiechem: — Nie będziemy w czasie przyjacielskiej narady przestrzegać ceremoniału, toteż siadajcie i mówcie, więcej jestem ciekaw waszych słów niż tego pisma! Wielki mistrz, wasza cesarska wysokość, nadal gorąco pragnie widzieć kniazia Witolda na tronie Litwy. Toteż zapewnia, że nie omieszka z okazałym orszakiem przybyć do Łucka i nie przypuszcza, by coś temu stanęło na przeszkodzie... — oświadczył Landsee zajmując wskazane miejsce. — A Zakon Inflancki? — Zygmunt obrócił się do dyneburskiego komtura.

— Takoż, najjaśniejszy panie — przytaknął Walter. — Mistrz von Rutenberg śle wam słowa zapewnienia wierności i jeśli, wbrew chęciom, sam nie zdoła przybyć, godnych i należycie upoważnionych przyśle zastępców. — Wolałbym widzieć go we własnej osobie — mruknął Zygmunt marszcząc brwi. — Tylko ważne, a dziś nie przewidziane przeszkody mogłyby go od tego odwieść, gdyż równie jak wielki mistrz pragnie powodzenia zamiarów Waszej Cesarskiej Mości. Cesarz skinął już tylko aprobująco głową, po czym znów zwrócił się do komtura Landsee: — A co z duńskiem Erykiem? Właśnie głównie o nim pisze do was, najjaśniejszy panie, wielki mistrz. Zgodnie z waszym życzeniem wysłał do niego poselstwo z poleceniem skłonienia króla Eryka do poniechania wyjazdu do Polski. Jednak nie znalazło ono należytego zrozumienia i trzeba sądzić, że Eryk podróż odbędzie... Co wskazuje, że uważa przyjaźń z Jagiełłą i Witoldem za cenniejszą niż z nami! parsknął ze złością Zygmunt. — Oby jeszcze tego nie pożałował! Nie takie to znów ważne, najjaśniejszy panie — wtrącił podkanclerzy on naszym zamiarom niezdolny zagrozić... Natomiast od większości niemieckich książąt mamy zapewnienie, że na zjazd przybędą... Landsee starał się załagodzić cesarskie rozdrażnienie. To wiem, bo i do nich, i do czeskich książąt rozesłałem pisma, na które otrzymałem pomyślne odpowiedzi — z ożywieniem oświadczył Zygmunt. A zabiegam o okazanie przez tych litewskich borsuków jak najliczniejszego poparcia dla moich zamierzeń, gdyż jasno widzę, jak chytrze usiłują chwycić mnie w kleszcze! Teraz, kiedy zagrażają mi Tatarzy i Turcy, wasz Zakon osłabiony wojnami, a zdradliwi Czesi podnieśli oręż przeciw mnie, który broni wiary, sądzą, że nadeszła pora, by kleszcze zacisnąć! Toteż Zygmunt Korybut ze swoim żołnierzem wspomaga husyckich odszczepieńców, Jagiełło opanował Wołoszczyznę. kuma się z Hohenzollernami, a Witold na wschodzie zabezpiecza od pleców granicę! — Zygmunt sapnął gniewnie, po czym mówił dalej: Jakże zatem wygląda moje położenie? Północny sojusznik — Zakon, słaby i do wojny niezdolny, przy tym od zachodu zagrożony przez Brandenburgię, na południu trwa krwawe i okrutne zmaganie z czeskim

odszczepieńcem, a do tego wisi groźba tureckiej nawały! Czy może ktoś powiedzieć, żem użył zbyt ciemnych barw dla namalowania tego obrazu? Jeśliby użyć samej czerni, też nie byłoby przesady... — mruknął z troską Schlick. Toteż jedyny ratunek w tym położeniu dostrzegam w rozerwaniu polsko– litewskiego przymierza! W ten sposób nie tylko usunę śmiertelne niebezpieczeństwo, jakie nam grozi, ale przeciągnąwszy na swoją stronę Witolda pokonam z nim i podzielę raz na zawsze Polskę! Dlatego też, nie szczędząc sił, z całą mocą myśli i starań, musimy nasz cel osiągnąć! Zygmunt zakończył przemówienie nieomal krzycząc, a przy ostatnim słowie uderzył pięścią w poręcz fotela. — Tak, to prawda... — zgodził się toruński komtur. — Przyjąwszy z waszych rąk koronę, będzie musiał zapłacić za nią przymierzem... — To nieuchronny skutek, ale o tym nie należy mówić zawczasu. Na warunki przyjdzie pora po uzyskaniu zgody. Teraz zaś chcę jeszcze omówić z wami, wielmożni panowie, niektóre kroki dalszego działania. Pierwszym z nich będzie moje życzenie, abyście zespolili wysiłki waszych i moich agentów i poddali ich jednemu kierownictwu. Nie zamierzam osobiście wchodzić w szczegóły tej sprawy, ale proszę was, panie Ladsee, i was, panie podkanclerzy, uradźcie to między sobą, a także ustalcie osobę, która obejmie nad nimi przewodnictwo, a przed nami odpowiedzialność za wyniki swoich poczynań. W obecnej sytuacji to jedno z najważniejszych zadań, jakie przed nami stoją. Musimy wiedzieć wszystko, co się dzieje na tamtych dworach i jakie są ich zamiary. Po zakończonej naradzie u nadwornego pisarza Cebulki, który właściwie pełnił funkcję książęcego kanclerza, proboszcz rozdzielił w czasie wieczornej rozmowy czynności, nie wyłączając z dalszych poczynań własnej osoby. Następnego zaś dnia, gdzieś około południa, wezwał do siebie Czarnego. Kiedy już zasiedli na wymoszczonej futrami ławie, przystąpił od razu do rzeczy: — Wczoraj ograniczyłem się tylko do przydzielenia wam zadań nie wchodząc w bliższe szczegóły ich wykonania. Te bowiem wymagały przemyślenia, a także, w razie potrzeby, uzyskania zgody jego wielmożności pana sekretarza. Taka potrzeba pojawiła się istotnie, toteż dopiero teraz szczegóły te mogę omówić...

Ponieważ Czarny skłonił głowę na znak, że słucha uważnie, proboszcz ciągnął dalej: — Jak słyszałeś, relacja pana sekretarza wskazała trzy wątki, które należałoby wyjaśnić. Tobie przydzieliłem osobę owego kupca Kachnera. Jest to zadanie najtrudniejsze i najbardziej kłopotliwe dlatego, że dla dobrego rozpoznania, kto zacz, będziesz musiał odbyć daleką i niezbyt bezpieczną podróż, bo aż do krzyżackiego Chełmna, skąd ten Kachner ponoć pochodzi. Tam trzeba mu się przyjrzeć i posłuchać, co o nim gadają. Otrzymał on tu od marszałka książęcego dworu zamówienie na dostawę stu beczek wina, jakie wielki książę chce mieć na przyjęcie gości w Łucku. Pięć dni temu wyjechał, aby je na czas dostarczyć. — Mocno więc wysforował się przede mnie. Będę musiał dobrze gnać, bo lepiej na miejscu być przed nim. — Handluje on również końmi i wziął ich z książęcej stadniny sześćdziesiąt, zatem zbytnio z takim tabunem pospieszyć nie zdoła. — Tym lepiej, bo drogi stają się coraz gorsze i wierzchowce przyszłoby utrudzić ponad miarę... Proboszcz uśmiechnął się z lekka. — Ale folgować im też zbytnio nie możesz, bo jest jeszcze co nieco do załatwienia. Udasz się przez Grodno, gdyż najkrótsza to i w miarę najlepsza droga. Tam jako kupiec, bo w takim charakterze najlepiej jechać, zgłoś swoje usługi kniaziowi Andrzejowi Lingwenowiczowi, który jest starostą grodzieńskiej ziemi. To stryjec owej Olgi, dworki księżnej Julianny. Dobrze by zatem było do niego dotrzeć i obaczyć, co to za człowiek... — Dużo czasu nie powinno mi to zająć. Chyba że jeszcze coś macie w zanadrzu, proboszczu dobrodzieju? — A mam. Pamiętasz brata Erazma? — Jakże nie! A więc będę go musiał odszukać? — Odszukiwać nie będzie trzeba, bo wiem, gdzie przebywa. Od niedawna osiadł w Czerwińsku, w tamtejszym opactwie regularnych kanoników. I on posunął się w latach, ale skoro w jednym jesteśmy wieku i ja mogę jeszcze bez trudu dosiąść konia, tuszę, że i jemu Bóg siły zachował. Dostaniesz do niego pismo, w którym będę prosił, by dołączył do ciebie i służył pomocą, abyś nie okazał się zbyt lichy w swoim rzemiośle. On

natomiast wiele jeszcze znajomości w krzyżackim państwie zachował, które mogą być przydatne. Ksiądz Andrzej urwał i, zerknąwszy spod oka na Huberta, dorzucił nieco kpiąco: — Zapewne nie w smak ci będzie zmieniać stan szlachecki na mieszczański, a co za tym idzie przybrać pokorniejsze obejście? Zważywszy jednak na dobro sprawy, tak będzie najlepiej. — Byłem bakałarzem, mogę być i kupcem! — roześmiał się Czarny. — W ten sposób najłatwiej zbliżysz się do Kachnera. — Czymże w takim razie mam handlować, końmi czy winem? — Winem, bracie, winem... — proboszcz zerknął z uśmiechem na Czarnego. — Przecież w ten sposób stanę się jego konkurentem, a więc nie mogę spodziewać się przychylności... — Przeciwnie, skoro się okaże, czyim jesteś dostawcą. Sądzę, że może to być przynętą, na którą może łacno się złapać, jeśli poza handlem trudni się także czym innym... — Kogóż to mam obsługiwać? — Świdrygiełłę. Jest mi już wiadome, że na dwór kniazia Kachner dotąd nie dotarł, choć już przepytywał, gdzie najczęściej przebywa. Toteż jeśli dowie się, żeś go ubiegł, nie omieszka wziąć cię na spytki, jakżeś tego dokonał, chociażby dlatego, aby wyrzucić cię z siodła. Powiedz mu wówczas, że na początek masz dostarczyć kilka beczek wina, i zabiegaj, by dla bezpieczniejszego ich dowozu Kachner zezwolił ci na dołączenie do jego taboru w drodze do Wilna. — Rozumiem. W Wilnie odłączę się, a on przecież za mną niej podąży. Jeno za co i gdzie mam wino nabyć? Przecież nie w Chełmnie, bo] rzecz wnet by się wydała. — Na zakup dostaniesz gotowiznę z książęcej kasy, a tych parę beczek więcej wielkiemu księciu też się przyda. Kupisz je w Gdańsku, i to zanim przybędziesz do Chełmna. Pomoże ci w tym właśnie Erazm, bo wielu tam zna kupców i będzie wiedział, z kim gadać. Ostrożność i tu jest konieczna, bo Kachner, jeśli ma coś na sumieniu, będzie przepytywał o ciebie.

— Widzę z tego, że nie zdołam przybyć przed nim. Sprawa zajmie jednak nieco czasu. Do pomocy wezmę obu chłopców, niech przy tymi obejrzą szmat kraju, a zwłaszcza gdański port i morskie żaglowce. — Tego nie radzę — zaoponował proboszcz. — Te dryblasy powinny wreszcie się rozstać i zacząć myśleć samodzielnie, bo niczego nie umieją przedsięwziąć bez oglądania się na siebie. Jednego zabierz, drugi niech pozostanie przy Jaksie, a on niech ci da swojego Tomka. To sprytny i obrotny chłopak, może być wielce pomocny. — Zatem ruszymy we czterech, bo pachołek do koni też będzie potrzebny. — Jedźcie już jutro, pieniądze dla ciebie przygotuję na wieczór... — zakończył proboszcz rozmowę wstając z ławy. Nędzne, błotniste i pełne wybojów drogi Grodna tyle miały wspólnego z ulicami, że biegły pomiędzy szeregami drewnianych chat. Tylko z rzadka stały między nimi bardziej okazałe, choć również drewniane domy, w których mieszkali bogaci mieszczanie czy kupcy. Jeszcze mniej było pańskich siedzib otoczonych budynkami gospodarczymi, szlachty czy bojarów. Chroniły je palisady, nieraz wzmocnione wieżami, a wjazd zamykały, ciężkie, mocne wrota z grubych bali. Wzgórze, którego obrośnięty krzakami stok schodził do Niemna, wieńczyły mury obronne zamku, siedziby starosty ziemi grodzieńskiej, kniazia Aleksandra Lingwenowicza. Miasto łączył z podnóżem zamkowego wzniesienia drewniany most bez poręczy, ale na tyle szeroki, że dwa wozy mogły się na nim wyminąć. Czarny zatrzymał się ze swoim szczupłym orszakiem w oberży równie nędznej jak reszta otaczających ją domów; ogarnąwszy się po podróży, wyruszył zaraz na zamek, by jak najspieszniej sprawę załatwić i udać się w dalszą drogę. Zdawał sobie sprawę, że dostać się przed oblicze samego starosty jemu, przejezdnemu kupcowi, nie będzie łatwo. Nie tracił jednak nadziei, że uda mu się zainteresować kniazia na tyle, że sam zechce z nim mówić. Kiedy więc znalazł się w służbowej izbie ochmistrza dworu i stanął przed jego masywną postacią, o czerwonym tłustym obliczu zdobnym w parę sumiastych wąsów, skłonił się głęboko, zamiatając nieomal podłogę swym

kupieckim kapeluszem o podwiniętym rondzie i przemówił z należnym uszanowaniem: — Dzięki za zaszczyt, że wasza miłość raczyła mnie przyjąć. Zwę się Jan Morzelec i jestem gdańskim kupcem w drodze z Wilna do domu. Wstąpiłem korzystając ze sposobności, by zapytać was, dostojny panie, czy nie zechcielibyście korzystać także z moich usług? — Mówisz: także? Któż zatem już z nich skorzystał? — Kniaź Świdrygiełło, wasza dostojność... Dopiero z czasem Czarny przekonał się, jak trafną była ta odpowiedź, udzielona zresztą zgodnie ze wskazówką księdza Andrzeja. Potem zastanawiał się jeszcze, czy proboszcz już wtedy wiedział więcej niż to okazał, czy też było to tylko sprawą przypadku. Zauważył jedynie szybkie, badawcze spojrzenie, jakim po tym wyjaśnieniu został obrzucony, a następnie padło kolejne pytanie, rzucone niedbałym tonem: — Czymże, poczciwcze, handlujesz? — Głównie trunkami, wasza miłość, ale inne usługi mógłbym ofiarować, gdybyście raczyli je przedłożyć jaśnie wielmożnemu księciu... Ochmistrz wydął pogardliwie wargi. — Wystarczy, że przedłożysz je mnie. — Chętnie, wasza miłość, ale obawiam się, że towar, który mam do sprzedania, będzie wymagał decyzji samego starosty, bo to nie produkt zdatny do podania na stół. Toteż sądzę, że dla ustrzeżenia się przed gniewem kniazia, lepiej samemu nie decydować. — Cóż to za tak niepowszedni towar macie do zbycia, że wymaga aż wglądu jego wielmożności? Muszę to wiedzieć, bo o to przecież przede wszystkim spyta. Czarny uznał za stosowne zniżyć głos. — Są do nabycia, i to za wielce korzystną cenę, cztery bombardy z hiszpańskiego galeonu, który, mocno uszkodzony przez morskich buksów, schronił się do gdańskiego portu. Do naprawy już się nie nadawał, więc za psi grosz nabyli go nasi kupcy i teraz rozprzedają co się da... Te bombardy mogą być przydatne również i na murach. Bombardy, mówisz? — zainteresował się ochmistrz. — I po niskiej cenie? Hm... Istotnie to kupno obce mojej profesji, bom człek nie wojennego

rzemiosła... Ale kniaź może być ciekaw sprawy i raczy was wezwać... Przysiądźcie tu zatem — ochmistrz wskazał na ławę stojącą w okiennej niszy — i zaczekajcie. Nieobecność ochmistrza trwała długo, wreszcie zjawił się zamiast niego dworzanin z wezwaniem, by Czarny udał się za nim. Minęli kilka korytarzy i przejść, zanim został wprowadzony do komnaty urządzonej z przepychem godnym udzielnego władcy. Ściany przykrywały atłasowe barwne opony, miękkie wschodnie kobierce tłumiły kroki. Dużą części pomieszczenia zajmował długi stół wsparty środkiem na szereguj kolumn, które oplatały rzeźbione w drzewie zwoje bluszczu. Równie pięknie rzeźbione były krzesła o wysokich zagłowiach, kilka z nich stało przed kominkiem, w którym palił się suty ogień. Na jednym z nich siedział szczupły mężczyzna o suchym obliczu i ciemnych wąsach zwisających końcami ku dołowi. Równie ciemne, gęste brwi nieomal zrastały się nad długim nosem, a spojrzenie, jakim obrzucił przybysza, było ponure, ale i badawcze. Czarny zatrzymał się zaraz za progiem, powtórzył swój uniżony ukłon i czekał, aż dostojnik raczy się odezwać. Ten przemówił po rusku chropawym głosem, jakby wychodzącym z głębi piersi. — Kupiec...? Z Gdańska? — Tak, jaśnie panie. W powrotnej drodze z Litwy. — Ponoć byłeś u kniazia Świdrygiełły? Gadałeś z nim? Gdzie teraz jest? — Mówiono mi, że w Czernihowie. Zbyt to jednak wielki pan, by gadać z kupcem o kilku beczkach wina. — Z kim więc mówiłeś? — Z zarządzającym piwnicą, wielmożny panie... — Musisz być u niego w łaskach, skoro powierzył ci dostawę? Szybkie, badawcze spojrzenie przesunęło się po twarzy Czarnego. Ten nieznacznie wzruszył ramionami. — Może chciał mi się odwdzięczyć za wieści, jakie mu przywiozłem z pruskiego państwa... — Taak...? Cóż to były za wieści? — Tego nie wiem, bo pismo miało pieczęcie. — A kto ci je dał?

— Tego też nie wiem, bom go wprzódy nie widział. Jakiś brat służebny doręczył mi owo pismo. Na chudym obliczu starosty pokazał się nikły uśmiech. — Widzę, żeś nieskory do gawędy... Ale zamówienie dostałeś? Wiele kniaź raczył wziąć beczek? — Dwanaście, wasza wielmożność... — No tak... Lubi popić, mocno lubi... — mruknął raczej do siebie starosta, po czym warknął nieoczekiwanie: — Jak się zwiesz?! — Jan Morzelec, wasza książęca mość... — Cóżeś tam gadał o jakichś bombardach? Jak duże i wiele mają kosztować?! — Pochodzą z hiszpańskiego galeonu, więc zbyt duże nie są, ale do obrony murów bardzo przydatne. Ceny dokładnej nie wiem, ale jeśli jeszcze nie sprzedane, wiele kosztować nie powinny... — Hm... Kiedy spodziewasz się znów być na Litwie? — Już za kilka tygodni. Będę wiózł towar dla kniazia Świdrygiełły. — Tedy zabierz ze dwie beczki alikantu i dla mnie. Cenę uzgodnisz z ochmistrzem. A bombardy, jeśli istotnie nie za drogie i strzelać z nich jeszcze można, wziąłbym także. Bacz tylko, abyś miał lepsze rozeznanie w sprawie niźli teraz! — I obecnie mam dobre, wasza wielmożność, ale sprzed paru miesięcy. Jeśli dotąd nie znaleźli się nabywcy, cena może być nawet niższa niżbym rzekł wam teraz. — Dobrze, dobrze... Znam was, kupców! Zawżdy ostrożni i nie lubiący ze skorupy wyłazić! Idź do ochmistrza, a jak będziesz wracał z towarem, daj mi znać, co z tymi działami. Czarny, już bez słowa, złożył pożegnalny ukłon. Dzień był mokry i mglisty, kopyta koni rozpryskiwały czarną wodę stojącą w koleinach błotnistej drogi. Następnego dnia po opuszczeniu Ciechanowa ukazały się z dala dwie smukłe, wysokie wieżyce o zatartych, ledwie widocznych konturach. Roch, który jechał przy boku ojca, obrócił się ku niemu w siodle. — To już Czerwińsk?

— Tak. Na razie widać tylko wieże bazyliki. Budynki opactwa dojrzysz skoro podjedziemy bliżej. Roch patrzył w daleką przestrzeń rozciągniętych pól. jakby chcąc przebić wzrokiem kryjącą je zasłonę nikłej mgły, z której wyłaniały się owe strzeliste wieże, niby dwa groty skierowane ku niebu. Był to młodzieniec wysoki i szczupły, ale szeroki w ramionach, o nosie z lekkim garbem i piwnego koloru oczach po matce, a ściągłej twarzy i czarnych jak smoła włosach po ojcu. Po nim też zapewne odziedziczył sprawność fizyczną, bystry wzrok i wprawę we władaniu bronią, w siodle zaś siedział niby zrośnięty z koniem. Wieże bazyliki stawały się coraz lepiej widoczne, coraz ostrzej rysujące się na tle szerokiego nieba. Z wolna też z mgły, rzadkiej niczym woda ledwie zabarwiona mlekiem, zaczęły wyłaniać się i budynki opactwa otaczające masyw świątyni. Ponagliwszy wierzchowce, wkrótce wjechali na rozciągający się przed nią plac i przepytawszy napotkanych zakonników odnaleźli brata Erazma. Ujrzawszy go Czarny przekonał się, że przybyło mu nieco zmarszczek, a łysina otoczona wieńcem płowych włosów również powiększyła się, ale oko miał widać równie bystre jak dawniej, a i pamięć także, gdyż uśmiechnąwszy się, rzucił bez wahania: — Toż to Czarny! Rad widzę waćpana po tylu latach! Sporo ich przecież upłynęło od czasu naszego pierwszego spotkania w gdańskim porcie! Kiedy to ojciec dobrodziej uwolnił mnie z ciężkich terminów, w jakie popadłem przez swą głupotę! — roześmiał się Czarny schylając się nad ramieniem zakonnika, po czym dorzucił wskazując na Rocha: — A to mój syn! Drugi, bliźniak, pozostał na Litwie! Młodzieniec z szacunkiem ucałował wyciągniętą ku niemu wiotką dłoń, brat Erazm zaś zawołał wesoło: Ruszajcie za mną! Pachołkami i końmi zajmą się braciszkowie! Potem, kiedy szli już za nim, odezwał się półgłosem: — Zapewne nie o zwykłe odwiedziny tu chodzi? Pora na podróże niesposobna, bo drogi mocno już rozmokły... — Mam pismo do ojca od księdza Andrzeja... — oznajmił Hubert. Brat Erazm aż przystanął ze zdziwienia.

— Od wielebnego proboszcza?! Tym bardziej więc jesteś mi miły! Chodźcież prędzej, bom ciekaw, co pisze! W dwa dni potem wyjechali, wraz z bratem Erazmem, który całkiem swobodnie czuł się w siodle, choć minione lata nieco przygarbiły jego postać. Z wyraźnym rozradowaniem spoglądał na ciągnące się wokoło pola, a z wąskich warg nie schodził mu uśmiech świadczący, że rad jest z ujrzenia szerszego świata po dniach spędzonych w murach opactwa. Jechał z Czarnym koń przy koniu i, korzystając, że reszta jezdnych z szacunku pozostała w tyle, powrócił do treści zawartej w otrzymanym liście. Pobyt w Gdańsku trwał zaledwie parę dni. Przepisy nakazujące zgłaszanie każdego przybysza, nie tylko przez zajazdy, ale i przez właścicieli prywatnych domów, nie były już tak respektowane jak kiedyś, bo władza zakonna straciła wiele na sprężystości, a także posłuchu, gdyż nawet sami krzyżaccy rycerze już mało co liczyli się z regułą swojego Zakonu. Brat Erazm więc bez trudu ulokował swych towarzyszy w znajomym sobie podmiejskim dworku, nadmieniwszy, że ich pobyt będzie zbyt krótki, by warto go było zgłaszać, co nie napotkało sprzeciwu. Następnego zaś dnia udał się do miasta, zabierając Czarnego ze sobą. Wrócili pod wieczór i Hubert od razu polecił przygotowywać się do wyjazdu na następny dzień. Z jego twarzy Roch zorientował się, że rodzic jest zadowolony z odbytej wyprawy, ale nie śmiał o nic pytać, chociaż, znając poruczoną im sprawę, wielce był ciekaw wyniku. Ciekawość ta wzmogła się, kiedy po trzydniowej podróży, już pod Chełmnem, ich szczupły orszak rozdzielił się. Brat Erazm pozostał wraz z Tomkiem w podmiejskim zajeździe, oni zaś z pachołkiem Waśką ruszyli dalej. Kiedy miejskie mury zaczęły już ukazywać się pomiędzy mijanymi domami, Czarny ruchem ręki przywołał ich ku sobie i, po zrównaniu się wierzchowców, przemówił ostro: — Wbijcie sobie obaj we łby, co wam rzekę! Jako wspólnik handlowego domu „Böhm i Burhard” handluję winem jeżdżąc do Polski i Litwy; wy mnie towarzyszycie. Ciebie, jako syna — zwrócił się do Rocha — przyuczam do kupieckiego zawodu. Teraz przybywamy z Gdańska i zatrzymamy się w gospodzie „Pod Kusą Kiecką”, której właścicielem jest Kachner, a gdy on jest w rozjazdach, prowadzi ją jego żona. Zamierzam przyłączyć się do jego taboru skoro ruszy z winem dla wielkiego kniazia. Wiozę dwadzieścia beczek

dla Świdrygiełły i dwie dla grodzieńskiego starosty. To wszystko musicie wiedzieć i spamiętać. Spamiętamy, wasza miłość — odpowiedzieli obaj zgodnie. Powtórzcie więc, jak się zwą moi wspólnicy? Kiedy wypełnili polecenie, dorzucił: — Mają składy na Rybim Rynku, to także musicie wiedzieć. I jeszcze jedno: gdybyście ujrzeli gdziekolwiek brata Erazma lub Tomka, a może się to zdarzyć nawet w gospodzie, nie wolno wam okazać, że się znacie! Niech który bąknie choć słowo, a odegnam precz od siebie! Dobrze to sobie spamiętajcie, bo rozpoczynamy igraszki, w których każde zbędne słowo, a nawet spojrzenie może przynieść zgubę! Nikomu też wierzyć nie wolno i własnym tylko macie kierować się rozumem! A jeśli go zbraknie, skórą za to przyjdzie zapłacić! Obaj tylko skinęli głowami, gdyż wkrótce wjechali w mrok wjazdowej bramy, przez którą dostali się do miasta. W kilka dni po wyjeździe Czarnego Jaksa przywołał Lecha do swojej izby. Stał chwilę i w milczeniu przyglądał się młodzieńcowi, nie po raz pierwszy dziwiąc się podobieństwu obu bliźniaków. Zaraz jednak ruszył z miejsca i chodząc po izbie, zaczął mówić: Chcę poruczyć ci zadanie, które mimo młodego wieku i braku doświadczenia chyba właśnie ty najlepiej wykonasz... Ponieważ Lech milczał, wodząc tylko za nim wzrokiem, ciągnął dalej: Obaj z Rochem już wiecie, po co prosiłem Waszego rodzica o przyjazd. Nie tailiśmy tego przed wami, gdyż postanowiliśmy i wam dać możność lepszego poznania ludzi i niektórych spraw, którymi się trudnią... Dopiero po tych słowach Lech ożywił się: Macie dla mnie, wuju, jakoweś poruczenie? Rad bym co rychlej je usłyszeć, bo, prawdę mówiąc, to bezczynne siedzenie już mnie gniecie w tyłek! Jaksa rzucił na młodzieńca krótkie spojrzenie. Mam i dlatego cię wezwałem. Twój rodzic wyjechał, aby wykonać swoją część zadania, w moim ty będziesz mi pomagał. Ksiądz Andrzej wziął na siebie też część, ale on pomocy nie potrzebuje. — Co przykażecie, bym robił?

Rudy przerwał swoją wędrówkę po izbie i, uśmiechając się, przysiadł na zydlu. A więc słuchaj uważnie. Różne wieści i plotki krążą wśród dworu, a zwłaszcza wśród otoczenia księżny Julianny. Ostatnio jedna z jej panien, bratanica grodzieńskiego starosty, zdradziła się, że wie o sprawie, której na razie wielki kniaź wolał zbytnio nie rozgłaszać. Trzeba, abyś się zetknął z ową dziewką, bliżej ją poznał i starał się dojść, komu tę wiadomość powtórzyła, a zwłaszcza skąd ją zdobyła... — Jak wszakże ją poznać, skoro na dwór księżnej mężczyźnie niełatwo się dostać, w dodatku młodemu? — zafrasował się chłopak. — Sposób ci wskażę, bo nie masz jeszcze na tyle obycia, by samemu tego dokonać. Ale panna to wielce urodziwa, więc łacno możesz się w niej zadurzyć, a nawet, jeśli zdobędziesz wzajemność, bliżej się z nią związać. To nie będzie jednak przeszkodą, a raczej może okazać się pomocne. Wszakże pod warunkiem, że nie stracisz głowy, a zawżdy będziesz pamiętał, com ci poruczył, i niczego przede mną nie zataisz! Czy możesz dać mi na to rycerskie słowo? — Daję bez nijakiego wahania! Serca takiej nie oddam, która byłaby przeciw wam! — Ludzkie serce nie takie znów posłuszne, jak ci się zdaje... — mruknął Rudy w zamyśleniu, ale zaraz wrócił do rozmowy. — Sprawę waszego poznania się już załatwiłem. Pogadawszy z tym i owym dowiedziałem się, że Olga — tak się ona zwie — parokroć prosiła księżnę, żeby zezwoliła jej na konną jazdę, której zaczęła się uczyć jeszcze we dworze swego opiekuna. Księżna jednak ani słyszeć o tym nie chciała uznając, że nie przystoi córce tak znacznego rodu ganiać na koniu... — W istocie, niezbyt to bogobojne, by dziewczyna nakładała portki, boć przecie w kiecce na siodło nie siądzie... — To może u was, w Koronie, źle to widzą! — roześmiał się Rudy. — Bo u nas, na Litwie, jeśli bojar rusza na wojnę, bywa, że jego małżonka zakłada nie tylko portki, ale i buty z cholewami, kij bierze w garść i rządzi nie gorzej od męża! A w razie potrzeby nie bacząc na niewieścią wstydliwość i rugnąć mocnymi słowy potrafi! — Ale w czymże mnie to dotyczy?

— W tym mianowicie, że za poradą właściwych ludzi księżna swoją decyzję zmieniła i Olga otrzymała zezwolenie na naukę konnej jazdy, ty zaś zostałeś wyznaczony na jej nauczyciela. — Ja...?! — Lech ze zdumienia aż poderwał się z krzesła, ale zaraz dorzucił ze śmiechem: — Zabiorę się do tego z ochotą, skoro mówicie, że to gładka dziewka! — Bardziej niż się spodziewasz... — burknął Jaksa raczej do siebie. — Wszakże za wcześnie o nic jej nie rozpytuj, dopiero jak się nieco poznacie i przekonasz się, że wroga ci nie jest... — zakończył rozmowę ostrzeżeniem. Niedługo po południowym posiłku zjawił się pokojowiec z poleceniem, by Lech zaraz przybył na pokoje wielkiej księżny. Ruszył więc za nim i wkrótce został wprowadzony do komnaty urządzonej z iście wschodnim przepychem. Pośrodku niej stała zażywna jejmość sporej tuszy, odziana w długą, sięgającą ziemi suknię, w czepcu na głowie. Pomiędzy rumianymi, pełnymi policzkami sterczał niby grzybek okrągły nosek nadając twarzy wyraz dobroduszności. Jednak wrażenie to psuły oczy świecące w szparach nabrzmiałych powiek, o przebiegłym, przenikliwym spojrzeniu. W odpowiedzi na powitalny ukłon Lecha, spytała po rusku, niskim, nieomal męskim głosem: — To waść masz uczyć Olgę Włodzimierzównę konnej jazdy? Hm... wolałabym starszego wiekiem... — Tak, wielmożna pani, to ja... — powtórzył ukłon i zaprezentował się, udając, że nie dosłyszał zastrzeżenia. — A jam Agata Nienuszko, nie od dziś ochmistrzyni dworu księżnej pani i z jej polecenia opiekunka tej oto dzieweczki — wskazała na stojącą obok siebie szczupłą dziewczynę. Lech ujrzał wpatrzone w siebie wielkie ciemne oczy, jakby przyćmiewające swym blaskiem resztę rysów, mały, kształtny nosek i pełne, kuszące wargi rozchylone nieco zażenowanym uśmiechem. Spod rysiej czapeczki wysuwały się pukle kruczej czerni włosów, a kubraczek nie zdołał całkowicie ukryć zarysów piersi. Poza tym była ubrana w luźne, tureckie szarawary i obuwie z cienkiej cielęcej skóry, z cholewką sięgającą ponad kostki. Skłonił się z kolei przed nią i powitał z uśmiechem:

— Kłaniam się waćpannie i polecam jej łaskawości. Tuszę przy tym, że nie mnie obarczysz winą, jeśli przyjdzie zaznać twardości ziemi... W ciemnych oczach pojawił się błysk przekory, kiedy odpowiedziała już bez poprzedniego zażenowania: — Przecież nie waćpana będę dosiadać... — Zamilcz, waćpanna! — fuknęła ze zgorszeniem ochmistrzyni, obrzucając dziewczynę gniewnym spojrzeniem. — Nieprzystojne to słowa jak i owe szarawary, coś je przywdziała! Skoro jednak księżna pani pozwoliła ci na to bezeceństwo, zachowaj chociaż umiar w słowach! Lech, ubawiony odpowiedzią dziewczyny, uznał za wskazane ułagodzić gniew pani Agaty. — Nie mam za złe waćpannie jej słów, boć jej młode lata nakazują wyrozumienie... Waść o latach nie mów, boś sam mało co starszy! — parsknęła dziewczyna, wyraźnie daleka od skruchy. — Co innego mam nakazane niż spieranie się z waćpanną — oświadczył już ostrzej Lech. — Jeśli zatem mam wysłuchiwać dąsów, tedy szukaj sobie innego nauczyciela! — Dobrześ, waćpan, rzekł! — rzuciła z uznaniem pani Agata. — Od początku byłam przeciwna tej nauce, ale skoro już do tego przyszło, trzymaj ją krótko, bo inaczej rady sobie nie dasz! Olga widać przestraszyła się, że z trudem uzyskane zezwolenie może zostać cofnięte, gdyż spojrzała na młodzieńca spod rzęs i powiedziała przepraszająco: — Nie gniewaj się, waćpan... Ja wcale do dąsów nieskora... Lech napotkawszy to spojrzenie poczuł, że w komnacie raptem zrobiło się dziwnie gorąco, więc zaproponował już przyjacielskim tonem: — Zatem nie traćmy czasu i ruszajmy do stajni! Fiedko Sapiejew, nadzorca wileńskiej stadniny wielkiego kniazia, okazał się młodym jeszcze mężczyzną, o wesołym spojrzeniu nieco skośnych oczu, twarzy okolonej piękną brodą i nieco pałąkowatych nogach, co w jego zawodzie często się zdarzało. Okazał się uczynnym i chętnym do udzielenia pomocy, zapewne również dlatego, że musiał już otrzymać ze dworu odpowiednie polecenie.

Kiedy po wstępnej rozmowie ustalili wybór wierzchowca, wyprowadzono osiodłaną klacz. Ujrzawszy to Lech zaprotestował, polecając pachołkowi: — Rozsiodłaj konia i nakryj grzbiet derką! A dla mnie przynieś bat z długim rzemieniem! — Mam jechać na oklep? — rzuciła zaskoczona Olga. — Dotąd zawsze jeździłam na siodle! — Tak też sobie myślałem! Ale teraz spróbujemy inaczej! Dziewczyna beztrosko wzruszyła ramionami. — Może być i na derce! Dla mnie to nie różnica! Lech uśmiechnął się lekko, pomny własnych kłopotów, kiedy to rodzic zaczął go przyuczać do końskiego grzbietu. Wkrótce klacz wróciła już tylko przykryta derką. Lech odebrał od pachołka zwiniętą linkę, przymocowaną drugim końcem do uzdy, oraz bat i zwrócił się do dziewczyny: — Chodźmy, obaczę, co waćpanna potrafisz... — Dokąd? — zdziwiła się. — Przecież starczy miejsca i na tym majdanie! Tu ziemia może okazać się dla waćpanny za twarda! Za stajnią natomiast widziałem szmat zaoranego rżyska... Sądzisz, waćpan, że nie utrzymam się na koniu?! — prychnęła pogardliwie ruszając jednak za nim. — To właśnie chcę wiedzieć... Zaciekawiony Sapiejew przyłączył się do nich i wkrótce znaleźli się na miękkim gruncie zaoranego pola. Lech ujął nogę dziewczyny, którą zgięła w kolanie, i pomógł jej dosiąść konia. — Początkowo trzymaj się waćpanna grzywy, ale jak przykażę, to ją puścisz i rozstawisz ramiona! Konia nogami za mocno nie ściskaj, jeno na tyle, by zawżdy tyłkiem opaść na to samo miejsce grzbietu! Bo jeśli zboczysz raz i drugi, wnet będziesz na ziemi! Klacz, uwiązana na lince, którą Lech rozwinął na całą długość, biegła początkowo truchtem, dziewczyna zaś, zacisnąwszy palce na włosach grzywy, poddawała się lekkim podrzutom końskiego grzbietu. Lech głosem ponaglił zwierzę do szybszego biegu, ponieważ nie raczyło jednak zareagować, bat śmignął w powietrzu. Sawiejew, przyglądający się tej scenie z uznaniem, stwierdził, że koniec długiego rzemienia ugodził celnie w zad zwierzęcia, omijając plecy jeźdźca.

Klacz poderwana uderzeniem ruszyła ostrym kłusem. Na twarzy Olgi ukazał się wyraz zaciętości i wzmożonego wysiłku, a jej palce już kurczowo chwyciły się grzywy. Jednak trzymała się dzielnie. Mimo to Lech nie oszczędził jej zgryźliwych uwag: — Pod kubrak waćpanny wsunięto widać poduszkę, skoro masz takie krzywe plecy... Trzymaj się prościej! I nóg nie zwieraj tak krzepko, koń ci z nich nie umknie! Miękcej, waćpanna, luźniej...! Trzymasz tę grzywę jak skuta lodem! Po pewnym czasie powstrzymał konia, by pozwolić dziewczynie na odpoczynek. Kiedy jednak znów ponaglił klacz do biegu, wkrótce rzucił rozkaz: — Puść grzywę i rozstaw ramiona! Olga wprawdzie usłuchała polecenia, ale jazda nie trwała długo. Wkrótce opadła najpierw tylko nieco w bok od linii końskiego grzbietu, po chwili już sporo dalej, a potem raptem zniknęła sprzed oczu patrzących, którzy na krótką chwilę ujrzeli tylko nogę ponad końskim zadem, a potem dopiero ją samą, ale rozciągniętą na ziemi. Koń spokojnie biegł dalej, więc Lech wstrzymał go i podszedł do dziewczyny. Podniosła się już i stała rozcierając sobie biodro. — Chyba zbytnio się nie potłukłaś...? — zatroszczył się. — Ziemia tu miękka... — Niech cię grom spali! — usłyszał w odpowiedzi. — Nie będę więcej jeździć bez siodła, szukaj sobie głupiej! — Będziesz robić, co ci każę, albo wdziewaj z powrotem kieckę! — rzucił ostro. — Siadaj na konia! — Na dziś mam dość! Ciebie i tych łamańców! — Siadaj na konia... — powtórzył tym razem spokojnie, ale tonem, który spowodował, że zerknęła na niego i po chwili burknęła: — No to mi pomóż... Znów jakiś czas pozwolił jej trzymać się grzywy, ale wkrótce powtórzył poprzedni rozkaz. Skutek nie kazał na siebie długo czekać. Jednak tym razem, widać spodziewając się nieszczęścia, zdążyła na czas objąć ramionami końską szyję osłabiając w ten sposób impet upadku.

Lech uznał za stosowne zakończyć na tym tę pierwszą lekcję. Kiedy zaś, żegnając ją na ganku pałacu, wyciągnął rękę, ona ujęła ją i spojrzawszy mu w oczy szepnęła: — Dziękuję waćpanu... Przyjdziesz jutro po mnie o tej samej porze? — Przyjdę — obiecał czując, jak pod wpływem tego spojrzenia znów robi mu się gorąco. W tym czasie ksiądz Andrzej został osobistym pisarzem jego wielmożności Mikołaja Cebulki. Pracował w dla siebie tylko przeznaczonej izbie przyjmując i wysyłając wszelką tajną korespondencję. Jednocześnie zapoznawał się z putnikami, którzy zostali poddani jego zwierzchnictwu. Zajazd „Pod Kusą Kiecką” okazał się bardziej obszerny niż można było sądzić po wielkości miasta ściśniętego obronnymi murami. Mieścił się w dwupiętrowej kamienicy, wprawdzie tylko o trzech oknach frontu, bo tylko takie na obwarowanym terenie wolno było budować, ale głęboko sięgającej w podwórze, do którego wiodła szeroka brama. Dalej widać było stajnie i szopy oraz studnię przykrytą daszkiem wspartym na czterech słupach. Na parterze znajdowała się obszerna jadalnia oberży oraz łaźnia, z osobnym wejściem. Sypialnie dla podróżnych mieściły się na piętrze, dokąd prowadziły wygodne schody o drewnianej, pięknie rzeźbionej poręczy. Waśko został przy koniach, a Czarny z Rochem: ruszyli do gospody. W półmroku sklepionej w ostrołuki sali ujrzeli długą ladę, a za nią kobiecą postać. Kiedy do niej podeszli, uniosła się z zydla uśmiechając wyczekująco. Czarny ocenił, że trzeci dziesiątek lat już jej minął, ale uroda wiele na tym nie straciła. Miała wprawdzie już nieco zaokrąglone kształty jednak nie ubyło im przez to powabów, a świeża, gładka twarz i białe zęby, jakie ukazana w uśmiechu, bardziej odpowiadały młodej dziewczynie niż mężatce, o czym świadczył czepek przykrywający jej czarne włosy. Uśmiech był zalotny, jak i towarzyszące mu spojrzenie pięknych oczu, o nieco nabrzmiałych, ciężkich powiekach. Skierowała wzrok najpierw na Czarnego, a potem zatrzymała go nieco dłużej na Rochu. Cena izby okazała się wysoka, więc Czarny zadowolił się jedną dla nich trzech, po czym posłał Rocha po pocztowego. Kiedy zeszli na wieczerzę, na stołach paliły się już świece, a sala zapełniła się nieomal całkowicie. Mimo to znalazł miejsce w pobliżu bufetu.

Okazało się wkrótce, że pani Kachner była skora do gawędy więc nawiązanie rozmowy przyszło łatwo. — Chce pan widzieć się z mężem...? — przechyliła się w pewnej chwili przez ladę, ukazując w mroku stanika zarys piersi. — Niestety, wraca dopiero jutro! — Czy na pewno? Ważną mam do niego sprawę, czasu jednak niewiele... Pojechał tylko do Świecia, niecałe dwie mile stąd! Ma na zamku dobrego kowala, więc tam zaprowadził wozy do okucia! — Wybiera się zatem w dłuższą drogę? — W bardzo długą, bo aż na Litwę! — A więc to prawda, co słyszałem w Gdańsku! — Czarny okazał żywe zainteresowanie i dorzucił: — Może zechciałaby waćpani zaszczycić nas swoim towarzystwem? Łatwiej byłoby rozmawiać, bom ciekaw tego wyjazdu! — Chętnie pogawędzę z tak grzecznymi gośćmi! Pani Kachner wyraźnie rada z propozycji okrążyła ladę i z kokieteryjnym uśmiechem zasiadła na wolnym miejscu. Przesunęła wesołym spojrzeniem po twarzy Czarnego, po czym zatrzymała je na Rochu i wyciągnąwszy ramię, końcami palców ujęła go pod brodę: — Ładny jesteś, chłopaczku! — Spojrzała znów przelotnie na Czarnego i cofając rękę dodała: — Podobny nieco do waćpana... Twarz Rocha rozgorzała gwałtownym rumieńcem, ale Czarny roześmiał się tylko i objaśnił, rozbawiony: — Bo to mój syn! Wszakże uroda dla młodzieńca to sprawa bez znaczenia. Inne zalety pragnę w nim widzieć! — Zaraz dostrzegłam podobieństwo, co i dla waćpana jest pochlebne... — Niby od niechcenia rzuciła pani Kachner, wyraźnie jednak zdradzając wrażliwość na męską urodę. Ja zaś nie ośmielam się wyrazić podziwu dla piękności waćpani, by nie dowiedział się o tym małżonek! Gotów wówczas nie wejść ze mną w komitywę, co przysporzyłoby mi kłopotów... — E, tam...! — pani Kachner machnęła lekceważąco ręką. — On dba tylko o swoje sprawy, a reszta go nie obchodzi! Nawet o tę gospodę sama muszę się troszczyć, bo on wciąż włóczy się po świecie, mało o mnie dbając!

— Bez powodu nie ponosi przecież trudów podróży. Raczej chwalić go trzeba, że dba o powiększenie fortuny! — Nie musi sam wszystkiego robić, ma od tego swoich ludzi! — prychnęła dając upust z dawna widać nurtującemu ją rozdrażnieniu. — Nie po to szłam za mąż, by oberżę prowadzić, jeno dom mieć i dzieci chować! — Przyjdzie czas i na błogosławieństwo Boże... — Czarny uśmiechnął się. — Niechajmy o tym gadania, by żałość mnie zbytnio nie poniosła... — mruknęła już tylko z hamowanym rozdrażnieniem. — Ludzkie to sprawy i zrozumiałe... — skomentował przyjacielsko Czarny, dorzucając: — Pytałem o waćpani małżonka, bom już słyszał, że rusza z towarem na Litwę. Mnie czeka ta sama droga, toteż chciałbym dla bezpieczeństwa przyłączyć się do niego. — Ano jedzie, bo jak zwykle uważa, że tylko on zdolny zapobiec złej przygodzie! — Czemu nie należy się dziwić, gdyż na pewno nie o byle grosz chodzi. Sam także inaczej nie postępuję. Obce oko nigdy nie jest dość czujne, często zachodzi też możliwość dokonania nowej dostawy, a do ugody sam patron jest niezbędny. — Bronisz go, łaskawco, boś także kupiec! Ale gdyby gadała ze mną waści małżonka, zapewne znalazłabym większe zrozumienie! — Moja na mnie nie narzeka... — Czarny uśmiechnął się porozumiewawczo. — Wyglądasz mi na takiego! — roześmiała się klepnąwszy go po ręku. Rozmowa ta pozwoliła Czarnemu na nawiązanie z gospodynią bardziej przyjacielskich stosunków, co miało ten skutek, że zaczęła ich traktować jako gości zasługujących na względy. Jednak jej wyjątkową przychylność zdobył Roch, którego zaczęła specjalnie wyróżniać, wprawiając go tym w krańcowe zakłopotanie, co zdawało się szczególnie ją bawić. Przekonał się o tym już następnego dnia, kiedy rano schodził na dół by dopomóc Waśce w obrządzaniu koni. Spotkał gospodynię na korytarzu. Obróciła ku niemu głowę i powitała, krasząc uśmiech figlarnym błyskiem oczu. — Dzień dobry kawalerowi! Czy rodzic także schodzi na śniadanie?

— Zejdzie nieco później... — bąknął skonfundowany jej uśmiechem i uwodzicielskim spojrzeniem. Ale zmieszanie to doszło do szczytu, kiedy mijając go, niby w braku miejsca, otarła się piersią o jego ramie Nakryła zaraz oczy powiekami i bąknąwszy krótkie przeprosiny minęła go szybko. On zaś z mocno bijącym sercem i wzburzoną krwią nieomal zbiegł ze schodów, wciąż czując na ramieniu dotyk jej prężnego ciała. Kachner przyjechał około południa. Żona musiała mu powiedzieć o gościach czekających na jego przybycie, a zapewne i wskazała ich, bo kiedy Czarny zasiadł do stołu na południowy posiłek, sam do niego podszedł. Hubert ujrzał niepozornego człowieka, niskiego i szczupłego, niczym wyschnięta szczapa. Miał okrągłą, pokrytą piegami twarz, rude włosy i równie rude brwi, rzęsy, a także rzadki zarost. Oczy miał niebieskie, ale ich barwa była przygaszona, jakby spłowiała. Mówiąc raz po raz przykrywał je powiekami, co sprawiało wrażenie, że wypowiadanie słów przychodzi mu z trudnością. Jednak ich spojrzenie zdawało się kłuć czarnymi punktami źrenic, jakby pragnął na wskroś przebić wzrokiem swego rozmówcę. — Ponoć, wasza łaskawość, chciałeś ze mną mówić? — spytał nachylając postać w ledwie zaznaczonym ukłonie. — Paweł Kachner do waści usług... Czarny uniósł się z ławy i wyciągnął dłoń dokonując również prezentacji, po czym wskazał miejsce naprzeciw siebie. — Istotnie chciałem pogadać o tym i owym, toteż rad będę, jeśli zechcesz mi, łaskawco, poświęcić nieco czasu. Kachner bez słowa usiadł za stołem i czekał w milczeniu na dalsze wyjaśnienia. Czarny więc od razu przystąpił do rzeczy: — Jak się zwę, już wiecie. Dodam tylko, że tak handluję z polskimi kupcami, jak i dostarczam towar na dwory niektórych litewskich panów... — Sam czy z polecenia? — spytał rzeczowo Kachner nie spuszczając wzroku z twarzy swego rozmówcy. — Sam, ale czasami ze spółką „Böhm i Burhard” z Gdańska. — Zatem jesteście z Gdańska? — Tak. — Czym handlujecie? — Głównie trunkami, ale podejmuję się i innych dostaw. Ostatnio sprzedałem większą partię prochu i żelaznych kul...

— Komu? — Pytanie zostało rzucone zdawkowym tonem, towarzyszyło mu jednak krótkie, badawcze spojrzenie. Czarny uśmiechnął się nieznacznie. — Wybaczcie, ale byłbym złym kupcem, gdybym odpowiadał na wszystkie pytania. Krótkie skrzywienie ust Kachnera miało zapewne oznaczać odwzajemnienie uśmiechu, dowodzące zrozumienia dla ostrożności partnera. Potwierdził to zresztą słowami: — Spytałem mimo woli, nie bierzcie mi tego za złe. — Ależ oczywiście! — dobrodusznie zgodził się Czarny. — Zresztą zbyt skrzętny w ukrywaniu swych kupieckich spraw nie jestem, bo większości nie da się ukryć. Dowodem tego niech będzie sprawa, jaką mam do łaskawcy. Wiadomo mi, że wkrótce ruszacie na Litwę z dużym transportem wina na łucki zjazd. Otóż i ja mam dostawę, jeno znacznie mniejszą, bo wszystkiego kilkanaście beczek, więc jeśli wyrazicie zgodę, chętnie przyłączę się do waszego taboru, by w ten sposób zapewnić sobie większe bezpieczeństwo. — Zatem ruszacie również na tamtejszy teren? — Tak. I wyjawię wam, dla kogo, abyście nie widzieli we mnie konkurenta. Wino to zamówił u mnie kniaź Świdrygiełło. Na twarzy Kachnera pojawiło się zaskoczenie, co nie uszło uwagi Czarnego. — Dla Świdrygiełły, mówicie? To także powinien być dobry odbiorca, bo pijanica z niego ponoć tęgi... — Ja poczytuję to raczej za zaletę... — Czarny uśmiechnął się. — Istotnie, dla was to korzystne upodobanie... Ale tym bardziej powinszować, że udało się wam go pozyskać! Uprzedziliście mnie, bo sam przemyśliwałem, jak do niego dotrzeć. No cóż, kto pierwszy, ten lepszy... — Sądzę, że w wielkim kniaziu macie bogatszego odbiorcę, nie mówiąc już o takiej okazji, jak ów zjazd w Łucku. Mają tam ponoć być królowie i książęta z całej Europy! — No, nie wszyscy, ale już sama obecność cesarza Zygmunta świadczy o okazałości zgromadzenia. — Mnie i Świdrygiełło starczy, toteż na cudze podwórko pchać się nie zamierzam!

— I słusznie.,. — przytaknął Kachner. — Tym bardziej że działając ręka w rękę większe moglibyśmy osiągnąć korzyści... Wasza znajomość dworu Świdrygiełły może być dla mnie równie korzystna, jak dla was moja kniazia Witolda... — Rad to słyszę, ale obecnie zaprząta mnie troska o bezpieczeństwo moich wozów. — Nie widzę przeszkód, oczywiście, jeśli weźmiecie na siebie część wydatków na zbrojną straż, jaką ze sobą biorę. — Jakaż to ma być część? — Czarny okazał zaniepokojenie. — W zależności od ilości waszych i moich wozów. Mój tabor będzie duży, toteż na ochronie nie mogę oszczędzać. — Nie spodziewałem się jednak jakichś dodatkowych kosztów... — Czarny próbował targu, by nie wyjść ze swej roli. — Zważcie, że ja i dwóch moich ludzi także sprawnie władamy bronią, a wozów nie będę miał nawet dziesięciu... Kupiec machnął lekceważąco ręką. — E, to tyle co nic! Myślałem, że Świdrygiełło więcej pija! Jakoś się dogadamy. Kiedy będziecie gotowi? — Zaraz, jak tylko ściągnę z Gdańska beczki! — Zatem pośpieszcie się, bo ruszam za dwie niedziele! Jeszcze tego samego dnia Waśko pognał z wiadomością do księdza Erazma, ale następnego dnia już świtaniem ruszył również goniec kupca Kachnera z pismem do człowieka przebywającego na gdańskim zamku. Interesy Kachnera musiały być rozległe, gdyż wkrótce znów wyjechał, zapowiadając powrót dopiero za kilka dni. Jego małżonka nie wydawała się jednak zbytnio tym zmartwiona, jak można by sądzić po jej dotychczasowych wypowiedziach. Przyczyną tego były zapewne jednoczesne, coraz wyraźniejsze zabiegi o nawiązanie bardziej poufałych stosunków z urodziwym młodzieńcem. Służyły temu nie tylko powłóczyste spojrzenia i obiecujące uśmiechy, ale i wykorzystywanie każdej możliwości do bezpośredniego kontaktu. Natomiast Roch, początkowo onieśmielony i zażenowany, wkrótce zaczął okazywać coraz więcej chęci do wzięcia udziału w tej zabawie.

Czarny zaś, którego uwagi nie uszły te niewieście zabiegi, udawał, że nie dostrzega niczego, ale był raczej rad z edukacji, jaką w tym zakresie przechodzi młodzieniec. Tego dnia, kiedy wieczorem służebne pozapalały już w jadalni świece, pani Kachner, widząc Rocha wracającego z podwórza, skinieniem ręki przywołała go do siebie i podając zapaloną latarnię spytała z uśmiechem: — Czy zechce mi acan poświecić? Muszę przynieść ze składziku pościel dla nowych gości. — Ależ z ochotą! Gdzie jest ten składzik? — Roch ucieszony sposobnością usłużenia niewieście, która coraz bardziej przypadała mu do serca, ruszył za nią z latarnią w ręku. Na drugim piętrze, obok kantoru mego męża... Będę waćpana prowadzić! Schody kończyły się obszernym podestem. Po obu stronach czerniały w nim wyloty korytarzy. Pani Kachner pewnie zagłębiła się w mrok jednego z nich. Wkrótce zatrzymali się przed wąskimi drzwiami z wiszącą na nich kłódką. Kobieta sięgnęła za stanik i wyjętym kluczem otworzyła ją, przekraczając próg ciemnego wnętrza. Odebrała latarnię od towarzysza i postawiła na niedużym stoliku, stojącym pod wąskim oknem. Chybotliwe, żółte światło ożywiło szczupłe pomieszczenie ruchliwymi cieniami. Z prawej strony, obok stolika, Roch dostrzegł szerokie łoże; resztę ścian zajmowały szafy i regały. Jeden z nich stał pod jakimiś bocznymi drzwiami. Widząc, że Roch zwrócił na nie uwagę, pani Kachner objaśniła: — Znajduje się za nimi kantor mego męża, gdzie przyjmuje swoich interesantów. Ta izdebka służyła mu kiedyś do poobiednich drzemek, ale przeniósł się do sypialni, bo nie miałam gdzie przechowywać co cenniejszych rzeczy i zapasów.... — Po czym, ku zaskoczeniu Rocha, dorzuciła z cichym, dochodzącym z głębi piersi śmieszkiem: — Tu będziemy zupełnie bezpieczni... Domawiając tych słów nachyliła się nad latarnią i zgasiła ją jednym dmuchnięciem. W następnej chwili młodzieniec poczuł, jak dwoje kobiecych ramion otacza mu szyję, ciepłe wargi na swoich ustach, wprawne palce rozpinające pas i guziki kaftana...

Potem, jeszcze zdyszani, leżeli obok siebie, z wolna uśmierzając rytm wzburzonej krwi. I wtedy właśnie doszedł ich z korytarza szmer kroków i męski głos: — Chodź, waść, w moim kantorze będziemy mogli spokojnie pogadać... Roch poczuł, jak spoczywająca przy nim kobieta raptem zesztywniała, a jednocześnie usłyszał przy uchu jej szept: — To Paweł... Nie ruszaj się... Przyjechał wcześniej niż sądziłam... — Co zrobimy? — odszepnął jej również do ucha. Wnet odzieję się i wymknę. Ty zaraz po mnie, ale ostrożnie, by cię nie usłyszeli... Równie cicho załóż kłódkę na skobel, tak aby nie dostrzegli, że otwarta... Chyba trafisz na dół bez światła? — Nie bój się, dam sobie radę... Doszedł go ledwie uchwytny szelest naciąganej sukni, a potem w otaczającej go ciemności zapanowała cisza. Jego towarzyszka jakby rozpłynęła się w tej ciemności. Sam ostrożnie zaczął porządkować odzież, ale kiedy już się z tym uporał, nie opuszczał izdebki, gdyż zaciekawiła go rozmowa, jaką usłyszał spoza zastawionych regałem drzwi. Jeden z rozmówców zapewne siedział, drugi zaś chodził po komnacie, gdyż jego głos to nasilał się, to cichł. — ... Dlatego ruszę skoro, tylko otworzą bramy... — To mówił chodzący. — Rozkazano mi pośpieszać, gdyż cesarski kanclerz ponoć żądał szybkiego przekazania wiadomości... — Malbork zapewne już o tym wie... — rozległ się głos Kachnera, zabarwiony nieznaczną nutą lekceważenia... — Dość mają oczu na Witoldowym dworze, by dostrzec przybycie owych ludzi z Korony... — Wy tam przecież byliście także, a nic o tym nie wiecie... — Odpowiedź nie była pozbawiona nuty wyrzutu. — Mnie w Wilnie nie było! Przecież przebywałem u wielkiego kniazia pod Żytomierzem! — odparował z irytacją Kachner. — Nie warto nad tym się rozwodzić — głos nabrał pojednawczego akcentu cichnąc nieco, gdyż mówiący widać oddalił się od drzwi. Następne słowa zabrzmiały jednak wyraźniej: — Ważniejszy jest cesarski rozkaz, który wiozę do Malborka, a o którym i wy powinniście wiedzieć. Otóż wszelkie polecenia będą teraz szły nie z kancelarii cesarskiej, a z Jagiełłowego dworu, od człowieka, któremu

polecono objąć zwierzchnictwo nad ludźmi tak naszego Zakonu, jak i cesarskich. On ma przewodzić i mieć pieczę nad tokiem spraw... — Któż nim ma być? — Spodziewaliście się to usłyszeć? — ironicznie prychnął właściciel nieznanego głosu. — Nikt o tym nie wie prócz cesarskiej kancelarii. — Komu więc przekazywać teraz wiadomości i od kogo otrzymywać rozkazy? Będzie do was przybywać wysłannik. Jeno nie z hasłem, bo to zawodny sposób, a okaże wam znak, taki sam jak ta klamra... Przyjrzyjcie się jej dobrze. Nastąpiła przerwa w rozmowie. Roch, słuchający jej przy drzwiach, żałował, że nie może zobaczyć owej klamry, a przynajmniej wiedzieć, przy czym się znajduje. Dalszą rozmowę rozpoczął pytaniem Kachner: — A co ze Świdrygiełłą? Czy nadal uważacie, że wart jest zachodu? Wszystko, co dzieje się na Witoldowym podwórzu, nie jest nam obojętne. A zwłaszcza Świdrygiełło, który długo spokojnie nie potrafi siedzieć. Czemu o niego pytacie? — Gdyż być może miałbym człowieka, który mógłby być nam pomocny... — Czy aby pewny? Nikt pewny nie jest. O tego dopiero przepytuję, mimo że do zupełnej konfidencji nie zamierzam go dopuścić. Świdrygiełło na razie siedzi cicho, ale to o niczym nie świadczy. Dobrze byłoby i stamtąd mieć wiadomości. — Tak też sobie myślałem... No, a teraz zapewne będziecie chcieli nieco odetchnąć! Kazałem przygotować izbę, sam was do niej zaprowadzę, jak i sam przyniosę posiłek. — Tak będzie lepiej. A co się tyczy Świdrygiełły... Roch nie słuchał już dalej w obawie, że lada chwila rozmawiający mogą wyjść i zauważyć nie zamkniętą komórkę. Wymknął się więc, zgodnie z poleceniem cicho założył kłódkę na skobel, po czym, mając na nogach łosiowe obuwie, bezszelestnie przebył korytarz i, zjechawszy po poręczy, po chwili był już u siebie.

Był tak podniecony, że już nieomal zapomniał o przeżytej niedawno miłosnej przygodzie. Dopiero kiedy zdawał ojcu relację z usłyszanej narady naszła go obawa, że zapewne przyjdzie mu przede wszystkim wyjaśnić, w jakich to okolicznościach udało mu się zdobyć te wiadomości. Ale ku swemu zaskoczeniu przekonał się, że rodzic nie dochodził, po co i z kim znalazł się w owej komórce, jakby już o tym dobrze wiedział. Jednak treść owej rozmowy kazał sobie powtórzyć dwa razy, a o niektóre wypowiedzi dopytywał się szczególnie. W dwa dni potem, schodząc z Waśką na poranny posiłek, ujrzeli przy jednym ze stołów brata Erazma, który wraz z Tomkiem spokojnie spożywał piwną zupę. Zgodnie z otrzymanym poleceniem nie okazali po sobie, że go znają. Natomiast, jak i kiedy rodzic porozumiał się z przybyłym, Roch nie dowiedział się, gdyż otrzymał rozkaz zabrania ze sobą Waśki na oglądanie miasta. Wszakże kiedy powracali na obiad, dostrzegli z daleka jeźdźca wypadającego z bramy zajazdu. Mimo odległości obaj bez trudu rozpoznali Tomka. Dziewczyna posiadała wrodzoną sprawność fizyczną, która już po tygodniu pozwoliła jej na swobodne galopowanie na oklep, bez trzymania się grzywy. To przyczyniło się do pewnego siedzenia w siodle, wkrótce więc wyjeżdżali na konne spacery, w czasie których Lech przystąpił do nauki skoków przez przeszkody. Jednak nie obeszło się i tym razem bez wypadków. Raz przeleciała przez koński łeb, kiedy zwierzę raptem zaparło się przed wywróconym drzewem. Drugim razem klacz upadła wraz z nią podczas skoku przez strumyk wijący się wśród mokrej łąki. Grunt był tu również miękki, bo mocno błotnisty, więc i tym razem nic jej się nie stało. Olga robiła wprawdzie szybkie postępy, ale równie szybko wzrastała temperatura łączącego ich uczucia, co powodowało wzajemne zażenowanie. Lech początkowo maskował je zbytkiem surowości, ale kiedy raz i drugi ujrzał łzy w oczach dziewczyny, przeklinał siebie w duchu, potem jednak jeszcze bardziej czuł się skrępowany. Ten brak swobody we wzajemnym stosunku nie mógł jednak trwać długo. Brakowało tylko iskry do spowodowania wybuchu nagromadzonego napięcia. Nastąpił on właśnie podczas tego drugiego upadku. Olga leżała na boku jeszcze oszołomiona, on widział, że nic się jej nie stało, ale jednocześnie

dostrzegł, że klacz zaczyna się rzucać, daremnie próbując powstać na śliskim gruncie. Obawiając się, że dopiero teraz może potrącić dziewczynę, skoczył ku niej i ująwszy w ramiona postawił na nogi. Przez chwilę trzymał ją w objęciach i, zamiast puścić, przygarnął do siebie i zaczął całować twarz. — Miła, nic ci się nie stało? Nic ci nie jest? — szeptał pomiędzy jednym pocałunkiem a drugim. Ona zaś miast wyrwać się z jego objęć, jeszcze bardziej przylgnęła ku niemu. — Nie... Ale się przestraszyłam... Uniosła ku niemu głowę i to wystarczyło, by ich usta odnalazły się same. Potem nastąpiła chwila zwierzeń, które przerwała dopiero klacz, nadal daremnie usiłująca poderwać się z ziemi. Lech musiał pośpieszyć jej z pomocą, a kiedy znów obrócił się do dziewczyny, na jej widok wybuchnął śmiechem. Była zaskoczona taką reakcją, zrozumiała jednak jej przyczynę, ujrzawszy jego twarz. — Nie myśl, żeś lepszy! — rzuciła udając zagniewaną. — Też jesteś usmarowany błotem! — To dlatego, żeś mnie całowała! — Ja cię całowałam...?! — oburzyła się. — Toś ty mnie siłą przymusił, korzystając, żem była zalękniona! — Tak czy inaczej, musimy nieco się obmyć, by ludzie z nas się nie śmiali! Po przybyciu na kwaterę, pełen szczęścia wypełniającego mu serce, Lech nie omieszkał jednak obmyć się bardziej dokładnie niż w wodzie strumienia. Przy tej czynności zastał go Jaksa, a widząc rozradowanie młodzieńca, od razu odgadł tego przyczynę. — Zatem wreszcie wyznaliście sobie dozgonną miłość, a także wierność do grobowej deski? — spytał zachowując powagę. Młodzieniec nie wyczuł jednak ukrytej kpiny w pytaniu. — Prawda to, wuju! — nieomal wykrzyknął. — Miłujemy się jak nikt na świecie! Jaksa pokiwał głową. — W twoim wieku i mnie zdarzało się tak mniemać... Niechże jednak rozstrzygnie to czas, a my zajmiemy się naszymi sprawami. Teraz pora, abyś

przystąpił do dalszego działania; miłowanie nie powinno przesłaniać ci obowiązku. Cała radość bijąca z twarzy chłopca raptownie zgasła. — Jakże mam działać przeciw niej, skoro ją miłuję? Jaksa pokiwał głową. — Takich słów się spodziewałem... Rzecz jednak w tym, że wcale nie musisz być jej wrogi. Nawet przeciwnie, okażesz męską pieczę, jeśli będziesz usiłował dojść, skąd dochodzą ją wieści, o których wiedzieć nie powinna. — Męską pieczę...? — zdziwił się młodzieniec. — Nie bardzo was pojmuję... — To dlatego, że niewielkie jeszcze masz doświadczenie. Zważ więc na jej wiek: czy szesnastoletniej dziewce ktoś przy rozumie powierzyłby tajną misję? A skoro nie, co zatem może wchodzić w ;rachubę? Lech bezradnie wzruszył ramionami. — Wciąż nie wiem, co macie na myśli... — Pomyśl nieco, co z tego wynika? Albo tylko powtórzyła czyjeś słowa, albo, co byłoby gorsze, nieświadomie udziela komuś pomocy. Jakiej i w czym, właśnie musisz się dowiedzieć, bo przecież chyba nie chcesz, by twoja miła służyła za ślepe narzędzie? — Teraz dopiero was pojmuję! — Lech ożywił się. Toteż z czystym sumieniem możesz spełniać, co ci powierzono, gdyż w ten sposób być może uchronisz ją przed pomówieniem o knowania przeciw miłościwemu panu! — W rzeczy samej, to prawda! Zdjęliście mi, wuju, wielki ciężar z serca! — Wszakże powtórnie cię upominam, byś nie działał zbyt pochopnie! Pamiętaj, że zapewne i inni nie spuszczają jej z oka. Bacz więc, abyś się z czymś nie zdradził, także przed nią, bo przez to, że nieświadoma sprawy, twoje słowa łacno może powtórzyć niepowołanym uszom! Wkrótce potem zjawił się nieoczekiwanie Tomek, od razu przyjęty przez księdza Andrzeja. Jednak, z czym przybył ani o czym gadali, nie mówił, Jaksa zaś, świadom praw swojej służby, o nic go nie pytał. Uspokoiły go jednak słowa, z jakimi chłopak wkrótce po tym zwrócił się do niego: — Macie, wasza wielmożność, pozdrowienia od pana z Czepiel...

Na wileńskim zamku zaczęły się przygotowania do rychłego wyjazdu. Gnali putnicy, przygotowywano taborowe wozy przekuwając obręcze bądź smarując i sprawdzając stan drewnianych osi, obliczano karety pozostałych w Wilnie dygnitarzy i ustanawiano dla nich kolejność miejsca w zależności od sprawowanego urzędu, gromadzono zapasy i obliczano ilość wozów potrzebnych do ich przewiezienia. Wyznaczone do eskorty oddziały sprawiały broń i ekwipunek, gdyż kniaź nakazał, by nie zrobili mu wstydu przed zagranicznymi gośćmi, jakich zamierzał przyjmować w Łucku. Równie mocno zajęty przygotowaniami był dwór księżny Julianny. Lekcje jazdy konnej musiały się skończyć, a zresztą nastała już późna jesień, błotnisty i mokry listopad, więc i pora nie była po temu. Młoda para znajdowała jednak sposobność do skrytych i chociażby krótkich spotkań, w czasie których wiele było westchnień i zapewnień wieczystej miłości. Skończył się listopad i nadszedł grudzień. Przygotowywania dobiegały końca; wyjazd miał nastąpić w najbliższym czasie, bo święta Bożego Narodzenia księżna Julia zamierzała spędzić u boku męża, Jednak mimo zdobycia już zupełnego zaufania dziewczyny, Lech niczego jak dotąd nie zdołał się dowiedzieć. I nie wiadomo, czy na tym by się nie skończyło, gdyby nie dopomógł mu zwykły przypadek. Jaksa przemyśliwał właśnie nad sposobami szybkiego działania, kiedy zjawił się u niego Lech i wyraźnie podniecony oświadczył: — Już chyba wiem, w czym rzecz! Właśnie wracam ze spotkania z Olgą! Ujrzałem, że palce ma poplamione inkaustem, a ona wyznała mi dlaczego! — Czekajże, mów po kolei! — upomniał go Jaksa, zaciekawiony jednak oświadczeniem młodzieńca. — Co mają do rzeczy owe plamy inkaustu? — Bo pochodzą stąd, że ona pisze listy dla ochmistrzyni księżnej Nienuszko, która nawet czytać nie umie! Jaksa zaczął wierzyć, że wiadomość istotnie może okazać się cenna, spytał więc spokojnie, by nieco uśmierzyć wzburzenie siostrzana: — Do kogóż są te listy? — Do grodzieńskiego starosty Andrzeja Lingwenowicza! To, jak wiecie, stryj i opiekun Olgi, którego staraniem dostała się na książęcą służbę! Nienuszko zaś ponoć służyła przedtem na jego dworze!

— Ach, więc to tak... — Jaksa zmarszczył brwi. — I dziewczyna pisze listy dla tej baby... A nie pytałeś, o czym pisze? — Oczywiście, że spytałem, ale tak, by nie sądziła, że ich treść zbytnio mnie obchodzi. Jaksa spojrzał na siostrzeńca z uznaniem. — Dobrześ się spisał... No i o czymże pisała? — Tu mnie zadziwiła... — Lech zawahał się. — Bo z jej odpowiedzi niczego nie mogłem się dorozumieć... — Cóż zatem ci powiedziała? — ponaglił Jaksa. — To mianowicie, że było w nich tylko o ptakach... Nic, tylko o ptakach... — O ptakach, mówisz... — teraz zdziwił się Jaksa. — Ale co? — A więc, że wrona gotuje się do rychłego odlotu w strony, o których już donosiła, chociaż od gawrona ostatnio żadnych wieści nie było, natomiast nadleciało kilka bocianów i pytało o niego, bo ponoć w poselstwie jadą. A wreszcie, że do dzięcioła pilny goniec od szpaka poleciał, ale z czym, tego dowiedzieć się nie zdołała... To wszystko Olga spamiętała i powtórzyła... — zakończył swoją relację Lech dodając nieco bezradnie: — Wiele z tego pojąć nie sposób... — Tak sądzisz...? — Jaksa uśmiechnął się. — Toć ta Nienuszko donosi staroście, co na wileńskim dworze się dzieje. Jeno zgoła dziecinnie pod nazwami ptaków ukrywa postacie, których dorozumieć się wszakże nietrudno! Zapewne mniema przy tym, że niezwykle chytrze to czyni! — Pod nazwami ptaków? — zdziwił się Lech. — Jakże zatem rozumiecie te wiadomości? — Nie domyślasz się sam, że wrona to księżna, a gawron to wielki książę? — A bociany? — Jakież one są? Czarno–białe, nieprawdaż? A czyż zakonni rycerze nie noszą białych płaszczy z czarnymi krzyżami? Szpakiem zwie zapewne Cebulkę, a dzięciołem króla Władysława, co nawet bystrze podpatrzyła, bo na stare lata królowi nos mocno z oblicza wystaje... — Że też sam na to nie wpadłem... — westchnął młodzieniec ze skruchą.

— Nie dziwię się temu, bo za krótko tu przebywasz — pocieszył go Jaksa. — Wszakże dowiedziałeś się spraw bardzo ważnych. Po pierwsze, jaką rolę spełnia twoja miła, a po drugie, co ważniejsze, jaką ochmistrzyni księżnej. Dlaczego jednak kniazia Andrzeja tak ciekawi, co dzieje się na naszym dworze? Wątpić należy, by służył Zakonowi. Ten zresztą ma tu swoich ludzi i takiej pomocy jak owej głupiej baby mu nie trzeba... Sądzę, że proboszcz będzie chciał tego dojść... — A co z dziewką? Czy zezwolicie dalej ją widywać? — spytał z wyraźnym niepokojem. Jaksa uśmiechnął się. — Już nam ona niepotrzebna, tedy miłujcie się nadal bez przeszkód z mojej strony. Wszakże na razie o nic więcej ją nie pytaj, chyba żebyś dostrzegł, że znów pisała jakiś list. Uradowany tą decyzją Lech przypadł do dłoni wuja. W tym czasie, kiedy Jaksa i Czarny wykonywali powierzone im zadania, ksiądz Andrzej wzmógł nadzór nad korespondencją przechodzącą przez kancelarię książęcą, gdyż doświadczenie mówiło mu, że jest to najbardziej dla wroga kuszące pole działania. Zaczął więc od przywoływania do siebie putników celem osobistego zapoznania się z nimi, potem sporządził ich rejestr, w którym notował, jakie i kiedy każdy z nich wiózł pisma. Jednocześnie, jeszcze w trakcie tych przygotowań, poszła do rąk własnych koronnego wicekanclerza Oporowskiego przesyłka od sekretarza Cebulki. Przesyłkę tę powiózł specjalny, szczególnie zaufany człowiek pana sekretarza. Przed złamaniem każda pieczęć była dokładnie badana przez wyznaczonego do tej czynności kancelistę. Obecnie owo badanie przeprowadzał osobiście ksiądz Andrzej, przy czym czynił to z niezwykłą starannością. Mimo to, jak dotąd, nie udało mu się stwierdzić zmiany pieczęci, co było praktykowane za pomocą gipsowego odlewu, który nakładano na oryginalną pieczęć, a potem po jej usunięciu i zapoznaniu się z treścią pisma pieczętowano na nowo zrobionym duplikatem, bacząc, by zachować odpowiedni kolor wosku. Stosowano więc na pieczęciach dodatkowe, tajne znaki, ale i to nie zawsze pomagało. Proboszcz postanowił więc użyć nowego, wymyślonego przez siebie sposobu. Przesłał mianowicie kancelarii koronnej specjalny proszek, ze wskazówką, w jakiej ilości mieszać go z roztopionym woskiem. Potem badał

pieczęć szukając w niej nikłych zupełnie, ledwie co widocznych ciemniejszych nitek, jakie pozostawiał ów proszek w rozgrzanym wosku. Jeśli ich nie było, znaczyło to, że list gdzieś po drodze otwierano i pieczęć podrobiono. Wkrótce, badając jedną z pieczęci, przekonał się, że brakło w niej śladu owego pyłu, a niedługo potem taką samą informację, podaną w umówiony sposób, otrzymał z koronnej kancelarii. Dalszą zaś wskazówkę dał mu zaprowadzony rejestr, dzięki któremu od razu stwierdził, kto woził owe naruszone przesyłki. Wskazany putnik dostał polecenie przybycia do zamku, a dwaj strażnicy objęcia posterunku przy drzwiach kancelarii. Wkrótce stanął przed nim mężczyzna czterdziestoletni, mocnej budowy, o twarzy okolonej łopatą ciemnej brody. — Tyś Dymek Huba? — ksiądz Andrzej zmierzył putnika surowym spojrzeniem. — Tak, wasza wielebność... A zatem słuchaj, Dymitrze. Mam do ciebie kilka pytań. Albo odpowiesz na nie, i to prawdziwie, albo wzbudzisz mój gniew, co na dobre ci nie wyjdzie. — Ależ, wielmożny panie, dlaczego miałbym coś skrywać przed wami?! Jeśli sprawa nie będzie dla mnie obca, powiem od razu wszystko, co wiem! — Sprawa nie jest ci obca, bo chodzi o pisma, które wozisz. Masz wyznać, do czyich rąk trafiają po drodze i gdzie się to dzieje? Jakże to po drodze...? — wyjąkał z nagle pobladłą twarzą Huba. — Strzegę przesyłek jak oka w głowie i nikt do nich dostępu nie ma! A doręczam je jak zawsze w kancelarii kanclerskiej! Jak pragnę zbawienia, wasza wielmożność, jak pragnę zbawienia... — Huba jednocześnie mimowolnym ruchem obejrzał się za siebie, jakby szukając drogi ucieczki. — A jednak wiadomo mi, że je dawałeś! — Klnę się na Boga, że nieprawdziwie na mnie doniesiono! Nikomu ich nie dawałem, najjaśniejszy, wielmożny panie! — To ostatnia twoja odpowiedź? Bo następną będziesz dawał przy małodobrym... — Innej przecież dać nie mogę, bom niewinny! — Obaczym, czy to samo powiesz na linie...

Ksiądz Andrzej klasnął w dłonie, a kiedy do izby wpadli strażnicy, wskazał im Hubę: Do lochu z nim. Powiedzcie też dozorcy, by wezwał małodobrego. Na przesłuchanie przyślę kancelistę, który będzie wiedział, jakie pytania ma stawiać. — Ojcze wielebny, litości! — Huba próbował paść na kolana, ale szarpnięty za ramiona i powleczony ku drzwiom już nie zdołał. Wkrótce potem stawił się u proboszcza dozorca lochów z wiadomością, że uwięziony prosi o spowiednika przed jutrzejszą kaźnią, gdyż obawia się, że jej nie strzyma i ducha wyzionie. Ksiądz Andrzej przez chwilę spoglądał na dozorcę w zamyśleniu, wreszcie machnął lekceważąco ręką i odprawił z krótkim poleceniem: — Może go sobie nawet wybrać według woli! Jak wybierze, zawiadomić wskazanego i dopuścić do więźnia! Sam to załatw, a nie przez byle pachołka... To ostatnie polecenie dało dozorcy nieco do myślenia, bo z niejednego pieca chleb dotąd jadał, więc skłonił się tylko ze słowami: — Według życzenia waszej wielebności... — I przyjdź do mnie po załatwieniu sprawy... — dorzucił jeszcze proboszcz, kiedy dzorca kierował się do drzwi. Zgodnie z poleceniem już po niedługim czasie stawił się powtórnie. Proboszcz, ujrzawszy go, spytał bez wstępów: — Kogo wskazał? — Jednego z dworskich kapłanów, jego wielebność kapelana Józefa z Barcic... — Spytałeś, dlaczego właśnie jego? Dozorca spojrzał porozumiewawczo na proboszcza i uśmiechnął się z lekka. — Spytałem, wasza wielebność. Powiedział, że zawsze spowiadał się u księdza Józefa, toteż i w tej ciężkiej chwili u niego chce szukać pocieszenia. — Ksiądz kapelan udał się do Huby? — Właśnie że nie, wasza wielebność! Odmówił tej posługi... Ksiądz Andrzej ze zdziwienia aż odchylił się na krześle. — Odmówił, mówisz...? Jakże tłumaczył taki niekapłański postępek?

— Wydawał się zaskoczony prośbą więźnia i mówił, że nie wie, czy jakowegoś putnika spowiadał, bo nie przygląda się, kto do niego przychodzi. Potem wręcz pokornie zaczął upraszać, abym wziął innego kapłana, bo przecież za jedno jest, kto spełni tę przysługę, on zaś ciemności lochów i kaźni niczym piekła się boi... — Może wskazał którego? — Nie, a nawet nadmienił, że obojętne jest, kto będzie pośrednikiem między grzesznikiem a Bogiem... — Który ostatecznie poszedł? — Ksiądz Michał od dominikanów, i to bez żadnych oporów. — A pytał, którego z putników pojmano? Ten z Barcic... Dozorca zastanowił się: — Nie, chyba nie pytał... — po czym dorzucił: — Ale mógł widzieć, jak go prowadzono... — Hm... — Ksiądz Andrzej spojrzał spod oka na stojącego przed nim dozorcę z czapką w ręku, w postawie pełnej uszanowania. Zetknął się z utkwionym w siebie wzrokiem bystro patrzących oczu, w których drgał błysk zrozumienia. Zaciekawiony wyrazem tych oczu spytał: — Co sądzisz o tej dziwnej strachliwości księdza Józefa? A także zaprzeczeniu, że nie wie, czy spowiadał putników? — Istotnie, i mnie to zadziwiło, wasza wielmożność. — A więc...? — proboszcz zawiesił głos nie odwracając spojrzenia od twarzy dozorcy. Ten po chwili wahania rzucił z nieznacznym uśmiechem: — Wygląda na to, że ksiądz Józef przechytrzył waszą wielebność... Proboszcz roześmiał się rozbawiony odpowiedzią. — Jak się zwiesz, mądralo? — Jan Rogoża, wasza wielebność. — Wracaj teraz do swoich obowiązków, ale być może jeszcze się spotkamy, bo wyglądasz mi na bystrego człeka! — Jestem gotów zawsze wiernie służyć waszej wielebności, jeśli będę miał ku temu sposobność! — Dozorca skłonił się i obrócił ku drzwiom. O świcie, wzięty na męki Huba, na widok rozpalonych obcęgów tkwiących w płomieniach paleniska czy też zwisającego ze sklepienia haka, przygotowywanego do podciągania skazańca, uległ takiemu przerażeniu, że

nieomal od razu zaczął błagać o litość i przysięgać, że niczego ukrywać nie będzie i gotów jest wyznać całą prawdę. Skinieniem ręki skryba nakazał oprawcy odłożyć trzymane już w ręku rozgrzane do czerwoności żelazo i przyjrzawszy się rozciągniętemu na ławie, na wpół nagiemu więźniowi, spytał spokojnie, z powagą w głosie: — A zatem zwiesz się Dymitr Huba? Należysz do wielkiego kniazia? — Tak, wasza miłość, jestem jego poddanym i sługą... Wilgotne ściany sklepionej w ostrołuk izby oświetlał żar paleniska i świeca stojąca na stole rzucając na nie czarne cienie kata i jego pomocnika stojących przy więźniu oraz skryby pochylonego nad rozłożonymi przed nim papierami. Po zapisaniu odpowiedzi uniósł głowę i znów spojrzał na skazańca. — Czy przyznajesz, że powierzone ci pisma oddawałeś w obce ręce? Huba zaszlochał spazmatycznie. — Przyznaję, wasza miłość... Niech będzie przeklęta godzina, kiedym na to przystał! Przez chwilę gęsie pióro skrzypiało po papierze, po czym padło następne pytanie: — Komu je dawałeś? — Tego nie wiem! Nie znałem tego człowieka! — Gdzie zatem go spotykałeś? — W wodnym młynie, pół mili za miastem... Znów zaskrzypiało pióro i nastąpiło kolejne pytanie: — Jak ten człowiek wyglądał? Był stary czy młody? — Lat ze czterdzieści, chudy, nieco przygarbiony, niczym więcej się nie odznaczał... Chyba tylko tym, że głowę trzymał przechyloną na lewe ramię... — Opisz teraz dokładniej miejsce, gdzie stoi ów młyn... — Na trakcie do Grodna trzeba skręcić w boczną, leśną drogę. Łatwo ją rozpoznać, bo przy zakręcie rośnie wielka sosna. W dwa pacierze droga ta wyprowadzi na łąkę, przez którą płynie rzeczka, a przy niej widać młyn... — Jak długo trzymał przesyłki? — Nie dłużej, jak dwie godziny. Wchodził sam do młyna, a ja musiałem czekać przy koniu. Kto skusił cię do tak niecnej zdrady wielkiego kniazia? — Nie wiem, miłościwy panie! Jak pragnę zbawienia.

— Coś mi się widzi, że bez małodobrego nie obejdzie się! Nie bałamuć mnie, bo utracisz moją łaskawość i będziesz dalej zeznawał wisząc na haku! — Nie bałamucę, wasza jasność! Nie znałem tego człeka, kiedy w oberży do mnie się przysunął i po jednym piwie spytał, czy rad bym zarobić kilka grzywien! Jezu przenajświętszy, pomyślałem, toż to wielka fortuna! Toteż przystałem od razu, choć mówił, że karku trzeba będzie nastawić. Więzień zamilkł, jakby wracając myślą do tamtej chwili. — No, gadaj, jak było dalej? Od razu rzekł ci, w czym rzecz? — ponaglił go skryba. — Ależ nie! Wyznaczył spotkanie i obiecał zaprowadzić do kogo trzeba... Noc była, kiedyśmy znów się zetknęli i powiódł mnie w ciemnościach za sobą. Skręciliśmy raz i drugi, a potem znalazłem się w jakiejś chacie... Mój towarzysz gdzieś zniknął, a ja ostałem sam, nie wiedząc, gdzie się dalej obrócić. Dopiero po dłuższym czasie raptem ujrzałem jakieś światło... Mała latarnia stała na stole, widać dotąd przykryta, a obok siedziała jakaś postać okryta opończą z kapturem na głowie, toteż twarzy nijak dostrzec nie mogłem, bo i cień na nią padał z latarni. Ten mi dopiero powiedział, w czym rzecz, i obiecał ćwierć grzywny od każdej przesyłki, którą dostarczę na krótki czas, bo wnet ją nie ruszaną odbiorę! Potem wskazał mi, gdzie i kto będzie ode mnie pisma przyjmował... Pióro nadal skrzypiało po papierze w ślad za padającymi słowami, co świadczyło, że piszący jest wprawny w swoim rzemiośle. Kiedy skazaniec skończył zeznanie, skryba jakiś czas przyglądał mu się z uwagą, wreszcie spytał z oznaką pewnego zaciekawienia: — I nie bałeś się, nicponiu, że życiem możesz swą zdradę przypłacić? — Rzecz wydała mi się nie do wykrycia, a pieniądz tak wielki, żem dał się skusić; słaby człek i głupi... — Na żale już za późno, bo kniaź zdrady nie wybacza. — Wiem, miłościwy panie... — zachlipał więzień. — Wiem to, ale wcześniej czy później każdego śmierć czeka. — A dlaczego chciałeś spowiadać się właśnie przed księdzem Józefem? Leżący na ławie goniec poruszył się jakby zaskoczony pytaniem, ale odpowiedział od razu:

Bo już przedtem chodziłem do niego, on zaś zawsze łagodnie ze mną mówił, kary ciężkiej nie wyznaczał i pocieszyć też potrafił grzesznika. Toteż prosiłem, by to on przybył w tej ciężkiej dla mnie godzinie... — Czy poza spowiedzią spotykałeś się z nim także? — Ja? Z duchowną osobą? Nigdy bym nie śmiał tego uczynić, chyba że sam by mnie wezwał! — A wzywał? — Skądże, miłościwy panie! Czego mógłby chcieć od byle poddanego kniazia? Kancelista zanotował ostatnią odpowiedź, po czym kazał zabrać więźnia do lochu. Sam zaś zebrał papiery i zwinąwszy je udał się do zamkowych pomieszczeń, gdzie oczekiwał na niego ksiądz Andrzej. Trakt do Grodna prowadził przez Troki, gdzie skręcał na południe, ciągnąc się głównie lasami. Wkrótce, minąwszy ostatnie domostwa przedmieścia, mały oddział zagłębił się w starym mrocznym borze, rozpościerającym nagie już gałęzie po obu stronach gościńca. Konie oddziału, który prowadził Jaksa, rozpryskiwały kopytami błoto, a milczący jeźdźcy miarowo kołysali się w siodłach, zgodnie z rytmem ich biegu. Dzień był mglisty i siąpił drobny deszcz, toteż nikt nie miał ochoty na gawędę. Sosnę ujrzeli już z daleka, bo istotnie wystawała zieloną koroną ponad szczyty otaczających ją drzew. Wiadomości Huby okazały się prawdziwe, gdyż zaraz za jej potężnym pniem dostrzegli wąską drogę, ginącą w mroku leśnego gąszczu. Kiedy zaś wkrótce po tym pomiędzy drzewami Jaksa ujrzał skrawki pola pokrytego zrudziałą już trawą, wstrzymał oddział i skinął na Tomka: — Ostaniesz z pachołkami i ze skraju lasu będziesz dawał na nas baczenie. A ty pojedziesz ze mną — zwrócił się z kolei do Lecha. Wyjechali na otwartą przestrzeń łąki. Nie była zbyt rozległa; otaczała ją z trzech stron ciemna ściana lasu, a z czwartej zamykał horyzont rząd olch rosnących nad brzegiem rzeczki. Zataczała łuk lśniącą nitką wody i ginęła pomiędzy krzakami obrastającymi ciemne ściany młyna, z wielkim kołem u boku i stojącą przy nim szopą. Biegła ku nim wąska, mało przejeżdżona droga, na wpół zarosła trawą. Przebyli ją szybko i znaleźli się przed szeroko rozwartą bramą wiodącą na

podwórzec z młynem w głębi. Ciągnął się przed nim drewniany pomost, który kiedyś służył do wyładowywania worków ze zbożem, teraz jednak pełno w nim było dziur po spróchniałych i zapadniętych deskach. Także zwisające u góry ramię wyciągu miało wprawdzie u końca zaczepiony blok, ale sznura na nim nie było. Zatrzymali konie przy pomoście i zeskoczyli z siodeł. — Zaczekaj tu na mnie i bacz, by cię nikt nie zaskoczył... — polecił Jaksa półgłosem młodzieńcowi, a sam ruszył pomostem do młyna. Miał dwoje drzwi. Jedne szerokie, dwuskrzydłowe, zawarto założoną na nie belką, drugie, wąskie, znajdowały się nie opodal. Jaksa podszedł do nich i spróbował je uchylić. Ku jego zdziwieniu nie były zamknięte, gdyż ustąpiły z cichym zgrzytem. Znalazł się w obszernej, pustej sieni. Kiedy wzrok przyzwyczaił się do ciemności, zawołał, przerywając ciszę zalegającą wnętrze: — Hej...! Jest tam kto?! Mimo powtórzonego wołania nadal panowała cisza, zakłócana jedynie ledwie dosłyszalnym pluskiem dochodzącym gdzieś z zewnątrz; zapewne od dziurawych rynien, które nie zatrzymywały wody ściekającej z dachu. W sieni dostrzegł dwoje drzwi, a w głębi zarys szerokich schodów, prawe drzwi prowadziły zapewne do urządzeń i żaren młyna, na co wskazywały owe szerokie wierzeje, jakie widział na pomoście, toteż skierował się ku lewym. I one nie stawiały oporu. Znalazł się w pomieszczeniu kuchennym z wielkim, chlebowym piecem. W pobliżu znajdowało się okno zaciągnięte woskowanym płótnem, pod nim duży, ciężki stół, a pod przeciwległą ścianą legowisko do spania. Jeden zydel stał przy stole, drugi leżał na podłodze, a przy nim zwłoki mężczyzny. Miał na sobie ciemny, sukienny kaftan przepasany szerokim skórzanym pasem, a na głowie czapkę wciśniętą w szczelinę roztrzaskanej czaszki. Uderzenie musiało być bardzo silne, gdyż tkwiła w ranie głęboko, a krew i mózg pokrywały twarz biało-czerwonymi plamami. W pobliżu leżał ciężki pogrzebacz, widać narzędzie zbrodni, bo i on był aż do połowy powalany krwią. Jaksa zatrzymał się w miejscu i wstrząśnięty ponurym widokiem dalej lustrował wnętrze. Dostrzegł na podłodze wąski sztylet, którego ostrze lśniło w półmroku izby.

Podniósł go i oglądał przez chwilę. Miał rękojeść obszytą skórą, już miejscami wytartą, co świadczyło, że bywał w użyciu. Już uprzednio zauważył u pasa zabitego pustą pochew. Schylił się teraz nad zwłokami i wsunął w nią sztylet. Broń weszła gładko dowodząc, że stąd ją wyciągnięto. A zatem ofiara próbowała się bronić, ale morderca był szybszy i zapewne tak wprawny w swoim rzemiośle, że nawet nie sięgnął po mieczyk, a uderzył tym, co znalazł pod ręką. Przeszukał izbę, jak i przyległą komórkę, ale poza woreczkiem gipsu, flaszką oleju i atramentu niczego nie znalazł. Były to jednak dowody, że właśnie tu odbywały się przeglądy listów i sporządzanie z nich wyciągów; świadczyło to także, że zabity miał ku temu odpowiednie umiejętności. Nie było tu już nic do roboty. Przeciwnik wyprzedził ich w działaniu i ślad urwał się, toteż Jaksa wrócił do Lecha mocno markotny, zdając sobie sprawę, że ksiądz Andrzej nie będzie zbytnio rad z rezultatu jego wyprawy. Wychodząc na zewnątrz rzucił jeszcze dookoła okiem. Ciemna ściana lasu przymglona mżawką otaczała łączkę, stado wron obsiadło pobliskie drzewa, wszystko zdawało się trwać w spokoju i bezruchu, jak zwłoki leżące w kuchennej izbie. — Martwy. Próbował się bronić, ale zabójca był szybszy... Trzeba będzie przysłać wóz po zwłoki... — mruknął do Lecha widząc jego pytające spojrzenie. Jeszcze nieraz pani Kachner dowiodła, jak pomysłowe potrafią być niewiasty, jeśli już wstąpiły na drogę małżeńskiej niewierności i zasmakowały nie tylko słodkości tego grzechu, ale i podniecającej przyprawy, jaką dawała konieczność konspiracji. Toteż jeszcze parokrotnie Roch zaznawał upojenia w jej ramionach, a kiedy przyszło do pożegnania — sam również wzruszony — wysłuchał wychlipanych na jego piersi zapewnień, że nigdy zapomniany nie będzie, i aby zaś i on o niej pamiętał, niech weźmie tę skofię, którą mu oto daje, i nosi ją na szczęście. Wozy z winem dla Czarnego przyszły na czas, więc imć Kachner nie miał powodu do narzekań, gdyż wyruszyli zgodnie z zamierzeniem. Podróż okazała się jednak bardziej męcząca, niż się Czarny spodziewał, a to ze względu na złą porę, w jakiej przyszło im jechać. Zaczęły! bowiem mżyć drobne, ale uporczywe, jesienne deszcze, zasnuwając świat szarą zasłoną, a z

dróg czyniąc istne trzęsawiska, w których koła ciężkich wozów pogrążały się po osie. Mimo że w przewidywaniu trudnych warunków jazdy w zaprzęgach szły po cztery konie, trzeba było łączyć po dwa zaprzęgi i kolejno wyciągać wozy z błotnej topieli. I dopiero teraz Czarny pojął, dlaczego koszt transportu często aż trzykrotnie przewyższał wartość samego towaru, który na Litwie był o wiele droższy niż w państwie zakonnym czy miastach leżących przy szlakach wodnych. Jednak wielki książę, żądając towaru, o cenę nie pytał, toteż dostawał zawsze to, czego potrzebował. Jedynie jego ochmistrze i skarbnik rwali sobie włosy z głowy widząc, jak wiele przychodziło im płacić. Ale że książęcy skarbiec był zasobny, kończyło się jedynie na lamentach. Dlatego też kupcy zabiegali o dostawy na wileński dwór, wielki kniaź bowiem dbał o jego splendor, wino zaś uważano za trunek godny władcy, gdyż na miód czy piwo stać było i byle bojara. Taborowi towarzyszyło dwudziestu dobrze zbrojnych, konnych pachołków, a przy każdym woźnicy siedział jeszcze łucznik z pełnym kołczanem i włócznią u boku. Już po kilku dniach bez szczególnego starania Czarny objął dowództwo nad tą strażą — zbieraniną podejrzanych obieżyświatów, którym dobrze z oczu nie patrzyło. Początkowo nawet Kachnerowi nie okazywali zbytniego szacunku, wszakże kiedy raz i drugi Czarny zdzielił krnąbrnego nahajem, zdobył sobie od razu należyty mir i jego poleceń wysłuchiwali bez urągań czy oporów. Spotkało się to z milczącym uznaniem Kachnera, który również zaczął traktować swego towarzysza podróży z pewnym respektem. Chętnie więc z nim gawędził jadąc na czele długiego szeregu wozów kolebiących się po nierównościach drogi, wśród pokrzykiwań woźniców, trzaskania batów i nawoływań pachołków. Poruszali różne tematy, przy czym nie obeszło się bez ostrożnych pytań Kachnera o koneksje handlowe towarzysza; natomiast o zdarzeniach na arenie politycznej wypowiadał się oględnie, nie wyrażając zdecydowanych poglądów. Nadmieniał jednak o swojej przychylności dla osoby wielkiego księcia i jego poczynań, a jednocześnie, jakby mimochodem, dawał do zrozumienia, jak niechętny jest wrogim knowaniom Zakonu i Zygmunta wobec Korony i Litwy, gdyż ponoć one były mu zawadą w jego kupieckich działaniach. Czarny przytakiwał mu

ze zrozumieniem, ale już zbyt dużo wiedział, by przyjmować te wynurzenia za dobrą monetę. Konie szły z opuszczonymi łbami, z trudem wyciągając nogi z grząskiego błota. Deszcz wprawdzie nie padał, ale powietrze było wilgotne i zimne, toteż obaj jechali okryci kożuchami. W pewnej chwili Kachner przerwał już od dłuższego czasu trwające milczenie: — Swego czasu mówiłeś, łaskawco, że masz nieco znajomości na dworze Świdrygiełły, co wykorzystałeś dla uzyskania dostawy ubiegając moskiewskich kupców? Czarny spodziewał się, że wcześniej czy później Kachner spróbuje podjąć ten temat, więc odpowiedział niedbale: — Istotnie, nie taiłem tego przed wami. Sądzę jednak, że mi to na złe nie wyjdzie...? — Co też mówicie...! — obruszył się kupiec. — Wspomniałem o tym, bo właśnie przyszło mi do głowy, że będąc kupcem rozsądnym i przezornym dostrzeżecie korzyści, jakie przyniosłoby wam posiadanie zasobnego w gotowiznę wspólnika... — Jednak nie tak łatwo takiego znaleźć! Musiałby to być człowiek godny zaufania... Czarny urwał, udając, że zastanawia się nad propozycją. Kachner ocenił widać, że jego słowa trafiły na podatny grunt, gdyż ciągnął dalej: — Wybaczcie, że szczerze powiem. Otóż wyglądacie mi na obrotnego i rzetelnego człeka, który jednak z niedostatku własnych środków musi pracować dla innych. Gdyby więc znalazł się wspólnik, a nie taję, że siebie mam na myśli, moglibyśmy, zespoliwszy nasze możliwości, zdobyć wszystkie dostawy na dwór Świdrygiełły, dzieląc się po połowie zyskami. Lepiej byście na tym wyszli niż służąc owej gdańskiej spółce... Propozycja była konkretna i zdawała się godna zainteresowania. Toteż Czarny, wiedząc, że ją przyjmie, zastanawiał się jednak, o co Kachnerowi więcej chodzi: czy o zrobienie jednego więcej dobrego interesu, czy też głównie o to, by tą drogą zdobyć możność penetracji również Świdrygiełłowego dworu? A jeśli tak, znaczyłoby to, że Zakon ma jakieś zamiary dotyczące osoby kniazia... Podjął więc grę odpowiadając z uśmiechem:

— Wasza propozycja jest wielce ponętna, toteż uważam, że warta rozważenia! — Zatem rozważ ją, łaskawco. Rzecz jest wszakże pilna, gdyż za Ostrołęką będziemy musieli się rozstać. Tam dokonamy przeprawy przez Narew, a wkrótce potem wy obrócicie się na Grodno, mnie zaś droga wiedzie na południe, gdyż wino mam dostawić do Łucka. Toteż jeśli mamy zawrzeć spółkę, dobrze by było już teraz pozyskać nowych przyjaciół na dworze Świdrygiełły... — Na pewno nie omieszkam tego uczynić, gdyż jasno widzę, jaki to dla mnie zaszczyt pracować z tak poważnym kupcem, jak wasza łaskawość, że nie wspomnę o korzyści! Zatem już teraz rad na nią przystaję! W ciągu następnych, równie uciążliwych dni podróży, wracali do tego tematu, ustalając bardziej szczegółowe warunki. Czarny nie omieszkał przy tym dawać do zrozumienia, że bardzo liczy na swoich przyjaciół wśród dworaków kniazia. Miał przy tym nadzieję, że dzięki pomocy jego wielmożności pana Cebulki owych przyjaciół zdoła pozyskać. Przeprawa w Ostrołęce odbyła się szczęśliwie, ale Kachner nakazał po niej postój na przedmieściach miasta, by przed dalszą drogą dokonać przeglądu wozów. Czarny poszedł za jego przykładem. Tym byli właśnie zajęci, kiedy jeden ze strażników przyprowadził do Kachnera człowieka, który podobno dopytywał się o niego. Ponieważ Czarny właśnie znajdował się w pobliżu, nie omieszkał więc przyjrzeć się przybyszowi. Był to silnie zbudowany mężczyzna w odzieży wskazującej na znaczne zużycie. Twarz miał surową, wychudłą, płowe włosy i niebieskie oczy, patrzące jakby z dziecinnym zdziwieniem. Wszakże uwagi Czarnego nie uszedł zimny błysk światła, jaki w nich zalśnił niby skra na ostrzu noża, kiedy zetknął się wzrokiem z Kachnerem. Natomiast na twarzy kupca Czarny dostrzegł wyraz nagłego zdumienia, które wszakże zaraz opanował, uśmiechając się przyjacielsko: — Jak się miewasz, mój dobry Rufinie! Jakżeś mnie tu znalazł? Przybyły trzymał głowę z lekka przechyloną na lewe ramię. Nie wyprostował jej, nawet kiedy zgiął się w powitalnym ukłonie. — Wiedziałem, wasza łaskawość, że zamierzaliście jechać na Litwę, a że znam przecież waszą drogę, czekałem tu na was!

— Cóż cię do tego zmusiło? Zapewne nie będziesz teraz chciał o tym gadać, boś znów uciekł przed gniewem zakonnych braci? Przybysz uśmiechnął się lekko. — Istotnie, zgadliście łaskawy panie... Wolę jednak wyjawić to na osobności... W tej chwili Kachner dostrzegł Czarnego, który zbliżył się wraz z innymi, i zwrócił się do niego: — Ten człowiek zwie się Rufin, a przezwisko ma Mnich. Pochodzi z Brodnicy i jeździł już ze mną na Litwę. Dzielny to chłop i uczciwy, jeno do posłuszeństwa niezbyt skory, dlatego musieliśmy się rozstać! Ale wie, że na Kachnera zawsze może liczyć! Rufin obrzucił Czarnego pobieżnym spojrzeniem, po czym znów skierował oczy na kupca, jakby czekając na jego decyzję. Ten musiał to wyczuć, bo polecił mu krótko: W pobliżu widziałem oberżę. Idź tam i poczekaj, aż skończę robotę. Zobaczymy, jakie masz kłopoty i czy będę mógł być ci pomocny! Cała ta wymiana zdań, w danej sytuacji pozornie naturalnych, zrobiła jednak na Czarnym wrażenie, że obaj rozmówcy właśnie, starając się takie pozory jej nadać, w rzeczywistości strzegą się, by nie powiedzieć jednego słowa za dużo. Wkrótce Czarny rozstał się z dotychczasowym towarzyszem podróży i jechał dalej już tylko w asyście szczupłej ochrony, jaką posiadał. Zbytnio jednak tym się nie przejmował, bo miał przed sobą zaledwie kilka dni drogi, a puszcza litewska była bardziej bezpieczna niż gościńce Korony. Przy pożegnaniu z Kachnerem umówili spotkanie w Łucku, dokąd Czarny obiecywał zdążyć na czas, mimo zapowiedzianego uprzednio pobytu na dworze Skirgiełły. Nie bardzo mu się więc uśmiechało odwiedzenie grodzieńskiego starosty, ale polecenie proboszcza należało wykonać, do czego zmuszała także i dostawa wina. Po tygodniu podróży dotarł wreszcie do celu i od razu skierował wozy na zamek. Minął potężną bramę silnego grodu, od którego i miasto wzięło swą nazwę. Bronił od pokoleń dostępu do litewskich ziem krzyżackim rajzom, a i teraz rozstawione na licznych basztach straże dawały baczenie na okolicę

wypatrując, czy nad wierzchołkami drzew okalających go borów nie ukażą się dymy zapowiadające nadejście wroga. Czarny odszukał wreszcie imć ochmistrza. Ten na jego widok rozjaśnił tłuste oblicze. — No...! Wreszcie przybyłeś... Jak ci tam... — Morzelec, do usług waszej miłości... — Czarny nie omieszkał złożyć grubasowi głębokiego ukłonu. — Ponoć winko przywiozłeś? To dobrze, bo jaśnie pan już parokroć o nie pytał! — Czy Bóg zachował w zdrowiu jego książęcą mość? Mam dla niego wiadomości, choć niezbyt pomyślne... W sprawie bombard... — dorzucił ściszając głos. — Zmartwisz, łaskawco, jaśnie pana... — zafrasował się ochmistrz. — Wiem, że liczył na ową dostawę. — Nie okazywał, że zbytnio mu na niej zależy... — Czarny spojrzał spod oka na dworaka. Ten uśmiechnął się pod wąsem. — Kniaź zna was, kupców. Jeśliby wyjawił zbytnią ochotę do kupna, przyszłoby mu głębiej sięgać do mieszka! — Jam nie z tych, wasza miłość, co z takich okazji korzystają! Jeśli wszakże kniaziowi bombardy istotnie są potrzebne, to będę czynił starania, by je znaleźć! Bo nowe odlewać, to i koszt wielki, i czasu na to potrzeba... — Zapewne, zapewne... Staraj się więc, ale skóry z nas nie zedrzyj! — Swój zarobek uczciwie obliczę, ale i o waszej miłości nie godzi mi się zapomnieć... — Czarny znów zerknął nieznacznie na grubasa. — Bóg zapłać za pamięć, ale wprzódy je znaleź! Teraz zaś zgłoszę jaśnie panu twoje przybycie, a ty, łaskawco, zajmij się wyładunkiem! — zmienił temat ochmistrz. — Potem obaczym, co warte waści wino! Książę istotnie chciał widzieć kupca Morzelca, toteż Czarny stanął wkrótce przed jego obliczem. Tak jak i za poprzednim razem, został obrzucony badawczym spojrzeniem; jednak kniaź na powitalny ukłon nie raczył odpowiedzieć. Siedział przed wielkim, kamiennym kominkiem, w którym paliły się długie brzozowe polana. Przy ogniu krzątał się pacholik. Kniaź odprawił go krótkim mruknięciem, poprawił szubę okrywającą mu ramiona i złożywszy ręce na poręczach krzesła, odezwał się:

— Dostrzegam, że z lichym wdałem się kupcem... — Jakże mam rozumieć słowa waszej książęcej mości?! — obruszył się Czarny, bacząc jednak, by w swym oburzeniu zachować należyty umiar. Boś nie zadbał należycie o powierzoną ci sprawę! Zapewne ubiegł cię człek bardziej obrotny? — Istotnie ubiegł, ale nie z braku mego starania! Owe bombardy sprzedano zanim przybyłem do Gdańska! Wszakże, jeśli przekażecie mi, jaśnie panie, nadal szukać owych dział, myślę, że uda mi się znaleźć inne, równie dobre! Zamawiać nowych nie warto, bo i koszt będzie o wiele znaczniejszy i dostawa nie tak rychła. Chyba że waszej książęcej mości na pośpiechu nie zależy... — Nie zwykłem czekać, jeśli już coś postanowiłem! — rzucił ostro starosta. — A i płacić nie zamierzam więcej, skoro, jak mówisz, gotowe będą zdatne do użycia! — Wiele ich ma być? — spytał rzeczowo Czarny dla okazania, że sprawę nadal uważa za poruczoną do wykonania. Kniaź milczał przez chwilę, wreszcie burknął zdawkowo: — Jeśli po godziwej cenie, to wezmę i cztery... Czarny skłonił się. — Będę czynił starania, by zadowolić waszą książęcą mość. Tuszę także, że i wino, które przywiozłem, wasza łaskawość pochwali... — To załatwisz z ochmistrzem. — Zatem zezwolicie odejść? Czarny znów dostrzegł spojrzenie spod krzaczastych brwi skierowane ku niemu. — Co ci tak pilno?! — mruknął jednocześnie starosta. Zwrócił wzrok na płomienie ogniska i milczał zamyślony. Czarny po tym krótkim zapytaniu również nie odzywał się, ciekaw dalszego ciągu rozmowy. — Wieziesz wino także na dwór Świdrygiełły? — odezwał się wreszcie kniaź nie odwracając głowy. — Dwanaście beczek, wasza książęca mość. — Ostatnio wspominałeś, żeś otrzymał także jakoweś pisma do niego? — Tak, z zakonnego państwa. Ale od kogo, nie wiem. — Nie w tym rzecz... Okazałeś przy tym, że umiesz milczeć o powierzonych ci przesyłkach. Czy zawżdy tak czynisz?

— To nasz kupiecki obyczaj, którego nigdy nie odstępujemy. Za to także nam płacą!... — Tak, wiem, że za przewiezienie listu bierzecie słono. Wiele wziąłbyś ode mnie? Czarny, zaciekawiony nadarzającą się sposobnością, postanowił jednak nie budzić czujności dostojnika zbytnim ustępstwem od stosowanych opłat. — Pragnę służyć waszej książęcej mości i zdobyć jego łaskawość, toteż gotowizny nie wezmę. Wystarczy, że dacie mi ze dwie beczki wędzonego mięsa, bo zapasy mi się kończą... — Patrzcie go, wystarczy mu!... — prychnął starosta. — Za przewiezienie mało znaczącego pisma! — Co zawiera, nie moja sprawa. A cena wysoka nie jest, zważywszy na drogę, jaką mam przebyć. Goniec kosztowałby drożej... — Obyś tak sprawnie załatwiał zlecenia, jak się targujesz! No dobrze, każę, by ochmistrz wydał ci mięso! A oto list... Kniaź sięgnął pod szubę i wyjął opatrzone w dwie pieczęcie pismo. — Masz i strzeż należycie! Doręczysz go Iwanowi Siemaszce, to dworak książęcego marszałka. Przepytaj o niego, ale nie za głośno... — Rozumiem, wasza miłość. Stanie się podług waszej woli... — Czarny odebrał pismo i schował je w zanadrze kaftana. Jeszcze tego samego dnia dokonał obrachunku z ochmistrzem, a nazajutrz, jak tylko się rozwidniło, ruszył w dalszą drogę. Dotarł do Wilna na czas i bez przygód, choć nieomal w ostatniej chwili, gdyż dwór książęcy miał ruszać do Łucka już za kilka dni. Z nim zaś sekretarz Cebulka ze swoim urzędem, do którego należał obecnie i ksiądz Andrzej. Czarny przybył o zmroku, kiedy już bramy miejskie były zamknięte, toteż musiał na noc zatrzymać się w jednym z zajazdów na przedmieściu. Było mu to nawet na rękę, gdyż wolał za dnia nie wjeżdżać z taborem do miasta. Wybrał się więc rankiem sam, odziany w swe kupieckie szaty, przykazawszy Rochowi, by w czasie jego nieobecności nikt nie ruszał się z kwatery. Nie chcąc zwracać na siebie uwagi, zrezygnował nawet z wierzchowca. Czas był spokojny, toteż bez przeszkód minął zamkową bramę, a że pytać o drogę nie potrzebował, wkrótce znalazł się w izbie proboszcza.

Zastał księdza pochylonego nad papierami. Na jego widok okazał rozradowanie, a nawet wstał od stołu i ujmując za ramię, zlustrował wzrokiem. — Rad cię widzę! Przybywasz w samą porę, bo za dni kilka ruszamy, przedtem jednak wolałem wiedzieć, coś zdziałał! — Jest o czym mówić, wasza wielebność... — Tedy siadaj i mów! — Proboszcz wskazał na wolny zydel, a sam zajął miejsce za stołem. Uważnie wysłuchał sprawozdania Czarnego, nie przerywając mu żadnymi pytaniami. Dopiero gdy skończył, odezwał się: — Wiesz, żem do pochwał nieskory, ale przyznać muszę, żeś więcej osiągnął, niżem się spodziewał... — Los mi przydarzył nieco szczęścia. Owa przygoda Rocha tego dowodem, bo grodzieński starosta niejako sam mi wlazł w ręce... — Wszakże głównie liczy się zwierzyna, a nie sposoby jej ustrzelenia. Twoje zaś nieco już znam, wszakże skromność pochwalam... — ksiądz Andrzej uśmiechnął się — po czym ciągnął: — Teraz pogadajmy przede wszystkim o Kachnerze, starostę ostawiając na boku. Wiemy już zatem z wszelką pewnością, co kryje się za jego kupieckim procederem. Pan sekretarz nie mylił się więc w swoich podejrzeniach. Teraz przyjdzie nam wykryć łączników wyposażonych w owe klamry — a zwłaszcza przy czym je noszą? Przy pasach czy też być może przy kubrakach lub opończach? Wszakże równie ważne, a może i ważniejsze jest, jak taką klamrę rozpoznać? Milczenie Czarnego ksiądz Andrzej uznał za przyznanie mu słuszności, toteż ciągnął dalej: — Trzeba więc nad tym nieco pomyśleć, choć być może uda mi się wkrótce uzyskać nieco wiadomości. Wracając zaś do naszego kupca, wspomniałeś, że spotkał po drodze jakowegoś człeka, ponoć swego byłego sługę? Co możesz bliższego o nim powiedzieć? — Kachner mówił o nim jako porządnym człowieku, jeno niespokojnej natury, co było przyczyną, że porzucił klasztor, gdzie sposobił się na mnicha. Wszakże zbyt dobrze z oczu mu nie patrzyło. — Jak wyglądał?

— Trochę przygarbiony, o płowych włosach. Niczym się nie wyróżnia, prócz tego, że głowę trzyma nieco pochyloną na ramię. Być może od rany zadanej mu w szyję... — Głowę przechyloną na ramię, mówisz? Czekajże... Już gdzieś to słyszałem... — Ksiądz Andrzej zmarszczył brwi w zamyśleniu. Po chwili jakby się ocknął, nachylił nad stołem i sięgnął ręką pod blat. Musiał zwolnić jakieś zamknięcie, gdyż szuflada znajdująca się przed nim raptem nieznacznie drgnęła. Odchylił się więc bardziej, wyciągnął ją i przez chwilę przerzucał znajdujące się w środku papiery. Wreszcie wyjął jeden z arkuszy, szybko przebiegł go wzrokiem i rzucił z ożywieniem: — No tak, a więc pamiętałem dobrze... Posłuchaj, oto zeznanie niejakiego Huby, putnika pojmanego na zdradzie. Opisuje go wielce podobnie, nieomal twoimi słowami: „niczym więcej się nie odznaczał, chyba tylko tym, że głowę trzymał przechyloną na lewe ramię...” Ksiądz Andrzej odłożył papier i wpatrywał się w Czarnego ze zdumieniem. — Nic z tego nie rozumiem... — odezwał się na wpół do siebie: — Przecież ten człowiek został zabity! Jaksa znalazł jego zwłoki w starymi młynie... — Może wasza wielebność raczy powiedzieć mi nieco więcej o tym? — zaproponował spokojnie Czarny. — Jak wiecie, nie było mnie tutaj. Proboszcz jakby się ocknął. Skinął głową i rzucił z lekkim uśmiechem: — No tak... w istocie. Zatem posłuchaj... Pokrótce opisał Czarnemu przebieg zdarzeń, po czym zakończył: — A teraz ty mi mówisz, żeś spotkał człowieka podobnie trzymającego głowę. Czy to możliwe, aby dwóch takich było i właśnie spotkałeś tego drugiego? Czarny roześmiał się. — To wręcz niemożliwe! Taki przypadek należałoby poczytywać za cud! Po co wszakże Bóg by go nam uczynił? Nie ma innych ważniejszych spraw na głowie?! — No, no... Ostaw te grzeszne krotochwile. Ale jakże to wytłumaczysz? — Całkiem prosto: nie został zabity. — Nie został zabity, mówisz? Ale przecież Jaksa znalazł zwłoki? Dobry Boże, chyba rozumiem!

— I ja też, wasza wielebność. Nasłano na niego mordercę, on jednak okazał się sprawniejszy! — Właśnie! Ujrzawszy wymierzony w siebie nóż, chwycił pogrzebacz, bo miał go właśnie pod ręką. — No i cudu nie stało... — nieco ironicznie uzupełnił Czarny. — Wiemy zatem, że ów człowiek został przy życiu i jak wygląda. A także, co ważniejsze, że jest na służbie Kachnera... Wystarczy, by od razu zakuć owego kupczyka w kajdany! — Czego, jak waszą wielebność znam, na pewno nie uczynicie. Lepszy bowiem wróg wiadomy, niż ten, którego dopiero od nowa trzeba wykrywać. Krzyżacy na jego miejsce najpewniej nie omieszkają nadesłać innego, kto wie, czy nie jeszcze bardziej chytrego... Proboszcz skinął głową z aprobatą. — W istocie, mamy go teraz niejako na dłoni, toteż i baczenie łatwiej przyjdzie nań dawać, a przez to szybciej dojść do innych, bo niejeden Kachner przebywa wśród nas. Sądzę, że tego mniemania będzie i jego wielmożność pan Cebulka. Teraz pora pogadać o panu staroście. Jaksa wykrył, że zbytnio go ciekawi, co dzieje się na książęcym dworze... Ksiądz Andrzej opowiedział z kolei Czarnemu o poczynaniach ochmistrzyni księżnej, przy czym nie obeszło się bez wyjaśnienia, jak doszło do wykrycia zabiegów imć Nienuszki. Czarny, usłyszawszy tę relację, roześmiał się. — Widzę, że moi chłopcy zaczynają poznawać ród niewieści, i to z różnych stron! Pora zresztą już po temu! — Nie pochwalam grzesznej miłości, ale zaprzeczyć się nie da, że i tej drogi w naszej służbie czasami trzeba użyć, boć przecie Roch wielką oddał nam przysługę! Wracając zaś do osoby grodzieńskiego starosty, postrzegam, że wart on także uwagi. Po co mu owe bombardy, za które zamierza płacić z własnej szkatuły, zamiast żądać ich od wielkiego kniazia? Widać, że woli je zdobyć za jego plecami? — Ciekaw też, co dzieje się na tutejszym dworze. Dla kogo to czyni, odgadnąć nietrudno... — A właśnie! Masz ten list? — Mam. Oto on... — Czarny sięgnął w zanadrze i wydobył pismo.

Ksiądz Andrzej trzymał je jakiś czas w ręku, jakby ciekaw jego wagi, po czym przyjrzał się pieczęciom i położył przed sobą na stole. Zastanawiał się chwilę, wreszcie podsunął końcami palców ku Czarnemu. — Masz, doręcz je, jak ci polecono. — Jak to? Nie przekażecie otworzyć? — Nie, tym razem nie. Nie sądzę, by zawierało coś na tyle ważnego, by wystawiać na hazard misję, jaką ci zlecono. Ostrożność każe dopuszczać, że umyślnie chce cię wypróbować, by przekonać się, jak dalece może korzystać z twoich usług? Nie wiemy przecież, czy nie ma w tym piśmie czegoś, co poza pieczęcią może zdradzić, że został otwierany. Doręcz je zatem podług życzenia starosty. — Stąd mogę sądzić, że wasza wielebność zamierza mnie posłać na dwór Świdrygiełły? — A można inaczej? Skoro Świdrygiełło tak ciekawi Kachnera, a kniaź Andrzej Lingwenowicz z nim się znosi? Z Kachnerem musisz zawrzeć spółkę, a do tego konieczne jest, byś naprawdę miał swoich przyjaciół na tamtejszym dworze... — Jak ich szybko znaleźć? Przecież Kachner od razu mnie o nich zapyta? — O tym będę mówił z Cebulką. Nie wątpię, że wielki kniaź ma tam swoich ludzi, bo Świdrygielle nigdy nie dowierzał. Rada na to się znajdzie. — Byłoby zatem dobrze te dwanaście beczek wina istotnie mu dostarczyć. Aby tylko chciał je odebrać... — Postaramy się i o to. Poruczam ci więc pieczę nad Świdrygiełłą i poczynaniami Kachnera na jego dworze. Natomiast na to, co będzie robił u nas, da baczenie Jaksa. Lech przy nim ostanie, bo nawet takiej płotki, jak ta Nienuszko, nie należy spuszczać z oka, chłopak zaś ma do niej dostęp przez ową dziewuszkę. Ty weź ze sobą Rocha i swego pocztowego. Dodam ci dla wyręki jeszcze jednego człowieka, który widzi mi się przydatny do naszej służby. — Któż to jest? — Dozorca tutejszych lochów. On cię odnajdzie i pozdrowi ode mnie. Do czasu wyjazdu, z którym musisz pośpieszyć, mieszkaj nadal jako kupiec gdzieś na uboczu. Z panem Cebulką będę mówił jeszcze dziś, toteż przyjdź o zmroku na moją kwaterę po dalsze wskazówki. Od naszego dworu tu, a także

w Łucku, trzymaj się z dala. Zwłaszcza staraj się, by nie ujrzano razem twoich synów, bo ich podobieństwo może cię zdradzić! W dwa dni potem Czarny dostał wypoczęte zaprzęgi i ruszył ze swoim taborem do Czernihowa, tam bowiem, jak objaśnił go ksiądz Andrzej, przebywał kniaź Świdrygiełło. Wskazał mu również ludzi i hasło, jakim ma się posłużyć, by udzielili mu pomocy. Musiał pospieszać, bo choć droga z Wilna do Czernihowa była mało co dłuższa niż do Łucka, czekała go jeszcze podróż z Czernihowa na łucki zjazd, dokąd musiał przybyć o czasie. Przysłany zaś przez proboszcza dozorca lochów, Jan Rogoża, podobał mu się od pierwszego wejrzenia, toteż od razu zrobił go swoim zastępcą. Ksiądz Andrzej miał prawo nieograniczonego dostępu do jego wielmożności pana sekretarza, czy to za dnia, czy nawet w nocy. Został więc przyjęty bez zwłoki. Cebulka wysłuchał sprawozdania z wielką uwagą, a kiedy proboszcz skończył, rzucił z uśmiechem ukrytym za sutą brodą: — Chwaliłem Jaksę z Niemierzy za przypomnienie mi o was, ale teraz widzę, że to Boska Opatrzność nim kierowała, bo w tak krótkim czasie zdziałaliście więcej, niż my tu przez ostatni rok! — Tyle lat służby na Jagiełłowym dworze, i to pod taką ręką, jak świętej pamięci pana Trąby, i mnie, i moich ludzi nauczyło wiele. A w tamtych czasach byli oni najlepsi. — To widać po tym, co zdziałali, ale nie umniejszajcie, księże proboszczu, i własnej zasługi! Wiele wirów i porohów ma nurt, którym płyną, toteż ich łódź musi prowadzić dobry sternik! No, ale do rzeczy! Czym mogę wam być pomocny? — Trzeba wesprzeć Czarnego w jego pierwszych krokach na Świdrygiełłowym dworze, bowiem dotychczasową osłonę jego działania przychodzi mu teraz wykonać w rzeczywistości — rzec by można — słowo \ stało się ciałem... Proboszcz uśmiechnął się nieznacznie i zakończył pytaniem: — Zapewne macie tam, wasza wielmożność, ludzi, którzy mogliby udzielić mu pomocy? Cebulka uśmiechnął się ponownie. — No, tak całkiem ślepi tośmy dotąd nie byli. Hm... — Chwilę zastanawiał się. — A więc dobrze, damy mu dwóch. Pierwszym i

ważniejszym będzie łowczy kniazia, Wasyl Trofimowicz Obłucki, drugi — jako że z winem jedzie — pomocy mu udzieli piwniczy, Fiedko Borysowicz Tielega. Spamiętajcie do nich hasło: „Chyba tylko dzięki opiece świętego Krzysztofa przebyłem drogę szczęśliwie, choć dwa koła u wozów straciłem!” Na co usłyszycie odpowiedź: „Gorzej byłoby stracić cztery”... — Będę pamiętał. Teraz mam drugą sprawę. Ów putnik Huba prosił przed kaźnią o spowiednika. Rzecz nie byłaby godna uwagi, gdyby nie wskazał, kto ma nim być, mianowicie jeden z tutejszych kapelanów, Józef z Barcic. Ten wszakże odmówił posługi, ponoć ze strachu przed lochami. Sądzę wszakże, że w istocie dlatego, by nie ujawniać swej znajomości z więźniem, który nieopatrznie to zdradził, zapewne, by w ten sposób zawiadomić o swym pojmaniu. Chciałbym nieco pogawędzić z owym kapelanem, może się jednak zdarzyć, że przyjdzie zamknąć go w lochu. Nosi wszakże kapłańskie szaty, a przez to podlega kościelnemu sądowi... My wszakże nie możemy wypuszczać go z rąk, dopóki sprawa nie zostanie wyjaśniona do końca. — Rozumiem. Czyń, proboszczu, co uznasz za wskazane. Ja będę w tej sprawie mówił z biskupem Maciejem, i to bez zwłoki. Nie wątpię w jego zgodę, bo to dostojnik wielce przyjazny wielkiemu księciu, stąd i cieszący się jego łaskawością, której zapewne nie zechce się pozbawiać z tak błahej przyczyny... — Tedy to wszystko, wasza wielmożność — stwierdził proboszcz, dorzucając: — Kiedy ostatecznie wyruszamy? Chciałbym jeszcze przed wyjazdem załatwić tę sprawę. — Za trzy dni. Sądzę, że starczy ci czasu? — Jeśli nie, doścignę was w drodze. — Koniecznie, księże Andrzeju! Czekają nas niełatwe chwile. Znam wprawdzie dążenia Zygmunta, ale co zdoła osiągnąć, to już wie tylko Bóg... — Wciąż kusi wielkiego kniazia? — Nie dla innej przyczyny komtur Mimpolgart znów pojechał do niego. — Co na to Witold? — Jak dotąd, nie chce nawet gadać o koronie. Intryga cesarska zbyt grubymi szyta nićmi, by jej nie dostrzec. — A Jagiełło? Czy macie wieści z jego dworu?

— Rzecz oczywista, że mam. Tam sprawa się wikła, bo wielce już stary król niebezpieczeństwa zapewne nie dostrzega, gdyż wyraźnie sprzyja cesarskim zabiegom. — Zapewne chodzi mu o groźbę elekcji. A że Litwę w sercu ma na pierwszym miejscu i za swoją dziedziczną uważa własność, przeto poprzez koronację Witolda chce zabezpieczyć to dziedzictwo. — Istotnie, Litwa to dla niego rodzona matka, Polskę zaś raczej za macochę uważa. Litwę darzy szczerą i głęboką miłością, Polskę zaś tylko szanuje i dba ojej dobro, bo jeno silna zdolna jest chronić jego ojczysty kraj... Toteż nie dla blasku ofiarowanej mu korony, ale dla ratowania swej ziemi przed krzyżackim zaborcą na głowę ją włożył. Potem wszystkie lata swego panowania poświęcił utrzymaniu tej więzi, ale tak, by nie osłabić znaczenia Litwy. Nieraz więc w cichości sprzyjał niektórym oporom czy knowaniom Witolda, a nawet jego kumaniom się z Zakonem. Teraz zaś, kiedy wielki kniaź nie daje się wciągać w Zygmuntową grę, Jagiełło, wciąż gorącego serca dla Litwy, ale zaćmionego już starością umysłu, rad by go widzieć litewskim królem, jako gwaranta swojego dziedzictwa. — Królewska Rada nigdy na to nie przystanie. — To pewne i dlatego cała ta sprawa jest tak niejasna, i tak trudny do przewidzenia jej dalszy bieg — z troską w głosie zakończył rozmowę jego wielmożność Cebulka. Wypadki przyśpieszyły swój bieg, gdyż jeszcze tego samego wieczoru jeden z pachołków zawiadomił księdza Andrzeja, że jakiś niepozorny i byle jak odziany człowiek żąda, aby go doprowadzono przed oblicze jego wielebności. Zaciekawiony, kto by to mógł być, proboszcz kazał go wprowadzić. Istotnie, odzież przybysza wskazywała, że raczej nie zdejmował jej przez ostatnie dni, a zarost obywał się bez balwierza. Skłonił sic od progu, ale bez zbytniej uniżoności, i odezwał się pierwszy: — Czy istotnie stoję przed jego wielebnością proboszczem Andrzejem? — Czyżbyś w to wątpił, łaskawco? — Siedzicie, wielmożny panie, toteż nie wiem, czy korzystacie z pomocy laski? — I to chcesz wiedzieć? — już z rozbawieniem spytał proboszcz. — Oto ona, oparta o mój fotel...

— Wybaczcie, panie, ostrożność, ale tak mi nakazano. — Ktoś jest i skąd przybywasz? — Wasz sługa, a przybywam z zakonnego państwa. Przywożę z Torunia pismo od ojca Erazma... — dorzucił przybysz ściszając głos, mimo że byli sami w komnacie. — Dawaj je zatem! — ksiądz Andrzej ożywił się. — Oto ono, wielmożny panie... — Przybysz wyjął z trzymanej w ręku czapki złożony papier i podał go proboszczowi. Ten odebrał pismo, ale go nie otworzył, lecz położywszy przed sobą pytał dalej: — Kiedy przybyłeś? — Dziś, przed godziną. — Nie miałeś po drodze przygód? Nikt cię nie zatrzymał? Przybyły uśmiechnął się. — Kto by się troszczył o takiego biedaka? — Czy brat Erazm żądał odpowiedzi? — Nic mi o tym nie mówił. — Czy nadal przebywa w Toruniu? — Przykazał powiedzieć, że rusza do Gdańska, a może i samego Malborka... — Wnet zatroszczą się o ciebie. Odpocznij i czekaj, czy nie będę cię potrzebował. Kiedy chcesz wracać? — Jak najrychlej, wasza wielmożność. — Dostaniesz zaopatrzenie na drogę i nagrodę za posługę. Teraz nie właź zbytnio nikomu w oczy. Ksiądz Andrzej zaklaskał w dłonie, a kiedy zjawił się pachołek, polecił: — Zaprowadź go do mego pocztowego, Tomasza, i powiedz, by udzielił mu gościny na swojej kwaterze... Gdy został sam, oderwał pieczęć i rozłożył papier. List nie był zbyt długi, gdyż, jak proboszcz wiedział, ojciec Erazm nie lubił rozwlekłej pisaniny. Jednak wiadomości, które zawierał, były na tyle ważne, że list przeczytał dwakroć, po czym siedział dłuższą chwilę, zadumany nad jego treścią. Zaciekawiła go również wzmianka, którą brat Erazm kończył swój list: „Przeszło rok temu z toruńskiego konwentu zakonnego ubył kleryk Otto Bender. Innego na jego miejsce nie przybrano, co może potwierdzać domysły, że otrzymał on jakowąś tajną misję. Opisano mi go jako młodego jeszcze

człowieka, bo nie więcej jak lat trzydziestu, szczupłej postaci, wąskiego oblicza i jasnych włosów. Wiadomość ta być może kiedyś wam się przyda, bo zapewne do Ziemi Świętej go nie posłano” — kończył tą nieco ironiczną uwagą swoje pismo brat Erazm. Zbyt wielkie doświadczenie miał ksiądz Andrzej, by po rozmowie z dozorcą Rogożą nie polecić Jaksie opieki nad osobą kapelana z Barcic; sprawdzić, gdzie ma kwaterę, jak spędza czas i z kim przestaje, ale tak by w żadnym razie tego nie spostrzegł. Toteż kiedy rozmawiaj z sekretarzem, a potem otrzymał list brata Erazma z ową wzmianką która mocno go zastanowiła, wiedział już co nieco o księdzu Józefie, Wszakże niczego podejrzanego ludzie Jaksy nie wykryli. Regularnie spełniał swoje kapłańskie obowiązki, z nikim się nie spotykał — w każdym razie wykryć tego się nie dało — a resztę dnia spędzał w obrębie klasztoru franciszkanów, gdzie miał kwaterę. Wszystko wskazywało więc na to, że niewart on dalszego zainteresowania, ale proboszcz zbyt był ostrożny, by lekceważyć przeciwnika, jeśli kapelan był nim istotnie. Po otrzymaniu pisma z Torunia postanowił osobiście przekonać się, z jakim człowiekiem ma do czynienia, a także, czy postać jego odpowiada opisowi, gdyż te, które mu podawano, nie były zgodne. Przed tym jednak Jaksa otrzymał dodatkowe polecenia. Ksiądz Józef z Barcic, wezwany do kancelarii sekretarza Cebulki, stawił się w oznaczonym czasie, nie okazując po sobie jakiegokolwiek niepokoju. Pewnie wkroczył do komnaty księdza Andrzeja, pozdrawiając go od progu imieniem Chrystusa. Proboszcz wskazał stojące przy jego stole krzesło: — Siadajcie, książę kapelanie, i wybaczcie, żem was trudził, ile pragnąłbym usłyszeć od was nieco wyjaśnień — rzucił przyjaźnie, lustrując postać przybyłego spojrzeniem. Kapelan był młodym, szczupłym człowiekiem o jasnych, schludnie przyczesanych włosach. Zajął wskazane miejsce, splótł na kolanach ręce i pokręcił parokrotnie kciukami. — Słucham was, księże proboszczu — rzucił pokornie schylając głowę. — Pełen nadziei, że zdołam ich udzielić...

— Wierzę w to, a także w wasze chęci ku temu — odpowiedział ksiądz Andrzej pogodnym tonem. — A rzecz w tym, że wciąż nie schodzi nu z myśli, dlaczego to ów putnik Huba wybrał was na swego spowiednika? Jak sądzicie? — Podobno właśnie u mnie parokrotnie spowiadał się przedtem i to podsunęło mu takie życzenie. — A więc go znaliście? — Ależ nie! Nie przyglądam się spowiadanym. — Skąd zatem to wiecie? — Wspomniał mi o tym brat Michał po powrocie z lochów. — Była to więc znajomość jednostronna, bo Huba wiedział, u kogo się spowiada, skoro was wspomniał... — zauważył od niechcenia proboszcz. Kapelan obrzucił go krótkim spojrzeniem, po czym znów schylił głowę wzruszając ramionami. — Nietrudno było tego się dowiedzieć — stwierdził krótko. — A jak oceniacie zeznania poczynione przez Hubę? Czy można przywiązywać do nich jakąś wagę? Tym razem kapelan na dłużej utkwił wzrok w twarzy proboszcza. — Jakże mogę je oceniać, skoro ich nie znam? — spytał ze zdziwieniem. — No tak, rzeczywiście... — ksiądz Andrzej uśmiechnął się z niejakim zażenowaniem. — Dajmy więc temu spokój, bo równie nie możecie wiedzieć, że skutkiem tych zeznań zginął pewien człowiek. Ale miałbym teraz inne pytanie, na które już bez wątpienia będziecie mogli udzielić odpowiedzi... Słucham, wasza wielebność — spokojnie oświadczył kapelan. — Jak długo pełnicie służbę na tutejszym zamku? Przesłuchiwany jak gdyby zawahał się, ale odpowiedział wciąż spokojnie: — Już blisko rok. — A gdzie służyliście przedtem? Tym razem odpowiedź padła od razu, jak gdyby kapelan oczekiwał tego pytania: — W klasztorze cystersów w Oliwie. Ksiądz Andrzej przypomniał sobie sprawę sprzed dwudziestu lat, kiedy to przyszło mu wykrywać mnichów nasłanych przez Zakon z tego klasztoru, ale nie dając tego po sobie poznać, zadał następne pytanie: — Jaką tam pełniliście funkcję?

— Jako kleryk byłem sekretarzem opata. — No cóż, trzeba będzie to sprawdzić... — mruknął ksiądz Andrzej raczej do siebie, ale mimo to kapelan spytał z nieukrywanym zdziwieniem: — Jakże to? Czyżbyście przesłuchiwali mnie, wielebny proboszczu, jako podejrzanego, a nie świadka? — Wszyscy związani ze sprawą tego putnika są mi podejrzani. — Ale jakież macie przeciw mnie poszlaki?! — już z oburzeniem zawołał kapłan. — Na czym te podejrzenia opieracie? Chcę to wiedzieć bo nie waszemu śledztwu podlegam, jeno kościelnemu, zatem działacie bez zgody z prawem! — Wiedzcie więc, że za zgodą biskupa Macieja to czynię. Nie zamierzam was więzić, gdyż dowodów przeciw wam nie mam. Baczcie jednak, abym ich nie zdobył, gdyż wtedy nie pod kapłański sąd a wielkoksiążęcy pójdziecie, a to zawiesi wam katowski topór nad głową. Teraz wracajcie z Bogiem do waszych obowiązków — zakończył przesłuchanie ksiądz Andrzej pewny, że dostatecznie przestraszył przeciwnika. Mniemanie to potwierdził w godzinę potem Jaksa, zgłaszając się mocno wzburzony do proboszcza. — Mamy go, wasza wielebność! — rzucił już od progu. — Ale mi jednego z ludzi śmiertelnie nożem poraził, a drugiego poturbował, kiedy go w klasztornej stajni próbowali pojmać przy siodłaniu konia! — Czyście go ujęli? — spokojnie spytał proboszcz. — Tak, gdyż jak przykazaliście, miałem wierzchowce pod ręką! Toteż wnet go dognaliśmy i arkanem psubrata ściągnąłem z siodła! — Odstaw go tedy do lochu. Jutro go przesłucham powtórnie, ale już nieco inaczej! Inaczej też wyglądał więzień wprowadzony do komnaty księdza Andrzeja następnego ranka. Już nie miał gładko przyczesanych włosów, jeno zmierzwione i ze źdźbłami słomy pozostałymi widać z legowiska, oraz w sukniach przybrudzonych i pomiętych. Nie pozdrowił też proboszcza, ale zatrzymał się na środku izby i mierzył go wrogim spojrzeniem. Zdjąć mu więzy i pozostawić ze mną samego — polecił strażnikom proboszcz, a kiedy ci spełniwszy polecenie wyszli, tak jak poprzednio wskazał kapelanowi krzesło z krótką zachętą: — Siadaj...

Więzień wyraźnie zdziwiony tą propozycją, zajął jednak miejsce. — Nieco innego dziś cię widzę niźli wczoraj. A to przecież tak niedawno... — westchnął proboszcz spoglądając ze zmartwieniem na więźnia. Ten, nie tając nienawiści, rzucił przez zęby: — Ty chytry, podstępny gadzie... Proboszcz mówił dalej, jakby nie dosłyszawszy obelgi. — Wczoraj twierdziłeś, że brak przeciw tobie poszlak. Dziś już nie o poszlakach przychodzi nam mówić, ale o śmierci człowieka, który zginął z twej ręki. Widać tylko w ucieczce widziałeś ratunek, skoroś poważył się zadać śmierć temu, który ci chciał w tym przeszkodzić. — Nie wiedziałem, że o to mu szło! Wystraszony nagłą napaścią sądziłem, że o życie ze zwykłymi zbójami walczę, więc porwałem za nóż! — Akurat zachciało ci się konnej przejażdżki? I to długiej, bo żywności miałeś w torbie na kilka dni... — O żadnej torbie z żywnością nic nie wiem! — Nie stoisz przed sądem, porzuć więc łgarstwa. Mówisz z człowiekiem, który wie więcej, niż sądzisz, Ottonie Bender, kapelanie z konwentu toruńskiego komturstwa... Na to oświadczenie więzień porwał się na nogi i rzucił wzburzony: — Skąd!? Skąd... — Mniejsza z tym — spokojnie odpowiedział ksiądz Andrzej. — Siadaj i posłuchaj, co ci powiem, bo dość już tej próżnej gadaniny. Otóż mam dla ciebie dwa pytania, na które chcę mieć odpowiedź. Jeśli jej udzielisz, ostaniesz w lochu z nadzieją, że jeśli nadarzy się okazja i będę mógł cię wymienić z Zakonem na dostatecznie ważnego jeńca, to będę skłonny tego dokonać... — A jeśli nie odpowiem? — Sądzę, że jednak odpowiesz, jeno nieco później. Może w tydzień albo dwa, w czasie kaźni, jakiej będziesz poddany. Mamy kata, który dobrze zna swoje rzemiosło i tak prędko życia cię nie pozbawi. Da ci czas na opamiętanie. Więzień, pobladły na twarzy, z wyraźnym trudem wydobył ze ściśniętego gardła pytanie: — A co... co chcecie wiedzieć?

— Pierwsze: jak wygląda klamra waszych łączników i przy czym ją noszą, drugie — kto przekazuje twoje polecenia ludziom, których masz tu do pomocy? — Klamra...? O jakiej klamrze mówicie?! Nic o niej nie wiem! — Sądziłem, że jesteś jednym z tych, do których docierają tajni wysłannicy Zakonu. Jeśli się omyliłem, tym gorzej dla ciebie, bo kaźni nie unikniesz... — Jakże mam opisać to, czegom nigdy nie widział!? — Jesteś głupszy niż sądziłem. No cóż, będę się modlił, byś nabrał rozumu. Daję ci na to czas do wieczora, bo jutro ruszam w drogę. Potem twoje zeznania w czasie kaźni będzie odbierał już kto inny, a teraz niech Bóg ma cię w swej opiece... Ksiądz Andrzej zaklaskał w ręce i kazał przybyłym strażnikom odprowadzić więźnia. W ciągu dnia musiał on jednak dokładnie rozważyć sytuację, w jakiej się znalazł, gdyż doprowadzony już przy blasku pochodni zeznał, jak wyglądała noszona u pasa owa klamra. Przedstawiała głowę sowy, w której, na tle kolistych upierzeń ze złota, tkwiły okrągłe oczy sporządzone z topazów. Natomiast łącznikiem był organista z kościoła Św. Mikołaja. Ksiądz Andrzej postanowił go jednak pozostawić na razie w spokoju, by wrzawa wynikła z ujęcia księdza Józefa nieco ucichła, a jego pomocnicy doszli do przekonania, że ich nie wydał i nic im nie grozi. Zjazd został wyznaczony na dzień Trzech Króli, nadchodzącego 1429 roku. Wielki książę już na dwa miesiące przed tym terminem polował w lasach ziemi żytomierskiej, by jednocześnie czuwać nad przygotowaniami do rychłego spotkania w pobliskim Łucku. Musiało ono mieć godną oprawę tak z powodu znakomitych gości, jak i osoby gospodarza. Król Jagiełło przybył później, ale minął Nowy Rok, a wciąż nie było żadnych wieści od Zygmunta, który nie zwykł zresztą — o czym obaj władcy już nieraz mogli się przekonać — przywiązywać wielkiego znaczenia do swoich obietnic czy wyznaczanych terminów. Toteż król Władysław pod koniec roku udał się do Korony, nie oddalając się jednak zbytnio od miejsca spotkania. Wreszcie nadeszła oczekiwana wiadomość, więc król i wielki książę pospieszyli do Łucka, tym bardziej że zaczęli tam już przybywać pierwsi goście i poselstwa.

Jakoż cesarz istotnie nadciągnął 22 stycznia, zatrzymując się na zachodnim brzegu Styru. Wybiegł mu naprzeciw aż o całą milę wielki kniaź, a nieco bliżej miasta Jagiełło. Zaproszony do karety cesarzowej Barbary odbył z nią resztę drogi, natomiast cesarz Zygmunt jechał konno w otoczeniu obu ich dworów. Witały również cesarza przybyłe już poselstwa, jak i poszczególni władcy, przysparzając wspaniałości powitalnemu orszakowi. Jednak główne uroczystości, jak i wjazd na zamek wyznaczono na dzień następny. Kiedy więc rozwidniło się na dobre, nieprzebrane tłumy wyległy za mury miasta. Powtórnie witał Zygmunta wielki książę i obecni już goście i potem towarzyszyli w przejeździe przez most i w dalszej drodze na zamek. Orszak cesarski poprzedzała chorągiew najprzedniejszych polskich rycerzy w bojowych, pełnych zbrojach, na wierzchowcach krytych kropierzami, przy tarczach i kopiach. Ich różnokolorowymi proporcami, pawimi i różnie barwionymi strusimi piórami na hełmach targam podmuchy wiatru. Za nią huczała kotłami wojskowa orkiestra, dmąc w surmy i trąby, zawodząc piszczałkami, przy wtórze nieustającego grzmotu powitalnych krzyków wielotysięcznego tłumu, podziwiającego wielkość i wspaniałość cesarskiego orszaku. On sam jechał konno mając po bokach kniazia Witolda i duńskiego króla, Eryka. Tuż za jego pocztem w otwartej karecie siedziała cesarzowa Barbara w towarzystwie wielkiej księżnej Julianny i papieskiego legata Cezariniego, odzianego w szkarłatną sutannę i szerokoskrzydły kapelusz — strój przewidziany dla papieskich wysłanników. Za tą karocą toczyły się następne, każda w osiem koni. Woźnice siedzieli sztywno na kozłach, ale wiedli te zaprzęgi pachołkowie w barwnych szatach, dosiadający pierwszego, prawego konia. W karocach zajmowały miejsca co znaczniejsze damy z fraucymeru cesarzowej, a także małżonki niektórych książąt i wielmożów. Za nimi na ciężkich, bojowych rumakach jechał poczet Zakonu Pruskiego z wielkim mistrzem Pawłem von Russdorfem na czele. Towarzyszyli mu marszałek Henryk Holt, wójt Nowej Marchii Mikołaj Kiekeritz, komturowie: Landsee — toruński, von Mimpolgart z Ragnety i Jodok de Hogerkirche, zwany Bawarczykiem. Z kolei pod znakiem Inflanckiego Zakonu zajmowało miejsce w orszaku poselstwo wielkiego mistrza Zygfryda von Rutenberga, którego reprezentował Wielki Marszałek Werner von Nosselrode, mający za towarzyszy komtura Dyneburga Waltera de Lo i Fellinu — de Gelze.

Z kolei postępowało poselstwo bizantyjskiego cesarza Jana Paleologa, za nim zaś książęta czescy, ruscy i niemieccy, a więc książę Henryk Wittelsbach z Bawarii, Rudolf Habsburg ze Szwabii, a wreszcie posłowie Fryderyka Hohenzollerna z Brandenburgii, który nie życzył sobie osobiście zetknąć się z Luksemburczykiem ze względu na wrogość, jaką ku sobie w tym czasie żywili. Z ruskich natomiast ziem przybyli wielki kniaź moskiewski Bazyli w towarzystwie metropolity Focyusza, książę twerski Borys, riazański Oleg, dwaj książęta Odojewscy i jeszcze kilku innych. Nie brakło też i posłów chana Tatarów, któremu nieobojętne było, o czym będą radzili zachodnioniemieccy panowie z jego bliskim i groźnym litewskim sąsiadem. Dopiero za tymi orszakami jechali jako gospodarze wielmoże i dostojnicy Korony oraz Litwy z biskupem krakowskim, kanclerzem Zbigniewem Oleśnickim, i Wojciechem Gasztołdem, przewodniczącym rady wielkoksiążęcej na czele. Ogromny był to więc poczet, wspaniały przepychem i barwnością strojów, bogactwem i różnorodnością futer, broni i końskich rzędów. Podziwiał go zebrany pod murami miasta tłum grzmiący nie milknącymi okrzykami. W osobnych grupach zebrali się wyznawcy różnych wierzeń ze swymi duchownymi na czele, a więc Ormianie, Żydzi, chrześcijance obrządku greckiego i rzymskiego, którym przewodził miejscowy biskup Andrzej ze Spławki, herbu Leliwa. Tego jednego zechciał cesarz zauważyć i pozdrowić skinieniem ręki, reszty zaś nawet nie raczył obdarzyć spojrzeniem. Dopiero u stóp łuckiego zamku witał cesarską parę król Władysław z małżonką Sonią, po czym osobiście wprowadził do komnat pałacu. Reszta gości także rozeszła się do przeznaczonych sobie pokoi i kwater, by przygotować się do rychłego ceremoniału oficjalnego powitania, a potem do uczty. Rozmowy władców miały nastąpić dopiero następnego dnia, ale jeszcze tego wieczoru, wkrótce po biesiadzie, cesarz przyjął w swych komnatach wielkiego mistrza Russdorfa, któremu towarzyszyli komturowie Landsee i Mimpolgart. Siedział przed buzującym na kominku ogniem, w wybitym skórą fotelu, okryty rysim futrem. Kanclerz Schlick i sekretarz Czigula stali w głębi komnaty za jego plecami. Przybyłych dostojników Zakonu powitał łaskawym skinieniem głowy i wskazał stojące obok fotele:

— Zajmujcie miejsca podług życzenia, a wy, mości kanclerzu, ze swym sekretarzem także, gdyż gadać jest o czym, a czasu do biesiady mamy dość! Odczekał chwilę, aż posłuszni wezwaniu zasiedli po obu jego bokach — z jednej strony kanclerz z sekretarzem, z drugiej wielki mistrz oraz komturowie Torunia i Ragnety. Dopiero wtedy znów zabrał głos: — Od czasu, kiedyśmy radzili w Kieżmarku, upłynęło nieco czasu, który nie minął wszakże daremnie. Bo oto jesteśmy tu zebrani, niemieckiej krwi bracia, wraz z naszymi od wieków wrogami, władcami polskich i ruskich plemion! Wszakże przyjaźnie mówić tu zamierzam, niejedno obiecywać i o braterstwie zapewniać, nieraz być może uściśniemy sobie prawicę, ale jak nasi przodkowie, tak i my winniśmy nie tracić z oczu celu wszelkich naszych wysiłków! Sługami mają być naszymi, a nie w szranki z nami stawać! Do tego dążę i, da Bóg, tego dokonam! Słowa Zygmunta, padające z narastającą gwałtowością, świadczyły, jak bardzo czuje się zagrożony. Przyczyny tego wzburzenia kanclerz znał dobrze, toteż zabrał głos: Ale zanim to nastąpi, Wasza Cesarska Mość, bez walki, a przynajmniej jej poważnej groźby, tego celu nie osiągniemy. Pogański Turek to jeszcze bardziej plugawy przeciwnik, a przecież tak silny, że zagraża cesarstwu, zmuszając do sięgania po oręż. Z Polską jest podobnie, a nawet gorzej, bo niebezpieczeństwo z jej strony i bliższe, i groźniejsze. Już w Kieżmarku mówiliście o jego istocie, ale nie zaszkodzi jeszcze raz to powtórzyć, bo nie umniejszyło się ono, a wzrosło. Mimo naszych zabiegów król duński przybył na zjazd, legat papieski także, a nawet cesarz Paleolog przysłał swoje poselstwo, bo zapewne, jak i my, będzie zabiegał o pomoc Władysława przeciw Turcji. Chan tatarski i moskiewskie księstwa boją się Witoldowej potęgi, toteż ich posłowie również tu bawią. Nasze położenie jest o wiele gorsze, bo nie ich, a Waszą Cesarską Mość Władysław i Witold poczytują za głównego wroga. Stąd też — jak to właśnie mówiliście w Kieżmarku — zacieśniają wokół nas obręcz. Od północy z Hohenzollernem z Brandenburgii paktują o związek małżeński Jadwigi, Zakon do tego stopnia osłabili wojnami, że na jego pomoc mało co możemy liczyć, w Czechach Kory buta trzymają, a tu gotują wspólną wyprawę, rzekomo przeciw husytom, ale w rzeczywistości chcą zabrać wam Czechy. Nie czas zatem ani pora, by Wasza Cesarska Mość, słuszną zresztą, dumą mogła się powodować. Sama pogarda wroga nie odstraszy.

— Ale nienawiść pomaga w jego pokonaniu... — wtrącił półgłosem toruński komtur Landsee. — Tego mi tłumaczyć nie potrzebujesz! — prychnął ze złością Zygmunt, zwracając się do kanclerza. — Skoro jednak mając na karku i Turków, i husytów zbrojnie przeciw Polsce wystąpić nie możemy, bronić się należy szukając innych sposobów! Właśnie dlatego obmyśliłem dać Witoldowi koronę i w ten sposób rozerwać przymierze tych dwóch krajów, a nawet poróżnić je ze sobą! Z tej przyczyny zabiegałem o ten zjazd, toteż przyszła pora, by ten zamysł w czyn wprowadzić. Nie zaniecham więc starań, by jeszcze tu do tego doszło! — Oby Bóg dał, z powodzeniem... — kanclerz ograniczył się już tylko do tej krótkiej uwagi. Zygmunt zwrócił się z kolei do wielkiego mistrza: — Czy nadal mogę liczyć na poparcie Zakonu? — Wasza Cesarska Mość chyba nie wątpi w naszą wierność i ochotną pomoc, jakiej nigdy w waszych poczynaniach nie odmawialiśmy! A cóż dopiero mówić o tak kuszącej dla nas nadziei, jak rozbicie jedności Polski i Litwy! Ale... — wielki mistrz zawahał się przez chwilę — my, jako Zakon, musimy postępować wyjątkowo ostrożnie. Bo czy Witold koronę przyjmie, czy nie, gniew Władysława obróci się przede wszystkim przeciw nam, jako temu wrogowi, z którym łatwiej się rozprawić. A dokonawszy tego, nie będąc zagrożeni od pleców i tym mocniej będą potem nastawać na was... — Co zatem proponujecie...? — Zygmunt obrzucił wielkiego mistrza nieufnym spojrzeniem. — Popierać was jak najusilniej we wszelkich poczynaniach, jakie uznacie za słuszne czy potrzebne, ale w cichości. Natomiast okazywać rozterkę i wahania, po czyjej stronie stanąć, jeśliby przyszło do sporu między wami, którym Zakon jest jednakowo życzliwy. W razie potrzeby pozwoli to nam objąć rolę rozjemcy, z oczywistą dla Waszej Cesarskiej Mości korzyścią. Taka postawa powinna uchronić nas przed zemstą przeciwników, jeśliby wasze zamierzenia, uchowaj przed tym, Niebieski Ojcze, miały się nie powieść. A przez to i Waszą Cesarską Mość nie pozbawiłoby pomocy Zakonu... Von Russdorf zamilkł, czekając, co powie cesarz. Ten zerknął spod oka na wielkiego mistrza i mruknął w zamyśleniu:

— Gotów jestem przystać, byście poszli tą drogą, bo racje ku temu są istotne... Zatem niechże tak będzie. A teraz, co nam powie jego wielmożność komtur Mimpolgart? Jak mi wiadomo, często odwiedzaliście, i to nie bez powodu, wielkiego księcia, rad bym więc usłyszeć, jak on, a także Jagiełło oceniają moją propozycję koronowania Witolda? — Mam w tym względzie dokładne rozeznanie, Wasza Cesarska Mość — odezwał się posłuszny wezwaniu komtur Ragnety. — Otóż Witold nie jest skory do przyjęcia korony... — Dlaczegóż to? — z zainteresowaniem przerwał mu Zygmunt. — Czyżby jej blask nie był dość nęcący!? — Zbyt doświadczonym władcą jest kniaź, by nie widzieć skutków, jakie może spowodować wyrażenie zgody. Jagiełło natomiast okazuje przychylność waszym zamiarom. — A powody? — Witold zdaje sobie sprawę, że Rada królewska z takimi przywódcami, jak Zbigniew Oleśnicki czy Szafrańcowie, nie mówiąc już o tym upartym koźle wicekanclerzu Oporowskim, nigdy nie zgodzi się na jego koronację. Zatem czekałaby go walka, choćby tylko polityczna, ale taka naraziłaby Litwę na utratę pomocy zdolnej do utrzymania w ryzach otaczających ją wrogów. Ci boją się obecnie jej potęgi, przeto wolą okazywać jeśli nie uległość, to przynajmniej oznaki przyjaźni. A jest ich sporo, bo i pograniczne księstwa moskiewskie, i Tatarzy, nie mówiąc już o naszych obu Zakonach. A także Świdrygiełło, który wprawdzie, jak dotąd, siedział spokojnie, ale ponoć obecnie zaczął nawiązywać przyjazne stosunki z książętami prawosławnego wyznania. Oznacza to, że sprzykrzyła mu się dotychczasowa bezczynność. Skoro my wiemy o tym, wie zapewne i Witold, który nie spuszcza go z oka. Oto dlatego, jeśli nawet wręcz nie odmawia korony, to waha się z jej przyjęciem... — Zatem należy go zapewnić, że ze strony obu Zakonów — tak Pruskiego, jak i Inflanckiego — nic mu grozić nie będzie! A przeciwnie: pomocy mu nie odmówią! — gniewnie zawołał cesarz, uderzając dłonią w poręcz fotela. — Taka obietnica nie może jednak wyjść od nas... — odezwał się von Russdorf — z przyczyn, które znalazły zrozumienie u Waszej Cesarskiej Mości...

— Ale może ode mnie! A jeśli zajdzie taka potrzeba, nie omieszkam stwierdzić, że dałem ją bez porozumienia z wami! Ponieważ wielki mistrz nic na to nie odpowiedział, wiedząc, jak małą wagę należy przywiązywać do zapewnień cesarskich, Zygmunt, uznając to milczenie za aprobatę, zwrócił się ponownie do komtura Ragnety: — No, a Władysław? Z czym muszę się liczyć z jego strony? Von Mimpolgart uśmiechnął się. — Z nim jest inaczej. Bo tak jak Witold jest jej przeciwny, tak Władysław dąży do samodzielności Litwy, chociaż grozi to osłabieniem kraju, którego jest władcą. Toteż zdaje się być przychylny koronacji wielkiego kniazia... — I mnie dochodziły takie opinie, ale że były zbyt pomyślne, nie dawałem im wiary! — z ożywieniem rzucił Zygmunt. — Boć przecie głos Jagiełły ma tu główne znaczenie! Bez jego zgody, przy wahaniach Witolda, wiele nie zdziałamy. — On wszakże, z tego, co wiem, zgody udzieli! Zgrzybiały to już starzec, który stracił — w przeciwieństwie do Witolda — bystrość sądu, nie dostrzega więc zastawionej przez Waszą Cesarską Mość pułapki! Natomiast z wiekiem wzrosło w nim umiłowanie Litwy jako swej kolebki, a także dziedzicznej własności, za jaką, mimo postanowień horodelskiej unii, wciąż ją uważa, chociaż w Horodle inkorporowano całkowicie Litwę do Polski, uznając oba te kraje za jedną całość. Co znaczniejsze litewskie rody zostały przyjęte przez polskich magnatów do herbów, ustanowiono na Litwie urzędy wojewodów, kasztelanów i inne, zrównano rody bojarskie ze szlachtą, przyznając przy tym tron jagiellońskiej dynastii. Tę jednak zasadę polscy panowie zaczęli wkrótce podważać, coraz mocniej obstając przy wolnej elekcji. Temu, rzecz prosta, z uporem sprzeciwia się Władysław. W tej walce z własną Radą zdobyłby skuteczny oręż, gdyby Witold został królem Litwy. Wówczas po śmierci wielkiego kniazia Jagiełło albo jego potomstwo będzie miało jedyne prawo do opróżnionego tronu... Dlatego, przynajmniej obecnie, właśnie on jest poplecznikiem planów Waszej Cesarskiej Mości... — Rad to słyszę — oświadczył z wyraźnym zadowoleniem Zygmunt — gdyż, jak rzekłem, wszystko zależy od decyzji tego starca... Dbać zatem należy, by jej nie zmienił, i to wszelkimi sposoby. Mamy przecież na jego

dworze ludzi, którzy podsycać mogą te obawy i kaptować mu stronników, boć i Rada zapewne jednomyślna nie jest, o czym także mi wiadomo. Jeśli zaś Świdrygiełło coś zamierza, zachęcić go trzeba i pomoc wszelką obiecywać! Szkoda, że nie ma tu marszałka zakonnego Holta, gdyż w dalszym działaniu rady mógłby udzielić, bo kniaź wielką przyjaźnią go darzy! — Teraz nie jest potrzebny — zaopiniował komtur Landsee — a raczej mógłby zaszkodzić, gdyż jakikolwiek jego udział w tej sprawie zdradziłby Witoldowi nasze dla niej poparcie... — Może to i racja... — zgodził się cesarz. — Tym bardziej że i bez niego mamy chyba możność wspierania Świdrygiełły nie zdradzając swego udziału... — Oczywiście że tak — przytaknął von Mimpolgart. — I nawet już zmierzamy w tym kierunku! Jednak i Wilno daje baczenie na dwór Świdrygiełły. Ostatnio wzmogło również pracę swojej tajnej służby. Doszły mnie wieści, że Cebulka wezwał jednego ze znamienitszych w tym względzie ludzi z otoczenia zmarłego Trąby, niejakiego proboszcza Andrzeja. Dał się już naszym we znaki i działa nadal z niebezpieczną skutecznością. — Nie sądzę, mości komturze, że z większą niż wy to czynicie? — ironicznie rzucił Zygmunt. — A zresztą, nie muszę wam chyba mówić, że ze wszystkich wrogów najlepszy jest martwy... — Jestem również tego mniemania, Wasza Cesarska Mość. Nie omieszkam jednak pamiętać o waszej radzie... — A więc niech już więcej o nim nie słyszę. A czy wykonaliście moje polecenie dane w Kieżmarku? Ustanowiony już człowiek odpowiedzialny za wszelkie nasze tajne działanie na Jagiełłowym dworze, jak i sposób łączności? — Tak, Wasza Cesarska Mość. Jest nim... — Nie obchodzi mnie, kto nim jest! — Zygmunt wydął dumnie wargi. — To wasza sprawa, chcę jedynie dokładnie wiedzieć, co się na królewskim dworze będzie działo! A głównie o zamierzeniach Jagiełły w sprawie koronacji Witolda. To dzisiaj dla mnie rzecz najciekawsza... Tym oświadczeniem cesarz zakończył naradę, gdyż pora już była gotować się do zapowiedzianej uczty powitalnej. W ogromnej sali łuckiego zamku huczał gwar rozmów. Biesiadnicy zasiedli przy dwóch stołach, ciągnących się przez całą jej długość.

Pośrodku głównego siedział cesarz, mając po lewej ręce małżonkę, po prawej króla Władysława i królową Sonię. Obok cesarzowej Barbary zajmował miejsce wielki kniaź Witold z księżną Julianną. Dalej siedzieli: z jednej strony papieski legat Cezarini, z drugiej król duński Eryk, wielki mistrz pruskiego Zakonu, posłowie cesarza Paleologa, Zakonu Inflanckiego, a wreszcie książęta niemieccy, moskiewscy i czescy z małżonkami, jeśli te im towarzyszyły. Tu zajmowali też miejsce tylko najwyżsi dygnitarze poza zagranicznymi, także koronni czy litewscy. Reszta bowiem krajowych dostojników i wielmożów zajmowała jako gospodarze stół drugi. Natomiast dla pośledniejszych dworzan ustawiono stoły w innych pomieszczeniach zamku, a pachołkom i gawiedzi wytoczono beczki z piwem i gorzałką na majdan, gdzie na rożnach piekły się barany, woły i ciężka dziczyzna z ostatnich łowów książęcych. Główny stół biesiadny, rzec można bez żadnej przesady, wprost uginał się nie tyle od mięsiw, sosów i różnych innych dań, które na nim stały, ile pod ciężarem mis, półmisków, pater, dzbanów, kielichów i wszelkiej innej zastawy ze srebra i złota. Była ona tak wspaniała mnogością i bogactwem, że cesarz Zygmunt zaraz na wstępie uczty obrócił się do wielkiego kniazia i rzekł wesoło: Już tylko po tym, co tu oglądam, należy uznać cię za króla! Mam też nadzieję, że wkrótce nim będziesz! Witold, nie chcąc zostać dłużnym cesarskiej przychylności, odpowiedział z żartobliwym błyskiem w oku, ale i nieco dwuznacznie: — Ja zaś wyszlę Waszej Cesarskiej Mości przeciw czeskim odszczepieńcom sto tysięcy żołnierza, którego przez rok będę trzymał własnym sumptem! — Już raz pomoc mi wysłaliście, alem wielkiej korzyści z niej nie miał! — roześmiał się Zygmunt. — Bo na próżno czekali na wasze przybycie! Dwa miesiące bezczynnie nad Dunajem stali, nawet nijakich poleceń nie mogąc się doczekać! Cóż zatem mieli czynić, jak nie wracać do kraju?! Cesarz nie znalazł widać na to odpowiedzi, bo machnął tylko ręką, rzucając zdawkową uwagę:

— Ciężkie mi chwile przypominacie, nie warto o nich gadać! Lepiej cieszyć się, że pospołu możemy wychylić ten kielich! — dorzucił już weselej i uniósł złote naczynie do ust. Zygmunt, choć mąż już dojrzały, zachował wiele urody ze swych młodzieńczych lat. Włos mu tylko posiwiał na skroniach, wąs jednaki nadal był czarny, a ciemne oczy świeciły żywym blaskiem. Zgrabna kiedyś sylwetka tylko nieznacznie przytyła, ale ruchy pozostały sprawne i szybkie. Na księciu Witoldzie bardziej jednak było widać upływ czasu. Choć i on, drobnej będąc budowy i z natury ruchliwy, łatwiej zachował! fizyczną sprawność, to jednak na twarzy przybyło mu bruzd, a siwizna mocno już przyprószyła szronem bujne jeszcze włosy. Natomiast przebyte lata wyraźny ślad pozostawiły na królu Władysławie. Był wprawdzie najstarszy z nich wiekiem, ale widać przeżyte troski największych dokonały spustoszeń, czyniąc go starcem. Wzrok już mu nie dopisywał, choć ciemne małe oczy po dawnemu nie umiały zatrzymać się na czymś dłużej i wciąż biegały jakby czegoś szukając. — Trójkątną, zwężającą się ku dołowi szczupłą twarz pokryły zmarszczki, wydatny zawsze nos stał się jakby jeszcze większy, a bruzdy wokół ust pogłębiły się. Resztę włosów okalających łysiejącą głowę jak kiedyś odrzucał szybkim ruchem za uszy, nie wyzbywszy się tego przyzwyczajenia. Coraz gwarniej i weselej zaczęło robić się przy stole, coraz żywiej krzątała się służba dolewając do kielichów. Rozmowy stały się głośniejsze i bardziej ożywione, przerywały je od czasu do czasu gromkie okrzyki, a wśród wybuchów śmiechu słychać było i niewieście chichoty, zapewne z męskich żartów, nieraz i rubasznych, co było jednak w zwyczaju i nie wywoływało zgorszenia. W pewnej zaś chwili rozległo się czyjeś wołanie: — Gdzież podziewa się Svczutek?! Holeszko?! Dawajcie Szczutka! Tak nazywano Holeszkę, królewskiego błazna, Rusina z pochodzenia. Popularny był na dworze, choć nie przez wszystkich lubiany, bo język miał ostry i nie zwykł go poskramiać korzystając ze swego przywileju. Toteż niejednemu dobrze nim przyciął ku uciesze innych, jako że ludzie lubią bawić się kosztem bliźnich. W odpowiedzi na to wezwanie zza oparcia królewskiego krzesła wysunęła się postać niska i szczupła, ze smętnym obliczem, o skórze zdawało

się za luźnej dla twarzy, w której wszystko biegło ku dołowi. Nos duży i mięsisty zwisał nieomal nad wygiętymi żałośnie ustami, jakby ich właściciel bliski był płaczu, a z oczu o ciężkich powiekach lada chwila miały pocieknąć łzy. Już sam widok tego oblicza przez swą, zdawało się, markotną bezradność pobudzał do śmiechu. Chęć tę wzmagała ruchliwość rysów, które ze zdumiewającą łatwością zmieniały swój wyraz — to były pełne troski, to natychmiast rozjaśniały się wesołością, by za chwilę okazać gniew, pogardę czy współczucie. Toteż wystarczyło, że ukazał się, a ci, którzy go dostrzegli, od razu wybuchnęli śmiechem. Rozbawiony również jego widokiem cesarz raczył go zagadnąć: — Coś tam robił za królewskimi plecami? Czemuś nie ukazał się wcześniej?! — Rachowałem, Wasza Cesarska Mość, i rachowałem... Ale coś źle mi wychodziło... — Cóżeś tak rachował? — Turków, których ubiłeś... — I wieluż ci wyszło? Widać sporo, jeśli tak długo liczyłeś? — Jak na was, to sporo, choć palców u rąk mi starczyło... Co znaczniejsi z otoczenia powstrzymali śmiech, ale większość bez skrępowania dała upust wesołości. Zygmunt uznał za wskazane pójść ich śladem, bo zawołał do swego podstolego: — A nalejcież mu kielich wina! Niech spełni toast za naszych miłych gospodarzy! Podano więc Holeszce pełny kielich, wszakże kniaź Witold uznał za stosowne dorzucić: — Nie nasze, a Waszej Cesarskiej Mości zdrowie winien najpierw wypić! — Nie spierajcie się, wypiję za wszystkich trzech! Jeno muszę baczyć, by przy cesarskim trunek mnie nie zatkał, waszego zaś, kniaziu, pić tiie warto, bo i bez tego dość jesteś jurny, choć wątpię, czy wszystkie niewiasty w księstwie zdołasz obrobić! Tym razem śmiech był ogólny, a rozbawiony Jagiełło spytał swym grubym, nieco ochrypłym głosem: — A jakże do mnie przepijesz, Szczutku?!

— Tobie, Władku, z serca życzę, nie przedkładaj hreczki nad pszenicę... Słowa te wywołały aplauz głównie wśród panów polskich, którym przypadł do serca zawarty w nich sens. Posypały się inne pytania i dalej śmiano się z odpowiedzi błazna, ale że przypomniał o swej umiejętności układania na poczekaniu wierszowanych przypowiastek, przeto zaczęto domagać się, by coś jeszcze i takim sposobem powiedział. Twarz Holeszki raptem posmutniała i wyraźnie stropiony podrapał się w ciemię, wreszcie po chwilowym namyśle odezwał się: — Cóż by wam tu rzec... Nie bardzo wiem, ale skoro nastajecie, tedy posłuchajcie... Spojrzał ku powale, jakby tam szukał natchnienia, westchnął i zaczął recytować w ciszy, jaka zapanowała na sali: — Jadło dobre, dobre picie Miło siedzieć przy korycie Gadu, gadu, przysiąg wiele Siedzą sami przyjaciele Lecz jak przyjdzie pożegnanie Tedy po nich pozostanie Zamek wokół obfajdany No i głupiec ugłaskany... Kiedy skończył zwrotkę, także westchnieniem, wybuch śmiechu zdawał się rozsadzać ściany. Holeszko zaś, niby skonfundowany tą reakcją, znów ukrył się za królewskim krzesłem. Następnego dnia miały się odbyć przemówienia powitalne, poprzedzone nabożeństwem porannym. Msza zebrała wprawdzie przewidzianych uczestników, ale z powodu nocnej uczty postanowiono przełożyć uroczystość na godziny popołudniowe, by przedtem nieco lepiej wytchnąć. Kiedy wreszcie zajęto miejsca w zamkowej sali i kniaź Witold krótkim powitaniem zagaił zebranie, o głos poprosił cesarz Zygmunt: Po kwiecistym wstępie mówił dalej: „...Nic milszego, nic pożądańszego stać się nie może, jak żeby spólnota chrześcijańska tylu dotąd wojnami barbarzyńców i bezbożnych odszczepieńców skołatana i zachwiana w lepszy wprawiona porządek bezpiecznego zażywała spokoju. To właśnie skłoniło mnie do udania się na zjazd tylu znakomitych mężów... Wiadomo wam, że Ziemia Święta, w której

najpewniejsze człowieczeństwa Chrystusa Pana Zbawiciela naszego wydeptane są ślady, gdzie nauczał i cierpiał, zostaje we władzy saraceńskiego sułtana i bezbożnie jest ciemiężona przez obrzydłych niewiernych i okrutnych barbarzyńców, ktąrzy wszystko tam bezecnie znieważyli. I my doznaliśmy tego własnymi klęskami! Obmyśleć zatem należy tamę, i to wcześnie, aby tak zgubne zarzewie wojny nie rozniosło dalej pożaru! Najpierw więc Wołoszczyznę, Multanami zwaną, podbić, zdradliwego ciemięzcę, sprawie chrześcijaństwa zawsze najszkodliwszego, stamtąd wyrugować należy tak, by ten kraj Polska i Węgry między siebie podzieliły. Skoro to nastąpi, będzie pierwszym krokiem do pokonania Turków(...) Na koniec, aby wewnętrzne wojny przez poskromienie Czechów stłumić, Zygmunta Korybuta księcia litewskiego z ich kraju odwołać i dostarczyć zbrojnej pomocy dla pokonania bezbożnych odszczepieńców, którym okazuje przychylność...”19 Na to przemówienie król Władysław odpowiedział, ale następnego dnia, po naradzie ze swymi panami. Ostrzegał na wstępie przed zbyt pochopnym wystąpieniem zbrojnym, choć uznawał jego potrzebę. Radził więc król najpierw przygotować uderzenie nie tylko od strony lądu, ale i morza, by odciąć nieprzyjacielowi możność korzystania z azjatyckich posiłków, po czym nie omieszkał wytknąć cesarzowi jego błędów wojennych, które spowodowały ponoszone przez niego klęski; jego ucieczkę spod Gołębca, a zwłaszcza pozostawienie własnemu losowi najprzedniejszych polskich rycerzy z Zawiszą z Garbowa, zwanym Czarny, na czele, co wszyscy przypłacili życiem. — „Co się zaś tknie ziemi multańskiej — ciągnął król nie podoba się nam twoje zdanie. Stefan, wojewoda multański, poddał się pod zwierzchność króla i korony polskiej, dawno już uznaje moją władzę, gotów jest walczyć z ka/dym nieprzyjacielem według mego rozkazu, wszelka więc obawa w tym względzie jest próżna. Ja natomiast z moimi Polakami, z Aleksandrem Witoldem, Litwinami, Prusakami, Rusią i Żmudzią konie, oręż, ludzi, pieniądze, krew nawet, jeśli tego będzie potrzeba, poświęcę. Co się zaś tyczy uspokojenia zawichrzeń czeskich, chociaż Zygmunt Korybut, książę litewski, obietnicami korony czeskiej przez ten naród znęcony, mimo mojego zakazu udał się tam z niektórymi żołnierzami mego kraju, którzy częścią wygnaniem, 19

—

B. Wapowski, Dzieje Korony i Wielkiego Księstwa Litewskiego, Kraków 1874, s. 61.

częścią utratą dóbr na skarb królewski wziętych, nieposłuszeństwo swoje przypłacili, postaram się jednak nawet mimo jego woli Korybuta z Czech i Pragi wyprowadzić, aby nie był żadną przeszkodą w dokonaniu sławnej przeciw Turkom wyprawy...”20 Po królu przemówił wielki książę, wyrażając pełne poparcie dla poglądów i obietnic Jagiełły ku zadowoleniu polskich dygnitarzy, niepewnych, czy Witold nie zmienił swego negatywnego nastawienia wobec kuszących obietnic cesarskich. Jednak bardziej ostrożni przestrzegali przed przywiązywaniem zbytniej wagi do jego słów, gdyż najczęściej takie oficjalne oświadczenia służą nie tyle do wyrażenia własnego poglądu czy zamierzeń, ile raczej do ich maskowania. Dalsze narady odbywały się w trzech osobnych komnatach, w których władcy debatowali nad główną teraz sprawą, a mianowicie wysuniętą już otwarcie przez cesarza Zygmunta propozycją koronowania Witolda na króla Litwy, czy też przyjmowali poszczególne poselstwa lub radzili poufnie z zagranicznymi gośćmi. Rozmowy te odbywały się niejako ubocznie, w mniejszej liczbie uczestników, natomiast zasadniczym tematem nadającym ton zjazdowi była sprawa Witoldowej koronacji. Ona budziła nadzieje, wzniecała obawy, wzburzała umysły. O tym przede wszystkim radzono bądź we własnych gronach, bądź schodząc się jedni z drugimi dla przedstawienia własnych opinii, życzeń czy też zastrzeżeń i obaw. O ile jednak wielki książę nadal okazywał rezerwę wobec wciąż powtarzanych, a kuszących obietnic cesarskich, to zauważono, że król okazywał wyraźną przychylność dla zamierzeń Zygmunta. Napawało to wielką troską, a nawet wywoływało oburzenie bardziej impulsywnych członków Rady, stanowczo przeciwnych takiej możliwości. Tej opozycji przewodzili krakowski biskup, kanclerz Oleśnicki, wicekanclerz Oporowski i obaj bracia Szafrańcowie, od dawna zresztą nieprzychylni Witoldowi. Natomiast Jagiełło, od którego decyzji zależał przede wszystkim dalszy obrót sprawy, nie wyrażał jeszcze zgody, zasłaniając się koniecznością uprzedniego uzyskania aprobaty swojej Rady. Toteż Witold, po kolejnej z nim rozmowie, wysłał do obradujących osobno polskich panów jednego ze swych

20

—

Tamże, s. 61.

sekretarzy, Mikołaja Sępińskiego, celem ostatecznego przedstawienia im sprawy i wysłuchania odpowiedzi. Ale, zanim Sępiński zakończył swoje przemówienie, zjawił się osobiście i prosił zebranych, by jemu bezpośrednio wyjawili swoje poglądy. To osobiste przybycie wielkiego księcia zmieszało większość panów. Może dlatego arcybiskup gnieźnieński, Wojciech Jastrzębiec, który z racji godności przewodniczył Radzie i stąd czuł się zmuszony jako pierwszy zabrać głos — mówił zawile i niejasno, wyraźnie unikając zbyt krańcowych czy stanowczych sformułowań. Toteż kiedy skończył, natychmiast wstał Oleśnicki i podnosząc głos, czym zdradzał wzburzenie umysłu, przemówił: — „Nader trudny przedmiot, który słyszeć wzdragają się uszy, wniosłeś, najjaśniejszy książę, na tę Radę Korony Polskiej, przedmiot tak zawiły, że niełatwo wydobyć się z jego wnyków! Kiedy przywodzę sobie na pamięć warunki, pod którymi brat twój Władysław Jagiełło na królestwo został wezwany, kiedy wspomnę na umowy i przymierza z narodem litewskim, uroczystym obrzędem za jednomyślną zgodą zawarte, świętą przysięgą utwierdzone, mocą których cała Litwa z podległymi jej władzy Rusią i Żmudzią z Polską złączona i do niej wcielona na wieczne czasy została, nie mogę wyjść z podziwienia, jakim sposobem myśl tę powziąłeś, aby nagłą i nieprzyzwoitą odmianą wszystko w odmęt i zamieszanie chcieć wtrącić? Nie przyszło ci znać na pamięć, jakie przed przyjęciem wiary i zawarcia z nami przymierza nieszczęścia, jak ciężkie wojny pod przeważającym orężem pruskich Krzyżaków ziemię litewską nękały, jak często Grodno, Troki i Wilno ogniem płonęły, z jaką trudnością od oblężeń zamki bronić przychodziło, ile razy z pola spędzany bywałeś tak dalece, że jedną klęską po drugiej skołatany musiałbyś albo dumnemu wrogowi ulec, albo z rodzinnej Litwy, przodków twoich puścizny, ustąpić! Skoro jednak złączyłeś się wiarą z Polakami, skoro ich potęga ciebie wsparła, wnet nową dzielnością zakwitłeś i ościenni Krzyżacy, niegdyś postrach twojego kraju, skutkiem świeżej z Polakami przyjaźni wzajemnie drżeć przed tobą poczęli! Złamawszy i rozgromiwszy ich wojska w mnogich bitwach, państwo twoje aż do Morza Czarnego i Donu, prawie do ostatnich granic północy przy pomocy Polaków walczących pod twoimi znakami posunąłeś! Te powodzenia jątrzą zazdrość Zygmunta, dręczy go twoje szczęście, bo jasno widzi, że z przymierza z Polską dla ciebie się wzięło. Wstrząsnąwszy zbawienny związek łączący obydwa narody, usiłuje

wstrzymać nieprzerwany bieg twoich zwycięstw, a więc pragnie za naszą niezgodą krzyżackie siły, teraz tak upokorzone, do dawnego przywrócić blasku! Czyż dotąd wrodzonej chytrości Zygmunta jeszcze nie poznałeś? Wtenczas właśnie jak najmniej ufać mu należy, kiedy się najwięcej przymila. Dosyć chwały zjednałeś sobie wielkością dokonanych przewag, abyś miał żądać korony, a jeśli tak gorąco chcesz uwieńczyć nią swoje skronie, Czesi oddadzą tobie i królestwo swoje, i koronę! Oddal więc od siebie tę myśl, niezwyciężony książę! Nie chciej od przymierza tak dojrzałą rozwagą zawartego odrywać się i odstępować od królestwa polskiego, z którym jedność i braterstwo doprowadziło cię do takiej wielkości! Jeśli inaczej postąpisz, złudzony ponętami Zygmunta, lękaj się, abyś wkrótce mniej rozważnego przedsięwzięcia nie żałował! Ja wobec wszystkich głośno oświadczam, że na twoje niesłuszne żądania zgodzić się nie chciałem i nie chcę, i owszem, ile ze mnie będzie, pracować nie przestanę, aby Rzeczpospolita Polska z tej nowości żadnego uszczerbku nie poniosła.”21 Nienawykły do tak otwartego i ostrego oporu Witold poczerwieniał na twarzy, ale nic nie mówił, bo z kolei podniósł się krakowski wojewoda Jan Tarnowski i w krótkim, ale równie stanowczym przemówieniu poparł biskupa Zbigniewa. Dopiero wtedy kniaź porwał się z miejsca i rzucił gniewnie: — Jeśli tak postanowię, dokonam tego nie bacząc na wasz opór! Z tymi słowami ruszył ku drzwiom. Pozostali w zmartwieniu i wręcz rozterce panowie z królewskiej Rady postanowili po krótkiej debacie natychmiast udać się do króla, oznajmić mu swoją odmowę i żądać natychmiastowego przerwania wszelkich dalszych rozmów na temat koronacji. Kiedy więc starzec zasiadł na swym królewskim miejscu, ponownie wystąpił biskup Oleśnicki i w stanowczym tonie domagał się wyraźnego i zdecydowanego odrzucenia cesarskiej propozycji, grożącej oderwaniem Litwy i skazaniem obydwu krajów, jeśli nawet nie na wojnę między sobą, to samotne stawanie przed połączonymi siłami nieprzyjaciół. Wskazywał przy tym, że to właśnie jest celem Zygmuntowej intrygi, którą przejrzeć nietrudno, i wyrażenie przez króla zgody na koronację jest tym samym, co założeniem sobie powroza na szyję. 21

—

Tamże, s. 72.

Król, oparłszy głowę na ręce, w milczeniu wysłuchał przemówienia, po czym, odczekawszy chwilę, widać dla skupienia myśli przed odpowiedzią, odezwał się jak zwykle po rusku, kiedy sprawa, o której mówił, wymagała starannego doboru słów: — Sądząc po stanowczości waszej, biskupie, wypowiedzi, mocno sprawę bierzecie do serca i tak, jakbym zgody już gotów był udzielić. Wszakże niczegom jeszcze nie postanowił i bez was nie postanowię, a jeśliby nawet i do tego przyszło, to tylko dobro naszego sojuszu i przyszłości obu krajów mając na względzie. Uśmierzcie zatem swój niepokój. Jeszcze nieraz o tym radzić będziemy i sądzę, że przyjdziemy do zgody. — Zgoda tylko na jedno być może, najjaśniejszy panie! — gwałtownie odpowiedział biskup. — Tylko na odrzucenie Zygmuntowych zakusów, te bowiem są niczym innym, jak pułapką na nas zastawioną! Czarny pomyślnie nawiązał kontakt ze wskazanymi przez księdza Andrzeja ludźmi i przy ich pomocy, a zwłaszcza piwnicznego Fiodora Tielegi, udało mu się sprzedać wino. Natomiast dla Rogoży zatrudnienie przy psiarni znalazł łowczy Obłucki, nawet rad, że będzie miał do pomocy godnego zaufania człowieka. Hubert uwinął się z tym szybko, by nie spóźnić się na spotkanie z Kachnerem. Natychmiast więc po wyprawieniu pod pieczą Waśki pustych już wozów do Wilna, tylko z Rochem i pachołkiem do koni ruszył śpiesznie do Łucka. Drogę przebył szczęśliwie, a że kwatery wolał nie mieć zbyt blisko zamku, by nie narazić się na przypadkowe rozpoznanie, więc mimo licznego zjazdu wkrótce ją znalazł. Nie wątpił, że Kachnera jeszcze zastanie, tak ze względu na umówione między nimi spotkanie, jak zresztą i zadania, jakie mu bez wątpienia poruczono do wypełnienia na miejscu. Przypuszczał jednak, że poprzez dostawców książęcego dworu rychło go odszuka. Natomiast trudniejsze, ale konieczne było nawiązanie, i to w jak największej tajemnicy, kontaktu z księdzem Andrzejem. Znalezienie Kachnera okazało się mniej trudne niż się spodziewał, gdyż już po kilku pytaniach wskazano mu gospodę, gdzie zamieszkiwał. Wybrał się do niego w poobiedniej porze spodziewając się, że o tym czasie łatwiej go zastanie. Istotnie, siedział w jadalnej sali, w towarzystwie dwóch dostatnio odzianych mężczyzn, zapewne jak i on kupców, gdyż sporo ich przyciągnął tak liczny zjazd możnowładców.

Kachner dojrzał przybysza od razu i powitał skinieniem ręki, jednocześnie przywołując tym gestem do siebie. Kiedy Czarny zbliżył się do stołu, przywitał go jakby pożegnali się dopiero wczoraj: — Rad jestem, mości Morzelec, że widzę cię w dobrym zdrowiu! Siadajże z nami, wnet będę wolny. Kompani Kachnera widząc, że chce mówić z przybyłym na osobności, wkrótce ich pożegnali. Kiedy zostali sami, kupiec spytał z wyraźnym zaciekawieniem: — Jakże powiodło się łaskawcy w Czernihowie? — Jednocześnie rozejrzał się nieznacznie i dorzucił: — Możemy pogadać i tu, siedzimy z dala od innych... — Nie najgorzej... — odpowiedział Czarny ze znaczącym uśmiechem. — Liczę na nową dostawę i nowych przyjaciół, których pozyskałem... — To pięknie... — stwierdził zdawkowo Kachner, jakby ta wiadomość zbytnio go nie interesowała. — Sądzę zatem, że chętnie wrócicie do naszej rozmowy sprzed rozstania? — A wy nie, panie Kachner? — nieco ironiczne odpowiedział pytaniem Czarny. Kachner obrócił ku niemu piegowatą twarz. — Coraz bardziej podobasz mi się, łaskawco! Porzućmy więc te gadki! Robimy spółkę czy nie? Czarny roześmiał się. — Przecież byliśmy co do tego zgodni! Nawet już poczyniłem w tym kierunku pewne starania. Pozostaje tylko ustalić warunki. Sądzę, że spisywać umowy nie będziemy, bo jako kupcy rozumiemy, na czym rzecz polega; tylko wzajemna rzetelność może zapewnić nam zyski. — Dobrześ to, łaskawco, wywiódł. A więc jakie są te twoje warunki? — Dostarczasz, waść, towar i opłacasz przewóz. Moim staraniem będzie otrzymać zamówienie i dowieźć go na miejsce. — Jak będziemy dzielić zyski? — Rzecz prosta: po połowie! — Wówczas kiedy ja płacę za wszystko? — Tak żeście proponowali! Wykładacie gotowiznę, a ja daję odbiorcę i trudzę się transportem! Jedno warte drugiego.

Kachner opuścił głowę i w zamyśleniu zdawał się rozważać propozycję. Czarny, wiedząc, o co w gruncie rzeczy chodzi, był pewny, że zostanie przyjęta. Jakoż nie omylił się, gdyż kupiec uniósł po chwili twarz i rzucił jakby z wahaniem: — No cóż... Jest trochę słuszności w tym, co mówiliście. Niech tedy będzie — wyciągnął dłoń na znak zgody, dodając jednocześnie: — Ale pod jednym warunkiem... — Jakim mianowicie...? — Czarny odwzajemnił uścisk dłoni. — Chcę mieć na tamtejszym dworze człowieka, który by strzegł naszych interesów, a także pomagał wam. To sprytny i obrotny, jegomość, zresztą już go znacie. Mam na myśli Rufina. — To ten o przezwisku Mnich? — Tak. Gdyż parę lat przebywał w klasztorze. Stąd też czytać i pisać potrafi, a także jest biegły w rachunkach. Jednak porzucił klasztorne mury, by nieco świata obejrzeć, wojował też potem jako zaciężny. — Czy na tyle zdobył wasze zaufanie, że chcecie powierzyć mu baczenie na sprawy naszej spółki? — Wiele mi zawdzięcza, bo w biedzie go poratowałem i jak dotąd okazywał mi wdzięczność. Sądzę, że i nadal również mnie nie zawiedzie, zwłaszcza że płacę mu dobrze. — No cóż, skoro go polecacie, sprzeciwiać się nie myślę. A jeśli istotnie biegły jest w piśmie i rachunkach, może okazać się wielce nam przydatny... — Czarny starał się nie wyjść z roli ostrożnego kupca, tym bardziej że już uzyskał wyraźne potwierdzenie powodów, dla których Kachner zaproponował mu spółkę. Kiedy wybieracie się znów do kniazia? — zainteresował się kupiec. — Pytam o to, bo dobrze byłoby od razu wziąć ze sobą Rufina... Czarny zastanawiał się chwilę, wreszcie zdecydował się. — Zabawię tu jeszcze kilka dni, by nieco wytchnąć. Potem chciałbym wrócić do Wilna, gdyż tam kazałem czekać moim ludziom, i z nimi ruszyć do siebie. Wobec tego zmienię jednak ten zamiar i stąd udam się najpierw do Czernihowa, zabierając Rufina, i tam go zostawię. Kachner wyciągnął chudą dłoń. — Gdzie mnie szukać, już wiecie, a gdzie w razie potrzeby was znajdę?

— Mam kwaterę u jednego z tutejszych płatnerzy, niejakiego Zięby. Mieszka o trzy domy od Mostowej Bramy... Na zamku toczyły się ożywione narady, pracowali skrybowie i kanceliści, obradowali panowie, ale najbardziej trudziła się służba, i to nie tylko ta od dostarczania trunków i żywności czy też przygotowywania jej w kuchniach, nie tylko pokojowcy i służące, ale i zatrudniona przy stajniach, psich sforach oraz sokolnicy. Kniaź bowiem dbał nie tylko o wygody gości i dostatek jadła i napojów, ale również o ich rozrywki. Odbywały się więc polowania z psami lub sokołami, wszelkiego rodzaju zawody i turnieje, festyny i zabawy, a wieczorami podczas ucztowania tańczono przy dźwiękach kapeli. Ksiądz Andrzej również nie próżnował, ale jego czynności daleko odbiegały od pracy innych. Nie okazywał nadmiaru ruchliwości ani nie krzątał się gorączkowo jak książęcy dworzanie. Rzadko kiedy ukazywał się na zamkowych korytarzach, przemierzając je wsparty na lasce cicho i bez pośpiechu. Okazało się, że zamierzenia, do którego sposobność dawał łucki zjazd, nie da się tak łatwo wykonać. Izby sypialne panów zakonnych znajdowały się istotnie na zamku, lecz na czas swojej nieobecności — kiedy to szli na narady lub ucztowali — pozostawiali je pod pieczą strażnika. Bardzo utrudniało to proboszczowi zadanie, gdyż był przekonany, że tylko tam musi znajdować się pas, którego klamra tak go interesowała. Dowiedziawszy się o owym dozorze, proboszcz przywołał Jaksę i odbył z nim naradę. Skutkiem niej Tomek dostał polecenie, z którego wywiązał się i dobrze, i szybko. Jeszcze tego samego dnia zgłosił, że odpowiednią dziewczynę znalazł, która, jak powiedział: „szelma przebiegła, na gębie krasna i w sobie mięsista, a także chętna do usługi, bo na grosz łasa...” Następnego więc wieczoru, wkrótce po tym, jak panowie zakonni rycerze ruszyli na codzienną biesiadę, do drzwi ich komnaty rozległo się lekkie pukanie. Młody knecht, który na wpół drzemał rozparty w jednym z foteli, ocknął się i zerwał na nogi. — A tam kto?! — To ja... — rozległ się dziewczęcy głos i drzwi uchyliły się. — Służę tu, na zamku, pian ochmistrz widząc, że sami tu siedzicie, przykazał przynieść garnuszek miodu i nieco mięsiwa.

Pachołek zmierzył dziewczynę zaciekawionym wzrokiem, dostrzegając utkwione w siebie spojrzenie dwojga błyszczących, ciemnych oczu w których drgały wesołe błyski. Z kolei ocenił ponętną krągłość bioder, i piersi, nie całkowicie zakrytej stanikiem. — Jużem po wieczerzy... — odpowiedział, podchodząc do dziewczyny. Ta jednak nie cofnęła się, jakby chętna temu zbliżeniu. — Jednak nieco miodu chyba nie zawadzi? Knecht z kolei spojrzał na trzymany przez służebną garnuszek. — Tyle na pewno nie, bo za dużo go nie masz! — roześmiał się wyciągając rękę. Ale zamiast, naczynia, ujął dziewczynę za dłoń. — Z ręki przecie pić nie będziecie! — rzuciła z uśmiechem. — Ale taka rączka słodsza mi od miodu... — Zbyt śmiele sobie, panie, poczynacie — służebna opuściła wzrok, okazując skonfundowanie. Pachołek odebrał garnek i wychylił go duszkiem. — Przedni miód — mlasnął z uznaniem. — Szkoda, że ochmistrz go poskąpił! — obrócił się do dziewczyny. Ta zerknęła na niego spod rzęs. — Mielibyście ochotę na więcej? — Pewnie, że miałbym! — No to może... — urwała dorzucając: — Musi się wam przykrzyć siedzieć tu samemu... — Pewnie, że wesoło nie jest, ale tak mi przykazano! Toteż cieszyłbym się, gdyby waćpanna nieco mnie rozweseliła... Podszedł do dziewczyny i bezceremonialnie objął jej ramiona. Na chwilę przytuliła się do niego, ale zaraz usiłowała uwolnić z uścisku. Wszakże trzymał ją mocno albo też usiłowanie to nie było zbyt zdecydowane, bo nadal przyciskając ją do siebie, drugą ręką sięgnął ku piersi. — No, przestań, acan... — szepnęła, ale bronić się nie próbowała. — Jak ci, pięknotko, na imię? — Werka... A tobie? — Hans... — szepnął, jednocześnie próbując dosięgnąć jej ust. Nie miał z tym dużych trudności, toteż rzucił wkrótce zduszonym głosem: — Chodź na łoże... — Nie... Tu nie... — szepnęła. — Boję się, że ktoś nas przyłapie. Chodź raczej do mnie, mam izdebkę zaraz za rogiem korytarza...

— Ale... — zawahał się. — Jakby nadszedł któryś z panów rycerzy? — Oni ucztują i ani im to w głowie — otarła się biodrem o pachołka. — Mam też ukryty gąsiorek ż miodem, więcej w nim niż w tym kubku... Knecht, ogarnięty pożądaniem, zdecydował się: — Tedy prowadź, pójdziemy poigrać... Jeszcze tego samego wieczoru Jaksa wręczył księdzu Andrzejowi kawałek wilgotnej gliny z wyraźnie odbitym rysunkiem. — Nawet niezbyt przemyślnie był ukryty, bo wetknął go tylko w słomę siennika i nakrył prześcieradłem. — Który z nich? — Mimpolgart, wasza wielebność. — Sam przecież nie jeździ... Zapewne więc pas trzyma u siebie i daje go w razie potrzeby. Stąd należy sądzić, że nie ma stałych łączników. — Przez ostrożność — zauważył Jaksa. — Ten sam mógłby wpaść w oko! Proboszcz, już w milczeniu, skinął głową. OWE NOCNE BIESIADY i późna pora udawania się na spoczynek nie utrudniały księciu Witoldowi porannego wstawania, był do tego nawykły dzięki swej czynnej naturze, tym bardziej że trunków nie używał. Inne natomiast upodobania miał król Władysław, przez całe życie nieskory do wczesnego opuszczania łoża z wyjątkiem pory polowań czy wojennych wypraw. Bardziej bowiem będąc leniwym, lubił dłużej pozostawać w pościeli. Dlatego już rankiem książę Witold przychodził do królewskiej sypialni na poufne narady, niezbyt się licząc z tym upodobaniem swego stryjecznego brata. Dzielili się wówczas spostrzeżeniami z ubiegłego dnia, wymieniali poglądy czy też, w razie potrzeby, ustalali dalsze działania. Było to zresztą zgodne z dawnym zwyczajem w ich wzajemnych stosunkach. Kiedy tego dnia wielki książę udawał się do królewskiej komnaty położonej w tej samej części zamku, gdzie znajdowała się również sypialnia cesarska, spotkał na korytarzu jego samego, i to w towarzystwie małżonki. Odniósł przy tym wrażenie, że Zygmunt umyślnie na niego oczekiwał, gdyż powitał go przyjaźnie, nie okazując bynajmniej zdziwienia. Może jednak lepiej bądzie, jeśli autor porzuci tu swoją własną relację, gdyż czytelnikowi wydać się może dziwne czy też nawet przesadne

ukazywanie tak swobodnego i, rzec można, zupełnie poufałego zachowania się wobec siebie bądź co bądź najpotężniejszych w ówczesnej Europie władców. Dlatego też, wybiegając nieco w przyszłość, oddaję głos samemu księciu Witoldowi, który w liście z 17 lutego tegoż roku, już po dalszych wydarzeniach, tak m. in. pisał do Jagiełły; „...Na drugi dzień rano, gdyśmy jak zwykle przechodzili do W. kr. Mości, wyszedł naprzeciw nas król rzymski z małżonką, u drzwi na stopniu stojąc, którędyśmy iść mieli i gdzie nas oczekiwali, i rzekł nam: «Był u nas z nocą król polski, z którym mówiliśmy o tej sprawie, na co on się zgodził» dodając: — «Chodźmy do niego razem z królową!» I tak też uczyniliśmy. Gdy zaś do Was przyszliśmy .do sypialni, zaczął król rzymski o sprawie z W. kr. Mością mówić, przypominając wczorajszą rozmowę, Wasza kr. Mość wtedy zaraz odpowiedziałeś, że zgadzasz się na to i cieszysz się z tego. My wszakże do Was rzekliśmy po litewsku: «Królu Panie, nie spiesz się w takiej sprawie, zasięgnijmy najpierw o tym zdania prałatów i baronów Waszych, a my tak samo uczynimy». Na co Wy znowu orzekliście, że zgadzacie się i cieszycie, a nawet bardzo jesteście z tego zadowoleni, za co też król rzymski ze swą małżonką W. kr. Mości dziękował. I tak od Was odeszliśmy, właśnie gdy prałaci i baronowie, senatorowie Wasi do Was na radę wchodzili. My zaś także z naszymi poszliśmy na naradę, skąd senatorowie Wasi nas do siebie wywołali. Gdyśmy do nich przyszli, zaraz zaczęli się ostro sprzeciwiać i gorąco nalegać, abyśmy tego nie czynili. Co widząc książęta i baronowie nasi sprzeczali się z nimi słowami, my zaś śmiejąc się, nakazywaliśmy naszym milczenie. Wreszcie wyszedłszy od nich przyszliśmy do W. kr. Mości opowiadając Wam, jak to Wasi senatorowie sprzeciwiali się tej sprawie i nie chcą nam tego przyznać, Wam za to, żeście się nie sprzeciwiali, ale zgodzili, gorące składaliśmy dzięki, chociaż nigdy nam na myśl nie przyszło chcieć to uczynić...”22 Wprawdzie pisał wielki książę o gorących podziękowaniach za królewską zgodę, ale wówczas był jeszcze daleki od powzięcia ostatecznej decyzji. Zdawał sobie bowiem sprawę z pobudek postępowania Jagiełły, ale także z faktu, że był to już mocno posunięty w latach starzec, który w dużej mierze

22

—

A. Lewicki, Świdrygiełło, s. 34.

stracił uprzednią bystrość umysłu, nie dostrzega więc niebezpieczeństwa, a wciąż uparcie trzyma się uprzednio powziętego zamiaru. Toteż jeszcze w trzy tygodnie po zjeździe, bo 18 lutego, pisał cesarz do wielkiego mistrza, że nadal oczekuje zgody Witolda na przyjęcie korony. Zgody tej nie uzyskał zresztą jeszcze i w połowie kwietnia. Sprzeciw Rady królewskiej, o którym wielki książę tylko wspominał w swym piśmie, był o wiele gwałtowniejszy, niżby to można było sądzić z tej wzmianki. Oponenci z obu kanclerzami na czele, tak Oleśnickim, jak i Oporowskim, popierani gorąco przez wielu innych, kategorycznie odmówili zgody na koronację, słusznie uznając to za złamanie horodelskiej unii. Żądali więc cofnięcia udzielonej zgody; mimo to Jagiełło, chociaż zaskoczony gwałtownością tej reakcji, unikał zdecydowanej odpowiedzi. Ale nie stawiał również dostatecznie twardego oporu, co wskazywało, że zaczął się wahać. Poczęto zatem mieć nadzieję, że zachowanie dalszej stanowczości sprawę ostatecznie utrąci. Dla wywarcia tym większego nacisku zapadło postanowienie natychmiastowego zerwania dalszych rozmów z cesarzem i opuszczenia Łucka. Gdyby jednak król nie zgodził się z tą decyzją, Rada uchwaliła uczynić to bez niego. Odrzucenie tego żądania i pozostanie na miejscu mogło stać się niebezpieczne dla jego korony, toteż Jagiełło poczuł się zmuszony ulec postanowieniu swoich doradców. Nie zwlekając rozkazano służbie ładować wozy i już następnego dnia co znaczniejsi polscy panowie opuścili Łuck, ostentacyjnie nie żegnając nikogo. Król zaś. by uniknąć zaostrzenia sytuacji, a zwłaszcza rozdrażnienia litewskich panów, postanowił wyjechać nocą, udając się najpierw do Chełma, a potem do Lubomli. Mimo wrażenia, jakie wywarła, była to ze strony Rady królewskiej decyzja błędna, spowodowana zbytnią zapalczywością, gdyż w ten sposób pozostawiała Witolda samego wobec dalszych zabiegów Zygmunta, pozbawiając się możności przeciwdziałania jego naleganiom. Niestety, nie był to błąd ostatni, bo znacznie gorszy popełnił wicekanclerz Oporowski wysyłając do cesarza pochopnie zredagowane orędzie królewskie, w którym Władysław wycofywał udzieloną zgodę. Orędzie to doręczyli Zygmuntowi w Łańcucie, już w czasie jego powrotnej drogi, królewski marszałek Domarat i podkomorzy Mężyk z Dąbrowy.

Waśka odszukał Jaksę, zaś dopiero ten zgłosił księdzu Andrzejowi j Przybycie Huberta, jak i jego prośbę o spotkanie. Następnej więc nocy proboszcz przybył osobiście na kwaterę Czarnego, uznawszy widać, że jego pojawienie się na zamku mogłoby pociągnąć za sobą zgubne skutki. Towarzyszył mu Jaksa, służąc jednocześnie za przewodnika i ochronę w czasie nocnej wędrówki przez ciemne zaułki uśpionego miasta. Nastała pora silnych mrozów, toteż ksiądz Andrzej po wejściu do izby oświetlonej latarnią najpierw strząsnął z obuwia śnieg, potem zsunął futrzany kaptur i dopiero wówczas usiadł na podsuniętym zydlu. Roch zakrzątnął się koło ognia, już przygasającego na palenisku chlebowego pieca. Płomienie wkrótce objęły podrzucone szczapy wspomagając światło latarni swym czerwonym blaskiem i przydając jednocześnie pomieszczeniu ciepła. Proboszcz odstawił więc laskę, rozpiął szubę i rozchyliwszy ją, spojrzał na Czarnego i zapytał wprost: — Jak ci poszło u Świdrygiełły? — Bez większych trudności. I piwniczy, i łowczy wielce mi byli pomocni... — A jak z Rogożą? Dostał się na służbę? — Od razu. Obłucki powierzył mu pieczę nad gończymi. — A ów list? — Doręczyłem, jak mi przykazano. — O ile pamiętam, jakiemuś dworakowi? Co to za człowiek? — Zwie się Iwan Siemaszko i jest powiernikiem marszałka dworu. Mało ogładzony, pewny siebie brodacz, wyraźnie dumny z łaski, jaką zda się cieszyć u marszałka. Potraktował mnie jak byle pachołka, alem zmilczał, by nie robić sobie zeń wroga. — I słusznie. Otrzymałeś nowe zlecenie? — Nie, ale Tielega obiecał, że dostanę. — To dobrze, bo Kachner będzie chętniejszy do spółki. — Już ją zawarliśmy, ale postawił warunek: mam umieścić na tamtejszym dworze Rufina. Ksiądz Andrzej zmarszczył brwi. — Hm... — mruknął. — Działa więc szybko. Czym to żądanie tłumaczył?

— Potrzebą posiadania na miejscu człowieka, który by strzegł interesów naszej spółki, zwłaszcza w czasie mojej nieobecności. Starał się przy tym przekonać mnie, że ów były mnich dobrze spełni to zadanie. — No cóż... Pozornie bardzo rozsądne, w rzeczywistości nader chytre. Będziesz więc musiał dać nadzór temu dozorcy... — proboszcz uśmiechnął się. — Poruczę go opiece Rogoży. Powinien dać sobie z tym radę. — Kiedy chcesz jechać z owym Rufinem? — W najbliższym czasie, gdyż grodzieński starosta czeka na moje przybycie. Zwłaszcza jeśli uznacie, że należy dać mu owe bombardy o które pytał. — Już o tym mówiłem z panem Cebulką. Dla utrzymania stosunków ze starostą byłoby dobrze, żebyś je dostarczył, wszakże nie cztery, jak tego chciał, a dwie. Niech mu one wystarczą do spełnienia zamierzeń, które w ten sposób łatwiej może poznamy. Zaś co do wyjazdu, wstrzymaj się jeszcze parę dni. Możesz okazać się tu pomocny. — Nie będę miał potem czasu na znalezienie bombard... A prawdę mówiąc, nie bardzo wiem, gdzie ich szukać... — zatroskał się Hubert. — O to się nie trap. Z pskowskiej wyprawy kniaź przywiódł ich sporo. Polecenie do zbrojowni dostaniesz, a pieniądze ze sprzedaży użyjesz na dalsze potrzeby. — W najbliższym więc czasie roboty mi nie zbraknie! Nieprędko Una mnie zobaczy! — Musi być cierpliwa, bo istotnie pracy będziesz miał więcej niż sądzisz! Obecnie nastąpiły wypadki o skutkach trudnych do przewidzenia. Zapewne już ci wiadomo, że polscy panowie rankiem opuszczają miasto, natomiast król jegomość — o czym jeszcze nikt nie wie — ruszy za nimi nocą.. — A rzymski cesarz i wielki książę?! — Ci pozostają. Dlatego sądzę, że ten wyjazd spowodowała gorąca pochopność, a nie zimna rozwaga, gdyż w ten sposób ułatwili cesarzowi dojście do porozumienia z Witoldem. — A wy, wasza wielebność? Czy pozostajecie tu wraz z kniaziem? Boć przecież i kanclerz Cebulka takoż chyba nie wyjedzie?

— W sytuacji, jaka powstała, pan Cebulka chce, abym raczej towarzyszył królewskiemu dworowi, gdyż tak jak i królewska Rada, jest przeciwny koronacji, mógłbym więc działać w tym duchu. Dlatego też uzyskał zgodę pana Oporowskiego na przyjęcie mnie do jego kancelarii. Muszę więc zmienić dotychczasowe zamiary, tobie pozostawiając troskę o bezpieczeństwo litewskiego dworu. Będziesz odtąd podlegał tylko panu Cebulce i działał podług jego wskazań. Do pomocy pozostawię ci Rocha i Waśkę, o innych postarasz się w razie potrzeby na miejscu. Ja natomiast zabiorę Jaksę, Lecha i Tomka, jako ludzi, którym mogę zaufać, boć przecież pozostanę tu jeszcze przez kilka dni. — Cóż się wszakże takiego stało, że król jegomość tak nagle opuszcza Łuck, a i panowie Rada także? — Zgodził się na koronację Witolda, czemu nasi panowie są przeciwni, słusznie zresztą uważając to za zerwanie unii. — Jakże król jegomość mógł na to przystać?! Czyżby tego nie rozumiał?! — nieomal wykrzyknął Hubert, zdumiony tą wiadomością. Ksiądz Andrzej zapatrzył się w tańczące na palenisku płomienie i odpowiedział dopiero po chwili: Główną przyczynę widzę w jego podeszłym wieku. Toć to przecie już starzec, który mało co już widząc wzrokiem, także już nie wszystko obejmuje myślą.. Jednak umiłowanie Litwy pozostało mu w sercu z lat młodości i wiek jej nie przygasił. Dlatego pragnie wywyższenia ojczystego kraju; rozpala mu serce myśl, że będzie królestwem, równym w znaczeniu Polsce, która obecnie w tym przymierzu objęła przywództwo, wprawdzie dzięki jego osobie, ale właściwie dlatego, że jest władcą koronowanym! A przy tym pojawiła się groźba utraty praw dziedzicznych do Litwy dla swego potomstwa, wobec coraz, liczniejszych zwolenników wolnej elekcji... Toteż może głównie dlatego poszedł za syrenim śpiewem Zygmunta i dał się skusić owej chytrej przynęcie, jaką podsunął i jemu, i Witoldowi niemiecki cesarz... Ksiądz Andrzej zamilkł jakby nadal snując dalszy tok myśli, ale ocknął się po chwili i rzucił już z uśmiechem: I właśnie ten obrót sprawy zmusza pana Cebulkę do zmiany dotychczasowych planów. Dlatego życzy sobie, abym przynajmniej na razie przebywał na królewskim dworze, ty więc musisz objąć pieczę nad poczynaniami naszych przeciwników na Litwie... A teraz jeszcze jedno. Otóż

wiemy już, jak wygląda owa klamra spinająca pas wysłanników Zakonu. Jest to wizerunek sowiej głowy wykonany w złocie z topazami w miejsce oczu. Polecę sporządzić podobną, bo zdobyliśmy również jej odcisk. Może więc się zdarzyć, że ujrzysz taką klamrę, ale będzie ją miał nie zakonny, a nasz wysłannik. Dlatego ustalam hasło, po którym będziesz mógł ich rozeznać. Rzucisz jako pierwszy, i to wrogo: „Strzeż się po trzykroć, jeśli prawdy nie mówisz!” Na co winna paść odpowiedź: „Boga strzec się muszę, nie ciebie!” Ksiądz Andrzej ujął laskę i wstał z zydla. — Spamiętaj dobrze te słowa... — upomniał jeszcze, po czym dorzucił zapinając szubę: Dalszych wskazówek w razie potrzeby udzieli ci Jaksa. Dawaj też baczenie na Kachnera... No, ostań z Bogiem... Dopiero orędzie doręczone cesarzowi 6 lutego w Łańcucie rozpaliło groźny pożar, który omal nie ogarnął wojenną pożogą obu połączonych dotąd krajów. Zawierało ono następującą treść: „Przypominamy sobie mowę i słowa, któreście nam, panie bracie, świeżo w Łucku przedstawili w sprawie korony i dyadematu królewskiego, którym brata naszego Aleksandra, wielkiego księcia i kraj litewski chcielibyście ozdobić. Jakkolwiek to nam bardzo się podobało, to jednak stamtąd się oddaliwszy i rzecz tę z senatorami naszymi poufnie rozważywszy, nabyliśmy przekonania, że koronacja taka nic dobrego przynieść nie może, owszem, obawiać się trzeba, że jeżeliby przyszła do skutku, kraje nasze, polskie i litewskie, w zamieszanie, wojny, waśnie i szkody zapaść by mogły, które potem tylko z wielką trudnością uśmierzyć by się dały. Także zapisy, unie i przymierza, które między obu krajami a nami są zawarte, przez to, by rozwiązane i zerwane być mogły, a nadto baronowie i mieszkańcy Litwy, ufając w to znaczenie i honor, mogliby się ośmielić po śmierci brata naszego przerzeczonego, co nie daj Boże, któremu byśmy takiego zaszczytu i każdego innego zaszczytu najchętniej przychylili, wybrać sobie króla samowolnie, bez udziału baronów królestwa polskiego, co by jednak otwarcie dążyło przeciw zapisom naszym, w których wyraźnie zastrzeżono, że w razie wakansu czy Polski, czy Litwy baronowie kraju jednego bynajmniej nie mogą przystępować do wyboru króla swego lub księcia tylko za zgodą baronów kraju drugiego. Posiada też rzeczony brat nasz, wielki książę, wiele dziedzicznych ziem naszych jako dożywocie, których byśmy mu nie chcieli odbierać, które także w

razie takiej koronacji mogłyby być od nas i od Korony naszej polskiej oderwane. Dlatego, bracie najdroższy, prosimy Was najmocniej, nawet wzywamy i upominamy na mocy zapisów, przysiąg i przymierzy, między nami nawzajem zawartych, ażebyście w tej sprawie chcieli nasze i synów naszych, i królestwa naszego dobro i pożytek dojrzałe rozważyć i uwzględnić warunki i straszliwe następstwa, których, co nie daj Boże, prawdopodobnie obawiać się trzeba, i tego zamiaru zaniechać, dla uniknięcia zgorszeń podobnych”.23 Czarny i bez polecenia proboszcza utrzymywał z Kachnerem kontakt odwiedzając go w oberży, nie za często jednak, by nie zwróciło to jego uwagi. Zdarzyło się też, że i kupiec zaszedł na jego kwaterę, co pozornie nie było niczym dziwnym między wspólnikami. W czasie ostatniej swojej bytności Hubert ujrzał przed oberżą parę wierzchowców i pilnującego je pachołka. Kachnera zaś zastał w towarzystwie mężczyzny odzianego w futrzany kubrak pokryty dobrym wiśniowym suknem i ściągnięty pasem ze srebrnych blach, u którego zwisał mieczyk tkwiący w pochwie wysadzanej kosztownymi kamieniami. Także i futrzany kołpak leżący na stole obok kielichów zdobiła bogata skofia. Dostatni ubiór zdradzał, że był to jakowyś generosus pełniący znaczny urząd, co zdawały się potwierdzać buty i peł^l pewności siebie oblicze. Czarny, znając obyczaje kupieckie, tylko z daleka gestem pozdrowił Kachnera i usiadł przy osobnym stole. Nieznajomy obrzucił go obojętnym, pobieżnym spojrzeniem, nie czyniąc przerwy w rozmowie. Wkrótce jednak zakończył ją i ruszył do wyjścia, Kachner zaś przysiadł do Huberta. — No, wreszcie sobie poszedł, możemy pogadać... — zaczął. — Przybył sumitować się, że na czas nie zapłaci należności? — z domyślnym uśmiechem spytał Czarny. — Nie, dopiero zabiega o pożyczkę. Ale nic z tego nie będzie, bo zastaw daje za lichy. — Sądząc z wyglądu, to jakowyś książęcy dworzanin albo i zgoła dygnitarz... — zauważył od niechcenia Hubert. Kachner ograniczył się jednak tylko do machnięcia dłonią i zdawkowej uwagi: — E tam, szkoda gadać...

23

—

Tamże, s. 36.

Ta niemal lekceważąca wzmianka dotycząca przybysza, który ani ubiorem, ani dumnym zachowaniem na to zdawał się nie zasługiwać, zwróciła uwagę Czarnego, ale zaczął mówić o czymś innym, jakby uważając ten temat za niegodny większego zainteresowania. Jednak jeszcze tego samego dnia spotkał się z Jaksą i, opisawszy mu dokładnie ubiór i postać nieznajomego, prosił, by dowiedział się, kto też to mógł być? — Sądzisz, że wart naszej uwagi? — Rudy wyraźnie nie był skory do zdobywania wiadomości. Wyjaśnił to zresztą od razu: — Za szczupłą mam pomoc do podejmowania nowych zadań, a to nie wydaje mi się konieczne. Z iloma to różnymi ludźmi gadają kupcy? — Ale z kim gada Kachner, muszę wiedzieć. Tym bardziej że ten wyglądał mi na znaczniejszą personę. — No dobrze, zajmę się nim sam. — Tak będzie najlepiej — Czarny uśmiechnął się do szwagra. — Przynajmniej nie będę długo czekał na wiadomość! — Schlebiasz mi, lisie? Niech ci będzie, postaram się uwinąć z tym do wieczora, gdyż jeśli to istotnie ktoś znaczniejszy, sprawa nie będzie trudna. Czekaj tu na mnie o późnym zmroku. W razie potrzeby spotykali się w specjalnie wynajętej do tego celu izdebce, na zapleczu żydowskiego sklepu z rybami. Wprawdzie śmierdziało w niej mocno, ale miejsce było ruchliwe, toteż łatwo można było się przemknąć bez zwracania na siebie uwagi. Cierpliwość Huberta nie była narażona na zbyt uciążliwą próbę, gdyż wkrótce po jego przybyciu zjawił się i Rudy. — Chyba wiem, o kogo chodzi — zaczął już od progu. — Bo i postać zgodna z twoim opisem, i ubiór miał ten sam... — dorzucił przysiadając do koślawego stołu, przy którym ulokował się Czarny. — Któż to zatem był? — Starosta nieszawski, Tumigrało, herbu Wczele. Domyślam się także, czego chciał od Kachnera, bo chyba to on miał do kupca interes, a nie na odwrót. — Kachner wspomniał coś o pożyczce... Czyżby o to chodziło? — No właśnie! Mości pan starosta jest w pieniężnych kłopotach, bo nawet z opłatami za starostwo zalega od dwóch lat, a i miejscowi kupcy

mocno go gniotą. Stąd szuka zapewne ratunku. Zresztą od razu dziwnym mi się wydało, że za dnia i zbytnio nie skrywając odwiedzin przybył do Kachnera. Gdyby coś innego za tym się kryło, o tej porze byś go nie obaczył! — Nie mogę odmówić słuszności temu, co mówisz — zgodził się Czarny, jednak zaraz dorzucił: — Tak zapewne jest, ale skoro udał się z tym właśnie do Kachnera, to albo go ktoś umyślnie skierował, albo nawet jeśli sam trafił, to wybrał dobrze, bo Kachner pożyczki mu nie odmówi, choć mnie gadał inaczej. A nie odmówi dlatego, gdyż ma okazję kupić nie byle kogo, bo starostę ziemi leżącej nad krzyżacką granicą! Zechciej wziąć to pod uwagę. — A niech to licho! — zaklął Jaksa. — A więc mamy nowego klienta do obsługi! — I to bacznej! W najbliższych dniach sprawę musimy wyjaśnić, gdyż rychło i pozostali nasi panowie zaczną się rozjeżdżać. Jeżeli zaś starosta da się Kachnerowi przekupić, to spotykać się za dnia już nie będą! Ostatecznie ustalili, że nad Kachnerem nadal ma czuwać Czarny, starostę zaś Jaksa powierzy swoim ludziom, których powiadomi jednak o tym współdziałaniu. Na zamku nadal trwały rozmowy, ale już tylko pomiędzy cesarzem a wielkim księciem. Nie były jednak przez to mniej ożywione czy rzadsze. Przeciwnie, korzystając z nieobecności Jagiełły i większości jego dworu, Zygmunt wyraźnie starał się jeszcze bardziej zacieśnić Przyjacielskie stosunki z Witoldem. Wykorzystywał więc każdą okazję ku temu, nie opuszczając urządzanych polowań, zabaw czy wieczorach biesiad. Nie krył się też wobec towarzyszących im dworaków z roztaczanymi przed kniaziem pokusami przyszłości, wspaniałej chwały i wielkości Litwy po jego koronacji, połączonej więzami przyjaźń z Cesarstwem i Zakonem, które będą wiernie przy nim stały, udzielając pomocy w każdej potrzebie. Nie Litwa, a Polska zabiegać wówczas będzie o utrzymanie dobrych sąsiedzkich stosunków i on będzie dyktował warunki współżycia. Tak silnego mocarstwa nie śmie też ruszyć ani Tatar, ani Moskwa, a przeciwnie, będą zmuszeni ugiąć się przed jego potęgą. Wielki książę zdawał się z upodobaniem wysłuchiwać tych opisów obrazów roztaczanych przed nim przez Zygmunta, znanego z fantazjowania, jak i umiejętności przekonywania. Jednak nie zajmował zdecydowanego stanowiska, wyraźnie unikając udzielenia konkretnej odpowiedzi. Gniewało to

cesarza, nie okazywał jednak po sobie rozdrażnienia tą książęcą powściągliwością, a przeciwnie, tym usilniej starał się okazywać serdeczność i tym bardziej kuszące składał obietnice. Wszakże do dalszego przedłużania rozmów było coraz mniej powodów, bo wszystko zostało już powiedziane, prócz ostatniego książęcego słowa. Zjazd miał się ku końcowi, więc oba dwory oraz inni zaproszeni goście zaczęli pakować toboły. Podczas dotychczasowych rozrywek towarzyszących toczącym się obradom tylko niekiedy udawało się Lechowi spotkać Olgę. On wciąż był zajęty poleceniami swego wuja, ona zaś także obarczona obowiązkami, a przy tym bacznie pilnowana przez czujną panią Nienuszko, tylko z trudnością i przy rzadkich okazjach mogła się wymknąć spod jej opieki. Wówczas przez krótką chwilę mogli zamienić kilka słów i bodaj uścisnąć sobie ręce. Tylko parę razy udało się im znaleźć okazję i zaciszny kąt, by nieco dłużej, a także goręcej zapewniać się o wzajemnym miłowaniu, wymieniać przysięgi wierności, no i co tu ukrywać, gorące pocałunki, od których obojgu kręciło się w głowach, gdy usta nie chciały się rozdzielić. Żyli wszakże nadzieją, że wkrótce ów gwarny zjazd się skończy, a kiedy powrócą na wileński dwór, znów będą mogli spotykać się jak wprzódy i cieszyć sobą częściej niż teraz. Nie wiedzieli jednak, że los inaczej pokieruje ich drogami i nie pozwoli im zobaczyć się tak rychło. Przyczyną tej odmiany nie był jednak urodziwy mężczyzna, którego kilka dni przed odjazdem Olga spotkała na zamkowym korytarzu. Chociaż i on wziął udział w wydarzeniach, jakie zaszły w tym czasie. Kiedy stanął przed nią zagradzając przejście, zatrzymała się i zmierzyła go zdziwionym spojrzeniem. Ujrzała przed sobą wysoką, zgrabną postać z twarzą o regularnych, przyjemnych rysach, z jasnymi włosami i piwnymi oczami o kpiącym spojrzeniu. — Witam piękną Juno! — zagadnął ją z uśmiechem. — Już od pierwszych dni pragnąłem waćpannę poznać, ku czemu jednak psotliwy amor sposobności nie dawał! Wszakże, choć zwlekał, zajrzawszy w me serce, stał się przychylniejszy! — Nie znam waćpana... — z zażenowaniem rzuciła dziewczyna, rozglądając się bezradnie dookoła, ale przechodzący dworzanie nie zwracali na nich uwagi, natomiast młody mężczyzna odezwał się beztrosko:

— Doprawdy? Sądziłem, że wiesz, kim jestem, bo już dłuższy czas przebywam jako gość na królewskim dworze, gdyż miłościwy pan rad mnie widzi i okazuje swą przychylność. Jam Henryk, bratanek księcia Konrada, wrocławskiego biskupa! — Miło mi poznać waszą wysokość, ale proszę ustąpić mi drogi, bo w służbę księżnej pani pośpieszam! — Nie ma pilniejszej sprawy nad tę, abym waćpannę poznawszy, nie złożył słów podziwu dla jej piękności! Skoro tylko cię ujrzałem, pragnąłem ci to powiedzieć i ubłagać, abyś mi zezwoliła starać się o twą przychylność! Olga zarumieniła się i rzuciła ze ściągniętymi brwiami: — Śmiało, wasza wysokość, mówisz! Nie zwykłam darzyć przychylnością każdego, kto o nią prosi! — Ale są tacy, dla których robisz wyjątki! — już z rozdrażnieniem rzucił Henryk. — Przyglądałem się waćpannie i nieco dostrzegłem! — Wyjątków nie robię, ale mili mi są tylko ci, których sama wybieram! Młody książę pojął, że obrał niewłaściwą drogę, toteż natychmiast zmienił ton rozmowy. — Proszę, nie miej mi za złe tych może zbyt szczerych słów — rzucił przepraszająco. — Nie było moim zamiarem urazić waćpanny. Alem tak się rozradował tym spotkaniem, że nie zdołałem opanować pragnienia, by nie wyrazić zachwytu nad urodą panny! Toteż nie poczytuj mi tego za złe i nie odmawiaj chociaż przyjaźni! Pod wpływem tych słów Olga odpowiedziała już bez gniewu: — Przeprosiny waćpana przyjmuję i przyjaźni nie odmówię, jeśli ujrzę, że tylko o nią zabiegasz... — Tym razem umyślnie zaniechała ceremonialnego tytułu. — Widzę, że rozsądek waćpanny nie mniejszy od wdzięków! Niechże ta obietnica na początek mi wystarczy! — Zatem przepuść mnie, wasza wysokość, gdyż idę wezwana, a jestem już mocno spóźniona! — Daj mi więc rączkę na znak, żeś mi przebaczyła — szepnął nieomal błagalnie, wyciągając dłoń. Olga zawahała się, ale ostatecznie wyciągnęła rękę, którą ucałował z oznakami szacunku jednak patrząc jednocześnie w jej oczy, co spowodowało, że znów się zarumieniła.

— Nie wzbronisz mi waćpanna rozmowy przy sposobnej chwili? Bo jakże inaczej mógłbym zabiegać o twą przyjaźń? — Nie wzbronię, jeśli waćpan okażesz stateczność... — Dzięki ci za to, płochliwa sarenko... — rzucił już z uśmiechem odstępując na bok. Początkowo obserwacja tak Kachnera, jak i imć Tumigrały, jaką prowadzili chłopcy Czarnego i Jaksy, nie dawała rezultatów. Dopiero w przeddzień wyjazdu książęcego dworu Roch i Waśko, zaczajeni w pobliżu oberży kupca, ujrzeli, jak pod opieką dwóch pachołków opuszcza swoją kwaterę. Noc była mroźna, bezchmurne niebo migotało rojem gwiazd, a śnieg skrzył się w ich mżącym świetle. Widoczność była tak dobra, że mimo oddalenia poznali od razu szczupłą, nieco przygarbioną sylwetkę Kachnera. Mając po bokach pachołków skierował się w głąb ulicy. Szli szybko, bez oglądania się za siebie. Skrzypienie śniegu pod ich nogami słychać było wyraźnie, ale kiedy zaczęło ucichać, a sylwetki idących z wolna roztapiać się w mroku, zaczajeni młodzieńcy ruszyli za nimi. Wiedzieli, że wkrótce drogę przetnie poprzeczna ulica, toteż w obawie, że tamci mogą w nią skręcić i zniknąć im z oczu, przyśpieszyli kroku. Śledzeni szli jednak dalej, nadal nie oglądając się. Ich czarne sylwetki były dobrze widoczne na tle śnieżnej bieli, toteż Waśko, idący przodem, nieco zwolnił, bo jednak któryś z nich mógł wreszcie obejrzeć się za siebie. Domy po obu stronach drogi były ogrodzone parkanami i tylko gdzieniegdzie ciągnęły się uprawne zagony bądź ciemniały drzewa czy krzaki. Raptem Waśko skoczył w bok, pociągając za sobą towarzysza i kryjąc się w cień mijanego właśnie parkanu. Roch zrozumiał powód tego skoku, kiedy ujrzał, jak jeden z pachołków przystanął i obróciwszy się, oglądał dookoła. Było na tyle jasno, że zdołał poznać Rufina. Ten ruszył zaraz dalej, widać nie dostrzegłszy niczego podejrzanego. Wkrótce więc i oni wysunęli się z cienia i teraz, już bardziej czujni, szli ostrożnie, gotowi w każdej chwili do uskoczenia w bok. Zbliżyli się do następnej przecznicy. Tym razem jednak idąca trójka skręciła w nią, niknąć im z oczu. Bardziej niecierpliwy Roch poderwał się więc i w paru skokach dopadł węgła palisady otaczającej jakiś dwór.

Dalsze wypadki rozegrały się z zaskakującą szybkością. Kiedy Waśko w ślad za towarzyszem znalazł się za rogiem, ujrzał, jak od słupa jakiejś bramy odrywa się ciemna postać, skacze ku młodzieńcowi i zanim ten zdążył wyszarpnąć mieczyk, sztychem szabli razi go w pierś, a Roch z krzykiem bólu zwala się na ziemię. Obraz ten Waśko widział tylko przez chwilę, bo napastnik z kolei natarł na niego. Jednak miał już szablę w ręku, więc odparował pierwszy cios i wdał się w walkę. Zdołał wszakże dostrzec, jak Kachner niknie w jakimś bocznym zaułku, a drugi z jego towarzyszy nadbiega, wyrywając broń z pochwy. Musiał teraz bronić się przed dwoma przeciwnikami, ale że biegle władał orężem, początkowo dawał sobie z nimi radę. Wiedział jednak, że długo nie strzyma, bo i tamtym nie zbywało na sprawności. Myślał więc już tylko jakby chociaż jednego dosięgnąć, zanim sam padnie, kiedy raptem usłyszał z głębi ulicy odgłos szybkich kroków. Wiedział, że Lech i Tomek mieli baczyć na starostę, może to zatem oni znaleźli się w pobliżu. Pomiędzy więc jedną zasłoną a drugą zawołał, ile mu w piersiach starczyło tchu: — Hej, bywajcie z pomocą! Wołanie to spowodowało wyraźne przyśpieszenie biegnącego. Musieli dosłyszeć je i napastnicy, gdyż, zapewne w obawie, że zostaną otoczeni przez liczniejszych przeciwników, zaniechali walki, dopadli zaułka, w który skręcił Kachner, i zniknęli za jego narożnikiem. Waśko skoczył za nimi, jeszcze zadyszany walką, ale ujrzał przed sobą tylko wąskie przejście, w którym z trudnością mogliby minąć się jezdny z pieszym. Wypełniała je zupełna ciemność, z której doszedł go tylko zacichający tupot nóg. Zaniechał więc pościgu, tym bardziej że należało zająć się Rochem. Leżał z rozrzuconymi ramionami, a spod kubraka sączyła się krew znacząc ciemną plamą biel śniegu. Przykląkł przy nim, kiedy nadbiegli Lech i Tomek, bo to właśnie oni usłyszeli odgłosy walki i śpieszyli z pomocą. Lech rzucił się do brata i uniósłszy mu głowę, pytał ze szlochem w gardle: — Roch... żyjesz? Roch, bracie... żyjesz? Kto cię ugodził?! Ranny otworzył oczy i wyjąkał: — To... to był Rufin...

— Posoka idzie z niego mocno — zatroszczył się Tomek. — Trzeba zatrzymać, aby całkiem nie uszła... Słysząc to Lech zerwał się na nogi, gorączkowo zrzucił kożuszek, a potem kaftan i, nie zważając na mróz, ściągnął z siebie koszulę. Podarł ją na kawałki i z pomocą Waśki zabrał się do doraźnego tamowania krwi. Gdy jakoś się z tym uporali, zadecydował: — Zabieramy go do ojca! On najlepiej będzie wiedział, co dalej robić! Hubert na widok rannego syna nie stracił głowy. Natychmiast kazał grzać wodę, podarł na pasy prześcieradło i, przemywszy ranę, sięgnął po garnuszek z niedźwiedzim smalcem przyprawionym ziołami i pszczelim woskiem, by nie zjełczał. Taki lek każdy bardziej przezorny rycerz zabierał na wyprawę. Okazało się, że pchnięcie szablą skierowane w serce nie trafiło celu ześlizgując się po żebrach, ale rozcięło głęboko bok. Obwiązano więc mocno rannego płótnem, wprzódy nasmarowawszy tłuszczem, i dobrze okryto. Dopiero po zakończeniu opatrunku Czarny zwrócił się do towarzyszy: — A teraz gadajcie: jak do tego przyszło? Waśko zdał relację z przebiegu zdarzeń i pomocy, jaka w ostatniej chwili wyratowała go z opresji. — Śledziliście zapewne starostę? — domyślił się Czarny zwracając się do syna. — Tak. I już wracaliśmy, kiedy usłyszeliśmy odgłosy walki. — Zatem wiecie, dokąd się udał? — Wiemy — odpowiedzał Lech, zarazem pytając z niepokojem: — A co z Rochem? Czy mocno ranny? — W Bogu nadzieja, że z tego wyjdzie. — Zostanie tu czy przewieziemy go na zamek? — Tu w żadnym razie. Ale nad tym muszę się naradzić z wujem. Toteż ganiaj na zamek, odszukaj go i nikomu nic nie mówiąc proś, aby natychmiast tu przybył. Dlaczego — wyjaśnisz mu po drodze. Po wyjściu Lecha, Czarny ponownie zwrócił się do Waśki. — A więc był to Rufin? Poznał go pan Roch, gdyż ja go mało co przedtem widziałem. — Ale on ciebie mógł obejrzeć lepiej. — Cóż z tego, skoro zapewne on również poznał pana Rocha!

— No tak... — mruknął Czarny i zamilkł zamyślony. Zrozumiał bowiem od razu, jak poważne skutki dla całej sprawy spowoduje ten fakt. Głęboko wstrząśnięty klęską, jaką groziło rozpoznanie Rocha jako napastnika, rozpaczliwie szukał sposobu wybrnięcia z sytuacji. W izbie zapanowała cisza przerywana jedynie ciężkim oddechem rannego. Widząc zadumę Huberta, Tomek i Waśko milczeli nie śmiąc się odezwać. W pewnej chwili Czarnemu przyszedł do głowy pomysł, który niby iskra nadziei zabłysnął w mroku jego ponurych myśli. Pod jego wpływem jakby się ocknął i mruknął niecierpliwie: — Gdzież podziewa się ten Jaksa?! — Do zamku wprawdzie niedaleko, ale drogę dwa razy trzeba przebyć — rzeczowo odpowiedział Waśko. Czarny, nie mogąc usiedzieć w miejscu, rozpoczął wędrówkę po izbie. Jednak jego cierpliwość nie była wystawiona na zbyt dużą próbę, gdyż wkrótce w sieni usłyszeli kroki i po chwili w drzwiach stanął Jaksa w towarzystwie Lecha. — Poważnie ranny?! — zawołał już od progu. — W Bogu nadzieja, że się z tego wyliże. Ale to nie jedyna moja troska. W czasie walki Rufin zapewne rozpoznał Rocha. Toteż musimy rozważyć sprawę, bo jest nad wyraz poważna. — Sądzisz, że rozpoznał? — Jaksa od razu zorientował się, o co Czarnemu chodziło. — Było na to dość widno... Jaksa rozpiął pas, a potem kożuszek i ciężko usiadł na podsuniętym mu zydlu. — Gorzej nie mogło się stać! Co teraz czynić, przecież w ten sposób jesteś przed Kachnerem spalony! — Myślałem o tym, czekając na ciebie. I sądzę, że znalazłem wyjście, chyba jedyne w tej sytuacji. Jeśli nawet nie całkiem zwiodę Kachnera, to w każdym razie mocno zachwieję jego zaufaniem do zeznań Rufina. — Jak chcesz tego dokonać? — Jaksa spojrzał ze zdziwieniem na przyjaciela. — Po prostu. Musimy schować Rocha, a jego miejsce zajmie Lech. — Czekajże... Jeszcze niezbyt pojmuję.

— Nikt nie wie, a w każdym razie nie Kachner, że mam ich dwóch, tym bardziej że za przezorną radą księdza Andrzeja nie pokazywali się razem. Kto ich zatem rozróżni, skoro nawet rodzona matka nie zawsze była pewna, którego tłucze w tyłek? Toteż Rocha trzeba natychmiast stąd zabrać, a na jego miejsce pozostawić Lecha. Kachner nie omieszka na pewno sprawdzić zeznań Rufina i przybędzie już rano, by upewnić się, żem wywiódł go w pole... Ciekawym, co powie jak obaczy, że ma przed sobą Rocha całego i zdrowego? — Zwymyśla Rufina... — zachichotał z kąta Waśko. — Ten zaś chyba też przestanie być pewny swego i pomyśli, że w nocnej pomroce uległ omamieniu! — A bo to nieczysty mało ludziom robi takich psot? — dorzucił Tomek, również rozbawiony pomysłem Czarnego. Jedynie Lech nie uległ ogólnemu nastrojowi, bo odezwał się mocno zgnębiony: — Będę więc musiał zostać przy tobie, ojcze? — Nie w smak ci to? — obruszył się Hubert. — Ależ tak... Jednak... — chłopak urwał, nie wiedząc jak wyjaśnić powód swego strapienia. Wszakże Jaksa domyślił się, w czym rzecz, bo roześmiał się i wyręczył go: — Zadurzył się w dziewczynie, dworce księżny Julianny, i spodziewał się, że ruszy wraz książęcym dworem, jeśli zostanie przy mnie! Czarny zmarszczył brwi. — Cóż to za dziewka? — Z dobrego rodu — pośpieszył uspokoić go Jaksa. — Bratanica kniazia Andrzeja Lingwenowicza, dziedziczka dużej fortuny i, trzeba przyznać, wyjątkowej urody... — Ach, prawda... — Czarny rozpogodził się. — Coś mi o tym już wspominał ksiądz Andrzej, alem nie przywiązywał do tego zbyt dużej wagi! No cóż, mój Lechu, będziesz musiał nieco odłożyć swoje amory, bo wymogi służby ważniejsze! Chyba to pojmujesz? — Tak, ojcze — zgodził się chłopak. — Ślubowaliśmy przecież o tym pamiętać... — Wracajmy jednak do sprawy — przerwał Jaksa. — Rocha istotnie trzeba natychmiast stąd zabrać. — Ale dokąd? Na zamku nie da się go

należycie ukryć i sprawa może się wydać. No, a co potem? Kto przy nim ostanie, by dawać należyte baczenie? Do tego najlepsza kobieca ręka... — Obmyśliłem i to — oświadczył Czarny. — Zaniesiemy go zaraz do naszej izby u owego Żyda, co rybą handluje. Jutro wielki kniaź wraz ze dworem opuszcza Łuck. Postaraj się więc o kryty płótnem wóz i parę dobrych koni oraz godnego zaufania woźnicę. Ukryty w nim Roch pod opieką Waśki, bo i on także walczył przecież z Rufinem, daj Boże, szczęśliwie dotrze do Wilna. Tam zaś od razu wyślij go do Niemierzy. Zyta zaopiekuje się nim nie gorzej niż rodzona matka. Unie doniosę o sprawie dopiero jak chłopak wydobrzeje. Natomiast zamiast Waśki ostaw mi Tomka. — Tak, to dobry sposób — przyznał Jaksa. — Żebym tylko zdążył to załatwić, gdyż wyjazd naznaczono na ranne godziny! Ale zbyt duży idzie tabor, aby nie ulec opóźnieniu! — A Olga? — zatroszczył się Lech. — Co będzie jeśli dowie się, że to ja jestem ranny i jadę w tym wozie? — Skądże o tym może się dowiedzieć? Sprawa będzie utrzymana w należytej tajemnicy — uspokoił go Jaksa. — Ale przecież będzie mnie szukała! I co pomyśli, jak nie znajdzie? Może narobić szumu... — Chłopak ma rację — przyznał Czarny. — Trzeba ją jakoś uspokoić, i to zawczasu. — Dobrze — zgodził się Jaksa — będę o tym pamiętał. — Trzeba też zawiadomić proboszcza. Zrób to ty, Rudy, bo lepiej, abym nie pokazywał się na zamku. Chciał ciebie ostawić przy sobie, ale proś, aby zezwolił ci odwieźć Rocha do Niemierzy, boja muszę jechać z Rufinem na dwór Świdrygiełły. — Bądź spokojny, załatwię i to. — A teraz uważaj no, synu — Czarny zwrócił się z kolei do Lecha — opiszę ci dokładnie, jak wygląda ów kupiec, jego żona, ich oberża w Chełmnie i co się tam wydarzyło, a także jak wygląda Rufin, abyś nie dał się przyłapać. I pamiętaj jeszcze jedno: nie wolno ci okazywać mu żadnej wrogości, choć to on poranił Rocha! Przeciwnie, bądź mu przyjazny, obrachunek ostawiając na później, i to nie sobie, a mnie!

W godzinę potem byli już z powrotem na kwaterze, gdzie usunęli wszelkie ślady po zabiegach przy Rochu, który oczekiwał pod opieką Waśki na przysłanie przez Jaksę wozu. Przewidywanie Czarnego sprawdziło się, bo jeszcze przed porannym posiłkiem zjawił się imć Kachner. Na jego widok Hubert okazał rozradowanie i witając go zawołał: — Dobrze, żeś waść przyszedł, bom właśnie chciał słać pachołka i pytać, czy Rufin gotowy do drogi, gdyż wnet chcemy ruszać! Kupiec obrzucił wnętrze izby lustrującym spojrzeniem i z wyraźną nieufnością spytał: — Waść wybierasz się jednak do Czernihowa? Czarny odpowiedział pytaniem, ale pełnym zdumienia: — Co znaczy: jednak? Przecież umówiliśmy się, że dziś wyjeżdżamy! Kachner spojrzał na niego z chytrym uśmieszkiem i spytał z pobłażliwą wyższością: — Czy jesteś gotów do tego wyjazdu? — Ależ oczywiście! Czekaliśmy tylko na waszego Rufina! — Z tego wnoszę, że Roch jedzie także... — O co wam chodzi? — Hubert tym razem okazał rozdrażnienie — Zadajecie pytania, których nie pojmuję! Jedzie ze mną i Roch i pocztowy! W głosie Czarnego było tyle pewności siebie, że Kachner jakby zawahał się. Jednocześnie na jego twarzy pojawił się wyraz tak wielkiego zaskoczenia, że Czarny musiał opanować ochotę do śmiechu. — Ale przecież... — urwał, jakby nie wiedział, co ma mówić dalej. Wreszcie widać opanował się, bo przeczesał capią bródkę palcami i zdobywając się na swobodny uśmiech dokończył: — Sądziłem, żeś łaskawco, postanowił odłożyć wyjazd? — Odłożyć...? — Czarny był wręcz zdumiony. — Dlaczego miałbym go odkładać? I tak zbyt dużo czasu zmitrężyłem! — Mogło się przecież coś zdarzyć... — Dzięki Bogu wszyscy jesteśmy przy dobrym zdrowiu! — Wielcem z tego rad... A gdzież wasz syn, łaskawco? Widzę, że sami jesteście... — Roch...? Czyści z pocztowymi konie. Zaraz go zresztą przywołam, bo pora śniadać!

Nie czekając na odpowiedź gościa, Hubert wyszedł przed dom i zawołał na syna, któremu umyślnie kazał czekać w stajni. — Hej, Roch, długo tam jeszcze będziecie marudzić!? Chodźcie do stołu, bo pora jechać! — A waści Rufin, gdzie? Czy także gotów do drogi? — spytał wracając do izby. — Tak... tak... — Kachner zamilkł, gdyż właśnie ukazał się Lech. Zatrzymał się na chwilę w drzwiach i udając zaskoczenie widokiem gościa, powitał go jednak grzecznie: — Kłaniam się, panie Kachner... Cieszę się, że znów mam zaszczyt witać waści. Teraz już kupiec nawet nie usiłował ukrywać zdumienia. Wpatrywał się w stojącego przed nim młodzieńca, jakby zobaczył zjawę, wreszcie zdołał wyjąkać: — I... ja witam... Rad, że widzę cię przy dobrym zdrowiu... Raptem jakby się ocknął, bo z zaskakującą żywością obrócił się ku drzwiom i głęboko poruszony zawołał ku nim: — Czekajcie chwilę! Ostawiłem przed bramą Rufina! Wnet go wezwę, niech sam powie, czy nie zamarudził i gotów zaraz jechać! Kiedy wybiegł na dwór, Lech mruknął do ojca: — Jak wypadło...? — Bardzo dobrze, ino tak dalej... I pamiętaj, Rufina witaj przyjaźnie! — On nie jest sam. Widziałem, że na drodze stoi jeszcze dwóch. — Kachner przez ostrożność wziął zapewne ze sobą ochronę. Na dalszą rozmowę nie było już czasu, gdyż wrócił kupiec prowadząc za sobą towarzysza. Rufin zatrzymał się na progu i ujrzawszy Lecha najpierw obrzucił spojrzeniem całą jego postać, a potem zbladł na twarzy i już tylko wpatrywał się w niego rozszerzonymi ze zdumienia oczami. Wreszcie wyjąkał: — Któż to tedy był...?! Kogom powalił...? Boże Najświętszy, poratuj, bo nieczysty to był i tego mi nie daruje! — O czym on gada? — ze zdziwieniem zwrócił się Czarny do Kachnera. — Nic z tego nie rozumiem... Ten, jak zwykle przymykając przy mówieniu powieki, zaledwie zdołał wyjąkać:

— I ja też, łaskawco. Ja też nie... Chyba jednak sprawę przyjdzie wyjaśnić, gdyż być może Rufin istotnie prawdę mówi i zły mu się objawił! Szaty zakonne porzucił, toteż nastaje teraz na niego... Natomiast Lech, widząc zachowanie Rufina, zwrócił się do niego z troską: — Co ci jest, bracie? Czyżbyś zasłabł? Może dać ci kubek wody? — Nie, niczego nie chcę! — nieomal krzyknął zagadnięty. — I widzieć też nie chcę nikogo, sam muszę ochłonąć! — Zawrócił i wypadł z izby. Kiedy zostali we trzech, Czarny nawiązał do ostatnich słów swego gościa: — Mówiliście, że sprawę trzeba wyjaśnić. Istotnie, proszę o to, bo wreszcie chcę wiedzieć, w czym rzecz? Czego ten biedak tak się przeraził? — Chyba więc powiem... — zdecydował się kupiec. — Otóż dziś nocą, kiedy Rufin wracał z towarzyszem na kwaterę, został napadnięty, i to ponoć przez waszego syna! Broniąc się przed nim, w pierś go sztychem ugodził powalając na ziemię. Potem musiał jednak uchodzić, nadbiegali bowiem jacyś ludzie, uląkł się więc przemocy. Rzecz wydała mu się zgoła nieprawdopodobna, boć Rocha znam przecież i wiem, że nie z tych, co po nocy napadają ludzi. Toteż przyszedłem do was, aby przekonać się, czy Rufin mówił prawdę, gdyż w ciemności o pomyłkę łatwo. Ale, być może, istotnie to był nieczysty, boć lubi on ludziom szkodzić i niejednemu już się objawił... — Nie twierdzę, że tak nie było, bo i ja o podobnych zdarzeniach słyszałem, ale nigdy, prawdę mówiąc, wiary temu nie dawałem. Stąd i teraz sądzę, że raczej był nim ktoś do Rocha podobny z postaci i lica. — zaopiniował Czarny rzeczowo. — Tak czy inaczej, zaszło coś niezwykłego — stwierdził z niezadowoleniem Kachner. — Obawiam się, czy po tej przygodzie Rufin będzie chciał jechać z wami. To przesądny człek... — Niech sobie będzie przesądny, ale nie głupi! — obruszył się Hubert. — Jeśli nie zechce, to mu przykażcie! Boć jednak dobrze byłoby mieć kogoś na Świdrygiełłowym dworze! — Właśnie, właśnie... — zgodził się skwapliwie kupiec. — Spróbuję go więc nakłonić, a w razie potrzeby i przykażę! Teraz zaś pożegnam was, łaskawco.

— I niech pośpiesza, bo odkładać wyjazdu przez niego nie zamierzam! Dajcie mu przeto, mości Kachner, godzinę czasu, boć przecie wiele ze sobą na wierzchowca brać nie będzie! Ostatecznie Rufin stawił się jednak, choć nieco później niż po godzinie. Nadal był chmurny, ale już opanowany. Nie zwracano jednak na niego uwagi i zaraz ruszono w drogę. Po zapoznaniu się z treścią pisma lotny umysł Zygmunta od razu pojął, jak wielką korzyść dla jego planów może przynieść to orędzie Jagiełły i zawarte w nim wypowiedzi, zwłaszcza te, w których polski król mówi o grożącej samowoli litewskich baronów w razie śmierci Witolda, jednocześnie nie omieszkając nadmienić o swojej supremacji wobec jego osoby. Wiedział bowiem cesarz, że Witold chociaż tę supremację w praktyce uznawał, to jednak nic go nie doprowadzało do większego gniewu, jak najmniejsza o tym wzmianka. Kazał więc sporządzić odpis otrzymanego orędzia i wysłał go natychmiast Witoldowi. Jego poseł zastał wielkiego kniazia w Ejszyszkach, gdzie doręczył mu cesarskie posłanie już w dniu 13 lutego. Skutek tego kroku przeszedł oczekiwania cesarskie. Witold bowiem zawrzał gniewem, a i nie mniejszym rozgoryczeniem, które przechyliło szalę skłaniającą go do decyzji, z której podjęciem dotąd się wahał. Już 17 lutego wysłał więc do Jagiełły marszałka Rumbolda i wojewodę wileńskiego Gastolda z listem tejże daty, w którym pisał: „Kopię tego orędzia, przesłaną nam przez króla rzymskiego, kazaliśmy przeczytać w naszej Radzie. Dowiedzieliśmy się z niej, że to, na coście się w Łucku byli zgodzili i co Wam wówczas w obecności króla rzymskiego bardzo się podobało, temuż królowi teraz inaczej przedstawiliście. Znaleźliśmy także w tejże kopii, jak bardzo w tym piśmie Waszym nas poniżacie, zawstydzacie i jakby niewolnymi czynicie, nas, ziemie nasze i magnatów naszych litewskich, którzy sobie to bardzo cenią i serca ich przez to bardzo przykro są dotknięte, a mianowicie tym ustępem w Waszej legacji, że w razie gdybyśmy się koronowali, wymienieni bojarowie, ufni w to znaczenie i honor, mogliby się ośmielić po śmierci naszej wybrać sobie króla samowolnie, bez udziału baronów Waszych polskich, co otwarcie wymierzone przeciw zapisom i przymierzom między nami istniejącym. Najjaśniejszy Panie! Obacz W. kr. Mość i dobrze rozważ, czyli ci, którzy Wam tak poradzili, dobrze poradzili, lub jaka to była ich rada! Czy było to potrzebne rzeczy takie donosić rzymskiemu

królowi lub jemu tym się naprzykrzać; lub czy to się zgadzało z Waszą godnością, że na to, na coście się wobec króla rzymskiego byli przedtem zgodzili, inaczej każecie potem odpowiadać? Toż przecie lepiej było z takiem poselstwem do nas się udać albo podobnym listem nas przody zapytać, niźli króla rzymskiego, i rzeczy te między nami poufnie roztrząsać i rozważyć; i co by się lepszym i godniejszym Waszej kr. Mości i nam wydawało, po zasięgnięciu też rady Waszych i naszych baronów, to byśmy uczynili, nie zaś z takim naszym, książąt i bojarów naszych poniżeniem i wstydem. Lecz ponieważ nam przedtem o tym nic nie mówiąc ani pisząc pośpieszyliście się nie tylko nas, ale też ziemie i bojarów naszych litewskich w ten sposób poniżać i zawstydzać, jakoby niewolnymi ich czyniąc, czegośmy się od Was bynajmniej nie spodziewali, i to, co miało być między nami wspólnie załatwione, do obcych roznieśliście krajów, gdy to przecie nam przystało w różne strony przez posłów ogłosić: bracie najdroższy, kiedy i ilekroć między nami powstają jakie różnice i niezgodności, to te między sobą poufnie załatwiajmy, lecz ponieważ tego nie uczyniliście według tej starej nauki, to lepiej było z takim poselstwem na starszych prałatów i baronów Waszych poczekać, a nie tak śpiesznie działać, gdy przecie wiedzieliście, że my tego bez Waszej i Waszych rady nie uczyniliśmy; nie wiemy bowiem, czyli wtedy byli przy Was starsi senatorowie, prócz doktora, nowego podkanclerzego, który sam niech zważy, czy dobrą dał radę. Co zaś mówicie o zapisach i przymierzach, między nami istniejących, to wiedz Wasza kr. Mość, że te zapisy nam się nie sprzeciwiały, które mówią o wyborze pana obydwu krajów po naszej lub Waszej śmierci; ale skoro z łaski Boga żyjemy, to niepotrzebny nam wybór baronów Waszych, ani też to po śmierci naszej zapisom w niczym nie przesądza; albowiem jesteśmy na pana i wielkiego księcia tych ziem od dawna wybrani i w tychże stałym, istotnym i spokojnym jesteśmy Posiadaniu, tak że jeżelibyśmy chcieli i ostatecznie postanowili, nie widzimy, iżby nam przeszkodzić mogli ci, którzy Waszej kr. Mości tak poradzili. Lecz dziwimy się W. kr. Mości, ponieważ często mówiliście nam i pisali: «Bracie kochany, kochamy Was jak siebie samego, modlimy się do Boga za Wami jak za siebie samych, i więcej życzymy Wam zaszczytu, życia długiego i wszelkiego dobra, jak sobie samym, a nawet więcej.» Teraz zaś pojąć nie możemy, skąd to i z czyjej porady pochodzi, że nie macie już tego samego serca dla nas, jak pierwej; a przecież, Bóg nam świadkiem, ani my z rzymskim królem, ani on z nami nigdy nie mówiliśmy nic

takiego, co by było przeciwne Waszej kr. Mości, albo co by dobra Waszego dworu lub czegoś podobnego dotyczyło. List ten zaś Waszej kr. Mości dlatego napisać kazaliśmy, że ten ustęp, w którym powiedziano: w razie koronacyi naszej bojarowie litewscy, ufni w takie znaczenie i honor, mogliby się ośmielić itd., wielce zabolał serce nasze, a nie mniej bojarów naszych, których przez to orzeczenie, jakby nie przyznając im zaszczytu, poniżacie i ich stanowisko umniejszacie, nie przyznając im równego honoru jak baronom polskim. Nadto dodaje W. kr Mość w tej legacyi, jakobyśmy niektóre dziedzictwa i ziemie Wasze do czasu, t.j. do życia naszego dzierżyli, przez to nas poniżając i uszczuplając godność naszą; gdy przecie tak uczynić było dla was korzystnym, ponieważ to między sobą dobrze ułożyliśmy i wspólnie postanowili”24. Wkrótce po skierowaniu tego pisma do króla Władysława, wielki kniaź wysłał do Polski zaufanych ludzi, z Lutkiem z Brzezia na czele, jako poselstwo, celem skłonienia panów z Rady do wyrażenia zgody na jego koronację. Witold zdawał sobie sprawę, że nic ono nie wskóra, ale istotny powód tej decyzji był zupełnie inny. Poselstwu temu przydał silny oddział zbrojnych rzekomo dla ich osobistego bezpieczeństwa, ale w rzeczywistości dlatego, że wśród zwykłego taboru z wyposażeniem posłów szło kilka ciężko ładownych wozów ze skrzyniami pełnymi kosztownych sprzętów, broni, bogatych tkanin i kobierców, a także pieniędzy w srebrze i złocie, których nie zbywało w książęcym skarbcu. Posłowie mieli otwarcie skłaniać polskich panów do bardziej przychylnej oceny książęcej decyzji, ale jednocześnie prowadzić sekretne rozmowy z niektórymi członkami królewskiej Rady i bogato ich obdarowywać. Wskazał ich sam wielki książę po poufnej debacie ze swymi najbliższymi dostojnikami, z sekretarzem, a właściwie kanclerzem Cebulką na czele. Znalazł się on przez to w nader trudnej sytuacji, gdyż wiernie służąc przez tyle lat wielkiemu księciu nadal dochowywał mu wierności. Teraz czynił to jednak bez przekonania, gdyż zdawał sobie sprawę ze skutków jego zawziętości, która pozbawiała Litwę bądź co bądź wiernego sojusznika, jakim była Polska, a zdawała na łaskę i niełaskę kłamliwego i w gruncie rzeczy wrogiego jej niemieckiego cesarza.

24

—

Tamże, s. 37.

Poza wskazanymi mu dostojnikami Lutko miał jednak prawo rozdzielać podarki także wśród innych, których już na miejscu uzna za godnych uwagi i zaufania, że ich za darmo nie wezmą. Istotnie, otwarte rozmowy nie dały rezultatu, gdyż główni przywódcy Rady z Oleśnickim i Oporowskim na czele nadal byli nieprzejednani. Natomiast pomyślniejsze okazały się poufne rozmowy z innymi, mniej zdecydowanymi członkami Rady. Ci podarki przyjęli, co mogło mieć zasadnicze znaczenie, gdyby przyszło do głosowania w pełnym składzie Rady. Toteż Lutko wracając na Litwę nie uważał swoich zabiegów za daremne. Spodziewał się również, że głosy za ustępstwem na rzecz Witolda, choć może nie tak znaczące jak obu kanclerzy, to jednak wpłyną na nastroje Jagiełłowego dworu, co królowi powinno być na rękę. Jednak sytuacja była zbyt skomplikowana, by żywić jakieś określone nadzieje, gdyż na obu dworach byli przeciwnicy i zwolennicy zamierzonej koronacji, choć sami władcy byli zgodni w tym względzie. Jednak obaj musieli się liczyć ze swymi Radami — Jagiełło polskich panów, Witold — litewskich książąt i bojarów. Po powrocie poselstwa i wysłuchaniu jego relacji Witold wysłał pismo skierowane bezpośrednio do królewskiej Rady: „W Łucku — pisał — jeszcześmy nie postanowili sprawę koronacji doprowadzić do skutku; lecz gdy król polski z Łucka się oddalił i nas najpierw u króla rzymskiego przez posłów swoich zniesławiać począł, podobnie też do Stolicy Apostolskiej pevne artykuły przeciw nam spisane wysłał i gdzie indziej na naszą hańbę w pismach swoich to samo rozgłaszał, wtedy dopiero poczęliśmy myśleć i z poddanymi naszymi naradzać się nad tym, jak z tej hańby i z tej niewoli się wydobyć; gdyż my nigdy zresztą niewolnymi nie byliśmy i dlatego u króla polskiego nastawaliśmy i starali się, aby jak nas za niewolnych ogłosił, znowu objawił, że wolnymi będziemy...”25 List był przesadny, zapewne celowo, aby tym większe wywołał wrażenie, a jednocześnie zawierał relację niezbyt zgodną z prawdą, gdyż swe postanowienie wielki książę tłumaczył między innymi skargą Jagiełły przesłaną papieżowi. Natomiast w rzeczywistości właśnie skutkiem jego decyzji król Władysław prosił o papieską interwencję. Zatem nie skarga była przyczyną decyzji, a na odwrót, to ona spowodowała owo pismo. 25

—

Tamże, s. 40.

A i rzekome zniesławienie bojarów i samego wielkiego księcia również przedstawiono przesadnie, gdyż w świetle postanowień unii horodelskiej Jagiełło miał rację uznając Litwę za swoją i Korony własność, oddaną tylko Witoldowi w zarząd. Z chwilą zaś jego śmierci wracała do króla i Polski, z tym wszakże, że przewidywała ustanowienie nowego księcia, ale za zgodą króla i Korony. Na to właśnie bojarzy litewscy nie chcieli się obecnie zgodzić, inaczej interpretując postanowienia Unii. To stanowisko w pewnej mierze wyjaśniają pewne dokumenty Zakonu Krzyżackiego: „Polacy — powiada ówczesny krzyżacki zapis — utrzymywali, że przez koronację oderwą się od królestwa polskiego kraje litewskie i ruskie, które teraz do niego wcielone być powinny, gdyby wielki książę umarł, i nigdy od królestwa polskiego odpaść nie mają. Panowie litewscy i ruscy utrzymywali, że oni od wieków byli ludźmi wolnymi, że wielkiego księcia uważają za swego pana; jeżeli ten zejdzie ze świata, to oni innego mogą sobie wybrać i tego zechcą mieć za swego pana, a nigdy ich kraje do Polaków nie należały. W takiej wolności chcą oni pozostać i nigdy jej się nie pozbędą.”26 Gdyby więc Witold został królem, to i unia horodelska, która mówi tylko o wielkim księciu, straciłaby swą moc prawną. Toteż chociaż stanowisko strony polskiej było słuszne, jednak dotychczasowe prawa i obyczaje litewskie odstręczały bojarów od przyznawania im racji. Skoro więc pojawiła się nadzieja na powrót dawnych praw, chwycili się jej gorąco, nie hamowani dotąd przez swego, jak uważali, jedynie prawowitego władcę. Celem prowadzenia dalszych rozmów kniaź zaproponował spotkanie w Hrubieszowie w drugiej połowie listopada, ale królewska Rada odrzuciła tę propozycję. Natomiast 1 marca zebrała się w Korczynie, gdzie uchwaliła wysłać na Litwę poselstwo pod przewodnictwem kanclerza Zbigniewa Oleśnickiego i wojewody sandomierskiego Mikołaja z Michałowa. Ci w kwietniu przybyli do Grodna, gdzie przebywał Witold, i upraszali go, aby „...poprzestał niewczesnych zabiegów o koronę i przypomniał zawarte z królestwem polskim wieczyste przymierze, którego zgwałcenie stworzy na przyszłość źródło niezliczonych zaburzeń i wojen! Cesarz Zygmunt, zawistny jego powodzeń, najgoręcej tego pragnie; z niezgody bowiem Litwinów z Polakami spodziewa

26

—

Tamże, s. 41

się tej niepospolitej korzyści, iż obydwa narody, wzajemnymi klęskami zachwiane, łatwiej zewnętrznej przemocy ulegną...”27 Jednak Witold nie dał się posłom przekonać, powołując się na zgodę ich władcy, zarzucił polskim panom zazdrość, a cofnięcie zgody uznał za hańbę dla siebie. Oświadczył przy tym, że niezgody z Koroną nie obawia się, gdyż nadal pragnie pozostawać z nią w przymierzu, deklarując w razie potrzeby wsparcie Polski wszystkimi siłami Litwy, Rusi i Żmudzi. Poselstwo więc nie tylko nie osiągnęło żadnych ustępstw, ale zapewne przyczyniło się do dalszych, wręcz nieprzyjaznych poczynań wielkiego księcia. Zaraz bowiem posłał do Wiednia jednego ze swych sekretarzy, Bartłomieja z Opawy, by prosił cesarza o możliwie rychłe nadesłanie koron dla siebie i księżny Julianny. Jednocześnie zacieśnił przyjacielskie stosunki z Zakonem Krzyżackim, i to do tego stopnia, że nie tylko powiadamiał go o wzajemnych poselstwach w stosunkach z Polską, ale przesyłał mu również odpisy otrzymywanych od Jagiełły listów, a nawet ostrzegł, że król polski, Zakonowi i Zygmuntowi niechętny, rad jego nie słucha. Ganił jednocześnie wielkiego mistrza za zbytnią ustępliwość w sprawie granic z Polską. Ta jednak nadal czyniła starania i zabiegała o zmianę decyzji księcia, który jednak wciąż nie dawał się przekonać i wręcz z uporem dążył do zamierzonego celu. Czarny sądził, że książę Witold wraz z małżonką uda się do Wilna, ale w drodze powrotnej z Czernihowa dowiedział się, że tylko księżna Julianna kontynuuje podróż, natomiast wielki książę zboczył do Nieświeża. Ponieważ musiał zdać sprawozdanie jego wielmożności panu Cebulce, przeto i on tam się udał, gdyż kanclerz zwykle przebywał przy kniaziu. Istotnie zastał w Nieświeżu książęcy dwór i od razu odszukał kanclerza. — Pomyślnie minęła podróż? — uprzejmie zagaił rozmowę pan sekretarz. — Pomyślnie, wasza wielmożność, chociaż niezbyt pomyślne przywożę wieści. — Ostatnio wiele trosk przychodzi nam dźwigać, toteż ciężaru jeszcze jednej chyba już nie odczujemy... — Z dostarczonych mi wiadomości wynika, że książę Świdrygiełło ożywił się mocno. Z listami do niego i od niego gońcy wciąż biegają... 27

—

Wapowski, op. cit., s. 78.

— Zatem znów znosi się ze swymi sojusznikami! A ma ich, niestety, sporo, boć przecie wszyscy, którzy przy schizmie zostali, za nim stoją. — Tym bardziej niczego dobrego to nie wróży... — Trzeba nadal mieć go na oku, bo na razie nic innego nie możemy zrobić. Zresztą dość mamy ważniejszych kłopotów. — Wiozę od niego list do księcia Andrzeja. Poprzedniego, do Świdrygiełły, ksiądz Andrzej zakazał otwierać, teraz jednak należy poniechać chyba zbytniej ostrożności... Czarny wyjął z zanadrza pismo i położył przed kanclerzem. Ten jakiś czas je oglądał, wreszcie ujął za dzwonek stojący pod ręką. Na jego dźwięk stanął w drzwiach dworzanin. — Niech Choćko go otworzy i będzie gotów znów opatrzyć pieczęcią — polecił Cebulka podając kanceliście list. Po jego wyjściu Czarny podjął rozmowę: — Ponoć proboszcz uzgodnił z waszą wielmożnością, że starosta grodzieński ma dostać owe dwie bombardy. Teraz jadę do Grodna z tym listem. Czy mam je zabrać? — Istotnie tak postanowiłem. Dobrze byłoby jednak dowiedzieć się, po co mu działa? Ta dostawa może dać ku temu okazję… — Rozumiem intencję waszej wielmożności. Wątpię jednak, czy się z tym zdradzi. Wszakże powód do takiej rozmowy może dać... Ale już teraz sądzę, że ma to związek z nagłą ruchliwością Świdrygiełły! Zapewne liczy się z wojennymi krokami i polecił swym poplecznikom wzmocnić siły! — Otóż to! Widać spodziewa się, że spór Witolda z Władysławem stworzy mu sposobność do działania. — Bombardy mam ponoć dostać z wileńskiego arsenału? — Skoro tu jesteśmy, nie ma sensu, abyś waszmość jechał aż do Wilna. Dam polecenie słonimskiemu staroście, by wydał je z zamkowych zasobów. Słonim leży na szlaku do Grodna, w ten sposób unikniesz waść okrężnej drogi. Przyznając w duchu słuszność tej decyzji, Czarny ukrył zawód, jaki mu ona sprawiła, gdyż był niespokojny o Rocha i spodziewał się, że już wkrótce dowie się, jak zniósł podróż. Opanowując więc rozczarowanie, spytał tylko: — Księżna Julianna zapewne już dotarła do Wilna?

— Jak dotąd orszak posuwał się wolno, nalepy więc sądzić, że dotrze dopiero za kilka dni. — A wielki książę? Czy wiadomo waszej wysokości, dokąd z kolei zamierza się udać? Pytam dlatego, by wiedzieć, gdzie was znajdę? — Decyzji wielkiego księcia nigdy nie sposób przewidzieć. Wie on o poczynaniach Świdrygiełły, może więc przed powrotem do Wilna zechce pogadać z niektórymi dzielnicowymi książętami... Rozmowę przerwało zjawienie się kancelisty z rozłożonym pismem w ręku, które na skinienie Cebulki bez słowa położył przed nim na stole. — Wkrótce Choćko otrzyma je z powrotem. Niech ponownie przystawi pieczęć i zwróci oddawcy... — polecił kanclerz, a kiedy dworzanin wyszedł, ujął list i przebiegł go wzrokiem. Przemruczał wstępne pozdrowienia i dopiero przechodząc do właściwej treści, jął czytać głośniej: „...Twoje doniesienia, miły bracie, o łuckich rozmowach i pożądliwości Witolda na królewską koronę są mi znane, bo dzięki zakonnym gościom, którzy nie zapominają o mnie, otrzymuję wieści o tym, co dzieje się na obydwóch dworach. Sądzić należy, że niedługo wezmą się obaj za łby, a wtedy przyjdzie czas i na nas. Czekam niecierpliwie chwili, kiedy wybije moja godzina, do czego gotować się nam pilnie należy, ale też i skrycie, o czym racz, bracie, stale pamiętać. Wspominam zaś o tym dlatego, że dochodzą także słuchy o wzmożonej czujności Cebulki, gdyż ponoć aż z Polski sprowadził sobie wielce niebezpiecznych pomocników. Przysporzyli oni już nieco kłopotów zakonnym i cesarskim zausznikom, toteż ponoć cesarz postanowił ukrócić ich poczynania, i to ostro, by nikt nie śmiał przeszkadzać mu w realizowaniu zamiarów. Twoje zaś zamierzenia wzmocnienia załogi grodzieńskiego zamku pochwalam, bo każdy łuk, miecz, nie mówiąc już o działach, może wkrótce okazać się bardzo przydatny. Rad też będę nadal otrzymywać od ciebie wieści, a teraz...” Pan Cebulka znów zamruczał i złożywszy pismo podał je Czarnemu. — Wiemy już zatem, na co mu owe bombardy potrzebne. Mimo to dostanie je; ino prochów mu nie dostarczaj. Będzie chyba o nie zabiegał, ale to pozwoli ci na następne odwiedziny. Może uda się waszmości znaleźć przy nim kogoś, kto powiadamiałby nas, co sobie poczyna pan starosta, dokąd

posyła listy i kto je nadsyła. Pieniędzy na opłacenie tego człowieka nie żałuj, jeśli tych za bombardy nie starczy ci na wydatki, dalsze otrzymasz ode mnie. — O treści tego pisma należy zawiadomić księdza Andrzeja. O niego zapewne głównie chodzi Zygmuntowi... — Tym się nie trap. Specjalny goniec ruszy wnet z ostrzeżeniem... Tłoczno i ciasno było w łuckim zamku, gdzie tylko władcy i co znaczniejsi dygnitarze otrzymali kwatery. Mimo więc, że pochodził ze znakomitego rodu, książę Henryk, z powodu młodego wieku, a także przebywania na królewskim dworze nieomal w charakterze domownika, musiał zadowolić się izbą w gospodzie. Tego wieczoru, już gotów do czekającej go podróży, wracał do siebie z pożegnalnej uczty niezbyt późno, gdyż poranny wyjazd skłonił biesiadników do wcześniejszego opuszczenia stołu. Minął salę pełną dworzan i służby z różnych dworów i wspiął się schodami na piętro, zdążając ku swoim drzwiom. Izbę oświetlała paląca się świeca, czemu się nie zdziwił, gdyż pacholik miał przykazane pilnować kwatery w czasie jego nieobecności. Siedział istotnie pod piecem, ale Henryk nawet na niego nie spojrzał, gdyż zaskoczył go widok mężczyzny rozpartego na stojącym przy stole zydlu. Miał surową, o ciemnym zaroście twarz i przenikliwe, zimne spojrzenie szarych jak stal oczu. Ujrzawszy wchodzącego, uniósł się z zydla. Był okryty długą opończą z kapturem odrzuconym na plecy. Nie wyciągając ręki, spytał stwierdzająco: — Jego wysokość książę Henryk? — Nie przeczę, że nim jestem — odpowiedział nieco żartobliwie zagadnięty, dorzucając: — Z kim zaś ja mam honor? Nieznajomy nie udzielił jednak odpowiedzi, ale spojrzał na pacholika i rzucił rozkazująco, jakby sam był gospodarzem: — Idź na dół i czekaj, aż będziesz wezwany... Pacholik bez słowa usłuchał polecenia. Henryk gniewnie ściągnął brwi, ale nie odzywał się, ciekaw, kim jest przybysz, że pozwala sobie na podobną samowolę. Wkrótce jednak otrzymał na to odpowiedź. Kiedy bowiem zostali sami, nieznajomy rozchylił opończę. Miał pod nią sukienny modry kaftan, przepasany kosztownym pasem ze złotą klamrą. Składała się z dwóch kręgów podobnych otoce sowich oczu. które stanowiły

dwa duże topazy. Ujrzawszy ją, Henryk uśmiechnął się i rzucił po przyjacielsku: — Siadajcie, wielmożny panie! Odprawiliście pacholika, toteż nie ma teraz komu przynieść nam wina! — Obejdzie się i bez trunku — obojętnie mruknął przybysz, zajmując z powrotem miejsce. Henryk poszedł za jego przykładem, pytając już rzeczowo: — Z czym przybywacie? Słucham. — Jest życzeniem cesarza, abyście przystali teraz do dworu wielkiego kniazia. Nie powinno być z tym trudności, gdyż lubi was równie jak Władysław. Będziecie zabiegać u niego o to, by zdecydował się co rychlej na koronację. Należy wskazywać na korzyści, jakich mu ona przysporzy, a także kusić chwałą dla niego i jego potomków, wynikłą z królewskiej godności.,. — A jakież to mają być korzyści? — Pozbycie się jakiejkolwiek zależności — poza papieżem i cesarzem. Zapewniać o jego wieczystej przyjaźni, poparciu i zbrojnej pomocy w razie potrzeby. A także pomocy obydwu Zakonów, co zapewnią osobne pakta. To mu pozwoli nie tylko na spokojne władanie własnym państwem, ale i na rozszerzenie jego granic. Mając bowiem przyjaznych sąsiadów i ich wsparcie, będzie mógł się pokusić o zawładnięcie resztą ruskich księstw, z moskiewskim łącznie. — Takim pokusom zaiste trudno się oprzeć — uśmiechnął się Henryk, ale dodał: — O ile, rzecz prosta, sprzymierzeńcy dochowają wierności... — O to niech się troszczy sam Witold... — stwierdził zimno nieznajomy. — Wy musicie jeno kłaść mu w uszy wszystko, com tu rzekł. — Jakże jednak tak od razu zmienić dwór? — zafrasował się Henryk. — To może wydać się dziwne... — Powiedzcie temu i owemu, że zadurzyliście się w owej dziewce, za którą wodziliście oczami, a ostatnio i gadaliście — poradził przybysz, zdradzając tym, że i młodemu księciu ktoś się przyglądał. — Zaraz się to rozniesie i przestaną się dziwić! — A zaczną podśmiewać... — uzupełnił Henryk, w rzeczywistości rad z czekającej go zmiany. — To sprawie nie zaszkodzi, a wam honoru nie ujmie. — No cóż, trudności ze zmianą dworu chyba nie będzie — stwierdził po krótkim namyśle młody książę. — Powstać dopiero mogą, jeśli zabiegając o

względy dziewki — boć pozory będę musiał zachować — uzyskam jej wzajemność. — Wiem przecież, że do gustu wam przypadła. Wówczas pobawicie się nią, czego tylko pozazdrościć, bo dziewczyna piękna, a potem... — A potem dopiero będę miał mitręgę, jak się jej pozbyć! — Czyżby nie było na to sposobu? — nieznajomy spojrzał porozumiewawczo na Henryka. — Sprawa z bratanicą grodzieńskiego starosty... Gotów podnieść larum... — mruknął ten z wahaniem. — Nie podniesie, raczej będzie temu rad. Zarządza jej dobrami, które jemu przypadną, jeśli dziewka zaginie — cynicznie stwierdził przybysz. — A więc dobrze, jutro jadę z dworem wielkiego księcia! — zgodził się młody książę. W ogólnym rozgardiaszu, jaki panował w czasie formowania się orszaku, nikt nawet nie zwrócił uwagi, że wóz młodego księcia i towarzyszący mu pachołkowie ruszyli wraz z książęcym taborem. On sam początkowo trzymał się na uboczu, dopóki nie wypatrzył okazji, by nie zwracając niczyjej uwagi znaleźć się w poczcie wielkiego księcia. Wkrótce udało mu się zbliżyć do jego osoby, co wykorzystał, by prosić o wybaczenie za samowolne przyłączenie się do dworu. Zezwolenie na pozostanie uzyskał bez trudu, gdyż istotnie Witold lubił młodego księcia za jego fizyczną sprawność, dworskie obyczaje, a także wstrzemięźliwość w używaniu trunków, co najbardziej cenił. Natomiast karetę, w której jechała dziewczyna, dostrzegł nieco później, podczas południowego postoju. Toteż kiedy ruszono w dalszą drogę, nie oddalał się od niej w nadziei, że uda mu się nawiązać rozmowę. Jednak sposobność ku temu znalazła się dopiero, gdy dotarli do wsi przewidzianej na nocleg. Dziewczyna pozostała w karecie, porządkując podręczne koszyki, co nie omieszkał wykorzystać. Otworzył drzwiczki i zagadnął ją wesoło: — Witam waćpannę! Oto daję dowód stałości serca porzucając królewski dwór, by podążyć za nią! — Wasza wysokość znów mnie napastuje! — prychnęła kapryśnie Olga, obejrzawszy się przez ramię na natręta. — Ależ to nie napaść, a deklaracja wiernej służby oddanego przyjaciela! — Dzięki za przychylność, ale teraz nie mam czasu na gawędę.

— Można przecież i przy robocie zamienić kilka słów — odpowiedział pojednawczo — przeciem nie wilk i waćpanny nie pożrę! Nie płać mi moje afekta tak lichą monetą! — dodał już z nutą, jak się zdawało, szczerego żalu w głosie. Toteż dziewczyna odpowiedziała już nie tak opryskliwie, a nawet z uśmiechem: — Nie stać mnie, biedaczkę, na sowitszą zapłatę! — Czy równie skąpa jesteś i dla tego młodzieńca, z którym widziałem waćpannę parokroć w Łucku? — Nie wiem, o kim, wasza wysokość, mówisz... — Olga, znów rozdrażniona, wzruszyła ramionami. — Odstąp, proszę, od drzwiczek, bo muszę już iść... Sięgnęła po pakunki i wysiadła z karety. Widząc, że nie może sobie z nimi poradzić, pośpieszył jej z pomocą. — Pozwól, waćpanna, że ujmę nieco ciężaru, bo sama wszystkiego nie zdołasz zabrać. Zbyt tego wiele dla tych małych rączek... — Skoro masz, waćpan, na to ochotę, możesz je nieść... Ruszyli razem ku pobliskiemu domowi wójta, gdzie stanęła kwaterą księżna Julianna. Po drodze mijali kręcącą się służbę i książęcych dworzan, którzy nie taili zainteresowania osobą młodego księcia dźwigającego tobołki. Widział to, ale w duchu był temu rad, gdyż już nie potrzebował zwierzać się nikomu z przyczyn, które go skłoniły do znalezienia się na dworze księżny. Nie chcąc okazywać się natrętem i sądząc, że na początek i to wystarczy, pożegnał ją przed progiem. Nie omieszkał wszakże zapewnić dziewczyny o gotowości do dalszych usług na każde jej życzenie, za co, po raz pierwszy, został obdarzony spojrzeniem. Mimo to nie zdradziła chęci przyjęcia propozycji. Młody książę nie martwił się tym jednak i przy każdej sposobności usiłował zamienić z nią chociaż kilka słów. Z zadowoleniem zauważył, że nabiera do niego coraz większego zaufania i traktuje coraz przychylniej, a to zapewne dlatego, że poniechał umizgów i okazywania zachwytów, a starał się usługami i opieką zyskać jej przychylność. Już po pierwszych dniach podróży dostrzegł, że odwiedza jeden z taborowych wozów, krytych smołowanym płótnem. Co wieczora nosiła tam garnuszki, w których domyślał się posiłków. Uchylała tylną płachtę i podawała je komuś, po czym sama znikała za nią, nieraz na dłuższą chwilę.

Zaciekawiony, kogo odwiedza, postanowił osobiście to sprawdzić. Stwierdził też, że poza woźnicą jedzie tym wozem jeszcze jakiś wojak, który wprawdzie rzadko, ale jednak go opuszcza. Nie dla mego zatem dziewczyna nosiła posiłki; zainteresowało go więc, kto i dlaczego tam się ukrywa. Wypatrzywszy sposobną chwilę, kiedy na jednym z postojów przy wozie nikogo nie było, zbliżył się nieznacznie i, uchyliwszy płachtę, zajrzał do środka. Ujrzał owego młodzieńca, z którym Olga spotykała się w Łucku. leżał na posłaniu z siana, szczelnie przykryty derkami. Widać coś słyszał, gdyż obrócił głowę i zagadnął półgłosem: — Czego tu szukasz? — Bolejesz waszmość? — spytał Henryk zamiast odpowiedzi i dorzucił starając się nadać głosowi nutę troskliwości: — Mogę ci być w czymś pomocny? — Nie, na opiece mi nie zbywa. — Co waści dolega? Jeśli to gorącość, mam na nią dobrą driakiew... — Dzięki, to tylko zwykła rana. — Z kimże jednak mówię? Wprawdzie znam waćpana, ale tylko z widzenia! — Taak? A skądże to? — Widziałem waszmości w Łucku z bratanicą grodzieńskiego starosty... Jam Henryk, bratanek wrocławskiego biskupa, księcia Konrada. — Zaszczyt to dla mnie, wasza wysokość, że raczycie ze mną, zwykłym pachołkiem, gadać... — odpowiedział Roch, by w ten sposób uniknąć dalszych pytań, kim jest. — Nie wyglądacie mi na zwykłego pachołka. A także dziwnym byłoby — jeśli prawda, co mówisz — by tak znamienita panna, jak bratanica starosty, przystawała na kompanię z byle sługą... — Mnie zaś dziwną się wydaje wasza ciekawość, panie, raczcie przeto ostawić mnie w spokoju! Henryk nie zdążył odpowiedzieć na te ostre słowa, gdyż doszło go rzucone za plecami pytanie: — Czego tu szukacie, wasza wysokość? Obrócił się gwałtownie i od razu poznał człowieka opiekującego się wozem.

— Przechodząc usłyszałem jęk, toteż zajrzałem, czy ktoś nie potrzebuje pomocy — wyjaśnił ze swobodnym uśmiechem. — Jęczeć nie było komu — wręcz wrogo rzucił Waśko, który już z daleka dostrzegł intruza i pośpieszył, by go przepędzić. A za troskliwość wielce dziękuję, mimo że zbyteczna! — Jak śmiesz! Przecież wiesz, do kogo mówisz! — Toć okazałem, że wiem... — Waśko lekceważąco wzruszył ramionami. — Do natręta, co dziewczętom nie daje spokoju! — Nie wiem, ktoś jest i czy urodzony?! Jeśli nie, bacz, byś nie oberwał batów, bo skargę na ciebie złożę! — Nie omieszkaj, wasza wysokość, wyznać w niej, żeś zaglądał do cudzych wozów! — kpiąco odpowiedział Waśko, podkreślając, że wie do kogo mówi. — Jeśli zaś czegoś ci zabrakło, tedy proś, a sam nie szukaj. To upomnienie musiało odnieść skutek, gdyż Henryk obrócił się, rzucając tylko przez ramię: — Dostaniesz jeszcze za swoje, niech tylko najdę sposobność! Mimo nurtującej go złości, książę zastanawiał się, jakie to zdarzenie wywrze skutek na jego stosunki z dziewczyną, tym bardziej że poznał w rannym owego młodzieńca, z którym często widział ją w Łucku. Skoro zaś ten pachoł powtórzy jej, co zaszło, może znów wrócić do poprzedniej powściągliwości. Jemu zaś zależało na zachowaniu osiągniętego zbliżenia, i to nie tylko dla utrzymania pozorów, lecz przede wszystkim dlatego, że owo zbliżenie, zapoczątkowane powierzchownym zainteresowaniem urodą dziewczyny, obecnie rozpaliło w nim wzrastające pożądanie. Toteż na najbliższym postoju odszukał Olgę i oznajmił bez wstępów: — Miałem wczoraj nieprzyjemny spór z tym wojakiem, co strzeże wozu, do którego nosisz waćpanna garnuszki z jadłem... — Wiecie o tym? — uniosła na niego oczy, w których ze zdziwieniem dostrzegł wyraz lęku. — Cóż w tym dziwnego? Przecież trudno to ukryć, zwłaszcza przed moim wzrokiem, gdyż wciąż wodzę nim za wami... — Wspomniał mi o waszym sporze... — bąknęła Olga, wyraźnie zakłopotana. — Zarzucał mi, i to w grubiańskich słowach, że zaglądam do cudzych wozów, co mnie mocno wzburzyło, bo przecież złych zamiarów nie miałem.

Właśnie przechodząc obok usłyszałem czyjś jęk, nie dziwota więc, żem płótna uchylił, by przekonać się, czy nie zda się pomoc. Ów wojak za złe mi to wziął, więc nieco się rozeźliłem, nad czym teraz ubolewam, pragnąc wszystko puścić w niepamięć. Niechże zatem i on tak uczyni... Olga uśmiechnęła się, okazując wyraźne zadowolenie z propozycji. — Rada to słyszę, gdyż zadziwiła mnie opowieść Waśki i nie wiedziałam, co mam o niej sądzić. — Skoro już wiecie, nie mówmy o tym więcej, gdyż byłbym strapiony, że zwykła chrześcijańska troska naraziła mnie na wasze niezadowolenie! — Dobrze, zatem nie mówmy — zgodziła się Olga. Tak więc udało się Henrykowi incydent zbagatelizować i nadal utrzymać przyjazny stosunek z dziewczyną. Nie zamierzał wszakże poniechać owego Waśki, którego imię poznał, zwłaszcza że przy spotkaniach spotykał jego wrogie spojrzenia. Udawał jednak, że ich nie dostrzega w nadziei na rychłą odpłatę za okazany brak respektu. W Baranowiczach miał opuścić orszak wielki książę, by udać się do Pobliskiego Nieświeża. Dowiedziawszy się o tym, młody książę stanął Przed trudną decyzją. Poruczone bowiem zadanie wymagało pozostania przy boku Witolda, osobiste zaś pragnienie, wzmocnione rosnącym pożądaniem, ciągnęło do pozostania przy księżnej Juliannie. Naszła go jednak refleksja, że rozstanie z księciem nie będzie zapewne zbyt długie i nie minie go jeszcze okazja do wypełnienia otrzymanego polecenia. — Natomiast opuszczenie dworu księżny mogłoby zdradzić istotne przyczyny rozstania z dworem króla Władysława. Ta myśl ułatwiła mu decyzję i pozwoliła usłuchać podszeptów wzmagającej się żądzy, czemu sprzyjały stałe już teraz spotkania z dziewczyną. Sposobność ku nim dawały zwłaszcza nocne postoje, bo mniej absorbowana przez panią Nienuszko więcej czasu mogła poświęcić na rozmowę. Mroźny luty nie sprzyjał gawędom przy ognisku, które zresztą rozpalała tylko dla siebie zwykła czeladź, natomiast bliskie otoczenie księżny lokowało się po chłopskich chatach. Tam więc przysiadali pod piecem na wieczorną pogawędkę, wprawdzie nie we dwoje, bo ochmistrzyni strzegła Olgi pilnie, ale wiedząc, kto jest jej adoratorem, nie sprzeciwiała się jego odwiedzinom. Nie mogąc więc dziewczynie wiele powiedzieć, ograniczał się tylko do aluzji i spojrzeń, przyjmowanych wprawdzie z rezerwą, ale też i bez niechęci,

co młodego księcia napawało nadzieją, że znajdzie odpowiednią chwilę, by spróbować bliższego kontaktu. Istotnie, okazja nadarzyła się pewnego wieczoru, kiedy odwołano panią Nienuszko i zostali sami w izbie. Wykorzystał to natychmiast, objął ramiona dziewczyny i przychyliwszy ku sobie, mimo oporu, zdołał dosięgnąć jej ust. Daremnie szarpała się w jego uścisku, nie mogąc podołać sile męskich rąk, tym bardziej że i jej pod wpływem pożądliwego pocałunku zaczęło kręcić się w głowie. Wreszcie jednak zdołała uwolnić się i odskoczywszy, z twarzą pałającą wzburzeniem, wskazała na drzwi: — Precz i nie przychodź tu więcej! Henryk nie przejął się wszakże tym rozkazem, gdyż roześmiał się i rzucił beztrosko: — Ależ miła, czemu się gniewasz?! Czyż zrobiłem ci krzywdę, żem ukradł tego boćka?! Nie karaj mnie za gorącość krwi, gdyż nie mogłem jej opanować patrząc na twe lube usteczka! — Precz, mówię, bo przywołam pachołków! — Oburzenie dziewczyny było tak duże, że poniechał dalszej perswazji i powiedział, usiłując nadać głosowi pokorne brzmienie: — Uczynię, co mi nakazujesz, ale na kolana gotowym paść, ty błagać o wybaczenie! Przysięgam trzymać swą skłonność na wodzy i więcej cię nie tknąć! — Nie wierzę waszmości! Nie tego się po nim spodziewałam! — Daruj mi jednak i rozchmurz oblicze, niech nie ostawię cię tak gniewną!... Śpij, spokojna, że twój sługa będzie ci posłuszny! Wkrótce po odejściu księcia wróciła pani Nienuszko. Olga, która już poprawiła zwichrzone włosy i nieco przyszła do siebie, nie omieszkała opowiedzieć jej natychmiast o całym zdarzeniu. Ale zamiast spodziewanych słów potępienia i równie wielkiego oburzenia, usłyszała w odpowiedzi: — Masz się też o co czepiać chłopa! Że ci skradł boćka?! Jeszcze niejeden to uczyni dopóki za mąż nie pójdziesz! Jeno bacz, aby coś gorszego ci się nie przytrafiło! — To... To pochwalacie zadany mi gwałt?! — Ależ nie pochwalam, jeno nie widzę przyczyny do rozdzierania szat! Wszelako już samej cię nie ostawię, bo chyba to boskie ostrzeżenie, by spyrkę

z dala od tych kocurów trzymać! Gdyby zaś księżna Julianna się dowiedziała, wszyscy troje dostalibyśmy niezgorsze rugi! — A za cóż ja? — Posądzi cię, żeś nieopatrznie wabiła go ku sobie! — Ja... wabiłam!? — Nie zdołała nic więcej powiedzieć, gdyż wybuchnęła płaczem. Pełna rezerwy i grzeczności postawa księcia w ciągu następnych dni nieco uśmierzyła jej gniew. Toteż pod koniec podróży na tyle się udobruchała, że znów nie unikała z nim rozmów. Po przybyciu do Wilna nie było już takich sposobności, jakie dawały postoje. Olga była temu rada, gdyż Lech nie schodził z jej pamięci i serca i dość miała umizgów Henryka. Ale na miejscu spotkało ją gorzkie rozczarowanie, kiedy dowiedziała się od Waśki, że kupiec Morzelec, któremu towarzyszył jej ukochany, jeszcze nie powrócił. Pocztowy pocieszył ją jednak, że jest oczekiwany lada dzień. Waśko, zwolniony już z obowiązku baczenia na dziewczynę, gdyż w dworskich warunkach nie było to zresztą możliwe, mógł od razu zająć się dalszym transportem rannego. Po okazaniu pierścienia bojarowi skazanemu przez pana z Niemierzy, otrzymał natychmiastową pomoc; parę dobrych, wypoczętych koni oraz wóz wygodniejszy od tego, który zdołał w ostatniej chwili zdobyć Jaksa. Do Niemierzy nie było więcej niż siedem mil. Mimo więc, że wiózł innego, co wymagało powolnej jazdy, Waśko spodziewał się dotrzeć na miejsce w ciągu dwóch dni. Majętność leżała na zachód od Wilna, nieco dalej od traktu wiodącego przez Troki i Olitę w kierunku granic Zakonnego państwa. Drogę przebyto szczęśliwie i w zamierzonym czasie. Kiedy wóz w otoczeniu szczupłego pocztu zatrzymał się przed gankiem, w domu zaroiło się niczym w ulu nawiedzonym przez bartnika. Przybiegła Zyta pełna przerażenia, czy to aby nie przywieziono jej małżonka. Dowiedziawszy się wszakże, kto jest na wozie, mało co tym uspokojona, zarządziła natychmiast przygotowanie komnaty i otoczyła siostrzeńca troskliwą opieką. Spokojny już o rannego Waśko następnego dnia ruszył w drogę powrotną. Koła zagłębiały się w koleiny błotnistej drogi nieomal po piasty. Czwórki koni musiały więc dobrze napinać grzbiety, by uciągnąć osadzone na

specjalnych podwoziach bombardy, krótkie, ale pękate, o szerokich paszczach, którymi wyrzucały żelazne lub kamienne kule. Woźnice krzykami i batami ponaglali zaprzęgi. Towarzyszył im szczupły oddział zbrojnych, gdyż ładunek nie był na tyle kuszący, by trzeba było obawiać się napaści, toteż Czarny szczęśliwie dotarł do Grodna. Zajechał od razu na zamek, gdzie wkrótce powitany przez ochmistrza, wskazał na bombardy. — Dotrzymuję obietnicy danej jego wielmożności. — Miały być cztery... A i prochów nie widzę... — Prochy musicie kupić w Gdańsku, bo tu nikt ich nie sprzeda. A co do bombard, to znalazłem tylko dwie w należytym stanie — byle czego nie chciałem wam dawać. — Ciekaw jestem, co za nie będziecie żądać? Ale o tym pogadacie już z samym starostą! Trzy razy o was pytał! — Niełatwo znaleźć takiego, który chciałby sprzedać dobry sprzęt... — Od kogo je dostaliście? — Od tego, kto uznał, że może je zbyć... — z uśmiechem odpowiedział Czarny. — Spytałem mimochodem... — mruknął ochmistrz, dodając: — Chodźcie teraz, nieco się ogarnąć. Waszym ludziom także zaraz wyznaczę kwaterę! — Kiedy jego wielmożność będzie chciał ze mną mówić? — Tego nie wiem... — Ochmistrz ruszył z miejsca, a Czarny, skinąwszy na Lecha, podążył za nim. Był już późny wieczór, kiedy do jego izby przybył pachołek z wiadomością, że starosta chce go widzieć. Kniaź Andrzej na jego widok zatrzymał się w swej wędrówce po komnacie i, odczekawszy, aż pachołek nie zamknie za sobą drzwi burknął w odpowiedzi na ukłon Czarnego: — Byłeś, łaskawco, u Świdrygiełły? — Byłem, wasza wysokość... — Dostałeś jakoweś pismo? — Tak, oto ono... — Czarny wyciągnął pismo i podał staroście, ciekaw, czy powodowany niecierpliwością otworzył je zaraz, zdradzając przy tym, jak dalece zwraca uwagę na pieczęcie.

Odpowiedź otrzymał natychmiast. Starosta bowiem nieomal wyszarpnął mu je z ręki, opadł na fotel i bez oglądania gwałtownie przełamał wosk. Rozłożył papier, szybko przebiegając go wzrokiem. Kiedy skończył czytanie, z wyraźnym zadowoleniem schował list w zanadrze i zwrócił się do Czarnego: — Jakże tam na dworze Świdrygiełły? Spokojnie? — spytał łaskawszym już tonem. — Dlaczego miało być inaczej? — zdziwił się Czarny. — Przecież nie sposobi się do wojny... — No nie, oczywiście, że nie... Miałem wszakże na myśli gości... Może kogoś przyjmuje? Sporo przecież zawiozłeś mu wina! — Dość go potrzebuje dla siebie... — z porozumiewawczym uśmiechem odpowiedział Hubert. — Tak, wiem o tym... Przywiozłeś podobno bombardy? — kniaź zmienił temat. — Mówił mi o tym Kokoszko. Czemu jednak zaledwie dwie, skoro żądałem czterech? — Tyle udało mi się zdobyć. Ale są nowe, wiele z nich nie strzelano. Wasza wysokość zechce się przekonać! — Pewnie, że je sprawdzę! Ale dlaczegóż nie dostarczyłeś do nich prochów, a zwłaszcza kul?! — Mogłem dostać tylko same działa. Pomyślałem wszakże, że prochy macie sami, a pociski nietrudno wykonać... — Hm... Istotnie... Wiele za nie żądasz? — Same bombardy nie byłyby takie drogie, ale przewóz był kosztowny, bo z daleka jechały... — To mnie nie obchodzi! — burknął starosta. — Skąd je wieziesz i tak mi nie wyznasz, toteż gadaj, co mają kosztować? — Pięćdziesiąt rubli za każdą, wasza wysokość. — Co...?! Sześć tysięcy polskich złotych28 od sztuki? Cżyś ty nie oszalał?! — Ludwisarzowi zapłacilibyście więcej. Połowę z tego wynosi przecz, a na nim nie zarabiam. Za doręczenie pisma także mi się należy, ale niech tam, doliczać za to nie będę... — Też mi łaskawca! — parsknął kniaź. — Podaj rzetelną cenę, bo tyle nie zapłacę! 28

—

Wg Gołębiowskiego: rubel = 117 złotych.

— No cóż... — Czarny wzruszył ramionami — postaram się zbyć je komu innemu. Kniaź Witold pieniędzy nie poskąpi. Tyle nie zarabiam bym z ceny mógł zejść... — Ty mnie, łaskawco, wielkim kniaziem do muru nie przyciskaj! Znam was, kupców, liczycie ceny w dwójnasób, aby było z czego dawać upust! — Istotnie tak bywa, ale ja na jarmarkach nie handluję! — Handlujesz czy nie, to twoja sprawa! Ja za obie więcej jak dziesięć tysięcy nie dam! A nie chcesz, tedy wieź je do Wilna, przewóz drożej cię będzie kosztował niż upust, którego żądam! Nie wiadomo też, czy w ogóle je zbędziesz, bo Witold dział ma dosyć! Wiele ich przywiódł z Pskowa i Nowgorodu! — Dobrze, że wasza wysokość przynajmniej wie, co kosztuje przewóz — mruknął Czarny udając zagniewanego. — Cóż jednak mam robić, muszę się zgodzić... — Zapłacę, oczywiście po próbie. Wydam polecenie, by wnet jej dokonano, jeśli najdą odpowiednie pociski! Obaczym, czy te twoje działa w ogóle na coś się zdadzą! — O tom spokojny, wasza wysokość... Czarny pożegnał księcia i poszedł szukać ochmistrza, by dopilnował wykonania polecenia. Odbyła się wkrótce, i to w obecności samego księcia. Obie bombardy okazały się sprawne, toteż Czarny otrzymał pieniądze, ale nie spieszył z odjazdem. Znalazł sposobność, by na osobności zamienić parę słów z ochmistrzem. Wiedział już, jak się nazywa, więc zwrócił się do niego już bardziej poufale: — Rad bym teraz, wielmożny Włodzimierzu Antonowiczu, wypić z wami po czarce. Mam w tobołach gąsiorek dobrego wina, a przy okazji dopełnić obietnicy i coś nie coś ostawić wam w podarku. — Ależ po cóż chcecie sobie robić ekspansa! — zaprotestował ochmistrz z udanym zakłopotaniem. — Zresztą wino ostawcie na inną okazję, mnie wystarczy i kufelek miodu... — Wielmożny panie Kokoszko, zbyt wielką jesteście dla mnie personą, bym ośmielił się częstować was miodem! Raczcie tedy, kiedy wola, przybyć do mej izby. Będę tam na was oczekiwał!

— Dobrze, jeno poczekajmy z tym do wieczora. Za dnia wciąż mnie będą niepokoić! KIEDY WIĘC ZACZĘŁO się ściemniać, Czarny kazał Lechowi pozapalać świece i przygotował się na przyjęcie oczekiwanego gościa. Istotnie, zjawił się wkrótce, powitany z całym szacunkiem. Jednocześnie Czarny polecił synowi: — Idź dojrzeć pachołków, czy należycie obrządzają konie. A także niech nasmarują wozy, bo czeka nas niełatwa droga! Kiedy zasiedli już tylko we dwóch za stołem, napełnił kubki i rozpoczął zdawkową rozmowę. Ochmistrz ze swej strony chwalił przedni gatunek wina, nie zadawał jednak żadnych pytań, również uznając, że najpierw należy dopełnić towarzyskiego ceremoniału. Ale Czarny nie zwlekał zbyt długo i wkrótce przeszedł do sprawy: — Jak sądzicie, Włodzimierzu Antonowiczu, komu bardziej sprzyja pan starosta: Zakonowi czy Świdrygielle? — Ależ... — żachnął się ochmistrz. — Przede wszystkim wielkiemu księciu! — W to wcale nie wątpię... — zgodził się Czarny, ale takim tonem, że Kokoszko obrzucił go uważnym spojrzeniem. — Po co pytacie o innych...? — spytał ostrożnie. — Bom ciekaw. A sądzę, że przebywając u boku kniazia, na pewno to wiecie. — W takiej konfidencji z nim nie jestem... — bąknął ochmistrz ze wzrokiem utkwionym we wnętrze kubka, który obracał w palcach. — Dziwno mi też, że o to pytacie... — Ależ, wielmożny panie Kokoszko, przecież chyba wiecie, że my, kupcy, musimy wiele wiedzieć, by robić interesy! Ale żeby wiedzieć, trzeba też za to płacić... — westchnął Czarny. Ochmistrz utkwił wzrok w jego oczach. — A komu, podług was, powinien bardziej sprzyjać? Świdrygielle czy Zakonowi? Czarny uśmiechnął się i nie odwracając oczu odpowiedział: — Sądzę, że Zakonowi... Kokoszko zmarszczył brwi i rzucił cicho: — Zakonowi dobrze jest służyć, ale serce ciągnie do własnej krwi...

— To dziwne nie jest. Toteż nie myślę, by Krzyżacy byli temu przeciwni. Nie kupiecka to sprawa, wszakże sądzę, że pochwalając tę skłonność, chcieliby jednak wiedzieć, czy mogą na niej polegać? — Chyba nie tylko kupiecka ciekawość wchodzi tu w rachubę? Czego zatem ode mnie oczekujecie? — spytał już otwarcie Kokoszko. Czarny także uznał, że pora mówić bardziej szczerze, więc odpowiedział: — Pragnąłbym wiedzieć, co u was się dzieje, zwłaszcza czy kniaź nadal będzie przychylny nie tylko Świdrygielle, ale i Zakonowi? — Wszakże to kosztowna ciekawość. Czy kupcowi opłaci się ją zaspokoić? Czarny, zamiast odpowiedzieć, sięgnął pod stół i rzucił na blat mocno wypchany mieszek. — Tu jest trzydzieści rubli, które raczcie przyjąć ode mnie za przychylność — wyjaśnił podsuwając woreczek w stronę ochmistrza. — Poza tym, za każde nadesłane pismo otrzymacie, wasza wielmożność, równie sowitą zapłatę. Gdyby zaś zdarzyło się coś ważnego, za pilnego gońca zapłata będzie podwójna. Jak zatem widzicie, my, kupcy, płacimy dobrze... Kokoszko spojrzał na mieszek wyraźnie poruszony jego objętością, z kolei przeniósł wzrok na Czarnego i uśmiechnął się z uznaniem. — Przyznaję, że Zakon, czy też wy, skąpi nie jesteście... Dokąd tedy te listy mam wysyłać? — Do namiotnika Jaszki w Wilnie. Ma warsztat po północnej stronie kupieckiego dworu. Każdy go wskaże. On też będzie miał dla was pieniądze. Ochmistrz już bez słowa skinął głową i sięgnął po mieszek. MARYNARZ PO DŁUGIM REJSIE czuje się niepewnie na nogach, gdy zejdzie na ląd. Również i Roch, długo kolebany i wstrząsany wybojami drogi, czuł się teraz dziwnie leżąc spokojnie w nieruchomym i wygodnym łożu. Komnata, w której się przebudził, zamiast czarnego płótna rozciągniętego tuż nad głową, miała belkowaną powałę. Dwa małe, zaciągnięte rybim pęcherzem okienka nie dawały zbyt dużo światła, ale bielone ściany sprawiały, że nie wydawała się mroczna. Pomiędzy nimi stała skrzynia na odzież, stół, przy nim parę zydli. W rogu na krótkiej ławie stała gliniana misa, a obok niej drewniane wiadro z wodą.

Panowała cisza. Zakłócały ją jedynie jakieś nikłe i trudne do określenia odgłosy dochodzące gdzieś z dala, spoza domu. Dowodziły, że za jego ścianami toczyło się życie, krzątali się ludzie zajęci swoimi codziennymi sprawami. W pierwszej chwili nie wiedział, gdzie się znajduje, ale zaraz przypomniał sobie wczorajszy przyjazd, bieganinę służby i ciepło ogrzanego ceglanym piecem pokoju. Poczuł swędzenie rany, co oznaczało, że zaczynała się goić, ale mimo to ból dawał się jeszcze we znaki. Rad był jednak, że podróż ma wreszcie za sobą, co pozwoli na lepsze opatrunki, a tym samym na szybszy powrót do zdrowia. Właśnie zastanawiał się, czy się ktoś pojawi, bo zaczął odczuwać głód, kiedy usłyszał za drzwiami szybkie, lekkie kroki, a za chwilę ujrzał na progu szczupłą sylwetkę ciotki Zyty. Widział ją ostatnio kilka lat temu, kiedy ojciec zabrał ich obu do Niemierzy, ale mało co przez ten czas się zmieniła. Po dawnemu trzymała się prosto, w czarnych włosach nie widać było ani jednej srebrnej nitki, a oczy, jak dawniej duże i piękne, pełne były blasku. Słyszał wprawdzie, że była kiedyś w krzyżackiej niewoli, wybawiona z niej przez swego obecnego małżonka, przeżycia te jednak nie pozostawiły na jej urodzie żadnego śladu. — Spałeś dobrze? — spytała pozdrowiwszy go przyjaźnie. — Wygodne masz posłanie? — Nad wyraz wygodne, ciotko! Toteż spałem niczym borsuk w jamie! Z serca dziękuję! — Zmęczyła cię podróż! Teraz już będziesz mógł spokojnie wracać do zdrowia! Przekazałam Aldonie, by przyniosła ci posiłek, gdyż chciałam, abyś miał okazję poznać swą cioteczną! Widziałeś ją wprawdzie, ale dawno, kiedy jeszcze była umorusanym szkrabem! Teraz już z niej pannica! — Rad ją ujrzę, a i posiłek równie chętnie, bom mocno głodny! — wyznał szczerze Roch, zdaje się bardziej wypatrując jadła niż panny. — Wkrótce go otrzymasz, leż więc spokojnie. Potem przyślę ci tu pachołków z cebrem gorącej wody. Ranę także trzeba będzie opatrzyć jak należy, tym wszakże zajmie się stara Tekla. Ta nie tylko umie warzyć przednie piwo, ale sławna jest z tego, że zna się na wszelkich ziołach.

Drzwi uchyliły się odsunięte małym pantofelkiem i pojawiła się smukła dziewczyna z tacą w rękach, na której z misy pełnej zacierki parowało mleko. — Oto Aldona, twoja powinowata — objaśnił Zyta. Roch nie omieszkał przyjrzeć się dziewczynie, przy czym zauważył, że też zerknęła na niego ciekawie, ale zaraz opuściła głowę, widać uważając, by nie rozlać mleka. Od razu dostrzegł ogromne podobieństwo do matki. Miała takie same ciemne, duże oczy, okolone czernią długich rzęs, taki sam nieco garbaty nosek i usta o lekko nabrzmiałych wargach. Jedynie włosy nie były krucze jak u matki, a koloru leśnego miodu, widać po ojcu, który nosił za młodych lat przydomek Rudy, gdyż istotnie jego jasna czupryna miała nieco rdzawe zabarwienie. Ostrożnie oddała tacę w ręce Rocha, potem obróciła się, spoglądając z wahaniem na matkę, która widząc to, poleciła: — Pogadajcie sobie dopóki nie skończy posiłku! Potem odniesiesz misę do kuchni i przykażesz pachołkom przynieść wodę do kąpieli! Wyszła skinąwszy z uśmiechem głową Rochowi. Kiedy zostali sami, ten odezwał się między jedną łyżką a drugą: — Widzę, że z pączka wyrósł piękny kwiat! Cieszę się, że mam tak nadobną krewniaczkę! Na twarzy dziewczyny ukazał się rumieniec, mimo to odpowiedziała spokojnie, a nawet z pewną powagą: — Nie sądzę, abym zasłużyła na te grzeczne słowa, ale mimo to dziękuję ci za nie... Nieco zaskoczony zdawkowym przyjęciem swego podziwu rzucił z uśmiechem: — Jeśli nadal tak będziesz mnie żywić, wnet zaproszę cię do tańca! — Tyś zapewne bywał po świecie, toteż tańczyć potrafisz. Ja nie umiem. — Prawdę powiedziawszy, ja także nie, bo po raz pierwszy rodzic zabrał nas ze sobą na dwór wielkiego księcia. — I tam cię raniono? — Tak... Zdarzyła się drobna potyczka... — rzucił niby obojętnie i zaraz spytał chcąc zmienić temat: — Czyżbyś tu nie miała sposobności do tańca? Przecież po dworach bywają zabawy?

— Przeważnie w zapusty. Ale ja niechętnie wyjeżdżam. — Czy chłopców także nie lubisz? Przecież nie tylko do tańca są zdatni! Uniosła głowę i lekko marszcząc brwi spojrzała mu w oczy. — Nie lubię. Bo jeno do przechwałek i grubiańskich zalecanek bywają chętni! — Chyba nie wszyscy! A gdybym tak ja stał się twym zalotnikiem? — Przecież jesteś mi siostrzanym bratem? Jakże tedy możesz nim być? — zdziwiła się szczerze. — Jedno drugiemu nie wadzi! To nie wiesz, że powinowaci także pobierają się ze sobą? Kościół na to zezwala! — Żarty chyba sobie czynisz... — Ależ nie! U nas, w sąsiedniej majętności, wuj siostrzenicę poślubił, i to mimo że o dwadzieścia lat była młodsza! — Wiem, że dworujesz sobie ze mnie, toteż niechętnie tego słucham i proszę, abyś takich żartów poniechał! W jej głosie wyczuł stanowczość, która, zważywszy na młody wiek mocno go zadziwiła. Odezwał się więc pojednawczo: — Istotnie, poważnie tego nie mówiłem, jedynie byłem ciekaw, co mi na to odpowiesz. Ale to nie znaczy, że nie dostrzegam twojej urody! — Prawisz mi jeno grzeczności, choć przyczyny ku temu nie ma... — mruknęła, znów opuszczając głowę. — Nie, mówię szczerze... — zapewniał, dodając z przekornym uśmiechem: — Aby cię o tym przekonać, będę zabiegał o twą przychylność! Chyba że równie szczerze mi wyznasz, żem ci się nie spodobał! — Skończyłeś zacierkę, tedy daj misę, odniosę ją do kuchni... — rzuciła zamiast odpowiedzi, wstając jednocześnie ze skrzyni. Po powrocie z Niemierzy Waśko przede wszystko odszukał Olgę. Czuł się zobowiązany do udzielania jej pomocy, jeśliby jej potrzebowała, mimo że podróż już się skończyła. Wiedział jednak, że Lecha łączy z dziewczyną uczucie i że zapewne zostanie jego panią, więc już teraz po trosze tak ją traktował. Zresztą polubił ją za zadzierzystość usposobienia i dzielność, jaką wykazała w drodze. Olga również darzyła go zaufaniem, toteż kiedy spotkali się na gospodarskim podwórcu i skryli pomiędzy sągami drzewa, rzuciła ściszonym głosem:

— Znów Nienuszko kazała mi pisać list do Grodna... Waśko, uczestnicząc w poczynaniach Czarnego, znał tok związanych z tym spraw, więc spytał z zaciekawieniem: — Co pisała? — Donosiła o powrocie księżny do Wilna, a także o pobycie wielkiego kniazia w Nieświeżu i dalszych zamierzonych odwiedzinach. A także o jego rychłej koronacji, ku czemu skłaniają go również i przyjaciele grodzieńskiego starosty. Z tego jednak ponoć Świdrygiełło nie jest zadowolony. Nienawidzi Witolda, więc jest przeciwny temu wyniesieniu, gdyż po jego śmierci zamyka mu ono drogę do wielkoksiążęcego fotela. — To chyba ważna wiadomość... — zastanowił się Waśko. — Dobrze więc, że mi o tym jaśnie panienka mówi. Postaram się jak najrychlej powiadomić kogo trzeba! — Zwykle mówiłam o tym Lechowi... — A on przekazywał wieść rodzicowi. Teraz ja muszę uczynić to za ich obu. — To znaczy, że nie spodziewasz się ich rychłego przybycia! — Ależ nie, będą tu już wkrótce! Ale takie wieści należy przesyłać od razu bo spóźnione stają się często mało warte! — Rób więc jak uważasz, wiesz to lepiej ode mnie. Kiedyż jednak ten Lech przybędzie?! Tęskno mi do niego... — westchnęła dziewczyna. Waśko uśmiechnął się. — Macie, jaśnie panienko, na pociechę księcia Henryka... — Nie mów mi o nim! — żachnęła się. — Chyba że chcesz mi dokuczyć! — To przecież całkiem gładki kawaler... — pocztowy przekomarzał się dalej. — Dotąd cię lubiłam, ale skoro mi go zachwalasz, idź precz! — rozzłościła się dziewczyna. — Przecież poważnie tego nie mówiłem. — Tedy tak nie żartuj, niecnoto! — już pogodniej rzuciła Olga. — Zresztą pojednałam się z nim, tym bardziej że chce pokazać swego nowego wierzchowca, którego mam też dosiąść! A to więcej mnie cieszy, niż towarzystwo tego zarozumialca! — Wciąż zatem nie daje wam spokoju?

— Niczego teraz nie mogę mu zarzucić. Stał się bardziej strawny,.. — To żmija, której wierzyć nie można... Istotnie, w przeddzień tej rozmowy, wracając w towarzystwie pani Nienuszko z kościoła, spotkała księcia Henryka. Ku niezadowoleniu Olgi zatrzymał ochmistrzynię jakiś dworak, musiała więc pozostać z nim sama. Wszakże prowadził grzeczną rozmowę, tylko nieznacznie napomykając, jak bardzo brakowało mu jej towarzystwa, a na zakończenie nadmienił: — Kupiłem niedawno pięknego wierzchowca. Rad bym pochwalić się nim przed wami i pokazać, jak wspaniale chodzi pod siodłem... Nie zechcielibyście go obejrzeć, a może i dosiąść? Olga, zachęcona ponętną dla niej propozycją, zgodziła się od razu. — Chętnie dosiądę dobrego wierzchowca! Chyba pani Nienuszko mi zezwoli... — Zatem odszukam was wkrótce... Dotrzymał obietnicy, gdyż już następnego dnia spotkała go na zamku. Kiedy dowiedział się o uzyskanym przez nią zezwoleniu, zaproponował: — Wdziejcie więc szybko odpowiednie szaty, a ja tu na was zaczekam... — Teraz? — zawahała się chwilę, ale zaraz wyraziła zgodę: dobrze, wnet będę gotowa! Niebawem skierowali się ku książęcym stajniom. Jedna z nich, stojąca nieco na uboczu, miała uchylone wrota ukazujące ciemne wnętrze, z którego dochodził chrzęst przeżuwanego przez konie. — Tu stoją wierzchowce co znaczniejszych książęcych dworzan, a także moje... — wyjaśnił szerzej otwierając wrota. Weszli w mrok tego wnętrza. — Mało co będę mogła tu zobaczyć.. — zauważyła dziewczyna. — Chyba lepiej obejrzę waszego wierzchowca na dworze... — Wnet oczy przywykną wam do zmroku. Zresztą za chwilę każę go wyprowadzić do osiodłania. Ruszyli wzdłuż boksów, w głąb stajni. Stojące w nich zwierzęta obracały ku nim łby, a niektóre pochrapywały jakby na powitanie czy też ciekawe, kto je niepokoi. — Gdzież on stoi? Toć tu już zupełnie ciemno! — Tym lepiej... Będzie nam milej... — odpowiedział stłumionym głosem. Słowa te i ton, jakim zostały wypowiedziane, sprawiły, że nagle

wystraszona zatrzymała się w miejscu. Nie widziała już przed sobą koni, a jedynie zasiek wypełniony sianem. Na dalsze spostrzeżenia nie miała jednak czasu, gdyż raptem chwycił ją za ramiona i obrócił ku sobie, mówiąc zdławionym ze wzburzenia szeptem: — Myślałaś, że wciąż ci będę prawił grzeczności gorzejąc ogniem, któryś roznieciła?! Że będę skakał przy twej kiecce niczym posłuszne pacholę?! Ale wnet, chcesz czy nie, będziesz mi powolna! Pchnięta gwałtownie upadła na siano, a on zwalił się na nią przygniatając swym ciężarem. Zdołała tylko zawołać: — Waśko! — jakby on był w pobliżu, ale nie zdążyła już nic więcej krzyknąć, gdyż zacisnął dłonią jej usta, jednocześnie szarpiąc na niej odzież. Próbowała się bronić, lecz przygnieciona i ujęta w żelazny uścisk, poczuła ze zgrozą, że opada z sił i wkrótce ulegnie przemocy. Przerażona tą myślą jeszcze szarpała się pod nim, ale już coraz słabiej i bez nadziei wybawienia. I byłby Henryk zaspokoił swe pragnienie, gdyby wrota nie rozwarły się nagle i nie stanął w nich Waśko. Dostrzegł od razu szamocące się w mroku postacie, skoczył ku nim .i szarpnąwszy księcia za ramiona, odrzucił na bok. Ten natychmiast zerwał się na nogi, z rozognioną jeszcze twarzą, i wyrwał z pochwy mieczyk. Waśko jednak chwycił za stojące pod ścianą widły i, wystawiwszy je ku napastnikowi, mruknął przez zaciśnięte zęby: — Chodź tu, kogucie, a nadzieję cię niczym na rożen... I Henryk zmierzył go wściekłym spojrzeniem, ale widząc skierowane ku swojej piersi żelazne ostrze, osadzone na długim trzonku, od razu wiedział, że zostanie ugodzony pierwej, nim sam dosięgnie przeciwnika. Toteż nie wypuszczając broni z ręki ruszył do wyjścia. Ale przedtem zatrzymał się jeszcze na chwilę i obróciwszy do nich, rzucił gwałtownie: — Ciebie, psie, ubiję, a ją i tak dostanę! Z moich rąk nie ujdzie, a jej dwóch jednakich gachów także dosięgnę! Nie oglądając się już za siebie, opuścił stajnię. Waśko nachylił się nad rozszlochaną dziewczyną i dopomógł jej podnieść się na nogi. Wyczuł przy tym, że wszelkie pocieszenia wzmogą tylko jej spazmy, więc krzyknął z udanym gniewem:

— Przestań, do czorta, mazać się! Nie ma co biadolić, gdyż zdążyłem na czas! Ogarnij się, a także popraw włosy, bo pełno w nich siana! Masz tu opończę, którą ten pies odrzucił, okryj nią ten rozdarty kubrak! — Tak... tak... — chlipała dalej, niezdolna nic więcej powiedzieć. — Nie becz już! Oczy ci podpuchną i zaraz zaczną pytać, co się wydarzyło! — Jak mam nie beczeć, skoro tak mnie sponiewierał...! Ale Lech mu za to odpłaci... Na pewno odpłaci... — wreszcie odzyskała głos. — Obaj mu odpłacimy, niech jeno nadarzy się sposobność! Tedy już się nie trap, ruszajmy na zamek! Pójdę z tobą. — Zaraz, muszę nieco ochłonąć... — Przestała płakać, ale jeszcze chwilami z trudem łapała powietrze. Wreszcie, już spokojniej spytała: — Jak to się stało, żeś był w pobliżu? — Byłem, boś powiedziała mi wczoraj, że oboje wybieracie się do stajni. Wiem, co to za gad, toteż nie spuszczałem was z oczu. Usłyszawszy wołanie panienki zaraz wiedziałem, w czym rzecz... — Dzięki, Waśko... Nie zapomnę ci tego. Ale nie mów nikomu, co się wydarzyło... — Pewnie że nie powiem, tylko panu Lechowi! — zastrzegł się pocztowy. — No, już ruszajmy, aby z kolei nas ktoś tu nie dostrzegł! Czarny, wracając do Wiłna, zboczył do Niemierzy, by dowiedzieć się o zdrowie Rocha. Powitany radośnie przez Zytę i syna z ulgą przekonał się, że rana goi się mu dobrze i rychło powinien wrócić do sił. Młodzieniec niecierpliwił się i gotów był chociażby zaraz wstawać z pościeli, ale, napomniany przez rodzica, musiał zdobyć się na cierpliwość. Zresztą Czarny uprzedził go, że nie wolno mu bez wezwania opuszczać Niemierzy, zwłaszcza po owej rozmowie z nieznajomym, o czym zresztą sam opowiadał. Dopóki więc Lech jest w Wilnie, on będzie musiał pozostać na uboczu, a to ze względu na Kachnera. Nie w smak była ta zapowiedź Rochowi, ale dostrzegł też i dobre strony tego zakazu. Wzrastające upodobanie do towarzystwa Aldony było owym balsamem kojącym ojcowskie polecenie, coraz bowiem większą przyjemność sprawiała mu jej obecność, coraz bardziej lubił słuchać jej głosu o niskim brzmieniu.

Czarny, uspokojony co do zdrowia syna, jeszcze z Niemierzy wysłał Unie pomyślną wiadomość i ruszył do Wilna. Nie wiedząc, gdzie się obecnie Kachner znajduje, musiał zachować ostrożność, toteż, omijając zamek, udał się wprost na swoją kwaterę. Lech, ledwie co ogarnąwszy się po podróży, chciał natychmiast ruszyć na poszukiwanie Olgi, ale zakazał mu tego surowo, polecając pozostać w domu, dopóki sam nie rozezna się w sytuacji. Stało się to konieczne, zwłaszcza po rozmowie z Waśką, w której ten, natychmiast po ich przybyciu, zdał mu szczegółową relację. Dopiero więc po zapadnięciu ciemności wybrał się na zamek. Udało mu się zastać pana Cebulkę na miejscu i wkrótce został przez niego przyjęty. Kanclerz powitał go przyjaźnie i zezwoliwszy siadać, zagadnął z wyraźnym zaciekawieniem: — Jakże owe bombardy? Podobały się panu staroście? — Wymawiał mi, żem dostarczył tylko dwie. — Patrzcie go! Widać istotnie zamierza coś poważnego! — Chyba nie on. Spełnia raczej rozkazy Świdrygiełły, co zresztą jasno wynika z listu, który mu doręczyłem. — Badał pieczęcie? — Ani na nie spojrzał. Przełamał zaraz przy mnie, widać bardziej ciekaw, co zawiera pismo. Nienuszko także już przesłała mu wiadomość, o czym mi wiadomo od jego bratanicy, która listy dla ochmistrzyni pisze. — Tak, słyszałem o tym. Co donosiła? — O powrocie do Wilna, a także, że Świdrygiełło ma być przeciwny koronacji Witolda. — No proszę, mamy więc nowego sojusznika! — ironicznie zauważył kanclerz. — A co z Kachnerem? Czy wiadomo, gdzie teraz przebywa? — spytał Czarny. — Wiem tylko tyle, że ani w Wilnie, ani przy dworze króla go nie ma. Widać wrócił do siebie. — A kto zacz jest ten książę Henryk, który przystał do waszego dworu? — To bratanek wrocławskiego biskupa, księcia Konrada. Ulubieniec króla Władysława, a także po trosze wielkiego kniazia. Dlaczego o niego pytasz?

— Napastował Olgę, bratanicę starosty, gwałt próbując jej zadać. Cebulka gniewnie zmarszczył brwi. — Istotnie doniesiono mi, jakoby właśnie za jej przyczyną przystał do naszego dworu. Nie spodziewałem się jednak, że aż na tyle się ośmielił. Zapewne ufny w łaskawość księcia sądził, że ujdzie mu to płazem... Ale nie zna Witolda, on sam wprawdzie łasy na niewiasty i nieobce mu gwałty, ale właśnie dlatego nikomu na to nie zezwoli! Taki postępek poczytywałby bowiem za podważenie jego prawa do poddanych których on może być jedynym panem! Toteż jeśli on czyni gwałt niewieście, to z jej przyczyny, bo winna mu posłuszeństwo, które w razie oporu ma prawo wymusić! — Czy aby dziewka to jedyny powód, dla którego to książątko jest tutaj? No właśnie... I ja w to wątpię, bo mówiono mi, że mocno podnieca Witolda do wytrwania przy zamierzonej koronacji... — Zatem to cesarski sługa. Będę o tym pamiętał. Chcę też zawiadomić waszą wielmożność, że zezwolę memu synowi stanąć z nim do walki za ową próbę gwałtu, gdyż ta dziewczyna jest z nim zmówiona i zatem godzi się, by za nią się ujął! — Tak, rozumiem... Postaram się zawiadomić o tym wielkiego księcia. Nie weźmie wówczas za złe waszemu synowi, że na jego gościa podniósł oręż. A także mniej będzie ufał Henrykowi, co będzie z pożytkiem i dla naszej sprawy... Czarny, osiągnąwszy to, co zamierzał, zmienił temat. — Za bombardy dostałem blisko sto rubli. Część z tego wprawdzie już wydałem, ale sądzę, że korzystnie... Mam na myśli grodzieńskiego ochmistrza. Przyjął! — Cebulka spojrzał porozumiewawczo na Huberta. — Tak jak przypuszczałem. — Tak od razu? Przecież sprzeniewierza się swemu panu! Czyżby był mu niechętny? — Ależ nie! — Czarny roześmiał się. — W swoim mniemaniu niczego złego przeciw niemu nie czyni! A jeśli głupi kupiec chce płacić, to czemu pieniędzy nie przyjąć? — Jakże to? — zdziwił się kanclerz.

— Był pewny, że skoro jestem gdańskim kupcem, zatem muszę być wysłannikiem Zakonu. Ja zaś w tym mniemaniu go utwierdziłem wszakże jasno o tym nie mówiąc. — Śmiać by się można, gdyby nie szło o poważną sprawę — zawołał z rozbawieniem kanclerz. — Nam dostarcza wiadomości w przekonaniu, że przesyła je Zakonowi! — Dlatego też zgodził się bez zbytnich oporów, zapewne także skuszony dobrze wypchanym mieszkiem, który mu podsunąłem. — Tak czy inaczej, powinszować waszmości! Miałbym też i inną propozycję dla waszej wielmożności, chyba równie krotochwilną. — Cóż takiego? — Gdyby tak nakłonić wielkiego księcia, lecz po pewnym czasie, by nakazał grodzieńskiemu staroście przesłać dwie bombardy innemu, rzekomo bardziej zagrożonemu grodowi? — Aby nie mógł skorzystać z owych dział? — Nie tylko to. W ten sposób owymi stoma rublami, nic w zamian nie mając, opłaci nasze działania przeciw Świdrygielle, a także przeciw sobie samemu... Tym razem pan Cebulka nie powstrzymał się od śmiechu. — Istotnie, wasza propozycja pobudza do wesołości! Księciu zaś na pewno do gustu, gdyż prawdę mówiąc i sam czyni podobnie! Najprzód zezwala poborcom podatków obdzierać ludność, a potem, niby w jej obronie, za karę wyzbywa owych poborców z zagrabionego mienia! Takim sposobem skarbiec ma pełny, a ludność uważa go za swego opiekuna! Dobrze, będę o tym z nim mówił, a także o księciu Henryku. — Co mam robić z resztą otrzymanych pieniędzy? Po pokryciu innych ekspensów pozostało mi jeszcze ponad sześćdziesiąt rubli. — Tak jakem już rzekł, zatrzymaj je na dalsze wydatki, nie wyłączając własnych. Płacić musimy, gdyż bez tego wiele nie zdziałamy. Ten ochmistrz także jeszcze będzie nas kosztował, a za darmo można dostać najwyżej kubek wody! Po powrocie na kwaterę Czarny wezwał syna i, rozkazawszy przysiąść, jakiś czas przyglądał mu się, jakby oceniając jego kondycję. Wreszcie odezwał się:

— Wiesz co przytrafiło się twojej miłej? — Wiem, ojcze! Ale zapłaci mi za to! — Tak też powinno się stać! Wchodzisz w męski wiek, już nie jesteś pacholę, toteż tej zniewagi, ze względu na jej i własny honor, nie możesz Puścić płazem! Nadeszła więc pora, abym sprawdził, czy dobrze cię nauczyłem władać bronią. Wyzwiesz tego psubrata na ubitą ziemię i mieczem nauczysz obyczajów rycerskich! — Zamierzałem to uczynić, ale dzięki ci, ojcze, za zezwolenie... Istotnie, Lech jeszcze przed tą rozmową poszukiwał Henryka, lecz nigdzie nie mógł go spotkać, a rozpytywani dworzanie także nie widzieli od paru dni. Doszedł więc do przekonania, że jego przeciwnik skrył się umyślnie, by przeczekać burzę, jeśliby jego postępek wyszedł na jaw. Poszukiwania te czynił jednak już po spotkaniu z Olgą, gdyż z nią przede wszystkim pragnął się zobaczyć. Dowiedziawszy się, gdzie jest, czekał na nią na korytarzu zamkowym. Kiedy go ujrzała, podbiegła i, nie zważając na przechodzących dworzan, rzuciła mu się na szyję pokrywając twarz pocałunkami. On nie pozostał jej dłużny i objąwszy ramionami od razu poszukał ust. Potem ujęli się za ręce i szukali komnaty, gdzie mogliby pogadać spokojnie. Wkrótce znaleźli ławę w zacisznej wnęce okiennej. Usiedli i nadal nie puszczając swych dłoni patrzyli na siebie rozradowanymi oczami, aż wreszcie Lech odezwał się: — Wiem, co tu zaszło. Waśko mi powiedział... Twarz dziewczyny spochmurniała. — Co zamierzasz? — spytała, przyglądając mu się badawczo. — Odszukam go i, da Bóg, pokarzę. — Chcę, abyś go zabił! Gdyby nie Waśko, już byś mnie żywej nie widział, bo hańby bym nie przeżyła! — Wiem, com mu winien. A także temu psubratu! Bądź pewna, że zapłatę otrzyma! Przesunęła mu dłonią po twarzy. — Dzięki ci, Lechu. Spodziewałam się tego po tobie... Już po raz drugi nie przewidzieli jednak, że inaczej los pokieruje zdarzeniami i gotuje im jeszcze niejedno strapienie, którego właśnie Henryk będzie przyczyną.

— Niezgorzej przypieka... — Roch uniósł twarz wystawiając ją ku słońcu. — Mimo że dopiero nastał kwiecień... — Ależ też i wiosna w tym roku nadeszła rychlej — stwierdziła Aldona nie odwracając głowy. — Teraz szybko nabierzesz sił. — Tak, dzięki Tekli rana już mi się zagoiła. Ta stara potrafi lepiej leczyć niż uczony medyk! — Niczym innym jak ziołami, z których robi napoje i maści. A że skuteczne, poznałeś na sobie. — I cóż z tego, skoro rodzic przykazał mi nie opuszczać Niemierzy — westchnął Roch. Siedzieli na tyłach domu, gdzie mały placyk wysypany piaskiem otaczały półkolem kwiatowe grzędy już obsiane przez Zytę. ciągnął się owocowy sad. Gałęzie drzew były jeszcze nagie, ale już miały pąki czekające na słońce, by rozwinąć się w liście. Roch wstawał od pewnego czasu z łoża i, chociaż jeszcze nie w pełni sił, chodził po domu, by zaznać nieco ruchu. Kiedy zaś wreszcie nastały cieplejsze dni, zaczął za zezwoleniem Tekli wychodzić i na dwór. Czuł, jak przybywa mu sił, więc tym bardziej doskwierała trudna do zniesienia bezczynność. Łagodziły ją częste odwiedziny Aldony, która odrywała się od swych zwykłych zajęć dla dotrzymania mu towarzystwa. Zyta nie broniła jej tego, a nawet była rada, zdając sobie sprawę z samotności, jaką musiał chłopak odczuwać. — Tak tu ci źle? — spytała dziewczyna patrząc w stronę sadu, gdzie na błękitnym tle nieba czerniała siatka gałęzi. — Przeciwnie, niczym w raju! — zaprzeczył gorąco, zażenowany niezręcznym powiedzeniem. — Przecież dzięki ciotce, a zwłaszcza twojej opiece tak rychło wydobrzałem! Trudno mi jednak przychodzi to nieustanne leżenie... — Niedługo wrócą ci siły i będziesz mógł polować albo dojrzeć robót w polu... — Oby jak najprędzej... — westchnął. — Łoże wyzbyło mnie z sił! Nie wiem, jak bym wytrzymał, gdyby nie ty! — Mówisz to tylko z grzeczności... — spojrzała na niego z przekornym uśmieszkiem. — Nie dostrzegłaś, jak wodzę za tobą oczami? — spytał dla żartu, ale od razu zdał sobie sprawę, że tak było istotnie.

Speszyła się wyraźnie. — E, tam... — mruknęła — prawisz byle co... — Nie byle co, a prawdę! — zapewnił ją gorąco, gdyż wyczuł sarkazm w jej głosie. — Twoja uroda... no, nie chcę za dużo gadać, ale w istocie trudno mi oderwać od ciebie wzrok... — Wolę, abyś tak nie mówił. — Czemu? Czyż dziewczynie mogą być przykre takie słowa? Ja nie lubię ich słuchać. — A więc mówili ci to i inni?! — I co z tego? — Nie lubisz słuchać słów podziwu? — Nie, gdyż im nie wierzę. Prawicie je przez grzeczność albo chcąc dziewczynie zawrócić w głowie. — Młoda jesteś, a osądzasz jakbyś przeżyła już szmat życia! — Czyż trzeba długich lat, aby dostrzec to, co widać wyraźnie? — Omylić się można łatwo. A jeśli znajdzie się taki, który będzie szczery? — Masz siebie na myśli, co? — spytała z drwiną w głosie. — Możesz wierzyć lub nie, ale mówiłem prawdę! A skoro wyznałem już tyle — Roch unosił się coraz bardziej — to wyznam i więcej! Nie tylko raduję się twoim widokiem, ale czuję pragnienie, aby cię wziąć w ramiona, przygarnąć ku sobie, ucałować twe piękne oczy, wtulić twarz we włosy i... — urwał raptownie, gdyż przestraszył się, że ją zrazi śmiałością własnych słów. Wystarczyło jednak tego, co już powiedział, aby raptem zesztywniała. Chwilę siedziała jakby zamieniona w posąg, a potem wolno wstała i, obróciwszy się, jakiś czas z góry spoglądała na niego. Wreszcie odezwała się spokojnie i bez żadnego wzruszenia: — Muszę ostrzec Teklę, że gorączka jeszcze cię nachodzi. A teraz ostaniesz sam, gdyż pora, abym pomogła matce... Strapiony obojętnością, z jaką przyjęła jego wyznanie, z goryczą rozmyślał nad doznaną odprawą. Do dziewczyny nie miał żalu, gdyż rozumiał, że niekoniecznie i ona musiała czuć ku niemu skłonność, ale był zły, że dał się ponieść dziwnej tkliwości, która raptem go ogarnęła i jakby zmusiła do tego wyznania. Podczas dotychczasowych rozmów nigdy podobnego uczucia nie zaznał. Dopiero teraz naszło go, i to całkiem

nieoczekiwanie, może dlatego, że zlekceważyła jego zwierzenie. Nie mógł zrozumieć, jak się to stało, ale czuł, że to, co powiedział, było prawdą, która już w nim pozostanie. Więc tym bardziej zabolała go jej obojętność. Już cały dzień, do wieczora, nie widział dziewczyny. Siedział wprawdzie na słońcu w nadziei, że nadejdzie, ale okazało się, że daremnie. Wrócił więc do siebie pewien, że przynajmniej ujrzy ją w czasie obiadu. Ale i przy stole jej nie było; nie odważył się jednak o nią pytać, by nie zdradzić się ze swym niepokojem. Skutkiem tego mało co jadł, zwracając tym uwagę Zyty, która zagadnęła go z troską w głosie: — Widzę, że odeszła cię ochota do jedzenia. Czy gorzej się czujesz? — Nie, ciotko... — bąknął zażenowany. — Chyba dlatego, że nie mam nic do czynienia... Siły mi wracają, a wciąż nie wolno nu czymkolwiek się zająć! — Tekla chce, aby rana dobrze się zagoiła, bo jeśli się otworzy, znów czeka cię łoże! Okaż cierpliwość, a wkrótce będziesz mógł dosiąść konia. Przy wieczerzy Aldony także nie było, więc teraz już nie zdołał się opanować, by o nią nie zapytać, starając się jednak okazać tylko grzecznościową ciekawość: — Cóż to się stało, że nie ma Aldony? — Obiad jadła później, bo robiła wiosenne porządki w ulach. Teraz zaś, ponoć zmęczona, pozostała u siebie... — zdawkowo wyjaśniła Zyta, ale dorzuciła: — zapewne brakowało ci jej towarzystwa? — Ależ nie... nie... — zaprzeczył z rumieńcem na twarzy, który zdaje się nie uszedł uwagi Zyty, gdyż zerknęła na niego z nieznacznym uśmieszkiem. Nazajutrz wyszedł na zwykłe miejsce, gdzie mógł korzystać z pełni słońca, co nakazała stara Tekla. Usiadł na ławie, oparł się plecami o ścianę domu i zamknąwszy oczy myślał tylko o tym, czy dziewczyna tym razem przyjdzie, czy też nie. Ucieszył się więc, kiedy usłyszał zbliżające się lekkie kroki. W pierwszej chwili chciał zerwać się na nogi, ale opanował się i nie otwierając oczu, czekał na jej powitanie. Zatrzymała się tuż przy nim, lecz on nadal nie unosił powiek udając, że drzemie. Poczuł, jak ławka drgnęła pod dodatkowym ciężarem, a jednocześnie usłyszał głos: — Udajesz, że śpisz, aby nie przywitać się ze mną?

Wyprostował się i spojrzał na dziewczynę. — Czekałem, abyś zrobiła to pierwsza. Obawiałem się bowiem, że nie zechcesz mi odpowiedzieć... — A więc poczuwasz się do winy?! — rzuciła ironicznie zaskakując go żywością reakcji, gdyż był przyzwyczajony do jej spokojnego i opanowanego tonu. — Nie było cię przy stole w czasie obiadu ani też wieczerzy, sądziłem więc, że unikasz mego widoku. — Zauważyłeś to? — nadal jej słowa brzmiały kpiąco. — Nie myśl jednak, że z wrażenia, jakie na mnie zrobiły twoje wyznania, straciłam apetyt! — Dziwne zatem, żeś przyszła... — Dziwne byłoby istotnie, ale przysłała mnie matka... — Dzięki jej za to. Chociaż wolałbym, abyś zrobiła to z własnej chęci. — Gdybym mogła postąpić według własnych chęci, chyba wydrapałabym ci oczy! Gwałtowny ton jej słów znów go zaskoczył. Po raz pierwszy okazała, że zewnętrzne opanowanie było tylko zasłoną, za którą kryła głębsze uczucia. — Dotąd nie byłaś mi wroga. — Teraz on z kolei starał się okazać opanowanie. — Skąd więc ta zmiana? Wzruszyła ramionami z rozdrażnieniem. — Nie wiem... Poprzednio tak mnie nie drażniłeś! Teraz zaś chwilami nie mogę na ciebie patrzeć — wyznała z nieoczekiwaną szczerością. — Dobrze, że przynajmniej tego nie skrywasz. Skoro jestem ci aż tak niemiły, powiedz matce, że wolę przebywać w samotności, a ja to potwierdzę. — Nie potrzebuję twoich podarków! — Co ci się stało? Zawsze byłaś taka przyjazna, a dziś kłujesz niczym jeż! — Nie wiem... Już nic nie wiem... — Odwróciła od niego twarz, ale zauważył ze zdziwieniem, że w jej oczach ukazały się łzy. Udając, że tego nie widzi, szybko zmienił temat. — Ciotka obiecała mi dziś, że wkrótce będę mógł dosiąść konia! Oby tylko to wkrótce nie trwało za długo! — Po co mi to mówisz? Aby mnie pocieszyć, że uwolnię cię od twego towarzystwa?!

— Choćby i dlatego... — Z kolei próbował żartobliwej odpowiedzi. — Wszakże gdybym mógł wybierać, na pewno wyrzekłbym się siodła! — Znów silisz się na grzeczności, ty przechero! Roch stracił wreszcie cierpliwość. — Nijak dzisiaj nie można z tobą gadać! Co za bąk cię ukąsił?! Ja bym dla ciebie życie oddał, a ty wszystko, co powiem, bierzesz za złe! Cóż mam ci rzec, abyś była łaskawsza?! — Porzuć wreszcie te fałszywe grzeczności i mów tylko to, co czujesz naprawdę! Moglibyśmy pozostać w przyjaźni, ale boję się, że twoja będzie fałszywa, tak jak i słowa... — Wciąż uważasz, żem kłamca?! — Roch oburzył się na dobre. — Dobrze, więcej nic ci nie powiem, choćby mi serce na wiór miało wyschnąć! Rozmiłowałem się w tobie prawdziwie, ale skoro nie chcesz o tym słyszeć, tedy niechże tak będzie! Zaczniemy gadać o byle czym, chociażby, które krowy dają więcej mleka, łaciate czy jednej barwy?! Aldona ku jego zaskoczeniu zaśmiała się. — To właśnie chciałam usłyszeć! Toteż jakie: łaciate czy czarne? — Ponoć łaciate, ale tak twierdzi tylko nasz pastuch, sam ich nie doiłem! Pogodny nastrój powrócił, toteż w ciągu następnych spotkań Roch dotrzymał przyrzeczenia. Ta zmiana sposobu bycia zaczęła dawać rezultaty, gdyż dziewczyna stała się coraz bardziej przyjacielska i swobodna. Jej spojrzenia nie były już tak nieufne, nie sztywniała, gdy zbliżał się do niej, a nawet jakby sama dążyła do zbliżenia. Poprawiała mu odzież, jeśli spostrzegła, że władając tylko jedną ręką, nie założył jak należy kaftana, a nawet zdarzało się, że, rozbawiona, przeczesywała mu czuprynę palcami. Ale po pewnym czasie ten przyjazny stosunek zaczął stawać się chłodniejszy, chociaż on w niczym swego postępowania nie zmieniał. Aldona wracała do poprzedniej rezerwy, a nawet pewnego zażenowania. Zauważył, że hamuje bardziej swobodne ruchy, jak dawniej stała się oszczędna w słowach, a przy tym złapał parokroć ukradkowe, badawcze spojrzenia, jakimi go obrzucała. Potem stawała się małomówna i jakby oddalona myślami. Nie wiedząc, co by to miało znaczyć, trapił się mocno.

Wkrótce po południowym posiłku do pani Nienuszko zgłosił się dostatnio odziany, brodaty mężczyzna. Był widać obeznany z dobrymi obyczajami, gdyż skłonił się przed nią z szacunkiem, ale bez uniżenia. Upewniwszy się, z kim mówi, chociaż sami byli w komnacie, oznajmił cicho: — Jestem dworzaninem kniazia Andrzeja. Kniaź sekretnie przybył do Wilna, toteż nikomu ani słowa... — przyłożył ostrzegawczo palec do ust. — Kniaź tutaj?! — mimo woli wykrzyknęła ochmistrzyni. — Ciszej, wielmożna pani... — przybysz obejrzał się z niepokojem na drzwi. — Jeszcze kto usłyszy! — Po co przybył? — z zaciekawieniem spytała kobieta zniżając głos. — Z tego mi się nie zwierzał! I nie sądzę, by tylko wam zechciał to powiedzieć... — ironicznie odpowiedział brodacz. — Czego zatem chce ode mnie? — Abyście przysłali mu bratanicę. Musi złożyć podpis na jakichś dokumentach. Niech się szykuje, ale nikomu, broń Boże, nie mówi, do kogo jedzie! Wnet przybędzie po nią kareta, którą niedługo wróci. — Jakże to? — zafrasowała się ochmistrzyni. — Samą dziewkę mam posłać?! Co by na to powiedziała księżna, gdyby się, nie daj Boże, o tym zwiedziała?! — Jak wy jej nie powiecie, skąd by się miała dowiedzieć? A o dziewkę bądźcie spokojna, bo do karocy kniaź przyda paru zbrojnych. — Na Boga, co mam, nieszczęsna, uczynić?! Posłać strach, a nie posłać jeszcze gorzej, bo rozsierdzę jego wysokość! Przybysz zastanowił się przez chwilę, po czym rzucił z lekkim uśmiechem: — Skoro tak się o nią boicie, tedy jedźcie z nią razem! Poczekacie nieco w karocy i wnet wrócicie. — Znów mam tłuc stare kości! Dość nimi wytrzęsło po drodze z Łucka! Kiedyż ta karoca tu będzie? — Za parę pacierzy. Stanie przy bocznej furcie, ale bądźcie gotowi, by za długo nie czekała! W pół godziny później pani Nienuszko, mimo że nastał już kwiecień, okryta ciepłą opończą, a Olga w ciepłym futrzanym kubraczku, wymknęły się służbowym wyjściem i szybko przeszły ku pobliskiej furcie. Stała już tam kareta w otoczeniu czterech zbrojnych, która ruszyła natychmiast, jak tylko do

niej wsiadły. Zaprzęg, ponaglony batem i okrzykiem woźnicy, poderwał pojazd i pognał pryskając spod wielkich kół wachlarzami czarnej, błotnistej wody. Olga siedziała spokojnie w rogu siedzenia, natomiast pani Nienuszko przysunęła się do otwartego okna, ciekawa, dokąd zmierzają. Ujrzała palisadę kupieckiego dworu, a wkrótce potem minęli Mińską Bramę. Woźnica smagał i tak już szparko biegnące konie, wołając na pieszych i chłopskie wozy, by usuwały się z drogi. Znaleźli się wśród domów przedmieścia. Tu nieco zwolnili, gdyż wyboje nie pozwalały na zbyt szybką jazdę. Po niedługim czasie skręcili w boczną drogę, nie tak rozjeżdżoną, więc karoca znów potoczyła się szybciej. Pani Nienuszko już zupełnie przestała rozeznawać się, dokąd zmierzają, ale zabrakło jej czasu na domysły, gdyż pojazd zatoczył szeroki łuk i wpadł przez rozwarte wrota ostrokołu na podjazd ukrytego wśród drzew obszernego domu, zatrzymując się przed jego gankiem. Ochmistrzyni zauważyła, że nigdzie nie było widać żywej duszy. Wydało się jej również dziwne, że mimo pełnego dnia, okiennice były zawarte. Konni pachołcy, dotąd towarzyszący karocy, odjechali w głąb dworu, ku gospodarczym budynkom, na wpół zasłoniętym otaczającymi je krzewami. Jedynie woźnica pozostał na koźle stojącego nieruchomo pojazdu. Przez jakiś czas nikt nie zjawiał się i pani Nienuszko zaczęła zastanawiać się, czy nie muszą same wysiąść i szukać kogoś, kto by ich doprowadził do księcia. Wreszcie jednak drzwi ganku otworzyły się i ujrzała w nich brodacza, którego już poznała. Zbliżył się do karocy, otworzył drzwiczki i uchyliwszy czapki zwrócił się do Olgi: — Pan starosta prosi panienkę do siebie... — A co ze mną? — zaniepokoiła się ochmistrzyni. Brodacz obrzucił ją kpiącym spojrzeniem, co pani Nienuszko przyjęła z oburzeniem, ale nie ośmieliła się go okazać. Oburzeniae to wzrosło, kiedy usłyszała odpowiedź: — Macie czekać, dopóki nie wróci! — polecił rozkazującym tonem. Krągłe policzki ochmistrzyni pokrył rumieniec gniewu. — Waść tak do mnie nie mów, bom tego niezwyczajna! — Powiedz to księciu, nie mnie! — Już z wyraźną drwiną rzucił brodacz, pomagając wysiąść Oldze.

Oburzenie pani Nienuszko doszło szczytu, ale że nie miała komu go okazać, przeto z gniewną twarzą otuliła się szczelniej opończą i wcisnęła w róg siedzenia. Czas wlókł się wolno, toteż zaczęła podrzemywać, aż wreszcie przysnęła. Obudził ją stuk otwieranych drzwiczek i na tle szarzejącego już dnia ujrzała inną, tym razem lisią twarz szczerzącą w uśmiechu zęby. — Kniaź przykazuje wam wracać! Panienka przenocuje u niego i przyjedzie rankiem! Jego wysokość srogo też zakazuje komukolwiek wyjawić, że znajduje się w Wilnie, a także, że bratanica przebywa u niego! Jeśli nie będziecie posłuszni, zapowiedział swoją pomstę! Olga minęła wraz z przewodnikiem nieomal zupełnie ciemną sień, gdyż światło sączyło się tylko przez wycięte w zamkniętych okiennicach otwory. Jeszcze mroczniejszy był korytarz, więc mimo woli zwolniła kroku, ale przewodnik wziął ją za rękę i pewnie prowadził dalej, dopóki nie dotarli do drzwi, spod których padała na podłogę smuga żółtego światła. Brodacz ujął za klamkę i otworzył drzwi. Olga ujrzała izbę o prymitywnym urządzeniu. Był tam tylko stół, kilka krzeseł, ława stojąca pod ceglanym piecem, odrapana skrzynia i jakieś legowisko przyrzucone derkami. Na stole stała latarnia wypełniając wnętrze nikłym światłem, niezdolnym pokonać czającego się po kątach mroku. Za stołem siedziało dwóch mężczyzn. Jeden miał zapadnięte policzki, wąską brodę i długi nos, co razem z rudymi włosami nadawało jego twarzy lisiego wyrazu. W drugim zaś, ku swemu przerażeniu, Olga poznała Henryka. Na widok wchodzących wstał z krzesła i zwrócił się do niej z ironicznym uśmiechem: — Nie powitasz, miła bratanico, swego stryja? — A więc to wy... To była wasza karoca, a ten człowiek także? — głos odmawiał jej posłuszeństwa, mówiła więc urywkami zdań. — Waćpanna okazujesz niezwykłą pojętność... — zakpił zwracając się z kolei do brodacza: — Stara siedzi w karecie? — Przykazałem jej czekać. — Bardzo dobrze, że ją zabrałeś, to było niegłupie, bo tak prędko nie narobi szumu! Toteż niech sobie posiedzi do zmroku: im dłużej, tym lepiej, gdyż w ten sposób opóźni pościg!

— Jak przyjdzie pora ją odesłać, przykażę babie milczeć pod groźbą zemsty kniazia! — zachichotał rudy. — Toteż chyba od razu gwałtu nie narobi! Być może, ale na to liczyć nie można. Jednak i te kilka godzin opóźnienia pościgu dużo warte, tym bardziej że nocą trudno dojść uchodzących — zauważył Henryk. Brodacz zaś uzupełnił jego przewidywania: — A do tego, jeśli nie wiadomo, w którą stronę się obrócić... Mimo to nie wolno zwlekać! Bierz naszą sikorkę na wóz i ruszamy! Ludzie są już przy koniach, a kolaska także czeka! Z kolei zwrócił się do oniemiałej z przerażenia Olgi: — Na gadanie i karesy będzie jeszcze dużo czasu! Teraz posłusznie pójdziesz z Wodzisławem — wskazał na sługę — i nie próbuj oporu! Pieścić się z tobą będę jak legniem w łożu, teraz zaś w razie potrzeby i nahajem potrafię panienkę przeciągnąć! Opierać się nie było sensu ni sposobu, gdyż pomocy znikąd nie mogła się spodziewać, więc ruszyła za Wodzisławem, który ujął za latarnię i otworzył przed Henrykiem drzwi. Opuścili dom tylnym wyjściem, niewidocznym od podjazdu, i szli ścieżką wiodącą pomiędzy drzewami w stronę gospodarskich budynków. Przed stajnią Olga ujrzała małą kolaskę zaprzęgniętą w parę koni, i grupę zbrojnych pachołków dzierżących wierzchowce za uzdy. Na ich widok bez rozkazu wskoczyli na siodła, a Wodzisław pomógł dziewczynie dostać się na wózek, sam zajmując przy niej miejsce. Nie było jeszcze ciemno, spostrzegła więc, że skierowali się ku innej bramie niż ta, którą wjechali. Znajdowała się blisko stajni i służyła zapewne do wygodniejszego dowozu plonów czy paszy. Zauważyła, jak Henryk zamienił parę słów z rudym, który widać pozostawał we dworze, bo nie miał wierzchowca, potem dosiadł konia i, skinąwszy na pachołków, ruszył ku bramie. Ci otoczyli kolasę i mały poczet podążył za nim. Pani Nienuszko wróciła na zamek w skrajnej rozterce. Miotała mą obawa, co powie księżnej, gdy ta przywoła dziewczynę, a jednocześni targał nią strach przed gniewem kniazia, którego dobrze znała i wiedziała, że potrafi dosięgnąć ją swą zemstą, jeśli nie będzie mu posłuszna. W takim stanie ducha odnalazł ją Lech od dłuższego czasu poszukujący daremnie Olgi. Wprawdzie jedna ze służebnych coś mu tak wspomniała, że

chyba obie opuściły zamek, bo dostrzegła, jak zmierzały ku bocznej furcie, co wydało mu się tak niewiarygodne, że uznał to za gadanie niewarte uwagi. Kiedy zaś wreszcie zastał ochmistrzynię w komnacie, zdumiał się jej zachowaniem. Zdała mu się mało przytomna, była tak wystraszona, że nie mogła opanować drżenia rąk, a słowa przychodziły jej / taką trudnością, jakby czuła czyjeś ręce na gardle. — I waść... waść także o nią pytasz... — zamamrotała w odpowiedzi, by za chwilę wybuchnąć potokiem okrzyków: — Dajże mi spokój, o niczym nie wiem, słyszysz! O niczym! Nie wiem, gdzie jest, widać gdzieś poszła! Nie nagabuj mnie, bo nic ci nie powiem!!! Urwała i spojrzała dookoła, jakby nagle przebudzona, po czym mruknęła już spokojniej: — Przyjdź jutro... Jutro ma wrócić... — Jutro? — z przerażeniem spytał młodzieniec. — Dokąd zatem poszła?! — Dasz mi wreszcie, waćpan, spokój czy nie?! — Nieomal wrzasnęła czerwieniejąc na twarzy. — Dość tych pytań, wynoś się! Zdumiony zachowaniem się ochmistrzyni, a także zaniepokojony brakiem odpowiedzi, co się stało z Olgą, pobiegł szukać ojca, by zasięgnąć rady wobec tak nieoczekiwanego zajścia. Na szczęście zastał go na kwaterze, zajętego rozmową z Tomkiem. Właśnie przekazywał mu wiadomości dla księdza Andrzeja, których przez ostrożność wolał nie dawać na piśmie. Był obecny i Waśko, zajęty przyszywaniem guzika do kaftana. Czarny wysłuchał syna spokojnie, po czym spytał: — Powiedziała: „waść także o nią pytasz?” — Na słowie „także” położył nacisk. — Jak i to, że nie wie, gdzie jest, ale obiecała, że jutro wróci? — Tak... — potwierdził Lech — to spamiętałem dobrze... Czarny spojrzał na Waśkę, który przerwał szycie i z uwagą przysłuchiwał się relacji. — Co o tym sądzisz? — Dziwno mi, zwłaszcza że owa służebna widziała, jak wychodziły razem... — Jak i to, że obiecuje powrót dziewczyny... — uzupełnił Czarny.

— Sądzicie, że służebna rzeczywiście je widziała?! — powątpiewająco wtrącił Lech. — Mnie zdało się to byle jakim babskim gadaniem, aby jeno Pochwalić się, że coś wie! — Wszakże zachowanie się ochmistrzyni raczej potwierdza zeznanie tej dziewki — zauważył Czarny. — Istotnie coś się musiało wydarzyć... — O czym Nienuszko mocno wystraszona nie chce gadać — dorzucił Waśko, zaraz jednak zamilkł zmarszczywszy brwi, jakby coś pilnie rozważając. — No, co ci przyszło do głowy? — widząc to zainteresował się Czarny. — Tak sobie myślę, czy aby znów nie maczał w tym palców nasz Henryczek? — Dlaczego tak sądzisz? — z niepokojem spytał Lech. — Gdyż coś mi się przypomina... — mruknął pocztowy. — Ale co, gadajże prędzej! — ze zniecierpliwieniem ponaglił go młodzieniec. — Nasze konie stoją w jednej stajni z Henrykowymi. Stąd ze dwa dni temu zdarzyło mi się słyszeć, jak jego stajenny polecał parobkowi, by dokładał koniom więcej owsa, bo czeka ich długa i szybka jazda. Na co parobek zaciekawił się, dokąd pojadą, stajenny zaś odparł, że chyba ku krzyżackiej granicy, bo jaśnie pan pytał go, czy zna drogę do Olity... — Czyżbyś sądził, że ma to jakowyś związek...? — Już z przerażeniem spytał Lech. — Trudno powiedzieć — Waśko wzruszył ramionami — ale jeśli dzieje się coś złego, ów psubrat zawsze jest blisko! — Co robić, ojcze? — Lech bezradnie spojrzał na Czarnego. Ten wstał z miejsca. — Ty ruszaj w drogę — zwrócił się do Tomka — bo co masz przekazać proboszczowi, już wiesz! My zaś pójdziemy do stajni zobaczyć, czy są tam jeszcze Henrykowe konie! Kiedy przybyli na miejsce, od razu dostrzegli, że boksy zajmowane dotąd przez młodego księcia są puste. — O Boże! — jęknął Lech. — Czyżby porwał Olgę?! Nienuszko musi zeznać, co o tym wie! — Nie ma na to czasu, synu — zadecydował Czarny. — Zresztą wątpię, czy coś z niej wydobędziesz. Musisz natychmiast ruszać w pościg. Kierunek

chyba znamy, toteż, mimo że zyskali nieco czasu, powinieneś ich dopaść! Ruszysz jeno z Waśką, no i pachołkami, których zdołam szybko podesłać! Ja muszę pozostać, gdyż pan Cebulka powiedział, że wielki kniaź wkrótce będzie chciał ze mną mówić! — Już robi się ciemno! Musimy zatem pośpieszać! — Lech obrócił się do Waśki. — Każda chwila droga! — Nie trać spokoju — upomniał go Czarny — i sam niczego nie postanawiaj. Będziesz miał do pomocy Waśkę, tego pytaj o radę. On niech siodła konie, a ty zadbaj o pochodnie i nieco żywności na drogę. Pachołków, ilu zdołam zebrać, wnet ci nadeślę i ruszajcie z Bogiem! W kilka pacierzy po tym mały oddział Lecha, składający się prócz Waśki z trzech zbrojnych, ruszył cwałem, kierując się na trakt wiodący do leżącej nad Niemnem Olity, skąd biegł dalej ku krzyżackiej granicy. Z Wilna trakt ten prowadził, najpierw do Trok, skąd dopiero rozdzielał się w trzech kierunkach. Północno-zachodni prowadził do Kowna, południowozachodni do Grodna, natomiast wprost na zachód do Olity, lichej mieściny, ale z przystanią na Niemnie, strzeżoną przez nieduży, lecz silny gródek. Do Trok było mil cztery, potem do Olity z dziesięć, a stamtąd już nieco mniej do granicy zakonnego państwa. Oddział Lecha wkrótce pozostawił za sobą ostatnie domy wileńskiego przedmieścia i co koń wyskoczy gnał traktem na Troki. Dzień już się kończył i zapadał zmrok. Pogłębił się jeszcze, kiedy minęli orne pola i wpadli pomiędzy drzewa puszczy. Tu już było tak ciemno, że ledwie widzieli łby swoich wierzchowców, ale szlak drogi szarzał wyraźnie w czerni zalegającej wnętrze lasu, więc nie szczędząc zwierząt pędzili nie zmniejszając szybkości. Lechowi zdało się jednak, że mogliby pędzić jeszcze szybciej, ale powściągał niecierpliwość rozumiejąc, że należy oszczędzać konie, gdyż musiało im starczyć sił na dłuższą gonitwę. Toteż modlił się tylko w duchu, by Bóg uratował jego miłą, a jemu pozwolił na czas dopaść wroga. Drzewa uciekały do tyłu, a im towarzyszyło dudnienie ziemi pod kopytami rwących rumaków, które powtarzało echo dochodzące z lasu jakby gdzieś w jego głębi ścigali się z nimi jacyś inni jeźdźcy. Minęła jedna godzina, potem druga, kiedy jadący przy nim Waśko odezwał się:

— Należy przyhamować wierzchowce, paniczu... Muszą nieco wytchnąć! Lech uznał tę radę za słuszną i ściągnął wodze. Jechali teraz spokojnym truchtem, toteż zagadnął pocztowego: — Oni, mając dziewczynę, zapewne wiozą ją bryką. Nie jadą więc chyba szybciej od nas? — Ale mają nad nami sporą przewagę, którą musimy nadrobić. — Toteż nie zatrzymamy się na żaden dłuższy postój, taki tylko, aby skarmić konie i dać im nieco odpocząć! — Szczęściem dla nas Henryk jest pewny, że nie wiemy, w którą stronę się obrócić! Spodziewa się zatem, że zmitrężymy sporo czasu zasięgniemy języka. Może więc, ze względu na pannę, zarządzić krótki nocleg, a to powiększy nasze szanse... — Wolałbym, aby nie zarządzał... — mruknął przez zęby Lech. — Wierzę, że Bóg na pewno zezwoli dojść ich jeszcze za dnia — pocieszył młodzieńca Waśko, domyślając się, co miał na myśli. — Możemy już chyba ponaglić konie?! — zamiast odpowiedzi rzucił niecierpliwie Lech i wbił w swojego ostrogę. Minęli Troki i skierowali się, za wskazówką jednego ze zbrojnych, na trakt wiodący do Olity. Mijały godziny nocnej jazdy. Prosta i szeroka droga nie wymagała zapalania pochodni. Konie szły równomiernym galopem, przerywanym tylko dla krótkich chwil wytchnienia. Minęli jakąś wieś, po dłuższym czasie drugą. Chłopskie kurne chaty zdawały się spać razem z ludźmi, którym dawały schronienie. Tu i ówdzie wypadały ku nim psy i z głośnym ujadaniem próbowały ich ścigać, dopóki zziajane nie pozostały w tyle. Za wsiami znów rozciągała się pustka pól, lecz nie na długo, gdyż bór nie dawał się tak łatwo odepchnąć ludzkim rękom. Ciągnął się potem milami, cichy, ciemny i kryjący różne skrzaty i duszki, o których wszakże lepiej było nie mówić, by licha ku sobie nie skusić. Jednostajna jazda i wlokące się nocne godziny coraz bardziej dawały się im we znaki. Pragnienie snu mroczyło myśli, jednak obycie z siodłem i odporność na trudy pozwalały zachować sprawność i pokonywać chęć do drzemki, co przy szybkiej jeździe groziło upadkiem z wierzchowca.

Wreszcie z ulgą dostrzegli, że ciemność z wolna zaczęła szarzeć, stawała się srebrzysta, a mijane drzewa i krzewy rysowały się coraz wyraźniejszymi konturami. Wkrótce było już na tyle widno, że mogli się rozeznać i w dalszej okolicy, gdyż mijali właśnie jakieś łąki miejscami porośnięte krzakami łoziny lub kępami drzew o bezlistnych konarach. Ujrzeli przed sobą ciemny zarys kolejnego lasu, a pod nim kilkanaście chłopskich zagród, luźno rozrzuconych na jego skraju. Z niektórych sączyły się już strużki dymów. Waśko ściągnął wodze. — Lepiej rozeznać, czy nie zatrzymali się tam po nocnej jeździe zwrócił się do Lecha. Podjedź więc do tych chałup, a my tu poczekamy. Tylko nie jedz drogą, gdyż mogli wystawić straż... — Objadę dookoła, pomiędzy łoziną... — Waśko ruszył koniem. Nie było go parę pacierzy, aż wreszcie wyłonił się spoza krzewów. — Nie ma nikogo — oznajmił. — Ale jeden z chłopów mówił, że krótko przed świtem słyszał przejeżdżający wóz i poczet konnych! — Zatem nie są daleko! — ucieszył się Lech. — Dopadniemy ich jeszcze za dnia. — Zatrzymajmy się, paniczu... — poradził Waśko. — Oni już nam nie ujdą, a trzeba nakarmić konie i dać im nieco wytchnąć. My także legniem krzynę. Przykażę chłopu, by nas rychło pobudził! — Ja chyba nie usnę... — westchnął Lech. — Ale istotnie, konie trzeba nakarmić, a zatem i postój konieczny. — Uśniecie i wy, paniczu — zapewnił go Waśko. — Dość długo byliście w siodle... Sądząc po zamroczeniu, jakie czuł po przebudzeniu, Lech ocenił, że jego sen nie trwał dłużej jak jedno „Ojcze nasz”. Wszakże chłop, który ich obudził, miał lepsze wyczucie czasu, gdyż zapewnił, że stracili go więcej niż dwie godziny. Obmyli naprędce twarze, by pozbyć się zamroczenia, i po chwili znów byli w siodłach. Teraz jazda nie była już tak uciążliwa, gdyż nie męczyło pragnienie snu, a oczy mogły się cieszyć oglądaniem mijanej okolicy. W południe zatrzymali

się znów, ale tylko po to, by nakarmić i dać wytchnąć koniom. Potem, zasięgnąwszy języka w kolejnej wsi, dowiedzieli się, że ponad godzinę temu przejeżdżała kolasa w otoczeniu zbrojnych. Na tę wiadomość ogarnęło ich podniecenie. Radzi, że wreszcie dopadną umykających, niżej pochylili się nad końskimi grzywami i z nowo obudzoną ochotą gnali nie szczędząc już wierzchowców. Chmury jeszcze w czasie w postoju zaczęły się przecierać i od czasu do czasu ukazywało się słońce. Teraz niebo rozpogodziło się zupełnie i błyszczało w zachodniej stronie szklistą żółtością, coraz bardziej nasiąkającą czerwienią. Jednocześnie wielki słoneczny krąg jakby przygasał i z wolna zbliżał się ku wierzchołkom drzew lasu, kładąc pod nimi pogłębiające się cienie. Wkrótce wypadli znów na otwartą przestrzeń jakiegoś pastwiska, co wskazywało na bliskość wsi. Dostrzec jej wszakże nie mogli, gdyż zasłaniało ją wzgórze porośnięte brzozowym gajem. Kiedy go jednak dopadli i zbliżyli się do skraju, Lech wstrzymał dalszą jazdę. Droga opadała w dół i wiodła do niedużej wsi, której chaty kryły się wśród owocowych sadów. Dla zachowania ostrożności cofnęli się więc jeszcze hardziej między drzewa i po chwilowej naradzie Waśko postanowił tym razem pieszo udać się na zwiady, gdyż należało spodziewać że właśnie tu Henryk zatrzymał się na nocny postój. Pieszemu zaś łatwiej było przemknąć się nieznacznie ku wsi, kryjąc się między krzakami zarastającymi przydrożny rów. Wkrótce zniknął im z oczu, ale teraz musieli długo czekać na jego powrót. Pod drzewami zaległa już ciemność i choć nad czarną wstęgą lasów niebo płonęło jeszcze czerwienią, to słońca nie było już widać. Wreszcie usłyszeli szelest kroków i spoza drzew wyłonił się Waśko. — Są we wsi — oświadczył, nie czekając na pytania. — Będą nocować, bo rozsiodłali konie. — Nawet i to wiesz?! — ucieszył się Lech. — A Olga? — Jest z nimi. — Wielu ich? — Naliczyłem dwanaście koni. Dwa idą w zaprzęgu, zatem zbrojnych będzie dziesięciu.

— Gdzie obrali kwaterę? — Na tamtym skraju wsi. Od naszej wystawili strażnika, natomiast w obejściu go nie wypatrzyłem. Widać uznali, że jeden wystarczy. — Wiele zdołałeś rozeznać! — Wiem więcej. Trzech z dziewczyną zajęło izbę, reszta śpi w stodole. — Jakże udało ci się dokonać takiego zwiadu? — zdziwił się Lech. — Dokonał go bystry chłopaczek, którego tam podesłałem obiecując podręczny nożyk. Poszedł prosić gospodarza o pożyczenie miarki soli dla matki. Miał więc sposobność dobrze wszystko obejrzeć. — Może także wiesz, gdzie stoją ich konie? — Są uwiązane u kolaski, na którą narzucono im siana. Widać stajni chłop nie ma. — Teraz musimy obmyślić, jak uwolnić dziewczynę! A i temu psubratu nie zamierzam popuścić! — z zawziętością w głosie mruknął Lech. — Jeden zamiar łatwiej, paniczu, wykonać niż dwa... — upomniał młodziana praktyczny Waśko. — Należy zadbać tylko o pannę, a Henryka ostawić sposobności. — Co zatem radzisz czynić? — U któregoś z naszych żołnierzy widziałem przy siodle toporek do rąbania drzewa na opał. Wytniemy kilka brzózek i porobimy kołki do podparcia wrót stodoły, by śpiący w niej nie mogli się wydostać. A z tymi w izbie już łatwo sobie poradzimy! — Ale zwykle są drugie wrota wiodące w pole. Musimy podeprzeć i te! — Słusznie — zgodził się pocztowy. — Trzeba zatem wziąć zamiast dwóch kołków, cztery. Przekradniemy się dookoła wsi wierzchem — zwrócił się już do żołnierzy, którzy stojąc przy nich przysłuchiwali się rozmowie. — Tam rozdzielimy się, by podeprzeć wrota jednocześnie z obu stron. Piąty przez ten czas otworzy bramę, poodcina nożem postronki i konie ostro wygna na drogę, by nie zatrzymały się zbyt blisko! — Potem połączywszy się wedrzemy się do izby i rozprawimy z owymi trzema, głównie zaś z samym Henrykiem! — uzupełnił Lech, upominając jednocześnie: — Nie zapomnieć ostawić jednego konia dla panny, aby miała czego dosiąść! Gdyż teraz my będziemy uciekać, a oni, połapawszy wierzchowce, będą nas ścigać! — Kiedy ruszamy? — spytał jeden z żołnierzy.

— Po północy — zadecydował Lech. — Niech zapadną w głębszy sen, a i nam nieco wytchnienia nie zawadzi! — Ale kto nas obudzi, bo chyba mocno pośniemy? — zatroszczył się Waśko. — Ja i tak nie usnę, więc o to się nie martwcie! — Nasłuchujcie zatem, paniczu, wsiowych kogutów. Jak się odezwą, zaraz nas budźcie! — poradził pocztowy. Korzystając z resztek światła wycięli cztery młode brzozy, oczyścili z gałęzi i przycięli na odpowiednią długość. Dopiero wówczas, okryci derkami, poukładali się do snu. Wkrótce rozległo się ich chrapanie. Lech zaś oparty plecami o drzewo, podniecony bliską rozprawą, od której zależał los Olgi, zapatrzył się w ledwie już widoczny zarys wsi, coraz gęściej zasnuwany tumanami wieczornej mgły. Wkrótce pojawił się na niebie sierp księżyca i zamigotały pierwsze gwiazdy, a on wciąż trwał nieruchomy, rad ze swej samotności i daleki od chęci snu. Wreszcie we wsi rozległo się skrzekliwe kogucie pianie, a potem odezwało się następne. Skoczył więc budzić towarzyszy. W mig znaleźli się w siodłach i ruszyli, szerokim łukiem okrążając wieś. Jechali jeden za drugim, otuleni wlokącymi się pasmami przyziemnej mgły, bacząc na pocztowego, który ich prowadził. Wreszcie zbliżyli się do pierwszych zagród i przekradali wzdłuż jakiegoś płotu, dopóki Waśko nie uniósł do góry ramienia, zatrzymując oddziałek. Jednocześnie bez słowa wskazał majaczący w pobliżu budynek. Kiedy zeskoczyli z siodeł, rzucił szeptem: — Oto owa stodoła. Weźcie, paniczu, jednego żołnierza i poczekajcie chwilę, aż jej nie obejdziemy, a potem razem podeprzemy wrota. Jeśli nawet się pobudzą, już z obu stron będą zawarte... Szybko uwiązali konie do płotu i rozdzielili się. Na odchodnym waśko jeszcze upomniał: — Jak się sprawicie, szybko okrążajcie stodołę i łączcie się z nami! Za ległem jest wolne przejście... Lech z jednym z żołnierzy zbliżyli się do wrót, odczekali chwilę, po czym cicho podsunęli drągi pod poprzeczne deski, drugie końce wspierając o ziemię, i ruszyli biegiem ku towarzyszom.

Dostrzegli ich od razu, jak i białą korę drągów podpierających wrota. Właśnie Waśko kończył odcinanie koni, a potem, nie zachowując już ciszy, ostrym gwizdem i krzykami pognał je ku rozwartej bramie. Zaraz też wyrwawszy z pochew miecze dopadli chaty. Lech jednym kopnięciem nogi odwalił drzwi i jako pierwszy w padł do środka. Panującą w izbie ciemność nieco rozpraszał ogień dogasający na kamiennym palenisku. Widać gwizd i krzyki poderwały na nogi Henryka, gdyż właśnie dorzucał szczap łuczywa na tlący się żar. Smolne drzewo zajęło się od razu, wypełniając wnętrze chybotliwym światłem. Jego towarzysze i Olga, też już przebudzeni, unosili się właśnie z pościeli. Nieprzytomny z wściekłości Lech rzucił się do młodego księcia, ten zdążył wszakże porwać za mieczyk leżący na ławie i odparować jego pierwszy cios. Widząc jednak, że doskakuje do niego drugi napastnik, od razu poniechał dalszej walki. Dopadł małego okienka zaciągniętego rybim pęcherzem, rozdarł go i wyskoczył znikając w ciemności. Natomiast Waśko zdzielił mieczem jakiegoś brodacza, rozwalając mu głowę i zamierzał ugodzić drugiego, kiedy ten uniósłszy ramiona wrzasnął w przerażeniu: — Zlituj się, nie zabijaj! Zamiast więc ciąć, obrócił ostrze i uderzył nim płasko. Ugodzony z jękiem zwalił się na pościel, Waśko zaś obrócił się ku dziewczynie. Była już jednak w objęciach Lecha. — Uściski zostawcie na potem! — krzyknął ostro, bez respektu. — Teraz co rychlej do koni! Wypadli z izby. Od stodoły dochodziły wrzaski i uderzenia we wrota, oni zaś, nie sprawdzając jak długo jeszcze drągi wytrzymają napór, rzucili się do pozostawionego przy kolasie konia. Był nie osiodłany, nie było jednak na to czasu, a Olga, widać podniecona walką czy też strachem, jednym skokiem znalazła się na jego grzbiecie. Lech ujął zaraz konia za uzdę i biegł przy jego pysku, zmierzając ku swoim wierzchowcom. Migiem wszyscy byli w siodłach i przemykając się między chałupami popędzili w stronę traktu. Już na skraju wsi ujrzeli przed sobą pachołka z łukiem w ręku. Odgadli, że jest to strażnik stojący tu na czatach. By nie tracić czasu, bacząc, że do nich

mierzył, przelecieli obok. Uskoczył wprawdzie z drogi, ale zaraz obrócił się i wypuścił strzałę. Ugodziła jednego z żołnierzy w plecy. Rozkrzyżował ramiona i wyleciał z siodła, waląc się na ziemię. Nie wstrzymali jednak ucieczki, by zbadać: zabity czy ranny, a jedynie Waśko obejrzawszy się, mruknął: — Jeśli go nie ubił, chłopi się nim zajmą... — Wszakże dla nas to znaczny ubytek sił... — rzucił z troską Lech. — A i człowieka żal... — Wojaczka nie obywa się bez ofiar — skwitował Waśko. — Troszczmy się raczej, by ujść ogarom, które będziemy teraz mieli na karku! — Może nas poniecha? Przecież przegnaliśmy im konie! — Po nocy daleko nie uszły! Połapią je w godzinę, toteż na tyle liczę naszą przewagę! Lech obrócił się do Olgi, która pędziła tuż przy nim. — Starczy ci sił na tak szybki bieg i do tego bez siodła? Wytrzymaj jeszcze trochę, jak zwolnimy, oddam ci swego konia! — Przecież uczyłeś mnie takiej jazdy! — wykrzyknęła, by zagłuszyć tętent kopyt. Lech jakiś czas nie odzywał się, ale wkrótce znów zagadnął dziewczynę: — Czy... czy cię nie nagabywał? — Na szczęście nie! Ale chyba tylko dlatego, że ucieczka nie dawała sposobności! Trudno było mówić, podczas gdy konie nieomal brzuchami dotykały ziemi, więc pochyleni w siodłach pędzili dalej w milczeniu. Wszakże obecnie Lech pozbył się już strachu i rozpaczy, a gnał z sercem przepełnionym szczęściem, że ukochaną ma przy sobie. Zapomniał, że jeszcze nie jest w Wilnie, że ucieka ciemnym gościńcem na karku z wrogiem, który tak łatwo ich nie poniecha. Jednak młodzieńcza beztroska dodawała pewności, że teraz, kiedy Olga jest przy nim, pokona wszelkie przeszkody i szczęśliwie dowiezie ukochaną na książęcy dwór. Jakby na potwierdzenie tych przewidywań okazało się, że koń ugodzonego żołnierza dołączył do towarzyszy i biegnie za nimi. Kiedy więc wkrótce zwolnili, nie potrzebował odstępować Oldze swego siodłanego wierzchowca.

Niebawem zaczęło świtać, ale nie przerywali jazdy, dając wierzchowcom krótkie wytchnienia. Po południu dotarli do dużej wsi Onuszki i wiedząc, że przejazdu nie ukryją, napoili konie i nabyli nieco żywności. Po godzinie dalszej jazdy, kiedy znów zwolnili, Waśko polecił im nie zatrzymywać się, sam zaś zeskoczył z siodła i przypadł do ziemi przykładając do niej ucho. — No i jak? spytał go Lech, gdy ich dopędził. — Słyszałeś coś? — Nie. Chyba jeszcze nie minęli wsi. — Może w ogóle nas nie ścigają? — próbowała pocieszyć się Olga. — Na to nie licz — ostrzegł ją Lech. — Ten psubrat to człek zawzięty. Inaczej nie odważyłby się na porwanie... Jeszcze dwa razy w ciągu dnia Waśko schodził z siodła. Za drugim razem, kiedy przed wieczorem dojeżdżali do owej wsi leżącej pod lasem, podniósł się na nogi z ponurym wyrazem twarzy. — Już ich słychać — odpowiedział na pytające spojrzenie Lecha. — Jeśli nie pośpieszymy, za kilka pacierzy nas dognają... — Konie nie wytrzymają takiego wysiłku... — Cóż tedy robić? — przestraszyła się Olga. — Trzeba będzie imać się oręża — twardo oświadczył Waśko. — Przecież jest ich więcej! Czy dacie radę?! — Ano, obaczym... — Niekoniecznie — nagle oświadczył Lech. — Spróbujemy inaczej... — Co masz na myśli? — ożywiła się dziewczyna, a jednocześnie pocztowy zwrócił na niego zaciekawione spojrzenie. — Przebiegniemy przez wieś, aby nas widziano, wkrótce jednak skręcimy i skryjemy się w lesie. — I co potem? — Oni chyba pognają dalej! My zaś zboczymy... — Ale wkrótce będą wiedzieć, że nie ma nas w przedzie i zawrócą... — Pójdziemy lasami, a ich za mało, by nas wytropić. — Lasami? Bez przewodnika? — powątpiewająco rzucił Waśko. — Ostaw to już mnie, a także i sposób dalszej ucieczki! Postanowiłem bowiem skierować się nie na Wilno, a do Niemierzy! Leży sporo przed Trokami i nie dalej jak o milę w bok od traktu, toteż opuścimy go i pójdziemy stąd skosem, a przewodnika chyba we wsi znajdę! Dlatego, kryjąc się w lesie,

podsuniemy się do niej blisko i będziemy baczyć, co tam się dzieje! Jak tylko tamci ją miną, ruszymy i my, ale już bocznymi drogami! Waśko z uznaniem spojrzał na Lecha. — Tedy nie ma co już oszczędzać koni, tyle jeszcze wytrzymają! Pognali wierzchowce i wkrótce dotarli do wsi. Minęli ją pędem, a nawet z pokrzykiwaniem, by ich dobrze dostrzeżono, ale ujechawszy parę staj zawrócili i, zatoczywszy koło, pastwiskami dotarli do lasu. Potem przedzierając się przez jego poszycie, po krótkiej jeździe zatrzymali wierzchowce. — Musimy jeszcze bardziej oddalić się od zagród — zadecydował Waśko ruszając w głąb boru. — Koń może zarżeć albo i zakwiczeć, co mogliby usłyszeć... Ruszyli za nim i znalazłszy miejsce dobrze otoczone leśną gęstwiną, pozsiadali z siodeł. — Tym razem ja pójdę na zwiady — zadecydował Lech. — Czekajcie tu, aż powrócę. — Bacz na siebie! — zatrwożyła się Olga. W odpowiedzi skinął tylko ręką i zniknął między drzewami. Przedzierał się jakiś czas przez chaszcze, ale na szczęście skończyły się wkrótce i mógł iść szybciej, bacząc jedynie, by w ciemnościach nie zderzyć się z pniami. Te jednak także zaczęły rzednąć i ujrzał przed sobą płot otaczający zagrodę, która, tak jak i kilka pobliskich, leżała pod samym lasem. Rad z tego odnalazł wkrótce ścieżkę wiodącą między zabudowania i ruszył nią ostrożnie. Jednocześnie słyszał oddalone, ale gwałtowne ujadanie psów, które zwabił zapewne tamten oddział, co tłumaczyło, dlaczego żaden nie odezwał się dotąd w pobliżu. Raptem dostrzegł w ciemnościach sylwetkę jakiegoś człowieka, nasłuchującego owego ujadania. Aby więc nie przestraszyć go, syknął z cicha. Nasłuchujący obrócił się gwałtownie w jego stronę. — Nie bój się, jam nie wróg... — uspokoił szeptem. Zbliżył się i nie dając tamtemu przyjść do słowa, zagadnął od razu. — Chcesz zarobić ćwierć rubla? — Pokazał wyciągniętą zza pasa monetę. — Ćwierć rubla? — W głosie dochodzącym z ciemności zabrzmiało zdumienie. — Co chcesz, abym uczynił za tyle pieniędzy?!

— Nic trudnego, ale wpierw posłuchaj, w czym rzecz! Nas tu kilku, my ludzie pana z Niemierzy! Ścigają nas zbóje, jego wrogowie! Jest ich z dziesięciu, musimy więc kryć się! Chcę, abyś rozeznał, czy to oni są we wsi, że psy tak szczekają? Jeśli to oni, to powiedz mi, czy ostali, czy pognali dalej... — I za to dostanę te ćwierć rubla...? — z niedowierzaniem spytał chłop. — O ile nikomu słowa nie piśniesz, żeś ze mną tu gadał! Wtedy dostaniesz, klnę się na Boga! — Lech przeżegnał się ostentacyjnie. — Tedy i ja przysięgam, że słowa nie powiem! — rzucił z przejęciem chłop z rozbudzoną chciwością. — Ostańcie tu, wnet obaczę, co tam się dzieje, i zaraz wracam! — Czekaj, jeszcze... — wstrzymał go Lech. — Chcę też wiedzieć, czy dobrze znasz te strony? — Toć tu się rodziłem! — Potrafiłbyś doprowadzić nas bocznymi drogami do Niemierzy? — Czemu nie, ale to z pięć mil drogi... — Pojedziesz konno, a konia zatrzymasz w nagrodę. — Dacie mi konia, panie? — w głosie chłopa znów zabrzmiało niedowierzanie. — Ależ to dla mnie biednego istny majątek! — Dostaniesz, jak i owe ćwierć rubla! Tylko pamiętaj: ani pary z gęby! Nawet własnej babie! — Tej przede wszystkim, boby wnet cała wieś wiedziała! — zachichotał chłop. — Tedy ruszaj, będę tu czekał! Nie było go dłuższy czas, a kiedy wrócił, on z kolei psyknięciem przywołał Lecha ukrytego za ścianą jakiejś szopy. — Byli zbrojni, o których mówiliście — objaśniał — i pytali o was. Skoro dowiedzieli się, żeście minęli wieś, pognali dalej. — Dobrze, masz tu swoje ćwierć rubla! A teraz szykuj się do drogi! Weź też nieco żywności, bo tej za dużo nie mamy! — Chcecie ruszać od razu? Nie lepiej nieco odetchnąć? — Nie, jedziemy zaraz, tedy się pośpiesz! — I konia dostanę? — Nawet dobrego, bo nie ma więcej jak pięć lat! Wnet go dosiądziesz!

— Tedy poczekajcie chwilę! — Chłop skierował się w stronę majaczącej w pobliżu chaty, której jedno z okienek migotało żółtym blaskiem. Wrócił istotnie prędko, w kożuchu przepasanym paskiem i płócienną torbą przewieszoną przez ramię. Dostał konia, którego dotąd dosiadała Olga, i wysunąwszy się na czoło wkrótce wyprowadził ich na wyboistą drogę. Jechali za nim drzemiąc w siodłach, bo konie szły teraz stępa, czując zapewne, tak jak i jeźdźcy, ulgę, że skończyła się mordercza gonitwa. — Nie zimno ci? — zatroszczył się Lech spoglądając na Olgę. — Może okryć cię derką? — Mam na sobie futrzany kubraczek, którego na szczęście nie zdejmowałam. Na razie starczy. — O świcie będzie gorzej, ale wówczas Pojedziemy szybciej... — Daleko jeszcze do świtu? — Chyba zaledwie minęła północ. Weź, okryj się... Odpiął przytroczoną do łęku siodła derkę i zarzucił ją na ramiona dziewczyny. Na niebie migotały gwiazdy na tyle jasno, że widzieli przed sobą drogę. Biegła przez rozmokłą już łąkę porośniętą kępami olch i łozin. Lech jechał obok Olgi, mając przed sobą chłopa i Waśkę, a z tyłu obu żołnierzy drzemiących zapewne w kulbakach, gdyż nie słyszał ich głosów. I jemu monotonia tej jazdy i poniesione dotąd trudy coraz bardziej dawały się we znaki. Toteż kiedy minęli łąkę i znów otoczyły ich drzewa lasu, a Waśko wstrzymał konia proponując spoczynek do pierwszej jasności, chętnie na to przystał. Tym bardziej że i Olga, dotąd trzymająca się dzielnie, okazywała już skrajne zmęczenie. Zaraz też poukładali się do snu, dziewczyna zaś, nie bacząc na towarzyszy, przytuliła się do Lecha i złożywszy mu na ramieniu głowę, od razu zasnęła. Okazało się wkrótce, że istotnie chłop dobrze zna okolicę, bo prowadził ich bez wahania mało co rozjeżdżonymi drogami, z których korzystały tylko chłopskie wozy. Był już wieczór, kiedy dotarli wreszcie do Niemierzy. Oznajmili strażnikowi w samborze, kim są, on zaś wnet powiadomił dwór. Rozwarto

bramę i ujrzeli nadbiegającą ku nim Zytę w otoczeniu służby, dzierżącej pochodnie. Na widok ciotki Lech zeskoczył z siodła i przypadł jej do kolan. Ta jednak ujęła jego głowę i podnosząc ucałowała w oba policzki. — Cóż to włóczysz się po nocy, ty nicponiu! — zawołała wesoło — I do tego nie sam! — zerknęła z zaciekawieniem na Olgę. — Pozwól, ciotko, że wszystko wyjaśnię później, teraz racz udzielić gościny tej oto pannie, bratanicy grodzieńskiego starosty, a także moim towarzyszom, dzielnym żołnierzom! — Acana przecież znam! — Zyta zwróciła się do Waśki. — Chodźże z nami! Pozostałymi wnet zajmie się służba. O wierzchowce też nie potrzebujecie się troszczyć! Lech z kolei wskazał na chłopa. — A to nasz przewodnik. Dosiada konia, którego mu podarowałem, więc odetchnąwszy, niech na nim wraca! Po powitaniu zawrócili ku domowi. Tam bracia padli sobie w objęcia, natomiast Aldona, która nie widziała obu od dziecinnych lat, ze zdumieniem wodziła spojrzeniem od jednego do drugiego, nie mogąc wyjść z podziwu nad ich podobieństwem. Dopiero gdy minęło pierwsze zamieszanie i zasiedli do stołu, Lech opowiedział o swych przygodach, jak i zdarzeniach, które stały się ich przyczyną. W czasie jego opowiadania Zyta raz i drugi obrzuciła spojrzeniem skonfundowaną Olgę, ale widać spodobała się jej, bo zadecydowała: — Ostaniesz zatem, panno, u nas, gdyż lepiej abyś przynajmniej chwilowo do Wilna nie wracała, dopóki Jaksa i brat sprawy owego książątka nie załatwią! Będę ci rada, a sądzę, że i Aldona także, boć jesteście chyba w jednych latach, toteż przypadniecie sobie do serca! — Na pewno tak będzie! — zawołał Roch. — Przecież znam pannę Olgę i wielcem jej wdzięczny za opiekę, jakiej mi nie szczędziła, kiedy jechałem ranny do Wilna! Aldona rzuciła ukradkowe spojrzenie na Olgę, ale nic nie odpowiedziała. Jednak matka musiała coś dostrzec w tym spojrzeniu, gdyż powiedziała żartobliwie: — Czyżbyś sądziła, że ta opieka była zbyt gorliwa? Chyba Lech tego się nie obawia?

— Ależ mamo! — Aldona oblała się rumieńcem. — O Rocha może się troszczyć kto chce! Mnie to za jedno! — Dotąd tak nie sądziłam...! — Zyta roześmiała się, ubawiona reakcją córki. Długo już nie siedzieli, bo zmęczone twarze przybyłych zdradzały, jak byli wyczerpani, toteż wkrótce po wieczerzy ruszono na spoczynek. Postanowiono jednak, że Waśko z żołnierzami zaraz udadzą się do Wilna, by zawiadomić Czarnego o pomyślnym wyniku wyprawy Lecha, jak i prosić o polecenie, czy obaj mają jeszcze pozostać w Niemierzy, czy też wracać do Wilna, bo zdrowie Rocha już na to zezwalało. Ów niefortunny królewski list do cesarza wywołał wkrótce na obu dworach wichurę, która zakręciła ludźmi niczym liśćmi, skłóciła i postawiła we wrogich sobie stronnictwach. Na dworze wileńskim obudziła dawne, uśpione, a może raczej trzymane przez Witolda na wodzy, utajone pragnienia i tęsknoty powrotu do przeszłości, pobudziła także różne osobiste ambicje czy widoki korzyści. Tylko nieliczni, dojrzali i przezorni politycy, tak litewscy, jak i polscy, dostrzegali rozmiar niebezpieczeństwa, podobnego do nagle rozwartej przepaści, która przecięła szlak dotychczasowej wspólnej drogi. Ci nie ustawali w wysiłkach, by to niebezpieczeństwo zażegnać. Na królewskim dworze przewodził tym usiłowaniom mocny duchem i światłością rozumu kanclerz Oleśnicki oraz zawzięty wicekanclerz Oporowski, natomiast na wielkoksiążęcym obaj pierwsi sekretarze — Cebulka, o długoletnich zasługach podnoszących go do rangi kanclerza, i równie światły Lutko z Brzezia. Jednak wobec oporu Witolda nie zdołali zmienić jego decyzji, jak i nie zdołało jej zmienić upomnienie papieskiego prałata: „Na co gubisz dwa królestwa i brata? — ostrzegł go. — Wszak i Ty jakby królem polskim byłeś i rozkazywać mogłeś, a rozkazów Twoich nie mniej, jak samego króla, słuchano. Wierz mi, nie omylę się, gdy powiem, że tak długo będziesz wielkim, jak długo z nim razem będziesz, patrz na stanowisko Twoje, jakie było, a jakie jest z ramienia i poparcia brata Twego”29. Wysiłki te rozbijały się jednak o upór wielkiego księcia, u króla zaś napotykały brak stanowczości, zrozumiały wszakże tylko dla nielicznych.

29

—

Lewicki, op. cit., s. 43.

Trudno dostatecznie wiernie i wnikliwie ocenić pobudki, sposób myślenia, no i uczucia — bo i te nie są bez znaczenia — skłaniające do decyzji i działania ludzi żyjących tak dawno temu, od których zależał los narodów. Wszakże z kart kronikarskich zapisów wyłania się postać Jagiełły jako człowieka nie pozbawionego przebiegłości, koniecznej do sprawowania władzy, ale też i o nieco ograniczonym sposobie myślenia, poza tym łagodnego, wyrozumiałego i dobrego serca. Choć skłonny był do nagłych wybuchów gniewu, to jednak wkrótce tego żałował; przewinienia nie tylko puszczał w niepamięć, ale nawet zbesztanych obdarowywał, i to tak szczodrze, że wywoływał tym oburzenie najbliższego otoczenia. Te cechy charakteru, jak i wrodzony rozsądek powodowały przyjazną współpracę z człowiekiem tak wrażliwym na najmniejsze nawet uchybienie jego dumie, jakim był Witold. Rozumiał on wprawdzie swoją zależność od królewskiego brata, uznając w nim jednocześnie prawego dziedzica i właściciela ziem, którymi rządził, lecz rozumiejąc to i uznając, potrafił tylko osobiście dawać temu wyraz. Natomiast wystarczyła najmniejsza o tym wzmianka pochodząca z obcych ust, by doprowadzić go do niepohamowanego gniewu. Łączyło ich poza silnym poczuciem więzów krwi jednakowe umiłowanie ojczystego kraju. Dla obu Polska była jedynie tarczą, ostoją i pomocą do utrzymania siły i znaczenia własnej ojczyzny. Jagiełło, mimo ponad czterdziestoletniego już panowania na polskim tronie, nie przestał czuć się Litwinem. Z powodu miłości, jaką żywił do swej kolebki, miejsca urodzenia, mimo zawartej unii, uważał się zawsze za właściciela i dziedzica litewskich ziem, gdyż to prawo wpoiła w niego tradycja, obyczaje i poczucie interesów dynastii. Witold zaś z podobnych przyczyn temu nie przeczył, czemu zresztą dał wyraz na łożu śmierci. Teraz wszakże urażona ambicja, i to właśnie w najczulszym dla niego punkcie, podsycana przez obcych emisariuszy, własne otoczenie a głównie czujących podobnie spowinowaconych książąt i co znaczniejszych bojarów utwierdzały go w uporze. Jagiełło zaś, zagrożony niewczesnymi głosami domagającymi się elekcji, czyli wolnego wyboru władcy po jego śmierci, co w oparciu o postanowienie unii dotyczyłoby i Litwy, widział dogodne wyjście, jeśli nie wręcz ratunek, w koronowaniu Witolda; Litwa bowiem,

stając się suwerennym królestwem, podważała tym samym uchwały unii i już bezsprzecznie stanowiła jego bezsporne dziedzictwo. Groźbę tę widzieli i polscy panowie, toteż za zdrajców poczytywano popleczników zamierzonej koronacji. Jednocześnie coraz bardziej wzmagała się nienawiść do Zygmunta, którego poczęto już uważać za otwartego wroga kraju. Opinię tę pogłębił jeszcze niedoszły do skutku, zwołany na 15 maja zjazd panów węgierskich i polskich w Szramowicach, na który poselstwo węgierskie nie przybyło. Dalsze zaś wydarzenia wrogość do osoby cesarza pogłębiły jeszcze bardziej. Między innymi przyczyniło się do tego wyznaczenie przez Zygmunta arcybiskupa Magdeburga na dokonanie koronacji Witolda, czego papież Marcin V zabronił biskupom polskim. Na obu więc dworach, tak polskim, jak i litewskim, ścierali się ze sobą zwolennicy i przeciwnicy koronacji. I tak na dworze Witolda przewagę uzyskiwali wyznawcy starych obyczajów, nabierając dawnego znaczenia, popierani przez wysłanników cesarskich czy zakonnych. Tym zaś ani pan Cebulka, ani Lutko z rzezią nie byli w stanie przeciwdziałać wobec postawy samego wielkiego księcia. Okazywał on bowiem jawną, a nawet ostentacyjną przychylność Zakonowi, i to tak dalece, że o wszystkim, co się działo, informował wielkiego mistrza, bądź nawet przesyłał mu odpisy listów pisanych do Jagiełły lub otrzymywanych od niego. Nie miał łatwego zadania również i ksiądz Andrzej na dworze króla, gdzie jednak uzyskał uznanie obu kanclerzy i objął wszelkie sprawy dotyczące tajnych wysłanników. Tych zaś przybywało, bo tak cesarz, jak i Zakon nie zaniedbywali niczego, by zamierzenie doprowadzić do pomyślnego końca. Stąd proboszcz roboty miał sporo, bo i szpiegów rodzimych nie brakło. Ci przekupieni przez Witolda, donosili mu o wszystkim, tym bardziej że wielki książę nadal nie szczędził pieniędzy, obiecując jednocześnie opiekę na własnym dworze, gdyby któryś wpadł z jego powodu w kłopoty. Jedynie niby skała, o którą rozbijały się fale wzburzonego morza, trwał wiernie na straży polskiej racji stanu krakowski biskup, kanclerz Zbigniew, wspomagany przez co światlejszych członków królewskiej Rady. Król po pobycie w Wielkopolsce przybył we wrześniu do Sandomierza, gdzie wyznaczył zjazd członkom Rady, a także co znaczniejszym dygnitarzom w kraju.

Debatowano na zamku. Rozmowy były burzliwe, ścierały się w nich wrogie sobie obozy. Coraz liczniejsi poplecznicy wielkiego księcia — bo Witold po nadesłanych uprzednio darach nadal pieniędzy nie szczędził — popierali go coraz śmielej i gwałtowniej. Wynosili jego przymioty godne korony, wskazywali na niezłomną przyjaźń, jaką darzył Polskę, której koronacja nie zmieni, gdyż mądrość i rozsądek polityczny wielkiego księcia zapewniały zachowanie dotychczasowych więzów. Przysięgał zresztą, że ich nie zerwie i wierności dochowa, co godne jest wiary, chociażby dlatego, że zbyt dobrze zna wartość wielkich zobowiązań Zygmunta nawet wobec Zakonu. Cesarz bowiem znany był ze swego przeniewierstwa, niedotrzymywania wszelkich obietnic czy nawet przysiąg, natomiast Zakon już od początków swego istnienia okazywał, jak jest zdradziecki, podstępny i jak wszelkie zawarte pakta ma za nic. Dowodzili dalej stronnicy Witoldowej koronacji — zapewne słuchając bardziej brzęku złota niż rozsądku — że Korona tylko zyska na wyniesieniu Witolda, bo łączyć ją będzie wieczysty sojusz nie z księstwem, a suwerennym równorzędnym królestwem, a przez to bardziej cennym partnerem i sojusznikiem. Argumentacja ta godziła w najbardziej żywotny interes Polski, gdyż w rzeczywistości zamierzona koronacja nie wzmacniała, a wprost podcinała korzenie zasadniczych uchwał horodelskiej unii, która wyraźnie mówiła o nadrzędnej pozycji Korony reprezentowanej przez prawego dziedzica Litwy, jednocześnie zasiadającego na polskim tronie, i osoba Jagiełły była niejako gwarantem i symbolem tego porozumienia, które uzależniało wszelkie postanowienie czy uchwały dotyczące Litwy nie tylko od jej bojarów, ale przede wszystkim od królewskiej woli, a także zgody jego przybocznej Rady. Natomiast nowa godność Witolda zmieniała zupełnie charakter jednej ze stron, a zatem pozwalała negować uchwały unii, co było właśnie istotą planu Zygmunta. Nic więc dziwnego, że strażnik dużej pieczęci Oleśnicki i małej Oporowski, podkomorzy królewski Piotr Szafraniec, jego brat, kujawski biskup Jan, wojewoda krakowski Tarnowski, sandomierski — Mikołaj z Michałowa, uprzednio podkanclerz, obecnie biskup poznański Ciołek i wielu innych, których powaga i rozum wykluczały wchodzenie w jakiekolwiek komitywy czy ustępstwa, ostro i stanowczo sprzeciwiali się tej gadaninie,

upominali i wzywali do rozsądku; jednak chciwość i własny interes brały górę nad wszelką trzeźwą myślą. Toteż kanclerz Oleśnicki, najsurowiej piętnujący popleczników koronacji, nie wahał się nazwać ich zdrajcami i wręcz oświadczył, że jeśli nie pomogą perswazje, oręż przywoła opornych do opamiętania. Zawisła więc nad obu krajami ciężka chmura bratobójczej walki. Stroskany, jeśli nawet nie przerażony takim obrotem sprawy stary, zniedołężniały i sterany już trudami panowania król Władysław ogłosił rezygnację z korony polskiej i oddanie jej Witoldowi, by połączył obie godności w swych rękach. Mimo że myśl taką król wyrażał już uprzednio, choć tylko na naradach poufnych, to przecież wywołała ona duże przerażenie po jej publicznym ogłoszeniu. Ale jednocześnie zrodziła obawy stronników Witolda, czy uzyskawszy więcej nawet niż pragnął, nadal będzie potrzebował ich poparcia i głosów, co pozbawiłoby ich znaczenia, a zatem i jego szczodrości. Natychmiast więc pognali na Litwę gońcy, by zawiadomić wielkiego księcia o postanowieniu królewskim, jak również ostrzec przed takim rozwiązaniem, jako chytrym podstępem, zmierzającym do zaniechania przez niego dalszych zabiegów o koronę litewską, a potem pozostawić stan obecny bez zmian. Natomiast królewska Rada po rozważeniu sprawy uchwaliła wysłać do Witolda posłów, by przedłożyć mu królewską propozycję i wysłuchać stanowiska, jakie zajmie wobec niej. Wyruszyło więc poselstwo z kanclerzem Oleśnickim i wojewodą Tarnowskim na czele. Wiadomość otrzymana od swych stronników zdumiała wielkiego księcia, miał jednak czas do namysłu. Byłby więc może i poważnie wziął pod rozwagę rezygnację brata, ale wdali się w sprawę zakonni doradcy i jego bojarska rada. Gorąco namawiali księcia do odrzucenia tej propozycji, błagając, by ostrzeżenie potraktował poważnie. Mimo więc, że Cebulka i Lutko radzili prowadzić dalsze rozmowy i od razu odmowy nie udzielać, to jednak po pełnym powagi przemówieniu Oleśnickiego i gorących słowach Tarnowskiego, odpowiedział:

„Byłoby niesprawiedliwe z głowy braterskiej koronę królewską zdzierać, nadto postanowiwszy być królem Litwinów odmieniać tego nie mogę, com cesarzowi Zygmuntowi przyrzekł”. Prosił jednak dalej, by: „…to Polaków nie obrażało, gdyż właśnie z tego powodu przyjacielem i sprzymierzeńcem królestwa chce być i nie przestanie z całym narodem swoim takim się zawsze okazać, jakim go dotąd widzieli...”30 Na to kanclerz Oleśnicki groźnie oświadczył, że Korona poczytywać to będzie za złamanie przymierza, uprzedzając jednocześnie, by nie przypisywał jej winy za rychłą wojnę, którą wkrótce sprawiedliwy Bóg może go pokarać. Mimo ostrego tonu tego oświadczenia Witold nie okazał gniewu, a chcąc zapewne poróżnić między sobą posłów, obdarowując ich przy pożegnaniu, pominął osobę kanclerza, natomiast wojewodzie Tarnowskiemu przesłał dużą sumę pieniędzy, bo aż sto rubli srebrem. Nie powiodła się wszakże wielkiemu księciu ta intryga, gdyż wojewoda daru nie przyjął. W dalszym ciągu wszakże Witold odnosił się do obu posłów z dużą łaskawością. Odprowadził ich nawet aż do Wołkowyska, gdzie obiecał nadal sprawy koronacji nie popierać; zastrzegł jednak, że w razie nadesłania koronę przyjmie, gdyż odrzucenie jej byłoby zbyt wielką dla cesarza zniewagą. Wszakże, jakie w istocie były zamiary kniazia, trudno było ocenić, bowiem donosząc o tym poselstwie wielkiemu mistrzowi, pisał: „Jagiełło za życia odstępuje mi własnej korony — dziwi mnie to, mam że temu zupełną dać wiarę? Nie myśli tego szczerze Władysław, chce mnie ułudzić tylko; widać to z jego listów do Zygmunta, chociaż się ich wypiera twierdząc, że je kanclerz własnym domysłem ułożył. Gdyby tak być miało rzeczywiście, czemuż przestępcy swych zleceń nie ukarze?” Witold miał tu na myśli ów niefortunny list Oporowskiego wręczony Zygmuntowi w Łańcucie po łuckim zjeździe. W tym czasie cesarz nadal nie zaprzestawał zabiegów zmierzających do osiągnięcia wytkniętego celu — zerwania unii polsko–litewskiej. Jednym z przejawów tych zabiegów było zjawienie się na dworze Witolda jego specjalnego wysłannika, austriackiego rycerza Leonarda, co nastąpiło wkrótce po wyjeździe polskiego poselstwa. Przywiózł on wielkiemu księciu w darze odlanego w złocie smoka, dzierżącego w paszczy zionącej płomieniem własny ogon, z propozycją, by smok ten stał się odtąd herbem Litwy i jej króla. 30

—

Wapowski, op. cit., s. 81.

Jednocześnie zapewniał Witolda, że już wkrótce prześle również i korony, które właśnie zlecił wykonać. Cesarski wysłannik wręczył też Witoldowi spisane warunki przymierza, w których, wielki książę miał zaprzysiąc Zygmuntowi wierność, zapewnić, że nie odstąpi go w żadnej niedoli czy nieszczęściu i wieczyście będzie przyjacielem oraz sprzymierzeńcem Cesarstwa Rzymskiego. W odpowiedzi Witold wielce uprzejmie powiadomił posła, że ma już herb, a mianowicie rycerza pędzącego na koniu, zwany Pogonią, zatem innego mu nie trzeba, jednocześnie zaś oświadczył, że zobowiązany przysięgami polskiemu królowi i polskiej Koronie nowych przymierzy zawierać nie może. Jednak po powrocie poselstwa i wysłuchaniu sprawozdania król Jagiełło postanowił tegorocznej zimy nie spędzać jak zwykle na umiłowanej Litwie, lecz udać się na Ruś. CZARNY DOSZEDŁ DO PRZEKONANIA, że kupiec Morzelec powinien na jakiś czas opuścić Wilno. Postanowił więc udać się do Niemierzy, która dawała dobre schronienie, a jej położenie w pobliżu Wilna zapewniało łączność z dworem. Pozostawił jednak na kwaterze Waśkę, jako dobrze obeznanego ze sprawą, z poleceniem, by odbierał wiadomości nadchodzące do namiotnika Jaszki. Miał je przywozić natychmiast, jak i ewentualne polecenia z książęcego dworu, ale nie wolno mu było zdradzić nikomu miejsca pobytu jego pana. Żeby nie zwracać na siebie uwagi, wyjechał tylko z jednym pacholikiem, i to o świcie, jak tylko bramy zostały otwarte. Do Niemierzy nie było więcej jak sześć mil, toteż nawet zbytnio się nie spiesząc na miejscu stanął po południu. Powitany gorąco przez Zytę, a z należnym szacunkiem przez obu synów i panny, cieszył się potem spokojem rodzinnego bytowania, dalekim od ponurych spraw, z jakimi przyszło mu po tylu latach znów mieć do czynienia. Miał też czas, by zastanowić się nad ich tokiem i powstałą sytuacją. Wkrótce więc dostrzegł, że tak jego pokrewieństwa z chłopcami, jak i faktu, że jest ich dwóch, trudnych do rozróżnienia, zbyt długo nie da się ukryć, co mogłoby w rezultacie zdradzić jego rzeczywistą rolę. Sprawy nie uważał jednak za naglącą, toteż swych obaw chwilowo nie wyjawiał, pozwalając młodym cieszyć się sobą. Jednak wiadomość, którą w

połowie czerwca przywiózł mu Waśko, od razu zmieniała sytuację. Był to list od grodzieńskiego ochmistrza, który donosił: „Przybył tu do nas z zakonnego państwa bratanek wrocławskiego księcia, Henryk. Być może jest to wam wiadome, wszakże donoszę o tym tak jak przyobiecałem. Miał jakieś pismo do jego książęcej mości; co zawierało, w zupełności nie wiem, bo tego nie zdradził, powiadomił jednak z uciechą, że młody książę prosił o rękę jego bratanicy. Ponieważ wydał mu się stateczny, pochodzi ze znamienitego rodu, a zwłaszcza posiada poparcie Zakonu, z czym musi się liczyć, przeto konkurenta przyjął łaskawie i ma zamiar uprosić wielkiego księcia o zgodę na zawarcie tego małżeństwa, natomiast księżnę Juliannę o zwolnienie dworki, gdyż godzi się, by przyszły małżonek brał pannę z rodzinnego domu...” Dalej były już wiadomości mniej istotne, bo dotyczyły kontaktów z księciem Świdrygiełłą, co nie było dla Czarnego czymś nowym. Sprawa była poważna, i to nie tylko ze względu na Lecha, ale też na zapowiedziany powrót Henryka na dwór wielkoksiążęcy. Zaopatrzony był zapewne również w listy polecające Zakonu do wielkiego kniazia, co w obecnej sytuacji przywracało go do łask mimo dokonanego porwania, które po prośbie o rękę dziewczyny nabierało innego znaczenia. Powrót ten stwarzał więc potrójne zagrożenie: dla Lecha, dla Olgi i wreszcie trzecie stanowiło ponowne zjawienie się poplecznika zamierzeń cesarskich, a więc wrogiego dążeniom Cebulki i królewskiego dworu. Obecnie zaś tym groźniejszego, że podnieconego osobistą nienawiścią i pragnieniem zemsty. Rozważywszy te wszystkie okoliczności, Czarny odbył z Zytą poufną rozmowę. Domyśliła się przyczyny, gdyż spytała od razu: — Zaszło coś, o czym doniósł ci Waśko? Oldze i Lechowi grozi niebezpieczeństwo, gdyż Henryk pojawił się w Grodnie. — W czymże je widzisz? Z Niemierzy jej nie porwie, o to możesz być spokojny! Czarny pominął to zapewnienie i wyjaśnił: — Przebywał u Krzyżaków i przywiózł od nich listy polecające do starosty, a zapewne również do Witolda. Zyta uśmiechnęła się nieznacznie.

— Dość dużo wiesz... Już uprzednio domyślałam się, o czym pisał do ciebie Jaksa. Wróciliście do dawnej służby? — Tyle możesz wiedzieć. Ale poza tym tylko to, co powiem. Henryk obecnie nie zamierza dziewczyny porywać, ale prosił starostę o jej rękę. Widać rozgorzał do niej mocnym afektem albo też chce ją poślubić nie tylko dla zaspokojenia żądzy, lecz i dla zemsty! A wtedy czeka ją okrutny los... — A co starosta? — Ponoć sprzeciwu nie wyraził. Musi wszakże przede wszystkim uzyskać zgodę wielkiego księcia. — Dziwne, że tak pochopnie postąpił... — Wie, kim jest konkurent, który do tego ma poparcie Zakonu. A z Zakonem starosta musi się liczyć, chociażby ze względu na Świdrygiełłę. — Niechże księżna Julianna weźmie ją zatem pod swoją opiekę! — Decyzja należy do wielkiego księcia, nie do niej. Nie zapominaj, że kniaź Andrzej Lingwenowicz i Olga są z nim spowinowaceni, on zaś jest głową rodu. Zresztą wszyscy książęta litewscy czy ruscy, a nawet bojarzy nie mogą zawierać małżeństw bez jego przyzwolenia. Teraz Witold, dążąc do koronacji, okazuje przyjaźń Zakonowi, cieszącemu się względami Zygmunta. Toteż nie zlekceważy pisma polecającego mu Henryka. Dlatego istnieje poważna obawa, że nie będzie oglądał się na dziewczęce wstręty i da ją temu psubratu. — To, to istotnie okropne... — Zyta była głęboko przejęta. — Biedna dziewczyna... Nie można do tego dopuścić, musisz jej bronić! Przecież chodzi i o twego syna! To byłby dla niego straszny cios! Oni tak się miłują! — Nie musisz mnie przekonywać — mruknął markotnie Czarny. — Tylko że rady żadnej nie widzę. Może jednak dobry Bóg natchnie mnie jakąś myślą... — Dotąd radziłeś sobie nawet w trudniejszych sprawach, wierzę więc, że i z tą się uporasz! Czarny zerknął spod oka na siostrę. — Dzięki za pokrzepienie, zawsze je u ciebie znajdowałem. Na razie dziewczynom ani chłopcom nie wolno powiedzieć ani słowa. — Trudno oddawać dziewkę wbrew jej woli... — dodała jeszcze z troską Zyta, ale zaraz dorzuciła z irytacją: — Że też z tymi młodymi zawsze muszą być jakieś zgryzoty!

— Z Aldoną przynajmniej ich nie masz — Czarny uśmiechnął się z przekorą. — Spokojna, stateczna... — zawiesił na chwilę głos, po czym dokończył: — No i Rocha krótko trzyma... Zyta, mimo strapienia, roześmiała się. — A więc dostrzegłeś?! — Ślepy by dostrzegł! Wodzi za nią oczami jakby się bał, że mu uciecze. Ale wyznaję, że rad bym był, gdyby afekt był wzajemny... Zyta spojrzała nieco drwiąco na brata. — Nie przeczę, że oko masz dobre, ale nie do niewiast. Ona jeno udaje, że wiele o niego nie dba... Ale matki nie oszuka! Wszakże i ja byłabym rada, gdyby się zeszli, jeno czy pokrewieństwo nie za bliskie? Chociaż niejedno takie stadło kapłani już błogosławili... — Na ogół sakramentu nie wzbraniają, jako zgodnemu z powszechnym obyczajem. — Niechże zatem Roch nadal sam sobie z nią radzi! Będę na nich baczyć, ale ani zabraniać, ani wspomagać! Czarny zamilkł i odezwał się dopiero po chwili: — Chyba nie będzie jednak ku temu sposobności... — Dlaczego? — Zyta obrzuciła go zdumionym spojrzeniem. — Gdyż obaj muszą wracać do Czepieli, i to bez zbytniej zwłoki. Jeśli bowiem tu pozostaną, wkrótce może się wydać, że jest ich dwóch i że obaj są moimi synami, co dotąd udawało się ukryć. Wypadki tak się potoczyły — mam też na myśli i przybycie Henryka — że ujawnienie tego naraziłoby nie tylko mnie, ale i sprawy znacznie poważniejsze niż amory młodych, gdyż dobro tronu i Korony. — Wszakże bolesna będzie to rozłąka. I dla mnie, i dla nich... — Mogą poczekać, nawet rok albo i dwa. Jeśli dochowają sobie wierności, tym mocniejszy będzie związek. — Słuchaj... — Zyta ożywiła się. — A gdyby tak Lech i Olga pobrali się natychmiast? — Bez zgody prawowitego opiekuna dziewczyny? Toż to niemożliwe! Są bowiem aż dwie przyczyny, dla których tego nie zrobi. Pierwsza, to przyrzeczenie jej Henrykowi, a druga, że zna Lecha jako mego syna, czyli gdańskiego kupca! Toteż nie tylko by nas wyśmiał, ale kazał poszczuć psami!

Zyta zamilkła zgnębiona i pełna troski, gdyż nie dostrzegała już żadnego ratunku. Jedyne, co jej pozostało, to nikła nadzieja, że brat i tym razem znajdzie jakieś wyjście. Już następnego dnia po tej rozmowie Czarny wyjechał do Wilna. Sprawa powrotu Henryka na dwór wielkiego księcia była na tyle ważna, że wymagała szybkiego powiadomienia pana sekretarza. Ożywiona działalność dyplomatyczna, spowodowana łuckim zjazdem, mocno absorbowała litewskiego kanclerza. Wiedział jednak, że bez ważnego powodu Czarny nie zabiegałby o przyjęcie, więc bez zwłoki wezwał go do siebie. Po wysłuchaniu, co zawierało nadeszłe z Grodna pismo, obruszył się mocno i rzucił z gniewem: — Toż to niesłychana bezczelność! Gotów jeszcze wmówić Witoldowi, że nie porywał dziewki, a tylko spełniał polecenie starosty! — Obawiam się, że właśnie tak przedstawi sprawę, uprzednio uzyskawszy jego zgodę na to wyjaśnienie. Starosta zaś tej zgody udzieli tak dla zachowania przyjaźni z Zakonem, czego odeń żąda Świdrygiełło, jak i w nadziei powinowactwa z możnym śląskim rodem... — Dość mam innych trosk, aby mi ich jeszcze przysparzał taki nicpoń! Jeszcze jeden fałszywy jęzor do podtrzymania uporu kniazia, jakby było ich za mało! — kanclerz nadal mówił z gniewem, widać zgryziony nieustępliwością Witolda. Takiej reakcji Czarny spodziewał się i na taką liczył. Ponieważ przewidywanie sprawdziło się, pojął ten wątek rad, że ma sposobność zaradzić i swoim zgryzotom. Odpowiedział więc, okazując dla pozoru pewną rozterkę: — Miałbym może sposób na udaremnienie jego powrotu. Należałoby przygotować jednak do tego grunt... — Jakiż to sposób? — przerwał kanclerz, ale z wyraźnym zainteresowaniem. — Zapewne lada dzień przybędzie tu jego wysłannik, albo i on sam, by czynić starania o zezwolenie wielkiego księcia na owo małżeństwo. Wobec wstawiennictwa Zakonu Witold nie będzie chciał narażać swej polityki dla jednej byle kiecki i raczej zgody udzieli. Należy więc skłonić go do odłożenia decyzji na czas późniejszy, pod pozorem innych, ważniejszych i bardziej

pilnych spraw, których teraz nie brak. Dobrze byłoby również, gdyby księżna Julianna poparła tę zwłokę. Znając przyczynę nieobecności Olgi na dworze, wyraziła na to zgodę, należy zatem sądzić, że nadal będzie przychylna. Gdyby udało się to osiągnąć, Henryk straciłby zainteresowanie powrotem na tutejszy dwór. — To nazywasz owym przygotowaniem gruntu? A co dalej? — Dostanie inne polecenie, co biorę na siebie. Otrzyma zakaz powrotu do Wilna, czemu będzie bardziej posłuszny nie uzyskawszy zgody na małżeństwo... Cebulka nie zdołał opanować zdumienia. — Masz możność wydania mu takiego zakazu?! Ejże, czy to aby nie za pochopne mniemanie? Potrafisz waćpan tego dokonać? — Sądzę, że tak. — Z tego mogę wnosić, że Henryk nie miał okazji poznać waćpana? — Dotąd nie spotkałem się z nim oko w oko. Zna wprawdzie obu moich synów, ale nie wie, kto jest ich ojcem. — Mimo wszystko ryzykowna to impreza... — mruknął kanclerz. — Wystawiasz skórę na szwank! Czarny uśmiechnął się. — Nie pierwszy raz. Dla wszelkiej pewności odsyłam jednak ich obu do domu, gdyż o przypadek nietrudno... — Słusznie... Zatem rób swoje, a ja poczynię starania, by Witold z decyzją się nie śpieszył. Sądzę, że uda mi się nakłonić go do tego, gdyż żaden władca nie lubi natychmiast rozstrzygać choćby i mniej ważnych spraw, jeśli nie ma dostatecznych przyczyn do pośpiechu. Tu zaś są raczej powody do odwleczenia odpowiedzi. Jeśli zaś i tobie się powiedzie, pozbędę się przynajmniej jednego z cesarskich intrygantów. Co jednak w zamian mu polecisz, boć przecie sam zakaz nie wystarczy? — Aby udał się na dwór króla Władysława. Tam nie będzie tak szkodliwy, zresztą ksiądz Andrzej na pewno zapewni mu należytą opiekę... W odpowiedzi Cebulka uśmiechnął się lekko, ale zaraz spytał z niepokojem: — Czy nie obawiasz się jednak, że sprawa fałszywego polecenia rychło się wyda?

— Liczę się z tym. Ale postaram się, by nikt w Grodnie nie wiedział o naszym spotkaniu. Toteż gdyby okazało się, że jest ono sprzeczne z cesarską wolą, będą sądzić, że działał na własną rękę, co na dobre mu nie wyjdzie... — Niebezpieczny z waści przeciwnik, panie bracie — pokręcił głową pan Cebulka. — Nie wiem wprawdzie, jakim sposobem zmusisz Henryka do posłuszeństwa, ale zaczynam wierzyć, że zdołasz tego dokonać. Słońce przedzierało się przez liście kładąc na ziemi jasne plamy. Pomiędzy drzewami sadu panował cień gęstniejący w miarę jak się od nich oddalało. Wyłaniały się z niego kontury okrągłych uli drążonych w grubych, dębowych pniach, przykrytych słomianymi daszkami. Tkwiły, rozrzucone tu i ówdzie, niczym chochoły znieruchomiałe w bezładnej krzątaninie. Takie same jasne plamy przesuwały się po twarzach Aldony i Rocha idących obok siebie ogrodową ścieżką. Oboje milczeli w coraz częściej ogarniającym ich nastroju wzajemnego skrępowania. Roch obawiał się, że słowa, które cisnęły się, by je wypowiedzieć, mogą wywołać skutek przeciwny jego zamierzeniu, Aldonie zaś to skrępowanie zamykało usta przed wyznaniem, którego pragnęła dokonać. Zaległe między nimi milczenie przerwał Roch rzucając uwagę pozornie zdawkowym tonem: — A więc jutro przyjdzie się nam pożegnać... Nic na to nie odpowiedziała, więc po chwili rzucił już z determinacją. — Obiecałem ci nie mówić, co czuję. Wszakże teraz, skoro nawet nie wiem, kiedy znów się zobaczymy, przyrzeczenia nie zamierzam dotrzymać, bo już niczego bardziej nie pogorszę... — Krom tego, jak się rozstaniemy... — dodała cicho. Przystanął, więc i ona zatrzymała się. Chwilę ptarzył na jej pochyloną głowę, w której miedzianych włosach słoneczna plama rozpaliła ogniste błyski, pozostawiając twarz w niebieskim cieniu. — Jak się rozstaniemy?! — powtórzył już gwałtownie. — Mogę mówić tylko o sobie, a to wiem dobrze! W udręce, żalu, że nie będę już widział twej wdzięcznej postaci, nie patrzył w twe oczy, nie słuchał głosu milszego mi od anielskiego śpiewu! Nie wiem, jak zdołam żyć z dala od ciebie, a do tego bez krzty nadziei, że i ty choć czasem o mnie pomyślisz! Uniosła na niego wzrok. Ze zdumieniem ujrzał w jej oczach łzy.

— Przestań... — szepnęła bezradnie. — Ja... ja... — zamilkła jakby zabrakło jej tchu. — Nie mogę przestać, bo serce nie chce zamilknąć! Niech odjadę wypowiedziawszy, co mi każe, choć bez pociechy, że dla ciebie coś znaczę! Jak gdyby zesztywniała i raptem rzuciła z determinacją, która go zaskoczyła: — Wiedz zatem, że równie jak ty boleję nad naszym rozstaniem! — To znaczy... — zawahał się, ale zaraz wykrzyknął z uniesieniem: — Miła! Doprawdy?! A więc... więc mogę sądzić, że masz w swym sercu nieco miejsca dla mnie?! Patrząc mu w oczy odpowiedziała z powagą: — Wypełniasz je całe... Wtedy porwał ją w ramiona, czemu nie stawiała oporu, a nawet przytuliła się do niego jakby już za chwilę miał ją opuścić. A kiedy uniosła twarz, by spojrzeć na niego, nie zaniechał okazji, kiedy usta ich znalazły się blisko siebie... Czarny wziął ze sobą jednego ze sprytniejszych ludzi władających niemieckim, co było konieczne dla odegrania zamierzonej roli, ale także wyciągnął ze schowka dobrze ukrytą przesyłkę otrzymaną od księdza Andrzeja. Porzucił też swoje dotychczasowe, kupieckie okrycie, a przywdział ubiór bardziej pański, jednak nie zwracający zbytniej uwagi. Po przybyciu do Grodna zajął izbę w gospodzie leżącej nieco na uboczu i pouczył Ottona — jednego ze swych ludzi, pochodzącego z Grudziądza — jak ma odszukać Henryka. Opisał jego wygląd, nakazując, by zachował jak największą ostrożność, nie właził ponad potrzebę nikomu w oczy, po czym zakończył: — Z nim albo z jego ludźmi nie gadaj inaczej, jak po niemiecku. Po wyjściu Ottona ściągnął kaftan przesłanym mu przez proboszcza pasem i okrywszy się opończą rozpoczął oczekiwanie. Trwało ono długo, gdyż Otto powrócił dopiero po paru godzinach. Z jego nieco kpiącego uśmiechu Czarny domyślił się, że posłaniec polecenie wykonał. Potwierdził to zresztą krótkim oświadczeniem: — Przybędzie, jak się tylko ściemni. — Jak go odnalazłeś?

— Kręciłem się przy stajni, pytając o robotę. Nikt nie chciał ze mną gadać dopóki nie natrafiłem na Henrykowego giermka. Zagadnąłem go po niemiecku, a kiedy mu rzekłem, że pochodzę z zakonnego państwa, wysłuchał mnie łaskawie i sam zaprowadził do Henryka. Temu przekazać sekretnie wasze polecenie nie było już trudno. — Jak je przyjął? — Okazał więcej niepokoju niż ciekawości. — Zastrzegłeś, żeby nawet swoim ludziom o tym nie mówił? — Powiedziałem, ale zbył mnie opryskliwie, że nie zwykł, aby go uczono, co ma robić! — Wystarczy, że wie. Niedługo się ściemni, siądź więc w jadalnej izbie i bacz na jego przyjście. Wtedy nieznacznie doprowadź do mnie. Wkrótce istotnie zapadł zmrok i służebna przyniosła lichtarz z zapalonymi świecami. Jednak upłynęła jeszcze dobra godzina, zanim Czarny usłyszał na korytarzu odgłos zbliżających się kroków. Drzwi otworzyły się i ujrzał na progu wysokiego młodego mężczyznę o jasnych włosach i gładkiej twarzy. Znając go z opisu wiedział, że ma przed sobą młodego księcia. Uniósł się z miejsca z zapraszającym gestem: — Proszę, wejdźcie... — rzucił po niemiecku. Otto zamknął drzwi za plecami Henryka, zostali sami. — Kto zacz, panie, jesteście? Skoro wiecie, z kim mówicie, niech i ja to wiem — Henryk zbliżył się do stołu nie wyciągając jednak ręki na powitanie. Zamiast odpowiedzi Czarny rozchylił opończę. W świetle palących się świec klamra u pasa zamigotała złotymi blaskami. Henryk jakiś czas wpatrywał się w nią, wreszcie przeniósł wzrok na twarz Czarnego. — No tak... — uśmiechnął się. — Tego się spodziewałem. Czarny odprężył się wewnętrznie. A więc książę znał ten znak rozpoznawczy. Teraz należało tylko zachować ostrożność, by nie powiedzieć czegoś, co kolidowałoby ze znanym mu tokiem sprawy. — Proszę, siadajcie — Czarny wskazał krzesło i nie czekając sam zajął drugie. Henryk poszedł za jego przykładem, okazując milczeniem, że czeka na wyjaśnienie powodów wezwania. Czarny spytał jednak dopiero po chwili, nadając głosowi ostrzejszy ton: — Co robicie w Grodnie? Dlaczego nie zastałem was w Wilnie?

Henryk wydął dumnie usta. — Cóż to, wezwaliście mnie do konfesjonału? Przebywam tam, gdzie mi trzeba! Czarny ściągnął brwi i patrząc w oczy książęcia odezwał się już z wyraźną groźbą w głosie: — Słuchaj no, młody panie, chyba wiesz, z kim mówisz? Tedy bacz na słowa! Henryk zmieszał się wyraźnie. — Wybaczcie, jeślim uchybił! Własne troski odbierają mi ostatnio równowagę ducha... Czarny skinął głową, jakby przyjmował to wyjaśnienie, ale ponowił pytanie. — Co tu robicie, miast przebywać u Witolda? — Przyjechałem na krótkie odwiedziny do księcia Andrzeja. — Czy w Malborku byliście też jeno w odwiedzinach? Henryk opuścił wzrok pod badawczym spojrzeniem swego rozmówcy i bąknął pod nosem: — Skoro to wiecie, to zapewne wiadomo wam także, po co tam jeździłem... — Tak, wiem! — Czarny znów przybrał ostry ton. — Wiem, że niepomny poleceń cesarskiego dworu, uganiacie się za dziewką, która was nie chce! Po Łucku nie wyjawiliście istotnej przyczyny zmiany dworu, a gadaliście zgoła co innego! Toteż uzyskaliście zgodę, ale wnet dostrzegliśmy istotny powód tej zmiany! Wasze zaloty wiele nas. nie obchodzą, ale tak długo, dopóki nie przeszkadzają poruczonym sprawom! Wy zaś własną żądzę przełożyliście nad dobro cesarza! Baczcie zatem, by nie dosięgnął was jego gniew, bo wówczas stracicie prawo przebywania na dworze i przyjdzie wam wracać na Śląsk, a to mało co chyba lepsze niż zamknięcie w wieży! Henryk zbladł. Czarny zauważył, że ręka, którą uniósł do twarzy, drży mu mocno, toteż, już pewny, że błędu nie popełnił, czekał ciekaw na odpowiedź. — Co tedy przykażecie? — usłyszał niemal pokorne pytanie. — Pilnować cesarskich spraw i służyć im wiernie! Teraz nie pora myśleć o dziewkach, na amory przyjdzie czas po koronacji! Toteż wrócicie na dwór Władysława bez nijakich wyjaśnień, bo to załatwimy sami, i będziecie

dawać baczenie, co tam się dzieje! Jeśli nie okażecie posłuszeństwa, słyszycie moje ostatnie polecenie i radę! Henryk ciężko wystał z krzesła. — Wypełnię cesarską wolę, wasza miłość... To przekażcie komu trzeba. A teraz zezwólcie odejść. — Idź, bracie, z Bogiem — poważnie powiedział Czarny. Jeszcze przed wyjazdem do Grodna Czarny wyprawił synów do Czepiel, po powrocie zaś złożył sprawozdanie panu Cebulce z wyników wyprawy. Po wysłuchaniu relacji kanclerz nie sprzeciwił się jego wyjazdowi na dwór króla Władysława, gdyż przyznał, że bezpieczniej będzie nie przesyłać pisemnych informacji o zaszłych w Wilnie i Grodnie wypadkach, jak i o rychłym powrocie wrocławskiego książęcia na królewski dwór. Pozostawił więc Waśkę, pacholika, zaopatrzenie pieniężne, a także list do Zyty, w którym zawiadamiał ją o usunięciu, przynajmniej na razie, grożącego Oldze niebezpieczeństwa. Jednocześnie nakazał pocztowemu zasięgnąć wieści o tym, co dzieje się na wielkoksiążęcym dworze, i powiadomić, gdyby zjawił się Kachner. Po załatwieniu tych spraw wziął ze sobą Ottona, jednego pachołka i w trzy konie ruszył do Sandomierza, gdzie ze swoim dworem przebywał król Jagiełło. Komnata królewskiego zamku była obszerna i widna, bo trzy wysokie okna dawały dość światła. Za wielkim stołem zawalonym papierami, w krześle o wysokim zagłowiu, siedział wicekanclerz Oporowski. Przerwał rozmowę i obrócił twarz w stronę okna, jakby rozważając, czy należy jeszcze coś dodać do zakończonej właśnie wypowiedzi. Ksiądz Andrzej, siedząc naprzeciw dygnitarza z rękami opartymi na lasce, przyglądał się mu w milczeniu, jakby czekając na wynik tego namysłu. Wicekanclerz był mężem już w wieku podeszłym, o twarzy ściągłej, lekko zapadniętych policzkach i suchym ostrym nosie, pod którym ciemne wąsy okalały wąskie usta dwoma pasmami. Oczy miał szare, jakby nieco wyblakłe, ale patrzące badawczo, a nawet nieco gniewnie. — Sądzicie więc, wasza wielmożność, że poselstwo wiele nie wskóra? — proboszcz przerwał milczenie.

— Nie ma żadnych oznak, by sądzić, że Witold zmieni zdanie. O ile wiemy, nadal czyni przygotowania do ceremonii. A także do orężnej rozprawy... — dorzucił wicekanclerz z goryczą. — Kiedy spodziewacie się powrotu poselstwa? — Już niedługo, może za tydzień, dwa. Wówczas będziemy wiedzieli, czego się trzymać. — Król jegomość zapewne już ochłódł w przyjaźni do Zygmunta i wreszcie widzi pełnię niebezpieczeństwa? — Zbyt wiele ostrzeżeń usłyszał od Rady, jak i sam sporo przemyślał, toteż, istotnie, ochłonął... Ale cóż z tego? Decyzje można zmieniać, ale własne! Witoldowych nie zdoła, mimo że Cebulka nam sprzyja i bardziej światli litewscy panowie, tych wszakże nie tak wielu... — A zaciekłość przeciwnych nam krzykaczy skutecznie tłumi ich głosy — uzupełnił proboszcz — I u nas ich nie brakuje, ale przynajmniej są w mniejszości. Cebulka jest w gorszym położeniu, bo Witold, nawet bez doradców, znany jest z uporu, teraz zaś ma za sobą nieomal całe bojarstwo... — Zatem trudno liczyć na pomyślne wyniki poselstwa — przyznał ksiądz Andrzej, po czym spytał: — Nasz pan po ich powrocie ma zamiar ruszać na Ruś? — Tak, chyba tam spędzi zimę. — Po raz pierwszy więc poniecha litewskich polowań? — Wielce nad tym boleje, ale nic innego mu nie pozostało. — Zima zmusza do spoczynku naturę, a także ludzkie poczynania — mruknął sentencjonalnie proboszcz, unosząc się z fotela. — Toteż i ten spór na jakiś czas chyba przycichnie, co pozwoli pomyśleć, jak się z nim uporać. A teraz pozwólcie, wasza wysokość, że wrócę do siebie. Na korytarzu zamkowym, jak zwykle w czasie pobytu królewskiego dworu, panował ruch i gwar, krążyli dworzanie. Ksiądz Andrzej nie zwykł zwracać na nich zbytniej uwagi, więc i teraz poszedłby od razu do swojej kancelarii, gdyby z okiennej niszy nie wysunął się starosta nieszawski, pan Tumigrało, i już z daleka zaczął pozdrawiać, zginając się jednocześnie w ukłonach. Kiedy się zbliżył, zawołał: — Czołem biję i do ramienia księdza proboszcza przypadam!

Zaskoczony tym powitaniem ksiądz Andrzej chciał rzucić w odpowiedzi parę grzeczności i ruszyć dalej, ale pan Tumigrało nie dał mu przyjść do słowa. — Może wasza wielebność mnie nie poznaje? Jam nieszawski starosta, miałem zaszczyt poznać księdza dobrodzieja jeszcze w Wilnie! Idę w jedną stronę, może zatem pozwoli mi, wasza wielebność, chwilę sobie towarzyszyć?! — Proszę, mości starosto... — rzucił zdawkowo proboszcz, nie dając po sobie poznać, że to natręctwo wydaje mu się dziwne. Starosta z wyraźnym zadowoleniem skorzystał z udzielonego zezwolenia i idąc u boku proboszcza od razu podjął rozmowę: — Tak rzadko ostatnio widywałem waszą wielmożność, że mocno się ucieszyłem ujrzawszy go tak niespodziewanie! — No cóż, na spacery nie mam zbyt wiele czasu... — ksiądz Andrzej uśmiechnął się z lekka. — Tak... tak, sprawy publiczne... — westchnął starosta. — I to na pewno nie byle jakie, boć przecież ciężkie przeżywamy chwile! Wszakże szczęściem tak wielkie umysły, jak obu naszych kanclerzy, panów z Rady, no i starania waszej wielebności, chwalić Boga, pilnie strzegą dobra Korony! Widząc, że na to oświadczenie ksiądz Andrzej zmarszczył brwi, dorzucił pośpiesznie: — Przecież chyba nie przebrałem miary mówiąc, ile trudu wkłada wasza wielebność w należytą pracę królewskiej kancelarii. Co, jak sądzę, ma większe znaczenie niż obrady naszych panów, którzy samym gadaniem nie zażegnają niebezpieczeństwa, jakie nad nami zawisło! Idąc korytarzem pan Tumigrało co i raz wymieniał ukłony z mijanymi dworakami, nie przeszkadzało mu to jednak w gadaninie, którą w pewnej chwili przerwał proboszcz drwiącym pytaniem: — Wasza wielmożność musisz mieć do mnie jakąś ważną sprawę, skoro okazujesz mi tyle łaskawości! Mówże zatem, w czym rzecz? Pan Tumigrało aż na chwilę przystanął, by zawołać z oburzeniem: — Ależ skądże! Wiele o proboszczu dobrodzieju słyszałem i cieszyłem się, że dane mi było go poznać! Toteż kiedym was ujrzał w zamkowym korytarzu, nie mogłem się powstrzymać, by znajomości nie odnowić!

Doszli do przedsionka z pułapem wspartym o kolumny. Prowadziły z niego schody na wyższe piętro, gdzie miał swoją komnatę ksiądz Andrzej. W nadziei, że uwolni się wreszcie od natręta, przystanął przed stopniami i właśnie miał zamiar go pożegnać, kiedy od jednej z kolumn oderwała się chuda postać i skłoniła przed starostą z ostentacyjnie przesadną uniżonością. Pan Tumigrało nie wydawał się jednak zaskoczony tym spotkałem, gdyż zwrócił się ze śmiechem do proboszcza: — Wielebny proboszczu Andrzeju, nie dziwcie się temu powitaniu, które może i was dotyczy, ale to nikt inny, jeno imć Holeszko, królewski wesołek! Ksiądz Andrzej obrócił się z niejakim zaciekawieniem ku Holeszce. Już o nim słyszał, ale został zaskoczony badawczym, przenikliwym spojrzeniem, jakie przez krótką chwilę przesunęło się po jego twarzy. Zaraz jednak szerokie usta błazna rozciągnął uśmiech: — Istotnie, witam także jego wielebność, i to z wielkim podziwieniem! — Czemuż tak się dziwisz, mości Holeszko?! — zawołał z zaciekawieniem starosta. — Cierpliwości czcigodnego kapłana, że zdołał dotąd wytrzymać wasze gadanie! — Czyżbyś sądził, żem nudny gaduła?! — obruszył się Tumigrało. — Pustymi słowy sieje głupota, słuchać nie gadać, większa to cnota... — wyrecytował błazen. Starosta uśmiechnął się, ale już nieco kwaśno. — Dostałbyś po uszach, gdybyś nie był w królewskiej służbie, niecnoto! — Za swoje pouczenia od nikogo zapłaty nie biorę! — Holeszko obrócił się na pięcie, nie dając już okazji staroście do odpowiedzi. Ten patrzył za nim przez chwilę, po czym jakby nagle zapomniał o swym gniewie i zaczął poprzednim, wesołym tonem: — Być może istotnie znużyłem waszą wielebność zbytkiem słów, tedy proszę o wybaczenie! Ksiądz Andrzej zamiast odpowiedzi skinął mu tylko głową i ruszył ku schodom. W mieście Czarny zjawił się znów jako kupiec Morzelec. Oberże i zajazdy były pełne, jak zwykle, kiedy zjeżdżał na zamek król jegomość ze swoim dworem. Towarzyszyło mu wiele szlachty szukającej zbliżenia jeśli nie

do osoby królewskiej, co było zbyt trudne, to przynajmniej do dworzan z jego otoczenia, by przez nich zabiegać o załatwienie licznych i różnorakich swoich spraw i interesów. Ruch więc był znaczny, i to nie tylko na zamku, ale i w mieście. Jednak Czarny grosza nie pożałował, więc rychło znalazł wygodną kwaterę w jednym z kupieckich dworów. Wiedział, jak nawiązać kontakt z Jaksą, gdyż sposób już zawczasu był ustalony. Toteż Otto zaniósł w darze księdzu Mikołajowi Drzewieckiemu, pieczętarzowi królewskiemu, koszyk dorodnych jabłek, które zostały przyjęte bez zdziwienia i zbędnych pytań. Kiedy zaś ksiądz został sam, wyjął ukrytą między nimi karteczkę. Wkrótce potem na kwaterę kupca Morzelca przybył braciszek z zakonu dominikanów i prosił go, by nazajutrz zechciał wysłuchać porannej mszy w kościele Sw. Jakuba. Czarny, posłuszny tak zbożnej prośbie, udał się do kościoła odziany w swój kupiecki strój. Wysłuchał w skupieniu mszy, ale kiedy wierni zaczęli opuszczać świątynię, on jeszcze pozostał, nadal pogrążony w modlitwie. Ta pobożność, widać zwróciła uwagę tego samego braciszka, bo podszedł do niego i, nachyliwszy się, szepnął mu do ucha: — Przyjdźcie, panie, do zakrystii, na lewo od głównego ołtarza... Uchylił wskazane dfcwi i znalazł się w mrocznym pomieszczeniu oświetlonym tylko jednym wąskim oknem. Mimo to zaraz dostrzegł Jaksę, który ruszył ku niemu, bez słowa ujął w ramiona, po czym od razu objaśnił: — W zaułku czeka na nas kareta. Chodź ze mną, tam dopiero pogadamy... Po wyjściu na tyły kościoła Czarny ujrzał ciężkie pudło karocy zaprzężone w parę silnych koni, stojące w pobliżu wyjścia. Jaksa rzucił szybkie spojrzenia w obie strony zaułka, zbliżył się do karety i otworzywszy drzwiczki polecił krótko: — Wsiadaj! Hubert usłuchał wezwania, a kiedy znalazł się wewnątrz pojazdu, ujrzał księdza Andrzeja opartego o poduszki siedzenia. Bez słowa zajął przy nim miejsce. Dopiero, gdy Jaksa siadł również i zatrzasnął drzwiczki, proboszcz odezwał się spokojnie: — Witaj, Hubercie. Rad cię widzę...

Kareta ruszyła. Konie biegły kłusem, droga była równa, toteż pojazd toczył się bez wstrząsów. Ksiądz Andrzej po chwili przemówił powtórnie: — Sądzę, że przywozisz ważne wieści, skoro nie chciałeś poruczać ich pismu? — Bałem się, że może wpaść w obce ręce! — Mów tedy, słucham. Czarny zwięźle, ale szczegółowo, zdał relację z wypadków. Kiedy skończył, proboszcz mruknął: — A więc przysłany pas szybko ci się przydał... — Użyłem go, choć wiedziałem, że miałbym kłopot, gdyby Henryk nie orientował się, co oznacza... — No cóż, nasza praca to nieustanny hazard. W ten sposób potwierdził jednak podejrzenia, jakie mieliśmy co do niego. — Teraz wkrótce powinien tu przybyć. Dobrze byłoby zbytnio go nie nagabywać o przyczynę nieobecności. — Postaram się, aby przez koła dworskie został powitany przychylnie. To umocni go w przekonaniu, że istotnie jest pod cesarską opieką. Natomiast pan Cebulka miał rację, że nam go podesłał. Tu będzie mniej szkodliwy. — Czuję, że przybędzie im pod opiekę jedno dziecię więcej... — rzucił kpiąco Rudy. — Istotnie, będziesz go musiał mieć na oku - przyznał proboszcz. — Chciałbym wiedzieć, z kim się będzie przyjaźnił. Zresztą nie tylko to cię czeka, ale o tym pogadamy później. Kareta nie przyśpieszając minęła Bramę Opatowską i mijała teraz zabudowania i sady przedmieścia. Ksiądz Andrzej uchylił nieco firankę, wyjrzał na chwilę, po czym zwrócił się do Czarnego. — Dobrze, żeś przybył, i to nie tylko z powodu przywiezionych wiadomości. Słusznie też przystąpiłeś wysyłając synów do Czepiel, bo po rozpoznaniu przez Henryka dalszy ich pobyt zdradziłby cię przed Kachnerem. Ten zaś niedawno tu przybył... — nieoczekiwanie zakończył proboszcz. — Jest tu? — powtórzył Hubert zaskoczony tą nowiną. — Ciekawe, po co przyjechał? — Otóż to... Zebrałem was obu, abyście znali nawzajem wasze zadania, inaczej moglibyście sami sobie wadzić w robocie. Ze mną możecie się widywać tylko w nagłych i ważnych wypadkach, inne wieści przesyłajcie

przez księdza Drzewieckiego. Ty, Hubercie, zajmiesz się Kachnerem i spróbujesz dojść, po co tu się zjawił — mocno mnie to ciekawi. — Gdzie się zatrzymał? — W gospodzie „Pod Złotym Baranem.” Ale nie idź do niego od razu, lecz najpierw przepytaj się o niego i niech się on nawet o tym dowie. — Może spytać, skąd wiedziałem, że jest w Sandomierzu? — Chyba zdołasz mu to wyjaśnić? — mruknął proboszcz, pomijając odpowiedź. Woźnica musiał z góry dostać polecenia co do kierunku jazdy, bo poczuli, że karoca zwalnia, a potem skręca. Proboszcz znów ostrożnie wyjrzał przez okno i z kolei zwrócił się do Rudego: — Tobie zaś, mości Jaksa, opowiem o małym zdarzeniu, jakie przytrafiło mi się onegdaj. Otóż po wyjściu od pana Oporowskiego powitał mnie nie kto inny, jak nasz znajomy, pan Tumigrało, i to z wielką atencją. Potem zaś towarzyszył mi aż do schodów, nieustannie gadając byle co. Wreszcie kiedy już chciałem go pożegnać, natknęliśmy się na królewskiego błazna Holeszkę, który zagadnął starostę. Ten zaś, niby dla zaprezentowania go mnie, raczej mu wskazał, z kim idzie... — Właśnie Holeszce? — zdziwił się Jaksa. — Jeśli istotnie chciał was wskazać, to chyba komu innemu? Toć na pewno wielu ludzi spotkaliście po drodze! — I to być może, bo bez powodu do mnie nie podszedł, a tylko taki widzę w jego postępku. — Co by to miało znaczyć, wasza wielebność, jak sądzicie? — Jaksa mimo wątpliwości zaniepokoił się. — Pamiętacie to ostrzeżenie z cesarskiego dworu? Zygmunt ponoć rozkazał ostro rozprawiać się z tymi, którzy stali się zbyt niebezpieczni dla jego planów? Czy nie chodziło mu właśnie o was?! — Nie sądzę, abym aż tak dał mu się we znaki — ironicznie zauważył proboszcz. — Poczytywałbym sobie zresztą za honor takie cesarskie wyróżnienie... — Nie kpijcie, wasza wielebność — z niepokojem rzucił Czarny. — On do wszystkiego jest zdolny! To człek bez czci i sumienia! — Sumienia władców mają twarde skorupy, Hubercie. Niejedno by można o tym powiedzieć... Ale też tylko tacy mogą zwyciężać! — Owo spotkanie z Tumigrałą nie daje mi spokoju — wtrącił Jaksa.

— Czy nie należałoby zwrócić na niego baczniejszej uwagi? — Toteż tym się zajmiesz — potwierdził proboszcz. — Jeno nie starostą, a Holeszką. Swoje dotychczasowe sprawy przekaż młodemu Tęczyńskiemu, to bystry młodzieniec i godny zaufania. Ty zaś obejmiesz pieczę nad wrocławskim księciem i królewskim błaznem. Bądź jednak ostrożny, bo to człek przebiegły i jeśli go zlekceważysz, od razu cię przejrzy. — Nie omieszkam o tym pamiętać... — Jednak to, co wam zleciłem, to robota na dziś. Czeka nas bowiem zadanie znacznie trudniejsze, któremu nie wiedzieć, czy zdołamy sprostać... Ton tej wypowiedzi proboszcza był tak poważny i pełen troski, że obaj spojrzeli na niego z zaciekawieniem. Ksiądz zaś, jakby tego nie dostrzegając, ciągnął dalej: — Już po raz wtóry, ostatnio zupełnie niedawno, nasi przyjaciele na Węgrzech, stojący blisko cesarskiego dworu, donieśli mi, że cesarz polecił Zakonowi wszystkich jego tajnych wysłanników oddać pod rozkazy człowieka, który ma nadzór nad jego ludźmi przebywającymi na naszym dworze. To istotnie może wielce usprawnić działanie przeciwników, gdyż zespoli ich wysiłki. Trzeba będzie wykryć tego człowieka, ale to sprawa nie do rychłego rozstrzygnięcia, wymaga namysłu i narad... Wspominam o niej, abyście wiedzieli, że nierychło będziecie mogli wrócić do siebie... — Oby tylko nie doszło do koronacji... — mruknął Jaksa. — Przynajmniej nasz trud nie poszedłby na marne! Kareta znów skręciła, proboszcz zaś oświadczył: Niebawem zatrzymamy się. Pierwszy niech wysiądzie Hubert, ty, Jaksa, nieco po nim. Ja wrócę do Świętego Jakuba sam. Pamiętajcie o moich ostrzeżeniach, bo pogrzebów nie lubię... Przez najbliższe dni Otto przepytywał po zajazdach o gdańskiego kupca Kachnera, nie kryjąc się zbytnio ze swymi poszukiwaniami. Ale tak się złożyło, że oberża „Pod Złotym Baranem” była jedną z ostatnich, do jakich zajrzał. Kiedy tam go znalazł, Czarny uznał, że nadszedł czas, by nawiązać kontakt ze wspólnikiem. Przesłał mu więc wiadomość o swojej bytności w Sandomierzu i zaproponował spotkanie w oberży. Miało się już ku wieczorowi, więc sala była pełna, ale znalazł spokojny kąt i siedząc przy kubku miodu rozglądał się dokoła. Tłoczno było przy stołach, goście bądź prowadzili poufne narady nachyliwszy ku sobie głowy,

bądź wiedli hałaśliwe dyskusje przerywane gniewnymi okrzykami lub wybuchami śmiechu. Siedzieli tu mieszkańcy miasta pomieszani z przybyszami: kupcy, żołnierska brać, biedna, a także zamożna szlachta, odznaczająca się bogactwem ubiorów i pewnym siebie, butnym zachowaniem. W pewnej chwili drzwi uchyliły się i Czarny ze zdumieniem ujrzał Rufina. Towarzyszył mu rosły, barczysty mężczyzna o gęstym zaroście okalającym nabrzmiałą, pełną twarz z grubym nosem, już na pierwszy rzut oka nie wzbudzającą zaufania. Przeszli szybko wzdłuż ściany, omijając stoły, i skierowali się ku schodom prowadzącym na piętro, gdzie w oberżach przeważnie znajdowały się izby sypialne. Mocno zaciekawiony obecnością Rufina w mieście zastanawiał się, dlaczego Kachner ściągnął go do siebie. Przyczyna była na pewno ważna — ale jaka? Miał czas na te rozważania, gdyż kupca wciąż nie było. Zaczął już wątpić, czy się pojawi, kiedy dostrzegł go wreszcie w drzwiach wejściowych. Zatrzymał się i rozglądał chwilę po sali, a kiedy go dostrzegł, ruszył ku niemu. Zbliżając się, wołał już z daleka: — Witam, łaskawcę, witam! Wielce się ucieszyłem, dostawszy od was wiadomość... — dorzucił przysiadając się do Czarnego. Ten odpowiedział mu równie przyjaźnie: — I jam się ucieszył, dowiedziawszy się, że jesteście w mieście! — A któż to wam przekazał? Hubert, skrywając wewnętrzne rozbawienie tym przewidywanym pytaniem, odpowiedział zdawkowo: — Przecież przybyłem tu w interesach. Nic więc dziwnego, że przepytywałem o innych kupców, by wiedzieć, jakich mam konkurentów... — No tak, no tak! — Kachner roześmiał się. — A jak się wam wiedzie? — Robię, co mogę. Łatwo nie idzie, gdyż nie ja jeden zabiegam o dostawy! Ale jestem dobrej myśli, bo nieco znajomości człek ma... — urwał, upijając nieco miodu. — Doszły mnie słuchy, że ktoś o mnie pyta, ale nie wiedziałem, że to wy! Zresztą gdybym nawet wiedział, to w niczym nie mogłem wam pomóc, bo gdzież miałem was szukać?

— Istotnie, zwiedziawszy się, że jesteście w Sandomierzu, czyniłem starania, by was odnaleźć, gdyż pogadać było o czym... Mam kwaterę u jednego z tutejszych kupców, Marcina Gonki. Jego dwór znajduje się przy Ptasim Zaułku, w pobliżu klasztoru dominikanów. Rad będę, jeśli zajdziecie do mnie na kusztyczek miodu. — Dzięki za uprzejmość, nie wiem wszakże, czy starczy czasu, bo i ja mam trudności w nawiązaniu jakiejś dobrej znajomości na dworze. Dla nas, kupców z zakonnego państwa, nastały teraz złe dni... — Tak jest w istocie, jednak nie zaniedbuję niczego, by zdobyć przyjaciół, choć przyznaję, że to niełatwo... Wszakże jakie takie widoki mam. — Nie uchodzi mi pytać, ale skoro porozumieliśmy się co do Świdrygiełły, może i tu moglibyście okazać mi pomoc? Odpłaciłbym należytą wdzięcznością... Czarny milczał przez chwilę, udając, że zastanawia się nad odpowiedzią. Wreszcie odezwał się jakby z wahaniem: — Może i mógłbym... O ile, rzecz prosta, nie zaszkodziłoby to moim interesom. W czym widzielibyście tę pomoc? — W żadnym razie nie chciałbym wchodzić wam w drogę! — zapewnił gorąco kupiec. — Potrzebuję tylko nieco wiadomości o ludziach, którzy, choć nie decydują sami, mogliby mnie poprzeć, rzecz prosta, nie bez korzyści dla siebie! Na ślepo działać nie należy, dlatego chciałbym wiedzieć, jak i kiedy można byłoby z nimi pogadać... Jeśli zbyt wysoko mierzycie, sprawa byłaby trudna... — Nie mam na myśli dygnitarzy. Są wszakże dworzanie mniej znaczni, a przecież ich głos mógłby więcej wskórać niż niejednego wielkiego pana... — Kogo zatem macie na myśli? — A więc Andrzeja, osobistego podkomorzego króla, o którym wiadomo, że jest jego ulubieńcem. Potem także Andrzeja, ale proboszcza, zatrudnionego w kancelarii. Ponoć także cieszy się wielkim mirem, no i jeszcze de Wrula, królewskiego pokojowca... Wzmianka o proboszczu obudziła czujność Huberta, ale, nie dając po sobie poznać wewnętrznego napięcia, spytał spokojnie: Co chcielibyście o nich wiedzieć? Muszę was jednak uprzedzić, że zebranie potrzebnych wam wiadomości będzie kosztować, toteż im większe będą wymagania, tym wyższa zapłata!

— O pieniądze nie chodzi, ale o dokładność informacji! Zresztą dużo ich nie potrzebuję. Po prostu muszę znać ich rozkład dnia, kiedy i co czynią, a zwłaszcza o jakiej porze i gdzie można byłoby z nimi pogadać na osobności? — Hm... Może i dałoby się to zrobić. Tym bardziej że chyba jednemu służymy Bogu — Czarny zawiesił na chwilę głos, po czym wyjaśnił: — Mam na myśli Merkurego... — Czy moje żądanie wydaje się wam zbyt trudne? — zaniepokoił się Kachner. — Ważniejsze jest, czy nie zagrozi moim interesom? Ale sądzę, że chyba nie. Wiele przeznaczacie na zebranie tych wiadomości? — No, sądzę... — Kachner zawahał się, wreszcie rzucił pytająco: — Zapewne sto wystarczy? Kwota była spora, ale mimo to Czarny prychnął pogardliwie: — Chyba żartujecie?! Tanio, łaskawco, oceniacie koszta! Musiałbym, prócz zabiegów, jeszcze sam dołożyć grosza! O mniej, jak trzech setkach, nawet nie ma co gadać! Kupiec zmarszczył brwi i jakiś czas bez słowa wpatrywał się w blat stołu. Wreszcie uniósł wzrok na Czarnego i zawołał nieomal gniewnie: — Czy nie za wiele żądacie?! Niejedno można by za to kupić! Czarny wzruszył ramionami. — Nie ja będę chował pieniądze do kieszeni. Jeśli nawet coś z tego zostanie, chyba i za poczynione zabiegi też nieco mi się należy? — No dobrze... — Chociaż z ociąganiem, Kachner wyraził zgodę. — Wiele czasu zajmie wam sprawa? — Sądzę, że za dni pięć, może sześć, przekażę wam wieści. Wszakże jutro rano prześlijcie mi z połowę pieniędzy, bo bez tego nie ruszę, a swoich wykładać nie będę! — Dobrze, dostaniecie. — Po chwilowym rozdrażnieniu Kachner okazał zadowolenie i jakby na zakończenie rozmowy dorzucił: — Rad jestem, że doszliśmy do porozumienia, i liczę, o czym już wspomniałem, że dostarczone wiadomości będą dokładne! — O to możecie być spokojni. Teraz zaś, mimo że już tę sprawę załatwiliśmy, chciałbym was jeszcze na krótko zatrzymać... — Ależ służę wam — zgodził się uprzejmie kupiec, dodając z uśmiechem: — To przecież nie ja, a wy będziecie po nocy wracać na kwaterę!

— Chodzi mi o nasze interesy ze Świdrygiełłą. Nie miałem dotąd żadnych wieści od Rufina. Czy wam także niczego nie donosił? Kachner jakby zawahał się chwilę, ale odpowiedział rzeczowo: — Nie donosił i mnie, lecz powodem tego na pewno są trudności, jakie zwykle trzeba przezwyciężyć, zanim człek nie zaznajomi się dobrze z nowym miejscem pobytu i nie nawiąże odpowiednich znajomości. — Czy tak się wam tłumaczył? Bo podejrzewam, że i wy byliście zaniepokojeni, skóro wezwaliście go tutaj? — Skąd to wiecie?! — żachnął się Kachner, wyraźnie zaskoczony pytaniem. — Bom go niedawno widział, jak szedł przez salę. — Istotnie, właśnie po to go wezwałem, bom, tak jak i wy, był niespokojny, dlaczego milczy. Ale podał mi powody, które wam powtórzyłem, co, przyznaję, nieco mnie uspokoiło. A można na nim polegać. — Zatem czasu nie przespał? — Na pewno nie! Opieszały nie jest! — Chyba zbyt długo trzymać go nie będziecie? Dostawy dla Świdrygiełły są pewniejsze niż na dwór Władysława, toteż musimy o nie zabiegać pilnie! — Słusznie! — Kachner okazał wyraźne zadowolenie, że jego wyjaśnienie dotyczące Rufina zostało przyjęte ze zrozumieniem. Czarny nie uznał jednak tych powodów za prawdziwe, pamiętał bowiem, do czego był zdolny Rufin. Pojawiło się więc niebezpieczeństwo wymagające najwyższej czujności. Toteż rozmowa z Kachnerem, a zwłaszcza okazanie zainteresowania osobą proboszcza mocno Czarnego poruszyły. Było mało prawdopodobne, że tak przebiegły osobnik zupełnie nie orientował się w dworskich stosunkach i do tego stopnia nie rozeznawał, u kogo mógłby uzyskać poparcie, by brać pod uwagę również księdza Andrzeja. Najmniejszy błąd popełniony w tym wyborze groził przecież zakazem wstępu na królewski dwór, a zatem pozbawiał nadziei na robienie tam jakichkolwiek interesów. To dowodziło, że powody, dla których potrzebował tych informacji, były zgoła inne. Po tych rozważaniach postanowił przede wszystkim odbyć naradę z Jaksą, przekonać się, czy i on podzieli jego obawy, a dopiero potem przekazać proboszczowi wiadomość o zainteresowaniach Kachnera.

Spotkał się z Rudym w tej samej zakrystii, w której zobaczyli się uprzednio. Przysiedli na skrzyni z ornatami i Hubert opowiedział szwagrowi przebieg odbytej rozmowy. Kiedy skończył, również Jaksa okazał wzburzenie, wykrzyknąwszy mało co tłumiąc głos: — A więc wymienił i proboszcza?! — Zrobił to jednak chytrze, ukrywając pomiędzy innymi imionami, by nie zdradzić, o kogo w istocie mu chodzi! — Zatem tego zdarzenia z Tumigrałą tym bardziej nie wolno lekceważyć... — mruknął Jaksa. — Czy miał go wskazać błaznowi, czy komu innemu, to nieistotne, gdyż w każdym razie dowodzi, że coś się przeciw proboszczowi knuje! — Łatwo zgadnąć co, skoro ściągnął takiego człowieka jak Rufin. — zauważył z sarkazmem Czarny. — On na pewno więcej ma zabójstw na sumieniu, nie tylko to we młynie... — Bez wątpienia — zgodził się Jaksa. — Nie skojarzyłem sobie tego od razu! Ale dlaczego o niego spytałeś? Mogło to obudzić czujność tego kupca! — Należało przecież poruszyć w rozmowie sprawę interesów ze Świdrygiełłą, gdyż dlatego właśnie szukałem swego wspólnika! Stąd musiałem spytać i o Rufina. Skoro go jednak spostrzegłem, on mógł dostrzec i mnie, więc gdybym tego sam nie powiedział, byłoby jeszcze gorzej... — A jeśli mylimy się? — zastanowił się Jaksa. — To kupieckie zainteresowanie mogło rzeczywiście wynikać ze złego rozeznania, kim naprawdę jest ksiądz Andrzej. — Dlatego dla upewnienia się w jego intencjach postawiłem wyjątkowo wysoką cenę za swoją usługę. Gdyby chodziło mu tylko o uzyskanie poparcia, czego z góry nie można być pewnym, na taką zapłatę nie zdobyłby się żaden kupiec, jako na zbyt ryzykowny wydatek! Kto wie zatem, czy to on ponosi koszty, a inne są cele zdobycia tych wiadomości! Na pewno chodzi mu tylko o proboszcza, a zwłaszcza, kiedy będzie sam i gdzie! — Bóg łaskaw, że ciebie właśnie wybrał do uzyskania tych wiadomości... — A wiesz dlaczego? Bo oni pracują osobno, na własną rękę. Mam na myśli agentów zakonnych i cesarskich. Nie znają się przy tym wzajemnie, a ja pozwoliłem domyślić się Kachnerowi, że trudnię się nie tylko kupiectwem,

więc sam będąc wysłannikiem Zakonu, mnie uważa za cesarskiego! Tak to, przynajmniej na razie, udaje się nam wykorzystywać tę sytuację! — Co zapewne rychło się skończy. Ksiądz Andrzej wspominał przecież, że dostrzegli ten błąd i odtąd cesarz polecił wspólne działania i pod jednym kierownictwem... — Toteż i my będziemy musieli przystosować się do tego. — To kłopot na później. Teraz mamy inny, bardziej naglący: zapewnić bezpieczeństwo proboszczowi. — Przede wszystkim trzeba go zawiadomić o sprawie. Na ustalenie ochrony mamy czas, bo wiadomości obiecałem dostarczyć nie wcześniej, jak za pięć dni, na razie więc nic mu nie grozi. Mimo to muszę szybko otrzymać decyzję proboszcza, co mam odpowiedzieć Kachnerowi. Spotkajmy się zatem już jutro, o tej samej porze... — zakończył Czarny rozmowę. Podczas następnego spotkania Jaksa udzielił Czarnemu wskazówek dotyczących podkomorzego Andrzeja i pokojowca de Wrula, natomiast o sobie ksiądz Andrzej przykazał powiadomić Kachnera, że rozmowa mogłaby się odbyć tylko w czasie, kiedy samotnie udaje się wieczorem na nieszpory do kościoła Św. Jakuba. Wchodzi zaś nie głównym wejściem, ale przez zakrystię. Po udzieleniu tych wskazówek zauważył już, jakby mimochodem, że zaułek za kościołem uważa za najlepsze miejsce dla dokonania napadu. — No tak... — mruknął Czarny usłyszawszy polecenie. — Spodziewałem się, że nie omieszka narazić własnej głowy na szwank, byle przyłapać tych psubratów! — No i zadał nam bobu! — dorzucił ze złością Jaksa. — Nawet nie zatroszczył się, co zamierzamy przedsięwziąć! Kachner otrzymał żądane wiadomości, a Czarny zgodnie z życzeniem proboszcza, przekazał jego pieniądze Jaksie. Tych kilka pozostałych do dyspozycji dni przeznaczyli na dokładne obejrzenie drogi, którą chodził ksiądz Andrzej na nieszpory. Zrobili to możliwie nieznacznie, stwierdzając, że istotnie ów zaułek przy kościele Św. Jakuba nadawał się doskonale do urządzenia tam zasadzki. Wiódł z niedużego przedkościelnego placu, omijał węgieł zakrystii, potem skręcał pomiędzy dalsze zabudowania. Na rogu owego placyku znajdowała się posesja otoczona murem, a dalej, za płotami z bali, stało szeregiem kilka dworków bądź małych

kamieniczek z wyjściami wprost na uliczkę. Po drugiej stronie zaułka ciągnął się masyw kościelnej ściany, skąd niebezpieczeństwo nie mogło grozić. Ustalili miejsca ukrycia swych ludzi, natomiast zrezygnowali z poszukiwania przypuszczalnych kryjówek napastników, w obawie, by w ten sposób nie ujawnić, że spodziewają się zamachu. Taka zaś ewentualność dekonspirowała bowiem Czarnego i mogła zmusić przeciwników do szukania innego, już nieznanego sposobu wykonania zamiaru. Utrudniało to znacznie przygotowanie obrony, ale i Hubert, i Jaksa ocenili, że przy zachowaniu należytej czujności i liczebnej przewadze zdołają na czas zapobiec napaści. Już od dnia dostarczenia Kachnerowi wiadomości zajęli swe dobrze ukryte posterunki, i to na parę godzin przed zmierzchem, w nadziei, że być może uda się dostrzec zbirów zawczasu. Dwóch ludzi przebranych za żebraków umieścili na stopniach kościoła, jednego zaś za węgłem zakrystii. Ten miał dawać baczenie na tyły zaułka, natomiast owi żebracy na plac przedkościelny. Pierwszy wieczór minął spokojnie, ale następnego wzmogli czujność, mimo że nie było sygnału o pojawieniu się podejrzanych ludzi. Pełni napięcia oczekiwali nadejścia księdza Andrzeja, gdyż było pewne, że Kachner nie będzie zbyt długo odwlekał zamierzonej napaści. Wrześniowe słońce już schowało się za dachy domów, a cienie pod ich ścianami zaczęły gęstnieć, kiedy Czarny, ukryty za drzwiami zakrystii, dojrzał przez pozostawioną szczelinę sylwetkę zbliżającego się proboszcza. Szedł podpierając się laską i pozornie nie zwracał uwagi na otoczenie, bo nawet nie unosił pochylonej głowy. W czerwonej poświacie zachodu jego postać, początkowo zatarta blaskami wieczornej zorzy, w miarę zbliżania się stawała się coraz wyraźniejsza, nabierała coraz ostrzejszych konturów. Czarny ze wzrastającym napięciem obserwował, każdy jego krok a jednocześnie płoty i domy drugiej strony zaułka. Wszędzie panowała jednak cisza i niczym nie zakłócony spokój. Mimo to jego podniecenie wzmagało się, gdyż każda chwila groziła nagłym rozpętaniem się burzy. Nie przewidział jednak jej pierwszego gromu. Raptem bowiem usłyszał krótki świst i ujrzał, jak w piersi proboszcza utkwiła strzała. Ugodzony

zatoczył się pod ścianę kościoła i w tej chwili z drzwi najbliższej kamieniczki wyskoczyło dwóch napastników. Rozległ się przeraźliwy gwizd Czarnego, a jednocześnie on sam wyskoczył z ukrycia i rzucił się do księdza. W pędzących ku niemu zbirach rozpoznał brodacza, którego widział w oberży, a w drugim Rufina. Czarny ze zgrozą ujrzał, jak nad proboszczem, opartym plecami o kościelną ścianę, ze strzałą tkwiącą w piersi, unosi się ramię z nożem w dłoni. Ale też dostrzegł, jak ksiądz Andrzej wyrywa ze swej laski długie ostrze i, zanim napastnik zdołał zadać mu cios, przebija go wąską połyskującą klingą. Drugi nadbiegał Rufin. Czarny, widząc że nie zdoła na czas go dopaść, chwycił za ciężką, odlaną z brązu rękojeść sztyletu. Wprawa w posługiwaniu się nim pozostała mu jeszcze z młodzieńczych lat, wystarczył więc krótki zamach ręki, by przecięła powietrze srebrna błyskawica. Ostrze ugodziło w kark Rufina, zagłębiając się w nim nieomal do połowy. Rozłożył ramiona jakby chcąc zerwać się do lotu i runął na ziemię. Impet biegu i siła uderzenia spowodowały, że sunął chwilę po bruku uliczki dosięgając głową stóp proboszcza, niby w pokornym błaganiu o przebaczenie. W tym czasie pachołcy spod kościoła, razami krótkich mieczy ukrytych pod odzieżą, rozprawili się jeszcze z dwoma napastnikami, którzy, zaczajeni za najbliższym płotem, pośpieszyli z pomocą. Natomiast Czarny, choć zajęty proboszczem, dostrzegł, że Jaksa z Tomkiem znikają w drzwiach kamieniczki, skąd wyskoczył Rufin ze swym pomocnikiem. Proboszcz zaś znów sprawił Hubertowi niespodziankę, gdyż odtrącił jego rękę usiłującą go wesprzeć, wyrwał strzałę z fałd kaftana i odrzucił ją na bok, mruknąwszy wyjaśniająco: — Utkwiła mi w oczkach kolczugi... Wsunął ostrze w laskę i rozkazał głosem nie zdradzającym najmniejszego poruszenia: — Przyślijcie wóz, by zabrali zwłoki. I przykażcie odpędzić gawiedź, gdyż jak widzę zaczyna się gromadzić... Czarny nachylił się nad Rufinem, wyrwał mu z karku swój sztylet, schował go do pochwy, po czym kazał pachołkom przepędzić gapiów. W tej chwili ujrzał Jaksę i Tomka, który dźwigał na ramieniu bezwładne ciało.

— To ten, co strzelał? Ubity? — spytał Rudego. — Nie, uderzyłem płazem, tylko zamroczony. — Ostawcie go tu, niech Tomasz da nań baczenie i zarządzi resztę, wy zaś chodźcie ze mną do zakrystii... — polecił proboszcz rusząjąc z miejsca. Kiedy znaleźli się w mroku jej wnętrza, tym razem ksiądz przysiadł na skrzyni i zwrócił się do Czarnego: — Teraz udasz się na kwaterę, i to bocznymi ulicami, i przez kilka dni nigdzie nie będziesz się ruszał. Nie tylko bowiem Kachner jest ciekaw, czy ostałem przy życiu. Natomiast ty, Jaksa — z kolei spojrzał na Rudego natychmiast weźmiesz pięciu zbrojnych i ujmiesz go. Nie zwlekaj z tym, bo skoro otrzyma wiadomość, że zamach nie powiódł się, będzie usiłował zbiec. — Gdzie go odstawić? — Tak jak tego łucznika, do zarządcy zamku. Niech zamknie ich w wieży! Rozkaz wydaj z polecenia Jego Eminencji kanclerza. Potem szykuj się do drogi, bo za dzień, dwa odstawisz tego kupca do Wilna. — Do Wilna? — zdumiał się Rudy tą niespodziewaną decyzją. — Ano właśnie... — ksiądz Andrzej skinął głową. Pan Cebulka dobrze zna sprawę tych, którzy już tam siedzą: owego putnika Huby i kapelana Józefa z Barcic. Kachner również należy do tej kompanii. Dostaniesz przed wyjazdem dokumenty w jego sprawie, chcę bowiem, by sądził ich wielki książę. — Czy wasza wielebność raczy powiedzieć, dlaczego? — Gdyż znając Witolda należy spodziewać się, że każe wszystkich powiesić! A to nie polepszy jego stosunków z Zakonem... — wyjaśnił uśmiechając się lekko ksiądz Andrzej. A jednak, jak z czasem się okazało, ksiądz Andrzej, aczkolwiek istotnie znał dobrze naturę wielkiego kniazia, to jednak nie docenił jego przebiegłości. Bowiem wprawdzie i Huba, i Kachner zawiśli na szubienicy, ale dowiedziawszy się, że kapelan z Barcic jest członkiem toruńskiej kapituły, odesłał go w dobrym zdrowiu do Malborka, z pismem i wyjaśniającym, że w imię przyjaźni z Zakonem darowuje mu winę. STAROSTA NIESZAWSKI ROZSIADŁ się wygodnie w fotelu stojącym przy stole, za którym siedział ksiądz Andrzej. Słońce przedostawało się grube szkła zamkowych okien i rzucało smugi blasku na zaścielając podłogę kobierzec, nadając wnętrzu komnaty nastrój pogodnego zacisza.

Pan Tumigrało, jakby ulegając ternu wrażeniu, miał na twarzy przyjacielski uśmiech. Nogi w sukiennych, obcisłych, wiśniowego koloru spodniach założył jedna na drugą i odgarnąwszy szeroki, niczym niewieścia spódnica, rękaw, oparł łokieć na blacie stołu. — Rad jestem pamięci waszej wielebności — przemówił wciąż uśmiechnięty. — Żeś raczył pamiętać o mnie i zaprosić na pogawędkę... Ksiądz Andrzej przyglądał mu się zimno, jakby tak ugrzecznione zagajenie mało go obchodziło. To spojrzenie przygasiło nieco uśmiech pana starosty powodując, że dorzucił jeszcze bardziej uprzejmym tonem: — Wszakże nie wiem, jaka tego przyczyna? — Zaraz waszej wielmożności powiem — oświadczył krótko proboszcz — a wówczas zrozumiecie powód mojej pamięci... — Słucham zatem, wasza wielebność... — Uśmiech znikł zupełnie z twarzy starosty. — Czy wiadomo wam, że niejaki Kachner, gdański kupiec, został osadzony w lochu jako zakonny szpieg? Starosta okazał już wyraźne zaniepokojenie. — Nie, dowiaduję się o tym od waszej wielebności! Słyszałem wprawdzie o jakimś napadzie na waszą osobę, ale czyżby dlatego został pojmany? — Dlaczego, nie należy do sprawy. Wszakże ma ona związek z wami o tyle, że ów Kachner, przesłuchiwany, zeznał jakoby otrzymaliście od niego znaczną kwotę... — Ja...?! — Obruszył się starosta i chciał dalej zaprzeczać, ale widać uznał ten sposób obrony za niecelowy, bo zmienił ton i starając się nadać głosowi beztroskie brzmienie, spytał: — Cóż z tego? Istotnie, zabiegając o pożyczkę skorzystałem z jego usługi! — Kachner twierdzi, że dostaliście te pieniądze pod warunkiem udzielenia mu pomocy w jego działaniach — stwierdził zimno proboszcz, nie spuszczając spojrzenia z twarzy swego rozmówcy. Było to oskarżenie już wyraźne i rzucone bez żadnych niedomówień. Toteż starosta zbladł, ale nie poniechał zaprzeczeń. — To niecna potwarz! To godne pogardy łgarstwo!

— Równie dobrze może to być jego łgarstwo, jak wasze. Wszakże Wasze ma swoją przyczynę, natomiast nie widzę przyczyny, dla której on miałby przeciw wam zeznawać kłamliwie. Tym bardziej że potwierdził to przysięgą. — Ależ... ja bym nigdy... O co mnie pomawiacie?! — Już przygnębiony mruknął cicho starosta. — O zdradę tronu, panie Tumigrało... Toteż sprawę przekażę kanclerzowi i będę żądał, by poddano was przesłuchaniu pod pieczą małodobrego. — Ależ na Boga! Wasza wielebność! Czemu chcecie mnie gubić?! — Tumigrało już zupełnie pozbył się buty i był tylko pełnym lęku, wręcz przerażonym człowiekiem. — Nie chcę was bynajmniej gubić, a tylko opamiętać. Sprawujecie urząd starosty, decyzja więc zależy od króla jegomości i jego Rady, co wszakże nie odmieni waszego losu, bo Jagiełło na Zakon i jego ludzi mocno teraz zawzięty. Jednak sprawa stałaby się głośna, a to nie leży w moich zamiarach. Przeto dam wam wyjście, ale pod pewnymi warunkami. — Jakimi? Co mam uczynić? — Podpiszecie zeznanie, że istotnie Kachner usiłował was przekupić i pieniądze wzięliście. To zeznanie schowam i nie wykorzystam przeciw wam, jeśli opuścicie dwór i powrócicie do siebie. Tam zaś, nawet jako przyjaciel Zakonu, wiele nie zdołacie już zdziałać. Drugi warunek to wyznanie, komu mieliście mnie wskazać, kiedy to szliśmy korytarzem? — Jak na to wpadliście? — :ze zdumieniem spytał starosta. — To nieważne... — proboszcz uśmiechnął się nieznacznie. — Zatem co postanawiacie? Tumigrało zmarszczył brwi i chwilę milczał wpatrzony w czubki swoich butów. Wreszcie uniósł głowę. — Czy otrzymam wasze kapłańskie słowo, że owo zeznanie nie będzie użyte na moją szkodę? — Owszem, macie moje słowo, jeśli znów nie udzielicie pomocy Zakonowi przeciw Koronie lub Litwie. Wszakże może być użyte przeciw Kachnerowi, ale to powinno wam raczej być na rękę, bo w ten sposób pozbędziecie się wierzyciela... — Czemu mówicie „znów”?

— Bo już raz tej usługi dokonaliście. Dlatego musicie spełnić i ten drugi warunek. — A zatem powiem, pewny waszego słowa. Chciał was ujrzeć Holeszko, królewski błazen, który ponoć nie mógł do was dotrzeć. — Podpiszcie więc teraz zeznanie, które zaraz przygotuję. Sądzę też, że pięć dni wam starczy na opuszczenie dworu? — Starczy... — nieomal warknął starosta przez zaciśnięte wściekłością usta, z chmurą gniewu na twarzy. NIE WOLNO BYŁO LEKCEWAŻYĆ ostrzeżeń księdza Andrzeja dotyczących królewskiego błazna. Jaksa zastanawiał się więc przez dłuższy czas, jak wykonać polecenie proboszcza bez obudzenia czujności Holeszki. Ostatecznie postanowił przede wszystkim poznać jego cechy charakteru, przyzwyczajenia, upodobania, nawet może namiętności. A także jego wrogów, przyjaciół bowiem nie miał, gdyż wykluczało ich jego bystre oko, umiejące dopatrzyć się ludzkich słabostek i kąśliwe słowa, którymi je wyszydzał. Toteż nawet pacholik do osobistej posługi, szesnastoletni Jarek, wywalał jęzor za jego plecami. To wstępne rozpoznanie, dokonane z największą ostrożnością, zajęło mu sporo czasu, ale w rezultacie wiedział o królewskim błaźnie nieomal wszystko, co mogli mu powiedzieć ludzie, którzy się z Holeszką zetknęli. Z tych relacji, uwag, opisów i przeważnie zgryźliwych komentarzy wyłonił się obraz człowieka stroniącego od kobiet, samotnika nie mającego przyjaciół, nad wyraz przesądnego, bojaźliwego wobec wszelkich przejawów złych mocy, przesadnie dbającego o własne zdrowie, podejrzliwego i przebiegłego, a jednocześnie o wyjątkowej bystrości spojrzenia. Miał też i swoje upodobania. Ponoć dobrze grał w szachy, lubił też słodkości i owoce. Jedynym zaś żywym stworzeniem darzonym miłością był jego pies Karesek, szpetny kundel, którego Jaksa miał okazję parokroć widzieć. Mając już to rozeznanie, postanowił wejść w komitywę z owym pacholikiem Jarkiem. Samemu jednak nie uchodziło zadawać się z byle służką, toteż zadanie to, dobrze go pouczywszy, powierzył Tomkowi. Celem jego zabiegów było stworzenie takiej sytuacji, w której nie on, a Holeszko szukałby z nim znajomości.

Jaksa w czasie pobytu w Niemierzy nieraz korzystał z lekarskiej pomocy pani Tekli. A ponieważ cieszył się swoistą adoracją starej kobiety, ta wtajemniczyła go w wiele swych zielarskich tajemnic. Stąd znał sporo ziół, ich właściwości lecznicze czy też szkodliwe dla organizmu. Tę swoją znajomość przekazaną mu przez panią Teklę postanowił teraz wykorzystać. Kiedy więc Tomek zgłosił, że zaprzyjaźnił się dostatecznie z Jarkiem, Polecił mu skusić go paru złotymi, by niosąc z kuchni strawę dla psa, dolał do niej zawartość flaszeczkę którą dostanie. Miał go przy tym uspokoić, że pies nie zdechnie, lecz tylko przysporzy nieco kłopotów swemu panu. Wkrótce Tomek zastał Jarka w jakimś gospodarczym pomieszczeniu i, odciągnąwszy go w kąt, powtórzył życzenie Jaksy, na co chłopak zawołał, nieomal uradowany: — Ależ wieję mu, czemu nie! A jakby nawet i zdechł, to bym się cieszył, bo mi ta zaraza doskwiera niczym zgaga! A kiedy mi dasz owe dwa złote? — dorzucił zaraz z nieufnością. — Złotego masz oto teraz, a drugiego dostaniesz jak pies zachorzeje. Tylko nie daj się przyłapać! — Nie bój się, dość będę miał ku temu sposobności, boć przecie noszę miskę z jadłem dla tej szkarady! — Tak też myślałem. Ale to nie wszystko. Możesz zarobić drugie tyle, jeśli wykonasz następne polecenie... — A jakie? — z pożądliwym błyskiem w oku spytał chłopak. — Skóry narażać nie chcę! — Przeciwnie, pozyskasz nawet względy swego pana, gdy mu powiesz, kto mógłby jego sobakę wyleczyć. — Tylko o to chodzi? I za to dasz mi znowu dwa złote? — Jak pragnę zbawienia! — Tomek uderzył się w piersi. — Kogo tedy mam wskazać? — Powiesz, żeś słyszał jakoby potrafi leczyć zwierzaki pan Jaksa z Niemierzy, kancelista u pana Oporowskiego. — A kiedy zapłacisz? — Na drugi dzień, jak twój pan go wezwie. — A nie oszukasz? Zaprzysięgasz? Tomek uniósł dłoń z poważnym obliczem.

— Przysięgam uroczyście... — Tedy zrobię, jak chcesz! — rzucił Jarek z ochotą. — Tylko pamiętaj, działaj ostrożnie, abyś nie dał się przyłapać. A jeśli nie daj Boże coś by się wydało, to ani pary z gęby, z kim gadałeś. Wszystko weźmiesz na siebie, bo nikt nie śmie się zwiedzieć, że pan z Niemierzy zielarstwem się trudni, gdyż wnet wezmą go na języki! Toteż gdyby doszły go słuchy żeś pisnął o nim choć słowo, ani dnia dłużej nie ostaniesz na królewskim dworze! A nawet nie wiedzieć, czy za długi język nie spotkałoby cię coś gorszego... — Nie sądź, żem głupi! To czarcie nasienie niczego się ode mnie nie dowie! — Czemu więc mu służysz, skoro go nienawidzisz? — A gdzie pójdę? Zresztą służba na królewskim dworze, jaka by była, toć zawsze splendor! W kilka dni później Karesek nieoczekiwanie zachorował. Od pokarmów wprawdzie nie stronił, ale zaraz je zrzucał, zmarkotniał, miejsca sobie znaleźć nie umiał, a i tylne nogi jakoś dziwnie ostawiał za sobą. Pan Holeszko mocno tym się strapił. Żaden z nadwornych medyków nie chciał przyjść psu z pomocą poczytując to sobie za dyshonor. Dopiero ten urwipołeć i oczajdusza Jarek nieoczekiwanie udzielił wiadomości, do kogo ma zwrócić się o poradę. Zgryziony wielce pan Holeszko bez trudu znalazł kancelistę. Ten wprawdzie początkowo opierał się, ale, skuszony sowitą zapłatą, zgodził się wreszcie obejrzeć chore zwierzę. Jakoż przybył na kwaterę swego nowego znajomego, obejrzał i obmacał psa, po czym przyniósł flaszkę ciemnego płynu, przykazawszy najbliższe dni karmić go tylko mlekiem, dolewając po łyżce dostarczonego lekarstwa. Odwiedzał potem co dnia pana Holeszkę badając postępy w leczeniu, dopóki któregoś dnia pacjent nie powitał go poszczekiwaniem i wesołym merdaniem ogona. Wizyty te miały wszakże ten skutek, że medyk i błazen dogadali się, że obaj lubią grę w szachy, toteż nawet kiedy już leczenie skończyło się, zasiadali od czasu do czasu przy szachownicy. Ksiądz Andrzej wprawdzie przewidywał osłabienie działań dyplomatycznych w czasie zimowych miesięcy, ale zimy jeszcze nie było,

toteż wymiana listów, narady i spory wciąż trwały; nie ustawała działalność tajna i jawna — z jednej strony zmierzająca do udaremnienia poczynań cesarskich, z drugiej — do upartej realizacji własnych planów. Wbrew opinii wicekanclerza król Władysław nie odstąpił od swoich zamierzeń, lecz wobec zawziętego oporu swej Rady zaczął je skrywać, przybierając bardziej ugodową postawę, a nawet dla zachowania pozorów wręcz podzielać jej stanowisko. Ale temu oporowi, obecnie już skrywanemu, winna była właśnie królewska Rada, gdyż wciąż powracała do wysuniętego jeszcze przed pięciu laty w Brześciu postulatu libertacji królestwa, czyli wolnego wyboru po śmierci króla jego następcy. Było to zaprzeczeniem dziedzicznych praw Jagiełły do Litwy, czemu oczywiście zawzięcie się opierał. Sytuacja stawała się coraz bardziej napięta, a zaogniło ją jeszcze niedojście do skutku spotkania w Hrubieszowie, które na połowę listopada proponował Witold. Rada nie podjęła tej inicjatywy. Wobec tego, król po powrocie z Rusi zwołał na koniec lutego, tegoż 1429 roku, zjazd do Jedlna. Przybyli tam również posłowie wielkiego księcia — Mikołaj Małdrzyk jego zaufany dworzanin i doradca, oraz sekretarz Mikołaj Sierpiński. Obrady były burzliwe i ostatecznie Rada wymogła na królu zgodę na warunkową elekcję „regnum libertat”, a mianowicie koronę miał odziedziczyć jeden z jego synów, ale z wyboru Rady, przy „de speciali consilio et voluntate” kniazia Witolda. Oznajmiono jednocześnie gotowość bojową przeciw każdemu, kto by ośmielił się, „czy to w obrębie naszego państwa, czy poza jego granicami czynić jakoweś zbrojne przygotowania względnie związki i ligi przeciw pokojowi i porządkowi naszego królestwa Polski”. Te uchwały godziły w poczucie samodzielności Litwy, a także przeciwstawiały się zamierzeniom Witolda. Toteż w odpowiedzi na nie wielki książę nakazał ponowne złożenie sobie przysięgi wierności przez litewskich książąt i bojarów, przyśpieszył umocnienie grodów i gotowości bojowej, a także tok układów z Zakonem o zawarcie porozumienia w sprawie wzajemnej pomocy przeciw Polsce. Natomiast Jagiełło ze swej strony nawiązał przez posłów i swą siostrę, księżnę mazowiecką, tajne układy z Witoldem, dotyczące jego koronacji. Proponował, by wielki książę przyjął koronę

dożywotnio, wyrażając jednak pisemną zgodę, że po jego śmierci przypadnie ona królewskiemu synowi. W ten sposób pragnął Władysław ugruntować dziedziczne prawa swego rodu do Litwy i udaremnić libertację zamierzoną przez Radę. Członkowie jej ocenili jednak słusznie, że powzięte przez nią uchwały w Jedlnie zaogniły sytuację. Postanowiono więc wysłać po raz trzeci na Litwę poselstwo z kanclerzem Oleśnickim i sandomierskim wojewodą, Mikołajem z Michałowic na czele. Niewiele jednak, a mówiąc ściślej — nic, owo poselstwo nie uzyskało. Nie zdołało nie tylko zmienić nastawienia wielkiego księcia, ale nawet złagodzić jego gniewu. Na oględne i ostrożnymi słowami formułowane ostrzeżenia jak i zarzuty dotyczące owych zarządzeń powtórej przysięgi, zbrojenia się i paktowania z Zakonem, zgryźliwie odpowiedział, że to Korona zmusiła go do tych kroków, uzasadniając to twierdzenie otrzymanymi wieściami. Dowiedział się mianowicie, że czescy odszczepieńcy zamierzając napaść na Litwę zwrócili się do króla o przepuszczenie ich wojsk przez kraje koronne, o czym Władysław nie uznał za właściwe go powiadomić. Wobec tego sam musiał zadbać o swoje bezpieczeństwo. Było to wyjaśnienie wręcz urągliwe, gdyż nie tylko nie poparte żadnymi dowodami, ale tak nieprawdopodobne, że niewarte nawet jakichkolwiek dyskusji. Toteż posłowie uznali za zbędne, a nawet uwłaczające prowadzenie dalszych rozmów i opuścili Litwę. I tak dążenie niemieckiego cesarza do przywrócenia, jeśli nawet nie supremacji, to przynajmniej równowagi sił pomiędzy sprzymierzonym i powolnym mu Zakonem a groźną potęgą polsko-litewskiego przymierza, wyrosłą na polach Grunwaldu, zdawało się być bliskie pomyślnego zakończenia. Zygmunt już był nieomal pewny, że jeśli nie najbliższe miesiące, to jeszcze ten rok przyniesie ostateczny sukces: groźny dla niego sojusz zostanie rozbity, a grunwaldzki program przejdzie na karty historii jako epizod bez znaczących skutków. Niemiecka przewaga nad słowiańskim sąsiadem zostanie przywrócona i będzie mogła unieść skrwawiony miecz nad upokorzoną Polską. Toteż przyśpieszał przygotowania do koronacji. Jego kancelaria opracowywała warunki sojuszu z Witoldem, odbywał narady ze swymi doradcami, wśród których nie brakło przedstawicieli Zakonu, zastanawiał się

nad składem, terminem i drogą, jaką miało się udać jego poselstwo wiozące dla Witolda i Julianny korony, których wykonanie dobiegało końca. Natomiast król Władysław, po zakończeniu narady w Jedlnie, w drugiej połowie marca udał się do Małopolski, potem przez Sandomierz i Kraków ruszył do Wielkopolski, Wielkanoc spędzając w Kaliszu. Z początkiem czerwca ksiądz Andrzej otrzymał kolejny list od brata Erazma. Tym razem jego treść była tak ważna, że nie omieszkał prosić kanclerza Oleśnickiego, który znajdował się przy królu, o możliwie rychłe posłuchanie. Brat Erazm donosił bowiem w swym piśmie: „Od ludzi dobrze obeznanych z tokiem spraw na cesarskim dworze, a także z wiadomości otrzymanych z otoczenia wielkiego mistrza dowiedziałem się, że ustalony już został skład cesarskiego poselstwa, które ma wyruszyć na Litwę z koronami dla wielkoksiążęcej pary. Przewodzić będzie temu poselstwu, jako przedstawiciel osoby cesarskiej, arcybiskup Magdeburga, on też ma dokonać koronacji. Poza nim z Węgier pojadą Piotr Jurko i koniuszy koronny Wawrzyniec de Hadrewar, z Czech główny odźwierny królestwa książę Władysław, książę Przemko opawski, Ludwik z Brzega i Pot de Potenszen. Cesarz polecił, by wystąpili bogato i z licznymi dworami, a także nie poniechali silnej zbrojnej eskorty na wypadek napaści. Mają zebrać się w Magdeburgu i ruszyć razem do Frankfurtu, by stamtąd przedrzeć się, nawet przy użyciu siły, na teren pobliskiego zakonnego państwa. Terminu zebrania się posłów i odjazdu nie znam, ale należy sądzili że nastąpi nie później niż za miesiąc. Natomiast wcześniej, i to zapewne już wkrótce, wyruszają dwaj tajni wysłannicy: a to doktor praw, baptysta Jan Czigula z Genui, oraz czeski rycerz Zygmunt Roth, by, przemknąwszy bocznymi drogami, doręczyć Witoldowi cesarski list oraz projekt porozumienia pomiędzy wielkim księciem, jako przyszłym królem Litwy, a cesarzem Zygmuntem. Ów Czigula, ponoć wybitny prawoznawca, ma Witoldowi wyjaśniać znaczenie i wartość proponowanego traktatu i przekonać go o jego wartości dla obu stron...” Proboszcz już na tyle był znany przez obu kanclerzy, że został przyjęty nieomal natychmiast. Król po opuszczeniu Kalisza, z wolna ciągnąc w kierunku Krakowa, zatrzymał się na kilkudniowy odpoczynek w Gniazdowie. Tam też, w jednej z

zamkowych komnat, proboszcz stanął przed pierwszą osobą po królu, przewodniczącym jego Rady, kanclerzem Zbigniewem Oleśnickim. Był to mąż w sile wieku, masywnej, wysokiej postaci i dużym, pełnym obliczu. Pod wysoko sklepionym czołem połyskiwały dumnym spojrzeniem ciemne oczy, które zapewne jeszcze z czasów młodości zachowały blask właściwy ludziom Południa, choć nie miał domieszki krwi romańskiej. Jedynie na lekko obrzmiałych powiekach rysowały się pierwsze zmarszczki. Skinął głową w odpowiedzi na powitalny ukłon i wskazał jeden z foteli stojących w pobliżu okna. Sam nie siadał, mierząc księdza wyczekującym spojrzeniem. Proboszcz podał złożony list. — Proszę, Wasza Eminencjo, zechciejcie przeczytać. Jest to pismo mego wysłannika, który przebywa w zakonnym państwie... Kanclerz, wciąż bez słowa, odebrał pismo i podsunął się z nim bliżej światła. Czytał dłuższą chwilę, widać chcąc dokładnie zapoznać się z jego treścią. Wreszcie skończył, złożył wolno papier i oddał proboszczowi. Lekko ściągnięte brwi utworzyły dwie pionowe zmarszczki na jego czole. Przemierzył komnatę i dopiero, kiedy się obrócił, rzucił z roztargnieniem: — Czemu nie siadacie, bracie Andrzeju? Proboszcz bez słowa zajął fotel, Oleśnicki zaś ciężko opadł na drugi-, Dopiero teraz dał wyraz nurtującym go myślom: — Czy można polegać na tych wieściach? — Najzupełniej, Wasza Eminencjo! To człowiek zbyt doświadczony, by ostrzegać bez należytych podstaw... — Pytam, bo poważna to sprawa i wymagająca szybkiego działania! Nie możemy zezwolić tym koronom dotrzeć na Litwę! — W głosie kanclerza zabrzmiał ton zdeterminowanej stanowczości. — I ja tak sądzę — spokojnie stwierdził proboszcz. — Jakie zatem kroki proponujecie podjąć? Było to pytanie, którego ksiądz Andrzej spodziewał się, ale miał czas do zastanowienia się nad odpowiedzią. Teraz więc udzielił jej nieomal natychmiast: — Przede wszystkim musimy pojmać tych dwóch wysłanników. Jeśli uda się tego dokonać, przyjdzie czas i na poselstwo. Pozostaje tylko ustalić, komu powierzyć to zadanie. No i jak je wykonać?

— Komu to powierzyć? — powtórzył w zamyśleniu kanclerz. — Ci dwaj zapewne także wyruszą z Frankfurtu? — Tak przypuszczam. Wątpliwe, by obrali inną drogę, przynajmniej do naszej granicy. — Hm... W pobliżu leży Czarnków, posiadłość Jana, poznańskiego podkomorzego. To przedni rycerz i godny zaufania człowiek. On sprosta temu zadaniu. — Czy zdoła jednak zebrać dostateczne siły? Należy pilnować nie jednej drogi, zatem bez wywiadowców na pewno nie obejdzie się. Najważniejszym bowiem zadaniem będzie wytropienie orszaku, bo nawet nocami mogą się przemykać! Kanclerz z aprobatą skinął głową. — Tak, to słuszne przewidywanie. Pieniądze na wydatki będą, jeno kogo wysłać, by je zawiózł wraz z moim poleceniem dla podkomorzego? — O to niech się Wasza Eminencja nie troszczy. Mam takiego człowieka, który i radą posłuży, bo przemyślności mu nie brak... — Zatem nie ma co dalej debatować! — Kanclerz uderzył dłońmi o poręcze fotela i uniósł się na nogi. — Gotowizna i polecenie pod moją pieczęcią będą na rano gotowe! Niech rusza natychmiast! Skutkiem tej rozmowy Czarny już następnego dnia wyjechał z Ottonem i pachołkiem do koni, zaopatrzony w dobrze wypchany mieszek i pismo z wielką pieczęcią, przynależną kanclerskiemu urzędowi. Pora żniw była już bliska, toteż Czarny nie wątpił że podkomorzego znajdzie w Czarnkowie. Upewnił się o tym, zasięgnąwszy języka w Poznaniu, więc bez zwłoki ruszył w dalszą drogę. Istotnie, zastał gospodarza we dworze, a właściwie w dobrze bronionym grodzie. Jan z Czarnkowa, należący do licznego rodu Nałęczów, podkomorzy ziemi poznańskiej, rzeczywiście okazał się człowiekiem rzutkim, energicznym, ale też nieco krzykliwym raptusem nie pozbawionym sprytu, a nawet przebiegłości. Jednak w chwilach, kiedy jego pełne, rumiane oblicze nie czerwieniało od nagłych wybuchów gniewu, okazywał jowialny humor, którym umiał maskować owe lisie cechy swojej natury. Dochodził już sześćdziesiątki, ale mimo sporej tuszy dowiódł z czasem, że w siodle ubywa mu lat, a szablę nosi przy boku nie tylko od parady.

Czarny spotkał go na majdanie, toteż początkowo oznajmił tylko, że będąc przejazdem przybywa w odwiedziny. Potem wszakże znalazłszy sposobną chwilę dorzucił, jakby mimochodem, skąd przybywa; nadal nie wspominając o celu swej podróży czekał, kiedy znajdzie się sam na sam z gospodarzem. Ale już wzmianka o królewskim dworze starczyła, by grzeczna ze względu na wymogi gościnności postawa gospodarza natychmiast uległa zmianie. Nie taił ciekawości, jaką ta uwaga w nim wywołała, a także poniechał od razu nieco nieufnego traktowania gościa. Natychmiast polecił przygotować dla przybysza komnatę, zatroszczył się też zaraz o jego ludzi i wierzchowce. Zmiana ta, a także z nagła obudzona ciekawość podkomorzego nie uszły uwagi Czarnego. Ale dopiero jak posadził gościa za stołem w jadalnej komnacie, dał upust ciekawości. Podążył jednak do celu okrężną drogą, gdyż spytał ostrożnie: — Gdzie obecnie znajduje się król jegomość? — Ciągnie z wolna do Krakowa. Ostawiłem go na popasie w Gniazdowie, kilka mil za Częstochową. — Toż szmat drogi macie, wasza wielmożność, za sobą? — wykrzyknął Czarnkowski. — Sądzić więc mogę, że niezwykłe to odwiedziny? — Istotnie, przybyłem do was specjalnie, wioząc pismo. Ale że sprawa tajna, chciałem je doręczyć dopiero przy sposobności. Hubert sięgnął w zanadrze i położył przed podkomorzym list zaopatrzony w dużą okrągłą pieczęć. Czarnkowski rzucił na nią okiem, potem na Czarnego i spytał z nie tajonym przejęciem: — Od samego kanclerza? Niecierpliwie złamał pieczęć i szybko przebiegł wzrokiem treść pisma. Potem przeczytał je już uważniej i, złożywszy, zwrócił uradowaną twarz na swego gościa. — Toż to zaszczyt dla mnie niemały, że Jego Eminencja powierza mi tak ważną misję! Wprawdzie Czarnków to najlepsze miejsce, by stąd strzec granicy od Frankfurtu, ale bez zaufania do mej osoby nie dokonałby takiego wyboru!

— I ja tak sądzę, wasza wielmożność... — Czarny uśmiechnął się porozumiewawczo. — Pisze mi Jego Eminencja, że macie ostać przy mnie jako doradca i służyć mi pomocą! Bardzo mi to dogadza, bo czeka nas niełatwe zadanie, a co dwie głowy, to nie jedna! — A i odpowiedzialność na dwie się rozkłada... — zauważył żartobliwie Czarny, dodając już poważnie: — Przywiozłem też nieco gotowizny na werbunek ludzi, gdyż kanclerz przykłada wielką wagę do pomyślnego wykonania jego rozkazu. Toteż marny na kosztach nie szczędzić... — Stać Czarnkowskiego, by sięgnąć i do własnego skarbczyka w takiej potrzebie! — rzucił dumnie podkomorzy, ale nie omieszkał zaraz dodać: — Wszakże wszelka pomoc zawsze jest cenna, skoro o sprawę tak wielkiej wagi idzie! — Miałem czas w drodze dobrzeją przemyśleć. Bez wydatków, i to znacznych, nie zdołamy się obyć. — Czyżbyście już obmyślili sposoby na przechwycenie tych ptaszków? — Bez was niczego ostatecznie rozstrzygać nie mogłem. Rad bym więc choćby i zaraz odbyć z wami naradę. Wnet przykażę przynieść gąsiorek miodu... — powiedział podkomorzy. — Raźniej będzie gadać! Kiedy pacholik postawił na stole dzban z trunkiem i zostali sami, Czarny wyciągnął mieszek z pieniędzmi. Czarnkowski ująwszy go w rękę aż gwizdnął, wyraźnie zadowolony z ciężaru. — Jego Eminencja grosza nie poskąpił! Już z tego widzę, jak wielkie znaczenie przywiązuje do sprawy! — Może nawet większe niż sądzicie. Ważą się losy unii i od nas zależy, czy odwróci się groźba, jaka nad nią zawisła... Czarnkowski, wyraźnie przejęty tą odpowiedzią, w milczeniu napełnił kubki i unosząc swój rzucił z powagą: — A zatem wypijmy, panie bracie, za powodzenie, abyśmy, daj Boże, sprawy nie pokpili... Potem otarłszy wąsy od razu przystąpił do rzeczy: — A teraz rad byłbym usłyszeć coście obmyślili?

— Zanim powiem, pozwólcie zadać kilka pytań. Być może, wasze odpowiedzi każą uczynić zmiany w zamierzeniach. — Słucham, panie bracie, pytajcie... — Jak daleko stąd do granicy? — Zależy, w którą stronę. Od południa biegnie wzdłuż Odry osiem do dziesięciu mil od jej wschodniego brzegu. Jeno pod Głogowem przybliża się, potem wiedzie ku północy, na Santok, skąd skręca na wschód, do Drezdenka, gdzie zaczynają się ziemie zakonne. — Na północy mamy Nową Marchię i Brandenburgię Hohenzollernów? Podkomorzy skinął głową, Czarny zaś zadał następne pytanie: — Jaką drogę obralibyście, mości podkomorzy, gdyby przyszło wam przemykać się do brodaczy? Czarnkowski zastanawiał się przez chwilę. — Każda biegnąca niżej Frankfurtu wiodłaby mnie wprost w wasze ręce. Zatem dotarłbym najpierw do Kostrzyna, i to bez wielkiego kłopotu, ale już dalej kierując się na Santok, czułbym się mniej bezpiecznie, toteż ciągnąłbym północnym brzegiem Warty. Natomiast począwszy od Santoka przemykałbym się wielce ostrożnie. — Zatem wiemy już, gdzie skierować nasze patrole... — Sądzę jednak, że nie warto strzec jej od samego Kostrzyna, bo na to może nam nie starczyć ludzi. Tak samo jak nie starczy do strzeżenia granicy biegnącej za Drezdenkiem ku północy. W razie gdybyśmy nie przyłapali ich na początku drogi, przyszłoby ruszać w pościg. Zacznijmy więc raczej od Bogdańca. Leży on na pół drogi do Santoka. — Niechże więc będzie od Bogdańca. Przy czym musimy działać dwojako: utworzyć oddziały, które dzień i noc będą patrolować drogę, a jednocześnie wynaleźć w przydrożnych wsiach postrzegaczy, by donosili nam o pojawieniu się orszaku. Nagroda powinna być wysoka, wówczas dobrze będą strzegli szlaku. — Ale przede wszystkim naszą kwaterę trzeba przenieść bliżej granicy, gdyż wówczas łatwiej będzie zmieniać patrole i działać natychmiast po otrzymaniu wiadomości od chłopów. — Hm... — Czarnkowski zastanawiał się przez chwilę, wreszcie widać wpadł na pomysł, bo odezwał się z zadowoleniem: — Wiem gdzie! Mój krewniak, także Nałęcz, siedzi w Gościmiu. To majętność leżąca wprawdzie z

tej strony Narwi, ale nie dalej niż pół mili od niej, a w połowie drogi między Santokiem a Drezdenkiem. Tam założymy obóz! — Będą zapewne jechać drugim brzegiem rzeki. Czy jest tam możność szybkiej przeprawy? — Brody są. Jeden nieomal przed samym Gościmiem. — A zatem co rychlej należy werbować zbrojnych i rozesłać ludzi, niech wyszukają po wsiach postrzegaczy! I to szybko, abyśmy uporali się z tym na czas! — To już moja głowa! — oświadczył z ochotą podkomorzy. — Ruszą już rankiem! — My zaś musimy obmyślić, jak rozdzielić ludzi. — Będziemy dozorować na zmianę: jeden nocą, drugi dniem... — Wszelako już teraz trzeba wskazać postrzegaczom, gdzie mają przesyłać wieści — zatroszczył się podkomorzy. — Najlepiej, żeby szukali nas na gościńcu, a w razie gdyby minęli się z patrolem, niech dostarczą je do naszego obozu. Tuszę, żeśmy obmyślili wszystko! Teraz więc spocznijcie, bo macie za sobą kawał drogi! — Podkomorzy uniósł się zza stołu. Już po kilku dniach, mimo zbliżających się żniw, zaczęli ściągać pierwsi zaciężni, zwabieni dobrym żołdem i zapowiedzią krótkiej służby. Nie minęły nawet dwa tygodnie, kiedy pan Czarnkowski zebrał blisko osiemdziesięciu zbrojnych z drobnej szlachty bliższych i dalszych okolic. Wrócili też werbownicy wysłani do wsi. Wszystkie, nawet najmniejsze osiedla, znęcone nagrodą, obiecały dobrze pilnować drogi. Prowadząc więc razem ze swą czeladzią blisko stu zbrojnych pan Czarnkowski w towarzystwie Czarnego ruszył do Gościmia, już uprzedzonego o przybyciu oddziału w królewskiej służbie. Droga do położonego o dziesięć mil na zachód Gościmia wiodła przez Notecką Puszczę. Odbyli ją jednym przemarszem, po czym, po krótkim wytchnieniu, rozpoczęli służbę. Od Bogdańca do Santoka było mil cztery, od Santoka zaś niewiele więcej. Czarny i podkomorzy rozdzielili więc między sobą te odcinki. Hubert utworzył ze swoich ludzi dwa oddziały i, jeden powierzywszy Ottonowi, z drugim objął służbę nocną, jako trudniejszą do sprawowania.

Rozpoczęło się jednostajne, czujne stróżowanie. O zmierzchu wyprowadzał swój oddział na szlak, luzował dzienną zmianę, a potem posyłał kilku żołnierzy na boczne drogi, by przepytywali we wsiach, z resztą zaś przemierzał gościniec, którym, jak należało się spodziewać, mieli jechać posłowie. Dni mijały jednak na daremnej służbie. Nic o jakimkolwiek orszaku nie było słychać. Przejeżdżały wprawdzie kupieckie wozy, ale te wystarczyło sprawdzać tylko pobieżnie. I tak lipiec zbliżał się ku końcowi. Czarny zaczął coraz bardziej niepokoić się, czy aby ich przewidywania były słuszne. Być może posłowie obrali inną, nawet dużo dłuższą drogę, by raczej wpaść w ręce brandenburskich knechtów niż polskiego żołnierza... Na służbę zaciężni jednak nie narzekali, pogoda bowiem dopisywała, noce były ciepłe, widne, jeśli nie od księżyca, to od gwiazd. Toteż jadąc pomiędzy uśpionymi drzewami boru, jakim w większości szlak prowadził, miał dużo czasu na przemyśliwanie, co przyjdzie mu czynić dalej, jeśli w najbliższych dniach nie pojmie wysłańców. Właśnie nastała pełnia księżyca, nasycając ciemności nocy swym chłodnym, pozbawionym życia światłem. Leśne olbrzymy, które jakby rozstąpiły się, by dać przejście ludzkim kruszynom, błyszczały zielenią oblanych tym światłem wierzchołków. Gęsty mrok krył się wśród ich gałęzi, a dołem pod nimi panowała już nieprzenikniona ciemność. Królowała tam zupełna, niczym nie zakłócana cisza. Uśpiony las trwał w niej jakby nasłuchując w napięciu, czy nie zostanie zmącona szelestem przemykającej łani, chrząkaniem dzika lub trzepotem skrzydeł spłoszonego ze snu ptaka. Żołnierze jechali zwykle w milczeniu, toteż rozlegało się tylko dudnienie końskiego biegu, od czasu do czasu parsknięcie lub skrzyp skóry u siodła. Noc bowiem nie zachęcała do beztroskich gawęd, raczej zmuszając do nieufnego spoglądania w ciemność lasu, by przebić wzrokiem jego czarną zasłonę, za którą w każdej chwili mógł zachichotać skrzat, zastukać o pnie mamun, zagwizdać strzyga, a nawet zabłysnąć oczami wilkołak. Nie było więc ochoty nawet do szeptów, bo strach przed złym, co gnieździł się po lasach i niejednemu już zmoczył portki, nie skłaniał do żartów czy śmiechu. Raczej nie szkodziło od czasu do czasu poszeptać zdrowaśki i znakiem krzyża odpędzić zakusy nieczystych sił.

Chyba gdzieś dziesiątej już nocy z rzędu usłyszeli raptem daleki, ale coraz bardziej zbliżający się tętent galopującego konia. Czarny wstrzymał wierzchowca, a za nim i cały oddział, nasłuchując miarowego odgłosu kopyt, dochodzącego z nocnych ciemności. Rozległy się szepty żołnierzy, które w panującej ciszy słychać było wyraźnie. — W Imię Ojca i Syna... Zły goni. — Wnet się uciszy... — Albo usłyszym go za sobą... Przewidywania te jednak nie sprawdziły się, gdyż tętent nie tylko nie zacichał, ale stawał się coraz wyraźniejszy, aż wreszcie ujrzeli w blasku księżyca ciemną sylwetkę jeźdźca pędzącego środkiem drogi. Po chwili zdarł konia przed wysuniętym do przodu Czarnym. — Czyjego wielmożność pan z Czepiel? — spytał zadyszanym głosem. — Jam jest. Masz wieści od mości podkomorzego? — domyślił się Hubert. — Tak, panie! Znaleźliśmy orszak! — Pojmaliście posłów?! — już z przejęciem rzucił Czarny. — Nie, panie! Pan podkomorzy ciągnie w ślad za nimi, bo mają zbyt liczną straż! — Gdzie są?! — Teraz chyba mijają Santok, bo tam się nie zatrzymali. Pan podkomorzy przykazał powiedzieć, że czeka na wielmożnego pana, bo ich siły oblicza na ponad sześćdziesięciu zbrojnych, przeto hazardu wolał nie podejmować. Chce wziąć ich z dwóch stron, toteż będzie ciągnął z tyłu, dopóki wielmożny pan nie zasadzi się na nich. Uderzy na głos rozpoczętej walki i prosi, abyście wybrali ku temu miejsce... Czarny, który już dobrze znał swój szlak, zastanawiał się tylko przez, chwilę. — Powiedz mości podkomorzemu, że zasiądziemy zaraz za Gościmiem. Powinni tu być w ciągu dnia, skoro minęli już Santok... — Ciągną nocami... — Zatem popas wypadnie im właśnie tam. Zamień konia z którymś z żołnierzy, bo nasze są świeże, i gnaj z powrotem do pana podkomorzego! Goniec bez zwłoki zawrócił i po chwili tętent jego wierzchowca tym razem zaczął zacichać wśród uśpionego boru.

Drugi posłaniec gnał do obozu z rozkazem do Ottona, by podniósł swoich ludzi na nogi i jak najszybciej połączył się z resztą oddziału, który z wolna miał ciągnąć ku pobliskiemu Gościmiowi. Otto doścignął ich krótko przed świtem. Czarny powierzył mu dowództwo, a sam, tylko ze swoim pachołkiem, ruszył na rozpoznanie terenu, by wybrać miejsce zasadzki. Wrócił po dwóch godzinach, a że zrobiło się już widno, zboczył z gościńca i prowadził swój oddział lasem. Miejsce było odległe od wsi niecałe pół mili. Pobocza drogi obrastały gęste zarośla, głównie leszczyny, co pozwalało skryć konia, nawet z jeźdźcem na grzbiecie. Obstawił drogę z dwóch stron, wysłał strażników daleko do przodu, rozstawiając ich tak, by zasiadłszy na drzewach, jeden drugiemu mógł dawać sygnał gruchaniem dzikiego gołębia. Wreszcie zezwolił ludziom zsiąść z koni i zwolnić popręgi, a także popaść je z ręki, korzystając z trawiastego poszycia. Po wydaniu tych poleceń kazał swemu pacholikowi ruszyć lasem do podkomorzego i powiadomić go o miejscu zasadzki. Początkowe podniecenie zaczęło pomału przygasać, uśmierzone nudą oczekiwania. Godziny mijały wolno, gościńcem przejechało kilka chłopskich wozów, jakiś mały tabor kupiecki, ale wciąż nie było słychać gołębiego wołania. Toteż większość żołnierzy pokładła się i trzymając wodze w ręku bądź podrzemywała, bądź wiodła przyciszone rozmowy, nie zakłócając jednak panującej wokoło ciszy. Wreszcie niebo na zachodzie zaczęło nasiąkać pomarańczową jasnością, krąg słoneczny coraz bardziej czerwienieć, cienie stawały się coraz dłuższe i coraz ostrzejsze. Czarny kazał dopinać popręgi i dosiadać koni — jeśli bowiem otrzymana wiadomość nie było mylna, należało lada chwila oczekiwać sygnału. Minęła jednak jeszcze godzina, zanim doleciało ich z oddali gruchanie gołębia. Żołnierze bez rozkazu powyciągali miecze, niektórzy pozakładali strzały na cięciwy, Czarny zaś, skinieniem ręki nakazując im pozostanie na miejscu, sam wyjechał na drogę. Biegła przed nim prostą linią niknąć dopiero za jakimś oddalonym zakrętem. Obejrzał się na boki, by sprawdzić, czyjego ludzie są dobrze ukryci, i ruszył wolno z miejsca.

Ale nie ujechał jeszcze nawet stai, kiedy zza owego zakrętu wyłonił się zbrojny oddział, lśniący w promieniach gasnącego słońca blachami napierśników, łebek, tarcz i ostrzami włóczni. Za nim toczyła się karoca i ładowny wóz. Drugi taki sam oddział ciągnął za pojazdami. Czarny krzykiem przywołał żołnierzy i wyszarpnął z pochwy miecz. Z zarośli świsnęły strzały i jednocześnie wypadli na drogę jeźdźcy, wrzeszcząc co tchu w piersiach, nie tyle dla przepłoszenia nieprzyjaciela i jego koni, co dla powiadomienia podkomorzego o rozpoczęciu ataku. Zwarli się z konnymi knechtami. Już strzały kilku z nich zwaliły z koni, teraz zaś miecze dosięgały innych. Dopiero po chwili, otrząsnąwszy się z zaskoczenia, zaczęli bronić się nieco sprawniej, ufni, że towarzysze ze straży tylnej wnet ich wspomogą. Jednak knechci tej straży nie mogli dać towarzyszom wsparcia, gdyż sami usłyszeli za sobą podobny wrzask, musieli więc co prędzej obracać się, by bronić własnych pleców. Wszakże i oni zanim jako tako zwarli szeregi już mieli napastników nad sobą. Wdarli się pomiędzy nich i rąbiąc sprawnie wkrótce rozproszyli. Potem uganiali się już tylko za pojedynczymi jeźdźcami lub ścigali tych, którzy w leśnej głuszy próbowali znaleźć schronienie. Kiedy potyczka ucichła, a na drodze pozostały tylko leżące zwłoki, bo i ranni usiłowali kryć się po krzakach, napastnicy — w większości uboga szlachta — rzucili się ku pobitym, by ściągać z nich zbroje, zagarniać broń, a zwłaszcza łapać spłoszone konie jako najcenniejszą zdobycz. Czarny zeskoczył z siodła i zbliżył się do karety. Jej dwóch pasażerów z przerażeniem wpatrywało się w niego, oczekując zapewne spełnienia swojego losu. Także i Czarnkowski z trudem zsiadłszy z konia, bo w czasie walki doznał jakiegoś urazu — ruszył za Czarnym ciekaw podróżnych. Jeden z nich, siedzący na tylnym siedzeniu, był drobny, szczupły, z kozią bródką, w kwadratowym birecie na głowie, drugi tęższy i mocnej postawy, miał pełną, nalaną twarz z łopatą rudej brody. — Mości doktor Czigula? — Czarny spytał chudego. Ten, widząc, że pytający nie trzyma w ręku noża, a nawet nie zdradza wrogich zamiarów, wykrzyknął z oburzeniem: — Istotnie, mówicie z doktorem praw Janem Czigulą, cesarskim sługą i posłem! A kim wy jesteście, że ośmielacie się podnosić zbrojne ramię i mojej straży śmierć zadać!? Zapewne zbójem łasym okupu?! Bacz wszakże, by nie

dosięgnął cię cesarski gniew! Zatem nie podniecaj mnie, abym skargę na ciebie złożył, i mów, czego żądasz?! — Śmiało, skrybo, gadasz! — prychnął pogardliwie Czarny. — Strzeż się, gdyż wprzódy ja dosięgnę cię swym gniewem! Wyłaź na drogę, i to szybko, bo cię mieczem pogonię! Teraz dopiero słynny prawoznawca wystraszył się na dobre. Wystawił spod długiej szaty cienkie nóżki i szybko wygramolił się z karety, chwyciwszy wprzódy za płaską skórzaną torbę, którą starał się ukryć za plecami. Za nim bez słowa wysiadł jego towarzysz, w którym Hubert domyślił się pana Rotha. — Co tam chowasz za plecami? — zagadnął Czigulę. — Dawaj no...! — Protest zakładam! Nie masz prawa tknąć cesarskiego posła! Nie śmiej, prostaku, tego uczynić! Przyglądający się tej scenie podkomorzy poczerwieniał raptownie na twarzy, chwycił czupurnego posła za poły opończy i potrząsnął, aż Jego głowa zachybotała na boki. — Zamknij no gębę, psie, bo ci wypruję bebechy! Wiemy sami, coście za jedni, i już od dawna czekamy tu na was z gościną! Czarny odebrał torbę, a Czarnkowski pchnął doktora wszechpraw ku karocy z rozkazem: — Właź z powrotem! — Niech który siada przy woźnicy, kilku na wóz i ruszamy w drogę! — polecił Hubert Ottonowi. — Co tam mają w środku, obaczymy później! Pachołek podprowadził mu konia, więc przede wszystkim schował przy siodle skórzaną torbę, a widząc, że pobladły na twarzy Czarnkowski chwycił się za bok, spytał z niepokojem: — Co waści? Dosięgnął cię któryś? — Jakiś psubrat zdzielił drzewcem ułamanej włóczni! Zapewne parę żeber mi pękło... — Tedy siadajcie także do karety, na postoju obaczym, co wam dolega! A przy tym dacie baczenie na tych szczekaczy, by nie poniszczyli jakichś papierów, choć te najważniejsze zapewne były w tej sakwie, bo wpierw za nią chwycili... Istotnie, pan Czarnkowski z trudem się ruszył, toteż zanim dotychczasowi pasażerowie zajęli swe miejsca, dwóch żołnierzy podparło go pomagając przy

wsiadaniu. Wkrótce karoca ruszyła w drogę, ale otoczona teraz inną strażą niż dotychczas. Trzeciego dnia byli już w Czarnkowie. Tam pan podkomorzy musiał lec w łożu, gdyż uderzenie było tak silne, że złamało mu żebra. Nie przeszkodziło to jednak w wydaniu polecenia, aby obu posłów wyzutych ze wszystkiego, co wieźli ze sobą, wysłano niejako w darze komturowi z Człuchowa. Wszakże odebrał wprzódy jako od jeńców przysięgę, że w ciągu roku stawią się na królewskim dworze. Król z wolna ciągnął do Krakowa i z początkiem sierpnia dotarł do Jędrzejowa. Tam Czarny dogonił dwór przywożąc pisma odebrane cesarskim posłom. Wielka była radość kanclerza po zapoznaniu się z ich treścią. Stanowiły bowiem niezbity dowód słuszności jego stanowiska, przysparzały wagi ostrzeżeniom i sprzeciwom Rady, usuwając jednocześnie wahania niektórych jej członków. Dawały też wielką nadzieję na pokonanie, przy ich pomocy, oporu wielkiego księcia. Najważniejszy był projekt dotyczący koronacji, w którym cesarz zapewniał Witolda, że nie tylko jego, ale i następców podnosi do godności królewskiej zwalniając od wszelkiej zależności od siebie czy Świętego Cesarstwa. Byłoby to zatem nie tylko zerwanie unii, ale także jakiegokolwiek związku z Polską. Dążył więc Zygmunt, by niejako jednym uderzeniem młota rozbić powstały monolit polsko-litewskiego zespolenia, gdyż oba państwa same, a do tego powaśnione, nie byłyby już w stanie stawić czoła germańskiemu dążeniu do podbicia wschodnich, przeważnie słowiańskich plemion. A zwłaszcza do pokonania Polski, głównej zapory na tej drodze. Poza tym projektem ugody koronacyjnej wiózł Czigula także projekt dalszego porozumienia. Mianowicie propozycję cesarza, aby po odbytej koronacji wielkiego kniazia i jego małżonki zawrzeć przymierze z jednej strony z Niemieckim Cesarstwem, Węgrami i Czechami, których Zygmunt również był królem, a z drugiej — z nowo powstałym królestwem litewskim, Prusami i Inflantami, a więc z obu panującymi tam Zakonami. Celem zaś tego porozumienia miało być wspólne działanie i wzajemne wspieranie się czy to w poczynaniach politycznych, czy też wojennych.

Gdyby doszło ono do skutku, co zależało obecnie już tylko od zgody Witolda, Polska, otoczona zewsząd wrogami, niezdolna do odpierania najazdów na wszystkie swoje granice, byłaby skazana na zagładę. Dlatego chełpił się Zygmunt, że wreszcie, niby zwierzynę, ma ją w sieci i już z tego śmiertelnego uścisku nie wypuści. Wszakże mimo tych samochwalczych wypowiedzi nie był całkowicie pewny, czy Witold zgodzi się na zawarcie takich przymierzy, toteż Czigula miał również pisemną instrukcję dotyczącą dalszych rozmów, w razie trudności z uzyskaniem zgody wielkiego księcia. W tym czasie król kończył właśnie owe tajne rokowania, prowadzone za pośrednictwem siostry, księżny mazowieckiej Aleksandry, w sprawie warunków, na jakich zgodziłby się koronować Witolda. Ponieważ porozumienie to zdawało się dochodzić do skutku, król Władysław nosił się już z zamiarem rychłej podróży na Litwę. Jednak po otrzymaniu owych pism cesarskich i po zapoznaniu się z ich treścią staremu władcy jakby ostatecznie otworzyły się oczy. Bowiem dopiero dojrzał w całej grozie śmiertelne niebezpieczeństwo, jakie zawisło nad przyszłością obu krajów, którymi władał. Toteż natychmiast wysłał swego ulubieńca, komornika Andrzejka, do Witolda z prośbą, by koronację odłożył, zanim się z nim nie spotka. Andrzejek wkrótce wrócił w towarzystwie sekretarza Witolda, Lutka z Brzezia, przez którego wielki książę oświadczył jednak, że koronacji nie odłoży i dlatego spotkać się z królem nie może. Natomiast pan Oleśnicki, Przejąwszy listy Cziguli, nie zapomniał, że były one tylko zapowiedzią burzy nadciągającej wraz z głównym poselstwem, wiozącym już wykute w Norymberdze królewskie korony. Przejęcie tej przesyłki, nawet za cenę powtórnej zbrojnej napaści — chociażby tym razem na tak znaczne osobistości — było absolutną koniecznością. Pan Czarnkowski, zmuszony nadal do pozostania w łożu, nie posiadał zresztą odpowiednich możliwości, by sprostać tak poważnemu zadaniu. Należało bowiem zebrać znaczne siły ze względu na długość drogi wymagającej strzeżenia. Wyszło przeto polecenie d panów wojewody poznańskiego, Sędziwoja z Ostroroga, kasztelana Dobrogosta z Szamotuł i Juranda z Brudzewa, wojewody inowrocławskiego, by objęli pieczę nad granicą i nie wahali się, nawet siłą, powstrzymać poselstwa i odebrać koron.

Toteż wkrótce gęste i silne patrole krążyły od Turzej Góry, wzdłuż granicy zakonnego państwa, a także za cichą zgodą pomorskich książąt, nieomal do samego Bałtyku. Wieść o tym stróżowaniu wkrótce dotarła do wielkiego mistrza, gdyż przebywał on już w Wilnie na zjeździe koronacyjnym. Skutkiem tego na zapytanie z Malborka, czy owe hufce należy uznawać za przyjacielskie czy też wrogie, nadeszła polska odpowiedź: „...dbałbym o swe dobro, na zwalczanie zamysłów niegodziwych wolno jest zbierać wszelką potęgę w swoich granicach. Z własnych czynów najlepiej osądzą Krzyżacy, kogo w nich uważać mają, przyjaciół czy niechętnych wrogów...” Również i poselstwo przybyłe w tym czasie do Frankfurtu dowiedziało się o zaistniałym niebezpieczeństwie, co wstrzymało je przed dalszą podróżą. Strach przed nią wzmogła jeszcze wieść o pojmaniu Cziguli i Rotha. Początkowo spodziewano się wszakże, że sytuacja ulegnie zmianie lub znajdzie się możliwość dotarcia na Litwę inną drogą. Ale kiedy i ta nadzieja okazała się płonna, po dwumiesięcznym oczekiwaniu cesarskie poselstwo zawróciło z drogi. Król Jagiełło, pomny uchwał jedleńskich, tajnie rokując z Witoldem spodziewał się spór rychło zakończyć. Otrzymana wiadomość o pojmaniu wysłanników cesarskich i przejęciu listów wcale go więc nie uradowała, gdyż sytuacja uległa przez to zupełnej zmianie. O ile jednak król został tylko zmuszony do skorygowania działań, dla wielkiego księcia był to cios godzący w samo sedno jego zamierzeń. Rychło też otrzymał z Malborka dalsze, równie złe wieści o obsadzeniu granicy przez silne oddziały wielkopolskie i przerwaniu podróży głównego poselstwa. Obraz tych niepowodzeń jeszcze ostrzej zarysowało przybycie z Prus Cziguli i Rotha, mocno rozeźlonych. Pomstując na „polskich zbójców”, radzili wielkiemu księciu, by sporządził korony na Litwie, nie czekając już na wielce wątpliwe przybycie cesarskich posłów. Wszakże takie rozwiązanie, podważające powagę i znaczenie ceremonii, było dla Witolda nie do przyjęcia. Trwały więc narady i rozważania nad znalezieniem wyjścia z tak trudnej sytuacji, jednak rezultatu nie przyniosły. Ponieważ termin koronacji został wyznaczony na 8 września, już w sierpniu zaczęły zjeżdżać pierwsze poselstwa i zaproszeni goście. Przybyli

wysłannicy sułtana Machmeta, tatarskiego chana, cesarza Bizancjum, schizmatycki metropolita Focjusz, hospodar mołdawski, książęta: moskiewski, odojewski, riazański, twerski, obaj wielcy mistrzowie i książęta mazowieccy. Skutkiem powstałej sytuacji Witoldowi nie pozostało nic innego, jak odłożyć termin uroczystości na 29 września i nadal równie wspaniale podejmować swych gości. Jednocześnie wysłał swego zaufanego sekretarza Mikołaja Małdrzyka do Lublina, gdzie Jagiełło odbywał kolejny zjazd. Tam Małdrzyk w imieniu Witolda złożył królowi zaproszenie przybycia do Litwy, poufnie zawiadamiając, że wielki kniaź, nadal przychylny przekazaniu otrzymanej korony jego synowi, byłby gotów takie porozumienie zawrzeć. Rada, początkowo przeciwna tej podróży, wobec stanowczej postawy króla musiała ustąpić, przydała wszakże do jego orszaku zaufanych i wiernych dotychczasowym jej uchwałom dygnitarzy pod przewodem kanclerza Zbigniewa Oleśnickiego, któremu mieli towarzyszyć dwaj jego bracia: Jan, wielki marszałek koronny, i Dobek, kasztelan wojnicki, Jan Szafraniec, biskup kujawski, wicekanclerz Władysław Oporowski, Jan Koniecpolski, późniejszy kanclerz, i przebiegły, obrotny Wawrzyniec Zaręba z Kalinowej, kasztelan sieradzki. Król Władysław dotarł do Wilna z początkiem października. Dzień był bezchmurny, słoneczny. Orszak królewski ciągnął wolno, uprzedzony, że wielki kniaź wyruszył mu na spotkanie. Jakoż na milę przed miastem, kiedy zbrojna chorągiew stanowiąca przednią straż wyłoniła się z lasów, a za nią karoce i pojazdy dworu, ujrzano na trakcie wiodącym przez otwartą płaszczyznę pól liczny tłum jezdnych otaczających wielkoksiążęcą karetę. Witoldowi towarzyszyli na koniach obaj wielcy mistrzowie, książęta ruscy, mołdawski hospodar, książęta mazowieccy, wielmoże litewscy oraz ich przyboczne orszaki. Lśniły paradne zbroje, cieszyły oko rozmaitością kolorów stroje, zachwycały bogactwem końskie rzędy. Straże zjechały na pobocze drogi, dając miejsce karetom obu władców, gdyż ze względu na podeszły wiek nie dosiadali już wierzchowców na dłuższe podróże.

Pojazdy zbliżyły się i zatrzymały obok siebie. Pachołcy raźno podskoczyli otwierać drzwiczki karet i obaj bracia wysiedli ruszając ku sobie, otoczeni zewsząd świtą ciekawą tego spotkania. Ci jednak, jakby nieświadomi otoczenia, całowali się wziąwszy w ramiona. Twardszy z natury Witold, ujrzawszy w królewskich oczach łzy, także wzruszył się mocno i ująwszy w obie ręce królewską dłoń, powtarzał tylko: — Witaj, bracie... Witaj na swojej ziemi... Otaczające ich orszaki radosnym krzykiem wyrażały radość z braterskiego pojednania. Biskup Oleśnicki wiedział o bliskiej współpracy pana Cebulki z księdzem Andrzejem w czasie jego pobytu na Litwie. Toteż chcąc mieć łączność swego urzędu z kanclerzem Witolda, życzył sobie, by proboszcz dołączył do poselstwa. Nie sprzeciwił się więc towarzystwu Czarnego i Jaksy, tym bardziej że po przygodzie z Czigulą pan z Czepiel zdobył kanclerskie uznanie. Jeszcze w dzień przyjazdu, choć już późnym wieczorem, ksiądz Andrzej, spełniając życzenie kanclerza, zdołał spotkać się z panem Cebulką. Książęcy kanclerz przywitał go jak starego przyjaciela, co proboszcza mocno ujęło. Po krótkim omówieniu powstałej sytuacji, wręczył przyniesione papiery. — To są wierne kopie listów przejętych na granicy. Nie przesłaliśmy ich dotychczas, czekając sposobnej chwili — wyjaśnił. — Pan kanclerz uważa, że właśnie teraz taka nadeszła, proponuje więc, aby wielki książę zechciał zaznajomić się z ich treścią. Oryginały możemy mu w każdej chwili przedstawić... — Czemu wszakże doręczacie je przeze mnie? — Treść ich wyraźnie ukazuje cesarskie intencje. Są one tak wrogie Koronie, że kanclerz wręczając je otwarcie obawiał się wywołać obrazę wielkiego kniazia. Mógłby bowiem poczytać taki postępek za zarzut skierowany przeciw jego osobie. Już raz okazał, jak łatwo go urazić... Pan Cebulka uśmiechnął się pod wąsem. — Albo też, że łatwo mu przychodzi znaleźć powód do urazy... Dobrze, wasza wielebność, zaraz z samego rana dostarczę te pisma do jego rąk. Jeszcze przed naradą, która ma rozpocząć się przed południem. Zgodnie z zapowiedzią Cebulki narada rozpoczęła się na wileńskim zamku rankiem. Wzięli w niej udział dygnitarze obydwóch stron, a także

niektórzy ze znaczniejszych gości. Między innymi obaj wielcy mistrzowie zakonni z ukrytą intencją strzeżenia sprawy Zygmunta w zastępstwie jego posłów. Obrady otworzył król Władysław oświadczając od razu, że nie cofa wyrażonej zgody na koronację Witolda i nadal ją popiera, wszakże pod warunkiem przekazania litewskiej korony jego potomstwu. To oświadczenie wywołało radosne podniecenie wśród litewskich wielmoży, ale też natychmiastowy sprzeciw koronnego kanclerza. Bez ogródek i jasno wyraził podłoże sprawy, wskazując osobę Zygmunta jako inspiratora powstałej sytuacji, a także cele jego poczynań. Pokrótce wymienił postanowienia unii, wreszcie na zakończenie oświadczył, że królewska Rada, której posłowie siedzą przy jego boku, nie wyraża zgody na koronację nawet z proponowanymi warunkami, spodziewa się wszakże, że nie przyjdzie z tego powodu do dobycia oręża. W odpowiedzi na to przemówienie, zakończone wyraźną groźbą, powstał wielki mistrz Pruskiego Zakonu, Paweł von Russdorf, i z przyjacielskim uśmiechem, oględnymi słowami wyraził nadzieję, że mimo wszystko wierzy w porozumienie obydwóch władców, gdyż wielce mu mili polscy panowie zbyt nieufnie oceniają intencje cesarskie. Zakon zaś daleki jest od tego. by czynić cokolwiek przeciw przymierzu Polski i Litwy, dla których i on, i jego zakonni bracia żywią przyjaźń. Po tym zapewnieniu porwał się powtórnie z miejsca kanclerz Oleśnicki i już bez żadnych niedomówień wytknął Zakonowi jego zdrady i złamane przysięgi wołając: „...miodopłynne twe wyrazy, cnotą i uczciwością tchnące, niezgodne przecież z twymi czynami, o których z pism do cesarza przejętych dostateczne mamy przekonanie!” Po czym sięgnąwszy ku leżącym przed nim papierom odczytał wyjątki z niedawno przejętych listów, w których wielki mistrz ze szczególną nienawiścią pisał o Polsce i Polakach. Von Russdorf wprawdzie z ironicznym uśmiechem wysłuchał tej odpowiedzi, ale już więcej głosu nie zabierał. Następnie przemawiali inni, tak polscy, jak i litewscy panowie, ostro sobie przymawiając. Książę Witold tych przemówień słuchał w milczeniu. Pisma wręczone mu rankiem przez Cebulkę wstrząsnęły nim głęboko i być może dopiero po ich przeczytaniu już w innym świetle ujrzał właściwe intencje Zygmunta,

skrywane dotąd pod płaszczem gładkich słów, zapewnień i przysiąg. Nie miał do tej pory tak jasnego sądu, jak obecnie, kiedy mu prawdę tak wyraźnie ukazano przed oczy. Toteż być może teraz dopiero w pełni pojął, w jak trudne zapędził się położenie. Uznał więc za konieczne złagodzić ton sporów, a także przygasić ostrość samego problemu, przeto zabrał głos i przede wszystkim wezwał i swoich bojarów, i polskich panów do spokojniejszych wypowiedzi, a wreszcie nie tak gorącej oceny powstałej sytuacji. W końcu zaproponował, by zebrali się w tym celu wszyscy zainteresowani, a więc polski król, cesarz Zygmunt, przedstawiciele Zakonu, i wraz z nimi starali się dojść do porozumienia. Król zgodził się na tę propozycję z zastrzeżeniem, że nie życzy sobie rozmawiać z Zygmuntem o Czerwonej Rusi, którą uważa za bezsporną swoją własność. W ślad za wielkim księciem również niektórzy dygnitarze obu stron starali się ostudzić dotychczasowy, zbyt gorący klimat dyskusji. W rezultacie, aczkolwiek na naradzie nie powzięto żadnych uchwał, to jednak zakończyła się ona już nje tak burzliwie. Nastąpiły dalsze rozmowy, już w mniejszych gronach, a jednocześnie Witold usiłował zmienić nieprzejednane stanowisko koronnego kanclerza. W jego imieniu nawiązali z biskupem kontakt Mikołaj Sepno i Małdrzyk z Kobylan, czyniąc obietnicę książęcej łaski i względów, poczynienia pewnych ustępstw na korzyść Korony i osobiście dla Jego Eminencji. Wreszcie, kiedy te namowy i perswazje nie odnosiły skutku, zagroził mu zdjęciem z godności, jak się to wydarzyło jego poprzednikowi Piotrowi Wyszowi. Na to twardy kanclerz odpowiedział: „...pozory skończyły się na prawdzie: zepchnięcie z dostojeństwa, które posiadam, nie jest łatwe, kiedy rząd Kościoła nie rozdwojony, ani ja w podobnym jestem przypadku, jak przeszły biskup; wreszcie ani ubóstwa, ani śmierci się nie lękam...” Ponieważ na miejscu nie można było dojść do porozumienia i uzyskać zgody nawet na warunkową koronację, Jagiełło i Witold postanowili sprawę przekazać do rozważenia w pełnym składzie królewskiej Radzie, na co wielki książę przystał, mając cichą nadzieję, że w ten sposób do głosu dojdą również i jego zwolennicy, których miał wśród jej członków pozostałych w kraju. Godził się wprawdzie na dożywotnie tylko przyjęcie korony, ale całkowicie nie mógł z niej zrezygnować, sprawa bowiem stała się już zbyt

głośna w świecie. Wszakże obecnie, obdarowując swych gości, musiał jednocześnie przepraszać, że nie może ich nadal podejmować. Po ich odjeździe, również Jagiełło, widząc w przydanym mu poselstwie przeszkodę w prowadzeniu dalszych rozmów z Witoldem, polecił panom z Rady wracać do kraju. Mimo oporów i perswazji, że w ten sposób pozbawia się trzeźwych doradców, decyzji nie zmienił. Posłowie opuścili więc Wilno 16 października, jednak na polecenie kanclerza ksiądz Andrzej, jak i jego obaj towarzysze, pozostali przy osobistym dworze króla. Stan zdrowia wielkiego księcia już w czasie prowadzonych narad nie był najlepszy, gdyż podług ówczesnego rozeznania nękany był boleścią zwaną anthrax, czy też „wrzodem gangrenowym”. Mocno go trapiła ta choroba, ale dzięki żelaznej woli opierał się niemocy w tak ważnych dla siebie dniach. Wszakże, pożegnawszy ostatnich gości, przenosząc się z dworem do Trok spadł z konia i resztę drogi musiał odbyć w karocy małżonki, księżny Julianny. Na trockim zamku legł zaraz w łożu, nękany dokuczliwymi bólami. Dwór wiedząc o jego cierpieniach, zrozumiał, że władca dożywa swych ostatnich dni, czego zresztą nie ukrywali jego medycy widząc, że stosowane leki już nie przynoszą poprawy. Król Władysław, wielce stroskany cierpieniem brata oraz skutkami jego odejścia, długo i często pr/y nim przesiadywał, omawiając dalsze kroki, jakie dla dobra obydwóch krajów będzie należało przedsięwziąć. Głównym jednak tematem, jaki rozważali, był problem, komu z kolei powierzyć rządy nad Litwą? W tym czasie sprawował je sam Jagiełło. Odbywał sądy, wydawał dyspozycje w sprawach bieżących, zatwierdzał przygotowane przez Witolda nadania, między innymi i dla wileńskiego biskupa Macieja. Natomiast książę Świdrygiełło, uświadomiony przez swoich popleczników o zdarzeniach zachodzących na wileńskim dworze, rozpoczął objazd Litwy, odwiedzając dzielnicowych książąt i znamienitszych bojarów. Nawiązywał z nimi porozumienia lub utwierdzał już zawarte, pozyskiwał nowych przyjaciół i stronników. Wieści o tych zabiegach dotarły szybko do wielkiego księcia, który przekazał je królowi. Jagiełło, uważając sprawę za ważną i pilną, gdyż poczynania te jawnie wskazywały, do czego zmierza Świdrygiełło, wezwał go bez zwłoki do siebie.

Książę uznał widać to wezwanie za wiadomość dla siebie pomyślną, rokowało bowiem ziszczenie jego nadziei, toteż nie zwlekając stawił się w Trokach, i to w otoczeniu trzystu zbrojnych i licznego dworu. Natychmiast też zaczął zachowywać się jakby już był zarządcą kraju: polecił przydzielić kwatery swym żołnierzom oraz dworowi, i to na terenie zamku lub w jego bliskości, bo życzył sobie mieć ich pod ręką, po czym bezzwłocznie udał się na pałacowe pokoje. Kiedy go zgłoszono, król Władysław przebywał właśnie przy łożu wielkiego księcia, kazał więc tam skierować przybyłego gościa. Świdrygiełło wkrótce stanął na progu Witoldowej sypialni. Był to mąż tęgi, szeroki w ramionach, o pełnej, nieco obrzękłej, krwistej twarzy, okolonej siwiejącą już brodą. Małe, świecące przebiegle oczka na wpół pokrywały ciężkie powieki. Był nieco wyższy niż członkowie Gedyminowego rodu, gdyż Jagiełło, a także Witold byli niskiego wzrostu. Zatrzymał się chwilę i obrzuciwszy obu szybkim spojrzeniem odezwał się grubym, chropawym głosem, zdradzającym zamiłowanie do trunków: — Witam panów braci... — podszedł do łoża Witolda i jakiś czas mierzył leżącego księcia taksującym wzrokiem. Król Władysław skinął na Andrzejka i swego sekretarza, młodego księdza Drzewieckiego, by opuścili komnatę. Świdrygiełło zaś, nie zważając na nich, odezwał się do Witolda: — No i tobie sprawiedliwy Bóg wreszcie wymierzył karę za niecności, któreś popełniał! Teraz zacznie ci je zliczać i zażąda zapłaty! Witold na to powitanie zmarszczył gniewnie brwi, ale widać uznał za niegodne udzielanie odpowiedzi, bo milczał pogardliwie. Natomiast Jagiełło odezwał się pełen oburzenia: — Nie masz innych słów dla powitania bolejącego brata?! Nie tegom się po tobie spodziewał! — Czyś po to mnie wezwał, by pouczać?! Niczego dobrego od niego nie zaznałem, abym miał boleć, że kończy żywot! — Życzę sobie, abyś pohamował się w słowach! — już z poczerwieniałą z gniewu twarzą zawołał Jagiełło. — Nie stój nad nim niczym zbój! Świdrygiełło roześmiał się rubasznie i podsunąwszy nogą fotel, rozparł się w nim rozpinając kaftan. — Przybyłem, boś mnie wezwał. Tedy mów, czego chcesz ode mnie?

Jagiełło opanował się i choć jeszcze usta drżały mu z gniewu powiedział spokojnie: — Skoroś taki ciekaw, tedy od razu ci powiem. Doszły mnie wieści, że jeździsz po kraju, książęta i bojarów podburzasz, sobie kaptując. Nie wiem, dlaczego i przeciw komu zbierasz stronników, ale cię upominam i proszę, abyś tego poniechał. Nie czas teraz na waśnie czy spory, bo nad naszą miłą Litwą zawisła groźba, którą tylko wspólnie i w zgodzie możemy zażegnać... Świdrygiełło zmrużył powieki, jakiś czas mierzył brata badawczym spojrzeniem, wreszcie spytał: — Tylko tyle miałeś mi do powiedzenia? — Poczytujesz to za mało ważne? — Co uważam za ważne, będzie jeszcze czas o tym gadać! Teraz zaledwie zsiadłem z konia, chcę więc nieco odetchnąć! Wstał z fotela, zatrzymał się przy łożu Witolda, jakby chcąc coś jeszcze powiedzieć, ale odwrócił się i bez słowa wyszedł z komnaty. Jagiełło odprowadził go wzrokiem do drzwi, po czym pochylił głowę z westchnieniem pełnym troski. — Jak zwykle nie umie powstrzymać wrodzonej gwałtowności... Witold w czasie tej sceny nie odzywał się, nadal mierząc Świdrygiełłę gniewnym spojrzeniem. Teraz ograniczył się tylko do krótkiej uwagi: — Toteż nie nadaje się do rządzenia Litwą. — Zawsze byłeś twardy i nieustępliwy... Komu zatem mam powierzyć władztwo? Korybut w Czechach przewodzi innowiercom i zapewne już wyzbył się prawdziwej wiary... — Jest jeszcze Zygmunt. Jagiełło pokręcił głową. — Niczym się dotąd nie wykazał. Nie będzie zdolny podołać tak trudnemu zadaniu i łatwo może ulec wpływom Zakonu czy kuszeniom Zygmunta... — Sądzisz, że Świdrygiełło będzie lepszy? Zły to władca, którego język nie kryje myśli. A do tego marny wódz, bo zapalczywość bierze w nim górę nad rozsądkiem. — A jednak to nasz brat... Nie wątpię, że uszanuje więzy krwi. — Już to okazał! — ironicznie mruknął Witold, dorzucając z gniewem: — Opój to i gwałtownik, a do tego niedbały we wszystkim, co czyni.

— Chyba zbyt surowo go osądzasz, Witoldzie. W razie potrzeby umie się zdobyć i na wysiłek. — Tylko wówczas, kiedy ujrzy miecz nad głową... Inaczej nawet palcem nie ruszy, bo obca mu wszelka przezorność. — Zawsze byłeś mu niechętny. Ja wszakże nie zapominam, że jest mi bratem i wierzę, że on także o tym pamięta! — Obyś się srodze nie zawiódł, Władysławie... Pierwsze bowiem, co uczyni, to sprzymierzy się z Krzyżakami. Połączy się z nimi nie bacząc na ciebie, on już się z nimi znosi, wiem o tym dobrze... — Gdyż jest ci wrogi. Jako rządca Litwy beze mnie tego nie uczyni! Zamiast odpowiedzi Witold machnął pogardliwie dłonią. Następnego dnia król Władysław, być może pod wpływem odbytej z Witoldem rozmowy, nie wezwał do siebie kniazia Świdrygiełły. Zapewne dla podkreślenia swego majestatu i zależności księcia od jego decyzji, a także, by dać mu czas do ochłonięcia i bardziej rozważnej oceny sytuacji. Miało to jednak ten skutek, że zamiast go przywieść do opamiętania, jeszcze bardziej rozwścieczyło. Nie umiejąc niczego oceniać na zimno, ulegający zawsze impulsom, z byle powodu wybuchający gniewem i tym razem nie umiał się opanować, pewny, że tylko jemu należy się po Witoldzie wielkoksiążęca godność. Stanął więc przed koronowanym bratem z chmurną twarzą i pogardliwym uśmiechem. — Nie spieszno ci było mnie widzieć? — spytał kpiąco, mimo uprzejmej odpowiedzi Jagiełły na jego burkliwe powitanie. — Okazałeś gniew przy naszym pierwszym spotkaniu — odpowiedział spokojnie król. — Sądziłem, że przyczyną tego były trudy podróży, toteż chciałem, byś nieco odetchnął i spokojniej ze mną mówił... — Może jeszcze miałem puścić się w tany?! Po tym, jak kazałeś mi czekać pod swymi drzwiami niby byle słudze? — Powściągnij nieco swą zapalczywość! — już surowiej rzucił Jagiełło. — Nie przystoi, byś tak ze mną mówił, mimo żeś mi bratem! — Lepiej nie traćmy czasu na zbędne gadanie, a powiedz prawdziwie, dlaczego mnie wezwałeś? Bo przecież nie dla upominania? — rzucił ironicznie kniaź. Poniechał niecierpliwego przemierzania komnaty i opadł na jeden z foteli.

— Przyczyna jest ta, o jakiej już wiesz — spokojnie stwierdził Jagiełło. — Dlatego chciałem cię upomnieć i prosić, byś poniechał spisków i knowań, a bądź pewny, że i nadal będziesz miał we mnie miłującego cię brata. Przestań więc zabiegać o to, co samo do ciebie przyjść może... Twarz Świdrygiełły nabiegła krwią, a małe oczka zabłysły groźnie pod ściągniętymi brwiami, kiedy przechyliwszy się w stronę króla nieomal krzyknął: — I tylko dlatego tu jestem?! Tylko po to, aby niby szkolnik słuchać twoich pouczeń?! Czyż nic dla mnie nie masz prócz zwodnych słów?! Jagiełło mierzył przez pewien czas księcia zatroskanym spojrzeniem i milczał zacisnąwszy usta. Odezwał się dopiero po chwili, równie spokojnie jak i poprzednio: — Opanuj gniew, jeśli chcesz, abyśmy dalej ze sobą mówili. Mylisz się sądząc, że zwodzę cię pustymi słowami. Tobie najchętniej powierzyłbym władztwo nad Litwą, ale jeszcze nie pora o tym mówić. Zapewne tak uczynię, lecz bez zgody Witolda niczego nie postanowię. — Bez zgody Witolda?! — Świdrygiełło nie zważając na upomnienie królewskie wykrzyknął z gniewem. — Tego podstępnego gada, przed którym przez tyle lat własnego żywota musiałem pilnować?! Widać zapomniałeś, kto w Kijowie kazał mnichom otruć Skirgiełłę! To samo i mnie czekało, gdybym się nie strzegł! Myślisz, że zechce mi władzę przekazać?! Jagiełło pokiwał głową z wyraźnym przygnębieniem. — Puste to oskarżenie, niczym nie poparte, prócz twej nienawiści ku niemu. Wszakże bez jego zgody niczego nie postanowię — uparcie powtórzył król. Na to oświadczenie Świdrygiełło zerwał się na nogi i, już ogarnięty wściekłością, uniósł ponad głowę zaciśniętą pięść: — Niech szczeźnie trzykroć przeklęty, niech szczeźnie jak najrychlej! A tobie tylko to rzekę: odjeżdżam stąd, ale wrócę, i wtedy strzeż się, boś stary już dziad i nie wiesz, co czynisz! A skoro wrócę, sam wezmę to, co mi przynależy! — Bacz, co mówisz! — Jagiełło już także uniósł się gniewem. — Skoro odjeżdżasz, wstrzymywał cię nie będę, ale przynajmniej pojednaj się z Witoldem! Przecież to jego ostatnie godziny! A wówczas może i on wyrazi zgodę na twoje następstwo!

Świdrygiełło, który zmierzał już do drzwi, zatrzymał się i rzucił pogardliwie: — Mam się z nim pojednać? A niechże, kiedy skona, porwie go czort tam, gdzie jego miejsce! Wkrótce po odjeździe księcia proboszcz wezwał do siebie Czarnego i Jaksę. Powitał ich z zatroskaną twarzą, a kiedy, ciekawi wezwania, zajęli miejsca, odezwał się: — Chcę powiadomić was o rozmowie, jaką miałem z panem Cebulką. Świdrygiełło odjechał z gniewem, grożąc zapowiedzią rychłego zbrojnego powrotu. Wszakże pan sekretarz sądzi, a i ja jestem tego mniemania, że przyczyna sporu, jaki powstał między nim a Jego Królewską Mością, ustanie po zgonie wielkiego księcia, czego rychło należy się spodziewać. Powodem tego sporu były bowiem nie spełnione nadzieje Świdrygiełły na objęcie godności po Witoldzie, czego Jagiełło bez zgody wielkiego księcia nie chciał przyobiecać. Sądzić jednak należy, że nikt inny, a właśnie Świdrygiełło, ostatecznie zostanie wielkim księciem Litwy. — Nie byłby to chyba najlepszy wybór... — wtrącił Jaksa. Król jegomość nie widzi, komu innemu mógłby tę godność powierzyć. Zresztą zawsze czuł słabość do Świdrygiełły, jako starszy brat do młodszego. Toteż wierzy, że tamten, pomny związków krwi, będzie mu wierny. — Obyż tak było! Ale Jego Królewska Mość już nieraz okazał, że starczy wiek pozbawił go ostrości wzroku... — zauważył Czarny. — Właśnie. Dlatego i pan Cebulka, i ja sądzimy, że czekają Litwę ciężkie czasy i być może nawet poleje się bratnia krew... — Nie daj Boże... — mruknął Jaksa. — Wówczas i moja Niemierza nie byłaby bezpieczna! — Otóż to. I dlatego was wezwałem. Jeśliby Świdrygiełło objął rządy po śmierci Witolda, co lada dzień może nastąpić, wówczas niechybnie będzie pozbawiał majątków — jeśli nawet nie życia — dotychczasowych, wiernych Witoldowi dworzan. Z tym, Jaksa, musisz się liczyć i dlatego cię ostrzegam. — A zatem, co wasza wielebność radzi mi czynić? — Niemierzy z miejsca nie ruszysz, ale rodzinę i co cenniejsze rzeczy stamtąd zabierz. Sądzę, że Hubert przyjmie cię w Czepielach — proboszcz spojrzał na Czarnego z lekkim uśmiechem. — Tam powinieneś czuć się bezpiecznie, bo to ziemia koronna.

Byłbym wielce rad udzielić mu schronienia! — niemal wykrzyknął Czarny. — Zatem nie zwlekajcie z tym. Tu chwilowo sprawy stanęły niejako w miejscu, bo wszyscy jakby czekali, aż skończą się dni Witolda. Toteż jest sposobny czas na odbycie tej podróży. Wszakże nie zabawcie w Czepielach za długo i wracajcie na królewski dwór, gdzie by się nie znajdował, gdyż zapewne będę was potrzebował. Już następnego dnia Czarny i Jaksa wraz z Tomkiem i Waśką wyjechali do Niemierzy. Tam, z wielce przygnębioną Zytą, ale ku wielkiej radości obu panien, zabrali się do przygotowań. Szykowano, a potem ładowano wozy, sprawdzano uprząż, wybierano czeladź, która także miała wyjechać. Wkrótce też ruszył tabor, kobiety siadły do pojazdów i w otoczeniu kilkunastu zbrojnych, udały się w drogę do Czepiel. Wkrótce zaś w obecności licznie zebranych dygnitarzy, po przekazaniu władzy nad Litwą w królewskie ręce, dnia 27 października zmarł wielki książę Witold. Wielki nie tylko z tytułu, ale sercem i mocą ducha. Pobłogosławiony na ostatnią drogę przez biskupa Macieja spoczął w kościele Św. Stanisława w Wilnie. Natomiast jego pierścień wraz z dekretem mianującym go wielkim księciem Litwy wkrótce po tym król Władysław przesłał Świdrygielle. Zgrzybiały już starzec, powodowany braterskim uczuciem, popełnił kolejny, ostatni chyba błąd, pogrążając umiłowaną Litwę w bratobójczej walce, krwi i pożodze.

CZĘŚĆ 2.

Wieść o rychłym przybyciu całego dworu Niemierzy zaskoczyła Unę i zaniepokoiła. Nie mogła dojść przyczyny tych przenosin, pismo Huberta nic o tym nie mówiło, a i goniec mało co wiedział. Przede wszystkim cieszyła się jednak z ujrzenia małżonka, zaspokojenie ciekawości pozostawiając jemu. Wszakże uszczęśliwienie, które objawiła, było niczym płomień świecy wobec gwałtowności, jaką niby wybuch prochu objawił się entuzjazm obu chłopców po usłyszeniu tej nowiny. Najpierw okazali go zgodnym wrzaskiem, a potem niecierpliwie liczyli dni, jakie pozostały do przybycia ich wybranek. Czas ten mogli jednak obliczać tylko z nikłym prawdopodobieństwem, bo jesienna pora nie pozwalała przewidzieć, jak dalece rozmokłe drogi przedłużą podróż. Istotnie, ładowne wozy i ciężka karoca posuwały się z wolna, gdyż drogi, zwłaszcza wiodące przez litewskie puszcze, trudne były do przebycia. Mimo to, noga za nogą i dzień za dniem, tabor z Niemierzy uparcie dążył na południe. Minął Lidę, z kolei Słonim, skąd skierował się na Brześć, kraj gotował się do zimowego snu, nad dachami chłopskich chat wlokły się pasma dymów, bo jesienne chłody już dawały się we znaki, ale wszędzie panował spokój. Ziemia nasiąkła wilgocią parowała tumanami mgły w porze porannych przymrozków, toteż niewiasty szczelniej otulały się w szuby i futra, a mężczyźni chętnie widzieli na postojach kufle z grzanym piwem. Wreszcie pozostawili za sobą Brześć i powoli zbliżali się do Chełma. Z miasta zaś do Czepiel konny posłaniec przebywał drogę od świtu do pierwszego zmierzchu, natomiast ładowne wozy potrzebowały na to co najmniej dwóch dni. Kiedy więc wyjechali wreszcie poza ostatnie domostwa przedmieścia, podniecenie ogarnęło nie tylko obie panny, i to do tego stopnia, że Zyta musiała je strofować, bo wierciły się w karocy jakby podłożono im jeżowe skórki, ale też i obu rycerzy, choć maskowali je surowością oblicza. Także i ich zbrojny poczet chętnie by trącił wierzchowce ostrogą, gdyby nie konieczność trzymania się wozów. Te zaś ciągnęły z dotychczasową powolnością, obojętne na zniecierpliwienie jeźdźców. Wreszcie pod koniec drugiego dnia, kiedy zapadał już zmrok i pierwsze gwiazdy pojawiły się pomiędzy szybko sunącymi chmurami, ujrzeli odległe światełko na strażniczej wieży dworskiego obwarowania.

Na milę przed Czepielami Tomek pognał co koń wyskoczy do dworu, by zawiadomić o nadciągającym orszaku. Brama więc była otwarta, a na oświetlonym pochodniami majdanie witał ich pan Kleczkowski z czeladzią. Wozy od razu skierowano pod wiatę, konni zeskakiwali z siodeł, a jedynie karoca i obaj rycerze nie zatrzymując się podążyli ku domowi, gdzie na ganku stała Una w otoczeniu służby. Powitanie, początkowo chaotyczne, skończyło się dopiero w obszernej sieni, gdzie z jednej strony jelenie i łosiowe rogi służyły do wieszania odzieży, z drugiej stała pod ścianą lub zwisała na hakach różnoraka broń. Czarny długo trzymał Unę w objęciach, potem serdecznie i mocno ucałowały się obie niewiasty, natomiast panny, zrzuciwszy wierzchnie okrycia, zerkały tylko na stojących na uboczu obu braci, jakby chciały rozpoznać, który z nich do której przynależy. Z twarzy obu młodzieńców biła radość i widać było, że hamują się, by nie dopaść rąk swoich miłych, ale czekali z tym, aż starsi zakończą powitania. Kiedy zaś chwila ta nadeszła, Aldona z rumieńcem na twarzy i pochyloną głową wyciągnęła do Rocha rączkę, ku której przypadł zaraz ustami, natomiast Olga, nie zważając na otoczenie, zarzuciła Lechowi na szyję ramiona i ucałowawszy w oba policzki zawołała radośnie: — Wreszcie mogę cię uściskać! Obaj mężowie, zamieniwszy ze sobą porozumiewawcze spojrzenia, uśmiechnęli się tylko nieznacznie, ale Una skierowała na Zytę pytający wzrok, wyraźnie zaskoczona spontanicznością tego powitania. — To owa księżniczka Olga z rodu Olgierdowiczów, o której ci pisałam... — objaśniła. — Jak zwykle nie umie pohamować gorącości krwi... Stół do wieczerzy był już nakryty, ale przybyli najpierw pośpieszyli do swych komnat, by pozbyć się podróżnej odzieży i ogarnąć po trudach długiej drogi. Una sama obsługiwała męża, a kiedy ten, nagi do pasa, wytarł się już podanym ręcznikiem i objął ją w pół przyciągając ku sobie, uniosła głowę i spytała z błyskiem wesołości w oczach: — Czy pamiętasz, com ci rzekła po powitaniu, kiedyś wrócił z grunwaldzkiej potrzeby? — Nie... — przyznał zdziwiony pytaniem. — Cóż to było?

— A no... — uśmiechnęła się przekornie — spytałam wówczas, czy nie możesz poczekać do nocy...? Czarny roześmiał się tylko i już bez słowa sięgnął po przygotowaną świeżą koszulę. Wieczerza minęła wśród radosnego gwaru ożywionej rozmowy, w czasie której nie obeszło się bez żartobliwych uwag obu rodziców pod adresem młodych, co u Aldony wywoływało tylko rumieńce na twarzy, ale nie odważyła się odezwać. Olga jednak niewiele sobie z nich robiła, a nawet raz i drugi ośmieliła się na odpłacenie równie żartobliwą odpowiedzią, mimo że nie uchodziło byle dzierlatce wdawać się w poufałość z dojrzałymi mężami. Zyta była nawykła do sposobu bycia dziewczyny, ale ku jej zdziwieniu Una przyjmowała te objawy młodzieńczej beztroski z rozbawieniem, co wskazywało, że podobała się jej przyszła synowa. Radosny nastrój zakłóciła jednak wiadomość, że pobyt męża nie potrwa dłużej niż tydzień, gdyż niepewny czas i tok zdarzeń nakazuje rychły powrót. Nie po myśli była jej również mężowska decyzja powtórnego wyjazdu obu chłopców. Rozumiała jednak tę konieczność, gdyż orężna służba w obronie kraju i tronu była ich rycerskim rzemiosłem, do którego musieli przywykać od młodych lat. Natomiast obaj młodzieńcy z mieszanymi uczuciami układali się do snu w swojej sypialni. Z jednej bowiem strony pociągało ich czynne, ruchliwe życie i wabiła żądza przygód, z drugiej — żal było tak prędko rozstawać się z miłymi sercu dziewczynami; ledwie bowiem zjawiły się, ledwie wymienią ze sobą nieco zwierzeń, może uda się też zdobyć jeden czy drugi pocałunek, a wnet przyjdzie się żegnać, i to na długie rozstanie. Więc jeden i drugi leżąc już w łożu wzdychał markotnie, zanim sen nie uśmierzył strapień. Następnego zaś dnia rodzinne grono od samego rana rozbiło się na dwie grupy. Obie rodzicielskie pary radziły nad sprawami Niemierzy i ulokowaniem przywiezionego dobytku. Wraz z taborem przyszła większość tamtejszej stadniny, dla której boksów w stajniach starczyło, ale dla stada krów, które było jeszcze w drodze, brakło w oborach miejsca, czemu wszakże Czarny obiecał zaradzić. Wiek też spraw należało omówić zważywszy na zaszłe i przewidywane zdarzenia, co trapiło zwłaszcza Zytę i Jaksę niepewnych losów Niemierzy.

Natomiast młodzi, dalecy od tych kłopotów, mieli inne tematy do omówienia. Żal z powodu rychłego rozstania pod wpływem bliskości umiłowanych wziął górę u obu młodzieńców nad nadzieją nowych przygód. Rozłączali się często szukając miejsc bardziej zacisznych, sposobnych do intymnych zwierzeń. Wiele wszakże sposobności ku temu nie było, gdyż obie matki nie zezwalały na zbyt długie odosobnienia, strzegąc dziewczęta przed pokusami młodości. Wreszcie jednak przyszedł dzień, kiedy trzeba było się żegnać. Potem pozostałe na ganku kobiety długo patrzyły w ślad za szczupłym orszakiem siedmiu jeźdźców, wyjeżdżających z dworskiej bramy w szarą mglistość jesiennego dnia, która wkrótce zatarła kontury ich sylwetek. Na przedmieściu Wilna rozdzielili się. Czarny, wracając do roli Morzelca, wraz z Waśką i pacholikiem wiodącym jucznego konia, ruszył na swoją kwaterę, Jaksa zaś z Tomkiem udali się na zamek, by przystąpić do swoich oficjalnych obowiązków. Przed rozstaniem umówili się jednak, że Rudy pozostawi u namiotnika Jaszki wiadomość, kiedy i gdzie będzie chciał go widzieć ksiądz Andrzej. Już w czasie drogi dochodziły ich niedobre wieści o tym, co dzieje się w Wilnie. Mówiły o mianowaniu przez króla kniazia Świdrygiełły Wielkim Księciem Litwy, o jego porachunkach nie tylko z byłymi doradcami Witolda czy bojarami przychylnymi Polsce, ale nawet z samym królem jegomością i jego dworem. Ponoć już spadły pierwsze głowy, w mieście panoszą się książęcy żołdacy, a Jagiełło został uwięziony na wileńskim zamku, gdzie strzegą go liczne straże. Było to wszakże mało prawdopodobne, zważywszy, że władzę wielkoksiążęcą Świdrygiełło zawdzięczał przecież łaskawości brata, a za jego osobą stała cała potęga Korony, z którą mierzyć się nie był zdolny. Trudno więc było w to uwierzyć, nawet mimo gwałtownej i niepoczytalnej natury kniazia. Niestety, wieści te w znacznej mierze potwierdził goniec proboszcza, którego spotkali minąwszy Lidę. Pędził z wezwaniem do Czarnego, by co rychlej przybywał na królewski dwór. Listu żadnego nie wiózł, co wskazywało, że sprawa była ważna, ale też żadnych bliższych wyjaśnień nie mógł udzielić.

Potwierdzał wszakże wiadomość o uwięzieniu króla przez nie wiedzieć czemu rozwścieczonego księcia. Dochodziły nawet słuchy, że bojarowie litewscy żądali wycięcia całego królewskiego dworu, na co wszakże Świdrygiełło, widać bojąc się skutków takiego postępku, nie dał zezwolenia. Nie słychać też było, przynajmniej na razie, by któryś z litewskich panów z Witoldowego otoczenia postradał życie. Tyle tylko mógł powiedzieć putnik, jednak już to wystarczyło, by ostatnią część drogi przebyli mocno ponaglając wierzchowce. Kiedy więc Czarny wjeżdżał potem do miasta, mógł przekonać się, że istotnie panował w nim nastrój widocznego podniecenia. Na ulicach widać było luźno wałęsających się wojowników litewskich bądź krążące silne patrole. Większość sklepowych lad była podniesiona i założona żelaznymi sztabami, a kupiecki dworzec zdawał się opustoszały, gdyż nie słychać było stamtąd zwykłego gwaru czy nawoływań przekupniów. Dotarli jednak na miejsce nie nagabywani. Czarny zajął opuszczoną kwaterę i czekał na wiadomość od Jaksy. Otrzymał ją następnego wieczoru, kiedy pierwszy zmierzch kładł już cienie na zaśnieżone podwórze, a mrok izby rozpraszała zapalona przez Tomka latarnia. Rozległo się pukanie do drzwi i po wezwaniu stanął na progu kilkunastoletni pacholik. — Ja do wielmożności Morzelca... — zawiadomił z wahaniem. Czarny domyślił się od razu, z czym chłopak przybywa. — Masz dla mnie wiadomość? — odwrócił się od ognia rozpalonego na kominku. — Chcą z wami mówić, mam prowadzić... — bąknął pacholik. — Tedy idziemy — oświadczył krótko Hubert. Sięgnął po pas z przytroczonym krótkim mieczykiem i opończę. Ciemniało szybko, toteż kiedy minąwszy parę ulic znaleźli się w wąskim zaułku i stanęli przed wysokim parkanem, Czarny z trudnością rozróżnił w nim zarys furty. Nie była zamknięta, gdyż pchnięta przez pachołka skrzypnęła, ukazując wydeptaną w śniegu ścieżkę. Hubert minął furtę i ruszył bez słowa za przewodnikiem. Ujrzał kontury zabudowań otoczonych drzewami, których nagie gałęzie rysowały się na jaśniejszym tle nieba. Z lewej strony ciągnęły się jakieś magazyny, na co

wskazywała rampa do wyładowywania towarów. Wzdłuż niej biegła wyjeżdżona saniami droga. Szli nią krótką chwilę, dopóki przewodnik nie skręcił ku drzwiom murowanego budynku. Przez natłuszczone płótna jego trzech okien przenikał nikły blask. Pacholik pchnął drzwi i poprzez ciemną sień skierował się ku następnym, spod których sączyła się wąska smuga światła. Czarny znalazł się w obszernym pomieszczeniu. Uderzył go w nozdrza kwaśny zapach fermentującego ciasta. Zapach ten szedł z szeregu dzież umieszczonych na ławie ciągnącej się pod jedną ze ścian. Dalszą część izby zasłaniały dwa wielkie chlebowe piece. Ognia w nich nie było, ale widać palono go niedawno, gdyż biło jeszcze od nich ciepło. Środek pomieszczenia zajmował długi stół. pewnie służący do formowania chleba. Świece osadzone w kilkuramiennym lichtarzu oświetlały wnętrze, a obok, na podsuniętej ławie, Hubert ujrzał siedzącego proboszcza z Jaksą u boku. Zobaczywszy go ksiądz Andrzej uśmiechnął się tylko i skinął mu bez słowa głową, po czym zwrócił się do pacholika: — Powiedz ojcu, że za godzinę odejdziemy. Przyjdź wówczas, by zamknąć tylną furtę. Dopiero kiedy chłopak skłoniwszy się wyszedł, proboszcz powitał Czarnego, ale ograniczył to powitanie do krótkiego stwierdzenia: — Rad cię widzę i pochwalam, żeś, nie czekając na wezwanie, przedłożył służbę nad rodzinne radości. Bóg widać tobą kierował, choć i chęci nie neguję... Siadaj — zakończył krótko, wskazując ławę. — Widać zaszło coś ważnego, skoro wasza wielebność aż gońca wysłał? — Czarny zajął miejsce. — I to bardzo ważnego. Ale o tym mówić będziemy na końcu. Najpierw, jako żeś nieświadom zdarzeń, jakie tu przeżyliśmy, muszę cię z nimi zapoznać. Zaszły u nas tak wielkie zmiany, że bez takiego rozeznania łatwo możesz narazić i siebie, i powierzone ci sprawy. Otóż zdani teraz jesteśmy tylko na własne siły, bo jego wielmożność pan Cebulka i inni dawni dostojnicy w niczym nie będą mogli nam pomóc, a przecież liczniejszych mamy teraz wrogów. Toteż wiele przybyło mi trosk, a i wam przysporzy trudności w waszych poczynaniach... Hubert starał się nie okazać wrażenia, jakie wywarły na nim te wstępne słowa proboszcza, mimo to spytał z niepokojem:

— Co się stało z panem Cebulką? Czy aby nic złego? — Jak dotąd, chwalić Boga, w niczym nie ucierpiał, ale może dlatego, że usunął się ze dworu i schronił u braci dominikanów. — Skąd jednak taka wrogość do nas kniazia Świdrygiełły? Już w drodze słyszeliśmy wiele groźnych wieści, którym trudno było dać wiarę. A przecież ponoć król jegomość dobrowolnie, z własnej łaski przesłał mu wielkoksiążęcy pierścień? — Tu sytuacja nie była taka prosta. Wielmoże litewscy tylko ze względu na wielki autorytet Witolda i ze strachu przed nim nie sprzeciwiali się przymierzu z Polską, ale w głębi serc byli wrogami unii. Zamierzona przez niego koronacja wzmogła ich narodową świadomość, więc z chwilą gdy zmarł, wolni od ciężaru jego władzy, stali się już otwarcie nam wrodzy. A ponieważ w przeważającej liczbie to schizmatycy, a zatem nie dopuszczani z tego powodu do godności i urzędów, widzieli w Świdrygielle, sprzyjającemu schizmie, a zawsze wrogiemu Witoldowi i Polsce, władcę spełniającego ich dążenia i nadzieje. Toteż król nie tylko z miłości do młodszego brata, ale i pod ich presją przesłał Świdrygielle do Trok pierścień wielkoksiążęcy i nominację na zarządcę Litwy. — Cesarz Zygmunt dobrze wiedział, co robi, wciskając Witoldowi koronę na głowę... — mruknął Jaksa. — Słyszałem, że kniaź nieomal uwięził króla, obsadzając wileński gród własną załogą, a nawet rozstawił straże w samym zamku. Po co to uczynił, skoro Jagiełło obdarzył go wielkoksiążęcą godnością? — spytał Czarny. — Były po temu dwie przyczyny. Pierwsza, to nie tylko sprzeciw królewskiej Rady wobec tej nominacji, ale i żądanie wcielenia Litwy do Korony, co nadal wykluczało dostęp schizmatyków do wszelkich godności. Toteż nieomal wszyscy obrócili się teraz przeciw królowi i Polakom. Drugą zaś była decyzja Jagiełły, którą oznajmił Świdrygielle podczas uroczystości pogrzebowych. Otóż nie mogąc już cofnąć nominacji, król uległ na tyle swojej Radzie, że odmówił kniaziowi pełni praw, jakie miał Witold. Ustanowił go jedynie zarządcą Litwy zależnym od swojej decyzji i woli. To najbardziej rozsierdziło Świdrygiełłę i jego otoczenie. — Mówicie, wasza wielebność, jakoby i Świdrygiełło był schizmatykiem — wtrącił Czarny. — Ale przecież jest on katolikiem, na

chrzcie dostał imię Bolesława i ponoć sam praktykuje, a w sprawach wiary zasięga nawet opinii papieża... — To prawda.,. — przyznał proboszcz. — Toteż jest w nader trudnym położeniu. Ostatnimi laty, kaptując sobie ruskich książąt, nie okazywał, a nawet maskował swą prawdziwą wiarę, mianując się obrońcą schizmatyków. Z drugiej zaś strony, w stosunkach z Zachodem, głównie z papieżem, cesarzem i Krzyżakami, podkreślał swą wierność rzymskiemu Kościołowi. I tak na Wschodzie uchodził za schizmatyka, dla Zachodu zaś był szczerym katolikiem, którym w gruncie rzeczy chyba jest. Ta polityka przynosi mu teraz owoce, bo litewscy bojarzy widzą w nim obrońcę i wodza, a cesarz i Zakon sojusznika, jakiego można popierać bez narażenia się na zarzut wchodzenia w układy z heretykiem. — Z tego, com słyszał, widzę, że król jegomość znów okazał słabość i brak zdecydowania. Najpierw uległ skłonności serca i namowom litewskich bojarów, a potem protestom naszych panów i mocno okroił ów kawał pieczeni podany bratu... — No cóż, nie pierwszy to raz znalazł się w rozterce między umiłowaniem własnej ojczyzny a dobrem kraju, którym rządzi. Musi ulegać i ulega naszej racji stanu, pilnie strzeżony przez Radę z Oleśnickim na czele, bo zbyt ważkie przemawiają za jej głosem sprawy. Z drugiej wszakże, gdzie może osłabia na korzyść Litwy działania koronnych panów. Wszakże jednego trzyma się twardo i nieustępliwie — swojego dziedzicznego prawa do Litwy. — Wydaje mi się, że cesarz Zygmunt dobrze orientuje się w tej rozterce pomiędzy miłością a obowiązkiem, jakiej ulega nasz pan... — w zamyśleniu rzucił Czarny — I z iście szatańską chytrością ową rozterkę wykorzystał... — Głównym jego celem było poróżnienie Jagiełły z Witoldem, co osiągnął. Dlatego chełpił się potem, że rzucił między dwa psy kość, o którą się pożrą... — Istotnie, nasza unia wisi teraz na włosku, i to całkiem cienkim... — zgryźliwie uzupełnił Jaksa. — Świdrygiełło nie będzie mocen jej zerwać! — z zaciętością mruknął Hubert. — Wszystko zależy od tego, jak dalej Bóg pokieruje sprawami... — zauważył ksiądz Andrzej z troską w głosie.

— Mocno Świdrygiełło musi czuć się w siodle, skoro przedsięwziął tak hazardowe poczynania. — Przywiódł ze sobą kilkuset żołnierzy, ale głównie opiera się na swej popularności wśród bojarstwa. Liczy też na cesarza, u którego, jak nam wiadomo, jeszcze latem zabiegał o poparcie, stoją też za nim wszyscy książęta ruscy. Psków i Nowogród już obiecały mu wsparcie. Znosi się także z tatarskim chanem Achmatem i ma od niego zapewnienie pomocy... — No i Zakon chyba także go wesprze? — Jak dotąd, Russdorf trzyma się na uboczu. Na razie przysłał Gabriela Burzyńskiego, pana z ziemi chełmińskiej, jako swego stałego posła przy kniaziu. Widać nie jest jeszcze pewny losów Świdrygiełły, gdyż znając jego prostactwo i nieopatrzną zapalczywość wątpi, czy sprosta on wymogom swej nowej godności. Wie także, że ważne są dotąd między nami postanowienia melneńskiego pokoju i liczy się z naszą wojskową przewagą. Wszakże naciskany z jednej strony przez cesarza, z drugiej przez Świdrygiełłę, chwilowo kluczy i czeka, jak potoczą się zdarzenia. — Skoro kniaź sam niezdolny sprostać tak ważnej godności, może ma chociaż dobrych doradców? — Wątpię, by głupi człek umiał ocenić mądrość innych. Marszałkiem nadwornym jest Jerzy Gasztołd! Funkcję kanclerską pełni Fedko Kozłowski, sekretarzuje niejaki Marcinek, do przybocznej rady ze znaczniejszych należą kniaziowie: Michał Baba, Wasyli Potocki, Michał i Jerzy Czartoryscy, Olelko. Jest też przy nim jego ulubieniec i bratanek, kniaź Jerzy Lingwenowicz, ale zdaje się, że większej roli nie odgrywa. Niestety, na jego stronę przeszło i kilku Polaków, z rozmaitych przyczyn nieprzychylnych Jagielle, jak Zaklika Tarło czy Mikołaj Zakrzewski... — Sądząc po dobrym rozeznaniu waszej wielebności, przeszli i tacy, którym to nakazano? — rzucił żartobliwie Czarny. Ksiądz Andrzej zamiast odpowiedzi uśmiechnął się nieznacznie, ale, nie podejmując tego tematu, mówił dalej: — Tak oto w czasie waszej nieobecności nastąpiły wydarzenia wielkiej wagi. Wszakże najważniejszym z nich, poza śmiercią Witolda, jest uwięzienie króla i jego dworu przez kniazia Świdrygiełłę. Ten niesłychany postępek tego opoja, nieobliczalnego w gniewie, tak rozzuchwalił bojarstwo, że zażądało, by zabił króla i wyciął cały jego dwór. Wszakże Świdrygiełło, choć

ograniczonego umysłu i nieograniczonej zapalczywości, pojął, czym mu grozi taka decyzja. Wie dobrze, że u nas nawet bez wici kto żyw porwałby za broń i biegł szukać pomsty. Do wojny zaś nie jest gotów, sprzeciwił się więc owym zamysłom i zabronił nawet o tym gadać. Nie wiadomo jednak, czy i nadal utrzyma wodze w garści, a książęta na własną rękę nie wykonają zamierzenia. Toteż zwiedziawszy się o tym, sypiamy z bronią przy boku i pod pieczą własnych straży. — Za nogi bym zdrajców powywieszał! — warknął Hubert nie mogąc opanować gniewu. — Wpierw dostań ich w ręce... — upomniał go ksiądz Andrzej. — Podobny zamiar istotnie mieli nasi dworacy. Mam u siebie młodego kapłana Drzewieckiego, który, tak jak i wy, jest mi pomocny. Zmówił się z równie jak on młodym królewskim dworzaninem, Andrzejem Tęczyńskim. Umyślili zebrać ochotników, by wyciąć załogę zamku, obwarować się i wezwać z kraju odsiecz. Chcieli nawet zwabić samego Świdrygiełłę i trzymać go jako zakładnika. Zamysł ten podchwycili inni, natomiast pan kasztelan sieradzki Zaręba, człek wielce przebiegły i obrotny, rzecz ujął w swoje ręce i objął przewodnictwo nad spiskiem. Zaczęli przemyśliwać, jakim sposobem sprawę doprowadzić do pomyślnego skutku, a kiedy już plan mieli gotowy, przedłożyli go miłościwemu panu z prośbą o udzielenie zgody, bez której kasztelan wolał tak ważnego przedsięwzięcia nie podejmować. Wszakże miłościwy pan ani słyszeć o tym nie chciał. I to nie w obawie o własną głowę, bo braku odwagi w całym swoim żywocie ani razu nie okazał, ale oświadczył, że Świdrygiełło jednak zgody na taką ohydę nie dał, toteż niech od niego nie żądają, by postąpił inaczej. — Tak tedy pozostało z obu stron po dawnemu. Świdrygiełło nachodzi nadal miłościwego pana, lżąc go i grożąc, że wszystkich, nie wyuczając jego samego, przykaże wtrącić do lochów. Nasi więc, wstrzymani przez króla, jeno zębami w bezsilności zgrzytają i tajnych gońców co i raz ślą do kraju. Ale jak mi wiadomo, kniaź drogi wszędzie poobsadzał, baczy pilnie, by nawet mysz się nie przemknęła, toteż większość połapał i kazał obwiesić. — Nikt wszakże nas nie nagabywał, chociaż istotnie spotkaliśmy zbrojnych — zauważył Czarny.

— Bo baczą głównie na wyjeżdżających z miasta. Także wozów kupieckich czy chłopskich nie zatrzymują, bo inaczej wnet brakłoby żywności... Ksiądz Andrzej urwał i obrócił wzrok na Czarnego. — To wskazówka dla was, mości Hubercie — dorzucił z powagą. — Pouczyłem o tym także gońca, któregom wysłał po was, dlatego przemknął szczęśliwie. Teraz pora już, abyś się dowiedział, dlaczego cię wezwałem. — Wyznaję, żem czekał z ciekawością, kiedy do tego przyjdzie... — Czarny uśmiechnął się. Proboszcz odpowiedział mu jednak z powagą: — Brat Erazm zniknął. Chcę zatem, abyś jechał bez zwłoki do zakonnego państwa i zbadał, co się z nim stało? I jeśli żyw, a dostał się tylko w krzyżackie ręce, udzielił mu pomocy. — Skąd to wiadomo?! — zawołał gwałtownie Czarny, poruszony tą wiadomością. — Parę dni temu przybył jego człowiek z tą wieścią i czeka tu na ciebie. Będzie ci pomocny na miejscu, bo zna tam ludzi i ostatnie poczynania brata Erazma. Jesienne chmury, nabrzmiałe deszczem i ponure szarością, wisiały nad wileńskim zamkiem. Równie ponury panował w nim nastrój. Na murach czuwała litewska załoga, litewscy wojownicy pełnili też straż przy bramach. Kniaź Świdrygiełło jeszcze w czasie uroczystości nagłą napaścią opanował Troki, Kowno i inne grody, gdzie znajdowały się również polskie załogi, które uwięził. To samo ośmielił się uczynić z osobą królewską i całym jej dworem. Zamknięci za zamkowymi murami król i wielmoże koronni musieli uśmierzyć gniew i oburzenie wobec zbrojnej przemocy. Daremnie jednak radzono nad sposobami przeciwstawienia się doznanemu gwałtowi. Uknuto wprawdzie śmiały plan pojmania, a nawet zgładzenia Świdrygiełły, ale wobec sprzeciwu króla musiano go poniechać. Jedyne, co udało się osiągnąć natychmiast po otrzymaniu pierwszych wieści o zajmowaniu przez Świdrygiełłę pobliskich grodów — i to dzięki szybkiej orientacji kanclerza — było wysłanie gońca do krzemienieckiego biskupa Pawła i przychylnych Koronie podolskich książąt. Powiózł on rozkaz

uwięzienia tamtejszych starostów i opanowania zamków, by nie pozostały w rękach buntowników. Polecenie dotarło na czas, wyprzedziwszy wieści o zamachu Świdrygiełły, toteż biskup Paweł zdążył przekazać je kniaziom Buczackim, Kruszynie z Galowa i Hryćkowi Kierdejowiczowi. Ci zaś, naradziwszy się, zaprosili do Krzemieńca tamtejszego starostę z ramienia Litwy, wileńskiego wojewodę Dowgierta, i uwięziwszy go, opanowali Krzemieniec, a także zamki Smotrycza, Skały i Czerwonogrodu. Jedynie wyprawa na Włodzimierz i Łuck nie powiodła się, gdyż jako położone bliżej Wilna już dowiedziały się o zaszłych tam wypadkach i odmówiły otwarcia bram koronnym oddziałom. W wielkiej sali jadalnej wileńskiego zamku, zdolnej pomieścić ponad stu biesiadników, skończył się południowy posiłek. Pachołcy sprzątali ostatnie naczynia, obnosili miski z wodą i ręczniki do wytarcia rąk, inni zaś stawiali dzbany z miodem, gdyż król jegomość zwykł po posiłku nie od razu wstawać od stołu. Lubił prowadzić jeszcze rozmowy korzystając, że ma przy sobie koronnych dygnitarzy. Siedzieli więc obok królewskiej osoby: Zbigniew Oleśnicki, biskup krakowski i kanclerz, jego brat Jan, wielki marszałek koronny, Jan Szafraniec, biskup kujawski, Dobek, kasztelan wojnicki, Władysław Oporowski wicekanclerz, Wawrzyniec Zaręba z Kalinowej, kasztelan sieradzki, Jan Koniecpolski, także członek królewskiej Rady, a poza nimi Domarat, marszałek nadworny, Piotr Madaliński, skarbnik królewski, Jan Mężyk z Dąbrowy, wojewoda lwowski, Jan z Lichnia, wojewoda brzeski, znamienici rycerze i wojskowi dowódcy, jak Mszczug Skrzyński czy Dzierżsław Włostowski, a także i mniej znaczni, ale z racji pełnionych obowiązków bliscy królowi bądź sprawom koronnym. Wśród nich znajdował się i ksiądz Andrzej, młody jeszcze pieczętarz królewski ksiądz Mikołaj Drzewiecki, wreszcie liczni dworzanie — Andrzej Tęczyński, Mikołaj Bruchring z Szadka, Augustyn z Urbańczy i inni. Nie brakło i imć Holeszki, który zajmował wszakże pośledniejsze miejsce u krańca stołu. Toteż salę wypełniał gwar rozmów niczym buczenie pszczelego roju, choć nikt głosu nie podnosił, a przeciwnie — troska i niepewność panujące wśród zebranych ściszały wypowiedzi. Nie słychać też było zwykłych śmiechów czy wesołych okrzyków.

Jagiełło zajmując miejsce w środku stołu nie ujmował za napełniony kielich, gdyż tak jak i Witold stronił od trunków. Sięgnął jedynie ku łubianym gruszom, piętrzącym się na misie, i Wybrawszy dorodniejszą, z wolna obierał ją nożem, bo stare zęby nie umiały już dać sobie rady ze skórką. Siedzący obok kanclerz nachylił się do króla: — Obyś, najjaśniejszy panie, co rychlej spożywał owoce z krakowskich sadów! Te gorzki mają smak... Jagiełło skinął głową i odpowiedział swym niskim, chropawym głosem: — Gruszki długo leżeć nie mogą, toteż wielkiej nadziei na to nie mam. W odpowiedzi na tę gorzką uwagę biskup Szafraniec upił nieco miodu i odstawiając kielich westchnął: — Nie traćmy, miłościwy panie, wiary w Boską opiekę. Ciężko nas doświadcza, to prawda, ale przecież kniaź do opamiętania dojdzie... — Bóg nieskory pomagać tym, co założywszy ręce, czekają na jego wsparcie — wtrącił zgryźliwie siedzący w pobliżu kasztelan sieradzki Zaręba, człowiek bystrego rozumu i przebiegły niczym lis. Wszakże jego pełne, zawsze uśmiechnięte oblicze wcale tego nie zdradzało. — Cóż moglibyśmy innego uczynić, jak gońców do kraju słać z żądaniem sukursu — oświadczył kanclerz Oleśnicki. — Mogliśmy, Wasza Eminencjo, mogliśmy... — kasztelan pokiwał głową. — Ale nie dopuściliście, by król jegomość zgody udzielił... — Szalony iście był to zamysł, kasztelanie! — oburzył się Oleśnicki. — Jeden cios miecza przeciąłby tę wątłą nić, jaka jeszcze nas wiąże z litewską bracią! Aby imać się oręża, trzeba mieć w nim przewagę, a nie wdawać się w bezmyślny hazard! — Bezmyślnym hazardem nazywacie jedyny sposób ratunku?! — parsknął gniewnie kasztelan. — Tak, gdyż narażaliście nie własne skóry, bo nie o nie mi chodziło, a głowę Majestatu! Mieliby bojarzy iście dobrą sposobność, by spełnić swoje zamysły! Toteż dopóki fortuna losu nam nie odmieni, innych trzeba imać się sposobów! Musimy wdać się w układy! — Gadać? — prychnął Zaręba. — Ale z kim? Z tym szalonym człowiekiem, którego nienawiść i żądza zemsty równe są głupocie? — Posłaliśmy też do kraju gońca, i to niejednego, z wieściami i wezwaniem pomocy!

— Z nich chyba ani jeden do celu nie dotarł! Kanclerz obrócił się w stronę, gdzie siedział ksiądz Andrzej. — Co o tym sądzicie, wielebny proboszczu? Ksiądz odpowiedział po chwilowym namyśle: — Należy przyznać słuszność panu kasztelanowi — ale tylko co do pierwszych. Tych istotnie spotkał srogi los, wszakże świadomi już niebezpieczeństwa, staliśmy się ostrożniejsi. Sądzić zatem należy, że wkrótce kraj będzie wiedział, co zaszło... Kanclerz przyjął to oświadczenie z wyraźną ulgą, ale już nie zdołał zabrać głosu, a i gwar rozmów prowadzonych przy stole nagle ustał i w sali zapanowała raptowna cisza. Spowodowały ją rytmiczne stąpania licznych nóg. Dochodziły z korytarza wraz ze szczękiem broni i gniewnymi okrzykami, wśród których wyróżniał się huczący bas Świdrygiełły. Porwali się wszyscy od stołu, wyrywając miecze i szable z pochew. Zaraz też drzwi otwarły się z hukiem i istotnie ukazał się w nich kniaź z poczerwieniałą od gniewu twarzą i wściekłością w gorejących obłędem oczach. Za nim pojawiło się kilku litewskich wielmożów, kanclerz książęcy Fedko Kozłowski, marszałek jego dworu Iwaszko Gasztołd, a także i zakonny poseł Burzyński. Ale znacznie bardziej złowróżbny był zastęp zbrojnych postępujący za dostojnikami, dzierżący w rękach łuki z założonymi strzałami. Sklepienie sali odbiło echem wrzask Świdrygiełły. — Ty lisie, przeniewierco i kłamco! — krzyczał w królewskie oblicze. — Przekazałeś mi godność wielkoksiążęcą, kryjąc w zanadrzu zdradę! Ale przyszła godzina porachunku! Zapłacisz mi teraz za moich dziewięć roków więzienia, za wyzucie z praw dziedzicznych, za śmierć Skirgiełły, za moją poniewierkę i krzywdy! A wy, pany — zawołał do reszty dostojników i dworzan, skamieniałych ze zgrozy wobec tak niesłychanej obrazy majestatu — pochowajcie miecze, bo przykażę odpuścić cięciwy! Obrócił się za siebie i wrzasnął: — Dawać kajdany! Niech obaczą, co ich czeka! Ruszyło kilku pachołków z naręczami łańcuchów i rzuciło je z brzękiem na ziemię. Na ten widok wyskoczył zza stołu Mszczug ze Skrzynnej wołając do towarzyszy:

— Panowie bracia, broni nie chować! A ty każ strzelać wprzódy do mnie, jeśli Boga nie czujesz nad sobą! Wszakże pamiętaj o jego gniewie, który cię za ten mord dosięgnie! Świdrygiełło, zaskoczony tym objawem determinacji, wprawdzie nadal mierzył stojącego przed nim rycerza wściekłym spojrzeniem, ale widać było, że waha się i namyśla. Tkwiące w głębi duszy tchórzostwo wobec oporu wstrzymywało go od powzięcia decyzji. Tę chwilę wahania wykorzystał kanclerz Oleśnicki, odzywając się z powściąganym wzburzeniem: — Zanim wydasz rozkaz do bratobójczej walki, może wprzódy powiesz, jaką to znalazłeś przyczynę, by tak niecne słowa rzucać swemu panu i władcy? — Nie mój on władca, skoro dzierżę go w rękach! A że zdrajca i przechera, tom się jeszcze raz dowiedział od putnika, któren właśnie wieści mi przyniósł, że Krzemieniec i inne zamki na jego rozkaz Buczacki załogami waszymi obsadził; a mego starostę uwięził! Dość mam tedy jego matactw, niech w lochu, jako ja siedziałem, także posiedzi, Bogu dziękując, jeśli głowę ocali! — Skoro o podolskie zamki rzecz idzie — już spokojnie i z zupełnym opanowaniem odpowiedział Oleśnicki — to bez wiedzy miłościwego pana do tego przyszło, gdyż jam taki rozkaz wysłał, jako że Podole kniaź Witold tylko dożywotnio we władanie otrzymał! Świdrygiełło zmierzył kanclerza nabiegłymi krwią oczami. — Ty? Bez królewskiego rozkazu ośmieliłeś się to uczynić?! — zawiesił głos, nadal pełen wściekłości. — Jakem rzekł... — potwierdził Oleśnicki. Dopiero teraz odezwał się Jagiełło, który jako jedyny nie powstał ze swego miejsca. Ze zmarszczonym czołem spoglądał jakiś czas na stojącego pośrodku komnaty kniazia, wreszcie przemówił, wolno odmierzając słowa: — Skoro wiemy, w czym rzecz, a tyś dowiedział się, jak do tego przyszło, chyba byłoby dobrze, abyś porzuciwszy gniew i groźby, które miotasz, raczej zasiadł do stołu, by spokojnie rzecz rozważyć i szukać nie w orężu, a w rozmowie braterskiej zgody... Zaskoczony tymi pojednawczymi słowami i szczerą troską, jaka w nich zabrzmiała, Świdrygiełło milczał chwilę, po czym obrócił się do swego

kanclerza, chcąc widocznie wysłuchać jego rady, kiedy od końca stołu, gdzie siedział Holeszko, rozległy się donośnie rzucone strofy: Patrzcie, oto lew zerwał się z uwięzi Łańcuchy przywlókł, o kaźni nam ględzi Widać własny tyłek nie licho go swędzi... W ciszy, jaka nastąpiła po tym wierszowanym komentarzu, mimo trwającego wciąż napięcia, tu i ówdzie rozległ się cichy chichot, zapewne co młodszych dworaków. Natomiast Świdrygiełło, widać rad, że znalazł wyrękę od odpowiedzi, cały gniew obrócił teraz ku niepozornemu z wyglądu śmiałkowi: — Ktoś zacz jest, błaźnie?! — wrzasnął. — Po co pytasz, skoro wiesz? — odpowiedział Holeszko kpiąco. — Nazwałeś mnie prawdziwie. A skoro nie pamiętasz, ktom taki, to ci przypomnę: istotnie z łaski miłościwego pana jegom nadworny trefniś, Holeszko, także i do twoich usług gotowy... — W dyby go! — krzyknął do swojej asysty Świdrygiełło. — Sto batów niech mu przypomni, ktom jest! Nieoczekiwanie powstrzymał kniazia krzyżacki poseł Burzyński. — Nie godzi się, by władca baczył, co gada błazen, wasza książęca mość! Od tego przecie oni są... Świdrygiełło skwitował tę uwagę lekceważącym skinieniem ręki, które powstrzymało żołnierzy zdążających już ku Holeszce. Jednak jego wystąpienie w znacznej mierze rozładowało początkowe napięcie. Skorzystał z tego książęcy kanclerz Kozłowski, zwracając się do Świdrygiełły: — Sądzę, wasza wysokość, że możemy wysłuchać, co chce nam zaproponować Jego Królewska Mość... — Niech więc przybędzie do mnie za dwie godziny — zadecydował kniaź. — Daremna to będzie łaska, bo wysłuchamy jeno nowych kłamliwych obietnic, niczego więcej! Ale mamy czas, łańcuchy nie zardzewieją! — Nie ja będę chodził do ciebie, panie bracie — odpowiedział na to oświadczenie król — lecz ty przybędziesz do mnie. Ty albo twoi posłowie. Starszeństwo mego wieku i godność tego wymagają! Świdrygiełło roześmiał się urągliwie.

— Zawsze byłeś uparty! Ale niechże tak będzie, jak chcesz! Zatem za dwie godziny stawią się u ciebie moi wysłannicy i albo oddasz mi zamki, albo poczujesz ciężar tych łańcuchów, które tu widzisz! — Groźbami mnie nie nastraszysz... Pamiętaj, że może przyjść dzień, w którym znów będziesz zabiegał o moją łaskę! Fortuna to kapryśna pani, bacz, by cię nie zwiodła... — Dziś wszakże ty błagaj, aby tobie była przychylna! — urągliwie roześmiał się kniaź obracając się ku drzwiom. Mimo tych pogróżek, już w kilka dni potem doszło do porozumienia. Świdrygiełło ograniczył straż na wileńskim zamku, król odzyskał w znacznym stopniu swobodę ruchów, mógł nawet korzystać z polowania. 7 listopada wymieniono w Trokach dokumenty o tymczasowym zawieszeniu broni, jakby wojna już wybuchła, ustalono termin zjazdu obu stron na dzień 15 sierpnia przyszłego 1431 roku dla ułożenia warunków trwałej przyjaźni obu krajów. Król zobowiązał się wystawić listy nakazujące przekazanie podolskich zamków w ręce litewskich starostów, z tym wszakże zastrzeżeniem, że ostateczne rozstrzygnięcie ich przynależności nastąpi na owym zjeździe. Gdyby natomiast do ugody nie doszło i grody owe miały być przekazane w polskie ręce, Litwie wolno będzie dochodzić swoich praw sposobami, jakie uzna dla siebie za najlepsze. Po wymianie tych dokumentów stosunek Świdrygiełły do króla zmienił się zupełnie. Podczas uczty wydanej na zakończenie pertraktacji pił jego zdrowie, prawił grzeczności i zapewniał, że mimo wybuchowej natury zawsze widział w nim swego brata i nie odmawia praw wynikających z jego starszeństwa i moralnej godności. Wreszcie, podchmieliwszy już sobie dobrze, ofiarował mu ogromną na ówczesne czasy sumę tysiąca stu srebrnych rubli. Był to dar iście królewski i tak znaczny, że wkrótce powiózł go osobiście do kraju Jan Oleśnicki, wielki marszałek koronny, pod strażą znacznego oddziału polskich rycerzy. Mimo tak wielkich oznak serdeczności król znał Świdrygiełłę zbyt dobrze, by wierzyć w ich szczerość. Toteż pan marszałek koronny otrzymał przed wyjazdem sekretne polecenie zawiadomienia Rady, że król nie czuje się wolnym i prosi o wszczęcie odpowiednich kroków dla umożliwienia mu powrotu.

Jednocześnie kancelaria królewska przystąpiła do opracowania pisma zawiadamiającego kniazia Michała Buczackiego o zawartej ugodzie wraz z rozkazem wydania zajętych zamków kniaziowi Michałowi Babie, który w tym celu przybywa wraz z królewskim posłem, a także zwolnienia wszystkich uwięzionych Litwinów z wojewodą Dowgiertem na czele. Na życzenie Świdrygiełły pismo to miał zawieść Zaklika Tarło ze Szczekarzowa, o którym kniaź wiedział, że jest mu przychylny. Wszakże z doraźnej wartości zawartego porozumienia i wątpliwej szczerości Świdrygiełły — czego dowodziły owe nagłe objawy serdeczności, jak i bogata darowizna — zdawał sobie sprawę i król, i otaczający go panowie. Zaważyło to na czynnościach kancelarii, która pod pozorem uzgodnienia treści królewskiego rozkazu z litewskimi panami nie kwapiła się z wystawieniem dokumentów. Były zresztą po temu i inne powody. Przeciąganie sprawy wszczął wicekanclerz Oporowski, od początku przeciwny ugodzie. Z natury uparty i zawzięty, trwał przy swoim, tym bardziej że miał wielu popleczników z Szafrańcem i Zarębą na czele. Oburzali się nadal na ustępliwość króla i obmyślali nowe sposoby wyjścia z opresji. Głosy te były tak silne i powszechne, że szybko dotarły do uszu kanclerza. Ksiądz Andrzej za dobrze wiedział, co dzieje się na dworze, by zdziwić się, kiedy pewnego ranka ujrzał na progu swej pracowni Jego Eminencję biskupa, kanclerza koronnego Oleśnickiego. Nie okazując zaskoczenia wstał zza stołu i, skłoniwszy się przed dygnitarzem, czekał na wyjaśnienie przyczyny zaszczytu, jaki go spotkał. — Wolałem przybyć osobiście rozpoczął kanclerz po powitaniu, by nie zwracać zbytecznej uwagi na naszą rozmowę, co miałoby miejsce, gdybym wezwał was do siebie. Siadajcie, proboszczują spocznę także... — dorzucił lokując swą masywną postać w jednym z foteli. Kiedy ksiądz Andrzej, wciąż milcząc, usłuchał przyzwolenia, kanclerz przesunął po jego twarzy zamyślonym spojrzeniem i odezwał się: — Jestem ciekaw waszego sądu o powstałej sytuacji. — Wasza Eminencja ma na myśli zawartą ugodę? Oleśnicki skinął głową. — No cóż... W obecnych warunkach uważam ją nie tylko za słuszną, ale i konieczną. Tym bardziej że nie narusza naszych koronnych praw do spornej

ziemi, nie zamyka drogi dalszym rozstrzygnięciom i daje obu stronom możność powzięcia w przyszłości dowolnych decyzji. Te zaś będą zależne od ówczesnego układu sił. Zyskujemy więc przede wszystkim na czasie, a to w obecnej chwili jest najważniejsze. Kanclerz uśmiechnął się z aprobatą. — Rad jestem słysząc ten pogląd, bo do tego właśnie zdążałem! Wszakże skoro ugoda została zawarta, uczciwość każe dochować jej warunków. Jednak niektórzy z naszych panów nie mają takich skrupułów i oponują przeciw królewskiej woli! I obyż tylko to! Już knują nowy spisek, aby ugodę zerwać, rozgrzeszając sumienie dotychczasowymi postępkami Świdrygiełły, który dotrzymuje przyrzeczeń tylko wtedy, gdy ma nad głową miecz! Jeśli go brak, łamie wszelkie pakta i za nic ma najbardziej uroczyste przysięgi! — Tak jest w istocie i nie sądzę, aby zmienił swą naturę. Wszakże to nas nie rozgrzesza, a stawia na równi z przeniewiercą. — W tym rzecz, księże proboszczu! Ale są to wymogi zwykłej, ludzkiej uczciwości i mego duszpasterstwa! Wszakże pełnię i inną godność, a ta dotyczy polityki... A polityka, jako i wasza służba, częstokroć musi przedkładać dobro stanu nad wymogi sumienia... Z kolei ksiądz Andrzej uśmiechnął się na tę wypowiedź kanclerza. — To prawda. Wszakże tylko wtedy, gdy nie ma innego sposobu na opanowanie sytuacji. A i ta musi być wówczas dostatecznie groźna. — Czy w obecnej taki sposób widzicie? Czy .mamy środki na ukrócenie knowań? Nie dostrzegam siły, którą mógłbym przeciwstawić oponentom! Niewielu bowiem jest rozumiejących nasze położenie! Na twarzy proboszcza znów ukazał się przelotny uśmiech, a w spojrzeniu, jakie rzucił dygnitarzowi, zadrgała iskra rozbawienia. — Czyżby Wasza Eminencja w skrytości serca sprzyjał buntownikom? Gniewnemu ściągnięciu brwi kanclerza towarzyszył równie gniewny ton odpowiedzi. — To zbytek ciekawości, wasza wielebność! Chyba nie ośmielicie się sądzić, że jako pierwszy w Koronie strażnik prawa i sprawiedliwości byłbym zdolny do zamykania oczu na jego łamanie? — Właśnie ośmielam się tak sądzić, Wasza Eminencjo — stwierdził ksiądz Andrzej.

Oleśnicki zmrużył powieki i chwilę przyglądał się proboszczowi z surową przenikliwością. Do czego zmierzacie? — spytał wreszcie zaskakująco spokojnie. — Do przedstawienia Waszej Eminencji mego poglądu na powstałą sytuację, o co pytaliście, i uzyskania jego aprobaty dla dalszego działania. — Mówcie zatem... — Król jegomość podpisał ugodę, której są przeciwni nie tylko członkowie Rady, ale i inni dygnitarze. Zbyt bowiem są wzburzeni dotychczasowym niecnym postępowaniem kniazia i jego bojarów. Ja także nie wierzę, by warunki ugody zostały przez Litwinów dotrzymane, zwłaszcza że dobrowolnie zwrócą czasowo przejęte grody. Stąd oponenci knują spisek w celu utrzymania Podola w swoich rękach. Jednak wątpię, czy starczy im przebiegłości, a zwłaszcza doświadczenia, by niczym się nie zdradzić. Wątpię też, czy wiedzą, że tak jak my mamy swoich ludzi przy Świdrygielle, tak z całą pewnością i on ma swoich wśród naszego dworu. — Co więc zamierzasz? Jak mają się ustrzec przed tą groźbą? — już z wyraźnym przejęciem zapytał kanclerz, potwierdzając tym, że domysł proboszcza co do jego skrytych myśli był słuszny. — Zamierzam, Wasza Eminencjo, przyłączyć się do nich, by przydać swoich ludzi, o których wiem, że będą dostatecznie ostrożni i zdołają zadania należycie wykonać. — A więc i wasza wielebność chciałaby nie respektować naszych podpisów? — Z konieczności. Wasza Eminencjo! Za wszelką cenę należy ograniczyć niebezpieczeństwo wykrycia spisku, aby uchronić Jego Królewską Mość od losu, jaki mu wówczas by groził! Nie mówiąc już o głowach naszych panów, z których niejedna by spadła. Skoro nie jesteśmy w stanie stłumić spisku, należy go wesprzeć — oto mój sąd o sprawie. Oleśnicki uniósł się z wolna z fotela i w milczeniu parokrotnie przemierzył komnatę. Wreszcie zatrzymał się przy stole, za którym nadal siedział proboszcz, zaciśniętą pięść wsparł o blat i rzucił cicho, spoglądając z powagą na księdza: — Czyń, co uważasz za niezbędne, ale o niczym nie chcę słyszeć! Naszą rozmowę uważaj za niebyłą. — Jeśli to ma uspokoić sumienie Waszej Eminencji...

— Księże proboszczu, bo mnie rozzłościsz! — mruknął Oleśnicki skinieniem głowy kończąc rozmowę. Po wyjściu kanclerza ksiądz Andrzej przez dłuższy czas siedział głęboko zamyślony. Zadanie, które go czekało, bardziej kładło się ciężarem na barki niż wszystkie, jakie dotychczas zdarzyło mu się podejmować, nie wyłączając owych pełnych napięcia czasów, poprzedzających Wielką Wojnę. Ale nawet wówczas złe rozeznanie lub mylną ocenę można było naprawić, istniała możliwość uniknięcia skutków omyłki przez zmianę działań czy wojennych planów. Teraz brał na sumienie odpowiedzialność za życie nie tylko najwyższych dygnitarzy królewskich, ale i samego monarchy. Od sprawności i bystrości ludzi, którzy mieli wykonywać jego polecenia, zależało poza bezpieczeństwem państwowych dostojników przede wszystkim życie królewskiej osoby, i to nie tylko jako człowieka i władcy, ale uosobienie politycznej idei. A to nasuwało mu obraz głównego sprawcy, inicjatora i twórcy powstałej sytuacji, takim brzemieniem obarczającej mu myśli. Ów wróg, mimo że daleki, potrafił podać truciznę, której słodki smak zwiódł upatrzone ofiary, zdołał, niby pająk, opleść ich siecią i teraz tylko czekał ze zjadliwą radością, kiedy pozbawionych sił będzie mógł dobić. Po południowym posiłku polecił Jaksie, by wraz z księdzem Drzewieckim stawili się u niego. Kiedy przybyli, powitał ich skinieniem głowy, złożył splecione dłonie na blacie stołu i w milczeniu przyglądał się im, jakby chciał ocenić, z kim przyszło mu prowadzić rozmowę. Wreszcie zwrócił się do księdza Drzewieckiego: — Czy wreszcie ustalili, co zamierzają przedsięwziąć wobec zawartej ugody? Drzewiecki domyślił się, kogo proboszcz miał na myśli, gdyż już w poprzednich rozmowach padały nazwiska przywódców spisku: Olszowskiego, Zaręby, biskupów: Szafrańca — kujawskiego, i Macieja — wileńskiego. — Umyślili zawiadomić Buczackiego, że uwięziony król jeno pod przymusem daje rozkaz przekazania grodów, toteż nie ma być temu poleceniu posłuszny, a sposobić się do obrony. — Hm... Tego się obawiałem... Któremu z Buczackich chcą dać owo polecenie? Jest ich bodaj trzech? — Michałowi. On ma wśród braci największy mir.

— Jak zamierzają tego dokonać? — Nad tym właśnie radzą. Niektórzy są za wciągnięciem do sprawy Tarły, ale Zaręba temu przeciwny. — Ma rację kasztelan, bo to istne szaleństwo! Tarło oddany wprawdzie królowi, ale i nie wróg kniaziowi. Dlatego ten zgodził się, by posłował do Kamieńca. Toteż Zaklika poczytywałby to za zdradę jednego i drugiego i niechybnie doniósł, jeśli nie Świdrygielle, to na pewno miłościwemu panu! — Takiego mniemania jest Zaręba, a i Oporowski chyba także. Dlatego wstrzymują jak mogą wygotowanie pisma i rozważają, czy nie wysłać osobnego gońca. — Wiedzą chociaż, jak uchronić go przed groźbą pojmania? — W tym właśnie rzecz, że dopiero nad tym debatują. Z kolei proboszcz zwrócił się do Jaksy: — Co mi powiesz o owym dozorcy, jakże mu tam... bodaj Rogoży? Jest z niego pożytek? — Sprytniejszy i bardziej obrotny niż Obłucki, bo z Tielegi wielkiej korzyści nie ma. Wszakże najwięcej pociechy mam z jednego z Czartoryskich, Iwana. Widać umyślili zabezpieczyć przyszłość rodu stojąc jeden za kniaziem, drugi za królem... — To jednak dobrze, gdyż bliższy osobie kniazia lepiej zna jego zamysły. Czy nadal Świdrygiełło trzyma swoich bojarów w ryzach? Obawiam się, by tak, jak i nasi panowie, nie wszczęli działania na własną rękę. — Zawarta ugoda nieco uśmierzyła zapalczywość oponentów, jednak dużo jest takich, którzy nie dają wiary dobrym intencjom króla. Toteż należy liczyć się, że jeśli sprawa posłowania Zakliki będzie się odwlekać, znów podniosą łby. A wtedy i Świdrygiełło, dla ratowania zwierzchnictwa, może zostać zmuszony do poniechania wstrzemięźliwości, a rady bardziej trzeźwych, jak Kozłowski, Odojewscy czy Gasztołd, nie na wiele się zdadzą. — Zwłaszcza że i Gabriel Burzyński, którego Wielki Mistrz przysłał, by baczył, co się tu dzieje, będzie zapewne także podjudzał Świdrygiełłę do chwycenia za miecz, bo wie, że wówczas przyjdzie między nami do wojny... Zaiste, wleźliśmy w matnię, z której tylko Boska Opatrzność może nas wybawić... — Niewiele jej pomożemy knując spiski... — z goryczą zauważył Rudy.

— Zbyt wielkie oburzenie i gniew rozpaliły umysły, by stłumienie tego podniecenia było możliwe. Tak więc nie widząc na to sposobu, po rozważeniu sprawy mniemam, że trzeba i nam przyłączyć się do spisku... — Jakże to, wasza wielebność...?! — wykrzyknęli niemal jednocześnie obaj słuchacze. — Działać przeciw królewskim zamierzeniom!? Toż to... — zawahali się przed ostatnim słowem, ale wyręczył ich proboszcz: — Chcieliście rzec: zdrada? Może i tak, ale wówczas gdyby istniał sposób na opanowanie spisku. Czy któryś z was może go podać? — proboszcz przebiegł spojrzeniem po ich twarzach. — Jeśli uznam, że dobry, zmienię decyzję. Ponieważ milczeli, ksiądz Andrzej ciągnął dalej: — A więc nie widzicie, tak jak i ja. A ponieważ ów spisek to impreza wielce hazardowa, powinniśmy przeto przyczynić się do zmniejszenia owego hazardu. Bezpieczeństwo osoby królewskiej tego wymaga, a stojąc na uboczu niczego w tym względzie nie osiągniemy. — Rozumiem... — szepnął Drzewiecki, natomiast Jaksa tylko w milczeniu skinął głową, na znak aprobaty dla wywodu proboszcza. — Spodziewałem się tego po was — mruknął ten zdawkowo, jakby uznając sprawę za przesądzoną. — Pan Oporowski będzie na pewno temu rad — zauważył Drzewiecki. — Ale co powie kanclerz, skoro przy swojej bystrości wnet pojmie jak sprawa stoi? — Z panem kanclerzem już o tym mówiłem, o czym zresztą wiedzieć nie powinniście. Jako wam, tak również jemu przedłożyłem przyczynę swego zamierzenia. — I co on na to? — z zaciekawieniem spytał Jaksa. Ksiądz Andrzej uśmiechnął się. — Oświadczył, że wiedzieć o niczym nie chce. — Iście kanclerska odpowiedź... — Ale i słuszna, bo racji odmówić mi nie mógł. Teraz zatem, skoro już wyjaśniliśmy rzecz na tyle, że wiemy, czego się trzymać. Wy, księże Mikołaju, jeszcze dziś poproście o spotkanie Oporowskiego i Zarębę, na którym macie mi towarzyszyć. Poza tym wskażcie mi, kogo zamierzacie dobrać do pomocy. Czekają nas działania o wielkiej tajności, zatem musi to być ktoś, komu możecie zawierzyć jak bratu.

— Przyjaźnię się z Andrzejem Tęczyńskim. On umie milczeć, a i bystrości mu nie brak. — Tak, już go znam, więc zgoda. Ty zaś, Jaksa, weź Lecha i Tomka. Będę też rychło potrzebował formy do lania świec. Najdziesz ją chyba u braci dominikanów, a także nieco wosku. — Duże mają być te świece? — rzeczowo i bez zdziwienia spytał Rudy. — Raczej krótkie, ale nie za cienkie. O reszcie będziemy mówić na spotkaniu. Zabierali się do wyjścia, kiedy ksiądz Andrzej zagadnął jeszcze Jaksę: — A jak tam z Holeszką? Spotykasz się z nim, jakżeśmy to ustalili? Rudy uśmiechnął się. — Grywamy w szachy. Wszakże nie za często i raczej czekam, aż sam zaproponuje... — Słusznie. Teraz nie będzie do tego wiele sposobności, ale znajdź czas i dla niego. Krzyżacki poseł nie omieszkał wziąć go w obronę... — Nie uszło to mojej uwagi, księże proboszczu. Toteż przemyśliwam, czy nie wpaść w pieniężne kłopoty? Może zechce mi pomóc? — Bądź z tym ostrożny, bo to przebiegły lis. — Potyka się człek tylko o korzenie, których nie dostrzega — mruknął w odpowiedzi Rudy. Spotkanie odbyło się późnym wieczorem, kiedy już zamek pogrążył się we śnie, korytarze ledwie oświetlone z rzadka zawieszonymi latarniami były mroczne i puste, a straże, niezbyt gorliwe w pełnieniu nudnej służby, wolały grzać się przy ogniu rozpalonym na kominie w wartowniczej izbie. Zebrali się w komnacie wicekanclerza. Częstował przybyłych miodem, ale tylko pan kasztelan Zaręba sięgnął po kielich. — Ważna to musi być sprawa, jeśli to wy, księże Andrzeju, prosiliście nas o spotkanie — zagaił wicekanclerz zwracając się do proboszcza. — Istotnie ważna, bo o zawartej ugodzie chcę mówić. — O ugodzie? Cóż jeszcze możemy o niej mówić, skoro już została zawarta — udał zdziwienie Oporowski. — Dopiero zawarta — uzupełnił ksiądz Andrzej. — Wszakże troszczę się o jej wykonanie. — Ostawcie to Litwinom! — burknął opryskliwie wicekanclerz.

— Oni na pewno o to zadbają, przynajmniej do czasu! Natomiast obawiam się, czy my będziemy do tego równie skłonni! I o tym, wasza wysokość, pragnąłbym mówić! Zaręba spojrzał spod oka na proboszcza, ale nie odezwał się. Natomiast Oporowski zmarszczył brwi i skierował na niego nieufne spojrzenie. — Mówcie tedy, chętnie wysłucham waszych obaw... — Nie będę dobierał słów, a powiem od razu. Otóż wiem dobrze, o czym tu z cicha radzą nasi panowie, a co i waszym wielmożnościom jest po myśli. Obruszyli się na te słowa obaj dygnitarze, ale proboszcz, zdając się tego nie dostrzegać, mówił dalej: — Nie tylko zresztą po myśli, ale pod waszym przewodnictwem sprawa się toczy. Wszakże nie dlatego, żem temu przeciwny, do was przybyłem. Oporowski, zaskoczony i poruszony tym oświadczeniem, zerknął pytająco na Zarębę, jakby szukając u niego wskazówki, co odpowiedzieć. Ten wyręczył go zwracając się do proboszcza z przyjacielskim uśmiechem: — Cóż na to Jego Eminencja Oleśnicki? Czy nie będzie zdziwiony, jeśli dowie się, co mówi jego zausznik o ugodzie, której był twórcą? — Jego Eminencja nie wie o naszej rozmowie — ostrożnie stwierdził proboszcz. — A zatem mógłbym uznać waszą wielebność za sojusznika, gdybym istotnie chciał działać przeciw ugodzie? — wtrącił wicekanclerz. — Ponieważ Wasza Eminencja już przeciw niej działa, za takiego może mnie uważać. Oporowski zmierzył księdza Andrzeja nieomal wrogim spojrzeniem. — Mocne to słowa, księżuniu... — Ale nie pogardliwe, toteż i Wasza Eminencja niech takich poniecha. Twarz wicekanclerza poczerwieniała gwałtownie. — Waść... ośmielasz się mnie pouczać?! — rzucił przez zaciśnięte zęby. Zaręba, znając jego wybuchową naturę, pośpieszył z interwencją. — Zbaczamy z tematu, mości panowie! Miast obejrzeć podarunek, który przyniósł nam ksiądz proboszcz, rozpoczynamy spory! Wasza Eminencjo, raczcie okazać wyrozumienie i pozwólcie jego wielebności powiedzieć nieco więcej o jego zamiarach!

— Mniemacie, mości kasztelanie, że możemy mu zawierzyć? — z wahaniem mruknął wicekanclerz, obrzucając Zarębę porozumiewawczym spojrzeniem. — Ależ nasz niebezpieczny gość miałby sto sposobów, jeśli chciałby nam przeszkodzić! Bez uciekania się do podstępów i próżnej gawędy! — roześmiał się kasztelan. — Dlatego powinniśmy poniechać zbędnych ostrożności i otwarcie sprawę omówić! Oporowski ściągnął brwi i jakiś czas milczał, widać rozważając opinię kasztelana. Wreszcie spytał krótko: — Czegóż możemy od was oczekiwać jako sojusznika? — Ostrzeżenia przed zbyt jawnym działaniem, bo o waszym spiskowaniu już wrony po dachach kraczą, a co ważniejsze — czynnej pomocy. Dlatego uprzedziłem, że nie sam do was przyjdę. Ci oto ludzie będą wykonywać to, co tu uradzimy, zatem powinni usłyszeć, jakie czekają ich zadania. — Z tego wyciągam dwa wnioski — odpowiedział po namyśle Zaręba. — Pierwszy, że z góry zakładaliście, iż przyjdzie do porozumienia, natomiast drugi — że macie już gotowy plan działania, skoro są i wykonawcy. — I jeden, i drugi jest słuszny — stwierdził ksiądz Andrzej. — Skąd jednak mieliście pewność, że zechcemy z wami gadać?! — prychnął lekceważąco wicekanclerz. — To już wyjaśnił jego wielmożność pan kasztelan, więc tylko uzupełnię jego wypowiedź. Otóż udaremnienie waszych zamierzeń było istotnie łatwe, ale narażało was na niebezpieczeństwo, dlatego nie wchodziło w rachubę. Wszakże wiedząc o trudnościach z wykonaniem powziętego zamiaru, a także o groźbie rychłego wykrycia spisku, postanowiłem dać pomoc nie wątpiąc, że do porozumienia dojdziemy, bo okoliczności wzbronią wam ją odrzucić. — Nieco już o was słyszałem, księże proboszczu — mruknął Zaręba — i chyba nie były to kłamstwa... Ksiądz Andrzej pominął tę uwagę milczeniem, natomiast wicekanclerz zawołał porywczo: — Ostawmy tę gadaninę, a przejdźmy do rzeczy! Jakiż zatem jest ten wasz plan działania?

— Borykacie się z trudnościami, jakie stwarza powiadomienie podolskich panów o tutejszej sytuacji i wezwanie do utrzymania zamków. Nie mając na to sposobu, ponoć byliście nawet gotowi wciągnąć do spisku Zaklikę Toporczyka, czemu na szczęście sprzeciwił się mości kasztelan... — Wiecie i to także? — nieco kwaśno uśmiechnął się Zaręba. — Wiem, bo jak dotąd lekceważyliście sobie obce uszy, których tu więcej niż sądzicie. Dlatego też sam dołożę starań, by pismo, jakie wygotujecie, zostało dostarczone. O to macie się nie troszczyć! — Nie zamierzacie więc wyjawić, jak chcecie tego dokonać? — nieomal z oburzeniem zawołał wicekanclerz. — Tak dalece tajemnicy nie mam zamiaru dochować. Wszakże chcę w przyszłości mówić tylko o tym, co wiedzieć dla dobra sprawy musicie, bo takie są wymogi warunków, w jakich działamy. — Nie sprzeciwiam się — oświadczył krótko Zaręba — gdyż istotnie zbytnio folgowano dotąd językom. Jakiż to zatem sposób? — List powinien być skierowany do kniazia Michała Buczackiego. Co ma zawierać, powiem później. W żadnym razie nie może o nim nikt wiedzieć! To powtórnie zaznaczam, a już nijak sam Zaklika! Ponieważ samotny goniec nie daje rękojmi dotarcia na miejsce, zawiezie go ktoś z orszaku poselstwa, ale ktoś tak mało znaczący, że nie będzie na siebie zwracał uwagi. List musi być ukryty przemyślnie. Umyśliłem dla tego celu odlać kilka świec i w jednej z nich zatopimy pismo. Świece nawet dostrzeżone w czyjejś torbie nie wzbudzą podejrzeń, bo niejeden bierze je ze sobą w podróż... Wysłuchawszy tej propozycji, Zaręba uśmiechnął się tylko, nato- miast Oporowski, już bez niechęci, a nawet z uznaniem, spojrzał na proboszcza. — No tak... — mruknął. — To istotnie dobry sposób... — Czy wybrany przez was człowiek będzie wiedział, co wiezie? — Zainteresował się kasztelan. Nie. Zostanie jedynie ostrzeżony, że przesyłka jest ważna i sekretna, przeto wręczyć ją może wyłącznie do rąk własnych kniazia, i to na osobności. — Skąd zatem Buczacki odgadnie, co zawiera?

— Świec poślemy kilka. Ale tylko jedna będzie miała knoty wystające z obu końców31. To powinno wystarczyć, by obudzić jego czujność i zmusić do domysłu, że coś ukrywa. — Ryzykowne, ale powinno wystarczyć... — zgodził się Zaręba. — Tym zajmie się tu obecny Jaksa z Niemierzy. On znajdzie odpowiedniego człowieka. Natomiast ksiądz sekretarz Drzewiecki zajmie się drugim czekającym nas zadaniem, o którym bodaj wasze wielmożności nie miały dotąd sposobności pomyśleć... — Ejże? Czyżby? Zaciekawiasz mnie, wasza wielebność... — drwiąco rzucił kasztelan. — W czymże widzisz naszą nieopatrzność? — Wdając się w tak hazardową imprezę, nie wzięliście, wasze wielmożności, pod uwagę, na kim się głównie skrupi gniew Świdrygiełły, jeśli sprawa się wyda? Obaj dygnitarze spojrzeli na siebie z wyraźnym zaskoczeniem. Dał mu wyraz Oporowski, pytając: — Masz, waść, na myśli miłościwego pana? — Nie inaczej. Przemyśliwując nad utrzymaniem Podola, nie zastanawialiście się jednocześnie nad sposobem, jak zapewnić mu bezpieczeństwo! — Jakiż na to możemy mieć sposób wobec przewagi Świdrygiełły? Nie jesteśmy zdolni oprzeć się jego przemocy! — z troską w głosie rzucił wicekanclerz. — Dwa są na to sposoby znane ludziom wojennym. Albo dawać odpór z bronią w ręku, albo salwować się ucieczką. Ńa zbrojny opór nie mamy szans, stąd należy wziąć pod rozwagę tę drugą możliwość. — Ucieczkę króla? Obmyślić ucieczkę miłościwego pana? — z rozterką i mimo woli ściszając głos mruknął Olszowski. — Jakim sposobem?! Jak to przygotować? Skąd konie, zbrojny orszak, boć przecie sam umykać nie może?! — W przeciwieństwie do wicekanclerza, kasztelan rzucał pytania wzburzonym tonem, wyraźnie przejęty słowami proboszcza. — Istotnie, sami tego nie dokonamy. Uprzednio powiedziałem, że o treści listu do Buczackiego będziemy mówić później, teraz jest pora ku temu. Otóż ma zawierać dwa polecenia: pierwsze — dotyczące obsadzenia naszymi 31

—

Ze źródeł historycznych.

załogami zamków i utrzymania ich za wszelką cenę, drugie — to wskazówki, co ma uczynić dla przygotowania ucieczki króla. Otóż, ponieważ ma dobre rozeznanie w kraju i wśród swoich przyjaciół, winien przygotować rozstawne konie dla sześciu ludzi aż do samej granicy z Koroną. A także również sześć wierzchowców dobrze ukrytych tu, na miejscu. Ma działać szybko, a kiedy będzie z tym gotów przekazać wiadomość człowiekowi, który zawczasu zgłosi się do niego ze słowami pozdrowienia chociażby... — proboszcz uśmiechnął się lekko — od kniazia Andrzeja Olgierdowicza z Grodna... O resztę zatroszczy się tu obecny imć pan sekretarz królewski, Drzewiecki. — Bóg nam was zesłał, wielebny proboszczu! — zawołał już zupełnie przejednany wicekanclerz Oporowski, a kasztelan dorzucił, unosząc do góry kielich: — To przedni plan! Oby tylko udało się szczęśliwie go wykonać. Drzewiecki i Tęczyński mieli czas na przystąpienie do działania, gdyż należało czekać na odpowiedź Buczackiego, jak rozstawił konie na trasie ucieczki. Natomiast Jaksa musiał się śpieszyć, i to mocno, gdyż listy sposobiono bez dalszego zwlekania i obaj wysłannicy gotowali się już do wyruszenia w drogę. Uległ prośbom Lecha i jemu poruczył dostarczenie przesyłki. Umieszczenie go jako jednego więcej pachołka wśród czeladzi pana Tarły nie sprawiło większej trudności, gdyż na poślednią służbę mało kto zwracał uwagę. Ksiądz Andrzej polecił wszakże, by ktoś jeszcze jechał dla sprawowania dodatkowej pieczy nad przesyłką, czego wszakże posłaniec nie miał się domyślać, jak i nie powinien wiedzieć, co zawierają świece. Po naradzie ustalili, że zadanie to najlepiej spełni Rogoża. Były dozorca ochów okazał się bowiem zaradnym i sprytnym człowiekiem, któremu można było poruczyć sprawowanie takiego nadzoru. Ostatnio wszedł on w łaski marszałka książęcego dworu, Peszki, toteż nastraszywszy go niebezpieczeństwami podróży i ważnością pism, podsunął mu myśl, by mieć nad nimi dodatkową pieczę, dołączając zaufanego człowieka. W rezultacie nie omylił się w mniemaniu, że zadanie to Peszko poruczył właśnie jemu. Przed wyjazdem Rudy, przy poufnym spotkaniu, dał mu jeszcze ostatnie polecenie — po doręczeniu przesyłki ma zgłosić panu Buczackiemu podane w niej hasło, które kniaź będzie już znał z listu, i potem działać w porozumieniu z nim. Dopilnować szybkiego załatwienia rozstawnych koni, po czym natychmiast

ruszać w powrotną drogę. Nie szczędzić przy tym wierzchowców, by przybyć do Wilna zanim wieść o złamaniu ugody dotrze do Świdrygiełły. Ucieczka króla musi bowiem nastąpić przed tym, nawet gdyby rozstawne konie nie były gotowe. Czekało go więc trudne zadanie, ale Rogoża po otrzymaniu poleceń nie okazał zakłopotania. Podrapał się tylko za uchem i skinął głową z uśmiechem: — Będzie sporo mitręgi... Wasza wielmożność łaskaw, że nie przykazuje mi jeszcze prać panu Lechowi portek... — Ale ci nie wzbraniam... — również z uśmiechem odpowiedział Rudy. Lechowi w ostatnich czasach nie brakło okazji do dalekich podróży. Ta jednak dłużyła mu się bardziej niż wszystkie dotychczasowe. Może i dlatego, że nie mógł jej odbyć w siodle, a musiał tłuc tyłek obok woźnicy, gdyż co młodszej czeladzi nie przydzielano wierzchowców. Przyczynił się do tego głównie przełożony taboru, niejaki Kuna, który nie wiedzieć czemu, okazywał mu swą nieprzychylność, wymagał, by nie odstępował swego wozu i beształ za byle co. Jednak jazda na wozie miała i dobre strony. Łatwiej było dawać baczenie na płócienną torbę, gdzie pod podręcznymi rzeczami spoczywała owa tajna przesyłka, której wuj Jaksa tak surowo przykazał strzec. Poza tym przed zmoknięciem chroniło smołowane płótno paługi, jakie miał nad głową, tym bardziej że dni były przeważnie deszczowe. Toteż z niejakim zadowoleniem przyglądał się szarym sylwetkom jeźdźców, którym po burkach ściekały strużki wody. Orszak posuwał się powoli, bo rozmokłe drogi nie pozwalały na ponaglanie koni. Jednostajne dni jazdy mijały więc równie wolno, jak przebywane mile. Wreszcie jednak, po blisko miesięcznej nużącej podróży, trzymając się ostatnio pobliża Smotrycza, dotarli do położonego u jego ujścia potężnego dzięki swemu położeniu, grodu Kamieńca. Kniaź Michał Buczacki z powodu spokojnej pory był na zamki i dowiedziawszy się, kto przybył, witał gości z należytą atencją Natomiast Lech, opatrzywszy konie, teraz dopiero zafrasował się, jak ma dotrzeć do tak znakomitego pana. Niełatwa to była sprawa dla takiego chudopachołka i byle koniucha, jakim był teraz.

Sprawa wszakże była pilna, toteż ogarnął młodzieńca niepokój, czy zdoła sprawnie wywiązać się z zadania. Spożywając więc wieczerzę w czeladnej izbie zamku upatrzył sobie jednego z miejscowych pachołków i wdał się z nim w pogawędkę, okazując zainteresowanie zamkowym życiem. Rozpytywał też o kniazia, czy wielce to srogi pan, co zwykle porabia i jak wygląda. Skutkiem tego pachołek zaproponował mu po skończonym posiłku: — Skoroś taki ciekaw, to ci go pokażę. Mąż to w sile wieku i okazałej postaci. Jutro rankiem możesz mi pomóc przy sprzątaniu jadalnej komnaty. On lubi wcześnie wstawać, toteż na pewno nadejdzie. Jeno ogarnij się nieco, bo prawdę rzekłszy, twój kubrak niezbyt zdatny na pańskie pokoje... — Toć ledwiem zlazł z wozu po miesięcznej drodze, a że przy koniach robię, to i po odzieży widać... Ale mam lepszą. Rozmowa przywróciła Lechowi nadzieję na pokonanie trudności, więc ruszył spać przy dobrej myśli. Nazajutrz, już czysto odziany, nie zapomniawszy świec, które schował za pazuchę, ruszył w ślad za pachołkiem, na zamkowe pokoje, by dopomóc w robieniu porządków po wieczornym przyjęciu gości. Los okazał się mu przychylny, gdyż zbierali właśnie misy ze stołu, kiedy na progu stanął wysoki, barczysty mężczyzna z brodą przysłaniającą pierś, i ujrzawszy pachołków, warknął groźnie: — Teraz dopiero, sukinsyny, zabraliście się do roboty?! Nie chciało się tyłków wcześniej podnieść z pościeli?! Lech z opisu domyślił się, kogo ma przed sobą. A że właśnie towarzysz zajęty był w drugim końcu sali, odważył się podejść do wielmoży i skłoniwszy się szepnąć szybko: — Przybyłem jako tajny wysłannik. Raczcie, panie, dać mi posłuchanie, aby na osobności... Kniaź obrzucił go zdumionym spojrzeniem i początkowo zdawało się, że wybuchnie gniewem, ale widać nie brakło mu bystrości umysłu, bo odwrócił się bez słowa i rzucił polecenie pilnie teraz krzątającemu się pachołkowi. — Skocz no po kubek kwasu! I pospiesz się, huncwocie! Kiedy zostali sami, Lech, uprzedzając pytania, wyciągnął owinięte świece i podał je wielmoży.

— Tajna przesyłka. Miałem ją wręczyć waszej miłości bez świadków. Nic więcej nie wiem! — Ktoś zacz? I w czyjej służbie? — Urodzony Lech z Czepiel. W tajnej służbie Jego Królewskiej Mości. — Toś urodzony, a za pachołka służysz? — Taki był rozkaz. Tu zwę się Bartek. Rozległy się kroki spieszącego pachołka, więc kniaź schował paczkę w szeroki rękaw kaftana i już bez słowa sięgnął po przyniesiony kufel kwasu. Pił wolno, po czym odstawiwszy go z brzękiem na stół, otarł brodę i obrzuciwszy ostrym spojrzeniem obu krzątających się pachołków, rzucił groźnie: — Po dziesięć batów każę przyłożyć każdemu, jak mi tu wnet nie będzie porządku! I powiedzieć ochmistrzowi, niech do mnie zaraz się stawi! Gości znacznych mam, a wy albo chowacie się po kątach, albo łazicie jakbyście mieli żelaza u nóg! Szczęśliwy z pozbycia się przesyłki i pomyślnie wykonanej misji Lech pożegnał wkrótce towarzysza, by ruszyć ku stajniom. Po drodze jednak, mijając pustą już o tej porze izbę jadalną czeladzi, ujrzał samotnie siedzącego Kunę, który skinął na niego. Posłuszny wezwaniu podszedł do stołu i wówczas usłyszał pytanie, które wprawiło go w osłupienie. — Udało ci się oddać kniaziowi, co ci poruczono? Nikt tego nie widział? Przerażenie z powodu odkrycia jego tajemnicy ścisnęło mu gardło. Niemal czuł na szyi fizyczny ucisk, toteż dopiero po chwili zdołał odpowiedzieć: — Nie rozumiem, o co wam chodzi? Kuna, widząc wrażenie, jakie na młodzieńcu wywarło to pytanie, uśmiechnął się i rzucił uspokajająco: — Nie obawiaj się, nic ci nie grozi. Wiedziałem, co wieziesz, gdyż poruczono mi mieć nad tobą pieczę. — Co by miało mnie grozić? — Lech beztrosko wzruszył ramionami. — A o żadnym poruczeniu nic nie wiem! I komuż je wiozłem? Już nieco ochłonął i zdołał na tyle opanować popłoch myśli, że nadal nie wiedząc, z kim ma do czynienia, zachowywał ostrożność. Kuna aprobująco skinął głową.

— Dobrze, żeś nieufny. Ale poniechaj próżnych zaprzeczeń, boć wiem, coś wiózł i dla kogo! — Tedy mówcie, chętnie usłyszę. — Dla kniazia Buczackiego, synku. Cztery świece. Ale jeszcze ci powiem i to, że obaj służymy jednemu panu, jak i pan Jaksa z Niemierzy. Pytam tedy nie z ciekawości, lecz aby wiedzieć, czy już mogę gadać z kniaziem, bo było tam hasło dla niego, bez którego mnie nie rozpozna... — Zatem... — Lech zawahał się, ale dokończył za niego Kuna. — Zatem możesz już nie odpowiadać, bo domyślam, się, żeś swoją część zadania wypełnił! Kniaź Michał, mocno zaciekawiony, co też mogła zawierać przesyłka tak tajnie doręczona, pośpieszył do swojej komnaty i zamknąwszy drzwi na skobel, rozwinął płótno. Ujrzawszy cztery woskowe świece zdumiał się i jeszcze bardziej podniecony począł przemyśliwać, co też mogły one oznaczać i kto je przesyłał. Jeśli to prawda, że ów młodzieniec istotnie był urodzony i w tak marnej przybył postaci, mógł istotnie być w tajnej służbie króla jegomości, zatem te świece pochodzą od kogoś z jego dworu. Ale od kogo i dlaczego właśnie świece? Zafascynowany, począł kolejno je oglądać i wówczas zauważył, że jedna z nich miała knoty z dwóch końców. Spostrzegłszy to w pierwszej chwili zmarszczył w zamyśleniu brwi, ale zaraz uśmiechnął się i sięgnął po nóż. Kawałek po kawałku rozcinał świecę, dopóki nie wyłonił się skrawek zwiniętego papieru. Wówczas ostrożnie uwolnił go z wosku i rozwinął rulon. Szybko przebiegł wzrokiem treść pisma, po czym, mimo podniecenia, przeczytał je powtórnie, już wolno i dokładnie. Dopiero wówczas poczerwieniał gwałtownie na licu i sapnąwszy gniewnie raz i drugi ruszył ku drzwiom, odsunął skobel i wychyliwszy się wrzasnął na całe gardło: — Hej! Pośpiesz no który do mnie! W chwilę potem rozległ się na korytarzu tupot nóg i nadbiegł wystraszony pacholik. — Wołaj mi burgrabię, a szybko! Nie minęły nawet trzy pacierze, a stawił się przed kniaziem wystraszony burgrabia. Wszakże wyzbył się strachu wysłuchawszy polecenia.

— Ślij natychmiast gońca do Smotrycza, po mego brata Mużyłę! Niech bez żadnej zwłoki przybywa! Zawiadom także Jego Eminencję biskupa Pawła, że rad bym z nim mówić! Chcę też zaraz widzieć koniuszego! Po wydaniu tych poleceń kniaź Michał opadł na fotel i zamyślił się nad treścią otrzymanych wiadomości. Rozmyślanie przerwało mu pukanie do drzwi, a kiedy opryskliwie rzucił polecenie wejścia, na progu ukazał się ponownie pacholik. — Wasza wysokość... — oznajmił nieśmiało — jeden z przybyłych prosi o posłuchanie... Czeka na korytarzu... — Dawaj go! — mruknął kniaź, domyślając się, że może to być ów zapowiedziany pismem łącznik. Jakoż nie omylił się. Przybysz miał krępą budowę ciała, czarny włos i spokojne, ale badawcze spojrzenie ciemnych oczu. Skłoniwszy się, powitał go Chrystusowym imieniem, zaraz dodając: — Przywożę pozdrowienia od kniazia Andrzeja Olgierdowicza z Grodna... — Rad to słyszę... — kniaź uśmiechnął się z zadowoleniem. — Ale mów, waść, z czym jeszcze przybywasz? — Sądząc z powitania, wasza książęca wysokość pismo otrzymał, więc wiele mówić nie potrzebuję. Główną troską królewskiego dworu jest, aby zamki utrzymać w swych rękach i wiedzieć na czas, gdzie i u kogo będą czekać rozstawne konie. Skoro wasza wysokość objaśni mnie, mam co rychlej wracać z wieścią. Przykazano mi pospieszać, śpiąc nawet w siodle, toteż upraszam zapewnić i mnie zmianę wierzchowców, i to dla dwóch ludzi. — Któż jest ten drugi? — Ów Bartek, oddawca świec. Co uczynicie z posłami i ich orszakiem, nie moja to już sprawa. Wszakże sądzę, że na wolności nie mogą ostać, aby Świdrygiełło nie dowiedział się o sprawie za wcześnie, czego wymaga bezpieczeństwo królewskiej osoby. — To rozumiem i bez waści. Tym bardziej że pismo rzecz przedstawia dostatecznie jasno. Polecenia co do koni dla was i króla jegomości wydam koniuszemu, którego już wezwałem na naradę. Z nim waść będziesz gadał i od niego otrzymasz wszelkie wiadomości, a zwłaszcza gdzie rozmieścimy konie. Jeśli jeszcze nie dziś, to jutro o świcie pobiegną gońce w tej sprawie, możesz więc spokojnie nieco odpocząć zanim ruszysz w drogę!

— Rad to słyszę, wasza wysokość, każdy dzień wart wszakże więcej niż mieszek złota, toteż odpoczywać nie zamierzam! — Rozumiem to dobrze. Zawszem wiernie służył Jego Królewskiej Mości i dalej służyć zamierzam! A Świdrygiełło mi niestraszny! Pogoszczę jego posłów, jak długo się da, dla zyskania na czasie, a potem obaczym... A teraz powiedz, waść, jak się zwiesz, by koniuszy wiedział, jak cię odszukać? — Kuna, wasza wysokość... Uspokojony co do poczynań księcia Rogoża wrócił na kwaterę przywoławszy do siebie Bartka powtórzył mu, jak sprawa stoi, bo świadom niebezpieczeństw ich służby, uznał, że jego młody towarzysz również powinien znać wynik rozmowy z księciem Buczackim. Ten natomiast teraz dużo spraw miał na głowie. Po naradzie z koniuszym, dobrze obeznanym z ziemią wileńską, a także z traktem wiodącym do granicy z Koroną, ustalili miejsce postoju koni oraz ludzi, którym zadanie ich przygotowania można było poruczyć, tak dla króla, jak i obu wysłanników. Gońcy wyruszyli następnego dnia o świcie, natomiast kolejną naradę książę odbył dopiero wieczorem, kiedy przygalopował poczet zbrojnych z jego bratem Mużyłą na czele. Zaraz też zebrali się we trzech, bo biskup Paweł czekał już w zamku na jego przyjazd. Zasiedli w komnacie kniazia, który objaśniwszy ich o przybyciu poselstwa i otrzymaniu tajnego pisma, odczytał jego treść. Kiedy skończył, zabrał głos mocno poruszony biskup Paweł: Dochodziły mnie wprawdzie wieści o uwięzieniu Jego Królewskiej Mości przez tego okrutnika, ale nie dawałem im wiary! Nie sądziłem bowiem, by nawet on mógł zdobyć się na tak niecny czyn! Toż to zbrodnia, za którą winien dać głowę! — Wprzódy trza ją położyć na pieńku... — zgryźliwie mruknął kniaź Mużyło. — Wszakże złorzeczyć nie ma co, a uradzić, co mamy czynić? — Jakże, co czynić?! — oburzył się biskup. — Chyba nic innego, jak wykonać polecenie wicekanclerza! — spojrzał pytająco na milczącego dotąd księcia Michała. W sprawie rozstawnych koni gońcy są już w drodze — objaśnił ten. — Chodzi mi wszakże o wspólne postanowienie, co uczynić z posłami Świdrygiełły? Zamków im nie wydam, skoro król jegomość polecenie dał pod przymusem! Nie wszystkie, tak jak Smotrycz czy Kamieniec, są w naszych

rękach. W Krzemieńcu, Łucku, Czerwińsku, a także Włodzimierzu siedzą komendanci przychylni Świdrygielle! Tych trzeba ująć. i to chyba podstępem, bo na zdobywanie tych grodów nie ma ani czasu, ani sił.. — Inaczej chyba nie można... — zgodził się Mużyło — ale co z posłami? Miałeś czas, by sprawę przemyśleć... — Trzeba ich ująć i osadzić w lochu, wraz z całym orszakiem, nie folgując nikomu, aby nie rozeszła się wieść, co się im przydarzyło! Dopóki król nie ucieknie, niech posiedzą pod moją pieczą, a zasię koronna Rada albo sam jegomość postanowią o ich losie. Wasza Eminencja ze mną się zgadza? — kniaź Michał zwrócił się bezpośrednio do biskupa. — Chyba tak... Chociaż pogański to postępek, posłów więzić... — Dla zapewnienia królewskiego bezpieczeństwa także? — rzucił ze zniecierpliwieniem książę. — Świdrygiełło posłów zwykł ścinać, nie zaszkodzi, kiedy jego posiedzą uwięzieni! Przykażę dać im górną wieżę... Reszta może poczekać w lochach. Biskup Paweł już bez słowa skinął głową na znak aprobaty książęcej decyzji. — Pozostaje tedy pomyśleć, jak przejąć grody i komu poruczyć nad nimi pieczę — zabrał głos Mużyło. — Sądzę, że istotnie musimy imać się podstępu, by rzecz szybko i bez rozgłosu załatwić. Następnego ranka już o pierwszym brzasku przy zamkowych przejściach, na korytarzach i krużgankach stanęły straże, a przy bramach wzmocniono posterunki. Chwilę zaś po tym rozległy się krzyki protestów, przekleństw i pomstowań, które wszakże wkrótce zacichły. Otoczeni żołnierzami obaj posłowie, a za nimi całe ich dwory, nie wyłączając najmłodszych pachołków, zostali odprowadzeni do wieży, gdzie znajdowało się wejście do lochów. Wszakże już tego nie widzieli ani Kuna, ani rzekomy Bartek, gdyż poprzedniego dnia, również o świtaniu, ruszyli na rączych wierzchowcach w drogę powrotną, wioząc wiadomości tak oczekiwane w Wilnie. Szybka jazda po nudnym kolebaniu się na wozie upajała Lecha i napełniała serca radością. Mijane drzewa uciekały do tyłu, błoto strugami pryskało spod końskich kopyt, a droga zdawała sama umykać wstecz. W Smotryczu stanęli na krótki popas i pognali dalej do Jarmolińca, gdzie czekały na nich świeże konie. Po odbyciu na nich ponad dziesięciu mil Lech rzucił się tam od razu na siano, nie chcąc nawet wieczerzy. Kiedy zaś jeszcze

po ciemku Kuna szarpiąc za ramię ledwie go dobudził, oprzytomniał dopiero po wylaniu na łeb kubła zimnej wody. Posilili się w siodłach, a potem w milczeniu kiwali się nad grzywami' równo i wytrwale galopujących wierzchowców. Lechowi senność minęła, znów czuł się rześki i pełen nowych sił. W Płoskirowie zatrzymali się tylko dla nakarmienia zwierząt. Tam też przebyli bród przedostając się na drugi brzeg wąskiego tu jeszcze i płytkiego Bohu i ruszyli do Jampola, gdzie w myśl udzielonych im wskazówek mieli zmienić konie. Znów u schyłku nocy nieustępliwy Kuna miał kłopoty z doprowadzeniem do przytomności Lecha, ale jak i poprzednio dopomógł mu w tym kubeł wody. I tak pędzili dzień za dniem, pozostawiając za sobą coraz dłuższy szmat przebytej drogi. Kuna, uprzedzony, że przygotować zmiany udało się tylko do Słonimia, chciał jak najbardziej wykorzystać dotychczasową możliwość szybkiej jazdy, więc wyciskał z rumaków wszystkie siły. Toteż przybywały na nocny postój zziajane, parujące i ledwie trzymające się na nogach. Nienawykły do takiego wysiłku Lech musiał dokonywać wielkiego wysiłku, by nie okazać, jak trudno przychodzi mu pokonywać mitręgę podróży. Budził się rankiem coraz bardziej zamroczony, coraz słabszy w nogach, którymi przez długie godziny ściskał końskie boki; mocniej bolały mięśnie, a wyczerpanie powodowało, że zwłaszcza pod koniec dnia walczył z sennością, bojąc się zlecieć z końskiego grzbietu. I tak, walcząc ze słabością mało jeszcze odpornego na takie trudy ciała, jak mógł, tak nadrabiał miną. Wszakże nie uszło to uwagi bystrego Rogoży, który udawał jednak, że tego nie dostrzega. Szczęściem Słonim z wolna się zbliżał, toteż choć sam czuł skutki dotychczasowej jazdy miał nadzieję, że jego młody towarzysz zdoła sprostać wysiłkowi. Istotnie, po minięciu Słonimia już z konieczności wolniejsza jazda oraz dłuższe dzienne postoje zaczęły Lecha niecierpliwić i nawet sam ponaglał konia. Rogoża nie był zbyt temu przeciwny, bo i on uległ gorączce pośpiechu. Kiedy więc dotarli do Lidy, ze strapieniem stwierdzili, że bez dłuższego odpoczynku ich wierzchowce dalszej drogi nie wytrzymają. — Co robić, mości Kuna? — zatroskał się Lech, gdy w zajeździe zasiedli do wieczerzy.

— Właśnie nad tym rozmyślam — odpowiedział zagadnięty. — Wszakże coś mi chodzi po głowie... — Czyżbyście mieli jaką radę? — Chyba tak... Choć nieco hazardową... — Jaką, mówcież — ożywił się młodzieniec. — Przenocujemy tu, a około południa osiodłamy konie, udamy się do grodu i zażądamy, aby nam zmieniono zwierzęta! — Ależ tam ani chybi siedzi człowiek Świdrygiełły! — Na tym właśnie polega niebezpieczeństwo, ale też i nasza szansa. — Jakąż to dostrzegacie w tym szansę? — Obaczysz! Ja będę gadać, wy zaś musicie udawać mego pachołka, co doda mi znaczenia. Chyba Bóg nas nie opuści w tej potrzebie! Jednak mimo tej wiary w Boską Opatrzność, mocno napięci, wyjeżdżali następnego dnia z zajazdu. Odzieży umyślnie nie oczyścili, a wierzchowce Rogoża zlał wodą, aby wyglądały na spocone, i ruszyli ku zamkowi. Dostali się nie zatrzymywani na podwórzec i tam Rogoża zagadnął spotkanego pachołka groźnym tonem: — Gdzie stajnie? Ten zmierzył go spojrzeniem i rzucił obojętnie, wskazując za siebie: — Tam, zaraz za zbrojownią... Lecz Rogoży widać to nie wystarczyło, bo krzyknął gniewnie: — Co znaczy tam?! Prowadź, sobaczy synu, do koniuszego! Putnik kniazia Świdrygiełły chce z nim mówić! Na dźwięk tego groźnego imienia pachołek wystraszył się i już z respektem wysforował przed ich konie, by wskazywać drogę. Stajnie znajdowały się istotnie zaraz za wskazanym budynkiem. Kręciło się tam kilku pachołków, z których jeden od razu pobiegł szukać koniuszego. Zjawił się wkrótce, ciekaw, kto przybył. Kiedy dowiedział się, o co chodzi, wprawdzie z szacunkiem spojrzał na przybyłych, ale uchylił się od decyzji. — Jego wysokości, Iwana Iwanowicza, nie ma, a bez niego koni zamienić nie śmiem... Poczekajcie do wieczora, może wróci... — Czego?! — wrzasnął z siodła Rogoża. — Czy wiesz, z kim mówisz?! W służbie kniazia Świdrygiełły jadę z pilną wiadomością, a ty mi każesz czekać?! Dawaj mi konie, i to szybko! Jutro muszę być w Wilnie!

— Ależ, wielmożny panie... — próbował protestować koniuszy, jednak Rogoża przerwał mu opryskliwie: — Nijakich tłumaczeń słuchać nie chcę! Każ wyprowadzić dwa konie, ale dobre, a nasze możesz zatrzymać! Na pewno lepsze od twoich chabet! Jeszcze raz cię upominam, abyś ciężko nie zapłacił za opieszałość! I pośpieszaj, zatrzymujesz w drodze kniaziowego posłańca! Groźby poskutkowały, bo jeden ze stajennych otrzymał polecenie: — Wyprowadź dwa konie... — Które, panie? Koniuszy spojrzał mu w oczy. — Te dwa, pierwsze z prawa, gniade... Pachołek już bez słowa zniknął w drzwiach stajni, a oni, pełni napięcia, czekali dalszego przebiegu wydarzeń. Wkrótce ukazały się konie. Szły wolno i spokojnie, toteż Rogoża obrzucił je uważnym spojrzeniem, po czym zeskoczył na ziemię i zbliżył się do koniuszego. — Takie konie dajesz kniaziowi?! Nie chcę twej zguby, ale jeśli natychmiast nie dostanę najlepszych, złożę na ciebie skargę, a wtedy łeb ci z karku zleci! Lech był pełen podziwu dla dobrze granej przez Rogożę roli. Wcale się więc nie zdziwił, gdy pachołek szybko zawrócił do stajni bez czekania na nowy rozkaz koniuszego, który po usłyszanej groźbie bąkał tylko błagania o wybaczenie i zapewniał, że głupi pachołek źle go zrozumiał. Jakoż istotnie ten zdawał się zmądrzeć, bo kantary koni, które obecnie ukazały się we wrotach stajni, ledwie zdołał utrzymać w garści. Szarpały łbami i szły niby w tańcu, nieomal wlokąc go za sobą. — No, te się zdadzą... — stwierdził z zadowoleniem „kniaziowy” putnik. — Każ przerzucić siodła — już łaskawiej dorzucił polecenie. Po minięciu bramy grodu nie przerwali milczenia, tylko spojrzeli na siebie, uśmiechając się porozumiewawczo. Od razu też ruszyli na szlak i wkrótce pozostawili Lidę za sobą. Konie okazały się istotnie ostre, a zapewne i zastałe w stajni, bo uniósłszy ogony pędziły cwałem, jakby rade z odzyskanej swobody. Do Wilna pozostawało mało co więcej niż piętnaście mil, a że dochodziło południe,

spodziewali się, iż drugiego dnia zdążą jeszcze przed zamknięciem bram przybyć na miejsce. Rogoża zbliżając się do miasta przypomniał sobie instrukcję pana z Niemierzy: wjechać o zmroku, od razu udać się na wskazaną kwaterę i nie ruszać nigdzie ani na krok, bo nikt nie może wiedzieć o jego powrocie. Dopiero gdy dostanie polecenia, ma przybyć na wileński zamek, niby zdrożony i zziajany pośpieszną jazdą, by jako pierwszy zawiadomić kniazia, co zaszło w Kamieńcu. Nie może bowiem popaść w jakiekolwiek podejrzenie, by nadal zachować zaufanie pana marszałka Peszki. Pomny tych poleceń ostatniego już dnia podróży tak kierował jazdą, że dopiero o zmierzchu wjechali do miasta. Kwaterę odnaleźli bez trudu. Minęli wjazdowe wrota i znaleźli się na niewielkim podwórku, ciasno otoczonym gospodarskimi budynkami. Właśnie zeskakiwali z siodeł, kiedy ukazał się jakiś człowiek i spytał, nawet nie witając: — Z Kamieńca? — Z Kamieńca — potwierdził Rogoża. — Zaprowadźcie do stajni wierzchowce i opatrzcie je, a zasię wskażę wam i kwaterę... — Obrócił się bez słowa dalszych wyjaśnień i otworzył wrota jednego z budynków. — Musimy jak najszybciej zawiadomić o naszym przybyciu... — zatroszczył się Lech. — O to niech was głowa nie boli. Kubły na wodę stoją u wejścia, a siano najdziecie w stajni — dorzucił lakonicznie gospodarz. — Potem przychodźcie do domu, wieczerza wnet będzie gotowa. Właśnie kończyli posiłek, kiedy otworzyły się drzwi i stanął w nich Jaksa. Na jego widok Lech zerwał się od stołu z radosnym powitaniem. — I ja rad widzę, żeś w dobrym zdrowiu — odpowiedział Rudy. — Mocnom się frasował, czy dobrze zrobiłem zezwalając ci na tę wyprawę... — wyznał ściskając młodzieńca, po czym obrócił się do Rogoży ze słowami uznania. Ten, rozradowany pochwałą, skłonił się tylko głęboko. Jaksa zajął miejsce za stołem. — Szybko wróciliście, oczekiwałem was nie wcześniej niż za niedzielę. A teraz mówcie, co w Kamieńcu?

— Wracaliśmy rozstawnymi końmi. Wielmożny pan starosta Buczacki przykazał zawiadomić, że posłów osadzi w wieży, ale nie śpieszy z tym, aby dać nam więcej czasu przewagi. — Zatem można sądzić, że i zamków nie odda? — Polecił powiedzieć, że będzie posłuszny królewskiej woli. Jaksa z zadowoleniem skinął głową. — A co z rozstawnymi końmi? — spytał następnie. — Pan starosta ustalił miejsca ich wymiany i zaraz rozesłał tam osobnych gońców. Wszakże wskazał mi tylko pierwsze postoje, natomiast o następnych uciekający będą powiadomieni już na miejscu. — A te konie tu, w Wilnie? — Bojar, którego wybierze do tak poufnego zadania, ma sam przesłać wiadomość o gotowości. Chyba niedługo to nastąpi. — Komu tę wieść ma przesłać? — Waszej wielmożności. Innego sposobu nie widziałem. Jaksa mruknął aprobująco i dorzucił: — Teraz pozostań tu i nosa nie pokazuj, aż cię nie powiadomię. Lecha zabiorę, by nikt u Świdrygiełły nie zdążył go poznać. Gdyby jednak o niego pytano, powiedz, żeś uciekał z jednym tylko, nie znanym ci pachołkiem, ale koń mu po drodze padł, więc nie wiesz, co się z nim stało... Korzystając z odprężenia w stosunkach ze Świdrygiełłą, kanclerz i biskup krakowski Zbigniew Oleśnicki postanowił wrócić do kraju, by tam pilnować sprawy uwolnienia króla. Świadom zaś zamierzeń rozjątrzonych panów, nie mogąc przeciwdziałać ich poczynaniom, uznał za wskazane podjąć raczej ryzyko podróży, niż biernie przyglądać się biegowi zdarzeń. Ponieważ w Wilnie baczono tylko, i to pilnie, na osobę monarchy, mało dbając o dygnitarzy, przeto kanclerz ruszył w podróż nie zatrzymywany przez Świdrygiełłę. W Polsce natomiast wieść o uwięzieniu króla Władysława wywołała powszechne oburzenie i pragnienie odwetu. Toteż mimo panującej zarazy — jak mówiono „udając się spośród pogrzebów” — zjechano się w Warcie 6 grudnia. Nie robiąc nawet zarzutów pod adresem króla za lekkomyślne mianowanie Świdrygiełły i oddanie mu Podola, radzono jedynie nad wyborem środków zaradczych. Jedni żądali natychmiastowej wyprawy odwetowej, nie zważając na zimową porę, gdyż pozwoliłaby wykorzystać zamarznięcie rzek i

litewskich bagien, inni radzili wysłać na Litwę królową z dworem. Wreszcie padły głosy, by natychmiast jechało poselstwo z żądaniem uwolnienia króla, ale jednocześnie wezwać na 13 stycznia pospolite ruszenie do Kijan nad Wieprzem i w razie odmowy Litwinów od razu uderzać na Wilno. Ta propozycja zyskała powszechne uznanie. Na posłów wyznaczono biskupów Zbigniewa i Jana Oleśnickich, Sędziwoja z Ostroroga, wojewodę poznańskiego i Jana z Lichina — brzeskiego. Wyruszyli około Bożego Narodzenia, ale zatrzymali się w Warszawie, oczekując na glejt bezpieczeństwa od Świdrygiełły. Natomiast szlachta istotnie już z końcem grudnia zaczęła ciągnąć do Kijan, co wywołało obawę Wielkiego Mistrza, by ta zbierająca się burza w rezultacie nie wyładowała się na Zakonie. Czarny opuszczając Wilno nie obmyślał zawczasu planu działania, gdyż nie wiedział, jakie zdarzenia poprzedziły zniknięcie ojca Erazma. Uznał jednak, że będzie miał jeszcze niejedną okazję do rozmowy z wysłańcem w czasie podróży. Istotnie, długie godziny spędzane w siodle dały do tego dość sposobności. Towarzysz podróży, a zarazem przewodnik, nazywał się Paweł Langer i był jednym z pomocników palowego w porcie gdańskim, to jest funkcjonariusza odpowiedzialnego za stan nadbrzeży. Był to człek słusznego wzrostu, ale kaftan zwisał na nim niby na żerdzi. Chudą twarz niewiele zdobiły wąskie płowe wąsy i długi, ptasi nos, sterczący spomiędzy zapadłych policzków. Mówił z ociąganiem, toteż Czarny musiał Wielekroć zdobywać się na cierpliwość, by opanować chęć ponaglenia jego nieśpiesznych relacji. Nie utrzymywał on z bratem Erazmem stałego kontaktu, lecz spotykali się w ustalonym miejscu i czasie, kiedy znajdował na furcie swego domu nakreślony kredą znak. Z dalszych słów posłańca wynikało, że był głównym pomocnikiem Erazma i cieszył się w dużej mierze jego zaufaniem, stąd właśnie on miał obowiązek zawiadomić proboszcza Andrzeja, gdyby coś się stało. Toteż kiedy mimo pozostawionego na furcie znaku brat Erazm nie stawił się na spotkanie, bez zwłoki ruszył w drogę. — Nie posłałeś waść gońca? — spytał Czarny. Czyżby brat nie zaopatrzył cię w pieniądze na ten cel?

— Zaopatrzył, ale wolałem załatwić to sam. W porcie teraz roboty nie ma, bo zima nadchodzi, mogłem więc wyjechać. — To zimą statki nie pływają? — zdziwił się Czarny. — Nie, przerwa w żeglowaniu zaczyna się od jedenastego listopada i trwa do dwudziestego drugiego lutego, dla śledzi zaś od szóstego grudnia do drugiego lutego. W tym czasie nie wolno przebywać obcym statkom w żadnym z portów Hanzy, a do nich należy Gdańsk. — Dlaczego? Langer uśmiechnął się pod wąsem. — Aby usunąć z Bałtyku obcych kupców i żeglarzy... Trzeba było przebyć wyjątkowo rozjeżdżoną drogę, pełną zdradliwych dziur pokrytych błotnistą wodą, więc musieli jechać poboczem, jeden za drugim, co spowodowało przerwę w rozmowie. Dopiero po dłuższym czasie Czarny mógł ją wznowić. — Przecież bratu Erazmowi mogło coś przeszkodzić w przybyciu? A jeśli stawił się z opóźnieniem? — zagadnął towarzysza. Być może nasza podróż okaże się daremna? — Zgodnie z poleceniem miałem o tym samym czasie czekać przez trzy kolejne dni... — I mimo to nie przybył? — Nie. — Hm... A czy nie mieliście, łaskawco, jakiegoś innego sposobu, by dowiedzieć się, co mogło przeszkodzić w spotkaniu? — Taką możliwość brat Erazm także przewidział, gdyż jest to człowiek bardzo ostrożny... Nie znałem jego miejsca pobytu; może nawet nie miał stałego, gdyż od czasu do czasu zatrzymywał się na noc u pewnego rybaka. Tam przykazał pytać, gdyby coś mu przeszkodziło przybyć na spotkanie. — I pytaliście? — Jakże inaczej? Ale i ów rybak nic mi nie mógł powiedzieć, mimo że brat Erazm nie dalej jak tydzień wcześniej u niego nocował... — A poza rybakiem? Nie było innego miejsca, gdzie mogliście zasięgnąć języka? — Nie. Wiedziałem wprawdzie o niektórych ludziach, z jakimi się stykał, ale ta droga, jako zbyt niebezpieczna, nie wchodziła w rachubę. — W czym widzieliście niebezpieczeństwo?

Langer obrócił się ku Czarnemu ze zdziwieniem na twarzy. — Czyżbyście nie byli świadomi, co nam grozi? Przecież i Miejska Rada ma swoich postrzegaczy, bo chce wiedzieć, co dzieje się w mieście, i mają ich także brodacze32. Siedzą wprawdzie tylko na zamku, ale uszami sięgają wszędzie... — No tak... — Czarny zamyślił się na chwilę, spoglądając na błotnisty szlak drogi ciągnący się przed nimi. Jechali wśród rozległych pastwisk porośniętych z rzadka rozrzuconymi kępami łozin i małymi grupami bezlistnych drzew. Ich nagie gałęzie ledwo widoczne w mglistej szarzyźnie jeszcze bardziej wzmagały nastrój smętku pochmurnego, jesiennego dnia. Jednak Czarny, zajęty myślami, nie był skory do ulegania ubocznym wrażeniom. Wkrótce więc wznowił rozmowę: — Jak sądzicie, mości Langer, czy istnieje jeszcze nadzieja, że odnajdziemy go wśród żywych? Zapytany obrzucił go krótkim spojrzeniem. — Nadzieję mieć musimy — odezwał się po chwili — gdyż bez niej nie szukalibyśmy dość gorliwie... — Nie pytam o nadzieję czy proroctwa... — burknął Czarny rozdrażnionym tonem, gdyż odpowiedź była wyjątkowo powolna. — Chcę jeno usłyszeć, czy widzicie szansę znalezienia go żywym? — Jeśli mam powiedzieć z serca, to chyba takiej nie ma. Raczej pragnę tylko wiedzieć, jaki spotkał go los... — umilkł na chwilę, tak jak i Czarny spoglądając przed siebie, wreszcie dorzucił nie odwracając głowy: — Wielcem go poważał... To był człowiek godzien miłości... — To wiem i bez was — mruknął Czarny. — Gdzie spotykaliście się? — Zwykle w oberży „Po Dwoma Krzyżami”. — Mówicie: zwykle. Czy było i inne miejsce? — Bardzo rzadko, wówczas w porcie. Wtedy znak na furcie był inny. — Z tego, co usłyszałem, należy więc sądzić, że równie dobrze mógł dostać się w ręce krzyżackie, jak i zostać pojmany przez straż miejską? — Tak... — Langer skinął głową. — Z jakiej jednak przyczyny? Pojmanie przez brodaczy jeszcze bym zrozumiał, bo być może zechciał przedostać się na zamek. Ale nie pojmuję, czym mógłby narazić się Miejskiej Radzie? 32

—

Tak nazywano potocznie Krzyżaków.

— Powód teraz mnie nie ciekawi. Najpierw trzeba dowiedzieć się, co się z nim stało, i jeśli, daj Boże, żywy, uwolnić. — Wszakże poznanie przyczyny może dopomóc w poszukiwaniu... — Zapewne, ale to ostawimy sposobności. Nie wydaje mi się słuszne szukać odpowiedzi od razu na oba pytania, przede wszystkim musimy dojść, gdzie się znajduje? — Jeśli nie pogrzeban lub nie wrzucony do morza... — mruknął ponuro Langer. Czarny spojrzał na niego ze złością, wzruszając ramionami. Nie podjął jednak tego wątku, a indagował dalej: — Czy podczas waszych spotkań, zwłaszcza w ostatnim okresie, nie padły jakieś słowa czy pytania, które by wskazywały, co czy też kto interesował brata Erazma? Langer uśmiechnął się. — Wasza wielmożność pytasz jakbyś nie znał czcigodnego brata. On nie zwykł mówić choćby jednego słowa za dużo... — Ale przecież czegoś od waści żądał? Chyba bywałeś mu pomocny, skoro spotykaliście się? — Jego zlecenia były różne. Wyszukanie kwatery, i to raczej nie dla niego samego, zasięganie wiadomości o ludziach, których mi wskazywał; kiedyś pytał o straż portową — jak rozstawiona i jak często obchodzi teren. Nie tak dawno chciał wiedzieć, czy komtur gdański przebywa na zamku, bo Krzyżacy nie zawsze wciągają wówczas na wieżę chorągiew, a także był ciekaw, czy sprzedają zboże, czy też je zakupują. Ostatnio zaś nie wiedzieć czemu pytał o karawelę „Santa Julia”. Kto jest kapitanem, jaki port macierzysty oraz dlaczego jeszcze nie wychodzi w morze, skoro rozładowana? — I zebraliście te wiadomości? — Nie wszystkie... — Langer znowu się zająknął, toteż Czarny, zniecierpliwiony czekaniem na dokończenie zdania, zadał kolejne pytanie: — Zatem mimo wyznaczonego spotkania nie byliście gotowi do udzielenia odpowiedzi? — No, nie... — Czy z tego powodu brat Erazm okazał gniew?

— On nigdy się nie gniewał. Tym bardziej że przedkładał ostrożność nad pośpiech... Dni podróży mijały bez przygód i mijały pokonane mile. Aby jak najmniej drogi pozostawić do przebycia w obrębie zakonnego państwa, granicę minęli dopiero pod Brodnicą i ruszyli na Grudziądz, by stamtąd obrócić się już wprost na Gdańsk. Jeszcze przed dotarciem do miasta Czarny zagadnął Langera: — W zajeździe nie chcę stawać, tym bardziej jako kupiec Morzelec, gdyż wiem, że Krzyżacy wymagają od właścicieli zgłaszania wszystkich przybyszy, nawet z innego zakonnego miasta. Czy będziesz, łaskawco, miał dla nas jakąś kwaterę, której właściciel tego obowiązku gotów nie wypełnić? — Już o tym pomyślałem, i to jeszcze przed wyjazdem, bom spodziewał się, że sam nie wrócę. — Toś okazał chwalebną przezorność! Rad jestem, że tę troskę zdejmujesz mi z głowy! Nie zamierzam pytać, gdzie nas umieścisz, bo zbyt mało znam miasto! — Mam dwie kwatery. Jedna na Długich Ogrodach, zatem oddalona od Głównego Miasta. Druga, bliższa, przez co sposobniejsza, na Starym Przedmieściu, w pobliżu kościoła Św. Piotra i Pawła, a także portu. Sądzę, że będzie lepsza choć droższa, mimo że nie tak obszerna. — Zapewne ta odleglejsza będzie bardziej bezpieczna? Langer wzruszył ramionami. — Obie są jednako niebezpieczne, choć gospodarze pewni. Zresztą u nas mało kto jest przychylny Zakonowi. Wrogi on nam jako i wam. — Pamiętam, że w czterysta szesnastym powstaliście nawet zbrojnie... — Dużo od tamtego czasu się zmieniło. Już w latach dwudziestych nasza Rada potrafiła uwolnić się spod zakonnej kontroli. Sama teraz wybiera swych rajców i ławników. Po otrzymaniu dokładniejszych wyjaśnień Czarny zdecydował się zatrzymać na Starym Przedmieściu. Właścicielem posesji leżącej przy ulicy Żabi Kruk był także pomocnik palowego, do którego obowiązków należał nadzór nad statkami, by nie wyrzucały za burtę odpadków czy nieczystości, za co groziła kapitanowi nawet kara śmierci, jeśli winnego złapano nocą. Chodziło wszakże nie tyle o względy zdrowotne, ile o zanieczyszczanie dna Motławy, bo z utrzymaniem jej należytej głębokości były nieustanne kłopoty.

Wreszcie dotarli na miejsce. Kwatera okazała się bardziej wygodna niż Czarny się spodziewał; izba, choć wspólna dla trzech, była dostatecznie obszerna, a i stajnia zapewniała koniom należyte schronienie. Hubert postanowił następny dzień poświęcić na odpoczynek, oporządzanie koni i rynsztunku oraz przysposobienie kwatery. Toteż ustalił spotkanie z Langerem z odpowiednim opóźnieniem, od razu w owej oberży „Pod Dwoma Krzyżami”, by stamtąd rozpocząć poszukiwania. Miał czas do południa, więc już z rana, zabrawszy ze sobą Rocha i Waśkę, ciekawych zwłaszcza portu, wyruszył obejrzeć miasto. Objaśniony uprzednio przez Langera, skierował się ku Żabiej Bramie, przez którą dostali się na Główne Miasto otoczone murami. Potem skręcili w ulicę Ogarną i wkrótce ujrzeli skrawek mętnej wody Motławy. Mimo późnej jesieni ruch był tu jeszcze znaczny. Uwijali się dokerzy i tragarze, wrzeszczeli dozorcy, kręcili się różni pracownicy i funkcjonariusze portowi, których jako maklerów, brakarzy czy mierniczych Czarny poznał dopiero z czasem. Nieliczne już o tej porze statki wyciągały ku niebu maszty z rejami pozbawionymi żagli. Jednak stały tu jeszcze jeden za drugim karaki, karawelę o wysokich kasztelach na rufie i dziobie, barki, a także rzeczne szkuty, komiegi, dubasy czy mniejsze galarki i lichtany. Nie wszystkie potrafili rozeznać, ale mimo to budziły ciekawość zwłaszcza Rocha i Waśki, którzy oglądali je po raz pierwszy. Wzdłuż przeciwległego nadbrzeża, gdzie również stały statki, wznosiły się szeregiem paropiętrowej wysokości wielkie magazyny zbożowe, miały swoje nazwy wypisane bądź na murach, bądź kolorowych tarczach, jak: „Modra Gęś”, „Tańczący Niedźwiedź” czy „Jego Wielmożność”. Czarny opuścił wkrótce towarzyszy i ruszył na poszukiwanie wskazanej gospody. Wiedział, że stoi blisko Bramy Św. Ducha, przy i ulicy o tejże nazwie, toteż kierował się ku widocznej z dala, wysokiej, ciemnej sylwetce żurawia, podobnego ogromnej postaci schylającej ciężki łeb nad wodę Motławy. Daleko za nim szarzały zamglonym zarysem zręby wież krzyżackiego zamku, niby groźna pięść zawieszona nad miastem. Nie dochodząc do żurawia odnalazł Bramę Św. Ducha, a kiedy ją minął, dostrzegł blaszany szyld wiszący nad ulicą, z wymalowanymi na czerwonym tle dwoma krótkoramiennymi, białymi krzyżami.

Pchnął drzwi wejściowe i znalazł się w niedużej, ale dostatnio wyposażonej sali. Ciężkie, ciemne ławy i stoły o misternie rzeźbionych nogach ciągnęły się przy bocznych ścianach, a w głębi połyskiwała okuciami lada bufetu. Za nią wąskie drzwi prowadziły zapewne do pomieszczeń gospodarczych. Ze względu na wczesną porę za stołami siedziało zaledwie kilku gości. Nieco na uboczu Hubert dostrzegł Langera, ale zgodnie z umową nie podszedł jednak do niego, lecz zajął dalsze miejsce. Czekając na służebną, dostrzegł jak Langer uniósł się zza stołu i zbliżył do siedzącego za bufetem mężczyzny. Nachylił się ku niemu i zapewne rzucił parę słów wyjaśnienia o nowo przybyłym, gdyż gospodarz obrzucił go spojrzeniem i ruszył, by osobiście obsłużyć. Kiedy podszedł do stołu, Czarny spotkał się z nim wzrokiem i zagadnął półgłosem: — Kufelek ciemnego, jeśli łaska, a poza tym chwilę rozmowy... Gospodarz bez słowa skinął głową i oddalił się, po chwili wrócił z piwem i opadł na ławę nadmieniając zdawkowo: — Mówił mi o was mój stary znajomy, Langer... — Skoro mówił, to może i o tym, co chciałbym wiedzieć? — Wymienił tylko osobę, nic więcej... — stwierdził krótko oberżysta. — Wszakże polecił was jako swego człowieka. Czego zatem, panie, sobie życzycie? — Przybyłem z daleka, by dowiedzieć się, co się stało z naszym wspólnym znajomym. Czy chciałbyś, łaskawco, udzielić mi w tym pomocy? — Chęci mi nie brak, bom wysoko go cenił i wielce ubolewam, że zaginął. Ale czy zdołam, to sprawa inna. — Wiecie coś o nim? Może pytał was o coś lub kogoś? Gospodarz pokręcił przecząco głową. — U mnie wiadomości rzadko zasięgał. A jeżeli, to z jego pytań trudno było domyślić się, o co mu chodzi. — Czyżbyście niczego nie mogli sobie przypomnieć? Nikt go nie interesował? To byłaby cenna dla mnie wskazówka... — Nie... — oberżysta zamyślił się, po czym rzucił z wahaniem: — Chociaż istotnie, przypominam sobie... — No... Pomyślcie proszę! — z ożywieniem ponaglił Czarny.

— Było to przed kilku tygodniami. Zagadnął mnie mimochodem, jak zwykł to czynić, czy bywa u mnie ktoś z zamku? — A bywa? — Z panów zakonnych nigdy, ale zdarza się, że zachodzą półbracia. Kiedyś byłoby to nie do pomyślenia, ale dzisiaj rygor u nich jest nie ten, co dawniej... Wiem o takich, nawet dostojnikach, co mają lubownice na mieście... — gospodarz wzruszył pogardliwie ramionami. — A więc dowiedział się, że z zamku przychodzą? — ciągnął indagację Czarny. — Może wskazaliście mu jakieś imię? Boć na pewno tych, co tu bywają, znacie po nazwisku? — On pytał sam o półbrata Gerarda Radtke. — To już jest coś! — ucieszył się Czarny. — A bywał taki? — Bywał, ale ostatnio go nie widziałem. Hubert zastanowił się przez chwilę, po czym zadał kolejne pytanie: — Czy brat Erazm bywał również i w innych oberżach? Może wiecie, w których? Gospodarz uśmiechnął się. — Na pewno bywał, ale przecież z tego mi się nie zwierzał. — A o żadną nie pytał? — Nie. Ale zagadnął mnie kiedyś, czy kaprowie mają jakąś swoją gospodę, w której zwykli najczęściej bywać! — A więc pytał i o kaprów?! Ciekawe, po co byli mu potrzebni? — Tego mi nie powiedział — oberżysta uśmiechnął się. — Udzieliliście mu wyjaśnienia? — Powiedziałem, co mi było wiadome, że najchętniej bywają „Pod Złotą Kotwicą”, u Koślawego. — Tak się nazywa, czy to przezwisko? — Przezwisko, bo chromy. Przebiegły jak lis. Mówią o nim, że takoż kiedyś kaperstwem się trudnił, ale tera? z powodu kalectwa jeno zrabowaną przez nich zdobyczą handluje. — Gdzież znajduje się jego oberża? Gospodarz spojrzał spod oka na Huberta i pokręcił głową. — Na Starym Mieście, przy Zbożowych Młynach na Kanale Raduńskim, niedaleko klasztoru sióstr brygidek. Ale nie radzę waści tam chodzić, zwłaszcza o zmroku, a do tego samemu...

— Sądzę, że o zmroku wszędzie mało bezpiecznie... — U nas w Głównym Mieście jest inaczej. Straży jest więcej i pilniej baczy na porządek. Czarny uśmiechnął się. — Najlepszy strażnik to mieczyk u boku! — Jeśli człek dobrze nim włada... Ale my, mieszczanie, wolimy straż... — Ja takoż... — pośpieszył zapewnić Hubert. — Wojenne rzemiosło to nie nasz chleb. Dzięki, łaskawco, żeś nie odmówił mi rozmowy, ale raczcie jeszcze powiedzieć, czy nikt, poza mną, nie pytał o naszego przyjaciela? — Nie, nikt. — A ten Gerard Radtke? Mówicie, że dawno u was nie był — wszakże rad bym go zobaczył, a jeśli się da, to i pogadał. Toteż jeśli się ukaże, skłońcie go do powtórnego przybycia i dajcie znać Langerowi. On mnie powiadomi... — Jeśli się pokaże, dam znać... Już ta pierwsza rozmowa dostarczyła więcej wiadomości, niż się Czarny spodziewał. W dobrym więc nastroju wracał na kwaterę. Początkowo, zaciekawiony wskazanym śladem, od razu chciał iść do „Złotej Kotwicy”, ale rozwaga kazała opanować zniecierpliwienie i najpierw przemyśleć sprawę. Skorzystawszy z pobytu w gospodzie, spożył już południowy posiłek i nie wątpił, że jego towarzysze uczynili to samo, toteż ruszył od razu do siebie, rozmyślając po drodze o informacjach oberżysty. Pojawiły się dwa wątki, dające pewne nadzieje na pogłębienie uzyskanych wskazówek. Pierwszy, to ów półbrat Radtke. Gdyby udało się go odszukać i nieco nacisnąć, może coś by powiedział? Dlaczego interesował Erazma? Wprawdzie już sama jego służba na krzyżackim zamku budziła ciekawość, ale czy tylko ona była przyczyną? Tu przyszło Czarnemu na myśl, że popełnił błąd, nie pytając oberżysty o funkcję pełnioną przez owego półbrata. Może coś o tym wie? Postanowił ten błąd naprawić, ale po zastanowieniu się doszedł do przekonania, że odpowiedź na to pytanie miałaby wówczas znaczenie, gdyby musiał nadal prowadzić pracę brata Erazma. Wątpliwe jednak, czy tą drogą wyjaśni, co się z nim stało? Natomiast drugi wątek — to zainteresowanie kaprami — znacznie bardziej zaintrygował Huberta. Co za tym mogło się kryć? Jaką korzyść mógł mieć z morskich rozbójników, tego bractwa spod ciemnej gwiazdy?

Tu raptem przypomniał sobie swą przygodę z młodzieńczych lat, kiedy pojmany na hulku, właśnie w gdańskim porcie przez „Kosookiego”, przywódcę zgrai kaprów, został uwolniony właśnie dzięki bratu Erazmowi i dziwnemu posłuchowi, jakim się cieszył wśród bandy i u jej herszta. Jak się potem dowiedział, „Kosooki” udzielał bratu pomocy — ale potem poniósł śmierć w wilczym dole nad Drwęcą. Czyżby i teraz Erazm chciał nawiązać kontakt z kaprami i korzystać z ich pomocy? Byli to sojusznicy wielce niebezpieczni, ale cenni, bo umieli dotrzeć wszędzie. Mieli swoich ludzi w różnych kręgach mieszczańskich; nawet niektórzy z rajców okazywali im skrytą przychylność, nie bez korzyści dla siebie. Może zatem udałoby się uzyskać ich pomoc albo chociaż informację o zaginionym? Tak czy inaczej, mimo ostrzeżeń oberżysty, odwiedziny tej ich oberży były konieczne, i to możliwie rychło. Obaj kompani byli już od dawna na kwaterze i zaczęli się nawet niepokoić jego długą nieobecnością. — Jedliście coś? — zatroszczył się Czarny po krótkim sprawozdaniu z odbytej w „Pod Dwoma Krzyżami” rozmowy. Jedliśmy w jakiejś oberży po drodze — wyjaśnił Roch. — Trzeba pogadać z gospodynią, czy nie weźmie nas na wikt? — Waśko już gadał. — No i co? — Hubert zwrócił się do pocztowego. — Chce dwa grosze za dzień. — Aż dwa grosze?! — nieomal krzyknął Czarny. — Czyżby postradała zmysły?! — Razem z paszą dla koni. — Co z tego? To na nas pozostaje po pół grosza! Za tyle wyżyje dostatnio cała rodzina! Zgodziłeś się? — Bez was nie chciałem. Ale widzi mi się, że należy dać. Im lepiej będzie na nas zarabiać, tym będziemy bezpieczniejsi... Tu wszędzie o wiele drożej niż w kraju, a wygoda okaże się większa... — Czort więc z nią! Jutro pójdziecie ze mną do „Złotej Kotwicy”! Jeno nie razem. Wejdziecie sami i siądziecie osobno, dając wszakże na mnie baczenie! Oberża mimo pięknej nazwy mocno się różniła od tej „Pod Dwoma Krzyżami”. O ile tamta mieściła się w murownej, ładnie zdobionej,

dwupiętrowej kamieniczce, to ta znajdowała się w parterowym, odrapanym domu, pełnym zacieków brudu na popękanych tynkach. Były jak oblicza dwóch niewiast — jednej, malowanej barwiczkami, dbałej o siebie, i drugiej — steranej i zniszczonej niby twarz byłej ladacznicy. Wnętrza także wielce różniły się od siebie. W „Pod Dwoma Krzyżami” ławy i stoły były ciemno barwione, połyskujące politurą, tu — z surowego drewna i ledwie przyheblowane. lada licha, byle jak zbita z desek, o blacie mokrym od piwa. Za nią siedział gospodarz, i jakby chciał dopasować się do otoczenia, miał kaftan przepasany lichym rzemykiem i mocno wytarte portki. Był masywnej postaci, barczysty niczym zapaśnik, o grubym karku i czerwonym, krwistym obliczu. I tu, widać, z powodu wczesnej pory, przy stołach nie było prawie nikogo. Zaledwie kilka postaci majaczyło w panującym mroku, bo okna izby małe i zaciągnięte rybim pęcherzem nie dawały dużo światła. Czarny wszedł pierwszy i zajął miejsce w pobliżu lady, gdzie łatwiej było nawiązać rozmowę z siedzącym za nią oberżystą. Kazał sobie podać piwo i, upiwszy nieco, zagadnął gospodarza: — Nie wypilibyście ze mną, łaskawco, kufelka? Chętnie ugoszczę, bo radbym nieco pogadać... — Kufelek nie zaszkodzi... — szynkarz obrócił się do stojącej na krzyżakach beczki i odkręcił kurek podstawiając cynowy kufel. Kiedy płyn zapienił się nad nim, obszedł ladę i mocno kulejąc, bo jedną nogę miał sztywną w kolanie, ciężko siadł przy stole Huberta. I jam chętny do gawędy... — rzucił mierząc Czarnego badawczym, przenikliwym spojrzeniem małych, świecących jak czarne paciorki oczu. — Gości teraz mało, to i czas się dłuży... — Pod wieczór na pewno robi się tłoczno? — Wieczorem to przecisnąć się trudno. Narzekać nie mogę. — Byłoby jeszcze lepiej, gdybyście mieli interes bliżej portu. Marynarska brać to dobrzy goście, można zarobić... — I bez nich tu pełno, zresztą bywa, że przychodzą i oni... Czarny uznał, że tego wstępu wystarczy i chciał przystąpić do sprawy bardziej istotnej, ale właśnie weszli Roch z Waśką i gospodarz pokuśtykał, by ich obsłużyć. Kiedy wrócił, Hubert wznowił rozmowę.

Zapewne o późniejszej porze ktoś obsługuje gości? Wam byłoby za trudno... — Mam do tego dziewki. Goście lubią jak niewieście ręce trunek podają. — Szynkarz uśmiechnął się dwuznacznie. — I jest kogo w tyłek klepnąć — uzupełnił również ze śmiechem Czarny, po czym uznawszy, że komitywa została dostatecznie nawiązana, oświadczył: — Przyszedłem do was nie bez powodu... — mruknął z udanym wahaniem. — Cóż to za powód? — Oberżysta okazał zainteresowanie. — Ze mną możecie mówić o wszystkim. — Przybyłem tu z Chełmna. Kum miesiąc temu wyjechał do Gdańska, bo zbożem handluje, i dotąd nie wrócił ani nie dał znaku życia. Mocno więc cała familia się troszczy, co mogło się z nim stać? — Może przehulał pieniądze i boi się wracać? — rzucił z uśmiechem gospodarz. — To był stary człowiek i nieskory do trunków. — Czemu zatem w oberżach szukacie śladu? A osobliwie u mnie, gdzie kupcy nie przychodzą, a zwłaszcza zbożowi... Dla spokojności sumienia, że wszystkie oberże obszedłem. W Głównym Mieście już byłem, teraz tu szukam... — I wciąż bez skutku? Jakże się wasz kum zwał? — Erazm z Opatowa... — Czarny uznał, że podanie zmyślonego imienia może utrudnić poszukiwanie, jednak zauważył: — Ale wiele wam to nie da, boć przecie go nie rozgłaszał. Raczej powiem wam, jak wygląda — człek niski, szczupłej postaci, o chudej, pomarszczonej twarzy, łysy, jeno z otokiem siwych włosów wokół głowy... — wyjaśnił Czarny i dorzucił porozumiewawczo: — za wieść o nim nie poskąpię grosza... Czarne oczka oberżysty zabłysły w wąskiej szparze powiek. — Może i taki był... — mruknął jednak obojętnie, jakby nie dosłyszał obietnicy. — Ale pewny nie jestem. Szczerze chciałbym być wam pomocny, jednak nie dla zapłaty, a z chrześcijańskiej uczynności... Przepytam tedy moich gości, tych, co tu częściej bywają... Jeśli znajdę takiego, który coś będzie wiedział, wówczas jemu trzeba będzie zapłacić, nie mnie. Ja z cudzych trosk zysków nie ciągnę!

Mimo tak pięknej deklaracji, Czarny domyślił się, że nie obejdzie się bez kosztów, i to zapewne znacznych. Tylko że odbierze zapłatę nie oberżysta, a ktoś podstawiony, natomiast wiadomość będzie zapewne wątpliwej wartości. Jednak nie okazał swych podejrzeń, a przeciwnie — żywe zadowolenie. — Wielce wam, łaskawco, będę zobowiązany! Oby tylko udało się go odszukać! — Gdzie wasz kum mieszkał? — Wiem tylko tyle, że gdzieś na Długich Ogrodach, ale u kogo, nic mi nie wiadomo. — Sam opis wyglądu może nie starczyć... Żeby chociaż wiedzieć, z kim tu się stykał, z kim miał interesy? — Gdybym to wiedział, nie musiałbym łazić po oberżach — westchnął Czarny. Oberżysta chwilę zastanawiał się, wreszcie odezwał się z wahaniem: — Coś mi się wydaje, że takiego człowieka widziałem u siebie. Rozpytam wszakże, by się upewnić, wy zaś przyjdźcie za dwa dni, lecz nie tak wcześnie, aby było z kim gadać! Po tej rozmowie Czarny postanowił odwiedzić także owego rybaka, u którego korzystał z noclegów brat Erazm. Niewiele spodziewał się po tej wizycie, ale był to ostatni już ślad, jaki mu pozostał, nie chciał więc poniechać i tej drobnej szansy. Należało jednak najpierw porozumieć się z Langerem, gdyż nie wiedział, gdzie ów rybak mieszka. Langera znalazł w porcie, bowiem umówili się, że w domu będzie go szukał tylko w razie pilnej konieczności. Ustalili termin i wybrali we trzech, bo przyłączył się do nich i Roch, znudzony przebywaniem na kwaterze. Dalekie Ogrody ciągnęły się na wschód od Motławy, za Wyspą Spichrzów. Był to teren bagnisty, częściowo osuszony kanałami. Główny biegł wzdłuż rzeki, a dwa boczne tworzyły groble: północną, zwaną Angielską, i południową — Szkocką. Obejmowały one środkową część terenu, gdzie głównie znajdowały się luźno rozrzucone obejścia mieszkańców w większości otoczone sadami i warzywnymi ogrodami. Minęli Bramę Kotwiczników, po chwili skręcili w Krowią i po moście, który od niej prowadził, przedostali się na drugi brzeg rzeki.

Okazało się, że czeka ich długa droga. Trzeba było przejść przez Wyspę Spichrzów, potem iść jeszcze sporo czasu, aż wreszcie Langer zatrzymał się przed drewnianym domem z suszącymi się wokół niego sieciami. Wyszedł im naprzeciw niepozorny człeczyna, odziany w byle jaką kapotę. Ujrzawszy Langera, już z daleka powitał go skinieniem ręki. Ten ruszył ku niemu i wdał się w pogawędkę, której wprawdzie Czarny nie słyszał, ale ze spojrzeń rzucanych w ich kierunku domyślił się, że są jej tematem. Po chwili obaj obrócili się i podeszli do niego. Objaśniłem właśnie gospodarza, w czym rzecz — poinformował Czarnego Langer. — Gotów jest z wami pogadać, jak i pokazać ową izbę brata Erazma, gdzie on sam lub przysłani przez niego ludzie spędzali czasami noce... Wdzięcznym sercem przyjmę wszelkie wiadomości o moim krewniaku — zwrócił się Hubert do rybaka. — Ale może wprzódy obejrzę tę jego izdebkę? — Chętnie ją ukażę, wszakże nic w niej ciekawego nie najdziecie... Licha ona, a do tego na poddaszu... Nie możny ja kupiec, a prosty rybak, toteż w bogactwa nie zasobny... — Wszakże radbym do niej zajrzeć — oświadczył Czarny i sięgnąwszy za pas, podał rybakowi skojca. — A to za waszą usłużność, zechciejcie przyjąć w podarku... Ależ, wasza miłość... — wyjąkał zaskoczony tym gospodarz. — Niechże wam Bóg pobłogosławi w waszych poszukiwaniach! Chodźcie, łaskawi panowie, za mną i obejrzyjcie izbę! Jeno wejść do niej trudno, bo schody strome i wąskie! Istotnie, pomieszczenie, z którego korzystał brat Erazm, było nad wyraz ubogie. Jedno małe okienko skąpo oświetlało nieduże wnętrze. Przy jednej ze ścian stała drewniana prycza, wypełniona słomą przykrytą starym kocem, obok nieduży stolik i taboret uzupełniały jej wyposażenie. Przymocowany do ściany wieszak z drewnianymi kołkami zastępował szafę, a ogarek świecy był przylepiony do glinianego spodka. Mimo to Czarny uważnie obejrzał izbę, zajrzał do kątów, nie omieszkał wsunąć rękę pod koc i przetrząsnąć palcami słomę. Nic jednak te oględziny nie dały, toteż już kierował się do wyjścia, kiedy omiatając izbę ostatnim spojrzeniem, dostrzegł rąbek papieru ledwie wystający spod talerzyka ze

świecą. Zaciekawiony zbliżył się do stołu odsunąwszy ogarek ujrzał oddarty skrawek z nakreślonymi węglem słowami. Za ciemno było w izdebce, by odczytać treść, toteż ruszył do wyjścia. Mimo zaproszeń gospodarza, nie zatrzymał się w jego mieszkaniu, bo i tam było mało co widniej, a także zbyt mocno śmierdziało rybami. Wyszedł więc na dwór i dopiero przy dziennym świetle odczytał mało wyraźne pismo. Zawierało ono tylko kilka słów: „Szpital Św. Ducha. Głaz”. Rozczarowany spojrzał na towarzyszy, z zaciekawieniem przyglądających się kartce, przeczytał im głośno treść i spytał: — Czy wiecie, co by to miało znaczyć? Langer bezradnie wzruszył ramionami, ale rybak oświadczył wyraźnie poruszony: — Ja... ja chyba wiem, co jegomość zapisał... — Mówże więc, człowieku! — ponaglił Czarny. — W czasie ostatniego pobytu pytał, czy wiem, gdzie mieszka małodobry... Widać zapisał, co mu powiedziałem. — Pytał o kata?! — zdumiał się Czarny. — Po cóż byłby mu potrzebny? -zwrócił spojrzenie na Langera, jakby od niego spodziewał się otrzymać wyjaśnienie. Ten jednak był równie zdumiony i tylko mruknął: — Skądż® to mogę wiedzieć? — Mieszka zatem przy szpitalu Św. Ducha? — już spokojnie spytał Czarny. — A co znaczy ten głaz? Rybak skinął głową. — Istotnie, w pobliżu Rada przydzieliła mu dom. Poznać go można, bo przy furcie leży wielki kamień. Pusto tam i dziko, akurat dobre miejsce dla takiego człeka. — Gdzież jest ten szpital? — Na północ od Starego Miasta — objaśnił Langer. — Trzeba iść Korzenną do Bramy Św. Ducha, a za nią jeszcze kawałek drogi. Mają go pod swoją pieczą siostry brygidki. — Hm... — Czarny schylił głowę w zamyśleniu. — Czego mógł potrzebować brat Erazm od kata? Muszę to wiedzieć...

— Chyba nie pójdziecie do niego?! — nieomal z przerażeniem spytał Langer. — Toć to nieczysty człek! Baczcie, aby was nie dotknął, bo będziecie na zawsze skalani! Już samo z nim przebywanie ściąga niesławę! — Skoro nie bał się tego brat Erazm, nie ulęknę i ja! — Zadając się z nim łatwo skusić nieczyste siły! — Wszakże spodziewam się, że może więcej mi powiedzieć niż ten karczmarz ze „Złotej Kotwicy”! — Jeden wart drugiego... — skomentował krótko Langer kończąc tym rozmowę. Pożegnali wkrótce rybaka, który żadnych innych informacji nie umiał już udzielić, i ruszyli w drogę powrotną. Przed wyprawą do małodobrego Czarny postanowił najpierw powtórnie odwiedzić oberżę „Pod Złotą Kotwicą”. Pamiętał wskazówkę gospodarza, by przybyć o późniejszej porze, a więc o konieczności nocnego powrotu. To nakazywało ostrożność. Toteż zabrał ze sobą Rocha i Waśkę, przykazawszy, by jak poprzednio weszli do oberży dopiero w jakiś czas po nim i bez zwracania na siebie uwagi usiedli osobno. Tym razem izba była pełna, panował w niej gwar i śmiechy rozochoconych trunkiem gości, wśród których uwijały się dorodne służebne. Wnętrze oświetlały latarnie umocowane na ścianach i tu, i ówdzie palące się świece. Rzucały chybotliwe blaski, tworzące na ścianach ruchome, przesuwające się cienie. Hubert musiał przeciskać się między stołami, aby dotrzeć do bufetowej lądy. Wszakże torowania sobie drogi przy użyciu siły nikt nie brał mu za złe, nawet nie zwracając na to zbytniej uwagi. Uznawano to widać za rzecz zwyczajną, tym bardziej że nie inaczej radziły sobie i służebne dziewki, bez skrupułów odpychając znajdujących się na drodze gości. Zajęty wyszynkiem oberżysta tylko krótkim skinieniem głowy odpowiedział na jego powitanie i bez bliższych wyjaśnień mruknął: — Idźcie w te drzwi — skierował za siebie kciuk — potem pierwsze po prawej ręce... Czarny ruszył we wskazanym kierunku. Po drodze przesunął spojrzeniem po sali, chcąc sprawdzić, czy obaj jego towarzysze już nadeszli. Właśnie wchodzili i także rozglądali się po sali, wkrótce więc się wzajemnie spostrzegli. Czarny, pewny, że już będą wiedzieli, dokąd się udaje, pchnął wskazane mu drzwi.

Znalazł się w krótkim korytarzyku, na wprost uchylonych drzwi pozwalających ujrzeć oświetlone wnętrze kuchni. Te, które mu wskazano, były jednak zamknięte. Otworzył je i znalazł się w małej izdebce. Pośrodku niej stał tylko jeden stół, obstawiony kilku zydlami, z palącą się na nim latarnią. Resztę wyposażenia stanowił długi regał z półkami, na których stały szeregiem słoje, garnki i gliniane dzbany, zawierające widać zapasy oberży. Za stołem siedział młody dorodny mężczyzna, o czarnych, krótko przystrzyżonych włosach i orlim profilu przystojnej twarzy. Przez chwilę mierzył wchodzącego lustrującym spojrzeniem, po czym wskazał mu dłonią miejsce za stołem. — Siadajcie, panie — zaprosił z uśmiechem. Sięgnął po stojący na stole dzban i napełnił przygotowany już kubek. Czarny ze zdziwieniem dostrzegł, że nieznajomy częstuje go winem. Zaskoczony, że w tak nędznej oberży otrzymuje taki drogi trunek, zajął bez słowa wskazane miejsce. — Mówił mi Koślawy o waszej sprawie, mości... — zawiesił głos w oczekiwaniu na prezentację. — Arnold Ratenau — Czarny powtórzył podane już oberżyście nazwisko, po czym dorzucił: — Radbym także wiedzieć, z kim mam okazję... — Z Protem Żeglarzem. — Mężczyzna uniósł swój kubek zapraszającym gestem, a kiedy Hubert poszedł za jego przykładem, nie przestając się uśmiechać, zauważył: — Wszakże wiele się o mnie nie dowiecie, jeśli pod tym imieniem będziecie chcieli mnie szukać! — Dzięki za to objaśnienie — odpowiedział spokojnie Czarny nie odwzajemniając uśmiechu. — Nie wiem jednak, po co miałbym o was pytać? Mężczyzna zmierzył go krótkim, ostrym spojrzeniem. Z jego twarzy także zniknął uśmiech, kiedy spytał: — Koślawy wspominał, że kogoś tam szukacie i gotowi jesteście dobrze zapłacić za wiadomość, co z nim się stało? — Istotnie, jestem gotów ponieść koszta, ale czy zapłata będzie dobra, to rzecz względna. Co dla mnie ważne, dla drugiego może być nie warte zachodu... — Toteż ostawmy tę sprawę na boku — przyjdzie czas, będziemy o tym gadać! Teraz powiedzcie, jak zwał się ten człowiek, jak wyglądał, jakie miał nawyki — krótko mówiąc, opiszcie go dokładnie!

Czarny dał wierny opis brata Erazma, starając się nie pominąć najdrobniejszych szczegółów. Jego towarzysz słuchał z uwagą, ze wzrokiem utkwionym w blat stołu. Tylko w pewnej chwili na jego nieruchomej, jakby zastygłej twarzy ukazał się nikły, ledwie dostrzegalny ślad uśmiechu, którego znaczenia Czarny nie zdołał się domyślić. Kiedy skończył, Prot podniósł na niego wzrok i odezwał się: — Coś niecoś wiedziałem już od Koślawego, ale wasz opis wyraźniejszy. Mało go jednak, żeby odszukać w tak wielkim mieście pojedynczego człowieka... Toteż koszt będzie duży; rzecz prosta, jeśli dowiem się, co z nim się stało. A jak się zwał? — Erazm z Opatowa... — odpowiedział Czarny, dodając: — Duży, to znaczy ile? — Pięć grzywien, ale jedną z góry, i to teraz, bez względu na rezultat! — Aż pięć grzywien?! — Czarny był istotnie zaskoczony wysokością opłaty, ale nie omieszkał tego zaskoczenia okazać w przesadnej formie. — Tyle nie mam! Będę musiał pożyczać! — To już waści sprawa — oświadczył obojętnie Prot. — Wszakże przypominam, że zapłacicie tylko wówczas, jeśli owego człeka znajdziemy lub będziemy wiedzieć, co się z nim stało. Ale bez zaliczki nawet nie ruszę palcem, bo ludzie kosztują, a ja nie będę za was pieniędzy wykładać! Czarny zdawał sobie sprawę, że może to być zwykła próba osiągnięcia tylko doraźnej korzyści, bez zamiaru dotrzymania ugody, postanowił jednak ponieść ryzyko, chociażby dla przekonania się, z kim przyszło mu się zetknąć. Jeżeli bowiem istotnie ów Żeglarz potrafiłby wykonać takie zlecenie, nawiązanie z nim kontaktu mogłoby okazać się wielce przydatne również w przyszłości. Biorąc więc obie ewentualności pod rozwagę, odpowiedział stanowczo: — Rozumiem, że muszą być koszta początkowe, ale będąc w podróży nie mogę pozostać bez grosza. Daję ćwierć grzywny, bo więcej nie zdołam. Przyjdzie do rozliczenia, wówczas resztę zdobędę. A teraz daję, co mam! Wyciągnął sakiewkę i odliczając oferowaną kwotę, umyślnie nie ukrywał, że mało co w niej zostało. Prot spojrzał na niego, potem na pieniądze, wreszcie bez słowa skinął głową, ściągnął brzegiem dłoni monety ze stołu i wsunął je do mieszka za pasem.

— No, niechże będzie i tak... Gdzie przesłać wam wiadomość, jeśli będzie trzeba się spotkać? — rzucił jakby mimochodem. Wszakże Czarny nie dał się zwieść pozornie obojętnym tonem pytania i odpowiedział swobodnie: Będę odwiedzał tę oberżę co trzeci dzień, ale o wcześniejszej porze. Niech gospodarz przekaże mi wasze życzenie spotkania, jego miejsce i porę. — Czyżbyście woleli nie zdradzać, gdzie mieszkacie? — z ironicznym uśmiechem spytał Żeglarz. — Tak, jak i wy... Boć zamiast pytać mnie, mogliście wskazać, gdzie poza tą oberżą mogę was znaleźć. Tym razem Prot Żeglarz roześmiał się głośno. Podobasz mi się, łaskawco! Nie jestem ciekaw, gdzie i dlaczego się skrywasz, więc niechże tak będzie! — wyciągnął rękę przyjacielskim gestem. Czarny odwzajemnił jej uścisk z taką samą pozorną szczerością. Wkrótce znalazł się w nocnych ciemnościach i oczekiwał aż w świetle uchylonych drzwi oberży ujrzy swoich towarzyszy. Gdy się pojawili, gwizdnął cicho i po chwili ruszyli w powrotną drogę. Księżyc świecił lylko chwilami, gdyż po niebie pędziły tabuny chmur, zasłaniając go na dłuższy czas. Ogarniała ich wtedy smolista czerń nocy, w której zaledwie mogli dostrzec nieco jaśniejszy pas drogi, i to nie dalej niż na parę kroków przed sobą. Kiedy jednak obłoki odsłaniały księżycową tarczę, tego światła śtarczyło, by nie stracić kierunku i jako tako rozeznać się, gdzie się znajdowali. — Uzyskaliście coś? — Waśko przerwał zalegające milczenie. — Tylko obietnice. I to nie za darmo. — I przystaliście? — Uznałem, że warto. — Czarny pokrótce powtórzył przebieg rozmowy, po czym zakończył: — Jeśli to nie łgarz, wówczas skoro mu się nawet nie powiedzie, możemy na przyszłość uzyskać cennego pomocnika. Dlatego postanowiłem spróbować. Pieniędzy mi starczy, gdyż było wiadomo, że bez kosztów się nie obejdzie. Z kim gadaliście? Chyba nie z oberżystą, bo bym widział. Podejrzewam, że z kimś pomiędzy nimi znaczniejszym. Choćby dlatego, że nie przy piwie siedział, a winem mnie ugaszczał. — Zapewne któryś z kaprowych kapitanów. Powiedział, jak się zwie?

— Ponoć Prot Żeglarz. Ale zaraz ze śmiechem wyznał, że niewiele się dowiem rozpytując o to imię. Sądzę wszakże, że na poczekaniu go nie wymyślił, jeno musi mieć jakieś inne, bardziej znane przezwisko. Waśko nie podjął dalszej rozmowy, lecz nachylił się ku Czarnemu i szepnął: — Idźcie i głośno gadajcie dalej... Hubert nie zdołał uzyskać wyjaśnienia tych słów, gdyż w następnej chwili już Waśki przy nim nie było. Nie zlekceważył jednak jego wskazówki i zagadnął Rocha nieco podnosząc głos. Mimo to starał się usłyszeć, co dzieje się w ciemnościach za jego plecami. Długo nie czekał, gdyż wkrótce usłyszał krótki gwizd, po którym zawrócił i popędził z powrotem. Właśnie ukazał się księżyc i w jego świetle ujrzał sylwetkę Waśki, a przy nim jakąś postać, która wyrywała się z jego rąk usiłując się uwolnić. Czarny wyrwał spod kaftana przytroczony tam krótki mieczyk i przystawił go do karku pojmanego. — Rusz się, a nadzieję cię niczym barana! Jeniec znieruchomiał. Był to niski, byle jak odziany chudzielec, którego twarz w mroku, jaki właśnie nastał, trudno było rozeznać. — Usłyszałem, jak podążał za nami, i to blisko! Widać bał się nas zgubić w ciemnościach! — wyjaśnił Waśko. — Ktoś jest i kto cię za nami wysłał? — rzucił Czarny naciskając ostrze. — O rany boskie, panie, nie dźgajcie! — krzyknął ujęty. — Wszystko powiem, niczego taić nie będę! Zwą mnie Kosteczką, a poszedłem za wami, by zdobyć nieco grosza! — Ruszyłeś sam na trzech! Gadaj prawdę, bo czasu wiele nie masz! Inaczej koniec z tobą! — Czarny nacisnął mieczyk. — Już! Już gadam! Czart mnie wysłał, chciał wiedzieć, dokąd pójdziecie... — Co ty pleciesz? Jaki czart?! Z nieczystym się zadajesz? — Nie, panie! To nasz przywódca! Tak go zwą, bo groźny to człek! — Wysoki, czarny? — Tak, panie! A ślipia ma takie, że już niejeden portki przez nie zamoczył!

— Widzę, że na odwadze ci nie zbywa! — kpiąco rzucił Czarny. Zastanowił się przez chwilę i już spokojniej zagadnął chudzielca: — Widzi mi się, że tym razem nie zełgałeś. Dlatego dam ci możność zarobku, i to sutego, ale tylko do pierwszego łgarstwa! Jeśli cię na tym przyłapię, to najdą cię z rozprutym brzuchem, bo krętacze mi niepotrzebni... — A za co, panie, dacie mi ten zarobek? — spytał Kosteczka. Księżyc właśnie ukazał się, mogli więc w jego świetle ujrzeć chudą twarz, której wysunięta do przodu wąska broda i długi nos nadawały szczurzy wygląd. Gościł teraz na niej chytry uśmieszek. Widać pozbył się strachu, gdyż Czarny odjął mu od karku koniec miecza. — Będę potrzebował wiadomości, a ty będziesz je dostarczał, i to dobrowolnie. Jeśli odmówisz, nastawać nie zamierzam, bo nic mi po wymuszonych usługach. Ale płacę dobrze. — Jakie to mają być wiadomości? Być może nie podołam waszym żądaniom? — Widzę, że przezorności ci nie brak. A jakie, tego ci od razu nie powiem. Zostaniesz w swoim czasie o nich powiadomiony przez któregoś z nas, więc staraj się spamiętać, jak wyglądamy. Polecenie otrzymasz za dwa dni, w południe, przy Małej Wadze. Ruch tam duży, to i spotkanie choć trudniejsze, ale bardziej bezpieczne. Jeśli żądanie uznasz za zbyt dla ciebie trudne, twoja sprawa, ale zarobek przejdzie ci koło nosa. — A wieleż ten zarobek wyniesie? — Będzie zależeć od trudności zadania. Pięć, dziesięć, dwadzieścia groszy, a może się zdarzyć, że i cała grzywna... — Czarny uznał, że nie szkodzi podsunąć Kosteczce i taką możliwość. Istotnie, przynęta odniosła skutek, bo chudzielec nie zdołał opanować drżenia głosu, kiedy spytał: — Gotowi jesteście tyle mi płacić? Nie kusicie aby mnie, biedaka? — Po co miałbym to czynić? A czy rzetelnie płacę, przekonasz się rychło, jeśli okażesz się zdatny! — Ależ zgoda, panie, będę wam służył! Jeno abym podołał! — To obaczym. O kłamliwych wiadomościach już mówiłem, zatem wiesz, czym to grozi. Ale jest jeszcze jeden warunek: — ów Czart nie śmie wiedzieć o naszej ugodzie. Zresztą od tego zależy i twoje bezpieczeństwo, bo jeśli czegoś się domyśli, zapewne długo nie pożyjesz...

— Sam to wiem, panie... — A teraz zmiataj i nie fez za nami. Hersztowi możesz rzec, że po ciemku straciłeś nasz ślad, ale nie zmyślaj niczego, bo może cię na tym przyłapać i na żadne spotkanie już z nikim nie przyjdziesz! A nasze, jakem rzekł, za dwa dni! — Tak, panie, przybędę o czasie... — rzucił Kosteczka niknąć w ciemnościach. Po powrocie Rogoży i przywiezionych przez niego informacjach, dla Jaksy, księdza Drzewieckiego i Tęczyńskiego nastały gorączkowe dni ostatnich już przygotowań. Rudy nawiązał kontakt z Lutkiem z Brzezia, u którego we dworze stały konie przeznaczone do pierwszego etapu ucieczki. Nie szczędząc wierzchowca udał się też do odległych o osiem mil Olkienik, gdzie miała znajdować się następna zmiana. Tam upewnił się, że istotnie czekała, a ponoć, jak mu mówiono, kolejna już była w Wasiliszkach. Uspokojony wrócił następnego dnia z tą pomyślną wiadomością do Wilna. W tym czasie Drzewiecki i Tęczyński także nie próżnowali. Należało obmyślić, w jaki sposób król wydostanie się z zamku, a potem dotrze do przygotowanych koni. Nie było to zadanie łatwe, bo chociaż zwykł wyjeżdżać na pobliskie polowania bądź spacery dla zażycia ruchu, zawsze towarzyszyli mu strażnicy. Znaleźli jednak sposób, jak i miejsce odpowiednie do uwolnienia się spod ich pieczy, a także podprowadzenia tam wierzchowców. Była to kupiecka składnica stojąca przy drodze biegnącej u podnóża zamkowej góry, otoczona parkanem, z furtą wychodzącą na boczny zaułek. Furta ta, jak stwierdzili, za dnia była otwarta. Resztę tyłów posesji odgradzały od drogi bezokienne ściany magazynów. Po ostatecznym ustaleniu szczegółów i sposobu pozbycia się straży, co stanowiło pierwszą trudność, należało zaznajomić króla ze wszystkimi szczegółami, by wiedział, co sam ma czynić. Już poprzednio, acz nie bez wahań, wyraził zgodę na podjęcie ryzyka ucieczki, gdyż rozumiał, że jest to, wobec zawziętości Świdrygiełły, jedyna droga dla wydostania się z niewoli. Teraz już tylko wysłuchał pouczeń obu swych dworzan i wnet, pojąwszy ich zamierzenia, bez sprzeciwu wyraził zgodę.

Następnego więc ranka okazał chęć odbycia konnego spaceru. Ponieważ zdarzyło się to nie pierwszy raz, bez trudności przygotowano wierzchowce dla króla jegomości, także jego towarzyszy, którymi mieli być Jaksa i Lech. Dołączyło do nich jak zwykle dwóch strażników z zamkowej załogi i mały poczet z wolna wyjechał za bramę zamku. Jagiełło nigdy nie ubierał się strojnie. Nosił zwykłą, szarą kurtę lub niczym nie wyróżniający się ciemny kaftan. Teraz również miał na sobie krótki, nawet mocno już przetarty kożuszek i byle jaką futrzaną czapkę. Jechał na czele, mając po bokach swoich towarzyszy, baczących, by łby ich koni nie wysunęły się przed królewskiego wierzchowca, bo tego wymagał dworski obyczaj. Obaj strażnicy odstali nieco w tyle wiodąc jakąś rozmowę, nieświadomi oczekującego ich losu. Skręciwszy na podzamkową drogę jechali nią przez pewien czas, aż w pewnej chwili król wstrzymał wierzchowca. — Widzę tu sposobne miejsce — zwrócił się do strażników — toteż udam się za swoją potrzebą... Nie bacząc na ich odpowiedź zeskoczył na ziemię i rzuciwszy wodze Lechowi, skierował się ku widocznej w pobliskim zaułku uchylonej furcie, niknąć za nią. Obaj jego dworzanie, jak i strażnicy pozostali w siodłach, czekając na powrót króla jegomości. Po pewnym czasie jeden z litewskich wojowników zwrócił się do towarzysza: — Marudzi miłościwy pan... Długo to trwa... — Widać niełatwo mu idzie! — roześmiał się drugi, ściągając wodze szarpiącego łbem wierzchowca. Inne konie stały spokojnie, tylko od czasu do czasu uderzając kopytem o zmarzniętą ziemię na znak zniecierpliwienia. Udzieliło się ono i strażnikom. Jeden z nich zwrócił się wreszcie do Jaksy, który, tak jak i Lech, nieruchomo trwał w siodle. — Ej, pan, może pójdziesz ponaglić batiuszkę korola?! — Nie moja sprawa... — Jaksa obojętnie wzruszył ramionami. — Jak poszedł, tak wrócił... A mnie ponaglać władcy nie uchodzi! Zamilkli i czekali nadal, jednak żołnierze zaczęli okazywać coraz większy niepokój.

— Wasyl, skocz no za furtkę i obacz, co się z nim dzieje! — zdecydował się wreszcie jeden z nich. — Stary już człek, może zasłabł? Wezwany zeskoczył z siodła i zniknął za furtą. I jego dość długo nie było, ale kiedy nareszcie ukazał się, miał twarz białą z przerażenia. — Rozpytywałem ludzi! Widzieli siwego starca! Prowadził go jakiś młody ku głównej bramie, wiodącej na następną ulicę! — Matuszka Boża! — krzyknął na tę wiadomość jego towarzysz. — Na siodło, Wasyl, i do zamku! On nam udrał! Nie zwracając uwagi na Jaksę i Lecha, poderwali konie i bijąc je nahajkami, pochyleni w siodłach, pognali z powrotem. Ci zaś pozostawieni na drodze wymienili między sobą porozumiewawcze uśmiechy, zawrócili i z wolna podążyli za nimi, prowadząc królewskiego wierzchowca. Nie mieli powodu do pośpiechu, toteż kiedy na zamkowym majdanie oddawali pachołkom konie, panował już tam niezwykły ruch i bieganina. Ponad ogólnym gwarem górował jednak pełen wściekłości wrzask Świdrygiełły, który, obudzony z pijackiego zamroczenia, osobiście poganiał żołnierzy do natychmiastowego pościgu. Jakoż ponaglany książęcym krzykiem i groźbami wkrótce wypadł za bramę oddział konnych, jeszcze w siodłach dopinając pasy z bronią. Wreszcie kniaź resztę wściekłości wyładował na nieszczęsnych strażnikach. Zostali uwięzieni, najpierw poddani okrutnym torturom, a potem straceni. Natomiast nad całym królewskim dworem pozostałym na wileńskim zamku na osobisty rozkaz kniazia wzmocniono straże, znacznie ograniczając swobodę jego ruchów. Tęczyński, zaczajony za furtką, z niecierpliwością oczekiwał pojawienia się na drodze królewskiego pocztu. Kiedy go wreszcie ujrzał, odetchnął z ulgą. Ale jeszcze w napięciu obserwował, jak jadąc truchtem zbliżali się z wolna do miejsca, gdzie król powinien był wstrzymać wierzchowca. Z radością i już odprężony zobaczył, że istotnie władca ściąga wodze i schodzi z konia, a potem zbliża się do parkanu. Omal nie wyrwał się mu naprzeciw, jednak opanował odruch i odczekał, aż Jagiełło minąwszy furtę nie będzie widoczny z drogi. Dopiero wówczas doskoczył do monarchy i bezceremonialnie ująwszy go pod ramię rzucił podniecony: — Teraz szybko, miłościwy panie! Konie czekają w pobliżu!

Jagiełło bez słowa skinął głową i dał się prowadzić młodemu dworakowi. Przeszli przez plac zawalony stertami beczek. Kręciło się po nim kilku ludzi, którzy Wszakże zajęci robotą nie zwracali na nich uwagi. Wkrótce dotarli do jakiegoś mieszkalnego budynku i minąwszy go, także przez nikogo nie nagabywani, skierowali się ku pobliskiej, szeroko rozwartej bramie. Prowadziła na ulicę. Za nią stało czterech jeźdźców trzymając w pogotowiu dwa osiodłane konie. Widząc zbliżających się, jeden z nich zeskoczył, podbiegł do króla i ująwszy go pod drugie ramię, pośpiesznie dopomógł dostać się na siodło. Był to Drzewiecki, uzbrojony, tak jak i inni, w przypasany do boku miecz. Udzieliwszy pomocy, dopadł swego wierzchowca i uszył w ślad za już umykającym oddziałem. Wzięli króla pomiędzy siebie i pędzili nie zważając na pieszych, z których niejednego rzuciły na ziemię końskie kopyta. Przelecieli przez miasto, minęli Grodzieńską Bramę i wkrótce pozostawili za sobą ostatnie domy przedmieścia. Nie szczędzili rumaków, gdyż zdawali sobie sprawę, że pościg będzie zażarty i tak długo kontynuowany, dopóki nie opuszczą litewskiej ziemi, a przewaga, jaką mieli, nie wynosiła więcej niż godzinę. Wierzchowce gnały więc z wyciągniętymi szyjami, niczym lotne ptaki, a pochyleni w siodłach jeźdźcy jeszcze je ponaglali. Król, nawykły do siodła, mimo podeszłego wieku trzymał się na nim pewnie, a nawet zagaił rozmowę zwracając się do Drzewieckiego: — Dokąd zmierzamy? — Do Olkienik. Tam czeka zmiana. — Aby wierzchowce wytrzymały. Szybko jedziemy... — Wytrzymają! Wybrane najlepsze z najlepszych! — Kto je przygotował? — Kniaź Michał Buczacki. — Będę mu to pamiętał... — rzucił na wpół do siebie Jagiełło i już dalej o nic nie pytał. W małym, sześcioosobowym poczcie zapanowało milczenie, bo trzej specjalnie wybrani do królewskiej ochrony rycerze także ze sobą nie rozmawiali. Zresztą szybki bieg rumaków nie sprzyjał gawędzie. Te zaś nie

szczędziły sił, toteż droga uciekała spod ich kopyt do tyłu jakby ją ktoś śpiesznie pod nimi zwijał, a przydrożne drzewa pojawiały się i zaraz znikały. Po paru godzinach jazdy zwolnili, by dać wierzchowcom choć trochę odetchnąć, wnet jednak znów je ponaglili do dalszej gonitwy. Do Olkienik dotarli o zmroku, ale powiadomieni o położeniu bojarskiego dworu, gdzie czekała zmiana, nie potrzebowali go szukać. Przesiedli się od razu i mimo proponowanej wieczerzy natychmiast ruszyli w drogę. Posilili się w siodłach, bo o zapasach żywności nie zapomniano, i znów poddając się rytmicznemu kołysaniu końskich grzbietów rwali szlakiem szarzejącym przed nimi w ciemnościach. Panujące w oddziale milczenie w pewnej chwili przerwał Tęczyński zwracając się do monarchy: — Jak się czujecie, najjaśniejszy panie? Czy wytrzymacie całą noc jazdy, jaką mamy przed sobą? — Stare już kości, ale wytrzymają — posłyszał w ciemnościach odpowiedź. — Przez całe życie częściej posługiwałem się koniem, niż chodziłem piechotą... — Rad to słyszę, miłościwy panie, bo do Wasiliszek, gdzie czeka nas kolejna zmiana, szmat drogi... — Zamierzacie tam wytchnąć? — Czasu na to nie będzie. Zbyt blisko za sobą mamy pogoń! — Ale oni zmian przecież nie mają! Muszą szczędzić wierzchowce, a zatem chyba zyskujemy nad nimi przewagę? — Zmian nie mają, ale będą zabierać konie z bojarskich dworów, boć na tych samych daleko nie zajadą! — My mamy już przygotowane, oni zaś dopiero muszą ich szukać, a to zabiera dużo czasu. Dlatego sądzę, że należy najjaśniejszemu panu dać nieco odpocząć! Czeka go przecież nie przespana noc, do tego w siodle! — zaoponował Drzewiecki. Spór ten rozstrzygnął jednak sam Jagiełło. — Ostawcie to, waszmościowie, mojej woli. A ja sądzę, że lepiej zlecieć na ziemię, niż znów dostać się w ręce tego niecnoty... Długo ciągnęły się godziny jazdy w nocnych ciemnościach, tym głębszych, że droga wiodła przeważnie lasami, gdzie nawet tuż przed końskimi łbami trudno ją było dostrzec. Jeźdźcy zdali się więc na instynkt

swoich rumaków i zluźniwszy wodze pozostawili im swobodę. Mimo to pędziły pewnie i szybko, a tylko czas nie chciał im towarzyszyć wlokąc się wolno. Wreszcie jednak z ulgą dostrzegli, że ciemność zaczęła blednąc, stawała się coraz bardziej szara, a kiedy wyłonili się z lasu na otwartą przestrzeń pola, ujrzeli ponad ciemnym pasem otaczających go borów zielonkawą jasność, która z wolna zmieniała się w różową poświatę. Drzewiecki ze strachem zauważył, że głowa króla zaczyna opuszczać się coraz niżej i choć podrywała się zaraz do góry, to jednak po chwili znów skłaniała ku dołowi. — Najjaśniejszy panie... — jadąc przy królewskim boku, wyciągnął rękę i dotknął ramienia monarchy. — Już blisko, wkrótce będziemy na miejscu... Nie uśnijcie! Jagiełło obrócił twarz z brwiami ściągniętymi gniewem: — Co, acan, gadasz! Wcalem nie zmożon! — Wybaczcie, wasza miłość, alem się wystraszył, że wnet spadniecie z siodła... — Zmyślasz byle co! — wciąż gniewny fuknął król. — Na pewno wszystkich was przetrzymam! — po chwili jednak dorzucił: — Mówisz, że do Wasiliszek już blisko? — Jeszcze ich nie widać, bo nocna ćma zasłania... Zanim jednak całkiem się rozwidni, będziemy już na miejscu! Tam nieco odetchniemy... — Pytam, bo zjadłbym coś gorącego... — mruknął Jagiełło. — Poranny ziąb przenika do kości... — Wytrzymajcie, miłościwy panie, za parę pacierzy otrzymacie posiłek! A i spocząć wam trzeba... — Ty się nade mną nie użalaj! — znów z rozdrażnieniem burknął król. — Spoczywać ani mi w głowie, bo pogoń mamy za sobą! Za dobrze znam Świdrygiełłę, bym sądził, że jej poniecha! — Ale nie on jej przewodzi... — To jeszcze gorzej, gdyż dworacy boją się go bardziej niż śmierci... Toteż koni żałować nie będą, bo nawet jeśli połowa padnie, reszty starczy, by nas pojmać! Wkrótce istotnie wpadli pomiędzy pierwsze domy Wasiliszek, a w chwilę potem na podwórzec zajazdu. Pozsiadali z robiących bokami wierzchowców,

z których spadały płaty piany, i ruszyli do karczmy, gdzie palił się już pod kominem ogień obiecujący rychłą miskę gorącej strawy. Kiedy ją pośpiesznie spożyto, osiodłane już, świeże konie stały w podcieniu domu. I znów rozpoczął się dzień nieustannego biegu. Znów kołysały ich grzbiety pędzących rumaków, znów droga uciekała do tyłu spod bijących w nią kopyt, znów trzeba było walczyć ze słabością coraz bardziej wyczerpanego ciała. To wyczerpanie głównie dawało się we znaki królewskiej osobie; coraz wyraźniej było widać wysiłek, jaki go kosztowała walka ze zmęczeniem. Sami już mocno wyczerpani nużącą jazdą, tym bardziej podziwiali hart ducha i odporność sędziwego już przecież władcy. Zapewne jednak zamiłowanie do polowań, na których spędzał zwykle zimy, tak go przysposobiło do obecnego trudu. Następną zmianę mieli w Dzierieczynie, dokąd było dziesięć mil, czyli nie mniej niż wynosiły dotychczasowe etapy. Nie przespana noc tym bardziej więc dawała się we znaki, zmuszając do obrony przed sennym zamroczeniem. Ale król wciąż nad podziw dobrze trzymał się w siodle. Wprawdzie w jego ściągłej twarzy policzki jeszcze mu głębiej zapadły, bruzdy zaostrzyły się, a zaciśnięte usta świadczyły o walce z narastającą niemocą, lecz ani słowem nie zdradzał, jak dalece czuł się już słaby. Mimo to Drzewiecki nie miał wątpliwości co do jego stanu, więc przytrzymał nieco wierzchowca, pozwalając królowi wysforować się do przodu, i zbliżył do towarzysza. — Jegomość dobywa resztek sił — rzucił półgłosem. — Trzeba nieco wytchnąć. Konie także odpoczną, nadrobimy stracony czas potem... — I ja to widzę — zgodził się Tęczyński. — Natomiast w Dzierieczynie będziemy musieli zatrzymać się chociaż na kilka godzin, aby nieco pospał. Drugiej nocy nie strzyma... — Trzeba istotnie, ale boję się, by nas nie dopadli... — Przecież oni też nie z drewna, także muszą odetchnąć choć kilka godzin. Sądzę, że nic na tym nie stracimy. Zresztą innego wyjścia chyba nie mamy... — No tak... — westchnął z troską Drzewiecki. — Upatrzmy zatem odpowiednie miejsce i zjedźmy w las..

W chwilę potem zahamowali konie i prowadzeni przez Tęczyńskiego skierowali się pomiędzy drzewa. Należało oddalić się na tyle, by pnie i bezlistne zarośla dały ostateczną osłonę od drogi. Wkrótce znaleźli płytką kotlinkę, gdzie zatrzymali się. — Odetchniemy, ale nie za długo — zadecydował Drzewiecki. — Szybko natnijmy, panowie bracia, jedliny na posłanie dla króla jegomości! Nikomu wszakże spać nie radzę, bo potem będzie trudno nawet wleźć na siodło. Rycerze, obeznani z trudami wojaczki, polecenie przyjęli ze zrozumieniem. Wkrótce przygotowano dla króla posłanie, czemu się nie sprzeciwiał, a nawet z wyraźną ulgą rozciągnął się na nim i zasnął zanim przykryto go derkami. Oni zaś siedli pod drzewami i oparci plecami o pnie odpoczywali, uwiązawszy końce wodzy do przegubów rąk. Po dwóch godzinach znów byli w siodłach i ruszyli w dalszą drogę. Teraz rumaków nawet i ponaglać nie było trzeba, bo wypoczęte, a także zziębnięte postojem, w biegu szukały rozgrzewki. Już po ciemku dotarli do Dzierieczyna. Tu także czekała na nich zmiana w bojarskim dworze, należącym do krewniaka kamienieckiego starosty. Przygotowane więc konie były wyjątkowo dorodne. Zaproszenie zaś do dworu tym razem przyjęli radzi, że wreszcie dostaną gorący posiłek. Należało także choć na kilka godzin zaznać i snu, toteż upewniwszy się, że straże staną nawet na gościńcu, by pogoń ich nie zaskoczyła, poukładali się na spoczynek. Obudzeni zgodnie z żądaniem jeszcze przed świtem, zrazu nie wiedzieli, gdzie są, ale nieco zimnej wody rychło przywróciło świadomość, a potem, kiedy już byli w siodłach, ciągnący polem wiatr do reszty ich otrzeźwił. Początkowo pokrzepiony snem król dobrze znosił jazdę, lecz już w południe znów raz i drugi zachwiał się w siodle, więc, mimo protestów, Drzewiecki powtórnie zarządził krótki odpoczynek w głębi lasu. W Suchopolu, przewidzianym na następny postój, z konieczności zatrzymali się także na kilka godzin, jednak o północy ruszyli dalej. Do granicy było już blisko, więc była to ostatnia zmiana koni. Ale kiedy nastał świt i zrobiło się widniej, obaj jadący przy nim dworzanie dostrzegli, że dalszej jazdy król nie wytrzyma. Mocno tym byli stroskani, bo dostanie się w

ręce pościgu tak blisko celu byłoby iście przewrotnym zrządzeniem losu. Musieli więc zarządzić krótki postój. Tym więc ostrzej gnali dalej, umówiwszy się, że ostatniego konia, który nie padnie, dosiądzie król jegomość. Wkrótce wpadli do jakiejś wsi i pędząc przez nią dostrzegli żuraw studni, a przy niej szereg krytych pałubami wozów jakiegoś kupieckiego taboru, który widać zatrzymał się dla napojenia zwierząt. Tknięty nagłą myślą Drzewiecki zdarł przy nim wierzchowca i krzyknął do jednego z woźniców: — Hej, dobry człowieku, a dokąd to Bóg wiedzie?! — Do Chełma, panie, litewskie zboże wieziemy... — Gdzie wasz patron?! — A tam... — woźnica wskazał ręką. Był to jednak gest zbyteczny, bo kupiec, zaniepokojony pocztem kilku zbrojnych, sam podszedł do Drzewieckiego. — Czym mogę wielmożnemu panu usłużyć? — spytał po polsku, uchylając czapki. — To twój tabor, łaskawco? — Mój, wielmożny panie... — Jak się zwiesz i skąd jesteś? — Mikołaj Garbny z Chełma... Drzewiecki zeskoczył z siodła i ująwszy kupca za łokieć odprowadził parę kroków od wozów. — Słuchaj uważnie, mości Garbny, co ci powiem, i nie dziwuj się. bo to, co usłyszysz, to rzetelna prawda! Masz okazję uzyskać wyjątkowe łaski naszego króla Władysława, jeśli wspomożesz go w potrzebie! — Ja? Nędzny kupiec, najjaśniejszego pana?! W jakiż sposób?! — Jeśli go skryjesz w jednym ze swych wozów! Umykamy przed litewską pogonią, która jest już blisko! — Umykacie przed pogonią? I do tego litewską? Dlaczegóż to? — Toś nie słyszał, że naszego pana pojmał Świdrygiełło i jako jeńca w Wilnie trzymał? — Tak... To słyszałem... Udało się nam wyrwać go z rąk kniazia i gnamy do granicy. Ale miłościwemu panu sił już nie staje, a także nie wiemy, czy i naszym

wierzchowcom ich starczy, Toteż chcę, abyś ukrył króla, i jeśli was Litwini dopadną, powiedział im, że sześciu jeźdźców nie tak dawno cię minęło... — A gdzież jest miłościwy pan? — z niedowierzaniem w głosie spytał kupiec. — Nie widziałeś go nigdy? Nie poznajesz tego siwego jeźdźca? Kupiec spojrzał we wskazanym kierunku i ze zdumienia aż otworzył usta. Potem nagle, jak podcięty batem, zerwał z głowy czapkę i podbiegł do króla. Miłościwy panie... Miłościwy panie... — pochylił się do strzemienia i złożył pocałunek. — Zezwólcie, abym ja i mój tabor byli na wasze usługi! Jeśli wola, raczcie skorzystać! Jagiełło nie rozumiejąc, o co chodzi, spojrzał pytająco na Drzewieckiego. Ten w paru słowach objaśnił władcę o sposobności ratunku, jaki dawał napotkany kupiec. — A jeśli zechcą przeglądać wozy? — zawahał się król. Musimy podjąć ten hazard, miłościwy panie, bo nie strzymacie dalszej jazdy, a do granicy jeszcze dzień drogi... Zresztą do głowy im nie przyjdzie, że przenieśliście się na byle jaką kupiecką tielegę... My zaś przykryjemy waszą jasność, za przeproszeniem, starymi workami, to niech nawet i zajrzą! W mroku pod pałubą was nie dostrzegą! — wtrącił kupiec. A więc niechże będzie, zdam się na Bożą Opatrzność i wierność tego człeka... — Jagiełło wyjął nogi ze strzemion i zsunął się na ziemię. — Bądźcie spokojni, miłościwy panie, opieki wam nie zabraknie! Mniemam takoż, że lepiej będzie jak skręcimy z tej drogi w bok, ku Widomli. Zamierzaliśmy przebyć Bug w Brześciu, ale go ominiemy i przeprawimy się we Włodawie, gdzie także jest prom! Już bez straty czasu wyścielono w jednym z wozów posłanie, a kiedy ledwie żywy ze zmęczenia król ułożył się, nakryto go stertą pustych worków. Królewskiego wierzchowca przywiązał do swego siodła któryś z rycerzy i poczet pogalopował w dalszą drogę. Ruszył też z wolna i kupiecki transport. Przewidywanie Drzewieckiego, że pogoń jest blisko, było słuszne, gdyż po kilku godzinach, kiedy iuż pod wieczór tabor zatrzymywał się w mijanej wsi na nocleg, nadleciało na spienionych koniach ze dwudziestu zbrojnych. Ale ani im do głowy przyszło przeglądać wozy, gdyż dowiedziawszy się, że nie tak dawno przeleciał tędy mały poczet jeźdźców, jak szaleni pognali dalej.

Tabor zaś zboczył i przedostawszy się pod Włodawą na ziemie koronne, podążył do Chełma. Jednak Jagiełło, do cna już wyczerpany najpierw gonitwą w siodle, a później monotonną i niewygodną jazdą w kupieckim wozie, zatrzymał się wcześniej we dworze Tur dla j wytchnienia i nabrania sił. Stąd poszły wieści do królowej Zofii i kanclerza Oleśnickego, wzywające ich na spotkanie do Chełma, dokąd i sam wkrótce się udał. W miesiąc potem Świdrygiełło za poradą co rozsądniejszych boja- j rów, wskazujących na znaczne koszty związane z utrzymaniem dworu króla Władysława, nie tylko zezwolił, a wręcz nakazał Polakom, by opuścili Wilno. Spowodowało to ogólną radość, gotowano się gorączkowo do wyjazdu, czym cieszył się także i książę Henryk, dość mając przebywania przy prostackim Świdrygielle i jego litewskich wielmożach, j których wszakże mienił się przyjacielem. Pełne napięcia dni zapanowały wśród królewskiego dworu na wieść o ucieczce monarchy. Dla większości była nieoczekiwana i zaskakująca, | ale dla wszystkich radosna. Obawiano się jednak, że każdej chwili mogą wybuchnąć tryumfalne okrzyki oznajmiające sukces wysłanego pościgu. \ Snuto nawet obawy, czy nieobliczalny Świdrygiełło pojmanego króla nie wtrąci z zemsty do lochów, a jego asyście nie zada męczeńskiej śmierci, jak to uczynił ze strażnikami. Upłynął jednak jeden dzień i drugi, a na zamku wciąż panował spokój, zakłócany jedynie pijackimi wrzaskami bojarów ucztujących ze swym kniaziem. Królewscy dworzanie, ograniczeni w możliwościach poruszania się, czekali w nużącej niepewności na zmianę losu. Kanclerz wyjechał, jego funkcję przejął Oporowski, ale odcięcie od kraju spowodowało zastój we wszystkich dyplomatycznych poczynaniach, a więc i wymianie listów. Toteż wicekanclerzowi, nadal utrzymującemu bliski kontakt z panem Zarębą, pozostawało dużo czasu na gawędy z kasztelanem, które ostatnio obracały się tylko wokół troski, czy powiodła się królowi ucieczka. Wszakże czas uchodził, a żadnych wieści nie było. Także i ksiądz Andrzej nie miał wiadomości od Czarnego, których jednak zbytnio nie oczekiwał, spodziewając się ich raczej od niego samego, jeśli uda mu się wrócić szczęśliwie.

Natomiast obserwacja poczynań Świdrygiełły nie nastręczała trudności, gdyż nie umiał zbyt głęboko taić swoich zamysłów, zwłaszcza przy dzbanie wina. Proboszcz dowiedział się więc z jego otoczenia, że po królewskiej ucieczce, a zwłaszcza kiedy wkrótce potem nadeszła wieść o uwięzieniu Baby i Tarły, zarządził zbrojną wyprawę na Podole i Czerwoną Ruś. Ostrzegł jeszcze o tym kanclerza, sam już przygotowując się do drogi, gdyż królewski dwór oczekiwał na rozkaz opuszczenia Wilna. Jaksa, po doraźnym zadaniu udzielenia pomocy spiskowcom, nie zapomniał i o głównym, które dopiero zaczął wykonywać. Spotykał się więc z Holeszką od czasu do czasu, dbając jednak, by te spotkania nie odbywały się za często, ale kiedy sam królewski trefniś proponował grę w szachy, chętnie przyjmował zaproszenie. Zasiadali wówczas w izbie Holeszki i sięgając po kubki z miodem przemyśliwali w milczeniu nad kolejnym posunięciem. Wszakże milczenie to czasami przerywał gospodarz, rzucając uwagi dotyczące gry lub też poruszając sprawy ich codziennego bytowania. Podczas jednego z takich spotkań, nachylony nad szachownicą, przesunął figurę i rzucił od niechcenia, nie unosząc głowy: — Waszmość to człowiek przezorny... — Co waść masz na myśli? — zdziwił się Jaksa. — Dowiedziałem się wczoraj, że Świdrygiełło nadał Niemierzę jednemu ze swych bojarów... Ponoć doniesiono mu o was, że wiernie służyliście Witoldowi. Jaksa zastanawiał się przez chwilę, wykonał posunięcie i spytał: — A nie dociekał, gdzie się obracam? — Tego nie wiem. Ale w porę dobytek zabraliście, a i rodzinę także. Bo dworzanie zmarłego Witolda jeśli nie uciekli, to albo zostali wygnani, albo po lochach siedzą... — Właśnie tego się bałem... — mruknął Jaksa wracając do gry. Zapanowało chwilowe milczenie, które znów przerwał Holeszko. — Dobrze, że mieliście dokąd przewieźć rodzinę... — Toć krewnych chyba nikomu nie brak... — zdawkowo zauważył Jaksa.

— Ale nie wszyscy na tyle bliscy, by chcieli obarczać się taką mitręgą... A waść, sądząc po męskim wieku, rodzicieli już nie masz. Zapewne więc pojechali do brata czy też siostry? — Nie, do szwagra... — Czy także w królewskiej służbie? Może go znam? — Nie, gospodarzy u siebie. — Musi mieć zatem majętność. Nie dziwię się przeto, że żywy inwentarz także ponoć zabrałeś? — Istotnie, była po temu możliwość... — Tak? I udało się bydełko szczęśliwie doprowadzić? Przecież droga zapewne nie była krótka? Mimo zdawkowych odpowiedzi Rudego, który udawał, że bardziej pochłania go gra niż interesuje rozmowa. Holeszko jej nie przerywał. Wszakże pytania zadawał jakby tylko dla okazania życzliwej troski. — Tak, parę dobrych niedziel na nią zbiegło... — wyjaśnił Jaksa już z pewnym zniecierpliwieniem, aby dać wyraźniej do zrozumienia, że udzielanie odpowiedzi przeszkadza mu w grze. Holeszko zdawał się jednak tego nie dostrzegać. — Mówisz, waszmość, że długo? Gdzież tedy leży dwór szwagra? — Aż za Krakowem, w samborskiej ziemi... — No... no... To istotnie szmat drogi... A jakże się zwie? — Bory... — Rudy podał majętność rodzinną Czarnego, coraz bardziej podejrzewając, że pytania nie są przypadkowe, a jego gospodarz, mimo okazywanej wstrzemięźliwości, pragnie dowiedzieć się o nim czegoś bliższego. Wszakże i Holeszko widać wreszcie ocenił, że dalsze dociekania mogą wywrzeć takie wrażenie, gdyż poniechał już tematu, a tylko pomrukiwał komentując sytuację na szachownicy. W pewnej chwili ich grę przerwało pojawienie się przybysza, którego Jaksa znał dotąd tylko z widzenia, nie miał jednak sposobności do osobistego spotkania. Był to pan Izydor Bukwa, królewski sokolniczy, człek nieco otyły, o pełnych błyszczących policzkach, szerokich wargach, dobrze widocznych pomiędzy zarostem, i małym nosku nie licującym z okazałością oblicza. — Przyszedłem odwiedzić waćpana — wyjaśnił, zwracając się do Holeszki po krótkiej prezentacji. Widzę wszakże, że zabawiasz się szachami,

tedy przeszkadzać nie będę... Ale chętnie popatrzę, który z waszmościów silniejszy! Wielce lubię tę grę, jeno mi cierpliwości na długie myślenie nie staje, przez co rzadko udaje mi się wygrywać! — roześmiał się dobrodusznie. — Kto mocniejszy łatwo waść dojdziesz, spojrzawszy na szachownicę! — rzucił Holeszko z irytacją. — Pan z Niemierzy tak mnie przycisnął, że ledwie dyszę! — No, nie bądź waść tak skromny! — Jaksa uśmiechnął się. — Częściej mnie zdarza się poddawać partię! A że tę przegrywasz, to waści wina, boś więcej mówił, niż obmyślał posunięcia! Pan Bukwa przysiadł do stołu i sięgnąwszy po kubek z miodem podany przez gospodarza przyglądał się jakiś czas szachownicy, wreszcie odezwał się komentując położenie pionków: — Nie masz, Holeszko, już żadnych nadziei! Lepiej zacznij nową partię! — Chyba na nową zbyt późno — zastrzegł się Jaksa. — Tym bardziej że czasu teraz mamy sporo, toteż i sposobności do gry jutro nie zabraknie. — A więc częściej waćpanowie grywacie? — zainteresował się pan Bukwa. — Pozwólcie tedy, mości Holeszko, że będę do was zaglądał, bo radbym popatrzeć, jak walczą tacy majstrowie! — Waćpan zbyt łaskaw — odpowiedział grzecznie Holeszko — ale skoroś ciekaw, przychodź kiedy wola. — Pogadawszy jeszcze, wkrótce rozeszli się, bo istotnie nadeszła już pora spoczynku. Jaksa wracając do siebie zastanawiał się, czy wizyta pana sokolniczego była przypadkowa, czy też zaszedł do Holeszki, aby go poznać? Przyszło mu jednak na myśl, że popada raczej w przywidzenie, widząc wszędzie z góry obmyślane zamierzenia i podstępne działanie! Wszakże nie mógł pozbyć się wrażenia, że pytania Holeszki były celowe, ale czy były powodowane tylko zwykłą ciekawością, czy też chęcią bliższego rozeznania jego osoby, nie zdołał znaleźć jednoznacznej odpowiedzi. Następnego dnia poniechali gry, gdyż ucieczka. Jego Królewskiej Mości narobiła wiele zamieszania i na inne tory skierowała ich zainteresowanie. Nie mówiono na zamku o niczym więcej, podziwiano przemyślność, z jaką była przygotowana, wierząc jednocześnie w jej powodzenie. Wszakże, mimo dociekań, nie zdołano dojść, komu należało przypisać tę zasługę. Wiedziano jedynie, że wraz z królem zniknęli sekretarze królewscy,

wielebny Drzewiecki i młody Tęczyński. Kto jednak udzielił im pomocy, a zwłaszcza obmyślił imprezę, tego nikt nie umiał wyjaśnić. Na następną partię szachów umówili się więc w dwa dni później, ale zanim po ustawieniu figur zabrali się na dobre do gry, zjawił się Bukwa i bardzo podniecony przyniósł wiadomość, która mocno ich poruszyła. — Czyście już słyszeli?! — zawołał już od progu. — Ponoć nadleciał do kniazia goniec z wieścią, że król jegomość pojmany?! Kniaź Jerzy mając zmordowane wierzchowce zatrzymał się na postój, toteż wysłał putnika z tą wieścią. Jaksa, wstrząśnięty tą wiadomością, wpatrywał się w sokolniczego z przerażeniem, jakby oglądał ducha, a nie żywą postać, natomiast Holeszko wykrzykiwał przejęty głęboko: — To być nie może! Waść trzy po trzy pleciesz! Co jeszcze opowiada goniec?! Czy najjaśniejszy pan aby przy zdrowiu? Mów, jak do tego przyszło, gdzie go pojmano?! — Nic więcej nie wiem, krom tego, com rzekł... — wydyszał sokolniczy. — Należy przepytać kniaziowych dworaków, może wiedzą coś więcej? — Niech każdy z nas na własną rękę rozpytuje kogo może, a potem zejdziemy się i spróbujemy dojść, co się stało — zaproponował Jaksa. — Przednia myśl! — zgodził się Holeszko. — Chodźmy, waszmościowie, na pokoje i posłuchajmy, co gadają! Może któryś z litewskich panów coś nam powie, po czym spotkamy się u mnie! Jaksa chciał najpierw zobaczyć się z księdzem Andrzejem, ale ten był na naradzie u wicekanclerza, więc ruszył posłuchać, co mówią dworacy kniazia. Wkrótce to, co usłyszał, wręcz zamąciło mu w głowie. Jedni twierdzili, że król nie ucierpiał, ale cały poczet broniący go do ostatka został wybity, drudzy mówili o pojmaniu wszystkich i prócz króla prowadzeniu ich na arkanach, wreszcie byli i tacy, którzy podejrzewali Lingwenowicza o opóźnienie powrotu nie z powodu pomęczonych koni, lecz poturbowania króla jegomości w czasie potyczki, co skłoniło młodego księcia do odłożenia powrotnej drogi, by pojmany mógł przyjść do zdrowia. Nikt jednak nie umiał Jaksie odpowiedzieć dokładnie, gdzie to się stało i jak wiele czasu upłynie zanim król powróci na zamek.

Najdziwniejsze jednak wydało się Rudemu zaginięcie gońca! Wprawdzie wielu widziało jego przybycie, a potem chciało od niego samego Zasięgnąć języka, jednak nie udało się go odnaleźć. Nie wiedząc, co o tym wszystkim sądzić, wrócił do Holeszki w nadziei, że być może on lub Bukwa dowiedzieli się czegoś więcej. Byli już obaj, ale i oni nie mieli innych wiadomości. Holeszko skwitował to stwierdzeniem:. — Trudno się w tym rozeznać! Każdy plecie co innego, ale żaden sam z putnikiem nie gadał, jeno powtarza, co mu inni mówili... — Otóż to... — westchnął sokolniczy. — Dziwne mi, że nie wiadomo, co się z gońcem stało? — Mimo że byli tacy, co widzieli jak nadjechał... — uzupełnił Jaksa. — Dlatego, kto wie, czy to prawda? Czy aby w innej sprawie nie przybył, a ktoś umyślnie rozpuścił taką wieść? — Możliwe... — zgodził się Holeszko. — Ale po co by to robił? — Abyśmy wpadli w popłoch i ducha oporu stracili. Mógł to uczynić i sam Świdrygiełło, dość jest na to przebiegły i nam wrogi! — Trochę mi otuchy, waszmość, dodałeś! — Bukwa uśmiechnął się do Jaksy. — Pożegnajmy tedy pana Holeszkę, bo nic teraz więcej nie uradzimy. Być może sprawa jakoś się wyjaśni... Już na korytarzu Bukwa zwrócił się do Jaksy: — Zajdź, waszmość, jutro do mnie na kusztyczek miodu. Widzisz mi się człekiem rozumnym, to i pogadać o czym będzie i dobrej rady wysłuchać. Los króla jegomości mocno mi legł na sercu, może dowiemy się czegoś więcej, to i podzielić się wieściami byłoby warto... — Chętnie przybędę — zgodził się Jaksa, znów jednak niepewny, czy sokolniczy wysunął tę propozycję nie bez ukrytych intencji. Toteż, ciekaw z nim rozmowy, następnego dnia poszedł w odwiedziny. Wnet znalazł się dzban miodu, zasiedli więc przed palącym się w kominie ogniem na gawędę, której gospodarz od razu nadał przyjacielski ton. — Widzę, żeś waćpan i dzisiaj markotny? Czyżbyś wyzbył się nadziei na kłamliwość tej wieści? — Niczego nowego nie dowiedziałem się, więc i wątpliwości, i nadzieję mam nadal...

— I słusznie! Już nie tylko my, ale i wielu naszych panów braci zaczyna podejrzewać, że to zwykłe łgarstwo rozpowiadane umyślnie... — Lecz po co? Celu nie widzę... Sam już to wyjaśniłeś złośliwością Świdrygiełły. To do niego podobne. — Daj Boże, abym się nie mylił... Bo jeśli nieprawda, bratnia krew się poleje i znów wojenna pożoga oba kraje będzie niszczyć! — Bez tego chyba się nie obejdzie, gdyż Świdrygiełło rozeźlony oporem panów z Rady, ponoć wyprawę na Podole gotuje. A jak raz ruszy, nie wiadomo, czym to się skończy... Zmówił się już podobno z Tatarami, którzy także uderzą, a wówczas i Wielki Mistrz, choć ostrożny, za piecem siedzieć nie będzie! — Widzę, że waszmość świadom koronnych spraw... — zauważył Rudy spoglądając z uśmiechem na swego gospodarza. Sokolniczy wzruszył ramionami. — Przy królu przecież służbę pełnię, a gdzie jak nie na dworze człek nia sposobność do obycia się z polityką? Prowadzili jeszcze przez pewien czas rozmowę, omawiając i własne położenie, i powstałą sytuację pomiędzy połączonymi dotąd krajami, nie wracając już do sprawy schwytania Jagiełły. Ale wrócił do niej ksiądz Andrzej, kiedy wreszcie, już późnym wieczorem, Jaksa zastał proboszcza i jak zwykle usiadł za jego stołem: — Jak twoje sprawy z Holeszką? — spytał ksiądz z zainteresowaniem. Rudy zdał krótką relację, a także wspomniał o nowej znajomości z królewskim sokolniczym. Jak przewidywał, jego słuchacz nie pominął tego fragmentu, pytając o szczegóły spotkania. Po złożeniu wyjaśnień Jaksa, ciekaw opinii proboszcza, spytał: — Nie wiem, co mam sądzić o tym pojmaniu króla? Początkowo dałem temu wiarę i mówić nie warto, jaka zgryzota za serce chwyciła, ale potem dowiedziałem się, że ponoć putnik kniazia Jerzego gdzieś zaginął. Wówczas naszła mnie myśl, że Świdrygiełło umyślnie taką wieść rozpuścił. Ksiądz Andrzej z uśmiechem skinął głową. — Pochwalam rozsądek. Czyś waszmość nie słyszał, że kniaź chce nas wysyłać do kraju? — Coś niecoś słyszałem... Nie pojmuję wszakże, co to ma do rzeczy?

— Pytasz: co? A nie przyszło ci do głowy, że te dwie wieści przeczą jedna drugiej? Czyżby wyrzucał nas z Wilna pozbawiając przez to dworu króla, który wkrótce ma powrócić? Kto by wówczas miał go obsługiwać, komu miałby poruczać dyplomatyczne misje czy pisma, chociażby tylko takie, na których Świdrygielle mogło zależeć? — A jeśli posadzi go w lochu? — Z kim by wówczas paktował? — To oczywiste! — przyznał zaskoczony Jaksa. — No właśnie. Putnik od kniazia Jerzego przybył, to prawda. Ale zapewne z powiadomieniem, że Jagiełło mu umknął. Po co go jednak kniaź Lingwenowicz wysyłał z tak złą wieścią? — Pod pozorem, że pomęczone wierzchowce nie pozwalają mu na szybki powrót. W rzeczywistości zaś chciał, żeby stryj miał czas ochłonąć i tym sposobem nie narazić się na jego pierwszy gniew, w którym traci on wszelki umiar i rozsądek. — Natomiast Świdrygiełło zapewne gońca uwięził, by nie zdradził zawczasu prawdy! — Tak też, synu, na pewno było. Teraz słuchaj, co masz dalej czynić... Potem mówił już tylko proboszcz, a Jaksa starał się nie uronić ani słowa. Do sokolniczego zaszedł pod wieczór, wiedząc, że po południu lubił pokrzepiać się drzemką. Jak zawsze przyjęty gościnnie i ze zwykłą życzliwością poruszył na wstępie nurtujący wszystkich problem losów ucieczki. — Kniazia Jerzego wciąż nie ma, mimo że mija tydzień, jak pognał za królem... — zauważył siadając w krześle. — Putnik nadbieżał dwa dni (emu — uzupełnił sokolniczy — więc powinien już być, bo wierzchowce chyba zdążyły w tym czasie wytchnąć! Albo więc istotnie zwleka umyślnie, albo, nie daj Panie Boże, nasz pan ranion i podróży odbywać nie może... — Wszakże, jak słychać, Świdrygiełło lada dzień ma nam nakazać opuszczenie Wilna. Czyżby to uczynił, gdyby spodziewał się królewskiego powrotu? Chciałby go pozbawiać dworu, służby, a przez to i wykonywania obowiązków monarszych? Przecież wówczas pozbędzie się możliwości dalszego paktowania, z czego chyba zrezygnować nie zechce? — Jaksa powtórzył opinię proboszcza.

— To prawda! — nieomal wykrzyknął Bukwa. — Słusznie to waćpan wywiódł! No, dodałeś mi otuchy! — Z rozradowanym obliczem sięgnął po dzban z miodem. — Wypijmy zatem za zdrowie miłościwego pana! Po spełnieniu toastu Jaksa odezwał się z wahaniem: — Ja jednak do waszmości w innej sprawie... Mam kłopot, z którym nie mogę sobie poradzić... Może waść mógłbyś mi pomóc? — Ależ z ochotą, jeśli tylko zdołam! Mówże, waćpan, w czym rzecz?! — Muszę wysłać gońca. I nie mogę dostać wierzchowca... Ponoć kniaź zabronił wszelkich wyjazdów... — Tak, wiem o tym — mruknął sokolniczy. Zastanawiał się przez chwilę, zanim spytał: — Czy to coś tak ważnego, że waćpan usiłujesz złamać ten zakaz? Jaksa rzucił zdecydowanie: —r Tak. bardzo ważnego. Ja tego gońca muszę wysłać... — W służbie miłościwego pana? — Bukwa ściszył głos do konfidencjonalnego szeptu. — Tak! Tak! Rzecz zrozumiała! Jakże by inaczej! — gorliwie zapewnił Rudy. — Hm... Trzeba by pomyśleć... — Bukwa przygryzł wąsa pochylając głowę. Potem zerknął na swego gościa: — To i putnika będziesz waść potrzebował? — Nie! Goniec pojedzie mój! — tym razem równie stanowczo oświadczył Jaksa. — Łatwiej byłoby sprawę załatwić, gdyby jechał któryś ze stajennych... — Pisma nie powierzę nikomu obcemu! — Dokąd ma posłaniec jechać? Pytam, bo muszę wiedzieć, na jak długo wierzchowca zabraknie w stajni? — Raczej na długo. Bo chyba do Krakowa... — Chyba? To nie wiecie? — A więc tak, do Krakowa. Bukwa znów się zamyślił, wreszcie mruknął z oznaką zatroskania: — Sprawa niełatwa... Czy wam pilno? — I to bardzo. — Nie wiem, czy zdołam pomóc — Bukwa pokręcił głową. — Ale zajdźcie do mnie jutro, koło południa, może się uda...

— Wielce waszmości dziękuję! — zawołał radośnie Jaksa. — Jeśli trzeba będzie kogoś opłacić, wszelkie koszta pokryję! — O tym pogadamy, jak rozeznam się w sprawie. Ja w każdym razie za usługę nic wam nie policzę! — Sokolniczy roześmiał się dobrodusznie. Jaksa, zadowolony z wyniku rozmowy, wkrótce go pożegnał. Następnego zaś dnia dowiedział się, że sprawę udało się jednak załatwić pomyślnie, i to bez większych kosztów. Dostał też wskazówkę, jak i z kim ma omówić szczegóły. Z kolei odbył rozmowę z Tomkiem. Przekazał mu te wiadomości, uzupełniając je dalszymi instrukcjami: — Jako mój posłaniec wyruszasz więc w drogę. Powieziesz tajny list. — Podług życzenia waszej wielmożności, ale do kogo? — Pamiętasz tego kapłana, Józefa z Barcic, który umknął spod szubienicy, bo mu Wielki Kniaź przebaczył zdradę i odesłał z powrotem toruńskiemu konwentowi? — Pamiętam. Ale... — Tomek nie potrafił ukryć zaskoczenia. — Czyżbyście, wasza wielmożność, zamierzali pisać do niego?! Na to wygląda, skoro cię wysyłam do Torunia... — Jaksa uśmiechnął się rozbawiony zdumieniem młodzieńca. Tomek już się jednak opanował, a ponieważ niejedno dziwne zlecenie otrzymywał, więc tylko skinął głową pytając krótko: — Kiedy mam wyruszać? — Zaraz jak zdobędziesz wierzchowca. Bacz wszakże pilnie, abyś wykonał wszystko tak, jakem cię pouczył. Pisma masz istotnie strzec, ale i nie zaszkodzi, jeśli go przeczytają. A nawet wolałbym, by tak się stało, bo to by znaczyło, że nie darmo cię trudzę... Tomek tym razem domyślił się intencji Rudego. — A więc jadę rzekomo do Torunia. Czy mam tego również nie taić? — I tak, i nie. Wyznać, ale niby przez nieuwagę i zaraz prostować, żem wysłał cię do Krakowa! — Gdzie mogą mnie kusić? Tu, na miejscu, czy też po drodze? — Skąd mam to wiedzieć? — Jaksa wzruszył ramionami. Ale gdzie by było, poczęstunku nie odmawiaj. Listu zapewne ci nie zabiorą, tylko usuną pieczęcie i odczytają. Na to właśnie liczę.

— Jeszcze jedno pytanie, wasza miłość... Dokąd potem mam się udać? Przecież dorozumiewam się, że nie do Torunia. Również nie za rychło z powrotem, bo wówczas ujawniłbym podstęp... — Słusznie. Toteż skoro już ocenisz, że swoje zrobiłeś, pismo zniszczysz, po czym skierujesz się do Czepiel. Dla bezpieczeństwa listu żadnego ci nie daję, sam opowiesz, co u nas się dzieje, uspokoisz, żeśmy bezpieczni i w zdrowiu, i da Bóg, rychło się obaczymy. Tam nie siedź wszakże za długo, wystarczy kilka dni. Potem wrócisz albo tu, albo znajdziesz mnie gdzieś w drodze, bo być może rychło stąd ruszymy. — A co mam powiedzieć o panu Hubercie? Małżonka ani chybi będzie o niego rozpytywać... — Powiedz, że wyjechał, ale dokąd, nic ci nie wiadomo. Po odprawieniu pachołka Jaksa bez zwłoki zabrał się do przygotowania dla niego listu. „... i tako, miły Dobrodzieju — pisał po wstępnych słowach powitania — donoszę Ci dopiero teraz, co działo się i dzieje na naszym dworze. Spodziewałeś się zapewne rychlejszych wieści, ale wcześniej donieść ci niczego nie mogłem, gdyż pod strażą tu żyjemy, o czym, jak i innych sprawach, dowiesz się z dalszego ciągu mego pisma. Wysłać je zdołałem dopiero po usilnych staraniach, w czym pomogli mi nieświadomi sprawy ludzie. Sądzę wszakże, że zbytnio spóźniony nie będę i Malbork prędzej od Ciebie o wszystkim się dowie, niż od kogo innego”. Potem krótko, ale dokładnie podał przebieg zdarzeń na wileńskim dworze, kończąc pismo zapewnieniami o swym oddaniu mocodawcom i podpisem: „Wasz sługa Piotr”. Tomek nie ponaglał zbytnio konia, gdyż spieszyć nie potrzebował. Przebył już blisko milę, kiedy ujrzał przed sobą jeźdźca, który chyba jeszcze więcej miał czasu, gdyż jechał wolnym truchtem i zdawał się drzemać w siodle. Zrównał się więc z nim wkrótce, a kiedy go mijał, jeździec spojrzał na niego i zagadnął z uśmiechem: — Dokąd to Bóg prowadzi, panie bracie? — W daleką drogę — odpowiedział, lekko wstrzymując swego konia. — Z Wilna, acan, jedziesz? — Skądże by, jak nie z Wilna... — Tomek zmierzył pytającego pobieżnym spojrzeniem.

Był to młody mężczyzna o płowym wąsie i nieco piegowatym obliczu. Szare oczy świeciły mu młodzieńczą beztroską, a z ust nie schodził uśmiech. — I ja z Wilna! Zwę się Kuba Warzycha. Jeśli ci nie śpieszno, jedźmy razem! Będzie weselej, bo jak sobie nieco pogadamy, to i czas szybciej zbiegnie! — Jam Tomasz Granica. Acan dokąd pośpieszasz? — Tylko do Trok! Z wezwaniem do jednego z tamtejszych kupców od jego wileńskich kompanów! A waść? — Obyż tylko do Trok... — westchnął Tomek. — Mnie czeka dłuższa droga, dlatego, szczędząc konia, zbytnio nie śpieszę! — Dłuższa, to znaczy dokąd? Czy do Grodna, skoro tym traktem jedziesz? — Z Trok skręcę ku południowi, na Rudziszki, bo nie do Grodna, a do samego Krakowa podążam! — Do Krakowa?! -młodzieniec gwizdnął z podziwu... — Ho, ho... To szmat kraju obaczysz! A o mieście ludzie mówią, że bogate i piękne! — Ano, nadarzy się okazja obejrzeć... — zgodził się Tomek już pewny, że to spotkanie nie oyło przypadkowe i przewidywania pana z Niemierzy zaczynają się sprawdzać. Wdał się przeto w rozmowę z towarzyszem, a że obaj byli młodzi, szybko znaleźli wspólny język i ani się spostrzegli, kiedy w promieniach, którymi błysnęło między chmurami zachodzące słońce, ujrzeli mroczne zarysy wież trockiego grodu. — Wiesz co, znam dobrą gospodę, gdzie dają przednie trunki! Droga nie jest i popić dobrze można, do tego piękne dziewki tyłkami kręcą! Jedźmy tam! — Radbym wielce, ale długa przede mną droga, a grosza za dużo mi nie dali. Tyle co na byle gospody i obrok dla konia... — O to się, bracie, nie trap! — roześmiał się Warzycha, klepiąc się po pasie. — Mnie kupcy zaopatrzyli dobrze, a własnym sposobem też poszczęściło się nieco grosza zdobyć, toteż płacić nie będziesz! Tomek, nie pytając, co to za własne sposoby, skinął aprobująco głową i zgodził się z wyraźną ochotą. Oberża nie była duża i stała przy jednej z bocznych uliczek. Opatrzyli wierzchowce i udali się do stołowej izby. Warzycha prowadził towarzysza i

widać istotnie czuł się przy groszu, bo skoro tylko zasiedli do stołu, wnet kazał dać dwadzieścia jaj na kiełbasie i po miarce gorzałki. — Może lepiej piwo... — zawahał się Tomek, ale Kuba, widać gościnny z natury, żywo zaprotestował: — Coś ty! Po siodle nie majak łyczek gorzałki! A piwo ostaw łykom, my trójniaka potem zażądamy! Podano smakowicie pachnącą jajecznicę, więc Kuba uniósłszy czarkę przepił do towarzysza: — Twoje zdrowie, Tomek! Od razu mi się spodobałeś i rad jestem, że mogę cię ugościć! Jakoż gościł sowicie. Wkrótce więc Tomek przekonał się, jak to bywa, kiedy człowiekowi kurzy się ze łba, mimo że skoro tylko zdarzała się okazja wylewał trunek pod stół. Ciągle przy tym przysuwał ku sobie skórzaną torbę, którą odpiął od siodła i wziął do gospody. Toteż Kuba rzucił w pewnej chwili ze śmiechem: — Cóż tam tak cennego schowałeś? Czyżbyś królewską koronę wiózł?! — Nie koronę, a pismo... Strzec mi go kazano jak oka w głowie — wymamrotał zamroczony gorzałką. — Phi! — parsknął lekceważąco Kuba — Też mi skarb! — Ważne jakieś... Muszę je szczęśliwie do Torunia dowieźć... — Do Torunia? — zdziwił się Kuba. — Przecież wspomniałeś, że do Krakowa jedziesz? — O jakim ty Toruniu gadasz? — zdumiał się bełkotliwie Tomek, jakby raptem nieco oprzytomniawszy. — Przecież chyba wyraźnie mówiłem o Krakowie! — Mówiłeś o Toruniu... — Co ty pleciesz! — upierał się Tomasz już z irytacją. — Przecież chyba wiem, dokąd jadę! — No, nie warto się spierać! — pogodnie rzucił Kuba i polecił jednej ze służebnych, istotnie urodziwej dziewczynie: — Daj nam teraz trójniaka, Kaśka! A i sama przysiądź się i wychyl z nami kusztyczek! Dziewczyna opuściła skromnie oczy, choć jak dotąd nie umykały przed męskim wzrokiem. Była ładną brunetką w mocno wyciętym staniku, pod którym rysował się dorodny biust. — Chyba nieco maliniaka... — zastrzegła się nieśmiało.

Wkrótce siedzieli we trójkę. Po pierwszym kielichu maliniaka poszły następne, przy czym dziewczyna spełniała je z ochotą, i to bez widocznych skutków. Tomasz wszakże coraz bardziej czuł, jak ciąży mu głowa. Nadal jednak nie tracił baczenia na torbę, a nawet przełożył sobie jej rzemień przez ramię. Nie zwróciło to wszakże uwagi jego towarzysza, jakby w ogóle tego nie dostrzegł. On zaś zdawał się ulegać coraz mocniejszemu zamroczeniu, gdyż pod spojrzeniami dwóch par oczu nie ryzykował wylewania trunku. Ale pomny przyzwolenia Jaksy nie odmawiał kolejek, aż chybnął się raz i drugi nad stołem. Wtedy usłyszał, niby z oddali, głos Kuby: Weź go, Kaśka, do siebie na górę, bo nieco zamroczony... Niech prześpi do rana... Istotnie, kiedy obudził się w małej izdebce, był już widno. Przede wszystkim dojrzał torbę wiszącą na oparciu krzesła, a potem tuż przy sobie ciemną głowę dziewczyny. Niewiele miała na sobie, więc ją objął ramieniem i przygarnął do piersi. Ocknęła się i okazała, że wcale nie jest temu przeciwna. Toteż kiedy w jakiś czas potem znalazł się na koniu i stwierdził, że list znajduje się w torbie, mruknął do siebie z ukontentowaniem: — No, ale com sobie użył, to użył... Nie miał jednak okazji podziękować towarzyszowi za poczęstunek, gdyż, jak się dowiedział, wyjechał on już o pierwszym brzasku. Doszedł więc do wniosku, że poruczone im zadania obu udało się wykonać z powodzeniem. Zjechali do chełmskiego grodu wszyscy pozostali w kraju członkowie królewskiej Rady. Przybyła również królowa Zofią, by powitać tak szczęśliwie wyswobodzonego małżonka. Drzewiecki i Tęczyński zdołali także ujść przed pościgiem, a rychło dowiedziawszy się, gdzie Jego Królewska Mość przebywa, pośpieszyli do boku monarchy. Ten gorąco im za ratunek dziękował. Drzewiecki jako duchowny w godności kapłańskiej znacznie został podniesiony, natomiast Tęczyński otrzymał szczodre nadanie. Również kupiec Garbny dostał sowite wynagrodzenie. Panowie polscy cieszyli się szczerze z powrotu władcy, lecz źródłem tej radości były nie tyle uczucia osobiste, co wzgląd na dobro Korony ściśle związane z jego osobą. Bez niej bowiem cały gmach wspólnoty polskolitewskiej runąłby w gruzy. Tylko on mógł uratować Unię i przywrócić dawną

spójność narodów. Bez jego dziedzicznych praw do Litwy Świdrygiełło pozostałby samodzielnym władcą, a więc przybyłby Koronie nowy, poza Zakonem, chyba najbardziej zażarty wróg. Mimo to w naradach, jakie toczyły się na chełmskim zamku, nie szczędzono sędziwemu władcy zarzutów i wymówek. Pomstowano, że nie tylko bez zezwolenia, ale nawet wbrew sprzeciwom Rady mianował brata Wielkiem Kniaziem, a do tego zgodził się oddać mu Podole wraz z twierdzą nie do zdobycia, jaką był Kamieniec. Toteż wypominali mu, że nad dobro Korony przełożył miłość do brata, opoja i szaleńca, z którym cały kraj czeka teraz nieuchronna wojna. Jagiełło bolał wysłuchując tych skarg, bo w swym sercu wszystko, co dotąd czynił, miało właśnie na względzie, by do tej bratobójczej wojny nie dopuścić. Skoro bowiem już tak się stało, że Świdrygiełło w swej nierozumnej zapalczywości podniósł nań rękę, należało zgodzić się na chwilowe ofiary, by potem, kiedy sytuacja się zmieni, odebrać to, co pod przymusem zostało stracone. Rada miała jednak słuszność zarzucając władcy słabość, gdyż swymi ustępstwami naraził Koronę na wręcz śmiertelne niebezpieczeństwo. Polska, otoczona ze wszystkich stron wrogami, bo Zakonem, Moskwą, niemieckim cesarzem, królem Czech i Węgier, nie mówiąc o Tatarach, którzy wciąż byli groźni, musiała pilnie baczyć im wszystkim na ręce. Dotychczas była siłą, z którą się liczyli, natomiast obecnie Litwa nie tylko przez zerwanie sojuszu osłabiała Koronę, ale stawała się jeszcze jednym jej wrogiem więcej. W tej sytuacji Świdrygiełło mógł liczyć na pomoc wszystkich dotychczasowych przeciwników. Wystarczyło wyciągnąć rękę, aby mu tej pomocy udzielono. Toteż, ucieszony powstałą na Litwie sytuacją, cesarz Zygmunt pisał z radością do Wielkiego Mistrza: „Zamiary nasze spełnią się wkrótce, nowy bowiem Wielki Książę sam dla nas pracuje!” Jednym wszakże hamulcem wstrzymującym przyjście mu ze zbrojnym wsparciem była wątpliwa wiara katolicka Świdrygiełły. Stał na czele schizmatyków, jakimi w oczach Zachodu byli ruscy książęta, a więc przewodził siłom wrogim Kościołowi rzymskiemu. Dyplomacja polska starała się to wykorzystać rozsyłając pisma i protesty wzywające do zaniechania pomocy heretykowi. Pisał też o tym biskup Zbigniew Oleśnicki do kardynała Juliana w Bazylei wskazując, że Świdrygiełło otrzymuje poparcie ruskich

książąt, gdyż przyrzeka ich obrządek wynieść ponad katolicki. Otacza się przy tym tylko schizmatykami, z których składa się cała jego rada przyboczna, jej podpisy widnieją bowiem na wszystkich dokumentach, co dowodzi, jak jest od niej zależny. Oni teraz dzierżą wszystkie zaniki i urzędy w swych rękach, należy przeto obawiać się, że wiara katolicka zaniknie na Litwie zupełnie. Ale było to źródłem siły Świdrygiełły, gdyż ulegając schizmatykom nie tylko miał ich wszystkich za sobą, ale, co najważniejsze, wraz z nimi i cały litewski naród. Toteż Polska podejmując z nim walkę, prowadziła ją równie dla utrzymania własnej przewagi i niezależności, jak i o wiarę katolicką, co starała się wykorzystać na drodze dyplomatycznej. Następnego dnia po bytności w gospodzie Koślawego, Czarny ruszył na poszukiwania małodobrego zabierając ze sobą Waśkę i Rocha, którzy sprzeciwiali się bezczynnemu siedzeniu na kwaterze czy bezcelowemu włóczeniu się po mieście. Po minięciu ulicy Korzennej wydostali się przez Bramę Bożego Ciała poza mury Starego Miasta. Szpital stał przy drodze wiodącej ku morzu, na wzniesieniu, więc jego szare mury ujrzeli już z daleka. Nieliczne domostwa były rozrzucone daleko jedno od drugiego. Brakło tu sadów czy warzywników, jak na Długich Ogrodach, grunt był bowiem marny, kamienisty i piaszczysty, niezdatny do zakładania jakichkolwiek upraw. Zabudowania równie liche jak ziemia stały samotnie, zamiast drzew otoczone, i to nie wszędzie, ochronnymi parkanami. Droga prowadziła nieco pod górę. Czarny w miarę zbliżania się do szpitalnych budynków zaczął szukać wzrokiem celu ich wyprawy. Trudno mu było dokonać wyboru, gdyż w pobliżu kilku luźno rozrzuconych zagród nie dostrzegł głazu, który, jak sądził, był rozpoznawczym znakiem. Wszakże kiedy podchodzili bliżej, napotkał paru obwiesiów byle jak odzianych, o twarzach dawno nie tkniętych wodą. Zatrzymani przystanęli i zmierzyli go zuchwałymi spojrzeniami. — Szukam domu małodobrego. Który to z nich? — spytał wskazując otoczenie szpitala. — Szukasz domu czy samego kata? — zakpił jeden z włóczęgów. — Widać mu pilno! — roześmiał się drugi. — Krotochwile ostawcie żakom — odpowiedział spokojnie Czarny.

Spojrzeli po sobie, wreszcie jeden z nich wskazał kierunek. — O ten, bez ogrodzenia... Kiedy byli już blisko, Czarny spostrzegł leżący przy nim duży głaz. Zwrócił się więc do towarzyszy: — Ostańcie tu i czekajcie. Nie spodziewam się wszakże krótkiej rozmowy... Czemu nie możemy pójść z tobą? — zdziwił się Roch. — Gdyż zetknięcie się z tym człowiekiem przynosi ujmę, a nawet jeśli byś go dotknął, pozbawia czci. — Słyszałem też, że do takiego, co dotknie nie tylko samego małodobrego, ale chociażby i jego narzędzi, nieczysty łatwy ma dostęp i za swego uważa... — wtrącił Waśko z przejęciem. — A ty, ojcze, idziesz do niego?! — nieomal z przerażeniem zawołał Roch. Czarny roześmiał się. — Gorszych, niż nieczysty, spotykałem ludzi, to i jego samego się nie boję! A kat także mi niestraszny, bo on mi honoru niezdolny ująć, a gadać z nimi muszę! Czekajcie zatem, póki nie wrócę! Zostawił ich na drodze i ruszył ku wskazanemu domowi. Kiedy zbliżył się, ze zdziwieniem stwierdził, że panował wokół niego porządek, wszędzie było zamiecione, a obok na małym poletku ciągnęły się równe grządki warzyw, widać sianych na dowiezionej ziemi. W drzwiach ukazała się kobieta z wiadrem w ręku. Na widok nieznajomego zatrzymała się i czekała aż podejdzie. Była wysoka i o dobrej jeszcze figurze, aczkolwiek zniszczone rysy twarzy zdradzały były zawód, co potwierdzało taksujące i urągliwe spojrzenie jej ciemnych oczu. Na powitanie Czarnego odpowiedziała niewyraźnym mruknięciem, po czym spytała: — A łaskawca kogo szuka? — Mistrza. Czy jest w domu? — Jest. — Kobieta bez dalszych wyjaśnień obróciła się i pozostawiając za sobą uchylone drzwi, zniknęła w ciemności sieni. Czarny podążył za nią i znalazł się w niedużej, mrocznej izbie. I tu panował porządek świadczący o ręce gospodyni. Pod jednym z małych

okienek siedział przy stole nakrytym czystym płótnem tęgi mężczyzna o barkach niczym bochny chleba i dłoniach podobnych łopatom. Szeroki nos o dużych nozdrzach tkwił nad wąskimi, zaciśniętymi wargami, a oczy chowały się pod wysuniętym czołem, które przechodziło w nagą, połyskującą w mroku czaszkę. Otaczał ją tylko wąski pas ciemnych włosów opadających na ramiona. Na widok wchodzącego wstał z zydla i milcząc czekał na jego wyjaśnienie. Czarny, nie słysząc zaproszenia, zajął zydel stojący po drugiej stronie stołu i krótko oświadczył: — Miałbym do was, mistrzu, kilka pytań. Oczywiście nie chcę, abyście na próżno tracili czas... — wyciągnął sakiewkę, wysypał z niej sporo skojców i zaczął ustawiać z nich słupki. Gospodarz bez słowa wrócił na swoje miejsce. Przez jego twarz przemknął uśmiech, podobny raczej do kpiącego grymasu. Ponieważ nadal milczał, Czarny, nie zważając na kobietę, która zaciekawiona przysiadła pod piecem, mówił dalej: — Mam kilka pytań. W miarę uzyskanych odpowiedzi płacę za nie od razu, o ile, rzecz prosta, będą zgodne z prawdą. Zgoda? — Zależy od pytań... — po raz pierwszy odezwał się kat. Głos miał niski i ochrypły. — Najpierw podam wam wygląd pewnego człowieka, którego nazwiska, przynajmniej obecnego, nie znam. Chcę wiedzieć, czy prawdą jest, że, jak słyszałem, był tu przed paru miesiącami? Czarny opisał brata Erazma, jednocześnie nieznacznie odsunął jeden ze słupków od siebie. Gospodarz chwilę przyglądał się monetom, jakby je liczył, potem podniósł wzrok na Czarnego i skinął głową. — Owszem, był... Hubert bez słowa postawił przed nim słupek i zaznaczył: — Teraz mam dalsze pytania, za które gotów jestem zapłacić nieco więcej... — postawił dwa słupki, jeden na drugim. — Czego od was chciał? Dostrzegł, jak spojrzenie kata pobiegło ku milczącej kobiecie. Dostawił więc trzeci słupek i ponowił pytanie: — A zatem po co do was przyszedł? Kat chrząknął, jakby miał trudności z wydobyciem głosu, ale widać odzyskał go, gdyż odpowiedział:

— Chciał, abym wyszukał mu dziewczynę... Czarny z trudem opanował zdumienie. Nie był jednak zaskoczony, że brat Erazm skierował takie żądanie do kata, gdyż zwyczajowo sprawowali oni nadzór nad zamtuzami i ladacznicami. Bardziej zaciekawiło go, po co bratu była potrzebna dziewczyna tego rodzaju? Przesunął potrójną stawkę w stronę swego rozmówcy i spytał: — Czy stawiał jakieś wymagania? — Nie. Zastrzegł się tylko, by była młoda i wielce urodziwa. Kolejny słupek powędrował na drugą stronę stołu. — Czy spełniliście jego prośbę? Kat bez słowa skinął głową. — Nie wiecie, co się z nią stało? — Dał jej małe mieszkanie i chyba pieniądze na życie, bo dalej nie uprawiała swego procederu. — Zapewne możecie również powiedzieć, gdzie to mieszkanie się znajduje? — Przy Świętojańskiej, pomiędzy bramą tejże nazwy a kościołem Świętego Jana. Środkowa kamienica z trzech na tym kawałku ulicy. — Jak się dziewczyna nazywa? — Mówili o niej „baronówna”, bo z byle kim się nie zadawała. Takiej zresztą szukał wasz człowiek. Ostatni słupek zmienił właściciela i Czarny wstał zza stołu. Za jego przykładem poszedł i gospodarz. To wszystko — zakończył Czarny kierując się ku drzwiom. — Rad jestem, że nie odmówiliście mi pomocy. — Zapłata zapłatą... Ale radzę zapomnieć, za co ją wręczyliście. Nie chcę mieć kłopotów ani wam ich sprawić, jeśli przyjdzie ochota na zbędne gadanie... Czarny odwrócił się od progu. Ujrzał, jak kobieta chciwie zgarnia pieniądze, potem skierował wzrok na ponurego mężczyznę i odpowiedział z uśmiechem: — Ostaw pogróżki, bo twoja skóra także ci zapewne droga... Gadać bez potrzeby nie zwykłem, a czynię, co uznaję za potrzebne. Bądź zdrów... Towarzysze czekali siedząc na kępach przydrożnej trawy. Podnieśli się i ruszyli za nim w drogę powrotną nie zadając pytań.

Na spotkanie z Kosteczką Czarny wybrał się do portu sam. Krążył jakiś czas wśród zajętych swą pracą ludzi, zanim dostrzegł wreszcie jego zmierzwiony łeb i chudą postać. Wkrótce i on, dostrzeżony, czekał aż włóczęga podejdzie. — Witam łaskawego pana — rzucił ten zbliżając się z przypochlebnym uśmiechem. — Nie byłem pewny, czy was spotkam... — Południa nawet jeszcze nie otrąbiono... — zauważył zdawkowo Czarny i od razu spytał: — Słuchaj, czy znasz może dziewkę zwaną „baronówną”? Kosteczka roześmiał się. — Bogna ze Sławska! Toć to kochanicą Czarta! Jeśli was ciekawi, bądźcie ostrożni, bo on nie lubi, jak mu kto wchodzi w drogę! — Przecież to sprzedajna dziewka, to jakże ma nastawać na innych?! — rzucił Czarny poruszony usłyszaną wiadomością. — Była do czasu, ale z byle kim w łoże nie lazła! Dlatego tak ją przezwali! Wszakże potem, jak Czart ją poznał, ostro na nią baczył! — Gdzie teraz przebywa? — Czarny był ciekaw, czy miejsce pobytu dziewczyny jest ogólnie znane. Ale Kosteczka wzruszył tylko ramionami. — Nie wiem... Chyba już przeszło miesiąc nikt jej nie widział. — Zatem przepytaj o nią, bacz jednak, by nie zwiedział się o tym Żeglarz! Przecież dziewka gdzieś się musi obracać, może zachodzi do jakiejś oberży, chociażby z Czartem, boć niejeden Koślawy ma karczmę! Rad bym coś więcej o niej wiedzieć. — Za wiele będzie to usługa? — włóczęga spojrzał na Czarnego z chytrym uśmieszkiem. — Za pięć groszy, bo starania nie będą kłopotliwe. — Czarny wsunął pieniądze w pożądliwie wyciągniętą, brudną łapę Kosteczki. — Na początek płacę zawczasu, ale dalej tak czynić nie myślę! — Będziecie mieli dla mnie i inne polecenia? — z błyskiem chciwości w oczach spytał Kosteczka. — Tak. Abyś nie tracił czasu i oba wykonywał razem. — Słucham, wasza wielmożność... — tym razem uniżenie rzucił włóczęga.

— Lubił bywać po oberżach, a na pewno zachodził pod „Dwa Krzyże” pewien półbrat zakonny, Gerard Radtke... — Czarny opisał wygląd krzyżackiego sługi przekazany przez oberżystę. — Ostatnio wszakże tam nie zaglądał. Przepytaj, może zdołasz dowiedzieć się, czy przeniósł się do innej oberży, czy też nigdzie nie rusza się z zamku? — Hm... To łatwe nie będzie... — Kosteczka pokręcił głową. — Trudno łazić po wszystkich oberżach i gadać z gospodarzami. Trzeba inaczej, ale jak? — Wiem, że to żmudna robota, toteż i zapłata będzie podwójna. Jeśli nie trafisz na ślad w mieście, może dotrzesz do zamkowych pachołków? Służba dobrze wie, co się wokół niej dzieje... Czarny wracał na kwaterę mocno zamyślony. Ukazywały mu się bowiem nici zaskakująco łączące między sobą osoby, które zaczęły wchodzić w krąg zainteresowań brata Erazma. Wszystko było jeszcze niejasne, zagmatwane, ale czuł, że znalazł pierwsze ślady, być może wiodące do wyjaśnienia sprawy. Jednak kolejna wizyta pod „Złotą Kotwicą” nie, przyniosła nic nowego. Prot Żeglarz w ciągu minionych trzech dni nie pokazał się i nie pozostawił żadnej wiadomości. Wszakże Hubert nie przejął się zaznanym zawodem, gdyż sprawa, którą miał załatwić, była trudna i byłoby raczej dziwne, a może i podejrzane, gdyby w tak krótkim czasie spełnił otrzymane zlecenia. Natomiast bardziej pomyślne wieści przyniósł mu Lartger. Dostał bowiem zawiadomienie od gospodarza „Dwóch Krzyży”, że pojawił się Radtke. Oberżysta zgodnie z obietnicą nawiązał z nim rozmowę i w odpowiedzi na wymówki, że tak dawno nie był otrzymał zapowiedzi częstszych odwiedzin. Wiadomość zmuszała do codziennej bytności w oberży. Czarny zabierał więc ze sobą obu towarzyszy, przykazując wszakże siadać osobno. Nie w smak im to było, woleli jednak spędzać wieczory wśród gwaru biesiadujących gości niż na kwaterze, gdzie z nastaniem zmroku mocno się nudzili. Kolejne spotkanie z Kosteczką odbyło się w tym samym miejscu i porze, w kilka dni później. Po minie obwiesia Czarny poznał, że nie spodziewa się tym razem zarobku, bo powitał go wyraźnie markotny. — Widzę, żeś niezbyt wesół — zagadnął włóczęgę. — Sądzę, żeś niewiele się dowiedział?

— Weselić się człek nie ma czego — westchnął Kosteczka — jak w żołądku pusto... A com zdołał się dowiedzieć, sami, panie, osądźcie, wiele to będzie dla was warte. Ale nie zapomnijcie, że na głodno wam służę... — Dobra, nie przymawiaj się, a gadaj, co wiesz! — Nijak nie mogłem się dowiedzieć, gdzie dziewka się obraca... Przepadła jakby ją nieczysty porwał... — I o zapłacie napomykasz, niecnoto?! — Czarny udał rozgniewanego. — Widzę, że wielkiej pociechy z ciebie nie będzie! — Ależ, wielmożny panie! — żachnął się Kosteczka. — Sam Czart jej szuka, choć co innego ma teraz na głowie, i znaleźć dotąd nie zdołał! Cóż tedy chcecie ode mnie! Wszakże coś... — Poczekaj no... — przerwał mu Czarny. — Więc mówisz, że Czart także jej szuka? — Toć mówiłem, że była jego kochanicą. — To pamiętam. Jednak dziwne mi, że nic o niej nie wie... A także dlaczego tak o nią zabiega? — Widać mocno przypadła mu do gustu... — uśmiechnął się kpiąco Kosteczka. — No, Bóg z nią! A cóż jeszcze chciałeś mi rzec? — A to, że widziano ją raz i drugi z jakimś człekiem, ale w podeszłym już wieku. Może ktoś z rodziny po nią przyjechał i zabrał z miasta? — Znasz wygląd tego człowieka? — Byłbym głupi, gdybym o to nie rozpytał! — Kosteczka podał dość dokładnie wygląd brata Erazma. Czarny wysłuchał go z uwagą, po czym mruknął: — Niewiele to da... Mówiono ci może, jak się nazywa? — Nie, bo przecież znajomości z nikim nie zawierał. — A co z tym półbratem z zamku? — Gerardem Radtke? Dowiedziałem się, że jest sekretarzem w kancelarii komturskiej, lubi się zabawić i kielichem, i dziewczętami, ale oni wszyscy teraz tacy... Panowie rycerze też nie lepsi... — westchnął Kosteczka bardziej z zazdrością niż zgorszeniem. — Gdzie najczęściej przebywa? Włóczęga wzruszył ramionami. — Chyba różnie, ale ponoć najchętniej pod „Dwiema Koronami”...

— No, jednak czegoś się przecież dowiedziałeś... — Czarny sięgnął za pas i nieznacznie wsunął mu w dłoń pieniądze. — Masz tu dziesięć groszy, na żarcie starczy ci, jeśli wnet ich nie przepijesz. — Dzięki, wielmożny panie — ucieszył się Kosteczka. — Chętnie wam i nadal usłużę, skoro tylko zechcecie! Czarny zastanawiał się przez chwilę, zanim zapytał: — Co miałeś na myśli mówiąc, że Żeglarz ma teraz co innego na głowie? — Niby Czart? — Kosteczka nieznacznie rozejrzał się wśród otaczającego ich ruchliwego tłumu. — O nim niebezpiecznie mówić... — A co mógłbyś powiedzieć? Gotów jestem dodać ci drugie tyle! — Panie, wielką podsuwacie mi pokusę, ale strach równie silny... — Nie masz się czego bać! Przecież ode mnie nikt niczego nie wyciągnie. Chcę wiedzieć, ale tylko dla siebie! — Mogę wam zawierzyć? Jeszcze chciałbym nieco pożyć... — Mów śmiało! Przysięgać milczenia nie zamierzam, ale moje słowo starczy za przysięgę! — On, nie wiadomo dlaczego, już z dawna przepytywał o jedną z karawel stojących jeszcze w porcie. A potem z kupcami gadał, ale w czym rzecz, tego nikt nie wie... — Co to za karawela? — Piękny statek, zwie się „Santa Julia” z portu Genua. — „Święta Julia”, mówicie? — Czarny chwilę zastanawiał się, skąd zna tę nazwę, ale zaraz przypomniał sobie wzmiankę Langera o statku, którym interesował się brat Erazm. Podniecony tą zbieżnością, polecił Kosteczce: — Pytałeś, czy zechcę cię jeszcze raz zatrudnić? Otóż dowiesz się, co to za sprawa z tą karawelą? Im więcej będziesz wiedział, tym lepiej ci zapłacę! Spotkamy się za pięć dni, abyś miał czas koło tego się zakrzątnąć... — Ale lepiej nie tu! W tym samym miejscu to zbyt niebezpieczne. — Słusznie. Masz dobre miejsce? — Na Wyspie Spichrzów, za „Srebrzystą Gwiazdą”. Prowadzi tam na jej tyle wąskie przejście, a tam są krzewy i drzewa, gdzie łatwo się skryć! — Może być! Masz tu przyobiecany dodatek i staw się za pięć dni! W chwilę potem Kosteczki już przy nim nie było.

Powtórne odwiedziny w gospodzie „Pod Złotą Kotwicą” znów okazały się daremne. Żeglarz nadal nie dawał znać o sobie, gdyż zapewne nawet jemu odnalezienie śladu brata Erazma sprawiło trudności. Czarny był i zaniepokojony, i rozczarowany, bo czuł się zdany wyłącznie na własne siły, a brak wiadomości od Czarta świadczył, jak trudne czeka go zadanie. Jednak już te okruchy, jakie dotąd zdobył, dawały nikłą nadzieję, że i bez kapra Opatrzność dopomoże mu wyjaśnić tajemnicę losu zakonnika. Ponieważ zaczął powątpiewać w pomoc Prota Żeglarza, tym usilniej starał się nie wypuścić dwóch pozostałych nitek, jakie miał w ręku: owej „baronówny” i zakonnego sekretarza. Wiedział, gdzie może znaleźć dziewczynę, ale wpierw chciał zdobyć o niej jak najwięcej wiadomości, więc ten wątek odłożył do czasu powtórnego spotkania z Kosteczką. Natomiast drugą nić, a mianowicie odnalezienie i poznanie owego półbrata, należało uchwycić jak najszybciej, i to mocno, bo przy jakim takim szczęściu mogła dać mu więcej niż wątpliwej wartości informacje człowieka, którego zapewne nie bez powodów zwano Czartem. Toteż nie opuszczał żadnego wieczoru i już przed zapadnięciem zmroku zajmował miejsce za stołem „Pod Dwoma Krzyżami”. Tam po jednej i drugiej czarce miodu spożywał wieczerzę, gawędząc z przygodnymi biesiadnikami. Niedaleko zasiadali i jego towarzysze, świadomi, co mają robić, gdyby dostrzegli, że znajomość z półbratem została nawiązana. Ta wytrwałość nie została jednak wystawiona na zbyt ciężką próbę, gdyż po kilku dniach gospodarz, z którym również rzecz uprzednio uzgodnił, podprowadził do jego stołu dorodnego młodziana, witając go dostatecznie głośno, by Czarny mógł usłyszeć. — Cieszę się, że wielmożnego pana znów widzę u siebie! Siadajcie, proszę, ot chociażby tu... — przetarł miejsce naprzeciw Czarnego, pytając: — Podać trójniaka, jak zwykle, mości panie Gerardzie. Czarny nieznacznie przyjrzał się siadającemu mężczyźnie. Był jeszcze młody, ubrany w szare spodnie i takiż kubrak, ale sukno było przedniego gatunku, a szeroki pas na biodrach i pochwę wiszącego przy nim mieczyka zdobiły srebrne okucia. Miał pociągłą, przystojną twarz, okoloną puklami jasnych włosów, i niebieskie oczy, ale połyskujące zimnymi blaskami ostrego spojrzenia.

Przysunął do siebie podany trunek i upiwszy nieco, rozejrzał się po sali przesuwając obojętnym wzrokiem również po siedzących gościach. Czarny sięgnął po swoją czarkę i opróżniwszy ją odezwał się od niechcenia, jak człowiek, któremu sprzykrzyło się milczenie. — Trzeba przyznać, że co jak co, ale miód mają tu przedni... — dopiero teraz spojrzał przed siebie, kierując tę uwagę do nowo przybyłego towarzysza stołu. Ten zatrzymał przez chwilę na nim wzrok i podjął rozmowę. — Dlatego lubię tu zajrzeć... Kuchnia zresztą także nie najgorsza... — dorzucił zdawkowo. — Toteż dlatego mi ją wskazano. Nieświadom miasta mogłem trafić gorzej. — To waćpan nietutejszy. — A nie... W kupieckich sprawach przybyłem do Gdańska. — Skądże, jeśli wolno wiedzieć? Czarny z zadowoleniem stwierdził, że i Radtke nie stroni od gawędy, skoro łatwo dał się wciągnąć w rozmowę. — Z daleka, bo aż z Polski... — Co też mówicie?! — już wyraźne zainteresowanie okazał jego towarzysz. — Z jakiego miasta? — Aż z Krakowa. Byliście tam może? — Nie byłem aż tak daleko. Znam Toruń, Brodnicę, ale to miasta zakonne. — Waść może przynależysz do Zakonu? — spytał jakby od niechcenia Czarny. Młody mężczyzna nieco się zmieszał, jednak odpowiedzią swobodnie: — Skądże! Jestem kancelistą jednego z tutejszych kupców! Czarny nie wziął kompanowi za złe tego kłamstwa, gdyż wiedział, że przebywanie w oberżach było nie tylko krzyżackim rycerzom, ale i zakonnej braci zakazane. Zakaz ten, kiedyś przestrzegany surowo, teraz mało kto respektował, mimo to Radtke zapewne wolał i z tego powodu nie przyznawać się, że należy do zamkowej załogi. — Tośmy z jednej rodziny! — Czarny okazał zadowolenie, ale jego kompan chciał widać co rychlej mówić o czymś innym, gdyż spytał z ożywieniem:

— Co tam się u was dzieje?! Ponoć król Władysław siedzi uwięziony w wileńskim lochu? Czarny roześmiał się: — Ludzie gadają byle co! To prawda, że jest w Wilnie i jakieś tam spory ponoć powstały między królem jegomością a kniaziem Świdrygiełłą, ale przecież to bracia i wnet się pogodzą! O co im poszło, nawet nie wiem, bo jako kupiec swoich, a nie wielmożów spraw pilnuję! — Ludzie istotnie plotą głupstwa, aby jeno słuchaczy pozyskać i ciekawość obudzić! — Wiem o tym dobrze... — zgodził się Czarny, po czym zauważył: — Dlatego też niezbyt takiej gadaninie wierzę i mało jej słucham. Są inne, ciekawsze rzeczy na świecie... — uśmiechnął się porozumiewawczo. — Co macie na myśli? — spytał na pozór obojętnie Radtke, ale w jego głosie Czarny wyczuł nutę czujności. — Nieco weselsze niż polityka! Swoje sprawy wnet kończę pomyślnie to i sakiewce można by nieco ulżyć... Radtke roześmiał się. — W takim mieście, jak Gdańsk, to nietrudno! — Tak przypuszczam, jednak stateczność wśród kupieckiej braci należy zachować, toteż swoich wolę nie pytać, a sam rozeznania nie mam. Jeszcze gotów człek w kłopoty wpaść i skórę narazić... — Tak, to prawda... Musicie znaleźć sobie odpowiedniego towarzysza znającego miasto. Sam chętnie bym wam dopomógł, bo widzę, że ze statecznym mężem mam do czynienia, ale to nie na moją kieszeń... Czarny, widząc, że przynęta chwyciła, podjął z ożywieniem: — Co też waszmość mówisz! O ekspensa się nie troszcz, moja to sprawa! Jeśli zechcesz być mi przewodnikiem, zmówmy się na jakiś dzień. Radtke już bez wahania przyjął propozycję, więc Czarny uznał, że nadszedł czas zakończyć rozmowę, i pożegnał nowego znajomego. Wszakże i Waśko, i Roch widząc, że wychodzi, nie ruszyli się z miejsc, gdyż mieli przykazane sprawdzić, dokąd pójdzie jego kompan po opuszczeniu oberży . Wróciwszy na kwaterę donieśli Czarnemu, że Radtke wyszedł wkrótce po nim i udał się na ulicę Świętojańską, gdzie wszedł do jednej z kamieniczek stojących w pobliżu kościoła Św. Jana.

Hubert przemierzał izbę od ściany do ściany, głęboko zamyślony. Jego towarzysze siedli na łożach i nie przerywali panującego milczenia czekając, aż tam się odezwie. Waśko przycinał co jakiś czas knoty palących się w lichtarza świec, a wówczas ich płomień rozpalał się na chwilę, ostrzej znacząc na ścianach przesuwający się cień Huberta, wielki, ale bezgłośny, niczym zjawa nocnej pory. Wreszcie Czarny zatrzymał się i opadł na krzesło, a cień ześlizgnął się i znieruchomiał, jakby przyczajony za jego plecami. — Pora chyba, abyśmy z tych wiadomości, jakie mamy, postarali się wysnuć jakieś wnioski. Wiecie to co i ja. Teraz nie ciągnąłem mości półbrata za język nie chcąc przepłoszyć, jeno zaprosiłem na hulankę, czemu wyraźnie był rad. Sądzę, że przy kielichu zdołam dowiedzieć się, dlaczego ciekawił brata Erazma? — Ponoć sekretarzuje w zamkowej kancelarii? — zauważył Roch. — Tak. I to właśnie mogło być powodem. Ale są jeszcze i inne punkty do wyjaśnienia. Chociażby ten statek łub dziewczyna. Po jakiego licha była mu potrzebna? Czyżby przez nią chciał dotrzeć do Prota Żeglarza? Jeśli tak, to znaczy, że i on gc ciekawił. Ale dlaczego? Jakie to nasuwa ci domysły? — Czarny umyślnie zagadnął syna, ciekaw, co powie. — Żeglarza ze statkiem — odpowiedział bez wahania młodzieniec. — Interesując się statkiem, trafił na tego herszta kaprów lub też na odwrót... — Słusznie! A więc tym śladem musimy pójść! Kosteczka ma dowiedzieć się czegoś więcej o tej „Świętej Julii”. Jeśli dostarczy jakichś wiadomości, wówczas łatwiej przyjdzie ustalić, co robić dalej... — Wszakże nie zapominałbym i o dziewczynie wtrącił Waśko. — Przecież nie mamy pewności, że Erazm chciał przez nią dotrzeć do owego Czarta? — Z jakiego zatem powodu wchodziłby w komitywę z katem? — To dobrze wiedzieć, gdyż nie wszystko wzięliście, wasza wielmożność, pod uwagę... — Czegóż to, mianowicie, nie wziąłem? — Czarny ściągnął brwi, z zaciekawieniem spoglądając na pocztowego.

— A tego, że brat Eraznm chciał od małodobrego jeno dziewki, ale nie mówił, o którą mu chodzi. Gdyby więc szukał w ten sposób dojścia do Żeglarza, wskazałby ją wyraźnie. — Dobrześ to wywiódł... — mruknął Czarny. — A więc i nadal nie wiadomo, po co mu była potrzebna dziewczyna? — Chyba należy wyjaśnić, czy istotnie coś łączy ów statek, Żeglarza, dziewkę, no i Gerarda... Sam wszystkiemu nie podołasz, a nam z Waśką bezczynność już się mocno sprzykrzyła! — wtrącił Roch. — Pomocni możecie być tylko w razie potrzeby. Ja zacząłem rozmowy, toteż i ja muszę je dalej prowadzić. Zresztą zbyt wiele ludzi nie powinno kręcić się wokół tej sprawy. — Może byłoby dobrze popatrzeć, gdzie i z kim przebywa ta dziewka? — zaproponował Waśko. — To nie dla was robota, bo nie z głupcem mamy do czynienia. Jeśli się spostrzeże, przez was łatwo może dotrzeć i do mnie. Zapewne polecę to Kosteczce, ale nie wcześniej, jak sam z nią pogadam. — Kiedy zamierzacie to zrobić? — Możliwie rychło. — Dlaczego jednak ten kaper nie daje znaku życia? — spytał Roch. — Może zadanie zbyt trudne nawet dla niego? Jednak sprawy na pewno nie poniechał, chyba... — Czarny urwał na chwilę, a potem dokończył z wahaniem: — Chyba że najpierw chce dociec, kto jestem i dlaczego szukam Erazma? Albo i z innych przyczyn? — dorzucił po chwilowym namyśle. — Sądzisz, ojcze, że cię tropi? — To niewykluczone. Przecież to on wysłał za nami Kosteczkę. — Nie należy wykluczyć, że ten łobuz dmie w dwie fujarki. — A. mimo to korzystasz z jego usług? — Nie mam dużego wyboru. Zresztą Żeglarz najwyżej dowie się, że czynią poszukiwania także na własną rękę. — Wszakże jeśli dotrzecie do jego dziewczyny, zacznie bać się i o siebie, a wówczas będzie niebezpieczny... — zauważył Roch. — Spodziewam się, że zdołacie dać mi ochronę — odpowiedział z uśmiechem Czarny — a że strzeżonego i Bóg strzeże, będę więc zabezpieczony podwójnie!

— Nie dworujcie, ojcze, bo nie wiem, co bym rzekł matce w razie złego przypadku... — przestraszył się Roch. — Bardziej troszczę się o los brata Erazma — rzucił w zamyśleniu Hubert. — Czy jest możliwe, że znajdziemy go żywego? — Bardzo w to wątpię, synu... Ale muszę wiedzieć dlaczego i przez kogo zginął. A i ksiądz Andrzej chce znać przyczyny jego śmierci. Dlatego nas tu wysłał. — Jak dotąd, nie mamy nawet żadnych domysłów — zauważył z goryczą Roch. — O domysły najłatwiej, ale nie o nie chodzi. — Macie jakieś podejrzenia? — A chociażby, czy nie zwróciłem się o pomoc właśnie do jego zabójcy? — Myślicie o Procie Żeglarzu? — No właśnie... — Wówczas tym bardziej grozi ci niebezpieczeństwo, nie mówiąc już, że umyślnie naprowadzi cię na fałszywy trop! — I to możliwe. Ale dopóki nie zdradzę, że to dostrzegłem, jestem chyba bezpieczny. — Jest jeszcze i ten Gerard. Brat Erazm mógł się czegoś o nim dowiedzieć i przypłacił to życiem. Uwięziony w Wilnie dwór królewski został ostatecznie zwolniony przez Świdrygiełłę, gdyż kniaź wyprawiał się na Podole, by zbrojnie odebrać zamki pozostałe jeszcze w polskich rękach. Spodziewając się tego uwolnienia lada dzień, przygotowywano się zawczasu do drogi, tak że tabory ruszyły nieomal natychmiast. Toteż dwór zastał króla jeszcze w Chełmie. Tam też dotarły wiadomości o odwetowej napaści Świdrygiełły na Podole i oblężeniu Smotrycza. Król zaczął więc organizować wyprawę przeciw najeźdźcy, ale jej zaniechał, gdyż nadeszła radosna wieść, że starostowie wierni Koronie zdołali zebrać szlachtę zagrożoną litewskim najazdem i rozgromili Świdrygiełłę, zdobyli jego tabory i uwolnili od oblężenia Smotrycz.

Wszakże pobity kniaź zgromadził świeże siły i ruszył z nimi na nową wyprawę, tym razem niszcząc ziemię lwowską aż po Trembowlę. Jednocześnie z dzierżonych przez Litwinów Krzemieńca, Zbaraża iOleska wyprawiały się najazdy na koronne ziemie. PO CIEPŁEJ I MOKREJ jesieni zaczęły chwytać pierwsze mrozy. Toteż świeże, ostre powietrze i rytmiczny bieg konia rychło przegnał z głowy Tomasza opary pijackiego wieczoru. Zadowolony z pomyślnego wykonania poruczonego zadania kołysał się miarowo w siodle, zgodnie z rytmem uderzeń końskich kopyt o grudę ściętej mrozem drogi. List zgodnie z poleceniem zniszczył, teraz czekała go długa droga do chełmskiej ziemi. Cieszył się jednak tą podróżą, rad znów ujrzeć wielmożną panią Zytę. Od chłopięcia wyrastał pod jej opieką, toteż miłował ją i darzył wielkim respektem. Kiedy więc któregoś popołudnia ujrzał z daleka ciemne skupisko bezlistnych drzew, widoczne na tle szarej wstęgi bliskiego boru, niecierpliwie przyspieszył bieg wierzchowca, który zresztą z własnej ochoty przeszedł w cwał, czując zapewne bliskość stajni. Wpadł więc na majdan dworu niczym goniec z wiciami. Wnet jednak, rozpoznany przez służbę, powierzył jej pieczy wierzchowca i biegł do pańskiego domu, by co rychlej zanieść obu małżonkom wieści o ich mężach. Toteż Una ujrzała go nie uprzedzona. Właśnie przebywała w kuchni, gdzie Tomek zamierzał prosić o zgłoszeniu jego przybycia. Kiedy więc stanął na progu, na jego widok znieruchomiała, z raptownie pobladłą twarzą. — Co z chłopcami?! Co z panem?! Gadaj! — nieomal krzyknęła, przypadając do niego. Ale ujrzawszy jego uśmiechniętą twarz, odprężyła się i już uspokojona rzuciła z gorączkową ciekawością: — Masz wieści, pismo ci dali?! Tomek przypadł najpierw do jej rąk, po czym dopiero wyjaśnił: — Wszyscy w dobrym zdrowiu, wielmożna pani! Pisma nie dostałem, bo pan Jaksa bał się, że mi po drodze Litwini odbiorą, ale przykazał ustnie o wszystkich wam donieść! — Czekajże, niech zbiorę myśli! Pojawiłeś się jakbyś spadł z nieba! — Una przyłożyła dłoń do czoła. — Nie ja jedna ciekawam wieści, ogarnij się więc nieco, niech Jurga lub Włodek, wezmą cię pod swą pieczę i wnet

przychodź na pokoje! Powiadomię panią Zytę i dziewczęta, więc mi nie marudź! — dorzuciła już rozkazująco. Jakoż Tomek sprawił się szybko i wkrótce, otoczony zaciekawionymi niewiastami, zapewnił przede wszystkim, że wszyscy są w dobrym zdrowiu i jeno wypatrują okazji, by odwiedzić Czepiele. Potem zaczęły padać pytania, na które nie szczędził odpowiedzi. Jedynie kiedy w pewnej chwili Una spytała, jak sobie chłopcy poczynają na wileńskim dworze, odpowiedział oględnie: — Pan Roch z wielmożnym panem są teraz w podróży. Ale rychło mają wrócić... — dorzucił uspokajająco. — Dokąd się udali? Czy aby nie grozi im niebezpieczeństwo? — zaniepokoiła się Aldona, wyręczając tym pytaniem ciotkę. — Dokąd, tego nie wiem, bo w naszej służbie o tym mówić nie wolno ani pytać nie uchodzi. Ale nie trapcie się, nie wojenna to wyprawa. — Pojechali tylko we dwóch? — Waśkę też zabrali. Z tego wnoszę, że podróż niegroźna, skoro tylko w trzy konie ruszyli. — A... a... pan Roch nic ci nie mówił? Niczego nie przekazał? — z rumieńcem na twarzy spytała Aldona. Tomek, świadom przyczyny tej ciekawości, odpowiedział z uśmiechem: — Nie wiedział, że będę w Czepielach, bo wyjechał wcześniej. Ale nieraz troszczył się, czy też panienka o nim pamięta... Dziewczyna nic na to już nie odpowiedziała, tylko schyliła głowę, chcąc widać ukryć nie schodzący z jej twarzy rumieniec. Tomek zerknął z kolei na Olgę. Siedziała obok Aldony z zasępioną twarzyczką i zaciśniętymi wargami. Zdziwiony tą postawą zwrócił się do niej: — A panna Olga o nic nie pyta? — Nie pytam, bo nikt mnie nie ciekawi! — burknęła dziewczyna, wzruszając pogardliwie ramionami. — Jak to, nie ciekawi?! — zdziwił się Tomasz. — Mimo że pan Lech, dowiedziawszy się, że jadę do Czepiel, przykazał powiedzieć panience, że z miłowania i tęsknoty po nocach spać nie może i do cna usycha? — A jakże! — prychnęła dziewczyna. — Nie wstyd ci powtarzać takie kłamstwa?!

— Kłamstwa? W imię Ojca i Syna — Tomek aż się przeżegnał. — Co też panienka mówi! — To, co wiem! A ty mi oczu nie ćmij, przechero, boś taki sam jak twój pan! Tomek spojrzał nieomal ze zgrozą na obie kobiety. — Wielmożne panie, raczcie powiedzieć, w czym rzecz?! Dlaczego tak się naraziłem panience Oldze?! Przecież prawdę mówię, pan Lech rozmiłowan w niej wielce, toć patrzeć umiem, a słyszę także niezgorzej! Una i Zyta spojrzały porozumiewawczo na siebie, Aldona zaś zwróciła się do Olgi: — A nie mówiłam? Ten człowiek od razu mi się nie spodobał... Aleś ty nie chciała mnie słuchać... — Sądzę, że należy Tomkowi sprawę wyjaśnić — odezwała się Zyta. — Tak — zgodziła się Una i zwróciła się do Tomasza: — Ze dwie niedziele temu miałyśmy tu gościa. Nie zabawił długo, bo nocował tylko przez jedną noc, podążając, jak mówił, z wileńskiego dworu do Lwowa. Mienił się Grzegorzem herbu Korab, z Surmin. Był gładki w obejściu i choć wielce ugrzeczniony, ale nie tylko Aldonie, ale i nam, starszym, niezbyt przypadł do gustu. Wszakże gościny podróżnemu nie godziło się odmówić, on zaś raczył nas różnymi wieściami z Wilna, których chętnie słuchaliśmy, zwłaszcza że wielce wychwalał naszych mężów, których ponoć znał. Od niego to Olga dowiedziała się, że Lech gorąco sobie upodobał jakąś dworkę księżny Julianny. Kiedyśmy zaczęły o to go rozpytywać, wyznał nawet, że sam słyszał, jak urągliwie mówił o Oldze. Dziwne mi się zdało takie zachowanie mego syna, toteż wiary temu nie dałam. Wszakże sama nie wiedziałam, co o tym sądzić, bo ów szlachcic mówił wszystko mocno pewny siebie, więc nie dziwię się, że zwiódł Olgę. Ciężko to przebolała, a i teraz nieraz widzę ją we łzach... Una spojrzała na Tomasza, jakby w oczekiwaniu, co na to powie. — Cóż to za niecny był człek! — wykrzyknął młodzieniec. — Czyż panicz byłby zdolny jedno mówić jemu, a drugie mnie?! Po co by to czynił, po co rozkazywał, abym przekazał panience Oldze, że ją miłuje? Ja zaś mogę zaprzysiąc, że nie zdarzyło mi się widzieć, aby z jakąkolwiek kiecką w komitywę wchodził! Nie, wielmożne panie, łgarstwo to podłe i dorozumiewam się, gdzie się zrodziło!

Olga z rozbłysłymi szczęściem oczami wpatrywała się w mówiącego. Po chwili pojawiły się w nich łzy, a bródka zaczęła drżeć zdradzając ochotę do płaczu. — Czegóż się dorozumiewasz, Tomku? — spytała poruszona Zyta. — Czyżby ktoś nasłał tego człeka? Kto by to zatem uczynił? — A któż by, jak nie książę Henryk! On do wszystkiego zdolny! Nie mogąc sam nic zdziałać, bo na królewskim dworze musi przebywać, chciał tym sposobem chociaż poróżnić panienkę z paniczem Lechem, licząc, że w przyszłości może mu to przynieść korzyść! — A zatem wie, gdzie się Olga znajduje? — Zapewne przepytywał o Niemierzę i stąd istotnie wie, dokąd żeście się, wielmożna pani, udali! Przecież taboru i stadniny nie da się skrycie przeprowadzić! Przy stole Olga opanowała się, ale potem Aldona aż do zaśnięcia słyszała, jak szlochała do poduszki w swoim panieńskim łożu. Wszakże nie odzywała się, bo uznała, że pocieszenia jej przyjaciółka już nie potrzebowała. Tomek pobył jeszcze dwa dni w Czepielach, wieczorami gawędząc z Dzieweczką, Jurgą i Włodkiem, którzy mu zazdrościli, że przy rycerzach po świecie wędruje, oni zaś muszą siedzieć niczym starcy w domu i, miast samym wojować, innych muszą Uczyć tego rzemiosła. Wracać do Wilna nie potrzebował, gdyż zgodnie z przewidywaniem Jaksy spotkał po drodze dwór ciągnący do Chełma. Nietrudno był odszukać pana z Niemierzy, choć pojazdy i wozy dworskie rozciągnęły się na blisko pół mili. Jadąc przy boku Jaksy najpierw opowiedział mu przebieg spotkania w Trokach. Wysłuchawszy go uważnie, Rudy wyraził zadowolenie, a potem kazał sobie opisać owego kupieckiego posłańca. Dopiero potem spytał z ożywieniem: — A teraz mów, co w Czepielach?! Wszyscy zdrowi? Jak się miewa moja małżonka i Aldona?! — Zdrowe i gorąco pozdrawiają waszą wielmożność! Spodziewały się pisma, ale dowiedziały się wszystkiego ode mnie! — Pani Una pytała zapewne o synów i męża? Nie powiedziałeś zbyt wiele? — Tylko tyle, ile mi przykazaliście! Była niespokojna, alem zapewnił, że wkrótce powrócą, a wyprawa bezpieczna.

— Licha tam... — mruknął Rudy. — Ale dobrze zrobiłeś uspokajając niewiasty. — Uspokoiłem także panienkę Olgę... — uśmiechnął się pocztowy, po czym opowiedział Jaksie o odwiedzinach podejrzanego szlachcica. Rudy zaczął szczegółowo rozpytywać o tego podróżnika, jednak Tomek nic więcej nie zdołał mu powiedzieć. — Toś gamoń — skwitował to sprawozdanie Jaksa. — Nazwisko było na pewno fałszywe, ale o wygląd powinieneś był rozpytać! Tomek nie starał się usprawiedliwiać, choć było widać, że zmarkotniał. — Henryk jedzie z nami, postaram się z nim pogadać... Może uda się pociągnąć go za język! — pocieszył go Rudy. Sposobność już znalazł następnego dnia. Nie był to jednak zbieg okoliczności, gdyż poczet wrocławskiego książątka zdołał zawczasu wypatrzyć, ale okazja była dobra, gdyż Henryk jechał w towarzystwie Bukwy. Jaksa, ujrzawszy ich, zbliżył się i hamując wierzchowca, pozdrowił sokolniczego. — Tyle czasu jesteśmy już w drodze, a teraz dopiero waćpana spotykam! — zagadnął z uśmiechem. — Również imć Holeszki nigdzie nie udało mi się spotkać! — Tabor tak rozciągnięty, że nie dziwota! odpowiedział jak zwykle po przyjacielsku Bukwa. — Waści też nigdzie nie widziałem! — Umyślnie pan marszałek tak zarządził, aby z noclegami po wsiach trudności nie było — wyjaśnił Jaksa i zaraz dorzucił: — Wszakże być może waćpanom w pogawędce przeszkodziłem, tedy raczcie wybaczyć... — Ależ nie! Oto pan Jaksa z Niemierzy... — zaprezentował swemu towarzyszowi sokolniczy — a to, mości panie Jaksa, książę Henryk, bratanek jego Eminencji Konrada, biskupa wrocławskiego! — Wielki to dla mnie honor... — Jaksa uchylił rysiej czapki. — Wszakże z widzenia znam mości księcia! — Tak jak i ja waszmość pana... — burknął Henryk mierząc Jaksę zakłopotanym spojrzeniem. Rudy zwrócił się jednak do niego z uśmiechem: — Cieszę się z naszego spotkania, bo pogawędka umila podróż, zwłaszcza w tak godnej kompanii! — Rad słyszę tak grzeczne słowa — oświadczył Henryk z wyraźną ulgą.

— A dlaczegóż miałyby być inne? — z dobrze udanym zdziwieniem rzucił Rudy, potem dodał żartobliwie: — Przecież nie znaliśmy się, nie było okazji... — Może powód by się i znalazł? — odpowiedział z przekąsem Henryk. — Wiem, mości książę, co macie na myśli — rzucił Rudy niefrasobliwie. — Ale wiek młodzieńczy mam za sobą i niejedno widziałem, toteż jakieś tam miłosne wyścigi mnie nie ciekawią! Ostawiam je młodym, niech oni się tym bawią, a ten, który lepszy, niech będzie górą... — Istotnie, widzę, żeś waszmość człek stateczny! — zawołał Henryk, wyraźnie rad z usłyszanego oświadczenia. — I ja na tyle już poznałem mości pana Jaksę, by przyznać słuszność książęcej mości! — zgodził się Bukwa, włączając się do rozmowy. — Toteż zaszczyt to dla mnie niemały, że darzy mnie przyjaźnią! — Nie inaczej, mości panie sokolniczy! Trudne teraz czasy, toteż każdą pomocną dłoń cenić należy wysoko... — odpowiedział mu Jaksa z porozumiewawczym spojrzeniem. — Oj ciężkie, bo ciężkie... — westchnął Bukwa, ale uśmiechnął się przy tym. — Waść rodzinę masz przynajmniej w Koronie? — Jaksa skierował rozmowę na zamierzony tor. — Teraz na Litwie wrze, toteż lepiej, że nie ma jej przy mnie! — Czego ja o swojej nie mogłem powiedzieć! Jednak na szczęście w porę udało mi się przewieźć ją w bardziej bezpieczne strony... — Które to uważasz waszmość za bezpieczne? Chyba gdzieś w głębi Mazowsza? — wtrącił Henryk. — Dlaczego książę mówisz o Mazowszu? Czyżby nikt ci nie wspomniał, gdzie swoich wyprawiłem? — Istotnie, coś słyszałem, ale me pozostało w pamięci! — rzucił zdawkowo Henryk. Jaksa po tych paru wypowiedziach już wiedział, że jego podejrzenia były słuszne, więc wyjaśnił od niechcenia: — Osiedli w ziemi chełmskiej. Wprawdzie niedaleko od granicy, ale lepsze to niż pobliże Wilna. — Istotnie, okazałeś waszmość przezorność — przytaknął Bukwa. Niemierzę jedną z pierwszych Świdrygiełło zagarnął!

— Małżonka chwali sobie nowe miejsce? — z uprzejmym zaciekawieniem spytał Henryk. — Czyż może być dobrze nie u siebie? — westchnął Jaksa. — Choć rodzinę mam niedużą, bo tylko małżonkę i córkę... — No i ponoć podopieczną? — uzupełnił Henryk pokrywając uśmiechem zainteresowanie. Rudy odpowiedział mu kpiąco: — Waści widać z myśli ona nie schodzi? — A nie schodzi! — z raptowną zaciętością warknął książę. — A komu sądzona, jeszcze obaczym! — dorzucił już raczej sam do siebie. — Powinieneś tedy dać jej znać o sobie, aby wiedziała, że o niej pamiętasz... — Dotąd nie wiedziałem, gdzie jest... — Czy aby na pewno? Henryk obrzucił Rudego badawczym spojrzeniem. — Waćpan powątpiewasz? — Wiedząc, że Olga jest .z nami, sądziłem, żeś przepytał, gdzie pojechała... — wyjaśnił spokojnie Jaksa, ale jeszcze dorzucił: — I kogoś tam podesłał... W tydzień później dotarli do Chełma. Bardziej przezorni panowie wysłali przodem dworzan, aby wyszukali i przygotowali kwatery, ci zaś, którzy okazali mniej doświadczenia, szukali teraz gorączkowo i z różnym powodzeniem pomieszczenia dla siebie i zaprzęgów. W rezultacie musieli zadowolić się byle czym, z konieczności godząc się na ciasnotę i niewygody. Jaksa nie miał tych kłopotów, gdyż mieszkalne kwatery dla personelu pana wicekanclerza znaleziono na terenie grodu, w jednym z przyzamkowych budynków. Zajął wszakże izbę razem z Lechem i Tomkiem, bo o osobnych pomieszczeniach nie było co marzyć. Izba księdza Andrzeja znajdowała się blisko, z czego był rad, mając ułatwiony kontakt z proboszczem. Rozgościł się od razu, gdyż wielu rzeczy ze sobą nie woził i nudził się, bo nawet jeszcze się nie rozeznał, gdzie znalazł kwaterę jego szachowy partner, pan Holeszko. Któregoś dnia, po południowym posiłku, wrócił do izby, by nieco odetchnąć. Obu jego towarzyszy nie było, z czego był rad, spodziewając się spokojnego wypoczynku.

List leżący na stole zauważył od razu. Papier był złożony we dwoje i spięty woskową pieczęcią. Zaciekawiony złamał ją i rozłożył arkusz. Po zapoznaniu się z pismem opadł na krzesło, jeszcze raz przebiegł je wzrokiem, po czym zamyślił się z lekkim uśmiechem na twarzy. A więc przynęta chwyciła, na co wskazywała treść pisma: „Jutro, w obiadowej porze, przyjdź do okrągłej baszty w południowej stronie murów. Wejdź na piętro, a potem po drabinie na następne i czekaj na mnie.” Znał już na tyle chełmski gród, by wiedzieć, gdzie znajduje się owa baszta. Tkwiła w środku najkrótszego, południowego odcinka murów, pomiędzy dwiema kwadratowymi, narożnymi wieżycami. Zdziwiło go jednak, że autor tego polecenia chce się z nim spotkać za dnia, a zatem zdradzić, kim jest. Nie dociekał jednak zbytnio tej zagadki licząc, że rozwiąże się sama. Zawiadomił następnego dnia towarzyszy, gdzie i po co się udaje, gdyż z niespodziankami należało się liczyć, i ruszył o wyznaczonej porze ku południowej stronie grodu. Stała tam zbrojownia, a dalej jakieś zabudowania, których przeznaczania nie znał. Minął zbrojownię i dostrzegł przejście ku ciągnącym się w pobliżu murom. Jej tylną ścianę chroniły drzewa, a dalej ciągnął się pas przedmurza porosły trawą i kępami zarośli, które otaczały także półkolisty brzuch baszty, wystający ze ściany murów. Krzaki jakby rozstępowały się przed czarnym otworem wejścia, do którego prowadziła wąska ścieżka. Jaksa ruszył nią i wkrótce znalazł się w mrocznym wnętrzu dolnego pomieszczenia. Podłogi nie miało, a jedynie ubitą ziemię. Leżały tu jakieś drągi z hakami, zapewne do spychania drabin, parę żelaznych kotłów do podgrzewania ukropu, jakieś kawałki obrobionego drewna i sterty kamieni. Przymocowane do ściany pięły się w górę schody, mocno już nadwerężone czasem. Wstąpił na nie bacząc, by stopnie nie załamały mu się pod nogami, ale na piętro dotarł szczęśliwie. Tu podłoga stanowiąca strop dolnego pomieszczenia była ceglana.

W kolistej ścianie widniały dwa wąskie otwory strzelnicze, dające tyle światła, by mógł stwierdzić, że okrągła izba była pusta. Pośrodku stała tylko nieco pochylona drabina, oparta o brzeg kwadratowego otworu w pułapie. Pamiętając o wskazówkach z listu, wstąpił na nią, ciekaw, kogo znajdzie na górze. Kiedy jednak wychylił się poza obręb otworu i rozejrzał dokoła, przekonał się, że i to pomieszczenie było puste. Nikogo w nim nie było. Światło sączyło się również tylko przez strzelnice, starczyło go jednak na tyle, by ze zdziwieniem dostrzegł zwinięty na podłodze sznur jednym końcem uwiązany do górnego szczebla drabiny. Do czego mógł służyć, nie zastanawiał się, raczej zawiedziony, że nikogo na wyznaczonym miejscu nie zastał. Należało jednak czekać. Zbliżył się więc do strzelnicy i wyjrzał przez nią na zewnątrz. Dawała rozległy widok na całą południową połać miasta. Dostrzegł zwarte i małe, niby pudełeczka, domy, ściśnięte w obrębie miejskich murów, dalej rozrzucone już luźniej i otoczone drzewami. Wiła się między nimi Uherka niby srebrna nitka rzucona na szare tło zatartych ludzkich siedzib. Dalej zaś zimowa mgła jeszcze bardziej zlewała wszystko w jedną szarość. Raptem usłyszał z dołu szelest stąpających kroków. Ktoś wspinał się po schodach. Odsunął się gwałtownie od strzelnicy i nasłuchiwał z natężoną uwagą. Odgłos stąpań stawał się coraz wyraźniejszy, a jednocześnie zdawało mu się, że słyszy sapanie, jakby wspinanie się po schodach sprawiało idącemu trudność. Po chwili przybysz znalazł się widać w dalszej izbie, gdyż usłyszał stłumiony głos: — Hej, jesteś tam? — Jestem! — odpowiedział Jaksa, głośniej niż zamierzał. Polecenie, jakie z kolei usłyszał, było zaskakujące. — Weź za koniec sznura uwiązanego do drabiny i trzymaj go mocno! Jaksa, zgodnie z rozkazem, chwycił za koniec sznura. W tej chwili dostrzegł, jak wystający z otworu koniec drabiny zaczyna znikać, a potem rozległ się huk jej upadku. Lina naprężyła się, ale spory kawałek pozostał mu jeszcze w ręku. Jednocześnie głos z dołu znów się odezwał: — To na wypadek, gdyby ci przyszła ochota zjechać do mnie! Kiedy skończymy naszą rozmowę, będziesz mógł wciągnąć drabinę do siebie,

dlatego nie wypuść z ręki sznura, bo byś musiał wołać pomocy, a stąd mało kto cię usłyszy!... — Widzę, żeś mocno przezorny... — rzucił kpiąco Jaksa. — Muszę mieć czas, aby stąd odejść! Starczy go, zanim ty uporasz się z ciężarem tej drabiny! — Dobrześ to obmyślił — przyznał z sarkazmem Rudy. — Istotnie byłbym ciekaw zobaczyć, ktoś zacz! Lepiej nie próbuj... A teraz słuchaj, Jakso z Niemierzy, i dobrze spamiętaj, co powiem — głos stał się rozkazujący, ale nadal był stłumiony i trudny do rozeznania, jak gdyby mówiący trzymał przy ustach chustę. Jednak Rudy słyszał nieomal wszystkie słowa padające z miarową monotonnością. — Nie będziesz odtąd pisał do nikogo listów, a to co przykazano ci donosić, będziesz przekazywał mnie albo w miejsce przeze mnie wyznaczone. — O jakich doniesieniach mówisz?! — zawołał Rudy. — O niczym takim nie wiem! — Porzuć te zaprzeczenia, bo szkoda czasu. Masz być mi posłuszny nie z mojej woli, a z wyższego rozkazania. A jeśli tak nie będzie, zostaniesz pokaran jako zdrajca, a coś dotąd czynił, dowiedzą się ci, którzy wiedzieć o tym nie powinni! Zatem nie gadaj na próżno, bo nie tobie ze mną się spierać! — Ależ... — Rudy udał przerażenie. Ja doprawdy nie wiem, o czym ty mówisz! Widać pomyliłeś mnie z kim innym! Jednocześnie zbliżył się do otworu w nadziei, że uda mu się dojrzeć tajemniczego rozmówcę. Jednak ten musiał przewidzieć takie usiłowanie i odsunął się pod ścianę, gdyż Jaksa nie zdołał dostrzec niczego poza — końcem wywróconej drabiny leżącej w dole. Doszedł go cichy chichot. — Zatem nie ty wysłałeś owo pismo do Torunia? Nie ty obiecywałeś dalsze wieści? Znam każde słowo w nim zawarte, a pozna je i ów proboszcz, jeśli nadal będziesz się wypierał... Jaksa milczał przez chwilę, zanim odezwał się z zaciętością: — Dwom panom nie będę służył! — Tego się nie bój! Będziesz służył temu, któremu posłuszny jest i Zakon! — Czego zatem ode mnie chcesz?

— Skończysz z pismami, a zajmiesz się sprawą, którą ci polecę. Księciu Henrykowi nie okazujesz wrogości, bo widziano cię w przyjaznych z nim rozmowach. Zachowaj zatem swą wyrozumiałość i bądź mu dalej przyjazny... — Po co wam to? — Nie przerywaj! — głos zdradzał zniecierpliwienie. — On postąpił samowolnie opuszczając królewski dwór, bo ważniejsza mu była kiecka niźli obowiązek w cesarskiej służbie! Ale tłumaczył swój postępek poleceniem naszego wysłannika, który mu okazał znak nakazujący posłuszeństwo. Wejdź z nim zatem w jeszcze lepszą komitywę i sprawdź, czy prawda to, czy też znając ten znak posłużył się kłamliwym wykrętem? — Przecież chyba wiecie, kto ma prawo posługiwać się nim? Czy nie prościej sprawdzić słowa Henryka takim sposobem? — Nie, nie prościej. Znak ten daje sam kanclerz, i nie zawsze temu samemu, a pytać kanclerza nie wolno, bo to sprawa tajna. On dzierży w ręku wszelkie polecenia cesarskie i przekazuje je przez swoich wysłanników. — A jaki to znak? — Nie potrzebujesz tego wiedzieć, przynajmniej teraz. Przed Henrykiem możesz jeno udawać, że go znasz. — Jak mam przekazać wam wiadomość? — Będziesz wezwany, tak jak teraz, a potem zobaczymy. — Wiele dajecie mi czasu na wykonanie? — Spieszyć nie należy, bo sprytu książęciu nie brak i możesz popaść w podejrzenie. Rychło zapewne ruszymy do Sandomierza, toteż dopiero chyba tam cię wezwę. A teraz zabawiaj się drabiną, bo już odchodzę. Istotnie Rudy usłyszał szmer oddalających się kroków, ale nadal nikogo nie zdołał dostrzec, gdyż otwór umieszczony pośrodku izby był zbyt mały, by dozwolił zobaczyć, co działo się pod ścianami. Jak przewidział jego rozkazodawca, wiele trudności i czasu kosztowało go wciągnięcie z powrotem ciężkiej drabiny. Toteż kiedy wreszcie wyszedł , z baszty, nawet nie usiłował nikogo wypatrywać i pośpieszył na kwaterę. Tam zaś na pytanie zaciekawionych towarzyszy odpowiedział krótko: — Jesteśmy teraz w służbie Jego Cesarskiej Mości... Jednak rozmowa, jaką odbył z księdzem Andrzejem jeszcze tego wieczoru, była znacznie dłuższa.

Król początkiem lutego pociągnął do Sandomierza, gdzie wyznaczył powszechny zjazd co znaczniejszej szlachty. Istotnie, przybyli wszyscy piastujący ważniejsze urzędy. Ścisk w mieście zrobił się większy niż w Chełmie, ale tak zawsze bywało, kiedy monarcha wzywał na naradę szerokie rzesze dygnitarzy. Zjazd miał przebieg równie burzliwy, jak w Chełmie, a nawet burzliwszy. Już w pierwszym dniu obrad padały te same oskarżenia pod adresem Jagiełły. Obwiniano go o przedkładanie więzów rodzinnych nad dobro kraju, którym rządził, zbytnią ustępliwość i samowolę w tak ważnej sprawie, jak ustanowienie następcy na wielkoksiążęcym krześle Litwy, a także oddanie Podola. Przeprowadzono w tych sprawach formalne śledztwo, żądając od króla złożenia wyjaśnień. Gorący więc panował nastrój i gorące dni przeżywał stary władca. Oburzenie bowiem było powszechne i głębokie, a co zapalczywsi mówcy nie wahali się wręcz zarzucać królowi zdrady. Tylko nieliczni brali monarchę w obronę, wskazując na jego dążenie do pokoju, pragnienie oszczędzenia przelewu krwi i nieuchronnego zniszczenia krajów, czego początki już widzieli na ziemi lwowskiej. Wszakże gniewnych była ogromna większość. A że przewodziły im takie osobistości, jak sam Jego Eminencja biskup krakowski i kanclerz Zbigniew Oleśnicki, wicekanclerz Oporowski, bracia Szafrańcowie i Jan Koniecpolski, przeto głosy bardziej umiarkowane nie odnosiły skutku. Żądano nawet odebrania Świdrygielle godności Wielkiego Księcia Litwy, ale król sprzeciwił się temu tak ostro, że uczyniono mu w tym względzie ustępstwo, jak i wyrażono zgodę na wysłanie do kniazia poselstwa. Jednocześnie jednak uchwalono wojnę. Poselstwo bowiem w osobach dwóch biskupów: chełmskiego Jana i poznańskiego Stanisława Ciołka oraz dwóch wojewodów: Sędziwoja — poznańskiego i Jana z Lichina — brzesko-kujawskiego, otrzymało do przekazania warunki, o których wiedziano z góry, że nie będą przyjęte. Miał bowiem kniaź uznać swoje dotychczasowe uprawnienia za niewystarczające i prosić o wznowienie ich na zasadzie postanowień unii horodelskiej „od Króla, Królestwa i Wielkiego Księstwa”, a jednocześnie oddać Podole i Wołyń wraz z Łuckiem oraz spotkać się z Jagiełłą w kwietniu lub maju. Poselstwo to powiozło pismo Jagiełły, w' którym upominał kniazia: „... że miłości braterskiej i królewskiego dostojeństwa, którego majestat wszystkie

kraje i narody wielbią i szanują, króla Władysława tak niegodnie i okrutnie obraził; najmniejszej wdzięczności, iż go na tak znakomite księstwo i na taką potęgę więcej niż braterskim przywiązaniem i miłością wyniósł i tak świetnie ozdobił — nie okazał(...), które to przymierze ty, Świdrygiełło, wzgardziwszy i podeptawszy związki, zerwałeś i pogwałciłeś, tak wielkiego króla w więzieniu trzymałeś, a kiedy mu z miłosierdzia Bożego i szczególnej jego opieki zdarzyło się uwolnić, wschodnią część królestwa, Podole i Tyrangetów33 najechałeś, pożogami napełniłeś, ziemię lwowską okrutnymi najazdami zniszczyłeś...” Kończył się jednak ten list słowami: „gotów jest Władysław zjechać się na granicach państwa z tobą i panami twego kraju obecne wszystkie spory rozstrzygnąć oraz dawne przymierza, związek i przyjaźń odnowić”34. Jednak posłowie istotnie wrócili tylko z obietnicą Świdrygiełły przysłania swoich wysłanników. Wobec braku wyraźnej odpowiedzi, co sugerowało grę kniazia na zwłokę, król wysłał tym razem swego posła, Lutka z Brzezia. Ten jednak w przemówieniu tak dalece dał upust swemu oburzeniu czy też złości, że Świdrygiełło, sam nieopanowany w gniewie, wyciął mu policzek i kazał posła uwięzić. Był to czyn tak niesłychany, że wszelkie dotychczasowe głosy wzywające do pokoju zamilkły. Sam Jagiełło widział już, że wojna jest nieuchronna, toteż zaczął czynić do niej przygotowania. W Polsce uważano, że jest to sprawa wewnętrzna kraju, nie zabiegano więc o sojuszników, upewniając się tylko, czy sąsiedzi — zwłaszcza Zakon — zachowają dotychczasowy pokój. Natomiast Świdrygiełło, czując swą słabość wobec polskich sił, przywołał na pomoc dotychczasowego królewskiego lennika, wojewodę mołdawskiego Aleksandra, zawarł też przymierze z Nowgorodem, Pskowem oraz tatarskim chanem Uł Machmetem. Miał nawet okazję pozyskać pomoc husytów, ale nie chciał w ten sposób narazić się Kościołowi i cesarzowi Zygmuntowi. Ten bowiem gorąco go popierał i nie tylko podtrzymywał obietnicę koronacji, ale nawet postanowił wysłać biskupa Zagrzebia ze sporządzoną dla Witolda koroną. Najbardziej jednak zabiegał Świdrygiełło o pomoc Zakonu. Jednak Wielki Mistrz zdawał sobie dobrze sprawę, że tak jak Polska, tak i Świdrygiełło w głębi serca są mu wrodzy i, jak to już nieraz w przeszłości 33 34

— —

Wołyń. Według źródeł historycznych.

bywało, mogą się dogadać i połączyć przeciw niemu. Do tego niegdyś tak słynny z zasobności skarb zakonny był wyczerpany, ludność była bardziej przychylna Polsce, a wojnie zdecydowanie przeciwna. Poza tym zaś, jak tu łączyć się ze schizmatykiem przeciw katolickiemu królowi? Co na to powie papież — jego zwierzchnik, a tym bardziej sobór? Wspierać Polski niepodobna, z kniaziem przymierze niebezpieczne, bo co będzie, jeśli przegra? Klęska Świdrygiełły groziła Zakonowi zgubą, gdyż pozostałby samotny wobec polskiej przewagi. Na cesarza nie mógł liczyć — zbyt dobrze Wielki Mistrz znał jego kłamstwa, przewrotność i przeniewierstwo. Ale z drugiej strony, kiedyż zdarzy się lepsza sposobność do rozerwania związku tych dwóch krajów? Toteż mocno zatroskany pisał do inflanckiego mistrza Rutenberga, prosząc o radę: „Bóg widzi, jak wielce jesteśmy z powodu tych spraw stroskani, nie mogąc wiedzieć, jaki one koniec wezmą”. W odpowiedzi mistrz inflancki pismem z 13 I 1431 roku radził mu wstrzymać się od udziału w bieżącym toku spraw, ale Litwinom nie szczędzić obietnic, by nie dopuścić do zgody z Polską. Tej wszakże w żadnym wypadku nie powinien pomagać, gdyż wówczas „cały ruski język” miałby przeciw sobie. Wystąpić zaś tylko wtedy, jeśli szala przechyli się, i to wyraźnie, na korzyść Litwy. Wielki Mistrz postanowił przyjąć tę mądrą radę, lecz Świdrygiełło, świadom przyczyny tych wahań, miał na niego bat, jakim była groźba przymierza z Jagiełłą. Jeszcze w drodze do Sandomierza Jaksa miał okazję pogadać z Henrykiem, co wykorzystał, by nawiązać z nim bliższą znajomość. Toteż już po ulokowaniu się na zamku uznał, że nadeszła pora na bardziej rzeczową rozmowę, niż to miało dotychczas miejsce, i ujawnić się przed nim w nieco innej roli, niż młody książę mógł przypuszczać. Zmuszała go do tego śmiałego kroku również i konieczność, gdyż spodziewał się lada dzień wezwania od tajemniczego rozmówcy z baszty, a trzeba było okazać się przydatnym, by ten kontakt utrzymać. Kiedy więc nadarzyła się sposobność, zaprosił do siebie Henryka na pogawędkę i kubek miodu. Zaproszenie zostało przyjęte z wyraźną ochotą, toteż kiedy zasiedli przed rozpalonym na kominku ogniem i trącili się

kielichami, nie było trudności w nawiązaniu przyjacielskiej rozmowy. Po krótkiej wymianie wrażeń z niedawno zakończonej podróży Jaksa spytał: — Jak tam na obradach? Podobno mocne oskarżenia padają na głowę Jego Królewskiej Mości? — A mocne... Nawet mi dziwno, że wysłuchuje ich tak spokojnie. Toć pomawiają go nawet o zdradliwe knowania ze Świdrygiełłą! — No cóż... Wielce jest gniewna Rada na królewską samowolę... Trudno zaprzeczyć, że słuszne czyni mu zarzuty, bo bez niej wszystko postanowił! — Nie bez celu to zrobił. Chciał tym sposobem pokazać waszym panom, że Litwa to jego dziedzictwo i w prawie jest podejmować decyzje, nie pytając nikogo. — Widzi mi się jednak, to starcza zaciętość. Uparty staruch i tyle! — rzucił z gniewem Rudy. Henryk obrzucił go zaciekawionym spojrzeniem. — Miałem was za wiernego sługę tronu... Czyżbyście i wy byli mu przeciwni? — Mnie on ani ziębi, ani grzeje! Dobry mam i zaszczytny urząd, to go pełnię i tyle! Ale jeśli ma się głowę na karku, panów można mieć i kilku! — Co macie na myśli? — z wyraźną już ciekawością spytał Henryk. — Wnet się okaże. A jak wam się wiedzie na naszym dworze? — Wielcem rad z królewskiej gościny i przychylności miłościwego pana, toteż chętnie u was przebywam! — No, powiedzmy nie tylko dlatego. Ale sądzę, że nie cieszycie się równą przychylnością u innych władców... — O czym waść mówisz? — rzucił z wyraźnym przestrachem książę, aż przechylając się w krześle ku Jaksie. — O tym, co mnie przykazano. Ale nie miejscowy to rozkaz — Rudy uśmiechnął się porozumiewawczo — a zgoła czyjś inny. — Przykazano wam? — spytał ściszając głos Henryk, pobladły raptownie na twarzy. — Kto zatem to przykazał i kim jesteście? Rudy uśmiechnął się: — Nie na każde pytanie można dać odpowiedź. Ale na te, które wam postawię, chciałbym usłyszeć. A z pytania będziecie się mogli sami domyślić, kim w rzeczy samej jestem...

— Cóż... cóż to za pytanie...? — nieomal wyjąkał Henryk. — Jak to było z tym znakiem okazanym wam w Grodnie? Czy istotnie był u was nasz wysłannik, czy też zmyśliliście jego bytność, by usprawiedliwić pobyt na wileńskim dworze? — Boże przenajświętszy...! — ze zgrozą rzucił książę. — To wy... wy... — nie dokończył, widać nie mogąc zebrać myśli; — Nie macie się co dziwić — Jaksa wzruszył lekceważąco ramionami. — A zatem? Jakże było w Grodnie? — Tak, jakem już mówił! Przybył do mnie wysłannik z klamrą u pasa i tak mi rozkazał! Toteż byłem posłuszny... — Możecie to przysiąc? — Ależ klnę się na Święty Krzyż i zbawienie duszy! Po co jednak pytacie mnie, przecież ów człowiek może to potwierdzić! Chyba, że nie żyje... — Nie mnie ani wam o to pytać! A o naszej rozmowie zapomnijcie. — Teraz rozumiem... — mruknął na wpół do siebie Henryk. — Rozumiem, dlaczego nie byliście mi wrodzy, kiedyśmy się poznali... Dziwne mi to wówczas było... Ale teraz... — Dobrze, żeście chociaż to pojęli — ironiczne zakończył rozmowę Jaksa. Obrady toczyły się bez przerwy, ale przemowy, choć nadal ostre, nie szczędzące królewskiej osoby, nie były już tak burzliwe i gwałtowne jak w pierwszych dniach. Gniew skorej do wybuchu szlachty już się począł uśmierzać, bo jego siłę w znacznej mierze stępiły głosy przemawiające za osobą władcy, jak również wyładowanie nagromadzonych pretensji i zarzutów. Dlatego też w końcu panowie z Rady zaniechali pozbawienia Świdrygiełły godności, jak i wyrazili zgodę na wysłanie do niego poselstwa. Jaksa z pewnym napięciem oczekiwał na zapowiedziane wezwanie. W kancelarii było nieco więcej roboty, bo szły pisma nie tylko do cesarza Zygmunta, Wielkiego Mistrza czy wreszcie Świdrygiełły, ale także do Watykanu i na inne dwory z oskarżeniami rzymskiego, cesarza o popieranie Zakonu w jego knowaniach z heretykami przeciwko chrześcijańskiemu władcy. Rudy miał wszakże sporo wolnego czasu, bo nie do niego należało wodzenie piórem po papierze. Toteż rychło odszukał Holeszkę i zasiadali do szachów wymieniając w czasie gry uzbierane za dnia wiadomości. Również i

pan Bukwa, lubiący przyglądać się partiom, przysiadał do nich i brał udział w gawędzie. Korzystał więc z okazji i nie bez ukrytej myśli od czasu do czasu kierował rozmowy na osobę księcia Henryka. Tym razem również odezwał się jakby od niechcenia, rozstawiając figury do kolejnych partii. — Mówił mi rankiem książę Henryk, że ponoć jejmość pani królowa udaje się do Krakowa, a i my mamy po skończonym zjeździe tam jechać... — Ja też to słyszałem — potwierdził sokolniczy. — Dosyć, nieboga, miała zgryzot z tymi potwarcami, którym przewodził jeszcze sam Witold, świeć Panie nad jego duszą... Dopiero teraz chyba się uspokoją, jak Strasza Odrowąża, na jej żądanie, król jegomość wtrącił do wieży. — Ponoć przysięgał, że niewinny, jeno powtarzał, co mu inni gadali... — rzucił Jaksa. — Kto go tam wie... — Bukwa machnął ręką. — Wyłguje się teraz! — Henryk mówił, że ponoć przysięgę składał. — Rudy celowo powtórnie powołał się na księcia. Wywołało to zamierzony skutek, bo. Holeszko prychnął ironicznie: — Waść zadurzyłeś się chyba w tym gołowąsie! Wciąż o nim wspominasz, jakby on jeden był na tym świecie! A i równie ochotnie z nim przestajesz, bo już ze dwa razy widziałem jakżeście niby dwaj druhowie gadali! — Z tym druhem toście, panie Holeszko, zbyt wysoko skoczyli — z nieco nadętą miną odpowiedział Jaksa. — Lubię z nim gadać, to prawda, bo bystry to młodzieniec, ale za druha go nie uważam! — Nie macie o co się boczyć... — roześmiał się Holeszko. — Wszakże wyznaję, że nieco mi dziwna ta wasza komitywa z człowiekiem, który na dziewkę z waszego dworu nastawał i chyba tego nie poniechał... — Jam jej do siebie nie zapraszał! — obruszył się Rudy. — A że krewniak ją przywiózł, odmówić gościny nie mogłem! Ale tyle mi po niej, co po plewach! Wszakże mnie także dziwno, że tyle wiecie co się u mnie w garnkach gotuje! Holeszko zachichotał wyraźnie rozbawiony rozdrażnieniem Rudego, ale w odpowiedzi wyręczył go Bukwa.

— Obaj zatem się dziwujecie, ale nie ma czemu, boć i ja jeszcze w Wilnie słyszałem od waszych sąsiadów o porwaniu i ucieczce siostrzenicy grodzieńskiego starosty! A także, że w Niemierzy się schroniła. Ludzie dobrze wiedzą, co u drugich się dzieje, bo służba gęby na nas strzępi i nie skrywa nawet, wiele razy chodzicie za stodołę! — To prawda' — Rudy roześmiał się na dowód, że sprawy poważnie nie traktuje. — Ale też nie ma co wypominać, że nie okazałem wrogości temu książątku! Zadurzył się, jego sprawa, co mi do tego! — Może zadurzył się, a może na dobrą partię poluje — zauważył Holeszko. — Dziewka ponoć wielce majętna... — A jak sądzicie, przychylna mu? — sokolniczy tym razem okazał iście niewieścią ciekawość. — A bo ja wiem! — lekceważąco rzucił Jaksa. — Dość mam własnych trosk na głowie! Ale Henryk nie zawsze wydaje się szczery... Przyłapałem go nawet na kłamstwie. A z takimi ludźmi bywam ostrożny. — Wszyscy po trosze łżemy, by ułatwić sobie życie... — mruknął Bukwa. — Ale co o nim sądzicie? — nastawał Rudy. Przecież znacie go także. Czy to młodzieniec godny zaufania? — Dawać o kimś dobre świadectwo, to tyle co za niego odpowiadać — wtrącił Holeszko. — A źle mówić nie uchodzi. Toteż nie pytaj waść o cudze mniemanie, a sam oceń człowieka! — Dzięki za poradę! burknął urażony Jaksa. — Nie wątpię, żeś waćpan mądrzejszy ode mnie, ale starczy mi tego, czego nauczył mnie własny rodzic! A pytałem, bom ciekaw, czy mój osąd zgodny z mniemaniem tak dojrzałego człeka, jak mości sokolniczy! Bukwa roześmiał się. — Dzisiaj waćpan musiałeś wyleźć z łoża lewą nogą! — Sądziłem, że usłyszę, co sądzicie o tym człowieku — już spokojnie wyjaśnił Jaksa licząc się, że być może właśnie któryś z nich dał mu w baszcie to zlecenie. Zwłaszcza brał pod uwagę Bukwę, gdyż wiedział o jego staraniach o wierzchowca — mógł to wykorzystać do przejęcia listu. — Chcecie wydać za niego córkę, że was tak ciekawi?! — prychnął ironicznie Holeszko.

— Waść sobie ze mnie dworujesz, a przecież chyba rozumiesz, że będąc na królewskiej służbie chcę wiedzieć, z kim się zadaję? — Istotnie masz waćpan słuszność mając takie powody... — zgodził się sokolniczy. — Jakież inne mógłbym mieć? — zdziwił się Rudy. — Może chciał zaciągnąć u waści pożyczkę? — znów kpiąco zauważył Holeszko. — Ale w takim przypadku, nie oglądając się, co kto o nim mniema, zawsze lepiej odmówić! Pan Holeszko zwykł sobie pokpiwać, ale czasami opłaci się nawet strata, jeno zależy, kto nas kosztuje. Korzyści nie zawsze należy liczyć w gotowiźnie... — rzucił Bukwa. — Bardzoś mądrze to waćpan wywiódł... Holeszko jak zwykle nie umiał pozbyć się zgryźliwości, która tak często przysparzała mu wrogów. Ale Bukwa nie czuł się widać dotknięty, bo zamiast odpowiedzi tylko machnął, z dobrodusznym uśmiechem, ręką. Tym razem to Czarny musiał czekać na Kosteczkę. Jednak wybrane przez włóczęgę miejsce na tyłach magazynów, porośnięte tu i ówdzie drzewami i pełne krzewów, pozwalało skryć się przed ciekawym spojrzeniem. Stwarzało jednak i niebezpieczeństwo zasadzki, toteż Hubert przybył na spotkanie dużo wcześniej, i to w towarzystwie Rocha i Waśki, przykazawszy im skryć się w pobliżu i dawać na siebie baczenie. Sam zasiadł na trawie i oparty plecami o pień drzewa nasłuchiwał szmeru kroków. Jakoż wreszcie je usłyszał. Od razu ocenił, że szedł jeden człowiek. Widzieć go jednak nie mógł, gdyż widok zasłaniały otaczające go zarośla. W pewnej chwili kroki zatrzymały się i rozległ się cichy gwizd. Czarny odpowiedział tak samo i wkrótce ujrzał przed sobą Kosteczkę. Po krótkim powitaniu usiadł przed nim, skrzyżowawszy nogi, i wobec milczącego wyczekiwania Huberta, odezwał się z wahaniem: — Mam wieści, panie... Ale aż strach o nich mówić... — Jeśli tak, to wracajmy do domów — zaproponował poważnie Czarny. — Nie żartujcie, panie, sprawa niebłaha! Wolałbym smażyć kiełbasę na beczce z prochem, niż o niej gadać... — Ejże... Takiś strachliwy? — Bo wiem, z kim mamy sprawę!

— To i ja wiem, chociażby widząc, jak trzęsiesz portkami! Ale jeśli istotnie masz sporo wiadomości, myślę, że opłaci ci się, abym i ja zapoznał się z nimi! — Istotnie mam, i to wielce ciekawe. Ale wiem, kogo dotyczą i dlatego... Kosteczka mimo woli obejrzał się na strony, Czarny wszakże ponaglił: — Przestań jęczeć, a gadaj! — Chodzi o ten statek „Santa Julia”... Stracił załogę... — Czy to takie ważne? — Wielmożny pan nie zna tutejszych praw. To statek obcy, musiał opuścić port do grudnia, ale jakże może wyjść bez załogi? — Dlaczego zatem ją stracił? — O, właśnie. Stracił, bo marynarze nie chcieli ryzykować skórę. Ktoś im zapowiedział, że jeśli zostaną na pokładzie, będą ginąć jeden po drugim. Początkowo śmieli się z tego, ale już po drugim zabójstwie uciekli wszyscy ze statku... — Przecież nie ma go już w porcie? — zdziwił się Czarny. — Stoi na redzie. — Jakże to? Bez załogi?! — Czart dał załogę i objął statek. Tak przynajmniej mówi się między kaprami... — A co się stało z kapitanem? Czy też zginął? — Nie! To narobiłoby zbyt wiele szumu. Czart ponoć od początku proponował mu spółkę w kaperskiej imprezie, ale kapitan nie chciał się zgodzić. Przystał, kiedy pozostał sam. jeno z jednym oficerem. Inaczej straciłby karawelę, bo portowe przepisy grożą pozbawieniem właścicieli tych statków, które na czas nie wyjdą w morze! — A więc jednak kapitan ustąpił i statek wypłynął? — Musiał ustąpić, bo wolał bandycką spółkę niż stratę. — A zatem to dlatego Żeglarz nie stawił się na spotkanie ze mną! — domyślił się Czarny. — A mieliście umówione z nim spotkanie? — nieomal z przerażeniem spytał Kosteczka. — Toć właśnie ci powiedziałem. Kosteczka pokręcił głową.

— Jeśli nie przyszedł, to nie dlatego... — A dlaczego? — Bo „Santa Julia” nie wyszła w morze, a stanęła na redzie. Ponoć czeka jeszcze na dodatkowe działa i resztę zaopatrzenia. Gdyby myślał o spotkaniu, mógł was zawiadomić, bo często bywa w mieście... — Nie miał widać głowy, aby zająć się moją sprawą — po krótkim zastanowieniu mruknął Hubert. — Nie boi się jednak ściągać na statek zaopatrzenia? — Nie robi tego za dnia. Nocą barki na wiosłach podpływają do niego. — Ma gotowiznę na takie ekspanse? Kosteczka roześmiał się. — Po co mu gotowizna? Czy mało jest kupców, którzy z kaprami w zmowę wchodzą? Dają im zaopatrzenie, ci zaś potem płacą zdobytym towarem, a wiadomo, kto na takim rozrachunku lepiej wychodzi! Kupcy liczą kaprom dostawy z nadwyżką za ryzyko, a odbierają zrabowane ładunki za pół ceny. Hazard takiego handlu dobrze im się opłaca... — Hm... — Czarny ograniczył się tylko do mruknięcia, po czym jakiś czas nie odzywał się. Milczenie przerwał Kosteczka. — Widzi mi się, wielmożny panie, że was zadowoliłem? Ale też nie żałowałem trudu, aby wam dogodzić! — Wiem, nicponiu, do czego zmierzasz! Istotnie, wiadomości otrzymałem sporo, toteż masz... — Hubert ze śmiechem wysypał na dłoń pieniądze i podsunął Kosteczce. Ten zerknął na monety i widać policzył je jednym rzutem oka, bo sięgnął po nie z zadowoleniem. — Dziękuję łaskawemu panu! Rad będę jeszcze wam usłużyć, jeśli macie dla mnie nowe polecenia! — Nie, chwilowo żadnych nie będzie. Ale gdzie w razie potrzeby mam ciebie szukać, bo potrzeba może się zdarzyć? — Pytajcie o mnie „Pod Złotą Kotwicą”. O mnie lub Dupka, to mój kumpel, on będzie wiedział, gdzie mnie znaleźć... Ale, wielmożny panie... Raczcie baczyć, aby mnie nie wydać, bo nie będzie komu wam usłużyć... — Swoją skórę cenię na równi... — uspokoił go Czarny pytając jednocześnie z ożywieniem: — Gdzie ta karawela stoi? Daleko w morzu? Wiesz jak wygląda?

— Daleko nie stoi! Nieco w lewo od ujścia Wisły, którego strzeże krzyżacki gród. Okręt ma dwa kasztele: na dziobie i rufie, oraz trzy maszty. Grot dużo wyższy od foka i bezana. — Kędy iść do owej krzyżackiej strażnicy? — Przez Bramę Świętego Jakuba, a potem bardziej w prawo. Zresztą w razie potrzeby ludzie wam wskażą... Chociaż nie wiem, po co oglądać statek? Karawela jak karawela, jedna podobna do drugiej... — Może najdzie mnie ciekawość? Oby zbyt drogo was nie kosztowała. Widzi mi się, że wciąż nie wiecie, z kim weszliście w znajomość... — On chyba także tego nie wie! — beztrosko rzucił Czarny. Już wkrótce przekonał się jednak, że ostrzeżenie Kosteczki było słuszne. Idąc śladem ostatnich kroków brata Erazma, należało teraz poznać dziewczynę, o którą ten zabiegał u kata, gdyż był to jedyny sposób na uchwycenie nici wiodącej do wyjaśnienia nie tyle jego poczynań, ile odpowiedzi na pytanie: co się z nim stało? Czarny zaczynał odnosić wrażenie, że krąży niby wilk wokoło zdobyczy, której zapach do niego dochodzi, ale dopaść jej nie może. Jeszcze tego samego dnia, po spożyciu wraz z towarzyszami południowego posiłku w jakiejś gospodzie, chciał ich odprawić do domku. Spotkał się jednak z gorącym sprzeciwem, gdyż nie uśmiechało się im bezczynne oczekiwanie na jego powrót w czterech ścianach izby. — Zatem chodźcie ze mną — zgodził się — lecz pójdę do niej sam, bo, wystraszona, może niczego nie wyjawić. — Poczekamy choćby na ulicy — zgodził się Roch. Ruszyli wzdłuż Motławy. minęli zwisający ponad nią łeb żurawia i po przejściu Bramy Świętego Jana znaleźli się w uliczce tej samej nazwy, którą przybrała od kościoła pod wezwaniem tegoż świętego. Mieli go przed sobą. Stal po prawej stronie, a obok ujrzeli trzy kamieniczki, tkwiące jedna przy drugiej, niby przytulone do siebie siostry. Każda miała ganek z kilku stopniami. — Przysiądźcie na stopniach i czekajcie... — polecił im. wstępując na ganek środkowej.

Znalazł się w mrocznej sieni, ze schodami wiodącymi na piętro. Na dole nie było kogo szukać, bo wiedział, że zwykle pomieszczeń mieszkalnych tam nie było, więc od razu skierował się ku schodom. Prowadziły na podest z dwoma drzwiami, zabezpieczony balustradą. Na lewo dostrzegł także schody, ale znacznie węższe, zapewne wiodące na poddasze. Żaden odgłos nie zdradzał czyjejś obecności. Czarny przystanął i zastanawiał się, gdzie mogła mieszkać taka dziewczyna, jak owa „Baronówna”? Na pewno nie na piętrze, bo takie mieszkania były drogie. Wolał nikogo o nią nie pytać, więc zrezygnował z kołatania do nieznanych drzwi i ruszył ku owym wąskim schodom, które, jak przypuszczał, prowadziły na poddasze lub do mansardowego mieszkania. Znalazł się w wąskim korytarzyku, również o dwóch drzwiach. Przy jednych, na wprost, wisiała wielka żelazna kłódka wskazująca, że prowadzą na strych. Drugie miał w pobliżu, więc chwilę nasłuchiwał przyłożywszy do nich ucho, ale że panowała za nimi zupełna cisza, lekko zapukał. Nie odniosło to wszakże żadnego skutku, więc powtórzył pukanie już silniej, a potem jeszcze raz; również daremnie. Zawiedziony brakiem odpowiedzi przed odejściem jeszcze nacisnął klamkę. Ze zdziwieniem stwierdził, że drzwi nie stawiają oporu. Prowadziły wprost do niedużej kuchni. Palenisko z okapem znajdowało się w rogu pomieszczenia. Obok stała szafka na statki, koło niej przy stole parę zydli, a dalej ława z miską i wiadrem pełnym wody. Czarny odezwał się głośno, nikt mu jednak nie odpowiedział. Panowała zupełna cisza świadcząca, że w mieszkaniu nikogo nie ma. Nieco zdziwiony przeszedł więc do następnego pomieszczenia, którym okazała się sypialna izba. i od razu dostrzegł leżącą na podłodze, obok wywróconych krzeseł, nieruchomą postać. Grozę tego widoku powiększała wielka, ciemna plama krwi, szeroko rozlana na podłodze. Czarny nachylił się nad zwłokami, gdyż było oczywiste, że człowiek ten nie żył. Dopiero teraz poznał, kim był zmarły. Ujrzał bowiem białą jak wapno, zastygłą w śmiertelnym skurczu twarz Gerarda Radtkego. Czarny wyprostował się i głęboko zaczerpnął powietrza, gdyż poczuł gwałtowny brak

tchu, jak gdyby na gardle zacisnęła mu się zarzucona pętla. Jednocześnie obrzucił wnętrze izby lustrującym spojrzeniem w nadziei, że dowie się, co tu zaszło. Dopiero teraz zauważył we wnęce izby, w kącie, jaki tworzyło tam krótsze od niej łóżko, drugie ciało, ale dziewczyny. Leżała nieco na boku, z głową opartą o ścianę, w poszarpanej sukni, która pozwalała widzieć część jej obnażonych piersi i pleców. Biegły przez nie krwawe pręgi niby czerwonosina siatka na białym tle skóry. Czarny odchylił jej powiekę. Dziewczyna żyła, ale była nieprzytomna, zapewne po przebytej kaźni. Pamiętał o wiadrze z wodą, ale zrezygnował z natychmiastowego cucenia zemdlonej, a zbiegł na dół i przywołał obu młodzieńców. Gwarzyli o czymś siedząc na stopniach ganku, ale na widok wzburzonej twarzy Huberta i jego przyzywającego ruchu dłonią, zerwali się gwałtownie na nogi i doskoczyli do niego. — Chodźcie za mną! — rozkazał krótko, dorzucając: — Idźcie cicho, by was nie dosłyszano! I ani pary z gęby! Kiedy weszli do kuchni, zamknął za nimi drzwi i bez słowa wskazał ręką drugie, prowadzące do izby. Sam zaś sięgnął po wiszący przy ławie ręcznik i zanurzył go w wiadrze z wodą. Na widok leżącego w kałuży krwi mężczyzny, Waśko cicho gwizdnął. — Ale go dźgnęli! — mruknął. — Chyba całą krew mu spuścili... Roch spokojnie zwrócił się do towarzysza: — Ściągnij z łoża prześcieradło i narzuć na niego, niemiło patrzeć na te jatki... Młodzieniec, wpatrzony ze zgrozą w leżącego, rzucił się spełnić polecenie. W tym czasie Czarny przyklęknął przy dziewczynie i wyżął ręcznik nad jej twarzą. Spryskana wodą najpierw poruszyła się, potem otworzyła oczy i, ujrzawszy nachylonego nad sobą mężczyznę, podciągnęła nogi i usiadła, oparłszy się plecami o ścianę. Jednocześnie skrzyżowała ramiona na piersiach widocznych przez rozdarcia sukni. Uniosła jednocześnie spojrzenie na Czarnego i szepnęła z przerażeniem: — Nie... nie... poniechajcie mnie... Nie bijcie... — Nie bój się, nie skrzywdzimy cię... — uspokajał ją. — Przybyliśmy z pomocą!

Niewiele to zapewnienie jednak pomogło, gdyż dziewczyna zaczęła odpychać się nogami od podłogi i przylgnęła do ściany, jakby w nadziei, że się w nią wciśnie, a jednocześnie powtarzała błaganie: — Nie bijcie... Ulitujcie się.... Jeno nie bijcie... Miała twarz o delikatnych rysach, małym zgrabnym nosku i zapewne zmysłowych ustach, ale z nabrzmiałymi opuchlizną wargami, gdyż widać i tu nie szczędzono razów, bo strużka krwi zastygła na jej brodzie. Czarny stanął na nogi i widząc skierowane na siebie pytające spojrzenie Rocha, rzucił krótko: — Postradała zmysły ze strachu... Nie ma co z nią gadać! — Co zrobimy, ojcze? — Trzeba ją stąd zabrać, bo jeśli zwiedzą się, żeśmy ją znaleźli, już jej przy życiu nie ostawią... — Ale dokąd? — Najpierw pytaj: jak?! — Trzeba mieć jakiś wóz... — wtrącił Waśko. — Wieczór już blisko i chłopi wyjeżdżają z miasta. Za parę groszy któryś nas zabierze... — Chyba tak... — zgodził się Czarny — przez miasto przecież jej nie powiezieni. Owiniemy ją w koc i ukryjemy w słomie... — I co dalej? — Otóż to... Ostawić ją tu, to groźba nie tylko dla niej, ale i dla nas. Widziała sprawców, a my marny ją w rękach... — zastanawiał się głośno Hubert. — Nie ma innej rady, jak zabrać ją do nas, dopóki nie przyjdzie do siebie, a potem wyprawić co rychlej z miasta! — Pójdę poszukać wozu... — już bez dalszych uwag, oświadczył Waśko. — Niech idzie Roch. Ty zostań ze mną, boś silniejszy. Dziewka teraz mało przytomna, ale potem ze strachu może zacząć się z nami szarpać i wrzeszczeć, a do tego nie możemy dopuścić. Jednak po wyjściu Rocha, kiedy postawili ją na nogi, dali napić się wody, a potem okryli kocem, ani nie opierała się, ani próbowała sprzeciwu. Bezwolnie pozwalała sobą kierować, powtarzając ciągłe błagania: — Nie bijcie już... Na miłego Boga, niechajcie... Waśko zaś ujrzawszy, ślady razów na jej ciele, mruknął ze zgrozą: — Ale ją posiekli...

Mimo odzyskania zdolności ruchów, nadal nie wracała do przytomności. Potem, kiedy nadszedł Roch oznajmiając, że wóz czeka na dole, i do tego kryty, równie bezwolnie dała się sprowadzić na dół. Kiedy już ruszyli, Waśko zwrócił się do Huberta: A ten, który tam pozostał? To chyba ów Radtke, coście z nim gadali pod „Dwoma Krzyżami”? — Czy go nie poznałeś, że pytasz? — Ciekawe, kto go dosięgnął? Będzie czas o tym pomyśleć... — Czarny nie był skory do prowadzenia rozmowy, toteż Waśko ograniczył się tylko do krótkiego komentarza: — Kto by nie był, dwa tropy nam ubyły... Przywiezienie nieprzytomnej dziewczyny narobiło w domu przy Żabim Kruku niemało zamieszania. Toteż Czarny odbył od razu rozmowę z obojgiem gospodarzy, nie wtajemniczając ich jednak w szczegóły. Wkrótce udało mu się zjednać ich głównie dzięki obiecanemu wynagrodzeniu za wynajęcie izdebki na poddaszu, którą mieli nie wykorzystaną. Okazał w tym względzie szczodrość, toteż gospodyni nawet samorzutnie obiecała opiekę nad dziewczyną, dopóki nie wróci do zdrowia. A z tym nie było najlepiej, bo choć nieco oprzytomniała, ale wciąż okazywała przerażenie na widok zbliżającego się do niej mężczyzny. Jedynym wyjątkiem, ku zdziwieniu Czarnego, okazał się Waśko. Wszakże Czarny był mimowolnym świadkiem epizodu, który do pewnego stopnia tłumaczył to wyróżnienie, ale też wiele dał do myślenia. Po przyjeździe na miejsce dziewczyna nie mogła sama unieść się z posłania ze słomy, na którym spoczywała w wozie. Waśko wziął ją przeto na ręce i wniósł do izbebki na poddaszu. Czarny idąc za nimi widział, jak oparła mu głowę o ramię i parokroć uniosła przymknięte powieki, jakby chcąc poznać jego twarz. A potem, kiedy złożył ją ostrożnie na posłaniu, raptem chwyciła go za rękę i przyciągnąwszy do ust zaczęła gorączkowo pokrywać pocałunkami. Waśko, skonfundowany do tego stopnia, że aż na twarzy wystąpiły mu rumieńce, wyszarpnął dłoń i mimowolnym gestem schował za siebie, oglądając się, czy Hubert tego nie spostrzegł. On wszakże jakby niczego nie widział i umyślnie zdawkowo polecił mu tylko, aby dobrze przykrył dziewczynę, gdyż na skutek otrzymanych razów wnet chwyci ją gorączka.

Istotnie chwyciła, ale przed tym gospodyni obmyła ją, nasmarowała jakąś maścią i odziała w swoją świeżą koszulę. Na następny dzień otrzymała jednak od Czarnego pieniądze na kupno dla chorej nieco bielizny i okrycia, by miała w co się odziać jak wydobrzeje. Sprawa ta przynajmniej chwilowo została uregulowana, natomiast z resztą decyzji trzeba było odczekać aż chora dojdzie nieco do siebie i będzie mogła sama postanowić, gdzie zamierza się udać. W każdym razie tak dla własnego jak i jej bezpieczeństwa należało miejsce pobytu zachować w całkowitej tajemnicy, toteż ostrzegł, i to surowo, oboje gospodarzy, czym grozi im gadulstwo. Z informacji bowiem dostarczonej mu przez Kosteczkę łatwo domyślił się, kto skatował Bognę, bo tak miała na imię, i z czyjej ręki zginął rywal, który ośmielił się odwiedzać dziewczynę. Ale czy właśnie nie ze względu na Radtkego ojciec Erazm szukał pomocnicy, dzięki której mógł uzyskiwać wiadomości z zakonnej kancelarii? To samo widać pomyślał i Roch, kiedy jeszcze tego wieczoru siedzieli przy wieczerzy w swojej izbie, gdyż spytał: — To był Radtke, z gospody ,,Pod Dwoma Krzyżami'’? Ubił go zapewne ów Żeglarz? — Tak sądzę... — I skatował przy tym dziewczynę! Chciałbym go dostać w ręce! — Radzę ci raczej tego unikać... — skwitował to oświadczenie Hubert. Waśko skinął potakująco głową. — To istotnie niebezpieczny przeciwnik... — Dobrze, że mi to przypomniałeś, bo właśnie jutro wybieram się „Pod Kotwicę”. Może wreszcie go znajdę! „Pod Kotwicą” Czarny zastał nie wiadomość, ale samego Prota Żeglarza,, który, jak się okazało, w' sobie tylko znanych celach ostatnio spędzał tam wieczory. Toteż kiedy Hubert zasiadł za stołem, zbliżył się do niego gospodarz i rzucił szeptem: — Jest u mnie. Poczekajcie na wiadomość... Minęło jednak dobre pół godziny, zanim znów się zjawił i mruknął porozumiewawczo: — Czeka na was...

Czarny dopił piwa i bez pośpiechu ruszył do przejścia. Po chwili pchnął znane już drzwi i tak jak poprzednio ujrzał Żeglarza siedzącego za stołem, na którym stał dzban z winem, a kilka pustych kubków świadczyło, że miał tu niedawno gości. Na widok Czarnego wskazał mu krzesło z zaproszeniem: — Siadajcie. Minęło nieco czasu od naszego spotkania, ale zajęty swoimi sprawami o waszej nie miałem okazji pomyśleć... Rzucił na Czarnego krótkie spojrzenie, po czym skierował go na trzymany przed sobą kubek z trunkiem. — Szkoda... — mruknął Czarny. — Bardzo na was liczyłem... — Spodziewam się zwłokę nadrobić. Sądzę, że za trzy, może cztery dni będziecie coś wiedzieć!... — A zatem znaleźliście jednak jakiś ślad? — Czarny nie ukrywał zaciekawienia. Prot zamiast odpowiedzi zauważył: — Radzę w każdym razie przygotować pieniądze, bo bez nich niczego się nie dowiecie. A zresztą już teraz przydałoby się, abyście dali mi grzywnę lub nawet dwie, co przyśpieszyłoby sprawę... — Dam, com obiecał, ale tylko jak będziecie gotowi — stanowczo oświadczył Hubert. — Wasza sprawa... Dłużej będzie trwało... — Prot wzruszył ramionami. — Niech trwa, już tyle czasu zmitrężyłem, że niewielka to różnica... — Może sami dowiedzieliście się czegoś? Jeśli tak, rad bym to usłyszeć, bo wówczas mógłbym szybciej dać wam wiadomość... — Żeglarz badawczo popatrzył na swego gościa. Czarny liczył się z tym pytaniem, a nawet go oczekiwał, ale udał wahanie: — Dowiedziałem się, że Erazm szukał ładnej, ale i nietrudnej dziewczyny... — Taak? — Żeglarz przeciągnął to jedno słowo, po czym dorzucił: — I znalazł ją? — Ponoć znalazł... — Jak się zwie i gdzie mieszka? — Tego nie zdołałem się dowiedzieć. Ale może ta wiadomość na coś się wam przyda?

— Skąd ją otrzymaliście? Może to ułatwi mi dalsze poszukiwanie? — niedbałym tonem rzucił Prot. Ale Czarny nie dał się zwieść i odpowiedział z uśmiechem: — My, kupcy, mamy zasadę, której nigdy nie łamiemy! Tak długo możesz liczyć na wiadomości, jak długo nie zdradzisz, kto ci ich udziela... Żeglarz roześmiał się. — Zasada dobra! Ostatecznie niezbyt mnie obchodzi, skąd to wiecie, tym bardziej że o dziewczynie i ja się dowiedziałem, nawet i tego, gdzie mieszka! To oświadczenie zaskoczyło Czarnego. Jeszcze bardziej jednak się zdziwił, kiedy usłyszał dalsze słowa Żeglarza: — Ale kiedy usiłowałem do niej dotrzeć, niczego nie uzyskałem! — Dlaczego? Nie chciała mówić? — Nie. Po prostu jej nie było! Dowiedziałem się wszakże, że jacyś trzej ludzie wynieśli ją i złożywszy na wozie, odjechali... Nic o tym nie wiecie? Czarny udał, że nie dostrzega badawczego, natarczywego spojrzenia, jakim Żeglarz lustrował jego twarz. A więc coś wywąchał i na tych trzech będzie usiłował zwalić winę? Odpowiedział jednak spokojnie, jedynie z nieznacznym zainteresowaniem. — Czy to aby na pewno była ona? Czyżby nie stawiała napastnikom oporu? Sprawdziliście, czy jej mieszkanie było puste? Teraz on z kolei skierował spojrzenie na Prota, ciekaw, czy wspomni również o zwłokach. Ten przez krótką chwilę zawahał się, jakby szukając odpowiedzi, lecz udzielił jej bez zwłoki. — Ależ ja sam do niej nie chodziłem! Powtarzam jedynie, co inni dostrzegli! Gdybym osobiście do niej poszedł, mógłbym to sprawdzić! Innych to nie interesowało, powiedzieli, co dostrzegli, i tyle... To dość długie wyjaśnienie dowiodło jednak Czarnemu, jak dużą wagę jego rozmówca przykłada do tych szczegółów. Potwierdziło to jego początkowe podejrzenie, że ma przed sobą sprawcę śmierci Radtkego. Wkrótce, umówiwszy następne spotkanie na tym samym miejscu za trzy dni, pożegnał przyjacielsko kapra. Po powrocie na kwaterę Czarny długo w noc nie mógł zasnąć, rozważając myśl, która naszła go w powrotnej drodze. Była uparta, a związany z nią zamiar wielce kuszący. Toteż mimo wielkiego niebezpieczeństwa, jakim

spełnienie tego zamierzenia groziło, usypiając już przed świtem powziął ostatecznie postanowienie. Rano wyszedł wcześnie i wziął ze sobą Rocha, gdyż Waśko postanowił opiekować się dziewczyną, którą naszła gorączka. Rzucała się w pościeli i bredziła coś nieprzytomnie, należało więc przy niej czuwać, na co gospodyni brakło czasu. Ruszyli na Długie Ogrody do poznanego juz rybaka, z którym Czarny odbył na osobności dłuższą rozmowę. Musieli dojść do porozumienia, gdyż Roch, obserwując jak gadali na podwórzu, dostrzegł, że wyciągnął sakiewkę, odliczył pieniądze, a potem pożegnał rybaka uściśnięciem ręki, jakby na znak ugody. Wszakże w drodze nie śmiał o nic pytać, czekając, aż sam zechce mu rzecz wyjaśnić. Wszakże Czarny szedł w zamyśleniu, nic nie mówiąc. W dwa dni później przybiegł do nich jakiś rezolutny pacholik, skłonił się przed Czarnym i oznajmił: — Dziadek przykazał powiedzieć, że wszystko będzie gotowe na dziś wieczór! Czarny, wyraźnie ucieszony, spytał: — Kto zaprowadzi nas na miejsce? Sami możemy pobłądzić! — Ja poprowadzę, wielmożny panie! Przyjdę do was dobrze po wieczerzy, bo za wcześnie iść niedobrze! — Ty? A znasz dobrze drogę? — O to się nie kłopoczcie, trafię i z zamkniętymi ślepiami! Dostał półgrosza i ucieszony wyskoczył z izby. Nadszedł czas, by powiadomić towarzyszy o powziętym postanowieniu. Najpierw uzgodnił z gospodynią, że na nadchodzącą noc da baczenie na dziewkę, a potem, kiedy Waśko zszedł na wieczerzę, oznajmił im bez wstępów: — Dziś w nocy wybieram się na tę karawelę, o której mówiłem z Kosteczką. Postanowiłem ją obejrzeć, by zobaczyć, co tam się dzieje. Muszę wiedzieć jak najwięcej, gdyż doszedłem do przekonania, że Żeglarz lepiej zna los brata Erazma, niż ma chęć zdradzić przede mną... Będziecie mi towarzyszyć jako wioślarze, ale zostaniecie w łodzi dopóki nie obejrzę tej karaweli. Odziejcie się tedy dobrze, bo na morzu wiatr mocno ciągnie, a teraz nie lato... Także nie wadzi zabrać mieczyki.

Roch i Waśko spojrzeli po sobie z rozradowaniem, bo radzi byli czekającej ich przygodzie. Wszakże Roch zatroszczył się: — Mamy ostać w łodzi dopóki nie wrócicie? Czy nie lepiej abyśmy dostali się na karawelę razem? — Nie. Sam łatwiej w razie potrzeby się skryję, a nie przypuszczam, aby była tam liczna załoga. Z wachtowym w razie potrzeby i sam sobie poradzę, jeśli okaże się zbyt czujny... — Czy obejrzenie tego statku ma znaczenie? — wyraził wątpliwość Waśko. Widzi mi się, że hazard duży, a korzyści da małe. — Hazard istotnie jest, ale czy opłacalny dopiero się okaże. Muszę wiedzieć, czy istotnie Żeglarz gotuje się na nową wyprawę. Jeśli w tym się upewnię, wtedy inaczej będę z nim gadał! — w głosie Czarnego pojawiła się groźba. Chłopak przybył istotnie, kiedy już dawno byli po wieczerzy. Gotowi do drogi ruszyli za nim bez zwłoki w ciemność zimowej, nocy. Szli szybko przez puste ulice uśpionego miasta. Panującą w nich ciszę zakłócał jedynie odgłos ich własnych kroków, jak i rozlegające się od czasu do czasu odległe nawoływania nocnych straży. Świateł w oknach nie było, bo albo przesłaniały je zawarte okiennice, albo mieszkańcy, zwykli do wczesnego udawania się na spoczynek, już spali. Toteż w wąskich wąwozach ulic panowała zupełna ciemność, w której tylko rzadko ukazywał się ognik latarni niesionej przez spóźnionego przechodnia lub rozlegał się odgłos kroków przemykającego się włóczęgi. Żabi Kruk, przy którym mieli kwaterę, znajdował się na południowym krańcu Starego Przedmieścia, więc musieli przejść nieomal przez całe Główne i Stare Miasto. Podążali wzdłuż murów, by nie zgubić się w plątaninie ulic i uliczek, aż wreszcie dotarli do Bramy Świętego Jakuba. Tam, opłaciwszy drobną monetą strażnika, wydostali się furtą na zewnątrz. Widniej tu było, gdyż rzadko rozrzucone domy nie zacieniały drogi, toteż widać było, jak szarzeje w czerni nocy. Ale też, nie zasłonięci ścianami kamienic, musieli chować głowy w podniesione kaptury kaftanów przed ciągnącym tu dokuczliwym, zimnym wiatrem. Szli prowadzeni przez chłopca już dłuższy czas, w szybkości kroku szukając rozgrzewki, kiedy wreszcie usłyszeli szum rozbijających się o brzeg morskich fal. Chłopak skręcił na jakąś jemu tylko widoczną ścieżkę, wiodącą

między zaroślami. Szum morza stawał się coraz głośniejszy, aż wreszcie poczuli pod stopami piasek, przez który teraz brnęli, mając już wszakże przed oczami ruchliwe, bielejące w mroku, pasy spienionych fal, biegnących ku brzegowi. Chłopak przystanął i wsunąwszy w usta palce donośnie gwizdnął. Gdzieś z ciemności, nieco z boku, doleciał ich podobny gwizd, po którym ruszyli w jego stronę. Wkrótce zdołali ujrzeć kołyszącą się na wodzie łódź, częściowo wysuniętą na piasek. Oderwała się od nich jakaś postać i zbliżyła do nich. — To ty, Pietrek? — rozległo się w ciemności pytanie. — Ja, wujku! Przywiodłem tych panów! — Niech tedy spychają łódź i ruszają! Latarnię okrętu widać, o tam... — nieznajomy wyciągnął ramię wskazując kierunek. Istotnie ujrzeli w zalegającej przed nimi czerni morza ledwie widoczną żółtą iskierkę. — Bosak jest w łodzi? — spytał Czarny. — Jest, panie. Dość długi, by sięgnąć relinga... — zapewnił nieznajomy. — A dulki? — Owinięte płótnem, jak przykazaliście... — Gdzie ostawić łódź po powrocie? — Na brzegu, ale przed odejściem podciągnijcie na piasek. We trzech dacie radę. Nie zapomnij za godzinę rozpalić ognia, bo fale to za mało, by trafić na miejsce... — Będzie rozpalony, panie! Obyście tylko szczęśliwie wrócili! — No, ruszamy... — Czarny skierował się ku łodzi, a za nim obaj jego towarzysze. — Z Bogiem, panie — dosłyszeli jeszcze z ciemności. — Jego opieka będzie wam potrzebna... Nie słuchali już tego ostatniego ostrzeżenia, gdyż chwycili łódź za burty i zepchnęli na fale, potem, brnąc w wodzie, po kolei wskakiwali do środka. Młodzieńcy od razu chwycili za wiosła, a Czarny usadowił się na rufie ujmując rumpel. Łódź, kołysząc się miarowo na biegnących ku niej falach, obróciła się ku migającemu światełku i pchana pociągnięciami wioseł z wolna oddalała się od brzegu.

Wiatr dął teraz z jednostajną regularnością, ścinając zimnem twarze. Wkrótce też Czarny, zmuszony do nieruchomego siedzenia za sterem, zaczął zazdrościć wioślarzom możliwości rozgrzewki. Skulił się więc tylko w sobie i wpatrzony w ciemność, z dłonią na rumplu, pilnował bacznie kierunku. W ciemności nocy słyszał tylko przyspieszone oddechy swych towarzyszy, cichy chrobot zabezpieczonych dulek i jednostajny świst wiatru. Małe zaś światełko, jakie widział w dali, zdawało się wabić ku sobie. Łódź wznosiła się i opadała, uległa sunącym pod nią falom. Kierunek ich biegu, a zwłaszcza coraz wyraźniejsze światełko poźwalały Czarnemu utrzymywać łódź na kursie. Słyszał coraz głośniejsze oddechy wiosłujących i od czasu do czasu majaczyły mu w ciemności zarysy ich głów pochylających się rytmicznie, jakby składali mu ukłony. Coraz bardziej zacźynały grabieć mu dłonie, nie zabezpieczone rękawicami. Zmieniał więc rękę, drugą grzejąc w zanadrzu kaftana. 1 Wreszcie jednak w nikłym świetle okrętowej latami zaczęły ukazywać się najbliższe jej, pierwsze fragmenty statku. Widział już zarys masztowego pnia i tylnego kasztelu oraz dolne nitki want i padunów35 widoczne nad burtą, a potem niknące w czerni zawisłej nad statkiem. Czarny skierował łódź nieco w bok, by podejść do karaweli od rufy, bo tam wysoki kasztel zasłaniał blask padający z latarni. Kiedy byli już blisko, ruchy wioseł stały się bardziej ostrożne, gdyż obaj wiosłujący starali się zachować ciszę. Ciemna, wysoka ściana okrętu była coraz bliższa, wreszcie podsunęli się do niej tak blisko, że Czarny poczuł zapach smoły, którą była wysmarowana. Nastawione wiosła zabezpieczyły przed zderzeniem; Czarny jednocześnie sięgnął po bosak. Uniósł do góry jego żelazny hak, ale drzewce okazało się za krótkie, by sięgnął relingu kasztela. — Bliżej środka! — rzucił cicho polecenie towarzyszom, śródokręcie bowiem było znaczne niższe. Istotnie, kiedy łódź przesunęła się ku grotmasztowi, powtórnie zarzucony bosak zaczepił hakiem o drewnianą poręcz relingu.

35

—

Liny przytrzymujące sam maszt.

— Czekać, jakem kazał! — upomniał Czarny młodzieńców, po czym, uderzywszy parę razy rękami o ramiona dla rozgrzania dłoni, chwycił za drzewce bosaka i rozpoczął wspinaczkę. Wkrótce wysunął głowę poza reling i rozejrzał się dokoła, ale pokład w zasięgu światła latami był pusty. Szybko przerzucił się przez poręcz i przypadł do pokładu, rozglądając się bacznie dokoła. Jednocześnie nasłuchiwał kroków wartownika. Panowała jednak zupełna cisza, zakłócana jedynie dochodzącym od dziobu jednostajnym zgrzytem kotwicznego łańcucha. Upewniwszy się, że nie został dostrzeżony, Czarny, nie podnosząc się na nogi, popełzł ku schodom wiodącym na tylny kasztel. Kiedy wspiął się na jego pokład, znów przyległ ciałem do desek. Blask latami oświetlał jako tako śródokręcie, tu jednak nieomal nie dochodził. Tylko miejscami przedzierał się jasnymi smugami poprzez stworzone przez siebie cienie. Wkrótce spostrzegł wśród nich zarysy skajlajfu36, przez który sączyło się światło. Ostrożnie podsunął się ku niemu. Był zabezpieczony żelaznymi prętami i zaciągnięty rybim pęcherzem, toteż nie mógł dostrzec, co działo się wewnątrz. Usłyszał jednak nikły szmer rozmowy, więc obmacał palcami brzeg ramy i uniósł do góry jedno z okien. Teraz przez powstałą szczelinę mógł zajrzeć do środka. Miał pod sobą wnętrze obszernej okrętowej kajuty, oświetlonej palącą się latarnią. To zaś, co ujrzał w jej blasku, pogrążyło go w tak wielkim zdumieniu, że unoszone okno o mało nie wymknęło mu się z ręki. Zdołał jednak opuścić je cicho, ale zaraz usiadł na pokładzie usiłując opanować chaos myśli. Oto bowiem za stołem kabiny ujrzał siedzących Prota Żeglarza i brata Erazma, wiodących całkiem przyjacielską rozmowę... Cóż to miało znaczyć? Czyż wszystkie jego dotychczasowe wysiłki, cały trud i niebezpieczeństwa, na jakie się narażał, były daremne? Dlaczego brat Erazm będąc przy życiu nie dał o sobie znać? Przecież wiedział, że jego zniknięcie nie pozostanie bez echa? Na tyle przecież znał pełnioną służbę i proboszcza, by przewidzieć, że nie poniecha dochodzenia przyczyn jego zaginięcia?! I tu naszła Czarnego pełna zgrozy myśl, której powstania aż się przestraszył... Czyżby Erazm zdradził?

36

—

Poziome okno na pokładzie.

Natychmiast jednak skarcił siebie za zrodzone podejrzenie i począł przemyśliwać, co mogło spowodować taką zagadkę? Rozwiązania jednak nie znalazł, więc powziął nagle postanowienie. Stanął na nogi, już nie kryjąc swej obecności zszedł na niższy pokład i skierował się ku drzwiom wiodącym do pomieszczeń kasztelu. Otworzył je gwałtownie i stanął na progu mierząc gniewnym spojrzeniem obu siedzących. Na jego widok Żeglarz zerwał się na nogi niczym wyrzucony sprężyną, wyrywając zza pasa nóż. Czarny nie dobył jednak mieczyka. Uniósł tylko do góry dłoń, rzucając rozkazująco: — Poczekaj z tym! Wprzódy chcę nieco wyjaśnień! — Siadaj, Prot... — odezwał się spokojnie brat Erazm. — Istotnie od wyjaśnień trzeba nam zacząć... Kaper opanował już pierwsze zaskoczenie, a widząc, że przybysz jest sam i niechętny sięganiu po broń, wsunął nóż do pochwy i z kpiącym uśmiechem wskazał Czarnemu jeden ze stołków. — Siadajcie tedy, mości Ratenau! A właściwie Hubercie z Borów... — To... to mnie znacie? — Czarny miał nowy powód do zdumienia. — A zna... — odezwał się brat Erazm. — A skąd, zaraz się dowiesz. Czy pamiętasz owego Kosookiego, który przed dwudziestu laty, także w Gdańsku, uwięził cię w hulku?37 — No tak... — stwierdził Czarny, przypomniawszy sobie tę przygodę. — A to jego syn... — Erazm wskazał na Żeglarza. — Kręcił się wówczas wśród załogi jako niespełna dziesięcioletnie pacholę. Tyś był krótko, więc mogłeś go nie spostrzec, ja wszakże widywałem go częściej, bo z Kosookim wiele miałem do czynienia. Potem zginął w naszej służbie w wilczym dole nad Drwęcą, niedługo przed grunwaldzką bitwą. Teraz jego syn nie tylko mnie, ale i ciebie poznał od razu. Czarny spojrzał na Żeglarza, który słuchał tej relacji z uśmieszkiem na twarzy, Erazm zaś wyjaśniał dalej: — A że poznał, dlatego żyję... Ciebie zaś tylko zwodził, o czym zresztą wiedziałem, bo jak z jego rodzicem, tak i z nim jestem w dobrej komitywie od czasu, jakeśmy doszli do porozumienia... 37

—

Stary, wycofany okręt, przycumowany na stałe do brzegu.

— Doszliśmy do porozumienia? — rzucił Czarny wciąż zaskoczony nieoczekiwaną sytuacją. — Ale dlaczego, ojcze, zniknęliście?! Dlaczego nie przekazaliście żadnej wiadomości, by oszczędzić mi trudu poszukiwań?! Ksiądz Andrzej wielce był zgnębiony, kiedy przybył do nas wasz człowiek z wieścią, żeście zniknęli! Bo zostałem uwięziony... Właśnie przez niego... — brat Erazm spojrzał na Żeglarza, który nadal w milczeniu przysłuchiwał się rozmowie. Uwięziony... — Czarny nadal nie mógł ochłonąć. — Dlaczego was uwięził, skoro, jak mówicie, jesteście w dobrej komitywie?! Waść także już ze statku nie zejdziesz... — oświadczył spokojnie Żeglarz. — A że powietrzem tu nie przyleciałeś, rozkaż ludziom z łodzi, którą przybyłeś, by weszli na pokład! — Nie tak prędko! — obruszył się Czarny. — Jeśli nie przybędę w pół godziny, mają rozkaz wracać i donieść komu trzeba, gdzie jestem! A w nocnej ciemności tak łatwo ich nie dościgniesz! — Wcale nie będę ich ścigał. Wychodzę jutro o pierwszym zmroku i wtedy was zwolnię. Ale do tego czasu nikt, nawet wielebny brat Erazm, na ląd nie zejdzie! Zbyt ważna to dla mnie impreza, abym przystał na jakiekolwiek odstępstwo! Wybieraj zatem — albo przywołasz swoich ludzi i jutro was puszczę, albo ostaniesz tu na dłużej! A z tym wachtowym, co cię nie dostrzegł, jeszcze się policzę! — Niech cię licho porwie! — parsknął ze złością Hubert widząc, że wielkiego wyboru nie ma. — Wnet ich przywołam, ale wprzódy niech się dowiem, jak doszło do tego, żeście wpadli w opresję, bracie Erazmie? — I ja, jako i ty, coś niecoś usłyszałem o tym statku, alem nie zachował należytej ostrożności i Prot, zwiedziawszy się, żem go ciekawy, zdołał mnie pojmać. Zapewne już bym nie żył, gdyby mnie nie zapamiętał z młodych lat. Skończyło się więc tylko na uwięzieniu, bo mimo wszystko bał się, że jego zamierzenia mogę ujawnić. Dlatego więc żadnej wiadomości nie mogłem przesłać. Czarny skinął głową ze zrozumieniem, dorzucając: — To i tak lepiej wam się poszczęściło niż owemu zakonnemu półbratu Radtkemu, jak i dziewczynie, którąście mu podsunęli! — Radtkemu i dziewczynie? Cóż się z nimi stało?

— On nie żyje. Zadźgany nożem, a ona, po cięgach, jakie otrzymała, w gorączce leży! — Nic mi o tym nie mówiłeś! — obruszył się brat Erazm spoglądając na kapra. — Dostał, na co zasłużył, krzyżacki szpieg! Jeszcze by i wam narobił kłopotów! Wspólników do bab nie potrzebuję, sam potrafię je obsłużyć! — Ładnieś i obsłużył! — kpiąco zauważył Czarny. — Skoro wiesz, że w gorączce leży, tedy, jak i sądziłem, tyś ją zabrał do siebie! Wszakże możesz się nią pocieszać, bo i tak wychodzę w morze, toteż co innego mam teraz na głowie! — A więc Radtke nie żyje... — Erazm pokiwał głową. — No cóż, trzeba będzie szukać innej drogi... — Jak to, wielebny ojcze, to nie wrócicie ze mną?! — Nie, synu... Swoje dalej będę robił, tym bardziej że mam od Prota obiecaną pomoc. On wypływa, ale pozostanie wielu jego ludzi, którzy za jego przykazaniem mają mi być pomocni. Dobrą musieliście mu dać zapłatę — sarkastycznie zauważył Hubert. — Różne bywają zapłaty, ta wszakże nie w gotowiźnie nastąpi... No, ale idźcie po swoich ludzi, niech nie marzną w łodzi! Czarny podniósł się ze stołka, ale jeszcze spytał: — A jakaż to zapłata? Proboszcz może o to pytać... — Taka sama, o jaką zabiegał jego rodzic. Klejnot szlachecki ma przyobiecany, jeśli będzie nam należycie pomocny. — Dziwujesz się? — ironicznie parsknął Żeglarz. — Będzie mnie stać na kupno majętności, nawet jeśli i nadania nie otrzymam! Chodźże teraz ze mną, muszę przykazać ludziom, by spuścili drabinkę i zamocowali waszą łódź! Następnego dnia o zmierzchu, zgodnie z obietnicą, Żeglarz zwolnił ich ze statku wraz z bratem Erazmem. Kiedy już odbijali od burty, słyszeli rozkazy podnoszenia kotwicy i wciągania żagli. Jakoż wkrótce zniknęli sobie z oczu: trzymasztowa karawela z postawionymi żaglami i mała łódka, huśtająca się na falach. Czarny, ciekaw poczynań brata Erazma, mimo całodziennej gawędy, jeszcze w łodzi wyrażał nadzieję, że zabierze się z nimi do kraju. — A po co, synu? — zdziwił się zakonnik. — Co bym tam robił?

Rozkazy, jakie otrzymałem, nie zostały zmienione, boś mi tego nie przekazał, zatem moje miejsce jest tu. Tym bardziej że tak długa bezczynność bardzo rozluźniła albo może nawet zerwała styczność z moimi ludźmi, toteż będę ją musiał teraz niemal od nowa nawiązać. — Gdzie zatem zamierzacie się obrócić? — Nawet jeszcze o tym nie pomyślałem! Może na początek będę korzystał z dawnych kwater! Ze strony Żeglarza groziło mi jak dotąd niebezpieczeństwo, którego zresztą nie doceniałem. Wszakże dzięki tej niewoli udało mi się go zjednać, więc na dobre mi wyszła! Teraz nie będzie mi wrogi, a przeciwnie — pomocny... — Tak mu zależy na klejnocie? — ironicznie rzucił Hubert. — Jego rodzic był nieomal opętany tym pragnieniem i widać przekazał je synowi. Gotów wszystko uczynić, by zostać przyjęty do jakiegokolwiek rodu, nosić pierścień z herbem i mieć majętność. — Nawykły do morza, długo w niej nie posiedzi! — I ja tak sądzę, ale nie moja to troska. Proboszcz za zezwoleniem świętej pamięci kanclerza Trąby przyrzekł Kosookiemu taką nagrodę, tedy teraz czułem się w prawie tę samą obietnicę i synowi uczynić. Przekaż to księdzu Andrzejowi i powiedz, że taką obietnicę dałem. Mniemam, że warto uzyskać mu nadanie, bo wiele spodziewam się po tej pomocy. — Jednego z jego ludzi i ja mogę wam przekazać. Wielce był mi pomocny w sprawie tego statku. Czarny opowiedział o roli Kosteczki i wskazał, jak można go znaleźć, potem spytał z zaciekawieniem: — Jeszcze dotąd was nie spytałem, jak się to stało, że daliście się pojmać? Przecież wiem, jak przezorny i ostrożny z was człowiek. — Nie ma takiego, który zdołałby ustrzec się błędu! Mój polegał na tym, że nie wiedziałem, czyją lubownicą jest dziewczyna wskazana mi przez kata, a mimo to polecałem jej względom tego półbrata. Potem przez nią dowiedziałem się wprawdzie o statku, ale Żeglarz już wcześniej mając mnie na oku zdołał pojmać. — Daliście się wciągnąć w pułapkę? — Dokonał tego w biały dzień i w gospodzie pełnej gości. — W jaki sposób?

— Człowiek, na którego czekałem, nie nadchodził. Jużem chciał odejść, kiedy podszedł do mnie gospodarz i zawiadomił, że jakowyś obdartus chce ze mną mówić i czeka w podwórzu. Sądziłem, że to ów człowiek zawiadamia mnie, dlaczego nie przybył, więc wyszedłem. No a potem to już łatwo im poszło, bo sił wiele nie mam. Od razu owinęli mnie w derki i niczym tłumok załadowali na wóz. Myślałem, że już po mnie, ale kiedy Żeglarz mnie ujrzał, poznał od razu i wprawdzie mocno się naigrywał, ale, tylko uwięziwszy, życia nie pozbawił. Potem zaś jakoś z nim wszedłem w komitywę... Brzeg z wolna wyłaniał się z zapadających ciemności i wkrótce łódź uderzyła o piasek. Mocno natężywszy się wciągnęli ją jak daleko zdołali i dopiero teraz zaczęli rozglądać się, gdzie się znaleźli. Nie było to miejsce to samo, do którego doprowadził ich poprzedniej nocy przewodnik, ale o równie porosłym lichymi krzakami nadbrzeżu. Wszakże w mroku nie mogli dostrzec żadnej ścieżki. Przyszłoby im zapewne długo błądzić albo i nocować w zaroślach, ale ruszyli na przełaj w głąb lądu i wkrótce natrafili na jako tako przetartą drogę. Na niej dopiero ujrzeli ciemną masę rozciągniętego przed nimi miasta, ale kiedy dotarli do murów, niewiele im to pomogło, bo brama była zawarta, a wołania okazały się bezskuteczne. Wszakże udało się im znaleźć zagrodę ze stodółką, gdzie znaleźli siano, na którym przedrzemali do świtu. Brat Erazm rozstał się z nimi już na Starym Mieście, oni zaś, zmordowani i niewyspani, ale radzi z odnalezienia zakonnika, w godzinę potem dotarli na swoją kwaterę. Byli równie uradowani, że mogą już wracać, z czym wszakże pojawiła się nieoczekiwana trudność. Dziewczynie wprawdzie gorączka już mijała, ale za słaba była, by wstawać z pościeli. Czarny zamierzał więc pozostawić ją pod opieką gospodyni, zaopatrzyć nieco w pieniądze i namówić, by nie pozostawała w mieście. Wprawdzie niebezpieczeństwo jej nie groziło, radził jednak, by porzuciła niecny sposób życia, wracała do rodziny i tam szukała dla siebie miejsca. Spotkał się jednak ze zdecydowanym sprzeciwem. Dziewczyna oświadczyła mu bowiem, że już dość nabrała rozumu i takiego życia, jakie wiodła, nigdy nie wznowi, ale też i nie powróci do rodziny.

— Cóż tedy zamierzasz czynić? — zdziwił się Hubert, przysiadając w nogach jej łóżka. — Chcę służyć panu Waśce! Wszystko uczynię, co mi rozkaże, sił szczędzić nie będę, a jeśli mnie nie weźmie, pieszo za nim pobiegnę! — Tak żeś się w nim rozmiłowała? — poważnie spytał Czarny. Dziewczyna na chwilę znieruchomiała, jakby zaskoczona wyrażonym przypuszczeniem. Po chwili jednak odpowiedziała, opuszczając głowę. — Nie, chyba nie... Sama nie wiem... — Skoro nie, to dlaczego chcesz przy nim zostać? — Chcę mu służyć, troszczyć się o niego tak jak on o mnie się zatroszczył, sponiewieraną na rękach tu przyniósł, wziął w opiekę i chodził koło mnie... — Mówiłaś mu o tym? — Mówiłam... — dziewczyna opuściła głowę i zarumieniła się. — Cóż ci rzekł? — Żem głupia... Czarny uśmiechnął się. — Zapewne wielce srogo to rzekł? — spytał na wpół żartobliwie, ale chciał nieco więcej dowiedzieć się, gdyż od początku zauważył wyjątkową gorliwość pocztowego w opiekowaniu się chorą. Srogo, to nie... Ale i tak łzami to później oblałam... — Zatem chciałabyś pozostać z nami? — Panie! Wielmożny panie! Zezwólcie! — dziewczyna uniosła się i chwyciła go obu rękami za dłoń. — Toć gotować umiem, bieliznę będę prać i wielkie posługi przy was czynić! — Ale głównie przy Waśce, co? — Jeśli... jeśli zezwoli... — szepnęła, błagalnie wpatrując się w twarz Huberta, ale nie zaprzeczyła, czym go ostatecznie zjednała. — Pomyślę o tym — oświadczył wstając. — Wszakże najpierw dojdź do sił, bo chcemy ruszać jak najrychlej. — Ja mogę wstać choćby i zaraz! — A potem zlecisz z siodła! A potrafisz przynajmniej dosiąść konia? — I bez siodła jeździłam u nas na wsi, jak nocą przyszło wyganiać stado na pastwisko! Zezwolicie panie?

— Obaczym. Muszę jeszcze pogadać z Waśką! Do tego czasu wielkich nadziei sobie nie rób. Okazję do rozmowy znalazł wkrótce, kiedy zastał pocztowego w stajni. Siedział na skrzyni z obrokiem z opuszczoną głową i złożonymi pomiędzy kolanami dłońmi, mocno zadumany. — O czymże tak przemyślasz? — spytał go niefrasobliwym tonem. — Wyglądasz mi na zadurzonego! Czyżby jakaś kupiecka córka przypadła ci do gustu? — Bogać tam! Żadna kiecka nie warta, aby nawet na nią splunąć! — Ejże, chłopie! Cóż cię tak gnębi? W istocie któraś dobrze musiała ci zaleźć za skórę i rady sobie dać z tym nie możesz... Waśko uniósł głowę i spojrzał na Czarnego. Ten spostrzegł w jego wzroku istotne cierpienie, które go zaskoczyło. — A nie mogę, wasza miłość... — rzucił przez zęby. — Niech je wszystkie grom spali! Każda tyłka nadstawi za byle grosz! — Rozważ sobie to, co ci powiem, bo może ci być przydatne w twoim strapieniu... — Nie znacie go... — mruknął Waśko. — Może i znam. I dlatego posłuchaj, co o tym mniemam, bo niejedno widziałem, i to blisko siebie. Ważniejsze od tyłka jest serce, jego głos ma tylko znaczenie, nic więcej. Jeśliś pewny, żeś spotkał miłujące, tedy nie zważaj na resztę, bo przeszłość czas ułagodzi i wymaże z pamięci! — Tak, panie, mniemacie...?! — rzucił z przejęciem Waśko, zdradzając głosem wzruszenie i nadzieję. — Nie sądzisz chyba, że myślę inaczej niż mówię. No, ale dość o tym, bo chcę z tobą pogadać o innej zgoła sprawie. Otóż Bogna prosi mnie, abym zabrał ją z nami. Mówi, że konia dosiąść potrafi. Sam nie wiem, co czynić? Przydać, by się przydała, bo i strawę ugotować potrafi, statki pomyje, a i koszulę mógłby człek mieć zawżdy na zmianę. Ale z drugiej strony nie chcę obarczać cię dodatkowym obowiązkiem, bo i na dziewkę musiałbyś baczyć, i jednego konia więcej obrządzać! Mówiąc to z udanym wahaniem, Czarny spod oka obserwował swego pocztowego i na zakończenie dorzucił: — Moglibyśmy po drodze ostawić ją w Czepielach. Tam moja żona miałaby na nią baczenie i jeśliby okazała należne prowadzenie się,

pozostałaby w służbie aż znalazłaby męża. Widzi mi się bowiem, że nie ochota jej wracać do dawnego życia... — Możliwe to, panie?! — nieomal wykrzyknął Waśko, ale zaraz opanował się i dorzucił udając wahanie: — Może zatem istotnie warto ją zabrać? — No właśnie. Ale tylko wówczas, jeśli jesteś gotów mieć na nią oko i pilnować wierzchowca... — Toć to fraszka, skoro chce z nami jechać! — Powiedziała, że jeśli odmówię, za końmi pobiegnie... — Naprawdę? Tak powiedziała?! A to zawzięta dziewucha! — rzucił Waśko, ale w jego głosie Czarny nie dosłyszał potępienia. W zaopatrzeniu na drogę dla Bogny poza wierzchowcem znalazły się i spodnie, które wzorem litewskich kobiet musiała nałożyć, chcąc dosiąść konia. Okazało się, że istotnie w siodle czuła się pewnie, więc nie było z nią kłopotów, a nawet odwdzięczając się za opiekę starała się jak mogła okazać swą przydatność. Toteż i posiłki na postojach, które dotąd gotowali sobie sami, były teraz o wiele lepsze, a bieliznę mogli zmieniać częściej, bo kiedy udawali się na spoczynek, ona jeszcze ją prała, by przez noc wysuszyć przy ogniu. Wszakże przede wszystkim dbała o Waśkę. On dostawał najlepsze kawałki mięsa, jego koszula była gotowa pierwsza i jego pytała o polecenia. Zżymał się na takie wyróżnienie Roch, a to ze względu na rodzica, ale ten nie tylko uśmiechał się pod wąsem, ale nawet, jeśli zdarzyło się, że jego o coś pytała, odsyłał ją do Waśki. Wprawiał tym pocztowego w coraz większe zakłopotanie, gdyż mimo że nie szczędził dziewczynie pouczeń, kto ma wśród nich głos decydujący i pierwszeństwo, niewiele to jednak pomagało. Szczęśliwie dotarli do Czepiel, wywołując jak zwykle ogromną radość i zamieszanie. Jedynie Olga nie mogła ukryć rozczarowania, że brakło wśród przybyłych Lecha. Czarny opowiedział Unie historię dziewczyny. Początkowo była nieomal przerażona, kogo zabrali ze sobą, ale potem, kiedy poznała okoliczności tej mężowskiej decyzji, a także dowiedziała się o zachowaniu dziewczyny, raczej okazała już tylko kobiecą ciekawość. A następnego ranka przywołała ją do siebie na rozmowę w cztery oczy. Ujrzawszy Bognę, zaczęła rozumieć Waśkę. Mimo to spytała surowo: — Skąd pochodzisz?

— Ze Sławska... To wieś pod Tczewem... — Jak znalazłaś się w Gdańsku? — Poszłam na służbę, w domu była bieda... — Wiem o tobie wszystko, bo mąż niczego mi nie zataił. Ale to nie znaczy, aby wiedzieli i inni. Pan Roch słowa nikomu nie powie, bo tak ma rozkazane. Toteż, jak cię będą pytali, mów, żeś w Gdańsku posługiwała mężowi i oprosiła, by zabrał cię ze sobą. Inaczej wezmą cię na języki i możesz mieć ciężkie życie. Bogna przypadła do nóg Uny. — Dziękuję wielmożnej pani! Spać po nocach nie mogłam w trosce, co tu powiem! Wprawdzie Waśko upewnił mnie, że miłościwa pani weźmie mnie pod opiekę, ale nie dawałam temu wiary! — A nie ulegniesz znowu grzesznym pokusom? Dziewczyna zarumieniła się gwałtownie, zaprzeczając głową. — Niech Bóg odwróci się ode mnie, jeślibym coś takiego uczyniła... Waśko już by mi nie wybaczył... — A wybaczył ci? — Nie wiem... Nie śmiałam go pytać... — Miłujesz go zatem? Odpowiedź była tak cicha, że Una ledwie ją usłyszała. — Aż wypowiedzieć trudno... — Nie mówmy o tym, bo to wasza sprawa. Ciebie zatrzymam tu, w domu. Będziesz przy mnie pokojową. O wszystkim powiadomi cię ochmistrzyni. Idź teraz do niej, ona już o tobie wie... Czarny, świadom, z jakim niepokojem ksiądz Andrzej oczekuje jego powrotu, długo w Czepielach nie zabawił, już po dwóch dniach nakazując odjazd. Toteż Roch nie nacieszył się zbytnio gawędami z Aldoną, wszakże i te, które ze sobą odbyli, pokrzepiły mu serce, jeszcze bardziej rozniecając ogień, który w nim gorzał. Natomiast Waśko nie miał okazji do zbyt częstego widywania Bogny, bo na pokojach nie miał czego szukać, a ona od razu przystąpiła do pełnienia obowiązków. Wszakże wieczorem poprzedzającym ich wyjazd zdołał znaleźć okazję, by przyłapać ją samą w służbowej izbie.

— Nie widziałaś gdzie panicza Rocha? — spytał udając, że przyszedł go szukać. — Nie. Chyba z panienkami gdzieś gada... — A jakże z tobą? Słyszałem, że będziesz przy pani? — Niech Bóg da jej zdrowie! Łaskawie mnie przyjęła... — A widzisz! Mówiłem ci... — zamilkł Zastanawiając się, co dalej powiedzieć, ale Bogna spytała: — Ponoć jutro jedziecie? — Ano, jedziemy... — Musisz? Nie ma tu dla ciebie roboty? — Gadasz byle co! — obruszył się. — Jam pański pocztowy i przy jego boku moja służba! — A ja myślałam... — z kolei ona urwała, udając, że zajęta jest wycieraniem naczyń. — Co tam myślałaś, nieważne! — mruknął niewiadomo dlaczego gniewnym tonem. — Muszę jechać i tyle! — No to jedź! — dziewczyna wzruszyła ramionami. — Pewnie, że pojadę! Cknić ci się nie będzie, bo słuchać będziesz miała kogo! Jurga już mnie o ciebie pytał, alem mu rzekł, że jeśli ciekaw, niech sam z tobą gada! — Nic mu o mnie nie powiedziałeś? — Coś ty? — z takim oburzeniem rzucił Waśko, że dziewczyna zerknęła na niego z ciepłym błyskiem w oku. — Waśko... — rzuciła cicho i zamilkła raptownie. — No, czego? — burknął. — Zdołasz zapomnieć? Domyślił się od razu, o co jej chodziło, ale wolał z tym się nie zdradzać. — A co miałbym pamiętać? — wzruszył ramionami. — Nie wiem, o czym gadasz! — Waśko... — znów tylko powtórzyła i zamilkła. — Waśko i Waśko! — zniecierpliwił się. — Nic więcej nie umiesz powiedzieć?! — Kiedy się boję... — Boisz się? A czego? Takim straszny?! — Nie... przeciwnie... Powiedz tedy, lubisz mnie choć trochę?

Zaskoczony tym pytaniem patrzył na nią bez słowa, ona zaś także uniosła na niego wzrok i spotkali się spojrzeniem. Ujrzał w jej oczach blask, od którego zrobiło mu się raptem gorąco, więc nic nie mówiąc postąpił ku niej o krok i dopiero wtedy odezwał się, tylko wymieniając jej imię: — Bogna... Ton jego głosu spowodował, że odrzuciła trzymaną w ręku ścierkę i rzuciła się ku niemu, przypadając do piersi. On zaś objął ją i znów tylko powtórzył: — Bogna... Wyjechali następnego ranka kierując się na Sandomierz, gdzie, jak dochodziły wieści, przebywał król wraz ze swym dworem. Już w drodze dowiedzieli się jednak, że pociągnął do Krakowa. Ale był to ten sam kierunek, więc nie zbaczając ruszyli dalej, wszakże przyśpieszyli jazdę, by Jego Królewska Mość znów im nie umknął. W Krakowie król przyjął poselstwo husyckie pod wodzą uczonego Prokopa Holy, byłego franciszkańskiego mnicha, Biedrzycha, i innych, jak również Zygmunta Korybuta, który ubiegając się o czeską koronę także od katolickiej wiary odstąpił. Przemówił do nich król Władysław, upominał i skłaniał, by powrócili na łono rzymskiego Kościoła, ufając łaskawości papieża, który grzechy im wybaczy. Oni jednak po naradzie odpowiedzieli: „Wszystko cokolwiek tu mądrego w słowach i uczynkach zaszło, do rady starszych swoich odniesiemy, sami bowiem w rzeczy tak trudnej nie mamy władzy przyzwalania lub rozstrzygania!” Zygmunt zaś wyjeżdżając z Krakowa przy mijaniu kościoła Św. Stanisława obrócił się w siodle i, uniósłszy do góry pięść, zawołał: — Staszku, Staszku, pamiętaj, żem odtąd wrogiem twoim! Wielce też do tego wręcz wrogiego rozejścia się przyczynił się kanclerz Oleśnicki, jako biskup krakowski polecając duchowieństwu zachowanie interdyktu dopóki odszczepieńcy nie opuszczą miasta. Od tego zjazdu Zygmunt Korybut stał się zawziętym poplecznikiem Świdrygiełły. Od razu też, jeszcze z Krakowa, wysłał swego posła na Litwę ofiarowując kniaziowi przymierze w jego walce z Polską. Natomiast Jagiełło wezwał wiciami polskie rycerstwo do stawienia się w Horodle, na wyprawę przeciw Świdrygielle, której pierwszym celem miał być Łuck.

Jaksa, jak dotąd, daremnie oczekiwał na zapowiedziane, kolejne spotkanie z człowiekiem, który zdawał się być w zasięgu ręki, być może nawet w jego bezpośrednim pobliżu, jak chociażby Bukwa, a mimo to nie mógł go nie tylko rozpoznać, ale nawet znaleźć jakikolwiek ślad ku niemu. Początkowo w podejrzanym świetle ukazał się Holeszko, wskazany przecież przez Tumigrałę. Wszakże nic nie potwierdzało, by był to trop właściwy. Potem pojawił się Bukwa, okazał pomoc w otrzymaniu wierzchowca, ale czy była to dostateczna podstawa do podejrzewania go o zdradę? Czy wystarczyło do podejrzewania o działanie w cesarskiej czy zakonnej służbie? Równie dobrze mógł to być kto inny, może nawet i z otoczenia sokolniczego. Dowiedział się o owym wierzchowcu dla gońca i przygotował spotkanie na drodze. Pozostawało więc tylko czekać na dalszy rozwój zdarzeń, które zezwolą na lepszą orientację w tej mgle, jaka go otaczała. Wreszcie wiadomość otrzymał. Również jak poprzednio znalazł w swojej izbie zaklejoną woskiem kartkę papieru, z krótkim poleceniem: „Jutro o zmroku przed kościołem Św. Anny spotkasz przewodnika. Pozdrowisz go słowami: — Niech święty Jeremiasz czuwa nad tobą — na co rzeknie: — A święta Anna nad tobą. — Pójdziesz za nim, on doprowadzi cię do mnie. Będę czuwał, aby nikt nie szedł za tobą”. Te ostatnie słowa były dwuznaczne, bo z jednej strony zapewniały o bezpieczeństwie, z drugiej jednak ostrzegały, by nikt mu nie towarzyszył. Postanowił więc okazać zaufanie, a także posłuszeństwo, by przy tej sposobności zaznaczyć uległość rozkazom. Wychodząc powiadomił jednak Lecha, dokąd i po co się udaje, nakazując przekazanie tej wiadomości księdzu Andrzejowi, gdyby nie powrócił do północy. Kościół Świętej Anny stał w pobliżu południowej części murów, okolony ulicami Św. Anny, Żydowską i Szwiecką. Od strony murów biegł Koci Zaułek prowadząc do Szwieckiej Furty. Wszystko to Rudy obejrzał sobie za dnia, by w nocnych ciemnościach nie zbłądzić. Toteż o wyznaczonym czasie znalazł się na przykościelnym placyku bez trudu, ale nikogo na nim nie zastał. Żebracy już dawno opuścili swoje miejsca, a zbliżająca się noc nie skłaniała mieszczan do wychodzenia na ulicę.

Wszakże gdy podszedł do kościelnych wrót, zza węgła świątyni wyłoniła się jakaś postać. W mroku późnego wieczora nie mógł rozeznać jej twarzy, tym bardziej że krył ją kaptur, jaki nieznajomy miał na głowie. Zgodnie z poleceniem odezwał się: — Niech święty Jeremiasz czuwa nad tobą... — A święta Anna nad tobą... — usłyszał w odpowiedzi chrypliwy szept. — Sam jesteś? — Czyż nie widzisz? — Chodź za mną... Ciemna postać obróciła się i ruszyła, nie oglądając się za siebie. Jaksa podążył za nią, bacząc pilnie na drogę. Wkrótce zorientował się, że idą ku Szwieckiej Furcie. Kiedy znaleźli się przy niej, nieznajomy odezwał się do strażnika: — To ja, Macieju... Wielki klucz zazgrzytał w zamku i furta uchyliła się. Znalazłszy się poza murami, wkroczyli jakby do innego miasta. Droga była tu również błotnista i rozjeżdżona, ale domy w większości drewniane, przeważnie rozrzucone wśród sadów, a między nimi często wznosiły się różne szopy, magazyny, jakieś składowiska towarów, czy warsztaty rzemieślnicze. Wkrótce skręcili i minąwszy jakąś łąkę, znów zagłębili się pomiędzy zabudowania, ale nie było już tu domów mieszkalnych. Po chwili dotarli do jakiegoś składu budulca i znaleźli się wśród równo poukładanych sztapli. Przewodnik zagłębił się w jedno z wąskich przejść, a kiedy je minął, zatrzymał się, wskazując przed siebie: — Idź do tej szopy, co stoi przed nami. Wrota są uchylone. Wejdź do środka... Po udzieleniu wskazówki odwrócił się i już bez dalszych wyjaśnień zniknął w ciemności. Zarysy wskazanej szopy były jako tako widoczne i Jaksa ruszył ku niej. Podchodząc istotnie dostrzegł uchylone skrzydło wrót, a kiedy wsunął się przez nie, miał wrażenie, że zarzucono mu na głowę kaptur, tak nieprzenikniona była ciemność, która go ogarnęła. Postąpił parę kroków przed siebie, ale wstrzymał go głos.

Był cichy i wyraźny, ale Rudy nie mógł zorientować się, skąd dochodzi. W pierwszej chwili zdawało się, że zabrzmiał mu tuż przy uchu, potem, że gdzieś z wnętrza. — Nie idź dalej — padło ostrzeżenie — pełno tu skrzyń i beczek, możesz się o nie obalić! Jaksa stanął w miejscu. — A więc przybyłem! Czego chcesz? — spytał opanowując napięcie. Dać ci nowe polecenia... Jakie, wnet się dowiesz! — głos nadal zdawał się dochodzić z różnych kierunków. — Nowe polecenia? — Rudy udał zdziwienie. — Sądziłem, że ciekawi cię, czegom się zwiedział o Henryku? — Owszem, ciekawi... Czegóż się zatem dowiedziałeś? Był u niego ten wysłannik ze znakiem? — Ależ skąd! — prychnął lekceważąco Jaksa. — Zmyślił wszystko wiedząc o takich posłańcach ze znakami! — Zdradził się z tym? — w głosie zadrgała nuta podejrzliwości. — Miodu nie żałowałem, toteż rozochocił się, ale głównie gadał o dziewce. Kiedym go wszakże pochwalił, że zdołał dostać się na litewski dwór, począł się śmiać i wyznał, jakiego użył fortelu, by zataić samowolę... — Głupi młodzik! — parsknął gniewnie głos. — Raczej chytry... — Nauczymy go rozumu, ale teraz nie czas na to! Ponoć grywasz z Holeszką w szachy? Musiałeś go już nieco poznać. Co o nim powiesz? Rudego zaskoczyło to pytanie, ale odpowiedział swobodnie: — Mało ze sobą gadamy, bo gra tego nie lubi. Poznałem go lecząc mu psa i dlatego chyba na język mnie nie bierze. Nie sądzę, aby wart był uwagi... — Nie sądź niczego, bo nie wiesz, dlaczego pytam! — rozległo się gniewne burknięcie, potem głos szeptał dalej: — Przykazałem ci zająć się Henrykiem, by sprawdzić, coś wart! Wszakże jego możesz zostawić w spokoju, gdyż teraz będziesz miał inne zadanie, a mianowicie dostarczysz mi wiadomości o pismach, jakie rozsyła i otrzymuje kancelaria królewska! — Przecież do wszystkich nie sposób dotrzeć! Na jakie więc głównie mam baczyć? — Przede wszystkim na te ze Świdrygiełłą. No i jeśli znajdziesz okazję, kto pisze do was z cesarskiego dworu...

— Zbyt wiele żądasz! — wykrzyknął Jaksa udając oburzenie. — To tak. jakbym od razu głowę pod katowski topór podłożył! Wiem, jak pilnie kanclerz strzeże tajemnicy swojej kancelarii! — Ale przecież masz do niej dostęp... — Nie całkiem! — Tedy dawaj znać o tych, które zdołasz! Nie tak surowi są skrybowie, byś nie mógł zajrzeć któremu przez ramię! — Zbyt wiele ode mnie żądasz... — zatroskanym głosem odpowiedział Rudy. — Jakże mam to robić? Przecież kopii sporządzać nie zdołam! — To nie moja sprawa! Kopii nie żądam, jeno najgłówniejsze punkta, o których pismo mówi. To możesz spamiętać i skreślić dla mnie na karteluszku papieru. — I co dalej? Komu i dokąd je posłać? Nadchodziła chwila, której najbardziej oczekiwał, ciekaw, jaką otrzyma wskazówkę. Ale spotkało go rozczarowanie, bo usłyszał pytanie: — Jadasz razem z królewskimi dworakami, jeno przy wyższym stole? — Tak. — Do posiłku dostajecie miód. Miej karteluszek w rękawie i kiedy kubek do cna opróżnisz, wrzuć go do środka i o resztę się nie troszcz. — Naczynia zbierają służebne dziewki. Może łatwo zaginąć. — Nie twoja głowa... — padły z ciemności niecierpliwe słowa. — Ty bacz jeno, aby wieści były prawdziwe! A także nie za skąpe, abym cię nie musiał ponaglać! — Muszę baczyć na własne bezpieczeństwo, toteż ponaglać się nie dam! — Jaksa uznał, że zbytnia uległość może mu w przyszłości zaszkodzić. Sprzeciw ten pozostał jednak bez odpowiedzi, a po chwilowym milczeniu padło już tylko polecenie: — Wiesz, co masz czynić, tedy koniec naszej rozmowy! Jeśli będę cię potrzebował, dostaniesz znów wezwanie. Drogę, jak mniemam, usiłowałeś spamiętać, tedy możesz wracać! Ksiądz Andrzej po wysłuchaniu Jaksy dłuższy czas siedział zamyślony, wreszcie spytał: — Wspomniał więc Holeszkę? — Ciekaw był, co o nim powiem, ale potem już się o niego nie troszczył.

— Co masz mu przekazać, za każdym razem dowiesz się ode mnie. Zauważ jeno, która dziewka zbiera ze stołu wasze kubki. — Jak często mam dawać te karteczki? — O terminach będę sam pamiętał. Pierwszą dostaniesz za kilka dni. — Żadnych wiadomości od Czarnego? — Nie spodziewam się, by je nadesłał, chyba że sprawy nie spodziewa się rychło zakończyć. — Wierzę w jego sprawność i jestem dobrej myśli! — Przede wszystkim należy wierzyć w Boską Opatrzność... Czekam niecierpliwie na niego. Zachodzą bowiem zdarzenia wymagające działania — zauważył proboszcz sięgając po rozłożone na stole papiery. Jaksa więc podniósł się z krzesła i złożył pożegnalny ukłon. W przeciągu najbliższych dni nieznacznie przyglądał się obsługującym dziewczętom. Nad ich stołem zwanym wyższym, przeznaczonym dla dworaków znaczniejszych godności, którzy towarzyszyli władcy w jego nieomal ciągłych podróżach, miały pieczę trzy służebne, wszystkie urodziwe i bystre. Szybko zauważył, która najczęściej kręciła się przy nim. Była to szczupła brunetka o oczach Cyganki, okolonych długimi, ciemnymi rzęsami dodających uroku jej spojrzeniom, których nie szczędziła, zwłaszcza młodszym stołownikom. W tydzień później otrzymał od proboszcza kartkę z informacją do przekazania oraz dopiskiem: „Przepisz własnoręcznie, potem spal”. Wykonał polecenie i czekał wieczerzy, bo do niej podawano miód. Po wypiciu trunku nieznacznie wsunął do kubka swoją kartkę i czekał, kto go sprzątnie. Jak się spodziewał, była to ta czarna — Anka. Zabierając naczynia zerknęła do kubka i nie okazując zdziwienia zebrała jeszcze kilka i poniosła do pomieszczeń kuchennych. Z decyzją, co czynić dalej, Rudy czekał na następne instrukcje od proboszcza, nadal obserwując, która z dziewcząt go obsługuje. Była to wciąż Anka i ona też zabrała kubek z kolejną kartką. Ale Jaksa nie łudził się, że przeciwnicy będą na tyle nieostrożni, by dać mu tak wyraźny ślad ku sobie. Szybko jednak zrozumiał perfidną pułapkę, jaką na niego zastawiono, wskazując dalszą drogę przekazanej przez niego wiadomości. Okazanie nią zainteresowania dekonspirowało go, gdyż lojalny wspól- pracownik nie

powinien się troszczyć o dalszy los kartki. A jakieś zabezpieczenie przed jego ciekawością na pewno zostało przewidziane. W trakcie tych kłopotów Rudego przybył do Krakowa Czarny. Rad, że udało mu się zastać na Wawelu królewski dwór, pragnął co rychlej przekazać księdzu Andrzejowi pomyślną wiadomość. Nie wiedział jednak, jaką zastanie sytuację i jakie dalsze zamiary ma wobec niego proboszcz, toteż postanowił zachować ostrożność. A to znaczyło znów przybrać postać kupca Morzelca i nie pokazywać się na dworze. W licznych krakowskich zajazdach o kwaterę nie było trudno, toteż, rozgościwszy się, dał bez zwłoki polecenie Rochowi: — Pójdziesz na Wawel i przepytasz o wuja. Powiesz mu, gdzie może mnie znaleźć jako kupca Morzelca. Posyłam ciebie, a nie Waśkę, bo, dostrzeżony, będziesz zapewne wzięty za Lecha. Toteż w razie nagabywania nie prostuj omyłki! Z Lechem unikaj jednak zetknięcia, na spotkanie przyjdzie czas! Teraz niech was nikt razem nie widzi! — Zrozumiałem, ojcze... — stwierdził krótko Roch uszczęśliwiony, że jemu przypadła misja dostarczenia pierwszych wieści o bracie Erazmie. Sam Jaksa w pierwszej chwili wziął go za Lecha, bo siedząc w swojej izbie z jakimś pismem w ręku, uniósł głowę i dostrzegłszy stojącego w progu młodzieńca, rzucił krótko: — Czego chcesz? — Powitać was wuju, po długiej drodze... — oświadczył Roch z uśmiechem na twarzy. Dopiero teraz Rudy dostrzegł omyłkę, toteż zerwał się od stołu i doskoczywszy do siostrzeńca, chwycił go za ramiona. — Roch! Bogu dzięki! Co z Czarnym? Czy aby zdrów?! — Zdrów i czeka jako Morzelec w oberży „Pod Pieczonym Gołębiem”! — A Erazm?! Gadaj od razu! Znaleźliście go? Co z nim? Żywy?! — Znaleźliśmy żywego i w dobrym zdrowiu... — Chwała Panu Bogu! Przybył z wami?! — Nie, ostał na miejscu. Mówi, że polecenia powrotu nie dostał, toteż będzie służbę pełnił dalej. — Ale czemu zaginął? Jak do tego przyszło?! Co się z nim działo?! — Jaksa zarzucał siostrzeńca pytaniami przejęty i rozradowany.

— Długo by o tym mówić, toteż zezwólcie, niech rodzic to uczyni, bo bardziej świadom sprawy niż ja. — No tak, masz słuszność... — Jaksa nieco ochłonął. — Najważniejsze, że brat zdrów i cały! O reszcie będzie czas mówić! Teraz poczekaj tu na mnie, skoczę do proboszcza, by zanieść mu radosną wieść! Może będzie chciał z tobą mówić... Po chwili w izbie zjawił się osobiście ksiądz Andrzej, widać nie chcąc, by Roch kręcił się po zamkowych korytarzach. I on, zwykle nieskory do okazywania uczuć, teraz wyraźnie był ucieszony. Powitał Rocha łaskawie i spytał, jakby pragnąc upewnić się, czy relacja Jaksy nie była przesadna. — Zatem brat Erazm żyw? — Tak, wasza wielebność! — Nie obawia się jakichś trudności? — Przeciwnie, o ile wiem, uzyskał dodatkową pomoc od syna niejakiego Kosookiego, herszta kaprów. Wszakże długo by o tym mówić... — Od syna Kosookiego?! Czekajże... Tak, przypominam sobie! Był hersztem kaprów... Zginął bodaj nad Drwęcą, nadziawszy się na pal w wilczym dole... Nie wiedziałem jednak, że miał syna. Był wtedy pacholęciem. Teraz trudni się tym samym procederem, co i ojciec. — Opowie mi o wszystkim twój rodzic. Powiedz mu, by jeszcze dziś przybył o zmroku do kościoła Świętego Jerzego tu, na Wawelu. W konfesjonale, przy prawej ścianie, przyjmę jego spowiedź... — ksiądz Andrzej uśmiechnął się z lekka. W kościele było już zupełnie ciemno i pusto, jedynie palące się przy głównym ołtarzu woskowe świece rzucały nieco światła, pozwalając jako tako rozeznać się we wnętrzu. Czarny dostrzegł konfesjonały przy prawej ścianie. W jednym z nich nikły blask świec ukazał sylwetkę siedzącej postaci, a także przyzywający ruch jej ręki. Zbliżył się więc i klęknąwszy przysunął twarz do spowiedniej kratki. Rozmowa z proboszczem była długa, bo, opowiedziawszy drobiazgowo przebieg zdarzeń, musiał jeszcze odpowiedzieć na szereg pytań. Wreszcie ksiądz Andrzej uznał widać, że wie wszystko, co było mu potrzebne, gdyż zakończył relację Huberta stwierdzeniem:

— Tak tedy dziękując Bogu za opiekę nad naszym bratem i waćpanu także składam słowa podzięki. O owym kaprze będę pamiętał, bo jeśli zasłuży, obietnicy Erazma dotrzymamy. Natomiast dla waści nagrody żadnej nie mam... A nawet przeciwnie, muszę obarczyć nowym zadaniem, i to naglącym! Dlatego dłużej jak przez dzień jutrzejszy nie będziesz mógł wytchnąć. Czarnemu niezbyt ta zapowiedź przypadła do gustu, bo dość miał tłuczenia się w siodle, jednak ciekawość pomogła mu zataić rozczarowanie. — A zatem czeka mnie nowa droga? Tak, i to daleka. Musisz znów jako kupiec Morzelec udać się na dwór Świdrygiełły. Ostatnio przebywał w Brześciu, ale ponoć, jak mi doniesiono, miał ruszyć do Włodzimierza, bo gorączkowo gotuje się do rozprawy z nami. Odszukasz go zatem i wejdziesz w styczność przede wszystkim z naszym człowiekiem, Rogożą. Lech go zna, ale lepiej nie zamieniać go na Rocha, bo ten, nieświadom dworskich ludzi, może się znaleźć w trudnym położeniu. Dam ci zatem hasło do Rogoży, jak i do jeszcze dwóch dworaków kniazia, a to do piwniczego Tielegi i łowczego Obłuckiego. — Cóż to za hasło? — Powiesz: — „Zmordowałem się, jakbym to ja miał w nogach te sto dwadzieścia mil drogi!” Na co winni ci powiedzieć: — „Toś waść jechał chyba z samego Rzymu?” — Spamiętam. A czego mam szukać na kniaziowym dworze? — Sprawa jest taka. Niedawno bawił tu królewski bratanek Zygmunt Korybut, jeden z przywódców czeskich husytów. Nie spotkało tu ich dobre przyjęcie, czemu głównie winien Jego Eminencja pan kanclerz, ale nie nam go sądzić. Wszakże Zygmunt wielce się na nas rozeźlił i nie taił, a nawet groził zemstą przez wsparcie Świdrygiełły. Toteż od razu, jeszcze z Krakowa, wysłał swego zaufanego, niejakiego Meczkę, z pismem do kniazia. Nietrudno się dorozumieć, że ofiarował mu przymierze. Musimy zatem koniecznie znać odpowiedź Świdrygiełły. Meczko udał się w drogę jakieś dziesięć dni temu, ale zapewne gnać nie będzie, a do tego i odpowiedzi Świdrygiełło na kolanie nie napisze. Wszakże musisz udać się w drogę bez zwłoki, by przybyć jeszcze przed odjazdem tego Meczki. Bez wątpienia bowiem on będzie wiózł odpowiedź. Tę zaś musimy mieć w rękach...

Mam więc po raz drugi zapolować na posła? — żartobliwie spytał Czarny. Tak, ale teraz sprawa będzie trudniejsza. Wtedy miałeś dostateczne wsparcie zbrojne i działałeś wśród swoich. Teraz będziesz ograniczony w siłach i wśród wrogów. Wiem, że niełatwe poruczam ci zadanie, ale wierzę, że zdołasz je wykonać. Jaką taką pomoc będziesz miał jednak na miejscu. Mniej to zależy ode mnie, co od zwykłego szczęścia... Nie szczęścia, synu, a Bożej łaski... — surowo upomniał proboszcz. — Wszakże i ludzka zapobiegliwość wiele znaczy. Nie wiem, co ci ostało z gdańskiej wyprawy, ale wydatki, zwłaszcza na ludzi, będziesz miał znaczne, dlatego masz tu mieszek z pieniędzmi. Ksiądz Andrzej wysunął z konfesjonału rękę ze sporą sakiewką. Czarny odebrał ją. — Przez jutro odpocznij, bo i Lecha chciałbyś zapewnie ujrzeć. Lecz sprawy opóźniać nie wolno, bo spóźniony możesz Meczki już nie dojść. — Zatem do zobaczenia, księże proboszczu. Zechciejcie jutro podesłać Lecha do gospody... — Hubert podniósł się z klęczek. — Z Bogiem, synu... — doszedł go szept z ciemnego wnętrza konfesjonału. Żołnierz krzyżujący w bitwie szablę z przeciwnikiem czy pnący się po drabinach na mury wrogiego grodu nieświadom jest, jak doszło do tego, że musiał przywdziać zbroję i chwycić za oręż. Głoszą mu wprawdzie wodzowie, że za ojczystą ziemię pierś nadstawia i broni progu własnego domu, ale nie zna zabiegów swego władcy, jego przezornych przewidywań lub nieopatrzności, czy też innych zawiłych dróg, które go do wszczęcia walki podnieciły bądź zmusiły. Nawet ksiądz Andrzej, tak dobrze obeznany z tokiem spraw i dyplomatycznych zabiegów kanclerskich urzędów, również nie znał wszystkich sznurów, za które czyjeś ręce pociągały, niczym marionetki, ludzi z jego otoczenia. Wiedział o niektórych, domyślał się innych, ale dostrzec głównego wroga jak dotąd nie zdołał. Toteż działał w miarę konieczności, które tworzyły mu bieg spraw. Jedno wszakże było dobrze widoczne i niedwuznacznie jasne. Był to nurt, jaki sunął niby rzeka poprzez porohy historii narodu. Nie zwalniał biegu i teraz, wciągając w swój pęd kolejne siły, zawzięcie zmierzając do zagłady

jego kraju. To zakusy germańskiego sąsiada, z jakim musieli walczyć jego przodkowie, i teraz groziły śmiertelnym niebezpieczeństwem, teraz także zawisły nad głową mieczem wykutym przez rzymskiego cesarza niemieckiego narodu. Na królewski rozkaz gońcy z wiciami rozbiegli się po kraju, wzywając rycerstwo na czerwiec pod Horodło. Położone nad Bugiem pozwalało po zebraniu sił przekroczyć od razu rzekę i uderzyć na litewskie ziemie. Już sama ta myśl była dla miłującego swą ojczyznę Jagiełły trudna do zniesienia. Wszakże pod ciężarem królewskiego obowiązku musiał uśmierzać głos serca. Bowiem wszczynając dosłownie bratobójczą walkę będzie musiał własnymi rękami niszczyć ojcowiznę, przelewać krew, która była mu przecież niczym własna. Nadeszła wiosna. Z początkiem kwietnia opuścił Kraków i pociągnął do Biecza, gdzie stanął dwudziestego pierwszego tego miesiąca. Tam przybyło zapowiedziane przez Świdrygiełłę poselstwo pod wodzą kniazia Wasyla, zwanego Krasnym. Odpowiedź jednak, jaką przywiozło, była równie butna jak poprzednia, gdyż ponawiała żądanie opuszczenia przez Polaków wszystkich grodów, jakie jeszcze dzierżyli na Podolu, z Kamieńcem na czele. Przybyło również poselstwo krzyżackie z komturem toruńskim Ludwikiem Landsee. Ofiarował on pośrednictwo zakonu w powstałym sporze litewsko-polskim. Wszakże Rada królewska odrzuciła czynione propozycje, widząc konieczność zbrojnego rozstrzygnięcia konfliktu. Król jednak wdał się w osobiste, tajne układy, proponując zjazd w Łucku na dzień 3 czerwca. Świdrygiełło przystał na tę propozycję przesuwając jednak termin na 22 lipca, ale przy dotrzymaniu wysuniętego już wstępnego warunku, co właściwie było jednoznaczne z odmową spotkania. Równie tajnie, bo tylko przy pomocy tłumacza, imć Jana Stembarskiego, prowadził Jagiełło rozmowy z zakonnymi posłami. Dał od siebie pełnomocnictwo komturowi do prowadzenia rokowań ze Świdrygiełłą, pod warunkiem jednak, że Zakon nie złamie trwającego z Polską pokoju, którego warunki w razie potrzeby Wielki Mistrz potwierdzi. Uzgodniono też dzień 15 sierpnia na zjazd w Toruniu. Skutkiem tego porozumienia pojechali zaufani królewscy dworzanie Lubiński i Chibski,

którym Wielki Mistrz potwierdził ustalenia swego posła, toruńskiego komtura. Te tajne rokowania stały się potem, już po śmierci króla, powodem niesłychanych oszczerstw, podsycanych zresztą przez Zakon, że zmarły doradzał wówczas Wielkiemu Mistrzowi dokonanie najazdu na Polskę. Zakon jednak, jak zwykle, mało dbał o zawarte porozumienia, więc nie na wiele się zdały i te również. Królowi wszakże chodziło głównie o zapewnienie ze strony krzyżackiej utrzymania pokoju, czego, jak pokazała przyszłość, także nie uzyskał. Natomiast Świdrygiełło, choć rokować nie chciał, głosił potem — zwłaszcza przed Zakonem — że uzgodnił z Jagiełłą zjazd w Łucku na 22 lipca, co posłużyło niektórym polskim panom do nowych oszczerstw na króla. Świdrygiełło jednak czynił to celowo, wykorzystując tę groźbę dla wywarcia nacisku na Zakon, by go wreszcie skłonić do sojuszu. 1 Presja porozumienia z Polską wywarła rzeczywiście zamierzony skutek. Wielki Mistrz istotnie obawiał się zgody pomiędzy braćmi, toteż osobiście udał się na Litwę i 20 maja spotkał się z kniaziem. Do ugody wszakże nie doszło, ale wyznaczono datę nowego zjazdu dla ostatecznego zawarcia zbrojnego przymierza. Mimo to Russdorf nadal próbował sprawę odwlec i zabiegał o to u Wielkiego Księcia, ten jednak na żadne ustępstwa nie chciał przystać, tłumacząc z naciskiem, że musi stawić się na uzgodniony z Jagiełłą zjazd w Łucku, wyraźnie już mówiąc, że jeśli z Zakonem przymierza nie zawrze, dokona tego z polskim królem. Pod taką presją Wielki Mistrz ostatecznie ugiął się i w dniu 19 czerwca w Skirstymoniu przymierze zaczepno-odporne Świdrygiełły z Zakonem zostało zawarte. Głosiło ono, że: „Na pożytek całego świętego chrześcijaństwa, dla pokoju, zgody i miłości wszystkich uczciwych ludzi, a szczególnie na cześć najjaśniejszego pana, króla rzymskiego, na tegoż żądanie i za tegoż tudzież niektórych elektorów dojrzałą radą... Bolesław kniaź Świdrygiełło, wielki książę litewski i ruski, Maciej wileński, Mikołaj żmudzki, Andrzej łucki, biskupi: Szymon Olgierdowicz, Zygmunt Kiejstutowicz i inni książęta litewscy i ruscy, tudzież Paweł von Russdorf, Wielki Mistrz, i Cseso von Rutenberg,

Mistrz w Inflantach, za siebie i swoich potomków, a względnie następców, na wieczne czasy, i przyrzekli sobie nawzajem, że jeśliby jednej ze stron sprzymierzonych jaki książę lub ktokolwiek wojnę wydał, to druga strona ma jej pomagać wszystkimi swymi siłami...”38 Pod tym sojuszem podpisali się prócz wymienionych także najznaczniejsi litewscy bojarzy i komturowie zakonni. Był to ogromny sukces Świdrygiełły, gdyż w ten sposób zamykał wokół Polski krąg wrogich sił. Ale głównym inspiratorem i autorem tego przymierza był Zygmunt, niemiecki cesarz. Nie przeszkadzało mu to wszakże pisać jednocześnie do króla Władysława jako do „swego brata i kuma najdroższego, króla polskiego”, kiedy to wyrażał oburzenie na husytów i wzywał go do pomocy przeciwko nim. Przed odjazdem do Biecza Jaksa tylko dwukrotnie przekazał przesłane mu przez księdza Andrzeja kartki, odebrane następnie przez służebną dziewczynę. Zgodnie jednak z powziętą decyzją nie usiłował wykrywać dalszej ich drogi. Przezorność tę proboszcz pochwalił tym bardziej że wiadomo już było o rychłym wyjeździe z Krakowa, co zapowiadało zmianę w przekazywaniu wiadomości. Nie należało jednak oczekiwać, by zmiana ta miała rychło nastąpić, gdyż podróż nie zapewniała przeciwnikowi należytego bezpieczeństwa. Wraz z królewskim dworem nadciągnęło do Biecza pospolite ruszenie ziemi krakowskiej. Kilka chorągwi stało już pod miastem, mniejsze zaś oddziały przyłączały się do królewskiego orszaku po drodze. Wiadomo też było, że wiele wojsk z innych ziem i województw, a także Mazowsza, stało juz nad Bugiem, czekając na królewskie rozkazy. Z Biecza Jagiełło skierował się do Przemyśla, gdzie przybył 24 czerwca. Tu przyszły wieści, że zniecierpliwione czekaniem i żądne rozprawy z Litwinami rycerstwo ruszyło za Bug. Jedna wyprawa poszła na Włodzimierz, druga zaś skierowała się aż na Zbaraż. Niszczono i palono wszystkie osiedla i wsie napotykane po drodze, jak również puszczono z dymem oba te miasta, wycinając dla postrachu ludność. Zajęto też grody porzucone w panice przez załogi. Nieomal jednocześnie, bo 4 lipca, czterdziestu dwu polskich panów podpisało wypowiedzenie wojny Świdrygielle, które wysłano mu natychmiast. 38

—

Według źródeł historycznych.

Z Przemyśla król ruszył wprost do Horodła, gdzie, już na czele dużych sił, stanął 9 lipca. Miasto zdążyli spalić Litwini, ale gród oparł się napaści, toteż Jagiełło zatrzymał się na zamku, wojsko zaś stanęło obozem nad Bugiem. Wkrótce po przybyciu, bo jeszcze tego samego dnia, wezwał do siebie najbardziej zaufanego sekretarza i doradcę, a to pana Jana Mężyka z Dąbrowy, i wspólnie z nim opracował treść pisma do Świdrygiełły, wypowiadającego mu wojnę w swoim królewskim imieniu, jako dziedzicznego pana Litwy. W uzasadnieniu tej decyzji pisał Jagiełło, że bez zezwolenia królewskiego, jak i Królestwa Polskiego kniaź Wielkie Księstwo Litewskie sobie przywłaszczył. Podole najechał i tamtejsze zamki zagarnął, a z królewskimi posłami haniebnie się obchodził. Pismo to miał pan Mężyk dać do opieczętowania kancelarii i jeszcze tego dnia dostarczyć królowi, który chciał sam wyznaczyć posła do jego wysłania. Jednocześnie kancelaria królewska otrzymała polecenie rozesłania zawiadomień do wszystkich monarchów chrześcijańskich o wszczęciu wojny i jej przyczynach. Natomiast w kilka dni później, bo 14 lipca, najbardziej obszerny list został skierowany do Wielkiego Mistrza, i to w tonie nieomal serdecznym. Mówił 'W nim Jagiełło o swoich prawach do Litwy, cytował niegodne postępowanie Świdrygiełły wymieniając hańbę zadaną swemu posłowi Lulkowi z Brzezia, pisząc następnie: ...„Zajścia te bez strasznej odwłoki skończyć się nie mogą, gdy bowiem brat nasz majestatem naszym pomiata, nas i pokorne prośby nasze na pośmiewisko obraca, dobrocią naszą sromotnie pogardza, gdy zasadzek jego umykać nam przychodzi, ani posłom naszym nie ma do niego wolnego przystępu, albowiem jednych bije, drugich więzi, innych znieważa; któż sprawiedliwie mógłby nam wyrzucać, że potrzebie naszej jakimikolwiek drogami staramy się zaradzić!”39 Wreszcie zapewniał król, że zupełnie nie wierzy wieściom od Świdrygiełły, jakoby sprzymierzył się z obu Mistrzami przeciw swym nieprzyjaciołom, gdyż nigdy mu w myśli powitać nie mogło, ze Zakon byłby zdolny do złamania wieczystego pokoju, którego on ze swej strony tak wiernie przestrzegał.

39

—

Według źródeł historycznych.

W kolejnym zaś liście poleca nawet Jagiełło przyjaźni i opiece Wielkiego Mistrza przed wyprawą to, co ma „najdroższego ze skarbów, a to żonę i synów”. Królowa Zofia ze swej strony także napisała do Wielkiego Mistrza, „jako swego najdroższego kuma”, z prośbą, by udzielił mężowi pomocy przeciw Świdrygielle, który „połączył się z Tatarami i innymi poganami”. Natomiast list do cesarza Zygmunta, pisany nieco później w odpowiedzi na prośbę o pomoc przeciw husytom, był sztywny i krotko wyjaśniał, że pomocy udzielić nie może, gdyż sam znajduje się w przededniu wojny. Przypomina też cesarzowi, jak niegodnie postąpił z posiłkami do Moraw i Besarabii, które od niego, Jagiełły, dwukrotnie otrzymał. List wygotowany przez pana Mężyka do Świdrygiełły, zgodnie ze swym życzeniem, otrzymał król jeszcze tego samego dnia wieczorem. Wówczas kazał wezwać do siebie swego nadwornego błazna, Holeszkę. Gdy ciekaw wezwania stawił się przed nim. skinął ku niemu dłonią, nakazując tym gestem, by zbliżył się do fotela, w którym siedział w pobliżu otwartego okna. Pociągłą twarz królewską, o nieco zapadłych policzkach, co miał zresztą i za młodych lat, znaczyły liczne teraz zmarszczki widoczne ponad siwą zupełnie brodą. Włosy głowy otaczały łysinę łączącą się z czołem, opadając na kołnierz kaftana z szarego sukna, w który jak zwykłe monarcha był odziany. Czarne paciorki oczu pod nabrzmiałymi już mocno powiekami biegały mu ustawicznie, jakby niepewne otoczenia, co wszakże Holeszko znał już od lat. Władca na powitalny ukłon odpowiedział skinieniem trzęsącej się głowy, gdyż wiotka szyja jakby niezdolna już była unieść jej ciężaru, i przemówił nieco bełkotliwie, gdyż brak przednich zębów utrudniał mu mowę: — Jak się masz, Holeszko. Dawnom cię nie widział... — Rad jestem, że zaspokajam waszą tęsknotę za moją osobą, miłościwy panie... Jagiełło uśmiechnął się. — Nie po to cię wezwałem, by ją zaspokoić. Chcę powierzyć ci sprawę, która mocno mi leży na sercu. — Mnie? — zdziwił się Holeszko. — Cóż to za polecenie, które ma spełnić królewski błazen?

— Już szmat czasu pełnisz przy mnie tę czynność i dałeś się poznać jako człek bystrego rozumu i obrotnego języka. Polubiłem cię i zdobyłeś moje zaufanie, toteż chcę ci polecić posłowanie ode mnie... — Do kogóż to, miłościwy panie? — już zupełnie zaskoczony, spytał Holeszko. — Do kniazia Świdrygiełły. Powieziesz ode mnie pismo do niego. — Dlaczego właśnie ja? Czyż nie ma godniejszych ode mnie person do tak ważnej misji?! — Są, ale obawiam się, że nie ma wśród nich takiego, który by nie pragnął wojny równie silnie, jak ja jej nie chcę... — A nie przyszło wam, miłościwy panie, na myśl, co uczyni ze mną kniaź Bolesław, skoro się dowie, żem jeno nadworny błazen? Przecież za ujmę dla siebie to przyjmie, a wiecie, co zwykł czynić z posłami, którzy nie przypadają mu do gustu?! — Jednak wybrałem na posłowanie właśnie ciebie nie tylko dla przymiotów, o których mówiłem, ale i dlatego, żeś Rusin. On na ciebie chociażby dlatego ręki nie podniesie, a nie uczyni tego i z tej przyczyny, że poza pismem chcę ci poruczyć i inne zadanie. Wstrzyma go ono od wszelkich gwałtowności przeciw twojej osobie... — Zależy to od tego, jakie to zadanie. — Powiesz mu, żem wybrał cię jako posła dla zaufania, jakim się u mnie cieszysz. A zadanie to wymaga tego zaufania, którym nikogo poza tobą nie śmiałem obdarzyć. Chcę bowiem, abyś poza pismem, w którym wszystkiego wyrazić nie mogłem, zapewnił mego brata, że obmierzła mi ta wojna, którą muszę przeciw niemu i mojej ojczyźnie prowadzić. Toteż pragnę braterskiego pojednania i pokoju między nami, do czego masz go skłaniać i przekonać! Upewnij go, że ze szczerego serca proponuję mu to pojednanie, zdrady żadnej w zanadrzu nie kryjąc. Nie widzę nikogo, kto by dostatecznie gorąco zdołał w tym Bolesława upewnić i dlatego wybór mój padł na ciebie. Krótki błysk radości rozjaśnił źrenice błazna niby szybka błyskawica i natychmiast zniknął pod opuszczonymi powiekami. — Napełniasz me serce szczęściem, miłościwy panie, darząc swą ufnością. Postaram się swą misję wykonać jak najlepiej. Wszakże z góry przewidzieć trudno, czy mi się powiedzie, bo kniaź to człowiek, któremu obcy jest wszelki rozsądek, nie tylko polityczny...

— Tak, wiem o tym... — westchnął Jagiełło. — Dokąd mam jechać? Gdzie obecnie kniaź przebywa? — Ostatnio był w Wilnie, tam się kieruj. Ale rozpytaj po drodze, może ruszył bliżej nas... — Kiedy mam jechać? — Bez zwłoki. Jutro, jak najwcześniej... Oto pismo... — król sięgnął po rulon leżący na stole. Obóz, rozłożony szeregiem namiotów na nadbrzeżnych łąkach Bugu, szumiał gwarem. Pogoda była piękna, słońce prażyło mocno, ale podmuchy wiatru nieco chłodziły spiekotę, jednocześnie spędzając dymy licznych ognisk, przy których gotowano strawę. Zajmowali się tym pachołcy kręcąc się przy zawieszonych nad płomieniem różnej wielkości kotłach i kociołkach. Natomiast rycerska brać szukała cienia pod licznymi krzakami łozin lub drzew obrastających brzeg rzeki. Rozciągnięci na trawie sięgali po bukłaki z miodem lub piwem i wiedli dyskursa lub byle jakie gawędy, gasząc trunkiem pragnienie. Za grupami obozowych namiotów ciągnęły się bujne łąki, na których pasły się tabuny rycerskich wierzchowców pod strażą konnych pachołków. Nad samą zaś rzeką zwijała się obozowa czeladź pod okiem ściągniętych z okolicznych wsi cieśli, obrabiając toporami ściągane z pobliskiego lasu kłody drzew, których spore już sterty, zwalone tuż nad wodą, bielały w słońcu przyciosanymi do kantu pniami sosen i dębów. Szły stamtąd liczne pokrzykiwania, czasami rozlegały się śmiechy lub gniewne przekleństwa. Na królewski bowiem rozkaz budowano dwa mosty przez Bug, sposobiąc się do rychłej przeprawy. Pracujący zwijali się jak w ukropie, ale mimo to rycerstwo utyskiwało, że prace dopiero teraz rozpoczęto, a przy tym zbyt szczupłe siły skierowano do robót, które już dawno powinny być skończone. Utyskiwania te w znacznej mierze powodowała niecierpliwość, z jaką czekano na możność przeprawy i ruszenia wreszcie na zdradziecką Litwę. Nie oszczędzano przy tym i osoby królewskiej, zarzucając władcy celową opieszałość i umyślne odwlekanie przeprawy w ciągłej, a płonnej nadziei uniknięcia wojny. Tę zaś uważano za konieczną, gdyż nie godziło się bez pomsty ostawić tak wielkiego znieważenia Korony w osobie jej władcy, przez sponiewieranie posła, nie

bacząc już na konieczność odzyskania Podola czy przywrócenia niesfornej Litwy do opamiętania. Toteż tłumaczenie Jagiełły i co wierniejszych jego popleczników, że zwłokę w przeprawie powoduje Wielkopolska, która dotąd nie stawiła się i dopiero z wolna ciągnie, nie na wiele się zdały, gdyż zawzięte rycerstwo twierdziło z kolei, że i bez Wielkopolski da sobie radę z takim przeciwnikiem jak Świdrygiełłowe wojsko, choćby i wspomagane przez Wołochów czy Tatarów. Mnożąc zarzuty przeciw królowi, pomawiano go nawet, że owo czekanie na Wielkopolan jest tylko zwodzeniem, a w rzeczy samej chce dać bratu czas na zaopatrzenie grodów w żywność i załogi, by tym skuteczniej bronił dostępu do wnętrza kraju i nie dopuścił do jego zniszczenia. Nie można było odmówić słuszności tym utyskiwaniom, gdyż istotnie Świdrygiełło, wsparty porozumieniem z obu Zakonami, już gorączkowo zabrał się do przygotowań wojennych i rzeczywiście zdążył dobrze zaopatrzyć nie tylko Łuck, ale i inne grody, jak Olecko, Krzemieniec czy Czerwonogród. Wreszcie mosty były gotowe, więc pod naciskiem coraz głośniejszych i natarczywych żądań nie tylko panów z Rady, ale i całego rycerstwa, Jagiełło nie czekał już na wojska wielkopolskie, lecz zarządził przeprawę, wyznaczając wszakże kolejny postój w leżącym po drugiej stronie rzeki Uściług. Wojska, nie nagabywane przez nieprzyjaciela, 21 lipca spokojnie przekroczyły Bug i rozłożyły się obozem wśród okolicy spalonej przez samych Litwinów. Nie mając wieści od Holeszki, czego zresztą za wcześnie było się spodziewać, gdyż od jego wyjazdu minęło dopiero dziesięć dni, król postanowił wysłać kolejnych posłów do Świdrygiełły z wezwaniem do ukorzenia się i zawarcia pokoju. Tym razem pojechali panowie kasztelanowie: Wawrzyniec Zaręba, sieradzki, i Wojciech Malski, łęczycki. Ponieważ Mszczug ze Skrzynna dobrze znał te strony, bo posiadał nawet w pobliżu majętność, przeto Jagiełło wysłał go, na czele 300 rycerzy, dla rozeznania się w okolicznym terenie. Wyruszyli ochoczo, jakby w przewidywaniu rychłej utarczki. Istotnie wkrótce natknęli się na silny oddział ruskich i litewskich wojowników. Mimo jednak dużej liczebności przewagi przeciwnika, z marszu ruszyli na niego i już po godzinnej walce doszczętnie rozbili, biorąc w niewolę wielu jeńców,

których przywiedli do obozu. Sami zaś mało co ludzi stracili, gdyż ze znaczniejszych poległ tylko pan Zagroba. W Uściługu pożegnali króla — słaby po odbytej chorobie krakowski wojewoda, Jan z Tarnowa, a także obaj kanclerze, by w czasie królewskiej nieobecności baczyć na sprawy kraju, czego będąc na wojennej wyprawie sam nie mógł czynić. Pieczęć królewską wręczyli księdzu Mikołajowi Drzewieckiemu, obecnie sandomierskiemu kustoszowi, pozostawiając paru skrybów ze swych kancelarii, bo z pola walki przychodziło prowadzić wymianę listów. Wojsko ruszyło z Uściługu 23 lipca i minąwszy zgliszcza Włodzimierza, pół mili dalej dotarło do wsi Zimno, należącej właśnie do Mszczuga, i stanęło w pobliżu obozem. Wieś i majętność znajdowały się nad rzeką Ług, która przepływała przez pobliskie jezioro, otoczone bagnami i szuwarami z kilku zalesionymi wyspami niedaleko brzegów. Wysłane dla rozeznania okolic podjazdy dostrzegły unoszące się nad owymi wyspami pasemka dymów. Należało więc zbadać, czy nie kryły się tam jakieś wojska, by nocnym czy też nagłym wypadem dokonać napaści na rozłożony w pobliżu obóz. Po naradzie wzmocniono straże i czaty, uchwalając jednocześnie wyprawę przeciw niewiadomemu nieprzyjacielowi. Miała wyruszyć niedługo przed pierwszym brzaskiem, by rozprawy w nieznanych warunkach nie dokonywać po ciemku. Ochotników zgłosiło się wielu, toteż oddział, który odszedł jeszcze nocą, liczył ze dwa tysiące żołnierzy. Przed wieczorem zwiadowcy pojechali na rozeznanie okolicznych terenów, mogli więc teraz przewodzić wyprawie. Podług ich relacji bagna istotnie ciągnęły się nad brzegiem, i to od strony, gdzie leżały owe trzy położone blisko siebie wyspy. Dostrzegli jednak ślad wydeptanych ścieżek, które powinny ułatwić przebycie trzęsawisk. Zbliżywszy się do jeziora w świetle pierwszego brzasku, istotnie ujrzeli wyłaniające się z porannej mgły korony drzew skupionych w trzech grupach, podobne z dala wielkim stogom siana. Grupy, przewidziane do oddzielnych uderzeń na wyspy, rozdzieliły się. Przewodzili im doświadczeni dowódcy: Dzierżsław Włostowski, Piotr Miedziński i Mszczug ze Skrzynna. Poprowadzili swych ludzi w ślad za

wywiadowcami, którzy już znali drogę. Początkowo przedzierali się przez chaszcze, ale wkrótce poczęły one rzednąć, a grunt stawał się coraz bardziej podmokły, zapowiadając rychłe trzęsawisko. Oddział Mszczuga, w którym znalazł się Jaksa wraz z Tomkiem i Lechem, rozdzielił się na mniejsze grupy, by szybciej przebyć bagna dzielące ich od jeziora. Szli rzędami, jeden za drugim, podobni ciemnym wężom wijącym się wśród lichych sosenek i brzózek, z rzadka porastających grubą warstwę mchu, który ustępując im pod nogami bulgotał wydobywającą się wodą. Wreszcie ukazały się trzciny, a za nimi płaszczyzna wody, lśniąca srebrzystoróżowymi blaskami w porannej zorzy. Początkowo nie była głęboka, ale nie wiedzieli, czy wkrótce nie przyjdzie im płynąć, gdy idący przed nimi towarzysze coraz bardziej zanurzali się, a kiedy minęli trzciny, woda sięgała im po pas. Brnąc już otwartą wodną przestrzenią, nie dalej jak o dwie staje przed sobą ujrzeli brzeg wyspy i mroczną ścianę drzew, o wierzchołkach już oświetlonych blaskiem niewidocznego jeszcze słońca. Ale tym głębsza ciemność kryła się wśród ich gałęzi i pni. Woda sięgała im już po piersi, więc pokonując jej opór szli wolno, radzi jednak, że dno przestawało się obniżać. Brzeg stawał się coraz wyraźniejszy i wkrótce ujrzeli liczne tratwy przymocowane linami do wbitych w piasek kołków. Panowała jednak zupełna cisza, widać było nigdzie najmniejszego ruchu. Okazało się, że pas głębszej wody nie był zbyt szeroki i wkrótce jej powierzchnia zaczęła się obniżać, na ostatniej ćwierć stai nie sięgając nawet kolan. Toteż nie trwało długo, kiedy skupili się na brzegu i zachowując ciszę, zaczęli nasłuchiwać. Las jednak trwał w mroku, milczący i nieruchomy, jakby w spokojnej gotowości na danie schronienia nowym przybyszom. Mszczug machnął ramieniem wskazując kierunek, po czym wyciągnąwszy miecz, pierwszy zagłębił się między drzewa. W miarę posuwania się ciemność początkowo gęstniała, ale właśnie musiało ukazać się słońce, gdyż jego skry poczęły rozbłyskiwać pomiędzy liśćmi i od razu stało się widniej.

W pewnej chwili Lech dosłyszał niezbyt odległe parsknięcie konia. Musieli usłyszeć to i inni, gdyż oddział przystanął, ale zaraz ruszył dalej w kierunku tego odgłosu. Zaczęło jaśnieć coraz bardziej, lecz nie tylko dlatego, że słońce szybko wznosiło się coraz wyżej, ale i z powodu polany, której otwartą przestrzeń ujrzeli między pniami coraz rzadszych drzew. Była niemal całkowicie pokryta stojącymi na niej szałasami i zatłoczona wozami z uwiązanym do nich bydłem. Wśród tych zwykłych chłopskich fur widać było tu i ówdzie również i bogate, pańskie karoce. Mszczug, unosząc miecz nad głową, z krzykiem wyskoczył na polanę, a za nim z dzikim wrzaskiem wypadło rycerstwo. Gnali ławą połyskując w pierwszych promieniach słońca mieczami, grotami włóczni i ostrzami szabel. Szałasy, dotąd śpiące spokojnie, nieświadome swego losu, raptem ożyły. Zaczęli z nich wyskakiwać brodaci mężowie w rozpiętych jeszcze na piersiach koszulach i łapać za broń, jaką który miał pod ręką; ale były to tylko siekiery, widły i nabijane żelazem maczugi. Od razu więc napastnicy spostrzegli, że nie z wojskiem mają sprawę, lecz z tłumem chłopstwa, zapewne z pobliskich okolic, które na wieść o zbliżeniu się groźnych Lachów na wyspach szukało schronienia. Zupełnie zaskoczeni, przerażeni nagłością napadu i niewprawni we władaniu bronią, niezdolni byli stawiać opór dobrze wyćwiczonym żołnierzom. Toteż Lech nie musiał wysilać się, by rozprawić się z przeciwnikami, którzy stanęli mu na drodze. Zresztą długo nie walczył, gdyż po kilku ciosach usłyszał polecenie Jaksy, który był przy nim, zapewne, by baczyć na niedoświadczonego młodzieńca. Odstąp i poniechaj walki! To nie dla nas przeciwnik. Ostaw tę uciechę pachołkom... Odsunęli się pod jakiś wóz, co zresztą uczynili i inni, poważniejsi rycerze, i Lech po raz pierwszy mógł ujrzeć na własne oczy grozę wojny. Pod ciosami mieczy ginęli z rozpłatanymi głowami mężowie, z włóczniami w piersiach padali ugodzeni, krew ich opryskiwała napastników, którzy nie szczędzili nikogo, bo i niejedna niewiasta padała porażona, jeśli nawinęła się pod ostrze. Zresztą nie lepszy los czekał i te oszczędzone, bo pachołcy, nie bacząc na bitwę, obalali je na ziemię, i rwąc na nich odzież, wciągali pod wozy lub do szałasów.

Potyczka wkrótce ustała, gdyż napadnięci już tylko w ucieczce szukali ratunku i gnali między drzewa, by w głębi lasu znaleźć schronienie. Zaraz więc zabrano się do rabowania zdobyczy. Okazała się ona bogatsza niż się spodziewali, gdyż wśród chłopskich wozów, przeprawionych na tratwach, znalazły się i tabory kupieckie, zapewne z pobliskich miasteczek, a zwłaszcza pańskie karety z okolicznych dworów, w których znajdowano cenne szaty, futra, klejnoty, a nawet gotowiznę. Toteż radość ze zdobyczy, którą potem król rozkazał dzielić w obozie, była wielka. Wnet przystąpiono do ładowania wozów, z których wyrzucono mniej cenny dobytek, spędzono bydło w stada i pognano je ku jezioru na zaopatrzenie wojska. Zeszło do wieczora zanim cała zdobycz znalazła się w obozie, toteż podział łupów pozostawiono do następnego dnia. Wtedy też nadeszła wiadomość, że jakieś ruskie oddziały napadły na ziemię bełzką i już spaliły Busk. Król polecił więc księciu mazowieckiemu Kazimierzowi — bo ziemia bełzka należała do Mazowsza — jak i Janowi Mężykowi z Dąbrowy, by wzięli 3000 zbrojnych i napaść odparli. Reszta wojska ruszyła 27 lipca i po przebyciu kilku mil rozłożyła się obozem pod wsiami Skurcze i Biskupicz, należącymi do krakowskiego kasztelana, Krystyna z Ostroga. Tu wreszcie przybyli Wielkopolanie. Zostali surowo zgromieni przez króla za rabowanie ludności po drodze, a także za opieszałość, przez którą musiał wstrzymać działania wojenne, co pozwoliło nieprzyjacielowi na lepsze przygotowanie się do walki. W Skurczach król zabawił również trzy dni i 30 lipca szedł dalej ku Łuckowi. Zatrzymał się jednak w Sadowie, już cztery mile od miasta, gdyż wrócili wysłani do Świdrygiełły posłowie, Zaręba i Malski, a z nimi i wysłany nieco wcześniej Holeszko. Kasztelanowie przybyli w towarzystwie posłów Świdrygiełły, kniazia Konstantyna i bojara Sadybora, którzy zgadzali się na pokój, ale nadal hardo żądali zwrotu zamków podolskich. Po odbytych dłuższych rozmowach odesłał ich Jagiełło do Wielkiego Kniazia z poleceniem, aby 4 sierpnia stawił się osobiście w celu uzgodnienia bardziej rozsądnych warunków. Natomiast w poufnej rozmowie z władcą Holeszko z ubolewaniem stwierdził, że mimo uzyskania pomocy zakonnego

posła nie udało się mu przełamać oporu kniazia ani nawet złagodzić jego wrogiej zaciętości. Po odbytych 31 lipca rozmowach w Sadowie, po krótkim marszu król stanął milę przed Łuckiem, rozkładając się obozem przy wsi Zaborole i natychmiast wysłał cztery chorągwie pod dowództwem Dobiesława z Oleśnicy, Krystyna z Koziegłów, Jana z Oleśnicy oraz Piotra Szafrańca z rozkazem opanowania brzegów Styru, dla zabezpieczenia przeprawy wojska. Okazało się, że most został przez Litwinów zburzony, ale po drugiej stronie rzeki ujrzeli rozciągnięte wojska, pod dowództwem samego Świdrygiełły, który widać postanowił bronić przeprawy. Ustawiono więc lekkie armaty zwane taraśnicami i tak skuteczny otworzono przeciw Litwinom ogień, że musieli ustąpić brzegu napastnikom. Jednocześnie dowódcy owych czterech chorągwi wysłali do króla gońca z wezwaniem, by co rychlej przybywał z wojskiem. Jagiełło zwinął więc natychmiast obóz i bez zwłoki ruszył szybkim marszem, zbliżając się pod wieczór do miejsca spotkania. Na widok nadciągających wojsk królewskich oczekujące chorągwie, znajdując możliwe do przebycia brody, rzuciły się w rzekę i natarły na zaskoczonego tą przeprawą nieprzyjaciela. Zaskoczenie było tak duże, a natarcie gwałtowne, że już pod wpływem pierwszego uderzenia wojska litewsko-ruskie rzuciły się do ucieczki. Poszła za nimi pogoń, która wielu jeszcze zasiekła i wielu, i to znacznych, wzięła w niewolę. Między innymi pojmano wielkiego marszałka Rumpolda, marszałka nadwornego Iwaszkę Gasztołda i kilku innych książąt. Świdrygiełło zdołał jednak ujść. Rozkazał spalić miasto, załogę grodu wzmocnił czterema tysiącami ludzi pod rozkazami licznych książąt, po czym, zmieniając po drodze konie, i on ratował się ucieczką. Tak to owo pierwsze spotkanie odbyły tylko cztery chorągwie, bo reszta wojsk nawet nie zdążyła wziąć udziału w walce, gdyż przeszkodziła temu nadchodząca noc, chroniąc Litwę przed całkowitą zagładą. Świdrygiełło wszakże usiłował przedstawić inaczej przebieg, tego zdarzenia. Rozgłaszał mianowicie, że został zaskoczony, bo wypowiedzenia wojny jeszcze nie było, a przeciwnie, 22 lipca miało się odbyć spotkanie z Jagiełłą w Łucku, wcześniej zresztą uzgodnione. Toteż zaraz po ugodzie z Zakonem w Skirstymoniu udał się na ten zjazd, otrzymując po drodze przyjacielski list Jagiełły, w którym ten zapewnia go, że będzie bez wojska, i

wzywa, aby i on tak samo uczynił. Przybył więc zgodnie z porozumieniem, ale nie ufając zbytnio bratu, wziął ze sobą nieco zbrojnych. Zaledwie wszakże przybył, rzuciły się na niego przeważające siły polskie, którym jednak dzięki boskiej pomocy zdołał ujść. Widać zapomniał Świdrygiełło, że już 25 czerwca donosił Wielkiemu Mistrzowi o wybuchu wojny, a 15 lipca pisał, że otrzymał właśnie jej wypowiedzenie. A także nie tłumaczył, dlaczego na zjazd wyznaczony na 22 lipca dopiero 31 zjawił się pod Łuckiem? Zwycięstwo to, choć mało znaczące, pozwoliło jednak na obsadzenie obu brzegów Styru, a przez to i budowę mostu, który szybko postawiono i całe wojsko dokonało przeprawy. Jednak zamek łucki nadal był w rękach nieprzyjaciela, jego załoga została znacznie wzmoc- niona, zapasy powiększone, a przy tym miał dzielnego dowódcę, Rusina Jurszę. Na wezwanie skierowane następnego dnia, by poddał gród, udzielił hardej odpowiedzi, co zmuszało do rozpoczęcia regularnego oblężenia. Ponieważ maszyn oblężniczych nie brakło, gdyż król zawczasu rozkazał sprowadzić je z Krakowa, więc od razu przystąpiono do ich rozmieszczenia, a jednocześnie otoczono pierścieniem wojska zamek, odcinając doń dowóz wody i żywności. Król przykazał rozbić swoje namioty po drugiej stronie Styru, w dolinie, obok drewnianego kościółka Św. Krzyża, skąd miał dobry widok na znajdujący się wprost przed nimi łucki gród. Pierwsze dni minęły na stawianiu maszyn, kopaniu szańców i zasieków chroniących przed wypadami z grodu, rozmieszczaniu chorągwi, jak i harcami pojedynczych ochotników walczących ze sobą pod murami, na oczach obu stron. W tych pierwszych dniach powrócili rozradowani zwycięzcy: książę Kazimierz Mazowiecki i Jan Mężyk, ale też jednocześnie przyprowadzono przed oblicze królewskie łuckiego biskupa Andrzeja, do cna nieomal obdartego z odzieży, i to przez Polaków, którzy być może nie uwierzyli jego zapewnieniom, że wydostał się z grodu, by jako kapłan obrządku rzymskiego znaleźć się przy królewskim boku. Rozgniewał się tą samowolą król jegomość i przykazał swemu marszałkowi, Janowi z Oleśnicy, by zaopatrzył Jego Eminencję w odzież i wszystko, czego by potrzebował. Kniaź Świdrygiełło wraz ze swym dworem przebywał właśnie w Wilnie i tam zastał go Czarny. Bez trudu, jako gdański kupiec Morzelec, znalazł dla

siebie i towarzyszy wygodną kwaterę i udał się na zamek, by nawiązać handlowe rozmowy, w rzeczywistości zaś, by zetknąć się ze swoimi ludźmi i upewnić, czy wysłannik Korybuta, Meczko, jeszcze przebywa na książęcym dworze. Bez trudności dostał się na zamek, gdyż, jak doświadczonym okiem zauważył, dyscypliny ani wśród służby, ani nawet wśród straży zbyt surowej nie było. Nikt go ani przy bramie, ani w podwórcach nie pytał, kto zacz i dokąd idzie, czeladź bardziej zajęta była gadaniem niż robotą albo zgoła szukała pod murami cienia i spoczynku. Pytał przede wszystkim o piwniczego Tielegę, bo od niego było mu najsposobniej zaczynać rozmowę, której pozorem miała być sprzedaż wina na książęcy dwór. Znalazł go we wskazanej izbie, zajętego rozmową z kilku ludźmi. Zatrzymał się przeto u progu i oznajmił: — Jam kupiec Morzelec z Gdańska! Nie wiem, czy mnie poznajecie, wasza wielmożność, bom u was nie był od czasu, jak rok temu sprzedałem kniaziowi wino... — zwrócił się do Tielegi, którego pamiętał dobrze. Nie był jednak pewny, czy i piwniczy go pamięta, toteż rzucił hasło podane mu przez proboszcza. — Zmordowałem się do cna, jakbym to ja, a nie mój koń, miał w nogach te sto dwadzieścia mil, które przebyłem! Piwniczy, który też zdawał się poznawać Czarnego, ale jeszcze jakby się wahał, usłyszawszy hasło, od razu wyzbyty wątpliwości, odpowiedział z uśmiechem: — Widać jechałeś waść z samego Rzymu, choć z Gdańska jest bliżej! — Po drodze musiałem zajrzeć i do innych dworów, gdyż z was bym nie wyżył, tacyście dla mnie niełaskawi! — Niejeden z nami, łaskawco, handlujesz! Ale teraz dobrze trafiłeś, bo trunków zaczyna nam brakować! Pogadamy więc i jeśli za drogi nie będziesz, może coś kniaziowi i dostarczysz! Czekajże tedy chwilę... Z kolei Tielega zwrócił się do dotychczasowych rozmówców: — Róbcie zatem, jakem mówił! Teraz muszę pogadać z łaskawcą Morzelcem o interesie. Z Gdańska przybył, daleką więc ma drogę za sobą... Kiedy zostali sami, Czarny spytał od razu: — Jest jeszcze na dworze wysłannik Korybuta, Meczko?

— A jest... jest... Czeka na odpowiedź, ałe zbyt wiele spraw ma teraz Wielki Książę na głowie, toteż jeszcze jej nie udzielił. — Rad to słyszę! — ucieszył się Hubert. — W jego bowiem sprawie przybyłem. — W jego? — zdziwił się pan piwniczy. — Czyżby tak was ciekawił? — Nie on, a odpowiedź kniazia. — Tak, rozumiem... — Fjodor Borysowicz skinął głową. — Ale w czymże ja mogę być wam pomocny? — O pomoc w sprawie będę zabiegał głównie u innych. Was tylko proszę, byście wiedli ze mną targi o wino, wszakże przewlekając rozmowy. Utyskujcie, żem za drogi, targujcie się, tym sposobem przytrzymując na dworze. — To nietrudne! Już teraz możecie narzekać, żem dopiero za dwa dni kazał wam przyjść na rozmowę, a ja będę utyskiwać, że trzeba was nieco przytrzymać, abyście zmiękli z cenami... — piwniczy uśmiechnął się pod wąsem. — Właśnie tego mi potrzeba — zgodził się Czarny. Z kolei należało nawiązać kontakt z Obłuckim i Rogożą, który, jak pamiętał, pełnił przy nim funkcję nadzorcy psiarni. Ale że z tym spotkaniem należało być ostrożniejszym, Czarny postanowił więc wysłać Waśkę i Rocha dla odszukania Rogoży, z którym, pomny polecenia proboszcza, chciał co rychlej nawiązać styczność. Wyprawiając swych młodych towarzyszy, pouczył Rocha: — Znasz hasło do niego, ale będzie pewniejszy, jak cię ujrzy, gdyż weźmie cię za Lecha. Znasz ich wyprawę, toteż będziesz wiedział, co odpowiadać. Z błędu go więc nie wyprowadzaj, ja sam to uczynię. Spotkanie wyznacz na wieczór u Jaszki namiotnika, co mieszka przy Psim Zaułku. Waśko wie, gdzie stoi jego dom. Rogoża przybył już o zupełnym zmroku. Czarny Waśkę i Rocha zatrzymał przy sobie, gdyż powinni byli wiedzieć, o czym będzie mowa. Rogoża podobał mu się od pierwszego wejrzenia, toteż po powitaniu posadził go za stołem i skinął na Waśkę, by napełnił kubki przygotowanym piwem. — Rad jestem poznać rodzica mego towarzysza wyprawy! — rzucił przybysz już przy powitaniu.

— Istotnie, Lech jest moim synem — odpowiedział z uśmiechem Czarny. — Toteż żałuję, że jego tu z nami nie ma... — Jakże to? — Rogoża zatrzymał w powietrzu rękę z kubkiem, który unosił właśnie do ust. — Przecież... — spojrzał ze zdumieniem na Rocha. — Podobny, co? — spytał Czarny widząc to spojrzenie. — Ale to brat, bliźniak. Zwie się Roch. — Święci Pańscy! — zdumiał się Rogoża. — Nie sposób odróżnić! Ale dlaczego z błędu mnie nie wywiódł i witał jak znajomego?! — Bo takem mu przykazał. Mimo hasła z nieufnością mogliście przyjąć moje wezwanie do spotkania. — No tak, istotnie tak mogło być... — zgodził się Rogoża, wciąż ze zdumieniem spoglądając na Rocha. — Teraz wszakże pora mówić o czymś innym... — zagaił Czarny. — Wiem już, że jeszcze tu przebywa poseł księcia Korybuta, niejaki Meczko. Czy słyszeliście o nim? — Jakżeby nie! Jużem się nawet z nim zetknął, bo czekając na pismo Wielkiego Kniazia polowaniem się zabawia i parokroć towarzyszyłem mu z psami. — To dobrze! — Hubert okazał zadowolenie. — Starajcie się jeszcze bardziej zbliżyć do niego, chociażby właśnie urządzając polowania. Postaram się, aby łowczy był wam pomocny. — Czy chcecie tym sposobem zapoznać się z Meczką? — Właśnie. Jeno jako kupiec nie powinienem ciekawić się polowaniem, a do tego w szlacheckiej kompanii... — Z tą kompanią to nie szkopuł, bo kupcy tu, na Litwie, mile widziani. Wszakże polowaniem się nie zajmują i wasz udział istotnie mógłby wydać się niezwykły... — A więc należałoby szukać innego sposobu? Zamilkli na chwilę. Rogoża zastanawiał się nad odpowiedzią, ale widać znalazł rozwiązanie, gdyż uśmiechnął się: — Widzę sposób na poznanie Meczki. — Upił łyk piwa, otarł brodę i oświadczył: — Obłucki po polowaniu lubi zajrzeć do kielicha i albo sam ugaszcza, albo chętnie gościnę u któregoś z myśliwych przyjmuje. Zatem przy najbliższym polowaniu niech zaprosi towarzyszy do stołu, a przy sposobności

i was także. Posadziwszy was przy pośle, takim sposobem da okazję do znajomości. — To dobry pomysł! — przyznał Czarny. — Zaraz jutro rzecz z nim ułożę, a wy dopilnujecie jeno, aby sprawnie wszystko przeprowadzić. Zwlekać też nie można, bo nie wiemy, kiedy Meczko odpowiedź otrzyma. Po ustaleniu jeszcze paru szczegółów Czarny zagadnął Rogożę: — Jakże tu mają się sprawy? Wielki Książę skrzętnie szykuje się do wojny z nami? — Głównie przeklina miłościwego pana, zwłaszcza kiedy zamroczy sobie łeb, co robi często. Gońcy istotnie z rozkazami biegają, ale częściej z pismami, które wszędy rozsyła, głównie wszakże do obu Zakonów. Posłowie także często do nich jeżdżą i od nich tu goszczą. Ostatnio przybył także wysłannik naszego pana, co o tyle wydało mu się dziwne, że przysłał swego błazna, niejakiego Holeszkę... — Co...? — Czarny nie ukrywał zdziwienia. — Holeszko przybył tu z posłannictwem?! I kniaź błazna za posła uznał, nie poczytując tego za lekceważenie swej osoby?! — Przywiózł pismo, które widać uchroniło go przed książęcym gniewem. Nawet przeciwnie, poufale z nim, i to kilka razy, na osobności gadał... Zresztą ów Holeszko to Rusin, schizmatyk jak oni wszyscy, toteż może i dlatego Świdrygiełło był dlań łaskawy. — To zbyt błaha przyczyna, toteż dziwna to sprawa... Daliście baczenie na niego? — Jakże inaczej! Bawi tu nadal stały rezydent zakonny przy Świdrygielle — Bużyński. Z tym także pan Holeszko spotkał się na poufnych rozmowach. — Zatem sądzić trzeba, że poza przywiezionym pismem musiał mieć i jakieś specjalne polecenia od miłościwego pana. — Może jego, a może innych... — mruknął Rogoża. Czarny rzucił na niego szybkie spojrzenie. — Czy spostrzegliście coś, że tak sądzicie? — Zbyt wydał mi się ruchliwy i ciekaw ludzi, ale niczego innego rzec nie mogę.

— Wszakże nie spuszczajcie go z oczu. Wprawdzie to zaufany ulubieniec naszego pana i w jego imieniu działa, ale istotnie może być również inaczej. — Jest jeszcze jedna sprawa, o której musicie wiedzieć. Otóż doszło moich uszu, że Świdrygiełło oczekuje korony, którą ponoć cesarz Zygmunt zamierza ponownie wysłać na Litwę, tym razem dla niego. Ma ją przywieźć biskup Zagrzebia, który ponoć szykuje się do wyjazdu. — To ważna wiadomość, panie Rogoża! Widzę, że dajecie tu na wszystko należyte baczenie, o czym nie omieszkam powiadomić księdza proboszcza! Pilnujcie nadal tej sprawy i w razie nowych wiadomości ślijcie nawet gońca! Rad z pochwały Rogoża skwitował ją uśmiechem. Zeszło jednak parę dni, zanim Czarny otrzymał zaproszenie od pana łowczego na wieczerzę, jaką przygotował w swym domu dla kilku gości z okazji uprzedniego polowania. Hubert, czekając na to zaproszenie, odwiedził raz i drugi pana piwniczego pod pozorem kolejnych targów o dostawę wina, przy tej sposobności polecając mu pieczę nad sprawą owej cesarskiej korony. Kiedy wreszcie zasiadł u pana łowczego za suto zastawionym stołem, stwierdził, że został posadzony pomiędzy jakimś mówiącym tylko po rusku, brodatym bojarem a kościstym Czechem o wystrzępionej, siwiejącej już brodzie, chudym obliczu i długim, ptasim nosie. Nazywał się, jak usłyszał przy prezentacji, Meczko, i posłował od księcia Korybuta, ale w jakiej sprawie, dopytywać się nie uchodziło. Z trudem mówił po polsku, toteż dowiedziawszy się, że Czarny włada niemieckim, wdał się z nim w rozmowę, którą ten podtrzymywał z uprzejmą ciekawością. W pewnej zaś chwili, kiedy pan Meczko z ożywieniem mówił o przebiegu odbytych właśnie łowów, rzucił z podziwem: — Widzę, że myśliwy z waszej wielmożności wielce doświadczony! Sądzę więc, że może zaciekawiłyby was kusze, których kilka mam w swoim kupieckim wozie. Chętnie je pokażę, choćby i jutro, bo zapewne wasza wielmożność już długo tu nie zabawi? Meczko ściągnął gniewnie brwi. — Sam już nie wiem, kiedy wreszcie będę mógł wracać! Kniaź z odpowiedzią zwleka, jakby o mnie zapomniał!

— Wiele teraz spraw ma na głowie, boć, jak mówią, czeka go z Polską zbrojna rozprawa! — Tym bardziej wobec wojny na karku powinien dbać o sojuszników! Czarny poniechał tego wątku w obawie, by Czech nie zaczął go podejrzewać o zgoła niekupiecką ciekawość. Ale jednocześnie olśnił go nagły pomysł. — Życzę zatem waszej wielmożności, aby wreszcie sobie o was przypomniano! Jednak chyba byłoby dobrze kniazia do tego skłonić? Mam tu jako kupiec nieco przyjaciół, może więc udałoby się sprawę przyspieszyć? — Moglibyście mi pomóc? — poseł chwycił przynętę. Gwarno było przy stole, ale mimo to Czarny ściszył głos: — Trudno z góry przesądzać, ale spróbować mogę. W niczym to was nie obligowałoby ani, broń Boże, naraziło na książęcy gniew. — Gdybyście, łaskawco, zdołali to uczynić! — westchnął Meczko. — Wielką mą przychylność byście zdobyli! A o książęcy gniew mało dbam, bo nie on nam, ale my, husyci, jesteśmy mu potrzebni! — Niczego obiecać nie mogę, bo jako człek doświadczony wiecie, jak to z możnymi bywa! Wiele zależy od tego, czy uda się z przypomnieniem natrafić na jego dobry humor. Ale spróbować nie zaszkodzi... — Tedy, miły łaskawco, próbujcie! A jeśli komu podarek trzeba wręczyć, to ekspans, jeśli nie za wielki, gotów jestem pokryć! — O to się nie frasujcie, bo z grzeczności mi to uczynią! Oby tylko się poszczęściło! — Kiedy spodziewacie się uzyskać rozeznanie? — Jutro po południu już powinienem coś wiedzieć. — Mam kwaterę na tutejszym zamku. Może zaszlibyście do mnie na kwaterkę wina? Będę po obiedzie na was czekał — oświadczył Meczko nie czekając na zgodę Czarnego. Ten postanowił przyśpieszenie odpowiedzi powierzyć Tieledze, gdyż wiedział, że piwniczy dobrze żyje z kniaziem Fedką Kozłowskim, książęcym kanclerzem, któremu trunki z zamkowej piwnicy podsyłał. Czynił to zresztą na polecenie proboszcza, uważał bowiem ksiądz Andrzej, że nawet taki kontakt z kniaziem Kozłowskim może się przydać. Ponieważ musiał teraz liczyć się z czasem, by ze swej strony być gotowy do wyjazdu, jeśli ruszy i Meczko, przeto po rozmowie z Tielegą odbył drugą z

Obruckim, prosząc go o wyszukanie zbrojnych, którzy by za dobrą zapłatę zechcieli odbyć konną wyprawę. Wręczył od razu łowczemu zaliczkę na żołd i zapowiedział, że resztę ma uzgadniać z Waśką, który obejmie komendę nad tymi ludźmi. Idąc więc po południu do Meczki, niósł mu dobrą wiadomość, a i sam był rad z toku wydarzeń, rokujących powodzenie w zamierzonym działaniu. Przyjęty został gościnnie, zaproszony do stołu, na którym pacholik wnet postawił dzban z winem i kielichy. Kiedy na zaproszenie gospodarza nieco z nich upili, Czarny zagaił: — A zatem, wasza wielmożność, sprawę udało mi się, jak mniemam, ruszyć z miejsca. Musiałem komu trzeba podesłać antałeczek wina, ale że i moim sprawom ów człek przychylny, was kosztem obarczać nie będę. — Doprawdy to szczęście, żem was spotkał, bo to czekanie już mi do cna zbrzydło! — wykrzyknął uradowany poseł. Czarny żywił niejakie wątpliwości co do wartości tego szczęścia, których jednak nie zamierzał wyrazić, więc tylko dorzucił: — Sądzę, że za kilka dni odpowiedź otrzymacie. Z kniaziem wprawdzie niczego przewidywać nie sposób, ale przypomniano mu, że daremnie, jak dotąd, czekacie na zamku, czego nie powinien czynić posłowi przyjaznego husyckiego wodza. — Nie wiem, jak się wam, łaskawco, wywdzięczę! Doprawdy zacny z was człek! — Chrześcijańska to sprawa pomóc bliźniemu — stwierdził z powagą Czarny. — Tym bardziej że i mnie wasza wdzięczność może być potrzebna... — dorzucił z uśmiechem. — Taak? Mówcie, w czymże mógłbym być wam pomocny? — Zmierzać będziecie do Czech? — To rzecz oczywista! — A zatem na południe. Mnie zaś moje sprawy kierują do Lwowa, bo i tam mam swoich odbiorców. Szmat to drogi, a nie mam ze sobą zbrojnych, bo jeno z synem jadę i pachołkiem wiodącym zaprzęg. Pomyślałem więc, że mógłbym, jeśli wyrazicie zgodę, do was się przyłączyć i skorzystać z ochrony waszego pocztu. Boć przecie zapewne macie takowy? — Ależ tak, jeno przyznać muszę, że niezbyt silny, bo wszystkiego czterech ludzi. Dzielni to wszakże wojacy i z rycerskim rzemiosłem dobrze

obeznani. Będę też żądał od kniazia glejtu na bezpieczny przejazd. Chętnie zatem wezmę was ze sobą, bo weselej będzie jechać! — Ja zaś i syn także w razie potrzeby za szablę potrafimy chwycić, chociaż jenośmy kupcy! A i tę korzyść może wam przyniosę, że litewskie szlaki, jak i gospody przy nich dobrze znam, więc co lepsze będę mógł wam wskazać. — Zatem sprawa postanowiona! Obym tylko wreszcie to pismo otrzymał. — Tym bardziej więc będę o nie zabiegał. A skoro je otrzymacie, powiadomcie mnie w oberży „Pod Zielonym Łosiem”. Do drogi będę już gotowy, bo interes dochodzi tu do skutku i lada dzień targi zakończę. — Powiadomię niechybnie, bądźcie spokojni! Jeszcze tego wieczoru Hubert kazał Waśce przyśpieszyć werbunek, nie oglądając się na koszty. — Wystarczy ośmiu ludzi — zadecydował. — Obejmiesz nad nimi komendę i podążysz za nami, ale nie dalej jak o pół mili, bym w razie potrzeby mógł szybko przesłać ci wiadomość, gdzie i kiedy uderzymy. Napaść wszakże będziesz musiał sam obmyśleć, bo nie wiem, czy mi się uda z tobą gadać. Pojmiesz tego Czecha i odbierzesz mu listy, mnie zaś i Rocha także spętasz, by potem nie gadał, że Morzelec to nie kupiec, a zbójecki wspólnik... — dokończył Czarny z kpiącym uśmiechem. — To jeszcze wasza wielmożność nie wiecie, gdzie dokonamy napaści? — Istotnie, jeszcze nie wiem, ale nie może to być zbyt blisko Wilna, gdyż Meczko wróciłby tu z lamentem, do czego nie należy dopuścić. Zatem dobierzemy się do niego nie bliżej niż za Brześciem. Skoro go zatem miniemy, dawaj na mnie pilne baczenie... — Nie zapominajcie jednak, wasza wielmożność, że nasi gotowali się do wyprawy na Łuck, toteż możemy natknąć się na wojska. Jeśli na nasze, tym lepiej, ale jeśli na litewskie, może być z nami źle... — Będziemy musieli trzymać się blisko Bugu. Ustaliwszy z Waśką szczegóły, Czarny już tylko czekał na zakończenie przez niego werbunku, a także na wiadomość od Meczki. Nie tracił jednak kontaktu z Tielegą, bo Czech, otrzymawszy odpowiedź i glejt na przejazd, mógł ruszyć, poniechawszy spełnienia obietnicy. Jednak ta czujność okazała

się zbędna, gdyż po kilku dniach otrzymał w oberży wiadomość, by nazajutrz gotował się do odjazdu. Waśko, który także miał już swoich ludzi gotowych do wyprawy, zebrał ich i czekał, kiedy kupiecki wóz Morzelca wyruszy w drogę. I znów przyszło mijać milę za milą, trzęsąc się w siodle. Ale pogoda sprzyjała, droga była dobra, bo sucha, więc cwałowali przy szparko toczącym się wozie, gadaniem skracając czas jazdy. Minęli szczęśliwie Lidę, potem Słonim. Lipiec już się kończył, a z nim i większość żniw, toteż pola pustoszały, a tylko tu i ówdzie pojawiały się na nich woły, z wolna ciągnące sochy przyorujące ścierniska. Na postoju w Bierozie doszły ich pierwsze wieści o nadciągnięciu wojsk Lachów pod Łuck. Potwierdzeniem tych pogłosek stały się oddziały wojska mijane po drodze. Były to piesze luźne grupy brodatych, dzikich wojowników, odzianych byle jak, przeważnie w płócienne portki, brązowe, samodziałowe świtki, w łapciach z lipowej kory na nogach i zbrojnych równie nędznie, w kawałki łańcuchów umocowanych do krótkich pałek, topory, włócznie i oszczepy, a nawet widły. Rzadko który miał przytroczony do pleców łuk z kołczanem. Kiedy mijali te oddziały objeżdżając poboczem, napotykali dzikie j łakome spojrzenia lustrujące konie i broń. Doganiały ich i z kolei wyprzedzały i konne grupy, też mało co lepiej zbrojne. Wszystkie ciągnęły na Kobryń, a potem zapewne do Brześcia. Trakt był równy i twardy, więc ponaglali konie, gdyż tego dnia mieli do przebycia szmat drogi, bo ponad siedem mil. Chcieli na nocleg stanąć w Kobryniu, uznając to za bezpieczniejsze i bardziej wygodne, niż nocowanie w jakiejś ubogiej wsi. Podczas południowego postoju, na jaki zatrzymali się zjeżdżając z drogi i kryjąc się wśród drzew mijanego lasu, Meczko po skończonym posiłku oderwał się z troską: — Boję się tych wojaków, których napotykamy po drodze. Dziki to i okrutny naród, co widać od raził. Wątpić zatem należy, czy na wiele się zda mój glejt, jeśli przyjdzie im ochota odebrać nam konie i obedrzeć z odzieży... — Jaką widzicie na to radę? — spytał obojętnie Czarny. — Czy nie należałoby zjechać z tego traktu i podążać bocznymi drogami? Co o tym sądzicie? Wolałbym dłuższą drogę i gorszą, a bezpieczniejszą...

Czarnemu nie bardzo podobała się ta propozycja, gdyż zmuszała do zmiany planu, o czym trzeba by zawiadomić Waśkę. Dostrzegł jednak i pewne korzyści, jakie taka zmiana dawała. Łatwiej bowiem było odebrać listy w jakiejś wsi zagubionej wśród lasów niż w zajeździe, przy uczęszczanej drodze. Odpowiedział więc z wahaniem: Bo ja wiem... W Kobryniu istotnie moglibyśmy obrócić się bardziej na południe i pociągnąć na Kowel, co nawet nieco skróciłoby nam drogę, ale będzie ona znacznie trudniejsza do przebycia. Prowadziłaby bowiem przez mokradła i bagna poleskie, które zaczynają się zaraz za Kobryniem i ciągną przeszło pół drogi do Kowla... A i dalej ich nie braknie, jeno droga ma kędy je omijać. — Nawet i te gorsze okolice przejechać chyba można? Czy nikt tamtymi stronami nie jeździ? Przecież muszą być tam jakieś drogi, a teraz, latem, przy tak dobrej pogodzie, jaką mamy od dłuższego czasu, chyba zdatne do przebycia?! — Sądzę, że przejechać by można... Dobrze, wasza wielmożność, rozpytam w Kobryniu... — zgodził się Czarny, zastanawiając się już, w jaki sposób nawiązać styczność z Waśką i powiadomić go o zmianie kierunku dalszej jazdy. W Kobryniu zatrzymali się w przydrożnym zajeździe na krótko przed wieczorem. Czarny zrezygnował z odpoczynku oświadczając Meczce: — Wieczerzę zjem później. Teraz udam się do znajomego kupca, by przepytać o drogę. Jako miejscowy i często w podróży, najlepiej mi doradzi. — Będę was czekał niecierpliwie, bom wielce zaniepokojony wieściami, jakie wciąż nadchodzą. Toć niejako włazimy pomiędzy dwie rozeźlone bestie, które wnet wezmą się za łby! Niełatwo będzie przemknąć między nimi! — Najlepiej byłoby jak najrychlej przebyć Bug i ciągnąć przez Polskę. Tam bylibyśmy bezpieczniejsi. — Nie, to nie wchodzi w rachubę! — stanowczo oświadczył Czech. — Dlaczego? — Czarny udał zdziwienie. — Na koronnych ziemiach groziłoby mi jeszcze większe niebezpieczeństwo, czego bliżej wam wyjaśnić nie mogę. Polityczne to ma aspekta, toteż wolę o tym nie mówić. — Ale wracając do Czech i tak Polski nie ominiecie. A nawet chyba sam Kraków leży wam na drodze...

— Tam właśnie książę Korybut ma swoich ludzi, którzy dadzą mi pomoc i opiekę... — Jak sobie wasza wielmożność życzycie... — ugodowo oświadczył Czarny. — Zresztą mnie, jako kupca, polityka nie ciekawi, a nawet staram się od niej stronić, by interesów na szwank nie narażać. — Macie, łaskawco, słuszność! Ruszajcie tedy i wracajcie co rychlej, aby mnie uspokoić! — Musicie być, panie, cierpliwi, bo mogę tak rychło nie wrócić. Mój towarzysz bez wątpienia będzie mnie chciał ugościć, czemu nie mogę się sprzeciwić, by jego przychylności nie stracić. — No trudno... Wszakże nie zasnę, dopóki nie będę wiedział, jak sprawa stoi... Lasy dochodziły nieomal do samego miasteczka, toteż Czarny, najpierw zasięgnąwszy nieco języka, wydostał się poza jego ostatnie domy, wybrał odpowiednie miejsce w gęstwinie przydrożnych leszczyn i zasadził się, przygotowany na dłuższe oczekiwanie. Nie było ono jednak tak długie, jak się spodziewał, bo jeszcze słońce nie zniknęło zupełnie, kiedy usłyszał miarowe końskie stąpania i wychyliwszy się ujrzał nieduży zastęp jezdnych ciągnących z wolna traktem. W jadącym na ich czele dowódcy już z konturu postaci rozpoznał Waśkę, więc wyszedł na drogę. Na jego widok pocztowy wstrzymał oddział i zeskoczywszy z siodła, podszedł bliżej. — Zaszło coś nowego? — spytał od razu z niepokojem. — Czech mocno wystraszony ciągnącym wojskiem nalega, by zboczyć z traktu i poniechawszy Brześcia, skierować się bocznymi drogami na Kowel. — Niech go grom spali! Tedy musimy i my zmienić plany! Kędy zatem mamy jechać i gdzie odebrać pisma? Czy już to wasza wielmożność wiecie? — Z Kobrynia obrócimy się przez Gajkówkę na Mokrany, Zabłocie i Dubieczno. Droga wiedzie przez mokradła, ale teraz, jak mówią, jest przejezdna. Jedynie możemy mieć trudności z przeprawą przez Traścienicę, a potem Osipówkę. — Z tym damy sobie radę! Ale gdzie zamierzacie uderzyć? Może od razu tu, w Kobryniu?

— Wykluczone! Zbyt duży tu ruch i zbyt ruchliwe miasteczko! Musimy jeszcze zdobyć się na cierpliwość, tym bardziej że droga, na którą sam Meczko się naprasza, wiedzie poprzez liche i rzadko rozrzucone wsie. Dobierzemy się zatem do pana posła w Zabłociu. Świat to zabity deskami i wieść, co stało się z posłem, nierychło dotrze do naszych przeciwników. — A wy, wasza wielmożność? Co uczynicie, kiedy i was spętam? Hubert uśmiechnął się. Będę odżegnywał się od przyjaźni z Czechem, wyjaśniał, żem tylko kupiec. Połakomisz się zatem na okup i w więzach mnie i Rocha zabierzesz ze sobą... Waśko roześmiał się: — Będzie dobra zabawa! Tedy z Kobrynia obracam się na Gajkówkę, a zasię na Mokrany i Zabłocie? — Dobrześ spamiętał. I nadal trzymaj się blisko nas. Kiedy po dwugodzinnej nieobecności Czarny wrócił do zajazdu, zastał istotnie Meczkę jeszcze przy kuflu piwa. Od razu też zagadnął go z ciekawością: — No i jak, możemy zboczyć z traktu? Rozpytywałem tu nieco gospodarza. Mówi, że przy mrozach, jak i letnią porą, nawet drogi przez bagna są przejezdne! — To prawda. I mój kumpel w tym mnie upewnił. — Pytaliście, jak mamy jechać? — Na Gajkówkę, Mokrany i tak dalej... Wszakże ostrzegał, że czekają nas dwie przeprawy przez rzeki. — Zdołamy je pokonać? — z niepokojem rzucił Meczko. — Czemu nie? Brody na pewno wskażą nam miejscowi! — Bardzo żeście mnie uspokoili... — westchnął Meczko z ulgą. Skończyła się wygodna jazda dobrze przetartym traktem. Już zaraz za Bierozą zagłębili się w lasy i ciągnęli wolno, bo wyboje, zapadliny, wypełnione błotem zdradliwe jamy, jak i liczne korzenie wiekowych drzew zmuszały do ostrożności, a nawet i objazdów, więc posuwali się wolno bacząc, by nie narazić końskich nóg. Nie lepiej było, kiedy około południa wydostali się z boru. Ujrzeli przed sobą otwartą przestrzeń z rzadka porosłą cienką, lichą brzeziną, gdzieniegdzie ponad wysoką trawę i trzciny wystawały ciemnozielone wierzchołki rachitycznych sosenek, a między tym morzem

sitowia i traw tu ówdzie srebrzyły się nitki wody lub małe jeziorka, niby połyskujące oczy wśród gęstwiny zielonych rzęs. Droga mimo upalnego dnia była tylko pozornie sucha, bo spod cienkiej warstwy wyschniętego mułu ukazywała się pod kopytami koni czarna błotna mąż, w której ich nogi i koła wozu tonęły głęboko. Chwilami jednak grunt się podnosił i jazda stawała się łatwiejsza. Wówczas mogli zwalniać wodze i swobodniej rozglądać się po okolicy. Wzrok sięgał daleko, dostrzegali z siodeł, jak niby morze falowały tylko trzciny, z których dobiegało pokrzykiwanie ptactwa, od czasu do czasu unosił się ku niebu ich skrzydlaty mieszkaniec, zataczał koło i raz, i drugi zamachawszy skrzydłami opadał w dół, niknąć wśród traw. Słońce stało wysoko na bezchmurnym niebie i prażyło mocno, toteż pozdejmowali kubraki i radowali się lekkimi podmuchami wiatru ciągnącego nad tym, zdawało się, bezkresnym pustkowiem, gdyż jedynie wąski ciemny pas odległego boru, rysujący się przed nimi w zamglonej dali, wyznaczał granicę tego pozornego bezkresu. — Jak okiem sięgnąć ani dymu, ani żywej duszy... — mruknął przerywając milczenie Meczko, jadący obok Czarnego. — Tak będzie przez większą część drogi, zanim miniemy te poleskie mokradła. Wsie tu rzadkie, to i ludzi mało widać. — Może to i lepiej — uśmiechnął się Czech. — Będziemy bezpieczniejsi. — Dlatego przecież obraliśmy mitręgę tej drogi. A do tego opóźnimy podróż co najmniej o kilka dni. — Nie tak mi spieszno, by nastawiać karku! Czarny nic nie odpowiedział, wiedząc jak złudna to opinia. Jakby jednak wolno nie ciągnęli, przebytych mil było dzień po dniu coraz więcej. Pod Gajkówkę przeprawili się pobliskiem brodem przez Traścienicę, potem dzięki napotkanym rybakom znaleźli inny, na Osipówce, i dotarli szczęśliwie do Mokran. Była to uboga wieś z lichą oberżą. Zatrzymali się w niej na noc, radzi jednak z dachu nad głową i posłania ze słomy, gdyż poprzedni nocleg przyszło im spędzać w lesie. Dowiedzieli się, że w Zabłociu także znajdą zajazd, i ruszyli dalej.

Mieli do przebycia przeszło trzy mile drogi, ponoć lepszej niż z Gajkówki. Spodziewali się więc na wieczór dotrzeć do celu. W rzeczywistości zapowiedź lepszej drogi okazała się niezupełnie prawdziwa, ale że istotnie suchsze odcinki były częstsze, a wyruszyli o świcie, więc jeszcze przed wieczorem ujrzeli połyskującą kopułę małej, drewnianej cerkiewki, widocznej z dala, bo stojącej na wzgórzu. Za nią rozciągała się szeroko, połyskując w zachodzącym słońcu purpurowymi pasami blasków, rozległa płaszczyzna jeziora Tur. Wieś była rozrzucona szeroko wokoło wzgórza wznoszącego się nad samym jeziorem. Jej chałupy pięły się również po stoku tego wzgórza, a i na szczycie otaczały stojącą tam cerkiew i bliski jej zajazd. Prowadził go opasły, brodaty Rusin, w rubaszce wyrzuconej na sukienne spodnie i w butach z cholewami, cuchnącymi dziegciem, którym były smarowane. Przyjął ich w pokłonach, ciekaw tak licznych gości i rad z ich przybycia, co widać rzadko mu się zdarzało na tym pustkowiu. Izba oberży z byle jak skleconą ladą do rozlewania trunków miała podłogę z ubitej gliny, dużą jej część zajmował chlebowy piec, a resztę — parę stołów z ławami. Oświetlało ją łuczywo zatknięte w przymocowane — do ścian uchwyty. Zanim umieścili w stajni wierzchowce, a w szopie wóz, słońce już zaszło, więc kiedy wrócili do izby, gospodarz pozapalał łuczywa i zaproponował wieczerzę, a także izbę na nocleg, ludzi zaś z pocztu obiecał umieścić w stodółce na sianie. Na stole wnet znalazły się kaczki z pobliskiego jeziora, a i piwa nie brakło. Kończyli właśnie posiłek i Czarny zaczął przemyśliwać nad sposobem opuszczenia kompanii, by poszukać Waśki, kiedy raptem dobiegł ich ze dworu stuk końskich kopyt i ludzkie głosy. Gospodarz porwał za łuczywo i ze strachem wybiegł sprawdzić, kto o tak późnej porze jeszcze do niego przybywa. Po chwili usłyszeli jego powitania i w odpowiedzi rzucone ostro pytanie: — Kto zacz są? Jam kniaziowy poseł i dla mnie kwatera musi być! Czarny poznał głos Waśki.

Po chwili ujrzał i jego samego. Wszedł buńczucznie do izby z dwoma zbrojnymi za plecami i obrzuciwszy siedzących za stołem gniewnym spojrzeniem spytał, podnosząc głos: — Coście za jedni?! — Jam poseł, od kniazia Świdrygiełły do Czech podążam... Oto mój glejt... — nie mogąc opanować drżenia głosu i ręki, którą podawał pismo, wyjaśnił Meczko. Waśko wyrwał mu papier i podsunąwszy pod łuczywo przebiegł go wzrokiem: — A tych czterech z pocztu, o których tu mowa? Gdzie oni są? — Niedawno skończyli wieczerzać i poszli spać do stodółki... — Obaczym, czy i dla moich ludzi stafczy tam miejsca! Ostańcie przy nich! — rozkazał żołnierzom i ruszył ku drzwiom. Widząc, że gospodarz sięga po łuczywo, rzucił opryskliwie: — Nie trzeba! Mam latarnię, ostań tu! Nie było go dłuższą chwilę, ale Czarny domyślał się powodu tej zwłoki. Istotnie, kiedy groźny przybysz powrócił w otoczeniu żołnierzy, od razu wyjaśnił od progu: — No, miejsca dla moich ludzi starczy, bom twoich powiązał niczym baranów i na jednej kupie leżą — zwrócił się do Meczki. — Powiązałeś moich ludzi? — wyjąkał ten z przerażeniem. — Nie było innego sposobu! — roześmiał się Waśko. — Próbowali sprzeciwiać się, więc musiałem ich nieco uspokoić! — Jakże to, ponoć posłujesz od Wielkiego Kniazia, a tak niecnie poczynasz sobie z jego posłem?! — oburzył się Meczko. — Posłuję albo i nie posłuję. Czy to twój wóz, który dostrzegłem w szopie? — Nie, to owego łaskawcy, co ze mną jedzie... Waśko zwrócił się z kolei do Czarnego: — A ty kto? I co masz w tym wozie? — Jam tylko kupiec, wielmożny panie, a to mój syn — ze strachem i pokornie wyjaśnił Czarny. — Dla bezpieczeństwa przyłączyłem się do orszaku wielmożnego pana posła, ale nic z nim wspólnego nie mam. — Toć nie ganię ci tego! A kupców nawet lubię, bo i w wozach zawsze coś mają i okup za nich można dostać niezgorszy!

— Jak to, wielmożny panie?! — wykrzyknął Czarny zrywając się na nogi. — Czyżbyście chcieli nas obrabować?! Wy, kniaziowy sługa?! — Śmiej się z tego, com rzekł. Taki ja jego sługa, jak ty wielmożny pan. — Nie uszanujesz, zbóju, kniaziowego glejtu?! — z krańcowym oburzeniem, ale i strachem wykrzyknął Meczko. — Obaczysz, gardłem za to zapłacisz! — Możesz sobie tym glejtem podetrzeć tyłek! Brać ich! — rzucił rozkaz żołnierzom. — A ty siedź cicho, bo oberwiesz! — ostrzegł gospodarza, podczas gdy żołnierze rzucili się ku swoim ofiarom, które nie próbowały nawet stawiać oporu, kiedy wiązano im sznurami ręce. Po skrępowaniu jeńców Waśko zwrócił się kpiąco do Czarnego: — W wozie niczego wartego zachodu nie miałeś. Te parę antałków wina wprawdzie przydadzą się moim chłopcom, ale dla mnie to za mało. Gdzie masz swoje toboły? Hubert wskazał głową wór z pościelą, którą niedawno przyniósł pacholik. Waśko rozwiązał rzemień, który ściągał wylot worka, i zajrzał do środka. — Jeno koce? — prychnął lekceważąco. — Ale przecież jako kupiec bez gotowizny nie jedziesz? Gdzie ona?! — Wydałem niemal wszystko, com miał... — burknął Czarny. — Za ostatnie grosze jadę... — To wnet, bratku, obaczym! — Waśko podszedł do Huberta i bezceremonialnie obmacał mu pas, po czym wyciągnął zza niego dobrze wypchaną sakiewkę. — No patrzcie! To dla ciebie ostatnie grosze?! — prychnął ironicznie. — Musisz być zatem zamożny i na okup nie poskąpisz?! — rzucił wsuwając sakiewkę za swój pas. — Człowieku, czyżbyś chciał do ruiny mnie doprowadzić?! Czy myślisz, że na workach ze złotem siedzę?! Że też zły los skierował mnie na tę lichą drogę, na której jeszcze takie mnie spotkało nieszczęście! — Przestań biadolić, bo nic ci to nie pomoże! A teraz popatrzmy, co też chowa w zanadrzu pan poseł? — Waśko zwrócił się z kolei do Meczki. Podszedł do niego i bezceremonialnie wsunął mu dłoń za pas, przesunął ją i wyciągnął skórzany woreczek ściągnięty rzemykiem, w którym zabrzęczały monety.

— Bóg nadarzył dobry dzień! — roześmiał się hałaśliwie, chowając drugą sakiewkę. — Ale obaczmy, może masz coś więcej... Złoto zaszywacie także w odzież, nie zaszkodzi sprawdzić... Szarpnął za połę kaftana i odchyliwszy go, zaczął obmacywać sukno. Już po chwili pod jego palcami na piersi Meczka zaszeleścił papier. Waśko uśmiechnął się złośliwie i sięgnąwszy po nóż, mruknął: — Obaczym, co też tam masz... — Nie waż się! — wykrzyknął Meczko. — To nie gotowizna, pożytku żadnego ci nie da! — Nie ty będziesz o tym stanowić. — Meczko przeciął podszewkę kaftana i wyciągnął parę listów przewiązanych tasiemką. — To pisma, które wiozę jako poseł! Nie mają dla ciebie żadnej wartości, toteż ich nie tykaj! — Mają, nie mają, ale je zabiorę. Może znajdzie się na nie kupiec! — Obyś smażył się w piekielnym ogniu, zbóju przeklęty! Obyś ranka nie dożył! Oby cię robactwo żywego żarło. — pienił się poseł, ale Waśko roześmiał się tylko, wsunął listy w zanadrze i dla zachowania pozoru polecił jednemu z żołnierzy: — Obacz, co ma w tobołku. Tak znaczna persona z byle czym nie podróżuje. Jeśli najdziesz coś wartego, możesz podzielić między towarzyszy. Meczko, załamany zupełnie, opadł na ławę i z jękiem skrył głowę w dłoniach. Poderwał ją jednak wkrótce na następne polecenie groźnego herszta rzucone żołnierzom: — Konie im pozabierać i uwiązać do wozu, bo te takoż weźmiemy. Panowie kupcy będą mieli na czym jechać... — dokończył urągliwie. — A ten tu? — żołnierz wskazał na Meczkę. — Zabieramy go także? — Po co? Za niego nikt mi grosza nie da! Niech tu ostanie! Jego ludzie także, oni nam niepotrzebni. Może Bogu dziękować, że ostawię ich przy życiu. — Miejże zmiłowanie, człowieku! — wybuchnął Meczko od przekleństw przechodząc do błagania. — Chcesz nas w tym pustkowiu ostawić bez wierzchowców?! Jakże stąd się wydostaniem bez koni i pieniędzy?! Czyż nie masz zrozumienia, jeśli już nie litości?

— Twoja sprawa, nie moja, a za konie dostanę ładny grosz. Piechotą też ludzie chodzą, a i na chłopski wóz możesz sobie przysiąść! A w Kowlu stoi litewska załoga, glejt ci ostawię, to cię kniaziowi ludzie wspomogą! Czarnemu, na widok jego załamania i bezradności, żal się posła zrobiło, ale pochwalał ostrożność pocztowego, który zabierając wierzchowce zyskiwał czas do ucieczki i zabezpieczał się przed zbyt rychłym ujawnieniem napadu. Tymczasem Waśko wydawał kolejne polecenia żołnierzom: — Zabrać go do stodoły, niech siedzi razem ze swymi ludźmi! Ale ostawić ich w pętach, dopóki nie ruszym. Broni im nie bierzcie, niech ją mają, bo jak się już uwolnią chłopi, ani chybi porżnęliby ich i obdarli z odzieży, czego na sumienie brać nie chcę. — A co z nimi? — żołnierz wskazał na Czarnego i Rocha. — Niech ułożą się na wozie, bo pojadą z nami. I mieć na nich dobre baczenie, bo warci więcej niż ten kniaziowy poseł! Kiedy Czarny i Roch znaleźli się pod budą wozu, gdzie ustąpił im miejsca pachołek, Waśko, korzystając z ciemności, podszedł do nich i szepnął przez płótno: — Listy i sakiewki dać teraz czy po drodze? — Daj przed wyruszeniem — polecił mu półgłosem Czarny. Trzeba sprawdzić, czy to Świdrygiełłowe pismo... — Dokąd obrócimy się? — Na Kowel, a stamtąd pod Łuck. Dobrze zrobiłeś zabierając im konie. A i całą komedyję odegrałeś pięknie... — pochwalił go Czarny. Trzeciego dnia podróży stanęli w Kowlu, gdzie Czarny rozliczył się z tymi żołnierzami, którzy zamierzali powrócić do Wilna. Dwóch jednak, widać samotnych, a do tego katolickiej wiary, objawiło chęć pozostania na służbie, choćby i na niższym żołdzie. Jednym z nich był żylasty wąsacz imieniem Damian, którego Waśko chwalił jako myśliwego znającego jak mało kto zwierzynę i umiejącego naśladować jej głosy. Drugim był młody osiłek zwany Kurczakiem, który wszakże w istocie zwał się Prokop. Tego także chwalił Waśko za sprawność, toteż Czarny pozostawił ich przy sobie. W Kowlu pełno było zbrojnych, więc długo nie zabawili; oporządzili wóz i uzupełniwszy zapasy żywności, ruszyli dalej, wybierając jednak boczne, mało uczęszczane drogi. Czarny bowiem wolał nie narazić się na przygodę tuż

przed celem podróży, bo swoi byli nie dalej jak ze dwanaście mil, a lotem ptaka nie było ich i dziesięć. Przemykając się od wsi do wsi polnymi drogami dotarli szczęśliwie pod Łuck, gdzie już było pełno koronnych oddziałów picowników ściągających z okolicy żywność. Najpierw Rudy i Lech, potem ksiądz Andrzej powitali przybyłych radośnie, a proboszcz, rad z udanej wyprawy, dziękował Czarnemu za poniesiony trud. Przyjęte listy okazały się cenne, bo była wśród nich nie tylko przychylna odpowiedź Zygmuntowi Korybutowi, ale przyjazne pisma do innych przywódców husyckich. Sporządzono więc z nich kopie, które przesłano cesarzowi Zygmuntowi, oskarżając jednocześnie Świdrygiełłę o kumanie się z odszczepieńcami Kościoła. Wszakże niektóre z otrzymanych kopii cesarz przesłał Świdrygielle, a inne Wielkiemu Mistrzowi donosząc jednocześnie, że nie uda się polskiemu królowi poróżnić go ze Świdrygiełłą, bo nie ma zamiaru zważać na takie skargi. Namiot Jaksy stał wśród namiotów królewskiego dworu rozrzuconych także niedaleko kościoła. Wśród nich znajdował się i proboszcza. Czarny znalazł sposobne miejsce również dla siebie oraz swoich ludzi i rozpoczął obozowe życie. Okazało się jednak mało ruchliwe, bo ksiądz Andrzej zabronił im obu brać udział w szturmach, nie chcąc widać narażać na szwank swoich pomocników, przydatnych do ważniejszych spraw niż wspinanie się po drabinach. Pierwsze dni chętnie odpoczywał po trudach podróży, ale polem bezczynne życie zaczęło mu doskwierać, więc raz i drugi wyjechał na patrol, a także zdarzyło się poprowadzić oddział picowników wysłanych przed królewski dwór. W miejscu, gdzie rozbito namiot monarchy, Styr szerokim łukiem otaczał rozciągnięte na przeciwległym brzegu spalone przez Świdrygiełłę miasto. Od pierwszych domów jego skraju do zakola rzeki ciągnął się szeroki pas łąk, z tej zaś strony u szczytu rzecznego łuku wznosiło się wzgórze pokryte z rzadka rozrzuconymi dębami, gdzie znajdowała się owa cerkiewka Św. Krzyża. Stało przy niej kilka starych zabudowań, zapewne stanowiących obejście popa,

teraz wszakże opuszczonych; służyły przeto za pomieszczenie dla królewskiej czeladzi. Namiot monarchy otaczały kręgiem inne, należące do panów z Rady, umieszczone tak ze względu na ich godność, jak i dla wygody władcy, który miał swych doradców i wodzów w pobliżu. Dalej ku północy, już poza wzgórzem, rozłożył się obóz otoczony spiętymi wozami. Dochodził po wschodniej stronie nieomal do samej rzeki, gdzie był nietrudny do przebycia bród, skąd poprzez pasmo łąk biegła droga do miasta. Za owymi łąkami stała ściana lasu, który szerokim łukiem otaczał uprawne tereny podmiejskie, a od strony południowej dochodził do samego Styru i ciągnął się dalej, obrastając oba jego brzegi. Sam gród obronny otoczony palisadami i murami leżał blisko nadbrzeżnych łąk. Większa część miasta spalonego na rozkaz Świdrygiełły rozciągała się zgliszczami poza nim, natomiast od strony Styru już znacznie mniej czerniało zwęglonych belek, okopconych głazów palenisk czy sterczących resztek kominów. W łuku rzeki, niejako u stóp wznoszącego się po drugiej stronie wzgórza, rozbiło swe namioty bogatsze rycerstwo przedkładając otwartą i bliższą walki przestrzeń nad bezpieczniejszą obozową ciasnotę. Od razu po założeniu obozu i rozbiciu w bezpiecznej odległości namiotów rozpczęto okopywanie stanowisk dla oblężniczych machin miotających, jak „osły” czy większe od nich „niedźwiedzie”. A także podciągnięto „barany” — zawieszone na łańcuchach belki z żelaznymi głowicami, przykryte mocnym dachem chroniącym przed pociskami. Służyły do kruszenia murów, a zwłaszcza bram. Ustawiono w pobliżu również „myszki”, czyli osadzone na kołach dachy, pod którymi kryli się przed pociskami wojownicy przy podchodzeniu pod mury. Przewożono nimi również i oblężnicze drabiny, po których pięli się żądni walki śmiałkowie. Od czasów oblężenia Malborka pozostało kilka zdobytych na Krzyżakach bombard prochowych, kilka też odlano we Lwowie i Krakowie. Te także ustawiono na stanowiskach w dobrze okopanych szańcach, ze względu na prochy, jakie przy nich składano. Wystawiły swoje grube cielska spoczywające w korytach ciężkich lawet i niby groźnymi, cyklopimi ślepiami wpatrywały się w ściany grodu. Jakoż od razu po ustawieniu oblężniczych machin przystąpiono do miotania pocisków. Uwijała się obsługa przy „osłach” i „niedźwiedziach”,

waliły z hukiem w ich poprzeczną belkę ramiona miotające kamienie, które z szumem leciały ku murom. Od uderzeń dobrze wymierzonych pocisków drżały pod stopami obrońców, leciały z nich odpryski cegieł i kamieni, wznosiły się białe tumany tynku. Odezwały się też i bombardy. Z głuchymi grzmotami tryskały ogniem i dymem, który potem okrywał je ciemnymi obłokami, dopóki nie zwiały ich podmuchy wiatru. W miarę jednak trwania kanonady łączyły się w długie pasma snujące się nad zgliszczami spalonego miasta. Szturmu jeszcze nie próbowano, czekając na rezultaty ostrzału. Jakoś po kilku dniach ukazały się nie tylko pęknięcia, ale nawet i wyłomy w murach ze zwałami spiętrzonego pod nimi gruzu. Ku uciesze obsługi miotaczy i bombard zawaliła się jedna z obronnych baszt, a wkrótce druga. Rozległ się huk dosłyszalny nawet wśród bitewnego zgiełku i ujrzano unoszący się ku niebu słup białego pyłu, powitany przez puszkarzy krzykiem radości. Wszakże nie podzielał tej radości król jegomość, który za dnia objeżdżał stanowiska wojsk. Z markotnym i zasmuconym obliczem oglądał poczynione spustoszenia i ubytki, aż, widać nie mogąc opanować troski, podczas kolejnego objazdu zwrócił się do jadących przy nim księcia Ziemowita i wiernego mu kniazia Hryćki Kierdejowicza: — Żal patrzeć na te gruzy... Toć niszczymy własnymi rękami to, co ojcowie wznieśli... — A żal, miłościwy panie — zgodził się Kierdejowicz. — A do tego przyszło z braćmi bój prowadzić. Oto co uczynił ten bezrozumny człek! — Nie rań mi, kniaziu, bardziej serca niż on to uczynił — mruknął Jagiełło wstrzymując konia i przyglądając się, jak pachołcy ładują wielki kamień na opuszczoną łyżkę pobliskiego „osła”. Odciągnięta kołowrotem do tyłu, trzymała się na zaczepionych hakami dwóch grubych sznurach, drżących od napięcia. Kiedy kamień umieszczono w łyżce, przystąpili z obu stron do machiny dwaj ludzie z młotami w rękach i zgodnym uderzeniem zbili haki z zaczepów. Giętka belka zakończona łyżką raptownie zwolniona wyprężyła się i z hukiem uderzyła o mocno osadzoną poprzecznicę, wyrzucając w powietrze pocisk. Poleciał ku murom szybko niknąć z oczu, a książę Ziemowit, obserwując jego lot, odezwał się:

— Żałować trzeba, ale nie tych murów i zdrajców, którzy na nich siedzą! Własnego żołnierza na taką walkę szkoda, a także tych ludzi, którym chaty spalono i z dobytku wyzbyto! Z orszaku znajdującego się za królem wysunęli się Sędziwój z Ostroroga i Szafraniec i przyłączyli się do władcy. Szafraniec, słysząc ostatnie słowa księcia Ziemowita, odezwał się kpiąco: — Wojować i ubolewać nad wojaczką to zaiste nieczęsto się zdarza! — Toteż niczego dobrego po takim wojowaniu nie należy oczekiwać — z powagą uzupełnił Sędziwój. — Niektórzy z naszych już się kumają z obrońcami, przedostają się do grodu i żywność im noszą, a także podniecają do wytrwania! — Toć to wiadomo — mruknął książę Ziemowit. — Moi ludzie już kilku takich przyłapali! — Sądzę, że kazaliście ich powiesić? — Bez rozkazania miłościwego pana nie chciałem tego czynić, boć on sprawuje zwierzchnie dowództwo. Ale nie słyszałem, by zostali ukarani... — Prawdaż to, najjaśniejszy panie?! — z oburzeniem zawołał Szafraniec. Jagiełło zmarszczył brwi i spojrzał gniewnie na podkomorzego, o którym wiedział, że nie jest mu przychylny. — Wasza wielmożność patrz swoich spraw, a w moje nie zaglądaj... Szafraniec pohamował ostrą odpowiedź, tym bardziej że zabrał głos wojewoda Sędziwój, by do niej nie dopuścić. — Wszakże gród należy całkiem otoczyć, by odciąć Jurszy drogi zaopatrzenia. Głód mu nie zagrozi, jeśli tego poniechamy... — Na co się to zda, wojewodo? Zapasów ma dość i ściągać ich nie potrzebuje... Dotąd nasze patrole nie napotkały jego picowników... — Miłościwy panie — wtrącił ze złością Szafraniec — baczcie, aby was wojsko nie pomówiło, że bardziej wrogowi sprzyjacie niż własnemu żołnierzowi! Jagiełło zignorował tę uwagę i po chwilowym milczeniu zwrócił się do księcia Ziemowita: — A wy, książę, co o tym sądzicie? — Praw jego wielmożność wojewoda, miłościwy panie! Nie należy takiej sposobności dawać Jurszy, póki broń przeciw nam dzierży!

Jagiełło z wolna skinął głową i trącając konia ostrogą rzucił z niechęcią w głosie: — Zatem wydaj w moim imieniu rozkazy tym chorągwiom, kfóre wybierzesz. Niech otoczą gród dookoła... Tegoż dnia rozeszła się w obozie wieść, że Świdrygiełło — jak sądzono po znalezionej odzieży — w bitwie nie zginął, a zdołał ujść do Stepania, tam się zatrzymał, zebrał nowe wojsko i ciągnie z odsieczą. Całą więc noc wrzało po namiotach. Wzmocniono straże i gotowano się w podnieceniu do rozprawy. Toteż kiedy słońce wstało przeganiając nocne mgły milionami iskier rozbłysło w porannej rosie, chorągwie gotowe do bitwy ustawiały się w ordynku, czekając na pojawienie się nieprzyjaciela. Wszakże książę nie ukazał się, a po paru godzinach przybył od niego poseł, więc zawiedzione wojsko zjechało z pola. Przywiózł list, jaki ponoć Wielki Książę otrzymał od tatarskiego chana. W liście tym wzywał on polskiego króla, by odstąpił od wojny z Litwą, a Podole oddał jej bez zwłoki, jako że on, tatarski chan, już z dawna ziemie te podarował Świdrygielle dla władania nimi po wieczne czasy. Skoro wieść o tym rozeszła się wśród rycerstwa, śmiech powstał powszechny, gdyż sądzono, że Świdrygiełło sam do siebie taki list napisał. Nie wiadomo wszakże, czy tak było istotnie, gdyż władcy tatarscy takie pisma zwykli pisać obdarowując ziemiami, których w ręku nie dzierżyli. Nie tylko bombardy wyrzucające kamienne bądź lane z żelaza kule zasnuwały dymami resztki spalonego miasta. Również płonęły niektóre budynki grodu, podpalone ognistymi pociskami, i dym z tych pożarów znoszony lekkimi podmuchami wiatru mieszał się z prochowym, zwiększając gęstość czarnych, leniwie sunących smug, niczym welony szeroko rozciągniętych nad ziemią. Kiedy silniejszy podmuch wiatru skłębiał je i przepędzał nad pola, wyłaniały się z tej zasłony wielkie machiny, wokół których uwijało się ludzkie mrowie, ruchliwe, kręcące się w pozornie bezładnym popłochu, w rzeczywistości świadome swych czynności, gdyż sprawnie obsługiwało miotacze i podskakujące po każdym odpaleniu bombardy. Grzmot ich strzałów mieszał się z hukiem łyżek „osłów” oraz „niedźwiedzi”, z ludzkimi krzykami i głuchym hukiem uderzających w mury pocisków.

Ukazały się w nich nowe wyłomy, z których zdawały się wyciekać strugi gruzów, a także przy wtórze triumfalnego wrzasku puszkarzy i pełnego przerażenia obrońców zawaliła się kolejna baszta. Czarny i Rudy siedzieli przed namiotem Jaksy i patrzyli na toczoną po drugiej stronie rzeki walkę. Dzień był bezchmurny, na niebieskiej kopule nieba tylko kilka małych, rozrzuconych tu i ówdzie obłoków bielało w słonecznym blasku, który oblewał jasną zieleń łąk i ciemną lasów, otaczających kręgiem krwawe zmagania. W pięknie i spokoju letniego dnia zdawały się być tylko zabawą płochych młodzików. Dał temu wyraz Jaksa, patrząc na toczącą się bitwę. — Z dala wygląda to nie tak znów groźnie. Jakby jeno wojenne igraszki... — Wszakże pożary tak nie wyglądają... — mruknął Czarny. — W słońcu mało ich widać... — Dymy jednak widać całkiem wyraźnie. One są prawdziwe i zawsze przejmują grozą... — Dość napatrzyłeś się na nie, aby przywyknąć. — Im więcej ich oglądam, tym bardziej rozumiem, co znaczą... — Miłościwy pan woli niczego nie dostrzegać. Mało kiedy namiot opuszcza, a wojska także rzadko objeżdża. — Rani mu serce niszczenie jego dziedzictwa. Rycerstwo tego nie rozumie i zaczyna sarkać, że wojnę tylko dla pozoru prowadzi, a bardziej Świdrygielle sprzyja. — I ja słyszałem takie gadanie, ale wiary temu nie daję — zaopiniował Czarny. — Ze wojnie tej przeciwny, nie dziwota, boć nie tylko bratnią krew przelewa, ale działa po myśli swego największego wroga, niemieckiego cesarza! — Wszakże i wojsko ma swoją rację. Przecież sam oblężeniem nie kierując nikogo na wodza nie wyznaczył! Toteż każdy z panów na własną rękę wojuje! Gdyby było inaczej, Łuck byłby już dawno zdobyty! Przerwali rozmowę, gdyż zza pobliskiego namiotu ukazał się pan Bukwa i dostrzegłszy Jaksę, zbliżył się do siedzących. — Witam waćpana... — zwrócił się do Rudego. — Widzę, że masz waść kompana, może zatem przeszkadzam?

— Ależ nie, to Hubert z Czepiel, mój krewniak — Jaksa z kolei przedstawił przybysza Czarnemu. Ponieważ ten już o nim słyszał, więc obrzucił go ciekawym spojrzeniem i odsunął się, dając miejsce na kłodzie, gdzie siedzieli. — Nie przeszkadzasz, waszmość... Racz przysiąść choć na takiej ławie. — W polu dobra każda — Bukwa przysiadł z sapnięciem i zwrócił się do Jaksy: — Cóż to, zaniechałeś waść szachów z Holeszką? Teraz rycerstwo tą grą się zabawia, bo szturmów mało, a zresztą głównie czeladź łakoma zdobyczy do nich Się pcha. — Zaniechałem, bo sposobności nie było. Istotnie, dziwno mi, że miłościwy pan nie każe uderzyć na mury... Dość już są wątłe i nietrudno byłoby się na nie wedrzeć... Bukwa ściszył głos. — To waść nie wiesz? — Nie... — zaciekawił się Rudy. — A o czym to? — Na jutro generalny szturm wyznaczono! Wszakże tylko co znaczniejsi dowódcy o tym wiedzą, aby wieść nie dotarła do Jurszy. Sądziłem wszakże, że kto jak kto, ale wam ta sprawa nieobca... — Dlaczego właśnie mnie ma być wiadoma? — ostentacyjnie zdziwił się Jaksa. Bukwa na chwilę jakby się zmieszał, ale odpowiedział z uśmiechem: — Boć kancelaria królewska chyba bardziej od innych świadoma rozkazów naszego pana... — Ale tylko tych, które dotyczą listów i posłań, a nie wojennych zamiarów — zimno odparł Rudy. Kiedy sokolniczy odszedł, wkrótce i on podniósł się na nogi. — Idę do proboszcza — wyjaśnił Czarnemu. — Może pozwoli powojować. — Nie zapomnij, że takoż i mnie ckni się bezczynne siedzenie — upomniał go Hubert. Ale kiedy szwagier wkrótce wrócił, już po jego twarzy pognaj, że nie przynosi dobrych wieści. Mimo to spytał: — No i co? Zezwolił?

— Powiedział jeno, że skoro zmieni rozkazy, to będziem o tym powiadomieni... Szturm istotnie wyznaczono na następny dzień, to znaczy na poniedziałek 13 sierpnia. Jeszcze w nocnych ciemnościach podciągnięto drabiny, rozstawiono „myszki” do ochrony przed pociskami, a także podtoczono „barana” do jedynej od tej strony bramy... Chorągwie już przed świtem stanęły w szykach i z pierwszym brzaskiem rozległ się głos trąby wzywającej do uderzenia. Na ten sygnał wojsko z krzykiem rzuciło się ku murom i palisadom grodu. W wielu miejscach były w nich wyłomy bądź wyrwy, toteż pchano się ku nim bezładnie, by co rychlej dopaść przeciwnika. Jednocześnie ruszyły „myszki”, a z nimi drabiny, ze skrzypieniem pełnych, drewnianych kół zaczął pełznąć „baran” kolebiąc się na łańcuchach. Pchany dziesiątkami ramion z wolna zbliżał się ku bramie. Posypały się nań kamienfe i poleciały strzały, ale mocny dach chronił ciągnących go ludzi. Toteż dotarł szczęśliwie do ogromnych okutych wierzei i najpierw odchylony do tyłu, a potem z nagła puszczony, uderzył z hukiem w grube bale bramy, która drżała od tych uderzeń w obłokach sypiącego się wapna. Drabiny także dotarły już pod mury i uniesione ku górze wsparły się o blanki. Obrońcy usiłowali je przewrócić bądź pchając włóczniami, bądź zarzucając na nie haki umocowane do sznurów. Ale u dołu wspierane drągami krzepko dzierżonymi przez co mocniejszych pachołków nie dały się tak łatwo7 obalić. Od razu też rzucili się na nie śmiałkowie i, unosząc nad głowy tarcze, pięli się szybko ku górze. Sypały się bowiem na nich kamienie, chlustał wylewany ukrop, świstały wypuszczone strzały, więc niejeden z napastników leciał z krzykiem w dół i z głuchym uderzeniem nieruchomiał na ziemi. Ale następni zajmowali opróżnione miejsca i uparcie zbliżali się do korony murów, gdzie wychyleni między blankami obrońcy nie przestawali zasypywać ich pociskami, spychać włóczniami i lać wrzątek gotujący się w kotłach rozstawionych na murach. Ale walka trwała nie tylko wokół drabin. Ku owym wyłomom w murach, których obrońcy nie nadążyli nocami zakładać belkami i zasypywać ziemią, biegły teraz inne grupy szturmujących i pięły się po stokach rumowisk, by dotrzeć do czarnych wnętrz, jakimi zionęły poczynione przez pociski wyrwy.

Nie wszędzie mogli się do nich dostać, więc skakali jedni drugim na plecy i ująwszy szablę w zęby wciągali się na rękach, nie bacząc na wymierzone w nich łuki i nastawione włócznie. Zaciętość szturmu była tak wielka, że mimo upartej obrony udało się wreszcie napastnikom wedrzeć bądź na mury, bądź w poczynione w nich wyłomy. Najłatwiej poszło tym, którzy znaleźli się przy powalonych basztach, bo tam piąć się po gruzowisku było łatwiej, a obrona z kolei była trudna. Toteż tędy pierwsi napastnicy dostali się do wnętrza grodu, torując sobie drogę ciosami mieczy i szabel. Walczono już i na koronach murów. Niektórym co sprawniejszym, a może szczęśliwszym, których ominęły rzucone w gorączkowym pośpiechu kamienie, udało się dotrzeć między blanki. Teraz ciosami mieczy i zasłaniając się tarczą przed razami obrońców robili sobie nieco miejsca do walki dając drogę towarzyszom, którzy wskakiwali za nimi. Machiny i bombardy zamilkły, toteż nad broniącym się grodem rozlegał się tylko wrzask walczących, wtórując szczękowi oręża. Ci z napastników, którzy pierwsi dostali się do grodu gnając przed sobą już uciekających obrońców, biegli do pałaty, głównej siedziby zamkowej, i zdoławszy sforsować wejście, wdarli się do obszernej sieni. Tam jednak natknęli się na samego Jurszę, który zawrócił uciekających i wzmocniwszy ich własną drużyną, zagrodził drogę Polakom. I ten opór na nic by się jednak zdał, gdyby mieli oni dowódcę, który kierowałby szturmem. Wówczas pierwsi śmiałkowie mogliby otrzymać wsparcie, rzucane rozkazy i okrzyki zachęty wzmogłyby ich zapał. Czeladź zaś robiąc palisady i zwalając zasieki dałaby dostęp kolejnym oddziałom. Nikogo jednak takiego nie stało. Walczono luźnymi grupami, a nawet w pojedynkę, na miejsce rannych nikt nie podsyłał posiłków, napastnicy wiedli bój żywiołowo, każdy walczył tylko z tymi, którzy zastępowali mu drogę, a jeśli ich zabrakło, nie wiedział, gdzie ma się obrócić i komu dać wsparcie. Gwałtowny opór, jaki stawili obrońcy zamkowego gmachu prowadzeni przez samego wodza, zatrzymał nacierających. Ogromną sień wypełnił łomot zadawanych razów, dźwięczały uderzające o siebie ostrza, odbijał się od ścian wrzask zapaśników o czerwonych, spotniałych z wysiłku obliczach i dziko błyszczących oczach.

Z wolna obrońcy, zachęceni przez swego dowódcę, zaczęli uzyskiwać przewagę i zdołali wyprzeć Polaków z pałaty, a potem, rąbiąc ich uparcie, oczyścić zamkowy majdan. Także i na murach początkowo przerażeni obrońcy, wzywani do wytrwania, przestali ustępować miejsca i stawiali coraz bardziej zażarty opór. Z braku wodza, ze strony polskiej walką nikt nie kierował, przeto z minuty na minutę malała uzyskana przewaga. Początkowo zdawało się, że upadek grodu już jest nieuchronny i wnet znajdzie się w rękach oblegających. Jednak czas upływał i zamiast zacichać, walka wzmogła się jeszcze bardziej, ale już nie za przyczyną szturmujących. To załoga grodu z wolna opanowywała położenie, coraz silniej broniąc dostępu na mury i coraz skuteczniej wypierając tych, którzy się poza nie dostali. Ostatecznie szturm został odparty. Jedynym zaś jego skutkiem byli parlamentariusze Jurszy, którzy przybyli wieczorem do króla, prosząc otrzydniowe zawieszenie broni oraz glejt dla wysłańców do Świdrygiełły z wezwaniem o pomoc. Jeśli jej w ciągu tych trzech dni nie otrzyma, przyrzekał zamek poddać. Sądzono powszechnie, że król na to nie przystanie, gdyż poczytano tę prośbę za oczywisty podstęp. Jagiełło jednak, jak zawsze z tym przeciwnikiem skłonny do porozumienia, zgody udzielił, co stało się powodem kolejnych urągań rycerstwa. Kiedy walczono na murach i szturm był jeszcze w pełni, oznajmiono królowi, że przybyło poselstwo od Świdrygiełły i prosi o posłuchanie. Jagiełło, mimo zaniepokojenia przebiegiem walki, świadom ważności tego zdarzenia, przyjął wysłanników bez większej zwłoki, bo jeszcze tego samego dnia. Stawili się więc przed nim posłowie: kniaź Andruszko Niemirowicz i Rohoża z listami od Wielkiego Księcia, a także innych litewskich książąt i bojarów, i proponowali, by obie strony wyznaczały po dwunastu pełnomocników dla rozstrzygnięcia sporu. Po wysłuchaniu tej propozycji, która wydała mu się godna uwagi, Jagiełło oświadczył, że gotów jest ją rozpatrzyć, wszakże odpowiedzi udzieli po naradzie ze swymi panami. Zaraz też ich wezwał i po dłuższej naradzie postanowiono propozycję przyjąć, z tym wszakże, że zjazd miał się odbyć w krótszym terminie niż chciał tego Świdrygiełło, bo w najbliższy piątek, 17 sierpnia, pełnomocnicy Wielkiego Kniazia mieli przybyć na rozmowy do królewskiego obozu. Do

tego zaś dnia miało trwać zawieszenie broni, na co wysłannicy przystali i, otrzymawszy glejty na przyjazd przyszłych posłów, wyjechali z obozu. Wszakże Jursza nie dotrzymał ani tego zawieszenia broni, ani proponowanego przez siebie, potwierdzając obawy nieufnych panów z Rady, że pragnął tylko zyskać na czasie. Jakoż istotnie już na drugi dzień, kiedy jako tako naprawił mury, w urągliwych słowach zawiadomił króla, że zawieszenie broni już mu zbędne, a król może czynić co jego wola, on bowiem zamku w żadnym wypadku nie podda. A nawet nie tylko na tym nie poprzestał, ale nie szanując uzgodnionego z posłami Świdrygiełły chwilowego rozejmu jeszcze przed jego upływem, bo w dniu 17 sierpnia, podjął walkę zaczepną dokonując wypadu na polski obóz. Tego właśnie dnia Jaksa zasiadł do partii szachów z panem Holeszką. Spotkał go dwa dni wcześniej i chętnie przyjął zaproszenie, gdyż czasu, jak i wielu królewskich dworzan, miał wiele. Wystawili więc połowy stolik przed namiot skryty w cieniu wielkiego dębu i, przysiadłszy na uciętych pieńkach, pochylili się nad szachownicą. Jak zwykle Holeszko, nie lubiąc milczeć zbyt długo, wkrótce odezwał się: — Sędziwy nasz pan i już chyba do wojaczki niezbyt zdatny... — zauważył przesuwając figurę. — Dlaczego tak mniemacie? — Myślę o tym nieudanym szturmie. Dziwi mnie, dlaczego nie wyznaczył wodza, skoro sam niezdolny walką kierować? — mruknął nie unosząc głowy znad szachownicy, a ponieważ Jaksa milczał, dorzucił: — Co o tym sądzicie? — Trudno mi osądzać najjaśniejszego pana... — odpowiedział ostrożnie Rudy nie wiedząc, do czego jego partner zmierza. — Jam do tego nawykły, bo zwykle to czynię — uśmiechnął się Holeszko. — Gdyż to wasz przywilej. Ale dlatego musicie lepiej wszystko dostrzegać niźli ja, któren w kancelarii siedzi. — Toteż dostrzegam, choć i z kancelarii wiele widać... — Co macie na myśli? — Jaksa na chwilę przerwał grę i spojrzał na błazna. Ten jednak swoim zwyczajem/wiódł rozmowę nie patrząc na niego.

— A to, że i inne poczynania króla jegomości nie tylko mnie wydają się wręcz zdradliwe... — Śmiało to powiedziane! — zachowując nadal pozory obruszył się Rudy. Ale chyba prawdziwie. Zwlekał przecież z marszem dając czas Świdrygielle na zaopatrzenie grodów, a głównie Łucka, który przecież zamierzał zdobywać. Ze Świdrygiełłą znosił się poza plecami Rady, o czym sam się przekonałem. Teraz zaś szturmu nie obmyślił jak należy, a na wyraźnie podstępną prośbę Jurszy przystał od razu, pozwoliwszy, by dudka z niego zrobił. O poprzednich zaś poczynaniach już nie wspominając. Hm... — mruknął Jaksa — może i jest słuszność w tym, co mówicie, ale przecież ma swoje ku temu przyczyny, których za zdradliwe uznać trudno. Boleje nad bratobójczą walką, .jaką musi prowadzić, niszczeniem kraju, z którym jako władca Polski zawarł unię, 2 który jest także jego dynastycznym dziedzictwem. Toteż musi go napawać bólem przelewanie krwi przez bratnie, złączone na trwałe narody, a do tego widzi, że tańczy, jak mu gra niemiecki cesarz! — Ale osiągając działania, swą ustępliwością i ciągłym wahaniem daje tym większy upust tej krwi! Gdyby szybko i skutecznie uderzył, już byśmy jej nie tracili, nie byłoby najazdów na koronne ziemie, palonych wzajemnie miast i wsi! — rzucił Holeszko z przejęciem, które zaskoczyło Jaksę, a także kazało zastanowić się, co było powodem oburzenia i jak dalece jest ono szczere. Przyszło mu też na myśl, czy królewski błazen wypowiadając się tak otwarcie nie chciał przede wszystkim usłyszeć jego odpowiedzi. Jednak na dalsze zastanawianie się nad tym nie miał już czasu, gdyż raptem z drugiego brzegu rzeki, gdzie ciągnęły się linie oblężniczych wojsk i stały ich namioty, doleciał raptowny gwar okrzyków, nawoływań i szczęk broni. Zaskoczeni poderwali się na nogi i obróciwszy w tamtą stronę, patrzyli, co być mogło tego przyczyną. Znajdowali się na wzniesieniu, więc mogli objąć wzrokiem cały rozciągający się przed nimi obraz. Z grodu wypadł duży oddział i skacząc przez zgliszcza biegł ku polskim szańcom. Pierwsi napastnicy dopadli ich właśnie. Wspinając się na okopy i krzyżując miecze spychali przeważającą liczbę zaskoczonych obrońców.

Rzucili się im na pomoc puszkarze i czeladź obsługująca machiny, ale i ona wnet musiała ustąpić w ucieczce szukając ratunku. Część napastników podkładała pod machiny słomę i pośpiesznie wzniecała ogień, reszta zaś ruszała pędem ku namiotom błyskając ostrzami mieczy i grotami włóczni. Ale bitewny zgiełk postawił już na nogi ich mieszkańców. Porwawszy za broń, jaką kto zdołał złapać w rękę, niektórzy tylko w koszulach i hajdawerach, ruszyli na napastników. Jednak i oni nie zdołali uporać się z zażarcie walczącym wrogiem, toteż sytuacja stawała się krytyczna. Ale na odgłos potyczki pognali ku zagrożonym towarzyszom i inni, dalej kwaterujący rycerze, wkrótce więc pod ich ciosami zaczęli coraz gęściej padać litewscy wojowie i niezadługo obraz walki uległ zmianie. Szybko ostudzeni w swym bitewnym zapale stanęli w miejscu i raczej już tylko się bronili i wkrótce nie mogąc sprostać przeciwnikowi, zawrócili ku murom. Wszakże rozżarci napaścią rycerze gnali za nimi, raz po raz dosięgając ciosem pleców lub głowy uciekających. Wkrótce już tylko niedobitki schroniły się za zbawczą furtą, a drogę ich ucieczki znaczyły liczne ciała zabitych i rannych. Zanim zmaganie dobiegło końca, obsługa machin pogasiła rozniecone ognie, które już językami płomieni zaczęły lizać belki. Wprawdzie tu i ówdzie biegły jeszcze w górę strużki białego dymu z zalewanej wodą słomy, ale i te wnet zniknęły i z wolna zaczął wracać spokój wśród zagrożonych okopów. — No, powiedz, waćpan, czy wart jest pobłażliwości przeciwnik, co zawartych rozejmów nie szanuje? — zgryźliwie odezwał się Holeszko, kiedy wracali na miejsce przerwanej gry. — Toć zawieszenie broni kończy się dopiero o północy! Gadaniem niczego z nim nie osiągniemy, jeno siła oręża do posłuchu go zmusi! — Widzę, że waszmości bojowego ducha nie braknie — odparł kpiąco Rudy przysiadając na klocku. — Bardziej żem w niego zasobny niźli waćpan! — parsknął Holeszko. — Widać żeś jeno do papierów nawykły i pismami jak Jagiełło chcesz wojować! Nie wznowili gry, jeszcze podnieceni oglądaną bitwą. Holeszko w dalszym ciągu gniewnie komentował królewską słabość i brak zdecydowania w prowadzeniu walki. Jaksa zaś, podtrzymując rozmowę, nie przestawał

zastanawiać się, do jakiego stopnia królewski błazen jest szczery? Jeśli zaś nie, co ma na celu głosząc swe wojownicze poglądy? O zmroku zaś, kiedy, jak najczęściej się zdarzało, wieczerzał razem z Czarnym, przybył pachołek od proboszcza z wieścią, że jego wielebność chce z nimi mówić. Szybko więc zakończyli posiłek i wkrótce, na przyzwalające wezwanie, odsunąwszy namiotową płachtę, stanęli przed proboszczem. Ksiądz Andrzej siedział przy małym, polowym stoliku, na którym stała latarnia jako tako oświetlając wnętrze. Kiedy przysiedli, odezwał się z chmurną twarzą: — Nadeszło dziś nieco wieści, o których chcę mówić. Jedna, która mniej was dotyczy, to utrata Ratna. Dwa dni temu padło, zdradliwie oddane Świdrygielle przez ruską załogę. — Podbuntował ją zapewne przez zemstę na kniaziu Kierdejowiczu, boć to on ma go w tenucie — zauważył Czarny. — Istotnie, zapewne taka była przyczyna — zgodził się proboszcz. — Wszakże strata to przejściowa i nieznaczna, bo gród nie uległ zniszczeniu. Mam jednak i ważniejszą wiadomość, dla której was wezwałem. Oto litewscy rabusie wdarli się na ziemię chełmską. Z jedną bandą, liczącą do pół tysiąca zbrojnych, uporał się burgrabia Ciołek, ale ponoć grasuje jeszcze inna, której bezbronna ludność oporu dać nie może, toteż rabują i palą wszystko, co napotkają po drodze... Na tę złowieszczą wieść obaj rycerze spojrzeli w milczeniu po sobie. Zaległą ciszę przerwał Jaksa: — Na Boga, toć mogą dopaść i Czepiel! — Dlatego was powiadomiłem. — Musimy gnać z ochroną, ale skąd ją brać?! A i jak samym opuścić szeregi?! — Miłościwego pana będziemy o permisję prosić! — zadecydował Czarny. — A ludzi będziemy zbierać już na miejscu! Szczęściem Czepiele nieco obwarowałem! — O permisję możesz się nie martwić, bo tej wam na opuszczenie obozu udzielam. A o zbrojnych chyba lepiej tu się zatroszczyć, choć łatwe to nie będzie, tym bardziej że każda godzina się liczy.

Una rozłożyła na stole zwój płótna i cięła go na równe kawałki, z przeznaczeniem na ręczniki. Kiedy się z tym uporała, właśnie sięgała po nici i igłę, by je obrębić, kiedy do komnaty weszła Bogna. — Dobrze, że jesteś — odezwała się do niej — pomożesz mi w robocie. Gdzie panny? — Poszły na grzyby... — Masz tu igły i nici, będziesz obrębiać wraz ze mną. Same poszły w las? Nie daj Boże natkną się na rysia! — Poszedł z nimi Dzieweczka — uspokoiła ją służebna. — Ten do obrony starczy... -z ulgą stwierdziła Una i, już spokojniejsza, zabrała się do szycia. Zajęta robotą ani się obejrzała jak słoneczny blask zaczął stawać się coraz bardziej przygaszony, pomarańczowy, a cienie w sadzie zaczęły gęstnieć. Zaniepokojona tak długą nieobecnością dziewcząt szła właśnie do Zyty, by naradzić się, czy nie słać konnych pachołków na poszukiwania, kiedy usłyszała ich głosy przed domem. Przekomarzały się o coś z Dzieweczką, mieszając swoje sopraniki z basem towarzysza. Una zawróciła i wyszła z surową twarzą przed dom. — Dopiero teraz wracacie?! — rzuciła gniewnie. — To nie widzieliście, że wieczór się zbliża i będę niespokojna?! — Wybacz, ciociu! — zawołała Aldona unosząc koszyk pełen grzybów. — Ale trafiliśmy na bogate miejsce, nie sposób było odejść! — Że też ich nie pognałeś! — Una spojrzała z wyrzutem na Dzieweczkę. — Takie chłopisko, a daje się dzierlatkom za nos wodzić! — dorzuciła już bez gniewu. — Poganiał nas, ciociu — wtrąciła Olga, która w ślad za Aldoną tak nazywała Unę — ale żal było .zostawić tak piękne sztuki. — I ona pochwaliła się swoim koszykiem, istotnie wypełnionym brązowymi kapeluszami dorodnych borowików. — Ostawcie kosze i idźcie się ogarnąć, bo wnet pora na wieczerzę. Grzyby Bogna zaniesie do kuchni! — poleciła dziewczętom, poczym zwróciła się do Dzieweczki: — Odbyło się bez przygód? Dzików tam pełno, a zwłaszcza bałam się rysia... Dzieweczka potrząsnął trzymanym w ręku oszczepem.

— Bez broni w las nie chodzę, a i łuk miałem także! — rzucił chełpliwie, ale zaraz dodał już markotnie ściszonym głosem: — Wszakże niedobre słyszałem wieści... — Jakie, mówże szybciej! — ponagliła Una, gdyż Dzieweczka jak zwykle mówił powolnie. — Ponoć litewskie bandy przeszły Bug i teraz napadły na Matcze. Mówili, że majętność spalili i do cna splądrowali! Wiele ludzi pomordowali i wiele, zwłaszcza niewiast, w jasyr wzięli... Matcze leżały nie dalej jak kilka mil od Czepiel, toteż Una poczuła, jak uginają się pod nią nogi. — Skądże to wiesz?! Może to jeno ludzki strach taką wieść zrodził? W czasie wojny zwykła to rzecz! — Nie wiem, jaśnie pani... — Dzieweczka wzruszył potężnymi ramionami. — Wracały ze Strzelc wozy i chłopi gadali... — Idź, wołaj pana Kleczkowskiego! — poleciła przejęta usłyszaną wieścią, gdyż mimo że mogła być nieprawdziwa, wymagała rozważenia. — A także Jurgę! — dorzuciła już za odchodzącym Dzieweczką. Kiedy wezwani stawili się przed nią, spytała od razu: — Słyszeliście już? Mówił wam Dzieweczka?! — Mówił, jaśnie pani — potwierdził Jurga. — Może to jeno aby gadanie? — z wahaniem rzucił zarządca. Matcze były dobrze warowne, bo siedząc nad litewską granicą pan Łaska był ostrożny... Choćby go więc napadli, zaskoczyć się nie dał i na pewno się obronił. Starczyło, że przyszło do walki z byle kupą zbójów, a gadają już o setkach napastników — próbował uspokoić Unę. A ty co o tym sądzisz? — zwróciła się do Jurgi. — Ponoć już parokrotnie przechodzili Bug. Musieli zatem zebrać się w większą gromadę, a wtedy ostrożność Łaski nie na wiele mogła się zdać. Rozmawiali na ganku domu. W drzwiach ukazała się Zyta i widząc rozmawiających, zagadnęła: — Mówicie o Matczach? Słyszałam od dziewcząt, że ponoć splądrowane i spalone! Czyżby to była prawda? — Tak mówili Dzieweczce chłopi, których spotkali na drodze — wyjaśniła Una.

— Wieści lekceważyć nie można, toteż należy gotować się do obrony — stwierdziła spokojnie Zyta. — Właśnie o tym chciałam mówić. Co zamierzacie? — Una zwróciła się do mężczyzn. Przygryzając wąsa Kleczkowski spojrzał z wyraźną rozterką na Jurgę, jakby jemu ustępując głosu. Ten odezwał się bez wahania. — Zaraz wyszlę konnego do Strzelc — niech zasięgnie tam języka, chociażby po nocy, a także rozstawię czaty od tamtej strony. Przy palisadzie staną straże. Bramę trzeba będzie balami wzmocnić, ale to już za dnia, bo teraz słońce wnet zajdzie. Resztę przygotować do obrony także wnet zarządzę i przyjdzie czekać na to, co Bóg nam przeznaczył... — Nawet jeśli noc minie spokojnie, ludzi rankiem nie wysłałabym w pole... — zauważyła Zyta. Una spojrzała pytająco na pana Kleczkowskiego. Ten widząc to spojrzenie, pośpieszył z odpowiedzią: — Podorywamy teraz ścierniska, a do uprzątnięcia z pola mało co już zostało. Chyba więc przerwę robotę... — Waszmość ją przerwiesz! — zadecydowała Una. — Wsie należy także ostrzec przed napadem! Ale muszą radzić sobie sami, bo miejsca tu dla nich nie stanie! — Wezwę jednak ochotnych, by przybyli do pomocy w obronie, jeśli przyjdzie do walki na palisadach — oświadczył Jurga. — Wszakże ich nie przymuszaj! Mężczyźni będą i tam potrzebni! — Teraz zaś oddajmy się boskiej opiece i chodźmy o nią błagać! — zarządziła Zyta. — Niech waszmościowie ruszą spełniać, cośmy uradzili, a nam, niewiastom, pozostaje tylko modlić się do Najświętszej Panienki, by nie odmówiła pomocy... — Tak, tylko Ona może nas uratować — zgodziła się Una. — Może choć noc minie spokojnie... Ta nadzieja jednak się nie spełniła. Po wieczerzy obie kobiety wysłały dziewczęta spać, a same, wiedząc, że nie usną, pozostały przy stole i rozmową wypełniały nocne godziny. Krótko po północy do jadalni wszedł Jurga. Już po jego twarzy poznały, że nie przynosi dobrych wieści. Jakoż już od progu oznajmił: — Wrócił konny zwiadowca...

— Jakie przywiózł wieści?! — rzuciły niewiasty nieomal razem. — Złe. Zresztą nie ma potrzeby ich powtarzać. Wyjdźcie, wielmożne panie, i same obaczcie... Poderwały się zatem od stołu i wybiegły na ganek. Jurga stanął za ich plecami, kiedy zatrzymały się z przerażeniem patrząc w czerń nocy. Dom stał na lekkim wzniesieniu, toteż rozciągał się stąd rozległy widok na najbliższą okolicę. Teraz wszystko pokrywała ciemność, ponad którą nieco jaśniejsza kopuła nieba mrugała tysiącami gwiazd. Ale pod nią ta ciemność nie była zupełna, gdyż oświetlała ją łuna dalekiego pożaru. Pulsowała purpurą, w której co i raz rozbłyskiwały pomarańczowe blaski, zapewne od wybuchów płomieni. Na tle tej drgającej, zdawało się falującej czerwieni, czarną, postrzępioną linią rysowały się i korony drzew, a wyżej jasność pożogi barwiła rdzawo kłębiące nad nią chmury gęstego dymu. — Straszne... — szepnęła ze zgrozą Una — gdzie się pali? — W tej stronie leżą Strzelce — objaśnił Jurga. — Nie dalej jak o milę, toteż pożar dobrze widać... — A więc są już tak blisko? — Właśnie, wielmożna pani. Ale nawet gdyby kierowali się ku nam, to zajęci rabunkiem i za dnia będą się tam zabawiać. Sądzę więc, że będziemy jeszcze mieli czas na dokończenie przygotowań do obrony... — Oby była skuteczna... — westchnęła z troską w głosie Zyta. — Uczynimy, co do nas należy — odpowiedział z powagą pocztowy. — Chodźmy do domu! Noc zimna, a niczego więcej nie ujrzymy — zaproponowała Una. — Radzę też wielmożnym paniom spocząć, bo siły będą potrzebne... — Masz rację, Jurga. Spróbuję usnąć, gdyż ufam twej rozwadze. Pamiętaj, że teraz na twojej głowie spoczywa los Czepiel. — Wiem, wielmożna pani. Toteż żyw ich tu nie wpuszczę... Jednak nadzieja na spoczynek okazała się zawodna, gdyż jeszcze przed świtem nadjechał poczet konnych oraz parę wozów ze zziajanymi zaprzęgami i począł dobijać się do wrót, okrzykując straże, że Dobiesław ze Strzelc prosi o schronienie. Wnet otwarto wierzeje i przybyli wjechali w obejście. Okazało się, że prócz pana ze Strzelc i jego rodziny jest również pan Łaska z Matczy.

Schronił się w Strzelcach, ale napadnięty powtórnie, musiał uciekać dalej, już w towarzystwie swego dotychczasowego opiekuna. Una wraz z Zytą obudziły służbę i kazały przygotować dla przybyłych gościnne izby, do których wnet udały się roztrzęsione i mało z przerażenia przytomne niewiasty, natomiast mężczyźni pozostali jeszcze w stołowej, by radzić, co dalej czynić. W naradzie tej wzięły udział obie gospodynie i przywołany przez nie Jurga. Pierwszy odezwał się Dobiesław ze Strzelc, siwy już, starszy wiekiem szlachcic. W osmalonej dymami twarzy, gdyż jeszcze się nie obmył, oczy świeciły mu białkami niczym u Cygana. — Radzić nie widzę potrzeby — oświadczył od razu. — Wielcem wdzięczny pani dobrodziejce — zwrócił się do Uny — za danie schronienia, ale długo z niego korzystać nie zamierzam. Tyle jeno, aby konie nieco odetchnęły, i wnet ruszam dalej. Dość już mi jednej walki i jednego pożaru, by tu jeszcze raz je oglądać! — Dokąd waćpan chcesz uciekać? Mogą was doścignąć, a wtedy ratunku już nie będzie! — zdecydowanie rzuciła Una. — Szczęściem konnych tam nie widziałem. Dzika tłuszcza jeno, piesza i licho zbrojna, ale żądna zdobyczy i krwi! Do zamku w Sielcu dotrę da Bóg szczęśliwie, tam będę już bezpieczny! — Szczęściem, że waści udało się zbiec... — Bom za poradą pana Łaski od razu zaprzęgi kazał szykować i swoje niewiasty na wozy sadzać. A potem Bóg szczęśliwie wymknąć się nam obu pozwolił, bo pana Łaski nieszczęście wprzódy dosięgło i u mnie schronienia szukał. — Ja wszakże dalej nie zamierzam uciekać! — nieomal krzyknął Łaska, mały, szczupły i ruchliwy człeczyna, ale o ostrym spojrzeniu i zawziętości w twarzy. — Jeśli dobrodziejka zezwolisz, to tu ostanę, i jeśli nadciągną, jeszcze raz się z nimi zmierzę! Może da Bóg szczęście i utłukę paru tych psubratów, co mnie pozbawili majętności! — Ostawaj waść, a jeśli masz i paru ludzi przy sobie, to tym lepiej, bo teraz każdy się przyda. — A mam, dobrodziejko, mam, lecz jeno paru obiboków, ale do bitki skorych. Był i syn, ale teraz pod Łuckiem wojuje...

— Dwóch i ja waszmość pani mogę ostawić, niech wspomogą was w potrzebie, bo mnie w razie napaści i tak nie ochronią! Ja zaś do miecza już niezdatny, wnet tchu w gardle brakuje... — Zbrojni jako tako? — wtrącił się Jurga. — Jakże by inaczej? — oburzył się pan Łaska. — Z potyczki ich wyrwałem, by mieć kogoś przy sobie! Jakoż istotnie z pierwszym słońcem pan Dobiesław opuścił Czepiele i poganiając zaprzęgi ruszył w kierunku odległego o kilka mil Sielca, gdzie stał murowany warowny zamek, tam więc zamierzał się dostać i przeczekać napad. Spodziewał sią bowiem, że pan Ciołek wnet upora się z tą bandą, skoro już dał radę i silniejszej. Wkrótce potem zaczęli nadciągać i ochotnicy, których Jurga wezwał ze wsi. Nie było ich wielu, ale około południa miał ich z dziesięciu, co wraz z pozostałymi ludźmi sąsiadów stanowiło spore wzmocnienie jego własnej załogi, jaką stanowiła dworska czeladź, której rozdał łuki, miecze i inną broń z dworskiej zbrojowni. Jednocześnie polecił Włodkowi, by zajął się zaopatrzeniem obu taraśnic w armatę40, pościągał na palisady wiele się da kamieni i ustawił beczki ze smołą, a także przygotował pochodnie na wypadek nocnej napaści. Tak zbiegł czas do obiadowej pory. Ledwie zdążyli uporać się z posiłkiem, kiedy nadleciał jeździec konnej czaty, którą wysłał na drogę, i z wrzaskiem: „Idą! Idą!” dopadł bocznej furty. Na znak Jurgi leśniczy, który pozostał także we dworze, uniósł do ust róg i otrąbił trwogę. Zaraz z gospodarskich budynków wybiegli pachołcy i rzucili się ku palisadom. Każdy na swoje miejsce, które znali z ćwiczeń, jakie przez zimę odbywali z obu pocztowymi. Zapanowało ogólne podniecenie, ale też i zimny strach skuł niejedno serce. Una z Zytą z boku, także wystraszone, pobiegły ku bramie i wspiąwszy się na sambor, spojrzały na rozciągające się przed nimi pola. Czepiele leżały w ciasnym łuku Wełnianki, na wzniesieniu, które chroniło dwór przed wiosennymi powodziami. Od strony rzeki płynącej u stóp tego wzgórza ciągnął się pas grząskich bagien i szuwarów — dostęp więc z tej strony był chroniony przez naturę, toteż ciągnął się tu półkolem tylko ziemny wał. Natomiast takiż wał, ale z mocną palisadą na szczycie, chronił dwór od 40

—

amunicję

strony pól. Z północnej strony leżało za palisadą ogrodzone pastwisko dla końskiej młodzieży, z południowej rozciągał się sad i warzywnik. Prowadziły do nich boczne furty, które Jurga przykazał dodatkowo zabezpieczyć. Do obrony miał więc trzy boki frontowej palisady — boczne, biegnące skośnie do środkowej, gdzie znajdowała się brama wjazdowa. Na styku boków wznosiły się dwie drewniane wieże, skąd wysuwały swe paszcze taraśnice, zakupione już przez obecnego właściciela majętności. Drogą, która okalała łukiem łagodną z tej strony pochyłość wzgórza i ginęła w pobliskim lesie, posuwał się tłum pieszych. Szli bezładnie, z pokrzykiwaniem i potrząsaniem bronią unoszoną nad głowy, prowadzeni przez kilku konnych. Za nimi ciągnęło parę wozów wyładowanych drabinami. — Poznaję swoje konie... — mruknął pan Łaska, który przyłączył się do obu kobiet. — A i wozy zapewne też moje — dorzucił ze złością. — Albo ze Strzelc... — uśmiechnął się pod wąsem Jurga. — Bies z nimi tańcował! — parsknął Łaska. — Da Bóg, odbiorę co moje, a i odpłacę za krzywdę! — Wiele ich...? — Una z troską zwróciła się do Jurgi. — Będzie więcej niż dwustu — odpowiedział ten spokojnie. — Zdołamy się obronić? — Nie bójcie się, pani! Jak będę wiedział, że sprawy źle idą, będziecie uciekać. Boczną furtę wiodącą na sad kazałem mieć gotową do otwarcia. Wnet tam postawię osiodłane wierzchowce. Toteż miejcie co cenniejszego pod ręką. — Oby do tego nie przyszło. — westchnęła Una. — Nie wiadomo, czy zdołamy się przemknąć, a potem i ujść pogoni, gdyż oni też mają konnych! Jurga już na to nie odpowiedział, bo i on widział, w jak trudnym znaleźli się położeniu. Siły napastników były większe niż przypuszczał, toteż ogarnęła go obawa, czy ze swą szczupłą załogą zdoła się obronić. Jednak zamiast rozwiewać wątpliwości kobiet, poradził Unie: — Zejdźcie teraz, pani, z sambora i wracajcie do domu. Tam zapewne służba w popłochu, należy wziąć ją w karby. Trzeba nanosić wody, bo wnet zapewne nadlecą strzały z ogniem. Przykażcie także pacholikom leźć na dach, niech dają baczenie i wnet je gaszą, jeśli uderzą w poszycie.

Obie kobiety, posłuszne temu żądaniu, opuściły pomost i ruszyły śpiesznie ku domowi. Tymczasem napastnicy źbliżyli się już do stóp wzniesienia i zaczęli rozciągać się w półkole. Słychać już było ich krzyki i wołania bądź grożące obrońcom, bądź urągliwie żądające przysłania niewiast. Jakiś śmiałek wyskoczył w pewnej chwili z gromady i biegnąc po stoku wrzeszczał: — Hej, Lachy, zdajcie się po dobremu! Niewiastom dogodzimy jak należy! Stojący obok Jurgi Łaska zerwał z pleców łuk, założył strzałę i chwilę trzymając broń przy oku, puścił cięciwę. W następnej chwili krzyczący poderwał ramiona w górę i zwalił się na ziemię. Jednocześnie Jurga ocenił, że napastnicy nieopatrznie zbliżyli się zbytnio ku palisadzie, więc krzyknął na puszkarzy. Ci widać oczekiwali tego rozkazu i mieli działa nacelowane, bo natychmiast przyłożyli do nich lonty. Taraśnice naładowane siekańcami buchnęły ogniem, a stojący tłum nagle jakby się zachwiał, zakłębił, a potem z wrzaskiem rzucił do ucieczki, pozostawiając kilka rozciągniętych na ziemi ciał. Napastnicy opanowali się jednak wkrótce i dopiero teraz zatrzymali w bezpiecznej odległości. Ale widać dana nauczka nie uśmierzyła ich żądzy mordu, a raczej podnieciła do odpłaty. Zaczęli bowiem przywoływać ku sobie wozy, a kiedy te nadjechały, rzucili się ku drabinom. Wnet je rozchwytali i ruszyli ku palisadzie. Stok wzgórza, choć łagodny, zmuszał jednak do wysiłku i hamował prędkość biegu. Toteż był czas ładować działa i razić nadciągających drabów. Poleciały też dziesiątki strzał wspierając prochowy ogień. Toteż natarcie nie osiągnąwszy palisady załamało się. Rozbite szeregi rozpierzchły się i starały się ujść spod ostrzału. Wszakże, widać zachęceni przez dowódców, zbóje znów ruszyli do szturmu, ale teraz też nie oparli się morderczym salwom działowych pocisków i zawrócili, pozostawiwszy zabitych i rannych, gdyż niejedna z leżących na stoku postaci krzykiem daremnie wzywała pomocy. Słońce schylało się już ku zachodowi, więc obrońcy ze zdumieniem i radością ujrzeli, jak, zawróciwszy wozy, napastnicy zbili się w gromadę i ruszyli w stronę lasu.

— Ejże, czyżby mieli dość?! — wykrzyknął Łaska do przyglądającego się temu widokowi Jurgi. — Tak skoro nas nie poniechają — mruknął ten, z troską w głosie. — Widać mają gdzieś w pobliżu obóz, a rankiem znów nadciągną. — Obóz? — zdziwił się szlachcic. — Raczej może uszli w las, ale jeno na nocleg? — Myślę, że mają i obóz, bo gdzie by podzieli bydło, jeńców i zrabowane dotąd dobra? — Tak, masz waszmość słuszność, o tym nie pomyślałem! — przyznał Łaska, po czym zaraz dorzucił z uznaniem: — Zbawiły nas te taraśnice! Gdybym miał takie, może i zdołałbym się obronić! Pan Hubert to przezorny rycerz, wiedział, że ten ekspans mu się opłaci. — Obyż istotnie się opłacił! — westchnął Łaska. — Nie łapmy ryb przed niewodem! — Ano, jutro obaczym, co będzie, bo chyba nocą nie powrócą! Ruszę teraz wyznaczyć straże, gdyż nie ma co dłużej tu ostawać... — stwierdził Jurga kierując się ku schodom. Noc istotnie minęła spokojnie, choć bezsennie, bo mało kto miał ochotę na spoczynek. Zebrane w czeladnej dziewki ze strachem opowiadały sobie różne zasłyszane opowieści o napadach, jedynie paru pacholików przysnęło beztrosko, natomiast kobiety i Łaska oraz wystraszony pan Kleczkowski z małżonką zebrali się w jadalni, rozważając szanse dalszej obrony. Około północy Una opuściła zebranych i wyszła na podwórzec, by odszukać Jurgę i dowiedzieć się, jakiej jest myśli. Spotkała go wkrótce i z nim razem ruszyła ku palisadzie, chcąc z jej pomostu rozejrzeć się po okolicy. Noc była ciepła i jasna, bo na bezchmurnym niebie migotały roje gwiazd, a sierp księżyca unosił się nad czarną ścianą lasu. Cicho było i spokojnie jakby nie istniała przyczajona banda rabusi, nie groziły znikąd śmierć i gwałt. Tylko znad szuwarów dochodziły od czasu do czasu szmery i szelesty, rozlegało się pokrzykiwanie jakiegoś nocnego ptaka lub pluśnięcie wody. Wszakże w tym nastroju pozornego spokoju zdziwiła Unę różowa, nikła jasność unosząca się ponad linią pobliskiego lasu.

— Czyżby znów jakiś pożar? — zagadnęła Jurgę. — Wszakże chyba daleki, bo ledwie widoczny... — To nie pożar, miłościwa pani, jeno odblask obozowych ognisk naszych gości... — Stanęli tam na nocleg? — Zapewne na owej polanie, co leży w pobliżu rzeki. — A więc Łaska miał słuszność. Czeka nas za dnia dalsza walka? — I to chyba już o świcie. Jurga o tyle omylił się w swoich przewidywaniach, że nie o świcie, a dopiero późnym rankiem ujrzeli wyłaniający się z lasu tłum zbrojnych. Szli bez pośpiechu, bezładną gromadą, połyskując w słońcu grotami oszczepów, ostrzami wideł i kos osadzonych pionowo na krótkich trzonkach. Odległość dzieląca ich od palisady była zbyt duża, by mogły ich dosięgnąć działa, toteż obie taraśnice milczały, ale puszkarze czekali w napięciu z zapalonymi lontownicami. Ku zdziwieniu Jurgi maszerujący tłum zaczął się rozciągać, wydłużać w szereg, rozległy się pokrzykiwania i jakieś rozkazy, których na palisadach nie można było dosłyszeć, i coraz cieńszy szereg zaczął zataczać łuk. Wkrótce objął wszystkie trzy boki palisady i począł z kolei zbijać się w małe oddziały, każdy z drabiną na ramionach. Jurga od razu zorientował się w zamiarze przeciwników i ogarnęło go przerażenie, gdyż uświadomił sobie, że owa tłuszcza ma przywódcę z głową na karku. Umiał po wczorajszych stratach obmyślić nowy sposób walki, i to taki, który groził oblężonym nieuchronną zgubą. Taraśnice traciły bowiem obecnie swą skuteczność i było ich za mało, by odeprzeć tak prowadzony szturm. Toteż ze zgrozą patrzył, jak owe oddziały, ująwszy drabiny, ruszyły ku palisadzie. Nie było czasu do stracenia, więc rzucił z determinacją rozkazy stojącym przy nim Łasce i Włodkowi: — Bierz waszmość część ludzi i bacz na prawy bok, ty zaś, Włodek, bierz komendę nad lewym! I szyć z łuków spokojnie dopóki się da, a potem mieć włócznie i miecze pod ręką! Ja ostanę tu, nad wrotami! Kiedy obaj rozbiegli się zagarniając ludzi, krzyknął z kolei ku puszkarzom:

— Dobrze mierzyć, obiboki! Brać po kolei owe oddziały, a i zniszczyć wiele zdążycie! Wkrótce grupki atakujących zbliżyły się na tyle, że zagrzmiały taraśnice, najpierw jedna, a zaraz po niej druga. Strzały były celne, bo nie darmo przez całą zimę praktykowali, jak przechylać działa, by zmienić ich zasięg nie żałując ni prochów, ni pocisków. Sprawnie też przetarli lufy i założyli nowe ładunki, oddając kolejne strzały. Wszakże po kilku salwach napastnicy, rzuciwszy się biegiem, byli już tak blisko, że bardziej nachylić luf już nie było można i ostatnie pół stai przebyli nie rażeni, mało co sobie robiąc ze strzał, którymi zasypywano ich z palisad. Jakoż dotarli do nich i przystawiwszy do wałów drabiny, sprawnie pięli się po nich. Jurga widząc, że nadchodzi bliski koniec walki, bo przewaga napastników była zbyt znaczna, wrzasnął na jednego z pachołków: — Bieżaj do pałacu! Kobiety do koni! Niech zarządca nimi pokieruje! Wierzchowce już stały pod opieką stajennych chłopców przy furcie wiodącej do sadu, bo uciekając tamtędy najdłużej mogły się ukryć przed oczami zbirów. Wkrótce nad ostrymi zębami palisady pojawiły się pierwsze twarze napastników. Z wrzaskiem bodli włóczniami najbliższych obrońców, usiłując ich odepchnąć i wedrzeć się na pomost. Tu już miejscami rozgorzała walka i Jurga z przerażeniem widział, jak coraz więcej przybywało dzikich postaci o skołtunionych łbach i z żądzą mordu w oczach, spychało jego ludzi, wprawdzie broniących się nieustępliwie, ale wobec przewagi liczebnej bezradnych. I on wkrótce musiał przystąpić do walki, wiedząc, że przychodzi jego ostatnia godzina. Toteż już tylko pragnął, by przed tym jak najwięcej porazić łbów, najwięcej piersi przebić ostrzem miecza. Wkrótce jednak, choć krok po kroku, musiał się także cofać coraz bliżej ku drabinie wiodącej w dół, na wewnętrzny dziedziniec. I kiedy z rozpaczą w sercu odpierał i zadawał ciosy, już tylko z bojowej zaciętości i dla wypełnienia do końca obowiązku, raptem usłyszał dochodzący gdzieś z dali zgodny krzyk: — Bij psubratów! W nich, mości panowie! Bij zbójów!

Krzykom tym odpowiedział zza palisady wrzask przerażenia i Jurga wprawnym uchem żołnierza usłyszał, że toczy się tam bitwa. Dosłyszeli to i inni obrońcy, bo wzmogli ciosy i oni teraz zaczęli zyskiwać przewagę, tym bardziej że napastnicy, nie wiedząc, co się dzieje, sami niechali walk i zaczęli się cofać, a spojrzawszy w dół, tłoczyć się ku drabinom i spychać wzajemnie, by co rychlej wesprzeć towarzyszy odpierających odsiecz. Jurga zajęty walką nie widział, jak z lasu wypadł oddział konny i z uniesionymi mieczami gnał ku stłoczonym pod palisadą napastnikom. Wnet ich dopadł i wdarł się końmi w tłum zaskoczonych tym nagłym atakiem opryszków. Cięci razami, tratowani kopytami wierzchowców kładli się jakby ich obalała wichura, tak że wkrótce, rozbici zupełnie, rozpierzchli się próbując daremnie uciekać przed konnymi. Ci zaś gnali za nimi aż w las, niknąć między jego drzewami. Resztę zaś pozostałych na pomoście już bez litości wysiekli obrońcy. Dopiero teraz mógł przypaść do ostrokołu i Jurga. Ujrzał kłębiących się jeszcze zbójców, którzy, stłoczeni przez przybyszów, ginęli pod razami ich ostrzy, a wreszcie gonitwę przez pole. Ku nieopisanemu zdumieniu w jednym z jeźdźców stojącym nieco w tyle na tańczącym rumaku rozpoznał pana z Niemierzy. Rzucił się więc radośnie w dół, a potem ku bramie, już z dala krzycząc na swoich ludzi: — Rozwierać bramę! Duchem, psie syny! Zanim jednak odrzucono belki wspierające dodatkowo wierzeje, rozległ się zza nich znajomy, niby to gniewny, ale w rzeczy samej wesoły okrzyk: — Otwierać, do czorta! Czyżbyście nas się bali na równi ze zbójcami?! Jurga rozpoznał głos swego pana. Una biegnąc już do koni usłyszała bitewne okrzyki i tętent dochodzący z pola, wszakże w pierwszej chwili nie zrozumiała, co miały znaczyć. Dopiero bitewny zgiełk dochodzący zza wałów uświadomił jej, że nadeszła niespodziewana pomoc. Z sercem więc pełnym ulgi i rozradowania zawróciła i wkrótce znalazła się z resztą kobiet na podwórzu. Tu ujrzała właśnie rozwierane wrota, a w nich kilku jeźdźców z jej małżonkiem na czele. Z krzykiem radości rzuciła się ku niemu, on zaś zeskoczył z siodła i, kiedy przypadła mu uszczęśliwiona do piersi, wziął ją w ramiona.

Wnet nastąpiły i dalsze powitania, bo Jaksa znalazł się w uściskach Zyty, a obie panny, nie bacząc na rycerstwo i czeladź, ani myślały wyrywać się z objęć obu młodzieńców. Jedynie Bogna daremnie wypatrywała Waśki. Nie widząc go wśród przybyłych, coraz niespokojniej wypytywała o niego, ale nikt nie umiał powiedzieć, co się z nim stało, choć widziano go wśród walczących. Wówczas wybuchnęła płaczem, pewna już nieszczęścia. Na żałość wszakże nie było czasu, bo musiano podejmować przybyłe rycerstwo. Wytoczono więc na majdan beczki z piwem, poszedł pod nóż byczek, rozpalono ognie, ustawiono rożna i wnet rozszedł się zapach pieczonego mięsa, a kufle poczęły krążyć wśród żołnierzy. Wkrótce okazało się, że obaj małżonkowie przywiedli doborowy oddział zbrojnych z przybocznej chorągwi samego księcia mazowieckiego Ziemowita, który im przydał dowiedziawszy się o napadzie grożącym i jego ziemi. Na ostatnią chwilę waszmościowie sąsiedzi zdążyliście! — zawołał pan Łaska. — Już na palisadach przyszło nam walczyć! — Chodźmy do domu, przy stole sposobniej będzie gadać — zaproponowała Una, jednocześnie zwracając się do męża: — Ty zaś proś kogo trzeba, już przykazałam nakrywać... Ruszyli na to wezwanie i wkrótce obsiedli stół i kielichy zaczęły często iść w górę. Jurga, zaproszony także, czym poczuł się mocno wyróżniony, musiał szczegółowo opowiadać Hubertowi o poczynaniach, jakie przedsięwziął gotując się do obrony. Czarny słuchał uważnie, po czym zwrócił się do pana Kleczkowskiego zagadując go wesoło: Pamiętasz, waść, jakżeś to wypominał mi, że ekspansa zbędne na działa czynię, miast gospodarkę wesprzeć?! Gdyby nie te taraśnice, nie byłoby komu gospodarzyć! Ognia siekańców żaden żołnierz nie strzyma! — Wszakże znaleźli sposób i na nie... — mruknął z przekąsem zarządca. — Już Bogu ducha polecaliśmy, bo mało brakło, a byliby w podwórcu. — Trzeba więc będzie dokupić jeszcze ze dwie! — roześmiał się z przekorą Czarny, ale zaraz znów zwrócił się do Jurgi: Mówisz zatem, że dostawszy nauczkę zmienili szyk? — Tak, już nie biegli gromadą, a rozproszyli się i objęli nas ze wszystkich trzech boków. Dwoma działami wszystkich razić czasu nie stawało.

— Dziwnym mi się jednak widzi, że taka banda zwykłych rabusi umiała znaleźć sposób, by dotrzeć do wałów? — I ja o tym myślałem. Ktoś obznajmiony z wojenną sztuką musiał chyba nimi kierować... — Kto jednak zechciał nad zwykłymi obwiesiami i hołotą komendę objąć? — zdziwił się Czarny, nie wiedząc, że już wkrótce otrzyma na to pytanie odpowiedź. Tymczasem Jaksa opowiadał zebranym o przebiegu królewskiej ucieczki, o czym głośno było w kraju, więc mocno ciekawiło słuchaczy. Młodzieńcy zaś szeptali ze swymi lubymi, ale o czym, trudno było dosłyszeć. W pewnej chwili Łaska dostrzegł jednak te niedostatecznie skrywane spojrzenia i gorące szepty, gdyż odezwał się żartobliwie korzystając, że Jaksa na chwilę przerwał opowiadanie: — Waćpan tak ciekawe rzeczy opowiadasz, a przecież inni lepiej to robią, bo pilniejszych mają słuchaczy! Ponieważ spojrzał na młodych, aby nie było wątpliwości, kogo ma na myśli, twarz Aldony oblał nagły rumieniec, więc pochyliła głowę, aby go ukryć, lecz Olga nie dała się tak łatwo speszyć i odpowiedziała czupurnie: — Istotnie, na tym, czego słuchałam, uszczerbku nie poniosłam! — Wybacz tedy waćpanna, żem wpadł wam w słowo! — z galanterią, ale kpiąco rzucił Łaska. — Z serca gotowam wybaczyć, jeśli mi zezwolicie, wielmożny panie, słuchać dalej. — Rezolutna to widać panna — z uznaniem zwrócił się szlachcic do Uny. — Czy to waćpani krewna? — Nie, jeno czasowo u nas gości. To księżniczka Olga, bratanica grodzieńskiego starosty. Usłyszany tytuł zrobił swoje, bo pan Łaska jako szlachcic był na nie wrażliwy, więc już z respektem spojrzał na dziewczynę. Dalszą rozmowę przerwały szybkie kroki dochodzące z sieni, a w następnej chwili Bogna, która właśnie niosła zabraną ze stołu pustą misę, nagle wypuściła ją z rąk. Rozległ się trzask pryskających skorup, a jednocześnie jej krzyk: — Waśko! Bogu chwała!! Wszyscy obrócili się do przybysza, który zatrzymał się na progu. Twarz jeszcze miał umazaną, a odzież w kurzu, gdyż widać przed chwilą zsiadł z

konia. Bogna w pierwszej chwili chciała rzucić się ku niemu, ale opamiętała się i stała w miejscu wpatrując się w przybyłego rozbłysłymi szczęściem oczami. Waśko skłonił się obecnym, ale nie szedł dalej, lecz tylko spojrzał na Czarnego i odezwał się: Jeśli zezwolicie, wasza wielmożność, chcę mówić z wami na osobności. Hubert bez słowa wstał od stołu i dopiero podchodząc do pocztowego, rzucił krótko: — Tedy chodź... Zniknęli w głębi sieni, a pozostali przy stole spoglądali za nimi z zaciekawieniem. Rozmowa urwała się, gdyż wszyscy w napięciu oczekiwali, co też przybyły miał do powiedzenia, żądając rozmowy w cztery oczy. Nie czekali długo, gdyż gospodarz wkrótce wrócił i mijając Bognę rzucił jej z uśmiechem: — No, leć do niego, ostawiłem go w kantorze... Wrócił na swoje miejsce i siadając wyjaśnił obecnym, wśród których było i kilku poważniejszych rycerzy księcia Ziemowita: Miał swoją sprawę do mnie. A przy okazji zawiadomił, że dzięki upartej pogoni udało mu się pojmać herszta tej zgrai. Nie czas go sądzić, ostawiam to na jutro, a teraz bierzmy się, panowie bracia, za kielichy! Usłuchano wezwania, choć z niejakim zawodem. Wszakże i przybysze, i gospodarze mieli za sobą trudny dzień, więc wnet udano się na spoczynek. Kiedy zostali już w rodzinnym gronie, bo Kleczkowski i Łaska także się pożegnali, Hubert odezwał się: — Nie ciekawi was, kto był przywódcą? Una wzruszyła ramionami. — Co mi za różnica... Ale rada jestem, że Waśko go pojmał! — Będziesz bardziej rada, jak się dowiesz, kto nim był! — Czemu więc nie mówisz? — Książę Henryk. Una, która już wstała od stołu, znów usiadła. — Nie do wiary! — wykrzyknęła. — I Waśko go pojmał?! — Ponoć poznał go w ostatniej chwili, jak znikał w lesie. A skoro poznał, już go nie poniechał...

— Zawzięty człek z niego. Nie mówię o Waśce, bo to wiadomo, ale o owym książątku... — odezwał się Jaksa spoglądając na Olgę. Ta zrozumiała to spojrzenie, ale nic nie odpowiedziała, spuściła tylko główkę mocno skonfundowana. — Czy mówił coś Waśce? — spytała Zyta. — To tylko z niego wydobył, że przebywając na dworze Świdrygiełły zwiedział się o zbrojnej wyprawie na Chełm, postanowił więc także zebrać chętnych i ruszyć na Czepiele. Przecież już wiedział, gdzie Olga przebywa, gdyż bawił tu ów szlachcic, którego podesłał, by się w tym upewnić. — I mało brakowało, a dopiąłby swego! — westchnęła Zyta. — Ale z łaski Boga, nie dopiął! — rzuciła Una i spoglądając z niepokojem na męża, spytała: — Co z nim poczniesz? — Jak to co? — Czarny wzruszył ramionami. — Jutro pójdzie na gałąź i nie będzie już z nim kłopotów. Tym bardziej że nie powinien o mnie się zwiedzieć, gdyż zna mnie jako kogo innego! — Dziewczyna takoż będzie miała od niego spokój... — poparł Czarnego Jaksa. Zapanowało milczenie, gdyż skonsternowane kobiety, nie znające wojennych praw, przeraziły się tą decyzją. Milczenie to przerwał dopiero krzyk Olgi: — Nie! Proszę, poniechajcie kaźni, miejcie nad nim zmiłowanie! Lech obrócił ku niej spochmurniałą twarz. — Bronisz go? A więc ci miły? — rzucił twardo. — Bronię, bo nie chcę być powodem jego śmierci! Nie chcę, by padła cieniem na naszą przyszłość! Una poparła dziewczynę. — Olga ma słuszność! — oświadczyła stanowczo. — Ja takoż nie życzę sobie jego kaźni. Zwłaszcza tu, u siebie! A poza tym — dodała już spokojniej — przecież powstanie hałas na królewskim dworze, jak się zwiedzą, żeś samowolnie zadał śmierć książęciu, a do. tego bratankowi śląskiego biskupa. Będą z kolei żądać twego gardła za to, żeś bez królewskiego, wyroku go stracił! — Nijakiemu księciu śmierci nie zadam... — spokojnie odpowiedział Czarny. — Komu tedy?!!

— Hersztowi zbójów, co na dwór mi napadł, dwa inne spalił, porabował, a ludzi w niewolę wziął! Wojenne prawo zezwala mi wobec pojmania na lice natychmiast go pokarać! — A więc zabierajcie go stąd, bo na jego śmierć u siebie zgody nie dam! Czarny spojrzał z rozterką na Rudego, który mruknął wzruszając ramionami: — Tak to jest, jak masz do czynienia z babami... — Co zatem radzisz czynić? Przecież nie puszczę go wolno! A na królewski sąd nie ma co liczyć... Niech wraca, skąd przybył! Jam także przeciwna jego straceniu! oświadczyła Zyta. — Niech wraca, skąd przybył... — powtórzył Czarny w zadumie. — No cóż, skoro tak tego zbója bronicie, należy pomyśleć, co z nim uczynić, bo jeszcze i inne grzechy ma na sumieniu... — Co zatem z nim zrobić? — spytał Jaksa. — Ja z nim żadną miarą nie mogę się zetknąć! Ty weź go jutro na spytki i niech parol da, że ruszy na Śląsk. Ale parol od takiego człeka to mało, toteż ostrzeż go, że jeśli wróci do nas albo na Litwę, głową bez nijakiego sądu zapłaci. W czym go dobrze upewnij, bo tego dotrzymam! Zwłaszcza nie ukrywaj, że wiemy, w czyjej służbie tu przebywał! To najskuteczniej nas ochroni przed jego powrotem! — Chyba jedyny to sposób... — zgodził się Jaksa. — Dam mu wierzchowca i niech rusza w drogę. Una, zadowolona ze zmiany mężowskiej decyzji, chcąc uniknąć dalszych rozważań, zwróciła się do Jurgi: — A ten obóz w lesie? Czyście go odnaleźli i uwolnili jeńców z Matczy i Strzelc? — Znaleźliśmy, wielmożna pani. Były tam w większości niewiasty. Przykazałem powieźć im żywność, bo nocą bały się wracać. Rankiem ma poprowadzić je pan Łaska. Istotnie, odważny szlachcic, dziękując gorąco za schronienie, zabrał następnego dnia własną i strzelecką czeladź, głównie sponiewierane i płaczące po zabitych niewiasty. We dworze zaś zabrano się do grzebania zwłok i opatrywania rannych. Natomiast Jaksa, wziąwszy ze sobą Tomka i Lecha, udał się do czeladnej, gdzie kazał doprowadzić więźnia. Obiecał mu

zwolnienie na rycerskie słowo, że nie wróci, ale też opisał, jak zostanie powitany, jeśliby kiedykolwiek przysięgę złamał. Ten wysłuchał oskarżeń i zapowiedzi z ponurą twarzą, ale usłyszawszy, co o nim wiadomo na królewskim dworze, przybladł mocno i uroczyście ślubował Korony i Litwy więcej nie odwiedzać. W rezultacie otrzymał wierzchowca, jaką taką odzież, bo własną miał przy pojmaniu zniszczoną, i opuścił Czepiele samotnie, przez nikogo nie żegnany, jeśli nie liczyć urągliwych okrzyków pachołków, kiedy wyjeżdżał za bramę. Obaj rycerze wraz ze swym oddziałem pozostali jeszcze we dworze dwa dni ze względu na konie, którym należało dać wytchnąć po morderczej gonitwie, jaką miały za sobą. Stanowiło to mocne uszczuplenie dworskich zapasów, bo gościli mężowie nawykli dobrze zjeść i popić. Ale Czepiele pod gospodarną ręką Uny były dostatecznie zasobne, by nie poczuć uszczerbku, toteż Czarny tym się nie trapił. Najwięcej jednak ze zwłoki były rade obie panny, nie mniej cieszyła się Bogna, która otrzymawszy zezwolenie pani domu na odstąpienie od obowiązków, niemal nie opuszczała Waśki, czemu ten nie wydawał się być przeciwny. Także obie pary za poprzednim razem chętnie przebywające ze sobą, teraz jakby stroniły od siebie, bo młodzieńcy prowadzili swe lube na ławeczki osłonięte krzakami bzu czy też jaśminowe altany, skryte przed ludzkimi oczami. Wiadomo, o czym ze sobą gadali, więc mówić o tym nie warto. Wszakże wieczorne modlitwy dziewcząt były znacznie gorętsze niż dotąd, snać miały o co błagać, a może prosić o wybaczenie Niebieskie Moce. Natomiast bracia, leżąc już w pościeli, jeszcze długo ze sobą gadali wspominając miniony dzień. Wreszcie Czepiele opustoszały i zdawały się pozostałym w nich mieszkańcom niezwykle ciche i puste. Dni zaczęły znów płynąć zwyczajnie, jak dotąd, tyle że wypełnione nowymi wspomnieniami. Wycieczka oblężonych rozjuszyła rycerstwo, a nie mogąc dobrać się do nich, Piotr Szafraniec, Piotr Miedzuski, Dzierżław Włostowski, a także Hryćko Kierdejowicz, mający porachunki za stracone Ratno, wzięli dwa tysiące żołnierza i pociągnęli na wyprawę w kierunku Krzemieńca. Dotarli w pobliże grodu i pod wsią Tyranie stanęli na popas. W Krzemieńcu z silną załogą siedzieli kniaziowie Wasyl i Bałaban. Wnet więc chłopi donieśli im o lackich wojskach rabującym im żywność i napastujących

niewiasty. Porwali się więc obaj i mniemając, że to jakiś oddział picowników zagnał się z braku żywności aż tak daleko, zaniechali bliższego rozeznania, wzięli ze sobą ponad tysiąc ludzi i ruszyli w pole, by pokarać rabusi. Jednak doświadczeni polscy dowódcy wysunęli daleko konne czaty, które wnet im doniosły o zbliżaniu się litewskiego wojska. Byli zbyt blisko Krzemieńca, by tego się nie spodziewać, więc i przygotowań nie poniechali. Wieś Tyranie od Krzemieńca dzieliła przestrzeń uprawnych pól miejscami przerywanych resztą nie wykarczowanych lasów, natomiast z drugiej strony, skąd nadciągnęły polskie chorągwie, rozciągały się dwa jeziora i bagna, przedzielone wąskim pasem suchego gruntu, przez który biegła droga. Przed tymi bagnami założono obóz. Na wieść o nadciągającym nieprzyjacielu wojsko rozdzieliło się: część ukryła się po chłopskich zagrodach, część zaś wystąpiła w pole i uszeregowała się u wylotu drogi między bagnami. Nie było ich więcej niż kilka chorągwi, toteż po przebyciu wsi na widok tak szczupłych sił litewscy wodzowie, pewni swojej przewagi, rzucili się w ów przejazd, by co rychlej przystąpić do walki. Jakoż rozgorzała ona z całą zaciętością, jaka cechowała wszystkie spotkania obu stron. Wówczas dopiero wypadły z ukrycia zaczajone we wsi wojska i uderzyły na tyły Litwinów. I tak zbyt gorący ich wodzowie znaleźli się niby zakorkowani w butelce. Wzięci z dwóch stron, rażeni ciosami, nie wiedząc, w którą się obrócić stronę, w ostatecznym przerażeniu rzucili się ku bagnom jako ostatniej szansie ratunku. Zwodna to jednak była nadzieja, bo ci, co jeszcze resztkami sił próbowali się bronić, słyszeli, jak dochodzą stamtąd krzyki tonących towarzyszy i rozpaczliwe, przedśmiertne kwiczenie ich wierzchowców. Wnet bitwa dobiegła końca i rycerze, widząc szamocących się jeszcze tu i ówdzie w szuwarach litewskich wojów, pozdejmowali łuki i uczynili sobie zabawę, popisując się celnością strzałów. I tak z całego oddziału mało kto pozostał przy życiu, bo jeńca nie brano. Potem zaś już bezkarnie obrabowano pobliskie wsie i pognano pod Łuck wielkie stada bydła i niemało koni, które, choć niezdatne do boju, przecież mogły wzmocnić tabory, a w razie potrzeby zasilić i kuchnie. A była to sprawa już nad wyraz pilna, gdyż w obozie zaczęło brakować żywności. Najbliższa okolica była już doszczętnie ogołocona, a do dalszych

należało posyłać bardzo silne oddziały, nawet po kilka chorągwi, gdyż Litwini tępili picowników zażarcie, więc bez należytej ochrony nie było można oddalać się od obozu. Zdarzało się nawet, że ciągnące z żywnością wozy, choć pod silną strażą, były napadane i odbijane. Mimo to, choć walki nie ustawały, trwały rozmowy z wysłannikami Świdrygiełły. Toteż kiedy Czarny i Jaksa wrócili do obozu, grzmiały tam nadal bombardy i pracowały miotające machiny. A nawet budowano nową, nazwaną „Prokiem”, i to tak wielką, że stawiano ją po drugiej stronie rzeki dla zabezpieczenia przed najazdem, gdyż nieustępliwy Jursza, po niepowodzeniu dziennej wycieczki, próbował parokroć zaskoczyć oblężonych nocą. Machina zaś była tak potężna, że i z tej odległości mogła rzucić na gród padlinę z całego konia albo kamień wielkości barana. Obrona była jednak nadal zacięta, toteż i próby dalszych szturmów kończyły się niepowodzeniem, a do tego brak żywności i konieczność zachowania nieustannej czujności coraz bardziej gniewały i zniechęcały rycerstwo, zawsze niechętne dobywaniu grodów. W dużej też mierze do coraz głośniejszych protestów, zarzutów i niezadowolenia przyczyniała się bierność samego króla, widoczna coraz bardziej. Toteż niejedno przekleństwo padało na jego siwą głowę, nie szczędzono przy tym i panów z Rady, niektórym zarzucano nawet knowania ze Świdrygiełłą lub wręcz zdradę. Doszło do tego, że Ćwikła z Konina wyzwał Wawrzyńca Zarębę na ubitą ziemię, głosząc, że świeci Panu Bogu świeczką, a diabłu ogarkiem. Jednak głównym winowajcą tych podejrzeń i objawów oburzenia był sam monarcha, sterany już wiekiem i miotany to porywami serca, to ostrzeżeniami rozumu. Wzburzenie doszło do szczytu, kiedy owa przemyślnie zbudowana machina zwana „Prokiem” przystąpiła do pracy i zaczęła miotać swe ogromne pociski. Czyniły one tak wielkie spustoszenie, że przerażeni obrońcy wysłali posła z prośbą o zawieszenie broni. I tym razem, już zgoła nieopatrznie, król Jagiełło wyraził zgodę. Porwało się na to rycerstwo, ruszyło gromadnie pod królewski namiot i wśród krzyków, tumultu i trzaskania bronią żądało przekazania dowództwa w inne, bardziej sprawne ręce.

Król, acz z ociąganiem, musiał jednak ustąpić i mianował wodzem księcia mazowieckiego Ziemowita, przydawszy mu jednak aż dziesięciu doradców, a to siedmiu wojewodów i trzech kasztelanów. Uspokoiło to wzburzone umysły i walczono dalej coraz bardziej zawzięcie i z coraz większym okrucieństwem. Pojmanych jeńców obrońcy grodu na oczach rycerstwa okrutnie przed śmiercią męczyli na murach, zaś w odwet czynili to samo oblegający, przez co wzmagała się wzajemna ku sobie nienawiść. Jakby mało miał trosk, 20 sierpnia otrzymał król jegomość wypowiedzenie wojny od swego lennika, mołdawskiego hospodara Aleksandra, który sądził, że nadeszła sposobna chwila pozbycia się zależności od Polski, a także wzbogacenia się jej kosztem. Wszakże jako przyczynę wszczęcia walki wymienił tylko pragnienie Jagiełły zniszczenia greckiej wiary. O ile głupi i kłamliwy był to pozór, to skutki postępku wiarołomnego lennika były poważne. Najechał bowiem powiaty śniatyński, halicki i kamieniecki, niszcząc je tak, że tylko zgliszcza po sobie pozostawił, a ludność wyciął lub uprowadził w pętach. W odpowiedzi król natychmiast wysłał trzech kniaziów Buczackich — Michała, Teodoryka i Murzę, wraz zcałą szlachtą ruską i podolską, by ruszyli odeprzeć napaść. Natychmiast poderwało się rycerstwo tamtejszych ziem, by nieść pomoc ludności, a także ochronić własne rodziny i dobra. Szli spiesznie, na ile pozwalała wytrzymałość wierzchowców, toteż w trzy dni dotarli do najechanych ziem, stratowanych i pustych, po których wiatr niósł zapachy spalenizny i rozkładających się zwłok. Miast wsi i dworów mijali zgliszcza, miast ludzkich głosów słyszeli tylko ponure krakanie wron krążących nad ich głowami, a jedynymi żywymi istotami, jakie udało się poza nimi dostrzec, były bezpańskie psy, włóczące się wśród pogorzelisk w poszukiwaniu pożywienia. Na czwartą noc ujrzeli pierwsze łuny drgające czerwienią gdzieś nad dalekim horyzontem, okrytym ciemnością. Czarny i Rudy wzięli udział w tej wyprawie, czemu tym razem ksiądz Andrzej nie sprzeciwił się, rozumiejąc, że nie utrzyma ich w obozie teraz, kiedy mieli już do czynienia z podobną napaścią.

Pojechali również obaj młodzieńcy, a także i Waśko z Damianem, jednym z owych żołnierzy z Wilna, którzy towarzyszyli im w imprezie z Meczką. Ciągnęli, jak się mówiło, „na ognie”. Nad ranem jednak wysłane przodem patrole, napotkawszy uciekających chłopów, zasięgnęły języka i doniosły, że napastnicy rozdzielili się i założyli trzy oddzielne obozy, dla utrzymania łączności niezbyt od siebie oddalone, bo pod Brzeżanami, Trembowlą i Gródkiem, skąd na wzór Tatarów kierowali zagony najeżdżając okoliczne wsie. Po otrzymaniu tych wieści bracia postanowili rozdzielić się także i ruszyć od razu na te mołdawskie kosze. Minęli już Zbaraż, więc najbliższą była Trembowla, ku której skierował się Teodoryk, położony nieco dalej Gródek kniaź Michał przeznaczył Murzy, sam zaś podążył ku najbardziej odległym Brzeżanom, wyznaczając Jampol jako miejsce spotkania po dokonanej wyprawie. Lech, który znał już księcia Michała, rad był, że przyłączyli się właśnie do jego oddziału. Minęli Podwołoczyska jeszcze razem, ale zaraz za nimi rozjechali się, zmierzając ku swoim celom. Czarny i Jaksa trzymali się blisko kniazia, od razu wyróżnieni przez niego jako rycerze bardziej doświadczeni od innych. Często więc zasięgał ich rady, a i teraz zwrócił się do Czarnego raczej z propozycją niż rozkazem: — Rad bym widział, gdybyś waszmość objął dowództwo nad przednią strażą. Byłbym spokojny, że nie wleziemy w kabałę. Weź z pół chorągwi i trzymaj się nie dalej niż dwie wiorsty przed nami... Czarny ze swymi towarzyszami i oddziałem pięćdziesięciu szabel pogalopował do przodu. Droga w większości prowadziła lasami, czasem mijali gąszcze młodników po dokonanym wyrębie lub połacie łąk, wszakże wsi w pobliżu nie było, okolica zdawała się spokojna, jakby nieświadoma zawisłej nad nią groźby. Wieczorem zatrzymali się na nocleg w niedużej kotlinie, ale jeszcze przed świtem straż przednia dosiadła wierzchowców, wkrótce zaś ruszyła i reszta wojska. Koło południa zatrzymali się na krótko, by z ręki nakarmić wierzchowce i zaraz ruszyli dalej. Wysłani przez Czarnego zwiadowcy nie wracali, co świadczyło, że droga przed nimi jest bezpieczna.

Toteż z niepokojem ujrzał śpieszących ku niemu trzech jeźdźców, z których jednego rozpoznał jako swego żołnierza. Dwaj pozostali jednak nosili polski przyodziewek, co pozwalało domyślać się, że jest to ktoś z miejscowej szlachty. Istotnie, kiedy się zbliżyli, jadący przodem zażywny wąsacz uchylił rysiej czapki i zaprezentował się: — Jam Mikołaj Osoryja z pobliskiego Bogdanowa, wraz z pocztowym. Znalazł nas wasz żołnierz w pobliskim lesie, gdzie ukryliśmy się wraz z dobytkiem! Ważne mam dla was wieści, dlatego sam przybyłem, aby je przekazać! — Skąd wiedzieliście, że nadciągamy? — spytał nieufnie Czarny. — Toć już głośno o tym w okolicy! Wieści, zwłaszcza takie, chyżej biegną niźli wicher! Wszyscy was jak zbawienia czekamy, bo okrutna dzicz, gorsza od Tatarów, wszystko pustoszy i w niewolę bierze! — Zatem należy sądzić, że oni także już o nas wiedzą? — z niepokojem rzucił Czarny. — Dlatego wybrałem się na gościniec w nadziei, że was ostrzegę, ale zwiadowca pierwszy mnie dojrzał! — Cóż zatem za wieści dla nas macie? — A takie, że hospodar Aleksander, który stoi pod Trembowlą, zwiedziawszy się o waszym nadejściu, porozsyłał do pozostałych obozów rozkazy, by, pozostawiwszy straż przy jeńcach, wojownicy co rychlej ku niemu wracali! Toteż musicie wiedzieć, że będzie miał przy sobie wszystkie swoje siły! — Jak duże? — Mówią, że przywiózł do piętnastu tysięcy jeźdźców, ale myślę, że, jak zwykle, liczba to przesadna. Wszakże do ośmiu tysięcy zapewne będzie miał, jeśli ich wszystkich zbierze na czas! — Skądże jednak to wszystko wiecie? — Czarny spojrzał podejrzliwie na pana Mikołaja, herbu Osoryja. — Od swoich chłopów! — z uśmiechem rzucił szlachcic. — To przebiegły naród i do napadów nawykły, toteż wie, w czym rzecz! Tym razem pojmali jednego z gońców hospodara, który, przypieczony nad ogniem, wnet wyznał, po co i gdzie jechał. Prócz Trembowli mają mieć kosze pod Brzeżanami i Gródkiem...

— To już wiemy, lecz w rzeczy samej ważne wiadomości waćpan dostarczyłeś. — Czy aby sprostacie Aleksandrowi...? — zaniepokoił się szlachcic. — Nawet jeśli zbierze tylko sześć tysięcy żołnierzy, siła to znaczna... Ano, obaczym... — uśmiechnął się Czarny. — Bądź jednak waćpan dobrej myśli, bo na wojaczce lepiej nieżywych nieprzyjaciół liczyć, a martwych... Słuszne to słowa, mości dobrodzieju, dajże wam Bóg szczęście! Czarny przekazał Jaksie dowództwo nad oddziałem, a sam ruszył ku głównym siłom. Buczacki, usłyszawszy wieści, mocno się zafrasował. — Zbyt wcześnie o nas się dowiedział... Teraz możemy mieć trudną przeprawę, co rychlej zatem należy się skupić! Zaraz ślę do Teodoryka gońca, a dla pewności i drugiego, by natychmiast ściągnął Murzę ku sobie, a sam, obwarowany, niech czeka na nas! Inaczej wybiją nas kolejno! Nie musimy tego tak bardzo się bać, bo i Aleksander także musi wprzód zebrać swoje siły, bardziej jeszcze rozproszone niż nasze! — Ale rozpoczął je zbierać wcześniej niż my, bo ja dopiero ślę gońców! Ci ruszyli od razu, i to na najlepszych koniach, jakie były w chorągwiach, oddział zaś zawrócił i pocwałował w powrotną drogę zmierzając pod Trembowlę, gdzie w pobliżu powinien już znajdować się Teodoryk. Czarny znów poszedł do przodu, rozsyłając licznych zwiadowców, by nie minąć się z jego chorągwiami. Gnał na czele swoich ludzi z Jaksą przy boku i tak jak wszyscy bacznie lustrował wzrokiem mijaną okolicę. — Jeśli dopadniemy ich na czas, będzie nas wówczas ze dwa tysiące, więc tak łatwo znieść się nie damy... — w pewnej chwili mruknął z troską Jaksa. — Oby tylko, nieświadom sytuacji, nie uderzył od razu. Zbyt blisko był Trembowli... — Zachował chyba ostrożność właśnie z powodu tej bliskości i nie śpieszył. — Wszakże nie wiedząc o wzmożeniu sił Aleksandra, mógł pokusić się o uderzenie...

— Tedy pozostałaby jeszcze nadzieja, że zdążymy na czas, by go wesprzeć... — rzucił Rudy zgryźliwie. — Nie zawsze można liczyć na takie szczęście, jak pod Czepielami. Konie cwałowały wyciągnąwszy szyje, a jeźdźcy miarowo kołysali się w kulbakach, rozglądając się bacznie dokoła. Słońce skłaniało się ku zachodowi, już nie pałając pełną jasnością, kiedy nadleciał od szpicy jeden ze zwiadowców z wieścią, że odnaleźli obóz Teodoryka, który od gońców już ostrzeżony, natychmiast posłał wiadomość do Murzy. Sam zaś zapadł w chaszcze i czekał, mając oko na najbliższą okolicę. Otrzymawszy tę pomyślną wiadomość, Czarny przekazał ją natychmiast księciu Michałowi, a sam, ze zwiadowcą jako przewodnikiem, ruszył do kniazia Teodoryka. Ponieważ słońce miało się już ku zachodowi książę Michał wstrzymał pochód i, już spokojniejszy, postanowił rozłożyć się na nocleg, by przeczekać do rana, a wówczas dopiero połączyć się z bratem. Dopiero więc o świcie połączyły się oba regimenty i zaraz poszli zwiadowcy na rozeznanie, gdzie leży nieprzyjacielski obóz, a jeśli się uda, pojmać i języka, by wiedzieć, jak duże ma siły. Obóz mołdawski wnet odnaleziono, bo nie rozłożył się dalej niż pół mili, ale języka nie udało się zdobyć. Od Murzy także nie było wiadomości, mimo to kniaź Michał po naradzie z bratem postanowił nie czekać na niego, gdyż widziano nadciągające oddziały jeźdźców, co groziło niebezpiecznym wzmożeniem sił hospodara. Poszły więc ciche rozkazy do dowódców, bo trąby użyć nie było można, i chorągwie jedna za drugą wyjeżdżały z postoju. Las wkrótce się skończył i wyjechali na otwarte pole. U jego krańca widać było czarne zgliszcza spalonej wsi, a w pobliżu nich sznur wozów otaczających mołdawskie obozowisko. Niemożliwością było skryte podejście do niego, ale rady już na to nie było. Istotnie, jeszcze polskie chorągwie całkiem nie wynurzyły się z lasu i dopiero zaczęły rozciągać w bojową linię, kiedy od strony obozowiska rozległ się głos rogów i zaczęły ukazywać się pierwsze oddziały jeźdźców, gorączkowo ustawiających się w szyku.

Nie czekając, aż się uformują, kniaź Michał wyrwał szablę i, wskazawszy nią przed siebie, porwał konia do biegu. Za nim z bitewnym krzykiem pognały chorągwie, żądne odpłaty za śmierć i poniewierkę swych bliskich. Hubert pędził mając po bokach obu synów, na których należało dawać baczenie, bo była to ich pierwsza poważna bitwa, więc jeszęze z drugiej strony jeden miał Waśkę, drugi zaś Jaksę. Mołdawianie na widok ataku, nie czekając na sformowanie i rozkazy swoich dowódców, ruszyli z wrzaskiem naprzeciw pędzącej ku nim w tumanie kurzu ławie jeźdźców. Zbliżali się szybko i wnet zwarli się, skłębili i krążyli wokół siebie na tańczących wierzchowcach, z brzękiem krzyżowanych mieczy i szabel. Od razu też — jak zwykle zresztą — okazała się ogromna przewaga sprawności polskiego rycerstwa we władaniu bronią. Ostrza w jego rękach migotały dwa razy szybciej, również szybciej umiały znaleźć lukę w obronie, górowali też w panowaniu nad wierzchowcami. Czarny krzyżując broń kątem oka zerkał na obu młodzieńców dostrzegając z zadowoleniem, że nie darmo uczył ich walki i pieszo, i wielce trudniejszej, bo z konia. Teraz sprawiali się jak należało, sprawnie władając i koniem, i bronią, spokojnie odpierali razy, dostatecznie też szybko zadawali ciosy. Toteż żadnego nie potrzebował osłaniać, bo sami dostatecznie czujnie baczyli na siebie. Wszakże liczebna przewaga przeciwników, którą jeszcze przed spotkaniem Czarny ocenił na blisko trzykrotną, zmuszała do natężenia wszelkich sił. Jednak rycerstwo było nawykłe do walki z przeważającym liczebnie przeciwnikiem, a nienawiść do okrutnego rabusia też wzmagała siły, toteż dawali upust tej nienawiści, rąbiąc zawzięcie niczym drwale leśny gąszcz. Mołdawscy jeźdźcy lecieli z koni, cięci bezlitośnie, próżno usiłując zasłaniać się tarczami od gradu spadających ciosów. Wkrótce zaczęli się cofać ku obozowym zasiekom, by za nimi znaleźć schronienie. Ale z nagła doleciał gdzieś z boku dziki wrzask, polskie zawołanie bojowe i dopadła ich nowa chmara jeźdźców. Pod wpływem tego nagłego uderzenia, i to od tyłu i z boku, szeregi ich od razu się zakłębiły, najpierw ścisnęły, a za chwilę rozprysły na małe grupy, które, przerażone i ogłupiałe ze strachu zaczęły wpierw krążyć w kółko po

polu, zanim wreszcie rzucały się do ucieczki, i to byle gdzie, aby dalej od pola bitwy. Toteż teraz nastąpiła istna rzeź. Na ogarnięte przerażeniem, nie broniące się gromady uciekających jeźdźców, którzy jak ślepi gnali przed siebie, aby tylko uchronić się od zagłady, spadały nieustanne ciosy, od których sypali się z siodeł niczym śliwy z potrząsanego drzewa. Tylko nieliczni, snać przytomniejsi, ominąwszy obóz umykali ku pobliskiemu lasowi, pewniejsi tam schronienia niż za wozami, które wnet miały wpaść w ręce napastników. Klęska Aleksandrowych oddziałów była całkowita. Nie tylko stracił całe swoje wojsko, ale i sam o mało nie dostał się do niewoli, której zdołał uniknąć tylko dzięki rączości wierzchowców, na których umykał wraz z kilkunastu zaledwie towarzyszami. Wnet zwolniono jeńców, przy wtórze ich dziękczynnych okrzyków. Zaraz też kniaź Michał jeszcze z pola posłał ochotników pod Brzeżany, by wycięli trzymających tam straż Mołdawców i także uwolnili tamtejszy jasyr. Natomiast Murza, który zdążył jeszcze wziąć udział w bitwie i przyczynił się do zupełnego pogromu Mołdawców, opowiadał rozradowany zwycięstwem, jak dowiedziawszy się od gońca o zmianie położenia i nowych rozkazach, od razu zawrócił, co pozwoliło mu doścignąć te oddziały mołdawskie, które dążyły od Gródka, by wesprzeć hospodara. Od razu wsiadł im na plecy i już po godzinnej walce rozbił doszczętnie, po czym wysłał pół chorągwi, aby opanowała tamtejszy obóz, a sam z resztą swego regimentu szedł śpiesznie dalej, by co rychlej połączyć się ze swoimi. Wojsko, opanowawszy mołdawski obóz, cieszyło się zdobyczą, która tam dostała się w jego ręce. Hospodar bowiem tureckim obyczajem ciągnął na wyprawę wojenną nie tylko z liczną służbą, ale dla okazania splendoru także z całym bogactwem dworskiego wyposażenia, kosztownych ubiorów, broni i sprzętów. Radość więc panowała powszechna nie tylko z powodu pokonania grabieżcy i uwolnienia jeńców. Żywności też było pod dostatkiem, zatrzymano się więc na parodniowy odpoczynek przed powrotnym marszem. Zapowiedziane na 17 sierpnia poselstwo Świdrygiełły nadjechało z jednodniowym opóźnieniem i nie w ustalonym składzie dwunastu, a tylko ośmiu litewskich panów. Rozpoczęły się rozmowy, które przeciągnęły się do trzech dni, nie doprowadzając do ostatecznego porozumienia. W poniedziałek 20 sierpnia

stanęło tylko na tym, że we czwartek, a więc 23, obie strony spotkają się znów, ale już w miejscu wskazanym przez Wielkiego Księcia. Przedłużono też zawieszenie broni do 23 sierpnia, obiecując sobie ogłosić to bez zwłoki wojsku. Zgodzono się, że koronnym wolno będzie w tym czasie zaopatrywać się w żywność i siano dla koni, jak i uprawiać rybołówstwo, natomiast oblężeni nie będą wychodzili z zamku. Wystawiono też nowy glejt dla posłów litewskich, a Wielki Książę zobowiązał się uczynić to samo dla polskich. Jednak do zjazdu nie doszło, gdyż 24 sierpnia przybyli książęta Siemion i Wasyl oraz jeszcze pięciu litewskich wielmoży z konkretną propozycją ostatecznego zawarcia porozumienia, wszakże pod warunkiem, że będą do niego wciągnięci tak Zakon, jak i Wołosi. Ta propozycja dowodziła zmowy przeciwników co do dalszego działania w razie rozbicia się rokowań. Była to groźba, z którą należało się liczyć, tym bardziej że nadeszły wieści, o czym zawiadomił niektórych członków Rady ksiądz Andrzej. Ci, darząc go respektem, nie zlekceważyli ostrzeżeń, gdyż wiadomości, które dostarczył, kazały sprawę porozumienia ze Świdrygiełłą uważać za pilną i wręcz konieczną. Tak się bowiem złożyło, że w tych właśnie dniach rokowań ze Świdrygiełłą ksiądz Andrzej otrzymał aż trzy ważne zawiadomienia, z których najważniejsze i najbardziej groźne przedstawił panom kasztelanowi Zarębie i wojewodzie kujawskiemu Jurandowi z Brudzewa. Otrzymał bowiem pilne pismo od swego wysłannika przebywającego w zakonnym państwie, w którym ten ostrzegał, że lada dzień ruszy nawała krzyżacka na ziemię kujawską, a także na resztę pogranicza, może prócz włości mazowieckich. Oczekiwane jest również przybycie chorągwi Zakonu Inflanckiego. Wiadomość była tak nieprawdopodobna, że usłyszawszy ją, uznali za wręcz niegodną wiary. Uzgodniono bowiem jeszcze w Bieczu na 15 sierpnia zjazd w Toruniu, na który król mianował już swoich pełnomocników z prymasem Wojciechem Jastrzębcem na czele. Utrzymywał też z Wielkim Mistrzem stałą i przyjazną korespondencję, donosząc mu w czasie wojennych działań o ważniejszych zdarzeniach, nie omieszkał też zawiadomić o rozpoczętych rokowaniach pokojowych, mimo że nadchodziły wieści o złych intencjach Zakonu, w związku z czym Jagiełło pisał do Malborka:

„...takiemu doniesieniu my bynajmniej wiary dać nie mogliśmy i nie możemy, ani to nam przez myśl przejść nie mogło, odkąd mamy z Wami pokój wieczysty, listami i pieczęciami stwierdzony, i wiemy, że Wielebność Wasza tak czyste i dobre masz sumienie i o honorze swoim pamiętasz, że żadną miarą czegoś podobnego na szkodę Waszego zbawienia i honoru przypuszczać o Was nie możemy”41. Na ten list Wielki Mistrz nic jednak nie odpisał. Król zaś w następnym liście przypomina o zjeździe ustalonym na 15 sierpnia i nadmieniając że nie ma o tym wiadomości, prosi o odwrotne przez oddawcę tego pisma powiadomienie w tej sprawie. W Polsce takoż obaj kanclerze nie obawiali się złamania przez Zakon przymierza. Ale gromadzenie wojsk nie mogło ujść uwagi mieszkańców pogranicza, toteż zaczęły się tam masowe ucieczki. Wieści te rozeszły się po kraju i zachwiały pewnością kanclerzy, toteż jeszcze przed omówionym zjazdem toruńskim, Jan, biskup włocławski, przybył do Malborka, gdzie przyjął go Wielki Mistrz. Dziękował biskup za dobre usługi w sprawie ze Świdrygiełłą, ale też i wyraził obawę co do przyczyn paniki wśród ludności pogranicznej, na co Wielki Mistrz zapewniał go, że otrzyma „dobrą” odpowiedź i prosił, by biskup zaczekał w swojej wsi Zubkowie, gdzie mu po naradzie ją przyśle. Biskup Jan już się jednak zorientował, na co się zapowiada, więc na odpowiedź nie czekał, ale powrócił co rychlej, aby nawoływać do przygotowań dla odparcia spodziewanego najazdu. Stąd Wielki Mistrz wyraził wkrótce zdziwienie, że jego wysłannicy nie zastali biskupa, bo wprawdzie proponował odłożenie zjazdu, jednak nadal jest temu zamiarowi przychylny, mając na myśli „przyjaźń i wszystko dobre”. Prymas zaś, choć już pełen rozterki, zdawał się jednak nadal wierzyć Wielkiemu Mistrzowi. Pisze mu zatem, że uspokaja wzburzoną ludność i wzywa, by „spokojnie oddawała się swojej pracy i wspólnemu, dobremu współżyciu”. W odpowiedzi von Russdorf wciąż przyjacielsko wyjaśniał przyczyny, dla których proponował odłożenie zjazdu, ale ani słowem nie zaprzeczał obawom prymasa. Może dlatego, że pismo z wypowiedzeniem wojny było już gotowe, gdyż nosiło datę 17 sierpnia. W tym czasie także poselstwa Zygmunta do Jagiełły stale zapewniały króla o cesarskiej przyjaźni, co pozwalało przypuszczać, że od strony Zakonu niczego złego nie należy się spodziewać.

41

—

Według źródeł historycznych.

Toteż nie można się dziwić zdumieniu i nieufności panów biorących udział w naradzie. Wszakże kiedy proboszcz odczytał słowo po słowie otrzymane pismo, w którym brat Erazm podawał źródła informacji i sposoby ich uzyskania, a także z naciskiem podkreślał swą wiarę w rzetelność tego doniesienia, nieufność dygnitarzy wielce zmalała i już z wahaniem zaczęli sobie przypominać, nie tak wprawdzie konkretne, ale przecież również niepokojące ostrzeżenia obu kanclerzy, jakie dochodziły do obozu. Rozważali więc potem szczegółowo otrzymane wiadomości i porównując je z tymi, które miał już dwór, zaczęli nabierać przeświadczenia o konieczności powiadomienia o powstałej groźbie Jego Królewskiej Mości, a także hamować zapalczywość tych panów, którzy, przeciwni wszelkiej ugodzie, dążyli do dalszego prowadzenia wojny, widząc w niej najszybszy i najbardziej skuteczny sposób zakończenia konfliktu. Król, który dotąd wierzył w lojalność Zakonu i był spokojny, że dotrzyma pokoju, wysłuchawszy relacji, ku zaskoczeniu swych doradców nie tylko przejął się groźbą, ale począł przypominać wszystkie lekceważone dotąd przez siebie dwuznaczne wypowiedzi krzyżackie. Panowie rychło pojęli, że czynił to nie tyle szczerze, ile dla wykorzystania nadeszłych wieści dla swoich celów, a mianowicie przekonania oponentów o konieczności zawarcia ugody, do czego dążył wszelkimi siłami. Toteż tym razem za aprobatą znacznej większości swej Rady przystał na dodatkowe żądania Świdrygiełły i 23 sierpnia podpisał zawarcie rozejmu. Zaraz więc odjechali litewscy posłowie, a wraz z nimi Sędziwój z Ostroroga i Wawrzyniec Zaręba, by wymienić z Wielkim Kniaziem dokumenty o pokoju. Świdrygiełło istotnie podpisał je także, dnia 1 września 1431 roku, w Czartorysku. Rozejm miał trwać do 24 czerwca 1433 roku i zostali nim objęci Zakon i mołdawski hospodar. Stan posiadania miał pozostać bez zmian, taki jak w chwili podpisania przymierza. Król zatrzymuje na Podolu zamki i miasta Kamieniec, Smotrycz, Skałę i Czerwonogród, Wielki Książę zaś Bracław, Sokolec, Zwinigród, Latyczów i inne. W czasie rozejmu obie strony miały dążyć do zawarcia stałego pokoju, w którym to celu 2 lutego 1432 roku zjedzie się po 12 pełnomocników we wsi Połubicze, między Parczewem a Brześciem, gdzie będą przebywać — król w Parczewie, zaś Wielki Książę w Brześciu. Gwałty, jeśliby były popełniorie przez którąś ze stron, nie naruszą

rozejmu, lecz będą karane, czego będą strzec przygraniczni starostowie, przy czym Świdrygiełło obiecał zawrócić ciągnących mu z pomocą Tatarów. O ile strona Polska miała powody, by dążyć do chwilowego rozejmu, a wszelkimi siłami dążył do tego król i popierało go wielu panów, gdyż groźba napadu krzyżackiego niejako już zmuszała do przynajmniej chwilowego zaprzestania tej wojny, to decyzja Świdrygiełły była niezrozumiała. Od początku bowiem objęcia władzy dążył do wywołania wojny, zabiegał o pomoc sojuszników i wsparcie polityczne, doprowadził do przymierza w Skirstymoniu z Zakonami, pozyskał pomoc i mołdawskiego hospodara, i bodaj Tatarów, ale choć minęło już dziesięć miesięcy, sam żadnych wojennych przygotowań nie czynił, nie umiał zebrać i zorganizować żadnych własnych sił. Gdyby nie Jursza, któremu nawet nie zdołał podesłać odsieczy, zapewne już by nie siedział na wielkoksiążęcym tronie. A tymczasem, kiedy wystąpił hospodar mołdawski, a Zakon wielkimi siłami zagrażał Polsce, on raptem godził się na rozejm i podpisał go na warunkach dla siebie mało korzystnych. A przecież wiedział o rychłej krzyżackiej napaści, bo mu ją zapowiedział już w połowie sierpnia Wielki Mistrz, a potem, kiedy po kilkunastu dniach napad już miał miejsce, musiał przecież o nim wiedzieć. Być może w jakiejś mierze przyczyną była jedna z owych trzech wiadomości otrzymanych przez księdza Andrzeja, która nadeszła z dworu Wielkiego Księcia. Mówiła o wzrastaniu niechęci bojarów do Świdrygiełły, którego nieobliczalne postępki zaczęły im grozić, a zwłaszcza kaźnie, jakie w porywach złości zaczął wobec nich stosować, nie bacząc na zasługi, stanowisko czy wiek. Zaczęły więc odzywać się głosy sprzeciwów i knowania spisków, co mogło go do tego stopnia zaniepokoić, że umyślił wojnę pozostawić Krzyżakom, a samemu najpierw rozprawić się z opozycją, a potem dopiero przyłączyć się do działań Zakonu, jeśli ten nie zdoła przez ten czas uporać się z Polską własnymi siłami, na co w głębi serca zapewne liczył. Takie wyjaśnienie niezrozumiałego postępku Świdrygiełły snuł ksiądz Andrzej rozważając sytuację. Rozmyślał przy tym, co wypada mu począć, by zaradzić groźbie, jaką przyniosła mu trzecia wiadomość, którą otrzymał z Węgier, a mianowicie, że cesarz wysyła dla Świdrygiełły koronę, której wprawdzie nie będzie wiózł biskup Zagrzebia, ale mimo to posłowi

towarzyszyć ma dwustu zbrojnych, by doprowadzić go bezpiecznie do obszarów zajętych przez oddziały Wielkiego Kniazia. Było więc o czym rozmyślać, gdyż widział jasno, że i tym razem własnymi siłami nie zdoła zapobiec klęsce politycznej, jaką stanowiłoby dotarcie królewskich insygniów do rąk Świdrygiełły. A chwila na wysłanie poselstwa była dobrze wybrana, gdyż ogołocenie Podola z polskich wojsk ściągniętych pod Łuck pozwalało na względnie bezpieczny przejazd. Po wymianie dokumentów dotyczących rozejmu król rozpuścił wojsko, a sam udał się do ziemi chełmskiej. Wieść o napadzie krzyżackim rozeszła się już szeroko, więc szlachta ziemi kujawskiej i dobrzyńskiej jeszcze spod Łucka samowolnie opuszczała szeregi i gnała swoim z pomocą. Po niedługim czasie król udał się z chełmszczyzny do Lwowa, dokąd przyszły bardziej dokładne wieści o okrucieństwach krzyżackich i całkowitym zniszczeniu najechanych ziem. Wydał więc zarządzenie dotyczące zaopatrzenia głodującej ludności, której udało się ocalić z pogromu, i w listopadzie udał się do Niepołomic. Tam jednak nastąpił tak liczny zjazd dygnitarzy, że z braku kwater dwór przeniósł się do Krakowa. Stąd dopiero z początkiem 1432 roku Jagiełło udał się do Lublina, gdzie stanął 2 lutego, by znaleźć się w pobliżu Parczewa, przewidzianego układem do spotkania ze Świdrygiełłą. Tak król, jak jego Rada, a także i inni dygnitarze z jego otoczenia byli przekonani, że Zakon melnickiego pokoju nie złamie, mimo zawartego w Skirstymoniu, przymierza ze Świdrygiełłą. Stąd też północna granica została nie zabezpieczona i żadnych wojsk tam nie było. Ta nieuzasadniona ufność srodze została ukarana. Zakon bowiem, jak to było w jego zwyczaju, znów działał perfidnie i z całą premedytacją. Wielki Mistrz przygotowywał się skrycie, maskując te przygotowania zapewnieniami przyjaźni, słał o niej zapewnienia, a w rzeczywistości gromadził ogromną armię. Wezwał też do współdziałania Inflanckiego Mistrza, Cysse von Rutenberga. Wreszcie, wypowiedziawszy wojnę 17 sierpnia, nie czekając, aż wieść dotrze do Jagiełły, 18 sierpnia z nagła ruszył wojsko. Uderzenie nastąpiło z trzech stron. Pierwsze, najsilniejsze, armią liczącą 30000 żołnierzy i 4000 wozów pod wodzą Wielkiego Marszałka, nastąpiło z Pomorza na Kujawy. Drugie, pod wodzą toruńskiego komtura, ruszyło z ziemi

Chełmińskiej na ziemię dobrzyńską, a trzecie, pod wodzą wójta Nowej Marchii, skierowało się na Poznań. Wkrótce potem pojawiła się i czwarta armia Inflanckiego Zakonu i terenów jemu podległych, pod wodzą marszałka Wernera von Nesselrode. Tę grupę wraz z chorągwiami komtura tucholskiego Wielki Mistrz skierował do ochrony rejonów Człuchowa i Tucholi. Główna armia, wkroczywszy na Kujawy, nie tylko nie napotkała żadnego oporu, tak zresztą jak i inne oddziały zakonne, ale uzyskała pomoc kujawskiego starosty. Mikołaja Tumigrały, z dawna zdradliwie sprzyjającego Zakonowi. Bez żadnego więc oporu zajęto zamek Nieszawy, zwany Nowym Toruniem, i doszczętnie spalono całe miasto, którego kupiectwo skutecznie dotąd konkurowało ze Starym Toruniem. Taki sam los spotkał Inowrocław, również oddany w ręce krzyżackie przez Tumigrałę. Potem przyszła kolej na Włocławek, w którym doszczętnemu obrabowaniu uległa również tamtejsza katedra. Straszliwe zniszczenie kraju sięgało dwudziestu mil w jego głąb, bo aż poza Brześć Kujawski, pasem szerokości dziesięciu mil. Jeszcze szerszym zasięgiem, bo blisko na piętnaście mil, objęli zakuci w żelazo rycerze ziemię dobrzyńską. Obrócili w gruzy Lipno i Rypin i szeroko rozlaną falą jeźdźców szli dalej. Tylko wójt Nowej Marchii nie zdołał poszczycić się większymi sukcesami, ale tym dzielniej spisywały się wojska komtura Tucholi i Inflanckiego Zakonu, które nie zdołały opanować żądzy rabunku i ruszyły ze swoich stanowisk. Posuwające się kolumny jakby prześcigały się w niszczeniu wszystkiego, co napotykały na drodze. Toteż napad był tak okrutny, że nikt podobnego nie pamiętał ani o podobnym nie słyszał. Okryci białymi płaszczami rycerze ciągnęli w tumanach kurzu kryjącego nieomal po hełmy ich groźne postacie, ziemia grzmiała pod kopytami ciężkich, bojowych rumaków, a blaski pożarów świeciły za ich plecami. Oni zaś z mieczami w rękach i tarczami przy bokach cwałowali z gromkimi pieśniami, które wiatr roznosił po polach. Kiedy zaś dopadali ludzkich osiedli, wtedy śpiew przechodził w zgodny wrzask uciechy. Błyskały miecze spadając na wszystko, co żyło, co nie uszło spod ich ostrzy, widok zaś tryskającej krwi jeszcze bardziej podniecał do rzezi, toteż zeskakiwali z koni i zanim rzucili ogień na strzechy, szukali kryjówek ofiar, a zwłaszcza co młodszych niewiast. Stanowiły nagrodę za ich bojowy trud,

dopełniając uciechy, kiedy z rechotem szarpali na nich odzież i obalali na ziemię. Nie wszędzie bowiem ludność na czas zdążyła opuścić wieś czy osiedle, by kryć się po lasach, napady bowiem były nagłe, a chęć ratowania także dobytku nieraz stawała się przyczyną zguby. Tak więc wieś po wsi i miasto po mieście ulegały zagładzie wśród wrzasku napastników, huku pożarów i krzyków ginących. Łuny i kłęby dymów szerokim wachlarzem znaczyły drogę najazdu. Waliły się domy, płonął ludzki dobytek, ginęli od razów ludzie — ci mieli szczęście. Bo stokroć straszniejszy los spotykał tych, których zrazu oszczędzano. Zganiano ich potem w gromady i poddawano straszliwej kaźni. Bowiem na rozkaz rozweselonych rycerzy przyskakiwali do nich knechci z nożami w rękach i zdarłszy z ofiar odzież, obcinali niewiastom piersi, a mężczyznom członki, by polskie plemię się nie rozmnażało. Nie oszczędzano też i dzieci, które podrzucano do góry, by opadające nadziewać na podstawione ostrza mieczy. Kiedy żyło już tylko ryczące po oborach bydło, podpalali budynki pozostawiając za sobą morze płomieni i bodąc wierzchowce długimi ostrogami ruszali wesoło ku nowym zwycięstwom. Tak przemieniały się w zgliszcza i pustynię graniczące z Zakonem koronne ziemie. Jak potem obliczono, zagładzie uległy dwadzieścia cztery miasta i ponad tysiąc wsi. Wielki Mistrz wyznaczył bowiem w nagrodę za spalenie wsi grzywnę, a za miasto — trzy. Wreszcie, nie widząc znikąd żadnej pomocy, wieśniacy zaczęli gromadzić się w grupy, zbroić w siekiery i widły i, jak mówi kronikarz, „widząc pobożne strzechy siół swoich spalone, trzody swoje zrabowane, żony i córki zhańbione” zdecydowali się choćby i samym przy tym zginąć, ale szukać zemsty na okrutnym najeźdźcy. Także szlachta najechanych ziem, przepełniona wściekłością i rozpaczą, żądzą zemsty i pragnieniem, by przynajmniej dopaść sprawców, jeśli już bliskich uratować nie można, goniła spod Łucka zmieniając konie po drodze. Jednak owe chłopskie gromady r jeszcze niezupełnie zebrane razem, bez wojennego doświadczenia, początkowo rozbił zdradziecki Tumigrało. Ale rozproszone zebrały się znowu, i to w większej liczbie niż poprzednio. Znalazły też przywódców wśród miejscowej szlachty, która, ogarnięta tym

samym pragnieniem, nie bacząc na różnicę stanów, stawała ze swymi poddanymi w jednym szeregu. Dowództwo objęli najdzielniejsi z miejscowych panów: Jarogniewski, Dobrogost Koliński i Bartosz Wissenburg. Wkrótce też zaczęło przybywać i rycerstwo spod Łucka. Jak dotąd jednak osłonięte przez Tumigrałę krzyżackie chorągwie wracały z Kujaw i ziemi dobrzyńskiej nie nagabywane, choć owe chłopskie gromady, znów połączone i wsparte konnicą szlachecką, stanowiły już poważne zagrożenie, bo siłę liczącą blisko pięć tysięcy zbrojnych. Wszakże nic o niej nie wiedzieli. Dowódcy polscy rychło jednak otrzymali wieści o jednej z krzyżackich armii ciągnącej ku granicy wraz z tłumem jeńców i licznymi wozami zagrabionej zdobyczy. Były to owe chorągwie inflanckie i tucholskiego komtura Jodoka de Hogerkerche, które wiódł inflancki marszałek zakonny Werner von Nesselrode. Był pogodny dzień 13 września. Na nadbrzeżnych łąkach Łobżenki, pod wsią Dąbki leżącej o trzy mile od Nakła, skryte za łozinami i pasem trzcin, pasło się bydło uprowadzone przez chłopów. Wojska krzyżackie ciągnęły wolno, bo śpieszyć nie było potrzeby, gdyż dotychczasowa bezkarność dawała poczucie bezpieczeństwa, a wielki tabor zagrabionej zdobyczy nie pozwalał na pośpiech. Założono więc nad rzeką obóz i beztrosko biwakowano. Wkrótce zakonni dowódcy dowiedzieli się o polskim stadzie, więc postanowili je zagarnąć i pognać ze sobą, bo do granicy było już blisko. Ruszył po nie oddział knechtów, chorągwie zaś gotowały się do dalszego marszu. Ale chłopsko-szlachecka armia idąca w pościgu była już blisko i dojrzała obozowe dymy. Wkrótce też została powiadomiona przez Bartosza Wissenburga wiodącego straż przednią o nieprzyjacielskim obozie. Krzyżacy, nieświadomi niebezpieczeństwa, z tym większym przerażeniem usłyszeli, jak z pobliskiego lasu rozlega się raptem pieśń „Bogurodzica”, spomiędzy drzew wypada tłum zbrojnych i biegnie z tym śpiewem ku nim. W ślad zaś za pieszymi oddziałami pędzi i groźna polska konnica. Tylko wielka sprawność bojowa rycerzy zakonnych pozwoliła im, chociaż częściowo, dosiąść wierzchowców i sprawić szyki, by dać odpór polskim jeźdźcom.

Nie na wiele jednak to się zdało, bo uderzenie napastnika rozżartego pragnieniem zemsty było tak potężne, że szyki te pękły nieomal od razu i nie było już szeregów, które mogłyby wesprzeć czy ochronić śpieszących jeszcze ku bitwie towarzyszy. Poszły w rozsypkę sieczone bezlitośnie tucholskie chorągwie, a za nimi i przybysze inflanccy. Cięto ich zawzięcie i tak skutecznie, że zdawać się mogło, iż napastnikami są zaprawieni w bojach żołnierze, a bronią się nieudolni pachołcy. Pod uderzeniami toporów pękały zbroje, widły wbijały się w ciała tych, którzy ich wdziać nie zdążyli, krew oblewała ofiary, jak i ich zabójców. Jeńców nie brano, gdyż żądza zemsty była silniejsza od pragnienia zdobyczy. Zresztą dla chłopów nie był zrozumiały stosowany wśród rycerstwa ruch palcami przypominający liczenie pieniędzy, których często wstrzymywał cios uniesionego już miecza. Toteż po rozbiciu krzyżackiego szyku rozpoczął się już tylko pogrom rozproszonych szeregów. Maczugi i topory miażdżyły głowy, kosy i widły przeszywały piersi, miecze rąbały pierzchającego już wroga. Klęska była zupełna. Niedobitki krzyżackiej armii schroniły się w lasy, gdzie błądząc ginęły potem z głodu lub od zwierza, jeśli nie wyłapali ich na powrozy okoliczni chłopi, którzy czynili sobie na nich uparte polowania. Jeszcze po tygodniach docierały niedobitki do Człuchowa, Tucholi czy Bytowa. W bitwie poległ inicjator wyprawy, komtur tucholski Jodok de Hogerkerche, komtur ostródzki Szwor, komtur dynaburski Walter de Lo i wielu innych komturów i znakomitych rycerzy pruskich i inflanckich. Sam zaś ich wódz, marszałek Werner von Nesselrode, komtur Fellina, komtur Goldyngi, komtur Człuchowa, Paschke von Landeck, wójt z Graben, i oprócz nich jeszcze 7 innych komturów i 50 rycerzy dostało się do niewoli, i to tylko dzięki temu, że natrafili na polskie rycerstwo. Pognano ich wszystkich do Poznania, skąd przetransportowani pod Kraków dłuższy czas przesiedzieli w niewoli, a niektórzy nawet już w niej pomarli. Do Krakowa wysłano cztery zdobyte chorągwie, w kościołach bito w dzwony i odprawiano dziękczynne msze na wieść o tym zwycięstwie. Natomiast Wielki Mistrz nie zdołał pojąć, co zaszło i skąd znalazła się ta polska armia, która była zdolna zadać mu taką klęskę. Nadeszły też i dalsze wieści, że wojsko to zbliżyło się do granicy i zagrażając Tucholi i

Człuchowowi gotuje się do wtargnięcia w kraje zakonne. Wobec tego wielki marszałek zakonny, który przygotował kolejną napaść na Bydgoszcz i Nakło, zmienił zamiar i udał się pod Człuchów, by nie dopuścić Polaków w głąb własnego kraju. Ale Wielki Mistrz rozkazał zaniechać dalszych działań i wszystkim wojskom wracać do Prus, donosząc jednocześnie o zawartym przymierzu, powiadomiony o tym przez przybyłych do niego posłańców króla i Świdrygiełły, Mikołaja Zakrzewskiego i Rusina Czatę. Na wieść o podpisaniu porozumienia nie mniejsza radość niż w całym łuckim obozie zapanowała i wśród czepielowskiego pocztu. Zebrani w namiocie Czarnego opróżniali jeden z antałków wina, które kupiec Morzelec dla pozoru zwykł zabierać na swój wóz. W tej okolicznościowej biesiadzie brali udział i obaj pocztowi, Tomek i Waśko, którego oblicze jaśniało wyraźną radością. Przyczynę jej rozumieli zwłaszcza obaj młodzieńcy, którzy także chcieliby już dosiadać koni. — Oby nie przyszedł ten dzień, w którym równie niecierpliwie będziecie czekać okazji do ruszenia w pole... — rzucił w pewnej chwili kpiąco Jaksa, sięgając po kubek miodu, który mu na nowo napełnił Tomek. — A czy wuj takoż rad wyrywa się z domu? — odciął się Leszek. Jaksa zmierzył młodzieńca gniewnym spojrzeniem. — Na co ty sobie, gołowąsie, pozwalasz?! Daj ci Boże taką małżonkę jak ciotka! Ale coś mi się widzi, że twoja Olga jeszcze ci zaleje sadła za skórę! — A niech tam! — rzucił wesoło młodzieniec. — Z jej ręki nic mi nie straszne! — Głupi młodzik! — prychnął Jaksa, wszakże spór przerwał Czarny odzywając się ze śmiechem: — Nie warto bracie ich ostrzegać, bo jak i my kiedyś, tak i oni teraz pod babski trzewik się pchają! Wszakże my tu weselimy się, a nie gadaliśmy jeszcze z proboszczem! Radbym wiedzieć, czy on także z nami wróci? — Istotnie z radości zapomnieliśmy o nim... — przyznał Jaksa. — Zatem skończmy biesiadę i chodźmy do niego... — A chodźmy! A antałek dokończą te łobuzy! Do namiotu księdza Andrzeja nie było daleko, ale kiedy po chwili do niego dotarli, okazało się, że prowadzi rozmowę z jakimiś królewskimi

dworakami. Jednak dowiedziawszy się, że przybyli, przykazał im czekać, bo sam miał właśnie zamiar po nich posyłać. Przysiedli więc pod pobliskim dębem pewni, że i proboszcz chce z nimi uzgodnić sprawę swojego wyjazdu. Kiedy więc wreszcie wezwał ich pacholik, beztrosko zajęli miejsca, czekając na pierwsze słowa dotychczasowego zwierzchnika. Ten, jak zwykle, zanim się. odezwał, obrzucił ich lustrującym spojrzeniem. — Widzę, mości panowie, żeście rozradowani i odgaduję przyczynę... — Ano tak, wasza wielebność! — oświadczył Czarny. — Dlatego też przybyliśmy pytać, czy możemy spodziewać się i waszego powrotu? Czepiele, jako i my, rade będą znów was tam gościć! Ksiądz Andrzej nie odpowiedział od razu. Popatrzył przez odchyloną namiotową płachtę na widoczny przez nią skrawek okolicy, po czym westchnąwszy odpowiedział: — Niestety, zbyt dużo mam jeszcze spraw na głowie, które wymagają zakończenia, abym mógł myśleć o wytchnieniu... — Ostajecie jeszcze przy dworze? — z zawodem w głosie odezwał się Jaksa. — Ostaję, synu. Bóg i sprawy wam dotąd poruczane pozostają nie wyjaśnione... Zwłaszcza twoje, Jaksa. Czyżbyś zapomniał? Sądzę, że dalsze polecenia nie dziś to jutro znów otrzymasz... — Chcecie, abym pozostał? — już zupełnie zawiedziony spytał Rudy. — Ależ nie! — ksiądz Andrzej uśmiechnął się, przystępując do sprawy, której dotyczyła trzecia otrzymana wiadomość. — Natrudziliście się dosyć obaj, toteż odpoczynek wam się należy. Ale nie tak zaraz... — dokończył nieoczekiwanie. — Zwłaszcza mam na myśli ciebie, Hubercie... — Jakże to?! — wykrzyknęli obaj, niemal jednocześnie. — Korona dla Świdrygiełły już wyrusza, ale nie wiezie jej biskup Zagrzebia, co ułatwi nam zadanie, bo musimy ją odebrać. Z Czech ma ciągnąć na Kałusz pod silną ochroną, bo około dwustu zbrojnych — tyle wiem. Ale należy sądzić, że będą chcieli dostać się jak najszybciej pod osłonę grodów, które trzyma Świdrygiełło, a więc najbliższe to Zbaraż lub Olesko. Tamte strony zna najlepiej Michał Buczacki, on więc lada dzień z królewskiego rozkazu ma wyruszyć w trzysta koni i koronę choćby siłą odebrać! Jakie ma

bowiem znaczenie ten podarek Zygmunta, nie muszę ci, Hubercie, tłumaczyć! Chcę bowiem, abyś towarzyszył tej wyprawie i odebrane insygnia mi przywiózł. A także możesz Buczackiemu być pomocny radą, bo przecie już dwakroć — ksiądz Andrzej uśmiechnął się z lekka — z powodzeniem takie zadania wykonałeś... Czarny z rozgoryczeniem pomyślał, że zbytnio się pośpieszył ze swoją radością i jej oblewaniem, ale nie dał po sobie poznać zaznanego zawodu. Jaksa nie odzywał się,, tylko rzucił mu krótkie, zatroskane spojrzenie. Hubert spytał spokojnie, jakby otrzymane polecenie mało go obchodziło. — Sądzić chyba należy, że Świdrygiełło wyśle naprzeciw poselstwa dodatkową ochronę? Boć na pewno został powiadomiony o wysłaniu tak cennych dla niego insygniów? — Z jego dworu mam wiadomość także... — stwierdził krótko proboszcz. — Istotnie, właśnie do Zbaraża i Oleska wysłał gońców, zapewne w tej sprawie, stąd te grody ci wskazałem. — Będzie więc trzeba sprawę załatwić, zanim wsparcie dotrze do poselstwa! — Właśnie. I dlatego chcę, abyś wsparł radą Buczackiego. — Będę zatem wnet gotowy do drogi — oświadczył krótko Czarny. — Wiem, że ci nie w smak to poruczenie, ale sprawa zbyt ważna, by ostawić ją na głowie jednego człowieka! Dłużej to nie potrwa jak parę niedziel, może mi więc twoja małżonka wybaczy tę zwłokę... — dorzucił żartobliwie proboszcz. — Potem będziesz miał dość czasu by wypocząć. Po wyjściu z namiotu, kiedy już nieco się oddalili, Rudy rzucił ze złością: — Ale mnie pocieszył! Niech go grom spali! — Taka już nasza służba... — uspokajająco rzucił Hubert. — No cóż, rozejdziemy się w różne strony... — dodał jednak smętnie. — Kogo weźmiesz ze sobą? Chłopców chyba odeślesz? — Waśkę takoż, bo pilno mu do dziewki! Wezmę Damiana. — Czy nie lepiej Tomka? Czy tego mruka dostatecznie już znasz? — O tyle, że takiego drugiego zwiadowcy niełatwo znaleźć! Doszli do swego namiotu i na pytające spojrzenia rozweselonej kompanii Czarny odpowiedział wzruszając ramionami: — Pojedziecie sami. Mnie jeszcze czeka robota.

— Jaka?! W czym rzecz?! — wykrzyknęli obaj młodzieńcy. — Jakże staniem przed matką bez ciebie?! Nie może to być! — zaprotestowali zgodnie. — Zamilczeć! — warknął na synów Czarny. — Jeszcze tego brakowało, aby młódź sprzeciwiała się rozkazom! Służymy Jego Królewskiej Mości! Ale obaj młodzieńcy nie myśleli ustępować. — Skoro tak — oświadczył Roch — tedy jedziemy z tobą! Samego cię nie ostawim! Doma nie mógłbym nikomu w oczy spojrzeć... Sprawę ostatecznie zakończył Jaksa oświadczając: — Dobrze mówi! Jedziemy wszyscy, niewiasty muszą zaczekać! — Stary osioł... — mruknął w odpowiedzi Czarny, ale już nic więcej nie powiedział, czym dał do zrozumienia, że spierać się nie zamierza. W dwa dni potem byli już w siodłach, w poczcie kniazia Michała, który rad był obecności Czarnego, jako że cenił w nim bystrego i znającego się na rzeczy doradcę. Kniaź ciągnął na czele blisko czterystu zbrojnych, gdyż prócz szlachty z ziemi podlaskiej i czerwonoruskiej przyłączyło się do wyprawy sporo młodych rycerzy, którzy, żądni przygód, nie dość jeszcze mieli wojaczki. Szli śpiesznymi marszami, wprost na południe. W tej sile nie bali się litewskich oddziałów spotykanych na drodze — zresztą zawarty rozejm pozwalał spodziewać się raczej przyjaznych niż wrogich powitań, gdyż jako miejscowi często znali się wzajemnie. Jeszcze w drodze kniaź Michał prosił do swego boku dowódców chorągwi. Jadąc między nimi przystąpił od razu do rzeczy. — Prosiłem waszmościów, skorzystawszy z okazji, że mam z kim pogadać i zasięgnąć dobrej rady, jak wykonać królewski rozkaz. W czym rzecz, już wiecie. Poselstwo ciągnie z Czech do Kałusza i zmierza, jak można sądzić, do Zbaraża albo Oleska. Ale w tym pewności żadnej nie ma, jeno tak mówi rozsądek. Natomiast lada dzień zapewne stamtąd ruszą Świdrygiełłowi żołnierze dla wzmocnienia ochrony poselstwa. Rzecz więc w tym, jak uchwycić Czechów zanim połączą się z kniaziowym wsparciem? Nie byłoby to trudne, gdybyśmy wiedzieli, jaką drogę obrało poselstwo, ale nic o tym nie jest nam wiadomo... — zakończył przemowę pan Buczacki i od razu spojrzał na Czarnego, jakby od niego przede wszystkim spodziewał się rady. Hubert poczuł się więc zobowiązany i zabrał głos jako pierwszy.

— Przemyśliwałem nad tą sprawą od razu, jakem dowiedział się, że mam tej wyprawie towarzyszyć. Toteż nie na poczekaniu, a zastanowiwszy się, swój projekt przedłożę. Sądzę mianowicie, że nasz oddział winien stanąć w dobrze skrytym obozie, w pobliżu spodziewanej drogi poselstwa. Potem należy obstawić te drogi czatami i, co jeszcze ważniejsze, rozesłać gońców po wsiach dostatecznie szeroko, jak można najdalej, ku Haliczowi. Niech rozgłoszą nagrodę temu, kto pierwszy przyniesie wieść o poselstwie. Nagroda musi być szczodra, niechby nawet i kilka grzywien, bo tego będzie warta, gdyż skoro już będziemy wiedzieć, gdzie szukać naszych gości, z resztą roboty łatwo się sprawimy! Kiedy Czarny skończył, odezwał się jeden z dowódców chorągwi, Przemko z Chwastowa, rycerz już starszy wiekiem i doświadczony dowódca. — Ani niczego ująć, ani niczego dodać... — oświadczył z powagą. — Rzecz wywiedziona rozumnie, toteż głos mój daję za takim sposobem... Ta wypowiedź jakby wyręczyła innych, bo nikt się nie odzywał, więc kniaź Michał oświadczył z zadowoleniem: — No i obeszło się bez długiego Zgadania! Tak też i uczynimy! Jak przyobiecam ze trzy grzywny, to chłopi po nocach spać nie będą warując przy gościńcach! Dla nich to wielki majątek, ten kto pierwszy da znać, bogaczem się stanie! Wszakże — zastanowił się — komu ma dostarczyć wiadomości? Czy do obozu? — Może czatom, jeśli na drodze je spotkają? — odezwał się kniaź Murza. — Wówczas będzie o nas wiadomo! Jak i to, gdzie stoimy... — Niech zatem rozesłani gońcy pozostaną we wsiach i oni nam wieści przyniosą — poradził Przemko z Chwastowa. — Tak też i uczynim! — zadecydował pan Buczacki. Idąc szybkim marszem na czwarty dzień dotarli do Zborowa. O pół mili przed miasteczkiem skręcili w las i wkrótce znaleźli dobrze osłonięty chaszczami szeroki wąwóz ze strumykiem biegnącym jego dnem po kamieniach. Ciągnął się tu także wąski pas porośnięty trawą, co wraz z wodą stanowiło dobre zabezpieczenie dla koni. Pan Buczacki pierwszy zjechał po żwirowym stoku w dół, a za nim, nieraz na końskich zadach, i chorągwie.

Wnet ściągnięto z koni juki ze sprzętem, bo szli komunikiem, i zabrano się do stawiania szałasów oraz rozpalania ognisk, bacząc, by nie dawały dymu. Zaraz po posiłku Buczacki znów zebrał dowódców chorągwi i polecił wybrać wśród ludzi takich, którzy pochodzili z tych stron i dobrze znali całą okolicę, by rozesłać ich po wsiach z przyobiecaniem nagrody za dostarczenie języka. Skutkiem tego natychmiast wyruszyli wyznaczeni żołnierze jak i czaty od strony Oleska i Zbaraża. Reszcie zaś nie pozostało nic innego jak oczekiwanie. Choć piękna pogoda wciąż dopisywała, nie było czym wypełnić bezczynnych dni. Pozostawało jedynie polowanie, konieczne zresztą dla zaoszczędzenia własnych zapasów, szczupłych, bo wozów nie było. Aby jednak nie dopuścić do zakłócenia porządku, bo każdy był chętny polować, kniaź Buczacki przykazał wyznaczać kolejne grupy na dostarczenie obozowi zwierzyny. Toteż rycerstwo oczekiwało swojej kolejki z niecierpliwością, jako jedynej rozrywki w obozowym bytowaniu. Wreszcie, gdzieś po tygodniu, nadleciał goniec z tak niecierpliwie wyczekiwaną wieścią, donosząc, że liczny orszak zbrojnych, liczący paręset żołnierzy, ciągnie od Brzeżan i minął wieś Uroczysko. Był więc nie dalej jak o cztery mile. Natomiast żadnych wiadomości od czat stróżujących drogi z Oleska i Zbaraża nie było, co wskazywało, że uderzenia w plecy, przynajmniej na razie, można się było nie obawiać. Toteż uradowany tak pomyślną sytuacją pan Buczacki zwinął obóz i ruszył w pochód. Ominęli lasami Zborów i, nie wychodząc na gościniec, szli przełajem dalej. Teren był falisty, o licznych wzgórzach i kotlinach, ale grunt lichy, piaszczysty, porośnięty tylko miejscami i to wątłą sośniną. Ujechali już ze dwie mile, kiedy osiągnąwszy szczyt kolejnego wzgórza ujrzeli wijącą się dołem jakąś rzeczkę i biegnącą wzdłuż niej drogę. Na drugim brzegu widać było zwaliska kamieni i stromy stok, natomiast dalszy odcinek drogi zasłaniała stroma skarpa wzgórza, porośniętego sosnami. Buczacki wstrzymał wierzchowca i obrócił się do jadących przy nim towarzyszy:

— To chyba nie najgorsze miejsce, by się zasadzić! Z jednej stroiły rzeczka, choć mała, ale nie do przebycia, bo z drugiego brzegu wznosi się stroma skarpa! A jeśli, wieści są prawdziwe, to i czekać długo nie będziemy! Ponieważ nikt nie zabierał głosu, Buczacki zwrócił się do dowódców i wyznaczył zadania. — Wasza wielmożność — polecił Przemkowi z Chwastowa — weź połowę ludzi, wyjedź do przodu i skryj ich na poboczu. Zagrodzisz im drogę od tyłu, ale bez wezwania nie uderzaj! Ja z resztą wojska zastąpię im drogę! Przemko bez słowa obrócił konia, kniaź Michał za.ś rozkazał jednemu z dowódców: — Wybierz waszmość z pięćdziesięciu co lepszych łuczników i obsadź nimi szczyt owej skarpy, co wznosi się nad drogą. Na mój znak niech wypuszczą strzały, ale mierząc w końskie zady. Dopiero jak nakażę, niech rażą jeźdźców. Waćpan — zwrócił się z kolei do Czarnego — po zagrodzeniu im drogi wyjedziesz jako mój wysłannik i zażądasz wydania insygniów, po czym mogą wracać skąd przybyli, bo krwi ich nie pożądam! Jeśli odmówią, wówczas najpierw ugodzimy z łuków, a dopiero potem ruszymy na nich! Po wydaniu tych rozkazów Buczacki umiejętnie ukrył pozostałych ludzi i znów przyszło im oczekiwać, wszakże teraz już nie tak długo, bo nie upłynęło nawet pół dnia, kiedy zza zakrętu drogi rozległ się głos dzikiego gołębia. Wiedziano, że jest to umówiony sygnał, więc rycerze poprawili się w siodłach, ściągnęli wodze, niejeden złapał się za miecz, by sprawdzić, czy łatwo wychodzi z pochwy. Wkrótce usłyszeli odległy gwar ludzkich głosów, stuk kopyt o kamienistą drogę i zaraz zza zakrętu wyłonił się oddział straży przedniej, gwarząc beztrosko. Przepuścili go nie nagabując, ale kiedy w parę pacierzy potem ukazał się zbrojny oddział, a za nim tocząca się z wolna kareta, Buczacki trącił konia ostrogą i wyskoczył z zarośli, a za nim chorągwie wyjechały na drogę. Poczet gwałtownie wstrzymał wierzchowce, kareta stanęła, a żołnierze jadący za nią zbliżyli się i ciasnym kręgiem otoczyli pojazd. Buczacki stojąc na czele swoich ludzi spojrzał na Czarnego i hamując tańczącego konia rzucił krótko: — Próbuj waść bez walki... bo to jednak poseł... Nas jest dwakroć więcej, może ustąpi...

Czarny bez słowa ruszył z miejsca i skierował się ku poselskiemu pocztowi. Kiedy zbliżył się, uniósł dłoń i zawołał: — Chcę mówić z dowódcą! Jesteśmy wojskiem Jego Królewskiej Mości Władysława, króla Polski i Litwy! Z grupy czeskich rycerzy wysunął się okryty zbroją jeździec i zakrzyknął: — Jam dowódca pocztu Jego Cesarskiej Mości króla Czech i Węgier, Zygmunta! Dlaczego zastąpiliście nam drogę?! Czego od nas chcecie?! Czarny zrozumiał, o co chodzi dowódcy, mówiącemu po czesku, ale to było za mało, aby prowadzić dalszą rozmowę, więc przeszedł na niemiecki, który, jak się okazało, zna i Czech. W tym momencie ukazała się w oknie karety głowa mężczyzny, jakby dopiero na dźwięk niemieckich słów pasażer okazał zainteresowanie, co dzieje się na drodze. — Wiemy, co wieziecie! — oświadczył Czarny nie zważając na nowego słuchacza, mimo że domyślił się w nim samego posła. — Nie zamierzamy dopuścić, aby królewskie insygnia dotarły do tego, komu je wieziecie! Wzywam cię więc, jeśli chcesz uniknąć przelewu krwi, aby korona przeznaczona dla Świdrygiełły została nam wydana! Czech ze zdumienia aż zdarł wodzami swego konia i krzyknął: — Tyś chyba oszalał! Śmiesz tego żądać przeciw cesarskiej woli?! — Mnie obchodzi jeno wola mego pana, króla Władysława! Zważ, że w razie oporu legniesz tu, na drodze, i ty, i twoi ludzie, bo nas jest dwakroć więcej! Obejrzyj się! Czeski dowódca mimo woli spojrzał za siebie. Kiedy spostrzegł tłum jeźdźców także od tyłu zagradzający drogę, na jego twarzy ukazał się na chwilę wyraz zakłopotania. Nie wpłynął jednak na decyzję, bo rzucił gwałtownie, chwytając za rękojeść miecza. — Poczekaj no! — Czarny uniósł do góry rękę. — Zanim pójdziesz na pewną śmierć, pomyśl, czy warto! Gadać z tobą długo nie zamierzam, jeno dostaniesz pouczenie, co cię czeka! Podniesienie ręki było znakiem dla Buczackiego. Rozległ się przenikliwy gwizd i w chwilę potem kilkadziesiąt strzał poleciało z góry, rażąc wszakże tylko wierzchowce. Ugodzone bądź stawały dęba, bądź poczęły szarpać się i z kwikiem walić zadami powodując nieopisane zamieszanie i krzyki próbujących opanować je jeźdźców. — Czy chcesz, aby następne strzały ugodziły ludzi?

Na tumult wywołany kłębiącymi się na drodze końmi z karocy wyskoczył wysoki, postawny mężczyzna o siwych włosach opadających na ramiona, już bogatym ubiorem zdradzając wysokie stanowisko, jakie musiał zajmować na cesarskim dworze. Dawano mu z szacunkiem drogę, nie zważał jednak na nikogo, lecz podszedł do dowódcy i rzucił marszcząc gniewnie brwi: — Co się tu dzieje?! — Żołnierze króla Władysława — mruknął zagadnięty — zaszli nam z obu stron drogę i łuczników mają na wzgórzu — wskazał dłonią w łosiowej rękawicy na szczyt urwiska, gdzie strzelcy z łukami w rękach,' nie ukryci już w zaroślach, byli na tle nieba dobrze widoczni. — Czego wszakże chcą?! Może... — wstrzymał się i dokończył: — Może nie wiedzą, kogo zatrzymali? — Wiedzą aż za dobrze, wasza wysokość... — rzucił przez zęby Czech. — Cesarskiej przesyłki żądają.,. Dygnitarz żachnął się. — A więc wiedzą! Mimo to jej nie dam! Nie odważą się na cesarskiego posła ręki podnieść! W razie zaś potrzeby będziemy się bronić, sam za miecz chwycę i stanę w szeregu! — Wiele mi nie pomożecie, wasza wysokość! Wszystkich nas wybiją do nogi! To jeszcze obaczym! Przecież wiedziesz doborowych rycerzy! — Polacy także nie gorsi... — dowódca wzruszył ramionami. — A do tego w dwójnasób liczniejsi, skoro zaś przyjdzie do walki, wprzódy połowę nas wystrzelają niczym kuropatwy! — Ja wszakże korony dobrowolnie nie wydam! A waść odpowiesz za tchórzostwo przed cesarzem! Na te słowa Czech poczerwieniał na twarzy, wyrwał z pochwy miecz. To widząc polscy jeźdźcy także jak jeden wyciągnęli broń, która zamigotała w słońcu setkami ostrzy. Czarny widząc to zawołał do posła: — Ty tchórzostwa nikomu nie zarzucaj! Sam masz mi rzec, czy chcesz, abyśmy twoich ludzi wycięli do jednego! Ale to wiedz, że ty pierwszy głowę położysz! Spojrzał w górę i zawołał ku strzelcom: — Spuść mu tam który strzałę pod nogi!

Ledwie przebrzmiał ten rozkaz nie jedna, ale kilka strzał świsnęło w powietrzu i utkwiło w piasku pod stopami pobladłego dygnitarza. — Gwałt to pogański! Cesarzowi skargę złożę! — krzyknął ten piskliwie, bo gniew ścisnął mu gardło. — Złożysz, jeśli żywy ostaniesz! A teraz dość gadania! Liczę do pięciu, jeśli zgody nie dasz, krew się poleje, ale twoja najpierw? — Czarny uniósł głowę do góry i rzucił donośnie: — Brać siwego na cel! Jeśli dam znak, spuszczać cięciwy! — Co powiedział? — spytał poseł zgnębionym głosem dowódcę, bo rozkaz Czarny wydał po polsku. — Po odliczeniu do pięciu pójdziesz, wasza wysokość, w ślady świętego Szczepana... Rozległo się z wolna odmierzane liczenie Czarnego. — Raz... dwa... trzy... Zrobiła się zupełna cisza pełnego napięcia oczekiwania. Poseł nie wytrzymał go i rzucił zdławionym głosem: — Ustępuję pod przymusem śmierci! Bóg i ci rycerze niech będą tego świadkami! Ale drogo zapłaci za to wasz król! — Ostaw jemu tę troskę! Gdzie korona?! Poseł spojrzał ponuro na Czarnego i mruknął: — W karocy pod siedzeniem... Czarny obrócił się do tylu i zawołał: — Jaksa, bierz Waśkę i Tomka i do mnie! Kiedy podjechali, polecił pocztowym: — Zajrzyjcie pod siedzenie w karocy! Musimy obaczyć na własne oczy tę cesarską puszkę Pandory! Nie była to jednak puszka, a podłużna, ciemna skrzynka, okuta misternie brązem. Widząc w niej zamek, Czarny wyciągnął rękę do posła z krótkim rozkazem: — Klucz! Dygnitarz drżącymi palcami rozpiął kaftan i odczepił zwisający na łańcuszku kluczyk. Po otwarciu wieka ukazały' się wewnątrz trzy puzdra. Kiedy otwarto i te, zamigotały złotem i drogimi kamieniami korona, jabłko i berło. Czarny gwizdnął cicho.

— No... no... — mruknął z uznaniem. — Jego Cesarska Mość grosza nie pożałował... Zamknął puzdra i wręczył skrzynkę Jaksie. — Weź i dobrze ukryj w naszych jukach. Z kolei zwrócił się do posła: — Gdzie wasza wysokość zamierza się udać? W dalszą drogę czy zawrócić? — Po co mam teraz jechać dalej?! — opryskliwie rzucił cesarski wysłannik odwracając się ku drzwiom karety. Czarny polecił Tomkowi: — Leć do Przemka i przykaż, by ich przepuścili! Karoca z trudnością zawróciła na wąskiej drodze i poselski poczet ruszył w podróż powrotną. Kiedy mijał oddział Przemka, który ustąpił mu miejsca, rycerze czescy i polscy obrzucali się wzajemnie spojrzeniami. Czescy spoglądali ponuro i gniewnie, polscy wprawdzie z wesołymi błyskami w oczach, ale milczeli, gdyż nie uchodziło dworować z przeciwnika ustępującego z pola. Wkrótce oba wojska rozjechały się w różne strony. Buczacki był rad z przeprawy, zakończonej bez rozlewu krwi, co mogłoby wywołać kłopoty dyplomatyczne, gdyż cesarz nie omieszkałby ukazać światu Polaków jako morderców grasujących po drogach. Zagadnął więc wesoło Czarnego: — Zgodnie z poleceniem waść masz zabrać koronę. Dokąd zamierzasz się udać? — Najkrótszą drogą ku swoim. Do Lwowa mam najbliżej, bo w dwa dni powinienem tam dotrzeć. Skieruję się na Gliniany, zatem wnet się rozstaniemy. Zabiorę za pozwoleniem waszej wysokości ochotników, których przywiodłem spod Łucka, niech mnie odprowadzą. — Tych za wielu nie jest, bo głównie przybyła z nami szlachta miejscowa. Przydam zatem waści chorągiew, niech odprowadzi przynajmniej do Glinian, bo licho nie śpi, paskudnie by było przed progiem się potknąć... — W rzeczy samej ostrożność należy zachować do końca — zgodził się Czarny. — Niechże zatem mnie odprowadzą, zresztą do Glinian nie więcej niż sześć mil, a tam już będę bezpieczny. Do Lwowa Czarny dotarł bez przygód. Tam dowiedział się, że królewski dwór przebywa w Krakowie, więc zaraz ruszył dalej. Do Krakowa insygnia

królewskie dowiózł także szczęśliwie. Spoczęły one w skarbcu królewskim na Wawelu, co zaś potem z nimi się stało, historycy nie zdołali ustalić. Być może w wiekach późniejszych, w czasie walk ze Szwedami czy Turkami, wraz z innymi skarbami zostały zastawione na potrzeby wojenne, a potem, jako nie stanowiących narodowej pamiątki, poniechano ich wykupienia. Cesarz Zygmunt siedział wygodnie rozparty w okrytym futrami fotelu i końcami palców drapał za uchem jednego z psów leżących u jego nóg. Przebywał obecnie na zamku w Ołomuńcu, gdzie wyznaczył spotkanie czeskim panom. Obrady dopiero się zaczęły, a już był nimi znużony, toteż teraz odpoczywał w swojej komnacie. Towarzyszył mu wicekanclerz Kacper Schlieck. Stał przy otwartym oknie i spoglądał na gmatwaninę dachów pociętą ulicami miasta, rozciągniętego u stóp zamkowego wzniesienia. Książę Fryderyk magdeburski zaprzepaścił pod Tychowem dobrą okazję do rozprawienia się z heretykami... Tyle i tak dobrego wojska nie da się rychło zebrać powtórnie... — mruknął w pewnej chwili, nie odwracając się od okna. — Istotnie, poruczyłem mu wielką armię, a on tak niecnie stchórzył! — parsknął Zygmunt — Nawet nie rozpoczynając bitwy! — dorzucił jeszcze bardziej gniewnie, jakby podniecając się własną złością. Schlieck odwrócił się od okna. — Fortuna ostatnio niezbyt nam sprzyja... — zauważył z goryczą. — Nie mniejszą klęską jest to porozumienie Władysława z bratem... — Uwziąłeś się, aby psuć mi krew! — warknął cesarz. — Niejedną noc przez to nie dospałem! Głupi prostak, widać wino rozum mu do cna pomieszało! Mołdawczyk uderzył, Zakon także, jeno on kitę podwinął i na pokój się zgodził! — Toż i mówią, że lepiej z mądrym gnój wozić niż z głupim jechać karetą... Aleksander doszczętnie rozbity, a i Zakon wiele nie zdziałał, bo jeno pograniczne ziemie ograbił, ale ani jednej chorągwi Polakom nie zniszczył! A do tego na sromotę się naraził, bo mu byle chłopska banda inflanckie i tucholskie rycerstwo wytępiła! — Tyś istotnie się zawziął, by mnie pognębić! — już z wściekłością krzyknął cesarz, uderzając dłonią o poręcz fotela. — Jeszcze tego litewskiego

żubra obedrę ze skóry! Świdrygiełłę należy nadal wspierać, ale i nauczyć rozumu! — Od korony mu go nie przybędzie... — Niech no tylko ją wdzieje, inaczej Władysław zaśpiewa! Rozmowę przerwało nieśmiałe pukanie do drzwi. Na niecierpliwe pytanie kanclerza uchyliły się i na progu stanął jeden z sekretarzy z rulonem papieru w ręku. — Wybaczcie, Wasza Cesarska Wysokość, ale wielce pilne pismo przyszło, przeto odważyłem się... — Od kogo?! — rzucił niecierpliwie wicekanclerz wyciągając rękę. — Dawaj! Od jego wielmożności pana Rotha. Osłabły od boleści w łożu legł, przeto gońca przysłał... Schlieck odebrał pismo i skinieniem głowy odprawił sekretarza, po czym rozwinął rulon i przebiegł go wzrokiem. Kiedy skończył czytanie, spojrzał na monarchę i rzucił cicho: — Aż strach mówić... — Gadaj bez zwłoki! Już wiem, że nic dobrego mi nie powiesz! — Koronę Rothowi Polacy pod groźbą śmierci odebrali. Zgryziony, w boleści legł... Zygmunt siedział dłuższą chwilę bez ruchu, aż wreszcie odezwał się nadspodziewanie spokojnie: — Czytaj dokładnie... Kiedy wicekanclerz spełnił polecenie, milczał przez chwilę w głębokim zastanowieniu, wreszcie mruknął: — Hm... Przyjdzie szukać zgody z Jagiełłą, i to może istotnej... A w każdym razie nie szczędzić mu życzliwości... — Wszakże napaść na posła, a do tego Waszej Cesarskiej Mości, toż to rzecz niesłychana! — Dlatego wyślij pisma do Ojca Świętego i na europejskie dwory z powiadomieniem, jak niecny i pogański uczynek popełnił Jagiełło! Jak poturbował i ograbił z wszelkiego dobra naszego posła! Nie monarcha to, a zbój! — Nie szkodziłoby i do niego wysłać pismo.

— Oczywiście! Ze słowami pozdrowienia i przyjaźni, o jakiej zapewniam go, mego druha i brata! A także wyraź wielki żal z powodu napaści Zakonu, który jednocześnie upominam i srodze naganiam! — Nie wiem, czy ta wysłana przez Waszą Cesarską Mość korona zbytnio go w prawdzie waszych słów upewni! — Toteż napisz jeszcze i to, żem niechętnie to uczynił, ale jako że nigdy danego słowa nie łamię, tak i tej obietnicy danej Wielkiemu Księciu Litewskiemu, choć bez nijakiej radości, chciałem dotrzymać!

KAZIMIERZ KORKOZOWICZ

SYNOWIE CZARNEGO

Najazd krzyżacki na Polskę, podstępny i okrutny, oburzył nie tylko króla i koronnych dygnitarzy, ale także cały naród. Wstrząsnął duchowieństwem, rozpalił gniew i pragnienie zemsty wśród rycerstwa, przeraził mieszczaństwo, wywołał żądzę odwetu we wszystkich stanach, do ostatniego ciury z tak zwanego pospólstwa. W powstałej sytuacji rozprawa ze Świdrygiełłą zajęła poślednie miejsce, przybrała charakter nieomal zwykłej rodzinnej waśni. Teraz głównym celem wszelkich dyplomatycznych zabiegów i planowanych działań stało się odpłacenie Zakonowi za krwawą rzeź bezbronnej ludności, spalenie wielu wsi i miast, obrabowanie dworów, klasztorów, kościołów. Jednak ten gniew, jednoczący społeczeństwo, skierował się teraz nie tylko przeciw Zakonowi, ale całej niemieckiej nacji, przeciw germańskiemu plemieniu, jako największemu wrogowi polskiego narodu. Ten nastrój zaczął coraz bardziej dominować na odbywających się naradach, powstała wrogość coraz głębiej przenikała serca i umysły. Uchwalono więc poniechać przynajmniej chwilowo waśni ze Świdrygiełłą, dojść z nim do porozumienia nawet za cenę doraźnych ustępstw, a cały wysiłek skierować na przygotowanie wojny odwetowej. Dotąd w wyborze środków nacisku, czy to dyplomatycznych, czy militarnych, jak korzystanie z pomocy wojskowej innowierców lub odszczepieńców wyznaniowych, liczono się z opinią stolicy apostolskiej czy też innych dworów europejskich. Teraz postanowiono wszelkich tego rodzaju głosów nie brać pod uwagę, a szukać sprzymierzeńców bez oglądania się na ewentualne objawy oburzenia czy protesty. Należało bowiem spodziewać się, że Zakon nie omieszka oskarżać Polski na arenie międzynarodowej. Zwrot ten nie nastąpił jednak od razu. Na początek zastosowano zwykłe, dotychczasowe środki działania dyplomatycznego, a więc wysłano poselstwa ze skargami na Zakon. W tym czasie odbywający się w Bazylei sobór podzielił Europę niejako na dwa obozy. Jeden, na czele którego stał cesarz Zygmunt, główny protektor soboru, książęta niemieccy i oczywiście Zakon, oraz drugi, któremu przewodził papież, Eugeniusz IV, wierna mu Polska, zaprzyjaźniona z Rzymem Wenecja i większość dworów europejskich. Do cesarza Zygmunta pojechał więc Piotr Łęczycki, do niemieckich książąt Mikołaj Rudnicki, do papieża udali się Jan Laska i sekretarz królewski

Mikołaj. Ci uzyskali cenną pomoc, bo przyznanie dziesięciny z dóbr kościelnych, co stanowiło niejako zapłatę za dotychczasowe wspieranie dyplomatyczne stolicy apostolskiej przez Jagiełłę. Natomiast wszystkie nadchodzące w tym czasie listy z Zakonu pomijano milczeniem, pozostawiając je bez odpowiedzi. Jedynie w wypadkach koniecznych posługiwano się pośrednictwem Świdrygiełły, który nie wzbraniał się przed tym, jednak nie ze względu na chęć pomocy Polsce, ale dla dogodzenia Zakonowi. W rezultacie, skutkiem odbytych narad, rozważań i konsultacji, powzięto różnorakie plany i ustalenia. Przede wszystkim uchwalono bezwzględną wojnę odwetową z Zakonem, lecz z zachowaniem terminu trwającego jeszcze przymierza, które kończyło się latem 1433 roku. Wszakże dla narażenia przyszłego przeciwnika na koszty i zmuszenia do zbędnej czujności uznano za celowe straszenie go doraźnym skupianiem sił na granicy, ruchami tych wojsk, nawet trapieniem nadgranicznymi napadami, a także rozprzestrzenianiem na terenie zakonnego państwa alarmujących wieści o rychłej polskiej wyprawie. Jednocześnie powzięto decyzję nawiązania kontaktu z husytami, celem wspólnego uderzenia. Oburzenie na Zakon było w kraju tak silne, że nawet duchowieństwo z prymasem Wojciechem Jastrzębcem na czele nie protestowało przeciw łączeniu się z odszczepieńcami, a jedynym oponentem pozostał kanclerz Oleśnicki, w zaistniałej sytuacji gorliwy stróż wiary. Wreszcie w stosunkach ze Świdrygiełłą, poza dążeniem do zawarcia z nim chociaż doraźnego porozumienia, powzięto plan, który jednak znany był tylko ścisłemu gronu królewskich doradców. Dzień Wszystkich Świętych król wraz z dworem spędzał już na wawelskim zamku. Tam też w kilka dni później przybył Czarny z przejętymi królewskimi insygniami, przeznaczonymi dla kniazia Świdrygiełły przez jego opiekuna i protektora, cesarza niemieckiego narodu, Zygmunta. Hubert nie miał zamiaru długo przebywać w Krakowie, gdyż tym razem ksiądz Andrzej uznał za możliwe zwolnić obu swych głównych współtowarzyszy i zezwolić im na wytchnienie w rodzinnym gronie. Święta bowiem były już bliskie, nie szkodziło też odsunąć chwilowo Jaksę od nieznanego zleceniodawcy, co mogło przyczynić się potem do wzmożenia jego aktywności, a tym samym ułatwić wykrycie, kto nim był.

Ucieszyli się bardzo obaj młodzieńcy dowiedziawszy się o rychłym wyjeździe do Czepiel, a i Waśce na tę wieść rozbłysły oczy. Obaj rycerze także radzi byli uścisnąć swe małżonki, ale nie uchodziło okazywać wobec młodych swych uczuć, toteż zachowywali zwykłą surowość. Październik pokrył bory jaskrawością żółci i purpury. Tylko połacie iglastych lasów zachowały soczystą zieleń, która ciemnymi plamami znaczyła pomarańczowy płaszcz liściastych drzew. Powolne zaprzęgi wołów zaczęły schodzić z zagonów, wyrównawszy je po siewach drewnianymi zębami bron. Pola leżały już zapłodnione ziarnem, czarne i puste. Tylko na ścierniskach, pozostawionych na ugory, jeszcze gdzieniegdzie sochy kończyły podorywkę. Życie we dworze biegło utartym wiejskim trybem, odmierzane dniami gospodarskiej krzątaniny. Brały w niej udział i obie panny, gdyż Zyta, ich opiekunka, nie pozwalała na bezczynność. Doglądały więc drobiu, czuwały nad serowarnią, dozorowały nawet chlewnie i owczarnie. Część swych obowiązków spełniała również Olga, ale nienawykła do takich czynności, dopiero musiała się do nich wdrażać. Toteż nie obeszło się bez oporów. Dawała im jednak wyraz tylko w grymasach objawianych przyjaciółce, gdyż utyskiwania wobec Zyty, którą jak i Unę nazywała ciotką, spotkały się z ostrą reprymendą. Poniechała więc protestów, tym bardziej że wyprosiła zezwolenie na odbywanie wraz z Aldoną konnych spacerów. Kiedy więc nadarzał się ku temu wolny od zajęć czas, wyjeżdżały obie pod opieką Dzieweczki lub któregoś z dzielniejszych pachołków. Z czasem jednak, zwłaszcza w pochmurne dni, Aldona pozostawała w domu, przedkładając wyszywanie kolorowych ściegów na napiętym na bębenku płótnie nad uganianie się w siodle po bezdrożach. Wówczas Olga, która nawet za skarby świata nie wyrzekłaby się wierzchowca, jechała sama, ograniczając się tylko do towarzystwa pachołka przydanego jej do ochrony. Tego dnia Aldona również wolała zostać w domu. Dzieweczka zaś, wysłany do Chełmna, nie mógł Oldze towarzyszyć. Okolica była wprawdzie spokojna, ale ciągnące się dokoła lasy nie były wolne od niebezpiecznego zwierza, więc i tym razem jeden ze stajennych, uzbrojony w łuk i włócznię, dosiadł konia, a potem starał się dopędzić dziewczynę, która niezbyt dbając o niego, wypadła już za bramę ostrokołu.

Zboczyła wkrótce z drogi i wykorzystując nadrzeczne pastwiska gnała po zrudziałych już trawach, omijając w pędzie sterczące tu i ówdzie krzaki łozin. Półkolem okrążyła kępę olch i, jak ptak uwolniony z klatki, pędziła nie szczędząc wierzchowca ku pobliskiej ścianie lasu. Chociaż pachołek mocno ponaglał swego konia, przecież nie mógł dopędzić śmigającej jak szarak dziewczyny. Zrezygnował więc z pościgu, pewny, że dopadłszy drzew, panna sama wstrzyma swego rumaka i przezornie zaczeka na niego. Jednak modry kubraczek amazonki od razu zniknął między drzewami, a kiedy mocno zaniepokojony stajenny dopadł wreszcie lasu, nigdzie już nie mógł jej dostrzec. Wstrzymał więc wierzchowca i próbując przebić wzrokiem mroczną głębię boru, starał się odszukać ją wołaniem. Niewiele mu to jednak pomogło, bo wprawdzie usłyszał w odpowiedzi wybuch dziewczęcego śmiechu, który jednak zdawał się dochodzić z kilku stron naraz. Szukał więc z kolei śladów na ziemi, ale na mchach i częściowo opadłych już liściach nie zdołał ich dostrzec. Zrezygnowany ruszył więc przed siebie w kierunku, z którego, jak mu się zdawało, doszedł go ów zwodny śmiech. Olga zaś zadowolona, że udało się jej zgubić opiekuna, śmiała się z niego w duchu, wyobrażając sobie jego zatroskanie i niepokój. Z licznych wycieczek znała dobrze okoliczne lasy i ścieżki wydeptane przez chłopów bądź skracających sobie drogi do pobliskich wsi, bądź poszukujących jagód i grzybów. Trafiła na jedną z nich i jechała już wolno, z uśmiechem nasłuchując odległych nawoływań swego opiekuna. Ścieżka wiła się skrętami omijając wykroty po zwalonych burzami drzewach, obrosłych mchem i zielskiem, spośród których sterczały tylko resztki spróchniałych gałęzi. Po minięciu jednego z takich zakrętów jej wierzchowiec raptem zachrapał i szarpnął się gwałtownie do tyłu, przysiadając na zadzie. Zaskoczona ściągnęła wodze i rozejrzała się dookoła, szukając przyczyny nagłego strachu zwierzęcia. Dostrzegła ją nieomal natychmiast. Do grubej gałęzi starego dębu, zwisającej nad ścieżką, przylgnął ryś z wyciągniętymi przed siebie łapami i schyliwszy łeb wpatrywał się w nią szeroko rozwartymi, żółtymi ślepiami, błyszczącymi w leśnym mroku niby dwa płomienie świec. Nad trójkątnym pyskiem sterczały dwa ostre szpice uszu, a prężny grzbiet z wolna unosił się ku górze. Wiedziała, co ten ruch oznacza, w mgnieniu oka zdała sobie sprawę,

że za chwilę zwierz skoczy na nią. Jednak, pełna przerażenia, zamiast zsunąć się z siodła i zza końskiego grzbietu szukać jakiejś szansy ratunku, tkwiła nieruchomo w siodle, jakby sparaliżowana utkwionymi w siebie ślepiami drapieżnika. Widziała tylko, jak tylne łapy z wolna podciągają się pod brzuch, sprężony ogon omiata boki, a grzbiet drży przed rozprężeniem się do skoku. Żaden dźwięk nie towarzyszył tym ruchom, jednak w tej niczym nie zakłóconej ciszy usłyszała nagle krótkie stuknięcie spuszczanej cięciwy, nie wiadomo skąd świsnęła strzała i utkwiła pod przednią łopatką napastnika, zwalając go na ziemię. Cielsko ciężko gruchnęło i po krótkim skurczu znieruchomiało. Jednocześnie zza grubego pnia pobliskiego drzewa wysunęła się postać strzelca. Był nim młody mężczyzną, o zgrabnej, szczupłej sylwetce, ubrany w obcisłe, skórzane spodnie i ciemną kurtę przepasaną skórzanym pasem, z tkwiącym za nim myśliwskim nożem. Na plecach miał przytroczony kołczan, w ręku zaś trzymał jeszcze łuk, z którego przed chwila wypuścił zbawczą strzałę. Podszedł do wciąż niespokojnego konia i przytrzymując go za uzdę uniósł ku dziewczynie smagłą twarz z parą wąskich, czarnych wąsów. — Chyba w porę zdążyłem? — rzucił ukazując w uśmiechu rząd białych zębów. — Miałem go na oku już od dłuższej chwili, bom szedł za nim pod wiatr — uzupełnił nie przestając się uśmiechać, jak gdyby rozegrana przed chwilą scena nie warta była zbytniej uwagi. — Waćpan... waćpan... — Olga z trudnością starała się opanować resztki przeżytego przerażenia — uratowałeś mnie! Nie wiem, jak mam waści dziękować! — Toteż poniechajmy podziękowań! Dlaczego Waćpanna ośmieliłaś się sama zapuszczać w las? Koń się już uspokoił, więc młody mężczyzna odstąpił nieco i zsunąwszy z pleców kołczan wsunął do niego łuk. — Nie sama... — mruknęła speszona Olga. — Jeno uciekłam pachołkowi przydanemu do ochrony... — Uciekłaś? A to czemu? — Dla krotochwili... Chciałam, by nieco się wysilił, aby mnie dognać... Młody mężczyzna pokręcił tylko głową, nie komentując jednak tego wyjaśniania. Odezwał się dopiero po chwili:

— Gdzież on teraz może być? Nie mogę przecież ostawić waćpanny samej... — Zapewnie szuka mnie po lesie. Jakby na potwierdzenie tego przypuszczenia usłyszeli stłumione odległością wołanie. Młody mężczyzna odkrzyknął, na co zaraz usłyszeli odpowiedź. — Wkrótce powinien nas znaleźć... — skomentował, poczem spojrzał spod oka na Olgę i dodał z uśmiechem: — Waćpanna zapewne z Czepiel? — i nie czekając na odpowiedź dorzucił: — Jeszczem się pannie nie zaprezentował, co racz wybaczyć — Sergiusz Łaska z Matczy do usług... A więc waćpan jesteś zapewne synem pana Łukasza!? — wykrzyknęła zaskoczona dziewczyna. — Znam waści rodzica, bronił wraz z nami Czepiel przed napaścią! — Tak, wiem o tym. Słyszałem też o waćpannach, pono dwie piękności są we dworze? Z którą zatem mam przyjemność? — Zwę się Olga, druga to moja przyjaciółka, Aldona. Rozległo się kolejne wołanie, znacznie już bliższe, na które odpowiedział młody Łaska. Wziął konia Olgi za uzdę i ruszył w kierunku głosu. — Waść aż z Matczy tu dotarł? I bez wierzchowca? — Bawię u mości Dobiesława ze Strzelc, to ani pół mili stąd. Z jego synem wojowaliśmy pod Łuckiem i po przyjaźni przybyłem do niego, aby wspólnie zabawić się polowaniem. — To i on jest gdzieś blisko? — Dziś ostał w domu, toteż sam ruszyłem. Ujrzeli koński łeb wyłaniający się zza drzew, więc Olga spytała swego wybawcę: — Waćpan bez wierzchowca tak daleko w las poszedł? — Mam go w pobliżu... — wyjaśnił Sergiusz zwracając się jednocześnie do zbliżającego się pachołka: — Dobrze waćpanny, gamoniu, pilnujesz! Mało brakło, a dostałaby się w rysie pazury! — O Święci Pańscy! Ależ bestia! — wykrzyknął stajenny spoglądając na zabitego drapieżnika. — Alem przecież gnał za panienką, jeno mi

umknęła! Potem darmo wołałem po lesie! Dostanę teraz za swoje! — westchnął już na wpół do siebie. — Nie troszcz się o to — uspokoiła go Olga. — Wina jest moja i nie będę tego skrywać! — Dzięki, panienko! A co zrobimy z rysiem? Nie warto go brać całego na konia, a skóry szkoda. — Potrafisz ją zdjąć? — zainteresował się Sergiusz. — Potrafię, abym miał jeno kawał linki, bo do tego trzeba podwiesić go na gałęzi... — Poczekaj, mam arkan u siodła... Łaska gwizdnął na palcach raz i drugi. Po chwili usłyszeli trzask gałęzi i z zarośli wyłonił się koń z wodzami luźno zarzuconymi na siodło. — Pięknie wyszkolony! — wykrzyknęła na ten widok Olga, a stajenny z uznaniem pokręcił głową. — Mój wojenny towarzysz — wyjaśnił Łaska chełpliwie. Odczepił z łęku zwinięty rzemień i podał go stajennemu. — Zdejmuj zatem skórę! — polecił, poczem zwrócił się do Olgi: — Przyjmij ją waćpanna na pamiątkę dzisiejszej przygody, a teraz pozwól, że podprowadzę cię choć w pobliże domu, abyś znów nie popadła w jakąś biedę... — Chętnie przyjmę waćpana opiekę, wszakże od progu chyba nie odjedziesz, bo i moje ciotki rade będą podziękować ci za ratunek, jako że pod ich jestem opieką. Ta propozycja sprawiła młodemu Łasce wyraźną przyjemność, ale ograniczył się tylko do dwornego oświadczenia: — Równie rad przyjmuję waćpanny zaproszenie, by poznać szanowne sąsiadki dobrodziejki, o których wielem słyszał zachwytów od swego rodzica! Pomógł jeszcze pachołkowi zawiesić rysia na arkanie, poczem dosiadł swego wierzchowca i ruszył za dziewczyną. Odezwał się jednak dopiero wtedy, kiedy wynurzyli się już z lasu i mógł jechać obok niej. — Nie spodziewałem się, że w leśnej głuszy ujrzę sylfidę, co urok na mnie rzuci i myśli zmąci... — odezwał się poważnie i z zadumą, jakby mówiąc do siebie. Jednocześnie obrzucił ją spojrzeniem, w którym nie taił zachwytu.

Olga zerknęła na niego zaskoczona tym wyznaniem. Ujrzała odwróconą ku sobie smagłą twarz, o suchym, lekko garbatym nosie i podobnych kocim, bo zielonych oczach, pod łukami czarnych brwi. Mimo że na krótką chwilę uległa urokowi tego męskiego oblicza, odpowiedziała kpiącym tonem: — Śmiało waść sobie poczynasz, ale nie ty pierwszy! Mam już kogoś, kto mi to wyznał! — I jesteś mu wzajemna? — Z całego serca! Młodzieniec zamilkł na chwilę, ale wkrótce uśmiechnął się i znów lustrując spojrzeniem jadącą obok towarzyszkę rzucił z beztroskim zachwytem: — Nie dziwno mi, żem nie pierwszy, bo masz waćpanna w sobie coś takiego, że człek łyżką gotów cię jeść! — Zapewne siorbałbyś przy tym, sądząc z tego, co mówisz! Toteż nie dla ciebie ta strawa! — Czy nie dla mnie, to jeszcze obaczym, bo zda się zbyt smakowita, by jej poniechać! — roześmiał się. — Waćpan tak mówisz, jakbym istotnie była kawałkiem pieczeni! — prychnęła już ze złością Olga. — Gdybyś nie był mym wybawcą, któremu winnam wdzięczność, już bym cię ostawiła na drodze. Łaska gwałtownie obrócił się w siodle. — Wybacz mi, waćpanna, nie chciałem cię urazić! — zawołał nieomal ze strachem. — Nie zwykłym skrywać myśli, a zwłaszcza tych, których serce jest podnietą! Niechże zatem twoje będzie wyrozumiałe, jeśli wzajemnym być nie może! — Ani nie może, ani też nie chce! — jeszcze z dąsem rzuciła Olga, jednak już bez złości, gdyż nie byłaby dziewczyną, jeśli takie wyznania miały ją istotnie urażać. — Ale chociaż przyjaźni mi nie odmówisz? — Nie odmówię, jeśli ją zdobędziesz! — Na początek dzięki i za to! — roześmiał się Sergiusz. — Przyrzekam wierne służby waćpannie! — Obyś jednak, chwyciwszy za dłoń, nie chwytał za ramię... — z przekąsem rzuciła Olga darząc go jednak zalotnym spojrzeniem.

— Jakbym miał chwytać, to już ciebie całą! — Widzę, że do przyjaźni między nami nie dojdzie, skoro wciąż jedno powtarzasz! — Nie, nie... — gorąco zaprotestował Sergiusz. — Już ani słowa ode mnie o tym nie usłyszysz! — Ciekawam, na jak długo tego przyrzeczenia? — Na stałe! Zechciej wszakże o tym się przekonać! Już w dobrej komitywie dotarli do dworu. Olga, chcąc okazać wdzięczność swemu wybawcy, a także w skrytości serca i dla utrzymania z nim znajomości, bo mimo natarczywych hołdów, a może właśnie z ich powodu — podobał jej się, zaprosiła go do domu. Tu nie obeszło się bez zaskoczenia i dopiero pełna przejęcia relacja Olgi z przebytej przygody przełamała początkową rezerwę i wywołała dla gościa objawy wdzięczności obydwóch kobiet. Jej natomiast dostało się sporo wymówek za lekkomyślne zapuszczenie się w głąb boru, ale mało się nimi przejęła, choć starała się okazać chociaż pozory skruchy. Wreszcie, zabawiwszy nie dłużej niż to wypadało, młody Łaska odjechał, zaproszony do odwiedzin wraz z rodzicem, którego obie niewiasty chętnie znów by ujrzały. Wkrótce więc odwiedził Czepiele i stary pan Łaska, z którym obie panie snuły wspomnienia tak jeszcze niedawnych, a pełnych grozy chwil, goszcząc go najprzedniejszym miodem, jaki dwór miał w swych piwnicach. Sergiusz natomiast zjawił się już w kilka dni po pierwszej bytności. Przybył z nim i ów przyjaciel ze Strzelc, syn Dobiesława, Szymon, młodzieniec wszakże małomówny i wyraźnie z kobiecym towarzystwem nie obyty. Również i podczas dalszych odwiedzin mało brał udziału w rozmowach, chętniej dosiadał wierzchowca, kiedy, już we czwórkę, wybierali się na konne przejażdżki. Dziewczyny rade były ich odwiedzinom, bo pozbawione odpowiedniego wiekiem towarzystwa, i gościnnie witały kawalerów. Obie matki nie sprzeciwiały się temu, rozumiejąc tę potrzebę młodych, wszakże pilnie baczyły na zachowanie się młodzieńców. Niczego jednak niepokojącego nie dostrzegały, chyba jedynie to, że Olga z konnych spacerów wracała nieodmiennie z młodym Łaską ożywiona i wesoła, natomiast Aldona

w towarzystwie Szymona nie traciła swej zwykłej powagi i opanowania. Z czasem jednak młody Łaska coraz bardziej zaczął nadskakiwać Oldze, wyraźnie ją adorując, co zaniepokoiło przede wszystkim Zytę jako opiekunkę dziewczyny, tym bardziej że Una, choć nic nie mówiła, to jednak odnosiła się do Sergiusza z coraz większą rezerwą. Postanowiła więc odbyć z Olgą rozmowę. Wezwała ją do swojej komnaty, a kiedy dziewczyna, czując, że nie ma czystego sumienia, stawiła się mocno zmieszana, obrzuciła ją uważnym spojrzeniem i wskazując stojące obok karło, rzuciła surowo: — Siadaj, bo nie o kilka słów chodzi. Waćpanna jesteś pod moją pieczą, z tego więc powodu chcę usłyszeć od ciebie nieco wyjaśnień... — Co ciocia życzy sobie wiedzieć? — Dziewczyna opanowała początkowe zmieszanie. — Zaraz się dowiesz — stwierdziła sucho Zyta. — Zdaje się, że niedawno pożegnałaś pana Łaskę? — Właśnie przed chwilą. Tyle tylko, że zdążyłam się przebrać, gdyż jak zwykle byliśmy we czwórkę na konnym spacerze. — I jakże się przejażdżka udała? Sądzę, że przyjemnie, bo pogoda wciąż dopisuje... — spytała spokojnie Zyta nie spuszczając wzroku z twarzy dziewczyny. Toteż ze zdziwieniem spostrzegła, że to zwykłe pytanie, które zadała raczej dla nadania rozmowie zamierzonego kierunku, wywołało nieoczekiwaną reakcję, bowiem Olga zarumieniła się gwałtownie. Ale mimo że wyraźnie już zalękniona, odpowiedziała spokojnie: — Ależ tak, ciociu! Było bardzo przyjemnie. Obaj nasi towarzysze to grzeczni i wielce usłużni kawalerowie! — Rada to słyszę, choć różnie można zrozumieć ową usłużność. Ostawmy to jednak na boku, bo jest zrozumiałe, że gdyby grzeczni nie byli, tobyś ich nie chwaliła... — Tak, ciociu... I nie godziłabym się na ich kompanię... — No właśnie. A zwłaszcza pana Łaski... Olga raptownie uniosła głowę. — Dlaczego właśnie mówisz o nim?! — Bo zauważyłam, że darzysz go większymi względami niż Szymona.

— Może w istocie tak jest, ale to dlatego, że Sergiusz nie jest taki nudny jak tamten. — Czy nie obawiasz się jednak, że owe względy mogą wzbudzić w nim płonne nadzieje? Jeśli zaś bierzesz to pod uwagę, co zamierzasz powiedzieć Lechowi, jak tu przybędzie? Tym razem Olga zareagowała spontanicznie. — Że go miłuję! I na nikogo nie zamienię, nawet na dziesięciu Sergiuszy! — Zapał, z jakim to oświadczasz, raczej dowodzi, że sama siebie chcesz w tym upewnić — spokojnie stwierdziła Zyta. Zamiast odpowiedzi Olga wybuchnęła płaczem, przerywając szloch wzburzonymi słowami: — Nie potrzebuję takich upewnień! Ja Lecha miłuję... miłuję!... A z Sergiuszem przestaję jeno dla zabawy! Rada widzę, jak koło mnie skacze, to prawda, ale jeno z przekory... — Młoda jesteś i zielono masz jeszcze w głowie, toteż nie wiesz, do czego może doprowadzić taka gra. Toć możesz spowodować między nimi nawet zbrojne starcie! Może też łatwo się zdarzyć, że ani się spostrzeżesz, jak najdzie cię chwila słabości i drogo za taką zabawę zapłacisz! Olga przypomniała sobie niedawną przygodę i rozszlochała się jeszcze głośniej. Zyta, nie znając jednak istotnej tego przyczyny, ów objaw wzmożonego rozżalenia uznała za skutek swoich słów. Toteż nie uspokajając płaczącej dziewczyny dorzuciła: — Zakończ zatem to niebezpieczne pociąganie zwierza za ogon i niech pan Łaska ograniczy swoje odwiedziny. Tym bardziej że od dziś zakazuję wszelkich konnych spacerów. — Dobrze, ciociu... — Olga wierzchem dłoni wytarła mokre od łez powieki. — Jeno jak mam to uczynić, aby go nie urazić? — To już twoja sprawa. Umiałaś go zwodzić, tedy umiej teraz i grzecznie odprawić. Inaczej jeszcze trudniej będzie ci wytłumaczyć Lechowi, coś tu nabroiła. Należy bowiem tak sobie poczynać, aby nie doprowadzać do potrzeby tłumaczenia się ze swoich postępków, już nie mówiąc o prośbach przebaczenia!

— Tak, ciociu... Może istotnie poczynałam sobie zbyt śmiele... Sergiusza odprawię, ale nie zdołam tego uczynić z dnia na dzień, bo jak mam to zrobić? — zakończyła bezradnie. — Wszakże nie zwlekaj z tym za długo... — zgodziła się Zyta. — A teraz ucałuj mnie i rozważ, com ci rzekła... — zakończyła rozmowę. Przyczyną, dla której Olga zarumieniła się tak gwałtownie z powodu pytania o przebieg spaceru, było zdarzenie, jakie miało miejsce zaledwie przed godziną. Początkowo, po minięciu dworskiej bramy, obie pary jechały razem, dopóki trzymały się równej i szerokiej drogi. Wkrótce jednak Olga, nie oglądając się na resztę, skręciła ku rzece korzystając z rozciągających się nad nią łąk i przynagliła swego wierzchowca do pełnej szybkości. Sergiusz natychmiast ruszył za nią pozostawiając na drodze Aldonę z Szymonem, co zresztą zwykle następowało. Olga odsadziła się już spory kawał od niego, ale miał rączego wierzchowca, więc z wolna począł ją dochodzić. Wkrótce pędzili już koń przy koniu, od czasu do czasu spoglądając na siebie i wymieniając tylko uśmiechy, bo pęd powietrza nie pozwalał na rozmowę. Wreszcie dziewczyna uznała, że pora dać zwierzęciu odetchnąć, więc ściągnęła wodze i jechali już wolniej. Jesienne słońce skrzyło się błyskami na nurcie rzeki, wzdłuż której jechali. Dzień był bezchmurny, tylko kilka białych obłoków wisiało na tle niebieskiej kopuły nieba, a rześkie powietrze chłodziło im twarze. Olga przerwała milczenie, rzucając radośnie: — Nie ma dla mnie nic milszego jak szybki pęd konia i wolna przestrzeń dokoła! — A do tego mieć jeszcze skrzydła u ramion! — I bez skrzydeł radość mi serce wypełnia! Gnałabym tak choćby na kraj świata! — I ja takoż, aby z tobą! — Jeszcze nie masz mnie dość? — roześmiała się zalotnie. — Toć chyba wiesz... — zmarszczył brwi i mimo woli ponaglił konia. — Przecież wciąż utyskujesz, żem nieznośna — poszła za jego przykładem i jakiś czas znów jechali obok siebie omijając coraz gęstsze krzaki nadbrzeżnych łozin.

Dopiero po chwili Sergiusz odezwał się ponownie: — Obiecałem ci nie czynić wyznań, ale niełatwo mi tej obietnicy dotrzymywać... — Tedy sobie pofolguj! — roześmiała się. — Będę miała z czego się pośmiać! — I bez tego dość ze mnie pokpiwasz! A jam nienawykły, by ze mnie dworowano... — rzucił gniewnie. — Wolałbyś, abym padła ci w ramiona? — Jeszcze się tego doczekam! — Aby ci jeno, Sergiuszu, starczyło cierpliwości! W tej chwili jej koń zaczął raptem zapadać się w grząskość gruntu, gdyż zajęci rozmową zbytnio zbliżyli się do nadbrzeżnych trzcin, gdzie rozpoczynało się bagienne podłoże. Szarpał się więc starając uwolnić nogi z wciągającego go błota, przez co pogrążał się jeszcze bardziej. Widząc to Sergiusz zeskoczył z siodła i dopadł dziewczyny, wyciągając ku niej ręce. — Skacz, trzeba mu ulżyć!! Posłuszna wezwaniu przerzuciła nogę przez grzbiet zwierzęcia i osunęła się w jego rozwarte ramiona. Sergiusz przyciskając ją do piersi zapomniał o miotającym się koniu. Olga poczuła twardą obręcz uścisku, męską dłoń na swej piersi, a usta na ustach. Pod wpływem raptownego porywu namiętności rozchyliła zaciśnięte wargi i poddała się, oddając pocałunek. Oprzytomniała, kiedy zabrakło jej tchu. Wtedy dopiero szarpnęła się, uwolniła z objęć młodzieńca i rzuciła jeszcze zadyszana: — Iście dzielnie sobie poczynasz, zamiast ratować mego konia! Szybciej, wyciągaj go! Sergiusz, przygotowany na wymysły, zaskoczony tylko tym poleceniem, rzucił się ku zwierzęciu. Najpierw nieco go uspokoił łagodnym głosem, a potem, ostrożnie szarpiąc za uzdę, wyprowadził na twardy grunt. Kiedy jednak zbliżył się do dziewczyny, by pomóc jej dosiąść wierzchowca, został odtrącony bez słowa. I on więc w milczeniu wskoczył na siodło. Zawrócili ku domowi, nie odzywając się do siebie. Dopiero po dłuższej chwili Sergiusz przerwał milczenie. — Nie gniewaj się, Olgo... Z wyrachowania tego nie uczyniłem.

— Aleś nie omieszkał wykorzystać sytuacji! — fuknęła, nie patrząc na niego. — Bom nie z drewna ani z kamienia... A do tego... — Lepiej nie kończ, bo wiem, co chcesz powiedzieć! — Mnie potępiasz, aleś i sama była ochotna! — parsknął już ze złością. Olga zdarła wodze swego wierzchowca. — Wiesz co?! Prędzej bym zapomniała twego postępku, niźli tych słów! Poderwała konia i ruszyła pędem przed siebie, nie oglądając się już za siebie. Bez słowa dotarli do wjazdowej bramy. Tu dziewczyna zatrzymała się i obróciła do towarzysza. — Teraz waćpana pożegnam. Ostań zdrów! — Poczekaj, nie rozstawajmy się w gniewie! — zaprotestował. — Teraz nie mam ochoty z tobą gadać! — Tedy pozwól przybyć jutro, może będziesz łaskawsza! — Psami cię nie poszczuję, ale karesów się nie spodziewaj! — Źle czy dobrze, ale przynajmniej będziesz o mnie myślała. Cieszy mnie i to! — roześmiał się zawracając konia. Ta właśnie przygoda była przyczyną owego gwałtownego rumieńca Olgi, który wywołała wzmianka Zyty o przyjemnym spacerze. Zamierzony wyjazd do Czepiel nie doszedł jednak do skutku, i to nieomal w ostatniej chwili. Rudy otrzymał bowiem kolejne zlecenie. Znaleziony w komnacie list, który je zawierał, nasunął Jaksie podejrzenie, że jego nieznany rozkazodawca dowiedział się o zamierzonym wyjeździe i w ten sposób postanowił go zatrzymać, by zachować cenne źródło informacji. Zatem znajdował się gdzieś blisko i śledził jego poczynania, co Rudemu niezbyt przypadło do smaku. Jakby tego było mało, następnego dnia ksiądz Andrzej wezwał do siebie Huberta i bez zbytnich wstępów oznajmił mu od razu: — Obawiam się, że i ty będziesz musiał odłożyć swój wyjazd do Czepiel. Czarny ściągnął brwi. — Na długo? — spytał krótko. — Chyba na dłuższy czas, co najmniej parę miesięcy. — Zaszło coś nowego?

— Nowego, nie. Wszakże dotarło do mnie polecenie królewskiej Rady ożywienia naszej działalności na zakonnym terenie. Należy tam wzmóc nastroje zagrożenia przez rozsiewanie wieści o naszej rychłej wyprawie odwetowej, i to jeszcze w czasie nadchodzącej zimy. Pograniczni wojewodowie dostali już rozkazy, aby podsuwali zbrojne oddziały nad samą granicę, a także krótkimi napaściami wzbudzali popłoch wśród ludności. Chodzi o zmuszenie brodaczy42 do trzymania wojsk w pogotowiu, u że jest to przeważnie żołnierz zaciężny, koszta tej gotowości powinny mocno nadszarpnąć zakonny skarbiec, co przysporzy Wielkiemu Mistrzowi kłopotów, jak już przyjdzie do istotnej rozprawy. Stany u nich też są przeciwne wojnie, więc i wśród mieszczaństwa należy podniecać te wrogie nastroje, które bez wątpienia przyczynią Zakonowi wiele kłopotów i w znacznym stopniu skrępują swobodę poczynań. Takiej oceny dokonała Rada i takie poczynania poleciła przedsięwziąć wszystkim, którzy o tym wiedzieć powinni. Przede wszystkim król jegomość właśnie mnie poruczył to zadanie, udasz się przeto do Prus i udzielisz odpowiednich wskazówek bratu Erazmowi. Wielce to tajne zlecenie, toteż niejakiego pisma w tej materii do Erazma kierować nie chcę. Natomiast w innej sprawie dam ci dla niego wiadomość pisemną. Czego będzie dotyczyć, powie ci już Erazm, jeśli uzna, że możesz mu być i w tym pomocny. Hubert wysłuchał tego wyjaśnienia z nieruchomą twarzą, ale ksiądz Andrzej nie dał się zwieść tym pozornym spokojem i zakończył z wyrozumiałym uśmiechem: Wiem, że przygotowywałeś się do wyjazdu, by zobaczyć bliskich i nieco odetchnąć. Odpoczynek istotnie ci się należy, ale nie pierwszy raz wymogi służby zmuszają nas do poniechania własnych zamierzeń! — Kiedy wasza wielebność chce, abym jechał? Czarny pominął ostatnią uwagę księdza. Sprawa nie tak pilna, byś już dosiadał konia. Przygotuj się jednak do drogi, by wkrótce wyruszyć. Skutkiem tych zdarzeń wyjazd do Czepiel przestał wchodzić w rachubę. Wspólnie z Jaksą postanowili jednak chłopców posłać do matki, a z nimi Waśkę i Kurczaka. Natomiast Czarny zdecydował się wziąć ze sobą Ottona i Damiana, Tomek zaś miał pozostać przy Rudym. 42

—

Tak nazywano Krzyżaków.

List, jaki Jaksa znalazł wsunięty pod drzwi swojej izby, zawierał następującą treść: „Nie pora teraz na wyjazd. Zbieraj wszelkie wiadomości dotyczące napaści na Zakon, szczególnie usiłuj rozeznać, kiedy ma nastąpić. Tę sprawę uważaj za najważniejszą, nie zaniedbuj jednak innych, zwłaszcza tego, czy i jakie porozumienie zostanie zaproponowane Świdrygielle. Spisane wiadomości zostawiaj w sieni wschodniego skrzydła, w tulei do zatykania pochodni, pierwszej licząc na prawo od drzwi do służbowych pomieszczeń. To pismo dołącz do swojej odpowiedzi. Następnych wiadomości oczekuj co dziesięć dni.” Rudy otrzymał już wskazówkę od księdza Andrzeja, co ma donosić swemu zleceniodawcy. Nie różniła się ona od wytycznych, jakie dostał i Czarny, więc nie miał wątpliwości przy wykonaniu otrzymanego polecenia. Odczekał jednak kilka dni, jednocześnie obejrzawszy sobie zawczasu wskazaną mu sień. Mieściła się na parterze, wyjście z niej prowadziło na dziedziniec bocznego gmachu, ciągnący się także przed budynkami dla służby, a dalej wzdłuż królewskich stajni stojących pod obronnymi murami. Sień była obszerna, wyłożona kamiennymi płytami, na które za dnia padało światło z wąskich otworów okiennych. Poza drzwiami wyjściowymi miała jeszcze dwoje dodatkowych: jedne wiodące ku schodom na piętro, drugie, boczne, do korytarza dzielącego magazyny i służbowe pomieszczenia zamku. Właśnie obok nich znajdowały się żelazne tuleje przymocowane skosem do ściany, dalsze zaś tkwiły po obu stronach przejścia na schody. Teraz już nie używane, bo wieszano latarnie, mogły więc w swych wnętrzach dobrze ukryć zwinięty rulon papieru. Jaksa, zaznajomiwszy się z tymi szczegółami, rozejrzał się szukając kryjówki dla siebie, postanowił bowiem podpatrzyć, kto odbierze jego przesyłkę. Możliwości zbyt dogodnych nie znalazł, gdyż w jednym rogu stała tylko dębowa, okuta żelazem skrzynia, a obok niej wielka szafa, opatrzona potężną, żelazną kłódką, z nieznaną zawartością. Przy drugiej ścianie leżało na stelażu kilka oszczepów i drągów z hakami do obalania drabin, a obok, wsunięty w kąt, tkwił wielki, mosiężny kocioł, przeznaczony zapewne do gotowania wody na murach dla polewania ukropem wdzierających się napastników.

Rudy zajrzał do środka. Kocioł był pusty i można było z łatwością dostać się do jego wnętrza. Było to jedyne miejsce zdatne na kryjówkę, więc, nie mając innego wyboru, postanowił z niego skorzystać. Kiedy już zapadły ciemności, przygotowaną odpowiedź wraz z listem wsunął w rękaw kaftana i przekradł się do wskazanej sieni. Drogę oświetlały z rzadka rozwieszone w przejściach latarnie, a jedna z nich, umieszczona także w sieni, rozjaśniała nikłym światłem jej wnętrze. Krąg światła jednakże był skąpy, toteż dalej mrok gęstniał, po kątach zaś panowała już zupełna ciemność. Przemykając się korytarzami Jaksa nadsłuchiwał bacznie w obawie spotkania kogoś z zamkowej służby, jednak do celu swej wędrówki dotarł szczęśliwie. Mroczna sień była pusta i o tej porze cicha, bo nie zakłócana dzienną krzątaniną. Szybko umieścił swą przesyłkę we wskazanym miejscu, po czym ruszył do kotła i po chwili znalazł się w jego wnętrzu. Starczyło w nim miejsca, by przysiąść, chociaż z podciągniętymi pod brodę kolanami. Był z tego rad, gdyż liczył się z koniecznością długiego oczekiwania. Teraz miał czas na rozmyślanie, począł więc rozważać, czy to oczekiwanie nie będzie daremne i jak długo może trwać. Minęło już pięć dni od wieczoru, kiedy otrzymał zlecenie, należało więc przypuszczać, że co najmniej od trzech zaczęło się sprawdzanie tulei, a więc zapewne tak się stanie i tej nocy. Natomiast kwestią niewiadomą pozostawał czas, kiedy to nastąpi, jak długo przyjdzie mu tkwić w tej mało wygodnej pozycji? Okazało się wkrótce, że został skazany na długie oczekiwanie. Godziny wlokły się jedna za drugą, podkurczone nogi zaczęły mu tak dokuczliwie drętwieć, że musiał co i raz unosić się do stojącej pozycji, by przywrócić im sprawność. Kiedy prostował się do pełnej wysokości, brzeg kotła sięgał mu piersi, miał więc w zasięgu wzroku całe wnętrze sieni. Słabe światło latarni padało tylko na ścianę i najbliższą część kamiennej podłogi, zaraz jednak zanikało przechodząc z wolna w półcienie, a potem w zupełny już mrok. Resztę pomieszczenia wypełniała zupełna ciemność, kryjąca również jego schronienie. Czas wlókł się nadal ospale, północ musiała już dawno minąć, więc zaczął wątpić, czy jego przewidywania były słuszne. Może odbiorca przesyłki

wyznaczył sobie późniejszy termin jej przejęcia albo zabrakło mu do tego sposobności? Znów minęła godzina, potem zaczęła biec następna. Rudego nadchodziły chwile walki z sennością, ale zachowywał czujność, mimo że niczym nie zakłócana cisza wypełniająca mroczną pustkę sieni wzmagała chęć snu. Wreszcie jednak usłyszał nikły, ledwie uchwytny szmer. Raptem otrzeźwiały i czujny wolno uniósł się na nogi i ostrożnie wyjrzał poza brzeg kotła. Z bocznych drzwi wiodących do służbowych pomieszczeń wysuwała się właśnie ciemna postać okryta opończą, z kapturem zarzuconym na głowę. Rozejrzała się dokoła, jakby spodziewając się przebić wzrokiem panującą w głębi ciemność, potem szybko zbliżyła się do najbliższej tulei. Uniosła ramię, chwilę grzebała w niej palcami, po czym wyciągnąwszy zwinięty w rulon papier, równie szybko i już bez oglądania się ruszyła ku drzwiom prowadzącym na dziedziniec. Rudy nie mógł dostrzec twarzy zakrytej brzegiem kaptura. Dostrzegł jedynie czarną, nieco przygarbioną sylwetkę, która rychło zniknęła w ciemności. Doszło go tylko stuknięcie odsuwanych rygli, a potem krótkie skrzypnięcie drzwi, i w sieni znów zapanowała cisza. Jaksa szybko wyskoczył z kotła i rzucił się ku drzwiom. Były nie domknięte, co dowodziło pośpiechu, z jakim nocny gość próbował się oddalić. Na zewnątrz znajdował się nieduży kamienny ganek z kilku stopniami. Zatrzymał się na nim i rozejrzał dookoła. Wartownika tu nie było, bo uznano widać za zbędne stawianie go przy zaryglowanych drzwiach. W najbliższej odległości dojrzał w ciemnościach zarysy kościoła Świętego Michała i nieco z boku mroczny kontur dzwonnicy. Dalej wszystko pokrywała czerń nocy. Nie było co w niej szukać równie na czarno odzianej postaci, nie wiedząc nawet, w którym kierunku umknęła. Rudy wrócił więc do sieni cicho zamykając za sobą drzwi, ale ich nie ryglował, by nie zdradzić, że ktoś był tu jeszcze prócz nocnego intruza. Kiedy zaś przez puste korytarze przemykał się do siebie, rozmyślał, co dalej ma czynić. Ów posłaniec wprawdzie wyszedł z pomieszczeń służbowych, nie wrócił jednak tą samą drogą, lecz wybiegł na podwórzec. A więc nie mieszkał w zamku, a poza nim. Ale wiedząc o zaryglowanych drzwiach zapewne skrył się gdzieś wieczorem, by nocą wyjść z ukrycia i

wypełnić swoje zadanie. Potem odryglował drzwi i uciekł do siebie. Zatem szukać go należy gdzieś w pobliskich budynkach służbowych — ale jak go znaleźć? Jakim sposobem odkryć kwaterę i dowiedzieć się, kim jest? Rozwiązanie tego zadania znalazł już w swojej izbie, kiedy układał się do snu. Przyszło mu na myśl nagle, ale im dokładniej ów niezwykły pomysł rozważał, tym bardziej nabierał przekonania, że innego, rokującego lepszy rezultat, nie znajdzie. Zasypiając postanowił więc nazajutrz omówić sprawę z księdzem Andrzejem i, jeśli uzyska zgodę, zapewnić sobie jego pomoc. Straconą na czuwaniu noc odsypiał do południa, więc dopiero pod wieczór znalazł okazję do rozmowy z proboszczem. Ten wysłuchał złożonej relacji, a potem planu dalszego działania. Kiedy Jaksa skończył i zamilkł ciekaw oceny swego pomysłu, ksiądz Andrzej odezwał się: — Uważam, że ów człowiek istotnie musi mieszkać poza zamkiem. Ale — tu proboszcz uśmiechnął się — dalsze działanie uważam za zbyt niepewne... — urwał i chwilę zastanawiał się ściągnąwszy brwi, poczem dorzucił: — Jednak można by dokonać próby... — Trudno znaleźć inny sposób na wykrycie tego nocnego ptaszka... — dorzucił Jaksa widząc wahanie proboszcza. — Chyba tak... No cóż, spróbuj... Kogo i gdzie chcesz umieścić z psem? — Wypatrzyłem już takie miejsce. Z górnych pięter prowadzą do tej sieni szerokie schody kończące się na dole przedsionkiem. Jest tam pod nimi komórka zamykana na drzwiczki. Może stanowić doskonałą kryjówkę, bo i bliską, i zabezpieczającą przed dostrzeżeniem. — Kogo chcesz w niej posadzić? — Jednego z naszych ludzi, Damiana. To dobry myśliwy, więc obeznany z psami. A że człowiek bystry, spodziewam się, że mnie nie zawiedzie. — Zatem chciałbyś dostać psa o dobrym węchu? — Ksiądz Andrzej uśmiechnął się nie bez rozbawienia. — Tak, wasza wielebność, bo odpowiednie ziele znam. Zrobię wywar i po namoczeniu piasku posypię nim podłogę w sieni. Reszta zaś będzie już zależeć od szczęścia... — Nie tyle od szczęścia, co od węchu psa — rzeczowo sprostował proboszcz.

— Słusznie, wasza wielebność, mam jednak nadzieję, że takiego dostanę... — z kolei uśmiechnął się Rudy. — No dobrze, pogadam z nadwornym łowczym. Sprawa chyba nie jest pilna. — Nie nazbyt. Wiadomość mam zostawiać co dziesięć dni. więc tyle nam jeszcze ostało do kolejnej zasadzki. Czas ten zajęły Rudemu przygotowania, które trzeba było czynić bardzo ostrożnie, by nie zdradzić ich przed niczyim okiem. Należało do nich dokładne pouczenie Damiana, zaprzyjaźnienie z nim otrzymanego psa, jak i oswojenie go ze spokojnym pobytem w komórce. Wreszcie następny rulon papieru z wybranymi przez księdza Andrzeja wiadomościami został umieszczony w tulei i należało rozpocząć stróżowanie. Intruz nie kazał na siebie długo czekać, bo zjawił się już w drugą noc, i to wcześniej niż za pierwszym razem. Jaksa wysypał podłogę piaskiem nasyconym ziołowym wywarem tylko nieznacznie, więc nie obawiał się, by, zwłaszcza w panującym w sieni półmroku, można go było dostrzec. Intruz nie patrzył zresztą pod nogi, a, podobnie jak poprzednio, szybko przemknął do tulei, wyjął papier i równie śpiesznie skierował się do wyjścia. Znów stuknęły rygle i znów potem w sieni zapanowała cisza. Jaksa wyskoczył z kotła i w paru skokach dopadł schodów. Szybko otworzył drzwiczki i rzucił polecenie w jej czarne wnętrze. — Za nim! Właśnie uszedł! Szybko! Ukazał się Damian z psem, którego powstrzymywał na smyczy. Jednak nie okazał podniecenia, jakiemu uległ Rudy, gdyż rzucił uspokajająco: Spokojnie, wielmożny panie! Nie musimy się śpieszyć, on już nam nie ujdzie, pies dobry, śladu nie zgubi! Wyciągnął zza poły opończy ukrytą tam latarkę ze świeczką i podał ją Rudemu. — Weźcie ją, bo będzie mi zawadzać! Nachylił się nad psem i zwolnił go z rzemienia, którym miał obwiązany pysk, po czym skierował się do sieni. Po chwili, nie oglądając się na Jaksę, ciągnięty przez psa ruszył ku drzwiom. Znaleźli się w nocnej ciemności. Mała latarka nie dawała dużo światła, noc jednak była gwiaździsta, więc Jaksa przykrył ją połą kaftana. Damian

powstrzymywał psa, który naprężył smycz i z nosem przy ziemi ciągnął go za sobą. Zmuszani przez niego do przyśpieszenia kroku, niemal półbiegiem mijali dziedziniec. Dokoła panowała cisza i ciemność. Na tle nieco jaśniejszego nieba majaczyły kontury budynków, łamane blankami linie korony murów z niewyraźnym zarysem Złodziejskiej Wieży w głębi, konturami pobliskiego kościoła Św. Michała i wznoszącej się obok niego, starej, pamiętającej jeszcze dawnych królów, dzwonnicy. Ku niej właśnie pociągnął ich pies. Kiedy wreszcie dotarli do jej podnóża, okrążył ją i skoczył ku znajdującym się tu drzwiom. Oparł się o nie łapami i dopiero teraz zaszczekał raz i drugi obracając przy tym łeb do Damiana, jakby dla wyraźniejszego wskazania dalszej drogi. Pocztowy chwycił go za pysk i obrócił się bez słowa do Jaksy. Ten zbliżył się do drzwi i nie odpowiadając na to nieme pytanie ujął za wielką, kutą w żelazie klamkę. Nacisnął ją, drzwi ustąpiły. — Chodźmy obaczyć, kto za nimi się skrył... — mruknął do Damiana i wyciągnąwszy latarkę, która teraz dopiero okazała swą przydatność, zagłębił się w czerń wnętrza, jaka się przed nimi otworzyła. Pomieszczenie było długie, lecz niezbyt szerokie. Z jednej strony zwężały je obudowane murem schody, z drugiej wewnętrzna ściana o dwóch łukowatych przejściach. Co kryło się w ich głębi, nie mogli dostrzec, gdyż wypełniała je ciemność podobna smolistej czerni. Stopnie schodów były kamienne, więc wspinali się po nich cicho, nadal prowadzeni przez psa. Wywiodły ich na wąski podest z jednymi drzwiami, ku którym szarpnął się pies i byłby szczekaniem obwieścił kres poszukiwań, gdyby Damian na czas nie złapał go za pysk. I te drzwi ustąpiły po naciśnięciu klamki. Jaksa przekroczył próg unosząc wyżej latarkę, ale okazała się niepotrzebna, gdyż znaleźli się w oświetlonym wnętrzu. Izba była obszerna, ale wyposażona ubogo. Zbity z desek stół zajmował jej środek, obok dwa zydle, drewniana prycza przykryta kocami stała w kącie, obok regału z jakimiś naczyniami, a wieszak na ścianie zastępował szafę. Lichtarz z palącą się świecą tkwił na środku stołu, przy nim stał niski, krępy mężczyzna, który słysząc wchodzących obrócił się ku nim gwałtownie.

Jeszcze nie zdążył zdjąć opończy, a jedynie zsunął na ramiona kaptur odsłaniając lśniący czerep czaszki okolonej wieńcem siwych włosów. Silnie rozwinięte szczęki, szerokie usta i nos o wielkich nozdrzach nadawały jego twarzy wyraz prymitywnej brutalności. — Czego chcecie? Coście za jedni? — warknął, kierując na nich spojrzenie oczu ukrytych w cieniu gęstych, krzaczastych, również siwych brwi. — A ty? — odpowiedział pytaniem Jaksa. — Czy należysz do kościelnej służby, że mieszkasz w dzwonnicy? — Obsługuję zamkowe dzwony... — mruknął w odpowiedzi zagadnięty. — Jak się zwiesz? — Ostry ton pytania widać wywarł na dzwonniku wrażenie, bo odpowiedział bez zwłoki: — Tymon Oćma, wielmożny panie, ale zwą mnie Gacek... — Widać nie bez powodu, bo po nocach lubisz krążyć! Dzwonnik zmierzył Rudego ponurym wzrokiem, ale nie odpowiedział. — Milczysz? Może zatem powiesz mi, komu służysz? — Jak to komu? Toć już wiecie! — Nie o kościelną służbę pytam, jeno o tę, którą po nocach pełnisz! — O czym, panie, mówicie?! — W głosie dzwonnika po raz pierwszy pojawił się ton strachu. — Dobrze wiesz, o czym! Gdzie masz to pismo, coś je wyjął z gniazda dla pochodni? — Nic nie wiem o żadnym piśmie! — Już z wyraźnym strachem zaprzeczył Oćma. — Skąd zatem wróciłeś przed chwilą? Przecież masz jeszcze na sobie opończę! — Ja... ja... — Dzwonnik zająknął się. — Chodziłem do kościelnego, Zycha, mieszka w domu przy katedrze, gdzie służy... — Nie chcę cię skłaniać do kłamstwa, tedy ci powiem, że pytałem jeno z ciekawości, co powiesz, bom widział, jak owe pismo wyjmowałeś, i masz je zapewne w zanadrzu... — Nie, panie, nie...! — Już na dobre wystraszony dzwonnik spojrzał z kolei na milczącego Damiana, jakby u niego szukał wsparcia. Jaksa podszedł do stołu i usiadł na jednym z zydli, by okazać, że nie da się zbyć byle czym i że zamierza prowadzić dłuższą rozmowę. Tak musiał to

zrozumieć i gospodarz izby, bo obserwował go z niepokojem. Pies jakby także pojął jego intencję, gdyż zakręcił się w kółko i położył przy nodze Damiana. — Pogadamy tedy sobie nieco dłużej, czasu mamy dość... — Rudy oparł łokieć o stół i jakiś czas ostentacyjnie obserwował Oćmę. Ten nadal nie zdejmując opończy spojrzał na niego raz i drugi spod zmarszczonych brwi i odezwał się już z gniewem głosie: — O czym mamy gadać?! Przecie powiedziałem, co chcieliście wiedzieć, nawet nie dochodząc, kim jesteście! No właśnie! A powinieneś to wiedzieć! Może wówczas będziesz bardziej chętny do mówienia prawdy! Otóż w królewskiej służbie przybyliśmy do ciebie, tedy jeśli nie będziesz posłuszny, łacno znajdziesz się w lochu! A tam małodobry już cię skłoni do mówienia prawdy, a nie sypania nam piaskiem w oczy! — W królewskiej służbie? — wyjąkał dzwonnik ponownie wystraszony. Widać jednak ogarniający go niepokój znów spowodował przypływ rozdrażnienia, bo dorzucił z gniewem: — Lochami, panie, mnie nie straszcie, bom nie lękliwy! Do czasu, aż ci nie przypieką skóry... — rzucił mimochodem Jaksa. Zamilkł na chwilę, poczem odezwał się niemal przyjacielskim tonem: — Słuchaj, mości Oćma, uważnie! Zapomnę, com widział, a nawet przyobiecam, że o twoje nocne wędrówki troszczyć się więcej nie będę, wszakże tylko wtedy, jak mi prawdziwie odpowiesz na jedno pytanie... Dzwonnik obrzucił Rudego nieufnym spojrzeniem. — Jakież to będzie pytanie? — mruknął. — Obaj wiemy, żeś dotąd udzielał kłamliwych odpowiedzi, tedy teraz powiesz mi prawdę, a wówczas rozstaniemy się w zgodzie i zapomnę o tobie. Chcę wiedzieć, komu wręczasz pisma, które wyciągasz z owego schowka. A że je dostarczasz dalej, także dobrze wiemy. Ukrywasz się z wieczora w jakimś gospodarczym pomieszczeniu. nocą wychodzisz i wyjmujesz pismo. A potem? Kto ci mówi, kiedy masz to czynić, i kto te pisma odbiera? Stary człowiek opuścił głowę i dłuższą chwilę siedział w milczeniu. Wreszcie uniósł ją i spojrzał Jaksie w twarz. — Tego powiedzieć ci, panie, nie mogę — rzucił z determinacją i cicho, jakby zwierzając się z tajemnicy. — A to czemu? Czy tak się go boisz? Zatem wiesz, komu służysz?

Wiem, panie. Ale nie o siebie się boję. Moich mają w rękach, syna i troje wnucząt... Oni zapłacą życiem, jeśli wydam tego człeka. Toteż małodobrym mnie nie strasz, bom stary i życie nie przede mną, a przed owymi kruszynami, które ci zbóje w niewoli trzymają... Jaksa starał się ukryć wrażenie, jakie ta odpowiedź na nim wywarła, spytał więc tylko: Pojmali ich w czasie ostatniej napaści? Tak. Syn był kowalem w Brzeziu, niedaleko Włocławka. Żonę mu zgwałcili i ubili, jego zaś wraz z dziećmi pognali w niewolę i teraz u siebie dzierżą. Widać od syna o mnie się zwiedzieli, bo kazali sobie służyć pod groźbą śmierci mych bliskich. Tedy nie powiem ci, panie, imienia człeka, któremu muszę być posłuszny, ty zaś czyń ze mną podług swej woli! Jaksa w rozterce spojrzał na Damiana. Ten dostrzegłszy to spojrzenie mruknął tylko z zawziętością w głosie: — Psie nasienie, bodaj ich grom poraził! Ta krótka uwaga wyrażała jednak tylko uczucie pocztowego, ale w niczym nie pomogła Rudemu w powzięciu decyzji w tej niespodziewanej sytuacji. Toteż dłuższą chwilę rozważał odpowiedź, zanim przemówił: Jesteś tedy między młotem a kowadłem. Masz nad głową i groźbę krzyżacką, i gniew swego pana. Wszakże gniew królewski możesz ułagodzić i swemu sumieniu przywrócić spokój, jeśli będziesz posłuszny rozkazowi, jaki otrzymasz ode mnie. — Jaki to rozkaz, panie? — z niepokojem rzucił dzwonnik. — Sądzę, że dogodny dla ciebie, a mnie potrzebny. Będziesz nadal wypełniać rozkazy owego człeka, a więc odbierać i przekazywać mu dalsze pisma, wszakże niczym nie zdradzając, że ktoś o tym wie! To sobie dobrze wbij do głowy! — Ależ wielmożny panie! — z raptownym ożywieniem zawołał stary człowiek. — Przecież gdybym to zdradził, nic bym już dla niego nie był wart, a to znaczyłoby wypełnienie groźby, jaką nade mną zawiesił! — Dobrze, że to rozumiesz, bo w tym i ja widzę rękojmię naszej ugody. Ale jest jeszcze warunek, pod jakim ją zawrę... — Chyba będę mógł go spełnić? — z nawrotem niepokoju zapytał dzwonnik.

— Sądzę, że bez trudności. Masz bowiem natychmiast zawiadomić mnie, jeśli otrzymasz jakieś inne, nowe zlecenie. Wątpię, czy do tego przyjdzie, ale należy przewidzieć i to. — Jak jednak i komu mam tę wiadomość przekazać? Rudy zastanowił się chwilę. — W sieni leżą na hakach oszczepy i glewie. Zdejmiesz jedną i postawisz w kącie, za owym kotłem, co tam stoi. Wówczas sam cię odszukam. — Wiernie wykonam waszą wolę, panie! — nieomal z radością oświadczył dzwonnik. — Wielki bowiem ciężar zdjęliście mi z serca! Toć teraz będę służył memu prawowitemu panu! Następnego dnia ksiądz Andrzej z wielką uwagą wysłuchał sprawozdania Jaksy. Kiedy skończył, z uznaniem przyjął jego decyzję, która pozwalała na dalsze utrzymanie kontaktu z przeciwnikiem. Na zakończenie zaś rozmowy zauważył: — Mówisz, że ów kowal pochodzi z Brzezia? Znam nieco tę miejscowość, boć przecież parafię miałem w Lubrańcu, również niedaleko Włocławka... Ale czekajże... Przysłano mi z tamtejszej kurii listy ofiar krzyżackich napaści sporządzone wprawdzie tylko przez niektórych proboszczów, ale być może będzie i z Brzezia. Nie zaszkodzi sprawdzić... W kilka dni później w kolejnej rozmowie z Jaksą ksiądz Andrzej wrócił do tego tematu. — Przejrzałem te spisy. Był między nimi i z Brzezia — proboszcz urwał, by po chwili dorzucić ze ściągniętymi brwiami: — Znalazłem na niej kowala Oćmę, istotnie, wzięto go jako rzemieślnika w niewolę, żonę po gwałcie ubito, ale... Troje ich dzieci znaleziono po napadzie nadzianych na jedną włócznię... — Zatem starego oszukują! — Otóż to, bo należy przypuszczać, że i owego kowala po ściągnięciu wiadomości o rodzinie wr Polsce, co zwykli czynić, również ubito... — Biedny stary... — mruknął Jaksa. — Tak, łudzą go obiecując zachowaniem martwych przy życiu... — Skoro mu o tym powiemy, może wyda tego, kto go tak zwodzi? — Trzeba się jeszcze nad tym zastanowić. Jednak będzie to chyba dobry sposób...

Chłopcy wyjechali przed tygodniem. Jaksa nie potrzebował już Damiana, więc Czarny, gotów do podróży, nie zwlekał i ruszył w drogę z dwoma pocztowymi. Wybrał szlak na Częstochowę, Sieradz i Koło, by stamtąd jechać na Toruń i przez Tczew dotrzeć do Gdańska, gdzie spodziewał się znaleźć brata Erazma. Zbytnio śpieszyć nie było potrzeby, mimo to w trzy dni dotarli do Częstochowy, potem do Sieradza nieco zwolnili, wreszcie po kilku dalszych dniach przybyli do Torunia. Tu już należało zachować ostrożność i przybrać znów rolę kupca Morzelca. Zatrzymali się na Starym Mieście, w gospodzie w pobliżu kościoła Św. Jana, gdzie suto, choć drogo karmieni spędzili noc i już następnego ranka ruszyli w dalszą drogę. Czarny postanowił ominąć Chełmno, by licha nie kusić, pamiętał bowiem, że tam prowadził gospodę „Pod Kusą Kiecką” stracony na Litwie Kachner, a teraz odziedziczyła ją zapewne jego piękna żona, pierwsza nauczycielka Rocha w miłosnych igraszkach. Zatrzymali się zatem ku zadowoleniu Ottona w Grudziądzu, gdyż stąd pochodził i tu miał jakichś swoich krewnych, których rad był odwiedzić. Byli już blisko celu podróży, bowiem do przebycia tylko pozostało około dwudziestu mil, a więc dwa nocne postoje, które Czarny zamierzał spędzić w Gniewie i Tczewie. Zamek w Gniewie ujrzeli już z daleka. Było późne popołudnie, ale dzień bezchmurny, więc jeszcze przedwieczorny mrok nie zdołał pokonać ustępującego mu słońca. W jego gasnącym już blasku wyniosła zamkowa wieża rysowała się granatowym konturem na szklistej jasności nieba, wznosząc się ponad łamaną linią dachów leżącego niżej miasteczka. Wkrótce wjechali w jego ulice i prowadzeni przez Ottona zmierzali do zajazdu. Stał przy niedużym placu, bardziej okazały niż inne otaczające go domostwa. Choć parterowy, ale rozłożony szeroko, przedzielony w środku przejazdem, krytym jego wysokim, stromym dachem. Minęli mroczny tunel tego przejazdu i znaleźli się na podwórcu otoczonym gospodarskimi budynkami. Czarny zsiadł z konia przed stajnią i pozostawiwszy pocztowym troskę o niego, ruszył do budynku gospody, by zamówić nocleg i posiłki.

Wejście znajdowało się w przejeździe. Właśnie je odnalazł i ujmował za klamkę drzwi, kiedy ujrzał kontur postaci na tle oświetlonego słońcem wylotu, wychodzącego na plac. Nie mógł rozeznać twarzy, gdyż patrzył z ciemnego wnętrza w jasność dnia, rozróżniał więc tylko czarną plamę sylwetki człowieka, który stał i przyglądał mu się, widząc go zapewne dostatecznie wyraźnie w świetle wpadającym z zewnątrz w głąb tunelu. Czarnego zaskoczyła natarczywość, z jaką ów człowiek go obserwował. Obrócił się więc z wolna od drzwi, jak ktoś, kto zawahał się z wejściem, i wolno ruszył ku czarnej postaci. Ta jednak zniknęła mu zaraz sprzed oczu skrywając się za węgłem, kiedy zaś przyspieszywszy kroku znalazł się przed domem, ujrzał już tylko plecy trzech jeźdźców znikających w najbliższej uliczce. Zaciekawiony i mocno rozdrażniony tym zagadkowym zdarzeniem przestał wkrótce jednak o nim myśleć. Po wygodnie spędzonej nocy ruszyli rankiem w dalszą drogę, by następnego dnia, także w godzinach popołudniowych, dotrzeć do celu podróży. Dojeżdżając do miasta Hubert zastanawiał się, czy zajechać do owego rybaka na Długich Ogrodach, czy też obrać kwaterę na Starym Przedmieściu, przy Żabim Kruku? Długie Ogrody mogły być lepsze, bo znacznie oddalone od miasta lepiej zabezpieczały przed zbytkiem ludzkiej ciekawości, co nie było bez znaczenia, gdyż ciągle pamiętał tę scenę w Gniewie i owego tajemniczego człeka, który tak uporczywie mu się przyglądał. Jednak oddalenie wielce utrudniało wszelkie kontakty, bez których niczego nie mógłby zdziałać. To zadecydowało, że postanowił skierować się na Żabi Kruk. Drogę pamiętał dobrze, więc bez błądzenia dotarł wkrótce do kościoła Św. Piotra i Pawła, skąd już do wybranej kwatery było blisko. Zbliżał się wieczór, co było zapewne powodem, że gospodarza zastali w domu. Poznał Czarnego od razu i bez oporu, a nawet wyraźnie rad z możliwości zarobku, dał mu tę samą izbę, którą zajmował już poprzednio. Nic się w niej nie zmieniło, trzy łoża po dawnemu stały na swych miejscach. Wkrótce się rozgościli, a że i posiłki także mieli dostawać na miejscu, więc oporządziwszy się po odbytej podróży, udali się na wieczerzę.

Siadając za stołem Hubert od razu zagadnął Gintera, bo tak nazywał się ich gospodarz: — Jakże powodzi się Langerowi? Czy zdrów? — Chyba tak, bo nie narzeka... — Dawno go widzieliście? Ginter uśmiechnął się. — Nie dalej jak dziś... — Chętnie go zobaczę, miło pogadać ze starymi znajomymi. — Zwłaszcza jeśli jest o czym — zauważył żartobliwie gospodarz, ale ograniczył ciekawość do pytań o przebieg podróży. Dopiero przy pożegnaniu przed udaniem się na spoczynek, zauważył: — Langera znajdziecie, panie, najprędzej w rannych godzinach. Jeśli zaś spotkam go wcześniej, czy mam wspomnieć o waszym przybyciu? — Oczywiście. Ale raczej nikomu więcej. — Rozumiem — Ginter skwitował tym jednym słowem zastrzeżenie swego gościa. Jednak Hubert bez dłuższego poszukiwania odnalazł Langera w pobliżu Wielkiego Dźwigu. Po krótkim powitaniu, które ograniczyli do niedbałego uścisku ręki, by nie zwracać na siebie uwagi, Czarny zaproponował pogawędkę pod „Dwoma Krzyżami”, jako że gospoda znajdowała się w pobliżu, a właściciel był swoim człowiekiem. Kiedy już zasiedli przy piwie, od razu zagadnął towarzysza: — Jak się miewa brat Erazm? Przybyłem, aby z nim pogadać. Langer rozejrzał się nieznacznie dokoła i mruknął z troską w głosie: Nie wiem, co się z nim stało. Już od dwóch miesięcy nie miałem od niego znaku życia... — Jak to?! — rzucił Hubert nieomal ze strachem. — Czyżbym znów musiał go szukać?! — Chyba tak... Oby i tym razem ze szczęściem... — Tegom się nie spodziewał! — rzucił z rozgoryczeniem Czarny. — Może gospodarz coś będzie wiedział? — Spojrzał w stronę lady, za którą rysowała się otyła postać. — Gdyby tak było, to i ja bym wiedział. Ale mogę spytać... — Langer wstał z ławy i ruszył do oberżysty. Wrócił jednak już po krótkiej chwili.

— Nie zachodził tu już od dłuższego czasu... — mruknął zajmując swoje miejsce. — Niechże gęsi pożrą tego starucha! — rzucił ze złością Hubert. — Wciąż mam z nim jeno kłopoty! Dość już raz przysporzył mi troski i zabiegów, zanim go znalazłem, teraz zaś czeka mnie chyba to samo! — Możecie, panie, liczyć na moją pomoc. Niewielu go znało, ale przepytam tych, którzy coś mogą wiedzieć... — Dobrze, panie Langer. Ja też jeszcze rozejrzę się tu i ówdzie. Czy ostatnio, jakżeście go widzieli, nie dawał wam żadnych poruczeń, które by mogły być pomocne w poszukiwaniu? — Nie, panie. Zresztą w tym czasie nie widywaliśmy się zbyt często. — Świadczyłoby to, że niczym zbyt mocno nie był zajęty? — Chyba że sprawami, do których nie byłem mu potrzebny. — No cóż, zatem znów przychodzi tracić czas na poszukiwania! — Mieliście dla niego jakieś specjalne zlecenie? — spytał Langer z troską w głosie. — Istotnie, miałem... — Czarny zastanowił się chwilę, poczem ciągnął zaraz dalej. — Nie mam powodów, abym i wam tego nie powiedział... Otóż miał on ostrzec naszych ludzi, że jeszcze tej zimy ruszymy na brodaczy, by odpłacić im za dokonaną latem napaść. Niech o tym wiedzą i uprzedzają przyjaciół. Ponieważ brata Erazma nie ma i nie wiem, kiedy go znajdę, wam już teraz poruczam to zadanie! — Jeśli zbyt wielu będzie o tym wiedziało, rychło ta wieść dojdzie i do krzyżackich uszu... — Nie szkodzi... — Langer uśmiechnął się lekko. — A może właśnie o to idzie? Czarny odwzajemnił uśmiech. — To już nie nasza sprawa... Po pożegnaniu Langera Hubert postanowił działać bez zwłoki. Były jeszcze dwa miejsca, gdzie mógł spodziewać się wieści od Erazma, gdyż jeśli nie zaszło nic nieoczekiwanego, na pewno musiał pozostawić po sobie jakiś ślad. Na pewno liczył się przecież, że może być poszukiwany przez wysłannika z kraju. Przede wszystkim postanowił odwiedzić firmę, której rzekomo był jednym z udziałowców. Spółka „Böhm i Burhardt” znajdowała się, jak i

gospoda pod „Dwoma Krzyżami”, przy ulicy Św. Ducha. Znał jej siedzibę, bo był tam z bratem Erazmem, który swego czasu dokonał jego prezentacji Burhardtowi. On bowiem kierował przedsiębiorstwem, gdyż jego wspólnik, miejski rajca Böhm, już wiekowy i złego zdrowia, przestał zajmować się interesami. W czasie tych odwiedzin dokładnie została omówiona sprawa zapewnienia Czarnemu kupieckiego szyldu, w razie gdyby jego poczynania pod takim płaszczem wymagały potwierdzenia. Jakim to stało się kosztem, Czarny nie wiedział, ale odniósł wrażenie, że obie strony, tak Burhardt jak i brat Erazm, były zadowolone z zawartego porozumienia. Było to więc także źródło ewentualnej wiadomości nie nastręczające obaw. Z obszernej sieni kamienne schody prowadziły na krużganek z trojgiem drzwi. Czarny wiedział, którymi wchodziło się do kantoru, więc bez wahania nacisnął klamkę. Znalazł się w pomieszczeniu, w którym dwóch skrybów stało za wysokimi pulpitami i wodziło gęsimi piórami po rozłożonych księgach. Zwrócili głowy ku niemu, a na pytanie o pryncypała, jeden z nich wskazał bez słowa piórem boczne drzwi. I to pomieszczenie, w którym się znalazł, Czarny już znał. Za wielkim, rzeźbionym bogato biurkiem siedział imć Burhardt. Był to siwy już, chudy człowiek o twarzy suchej i Madej, ze spiczastą, szpakowatą bródką i długim, ptasim nosem. Uniósł głowę i dostrzegłszy przybysza musiał go poznać od razu, gdyż podniósł się z krzesła i wyciągnął ku niemu dłoń o kościstych palcach. — Witam łaskawcę! Dawno was nie widziałem, mości Morzelec! — Witam i ja! — odparł z uśmiechem Czarny, ściskając podaną dłoń. — Składam uszanowanie, ale nie będę zabierał cennego czasu, bo sprawę mam krótką... Nie zaszkodzi jednak wyjawić ją siedząc. Proszę... — Kupiec wskazał stojące po drugiej stronie biurka krzesło z poręczami. Czarny zajął wskazane miejsce i od razu wyjawił przyczynę przybycia. — Jestem w Gdańsku dopiero od wczoraj i chciałbym zobaczyć się z naszym wspólnym przyjacielem. Czy nie zostawił dla mnie wiadomości? Burhardt zaprzeczył głową, zanim się odezwał: — Nie. Zresztą nie widziałem go już długi czas. — Hm... Po tym mruknięciu Czarny zamyślił się na chwilę, po czym spytał:

— A od czasu, kiedyśmy się widzieli, nikt o mnie nie pytał? — Owszem, ale już dość dawno. Niejaki Kachner, kupiec i właściciel oberży w Chełmnie. — Cóż chciał wiedzieć? — spytał z rozbawieniem Hubert. — Czy istotnie was znamy, jak wyglądają wasze kupieckie możliwości i tak dalej... Zwykły handlowy wywiad. — O nic więcej nie rozpytywał? — A o cóż miał pytać jeszcze? — zdziwił się Burhardt. Czarny zaś ocenił, że jeśli zdziwienie było udane, to odegrane dobrze. Wychodził z kantoru mocno rozczarowany. Teraz pozostawało już tylko ostatnie źródło wiadomości: Prot Żeglarz. Jeśli i ono zawiedzie, czekał go kawał żmudnej roboty. „Pod Złotą Kotwicę” należało jednak wybrać się dopiero wieczorem, więc nie pozostawało nic innego, jak wrócić na kwaterę. Obaj pocztowi, mocno znudzeni bezczynnością, powitali go ciekawi, z czym przybywa, ale za wyjaśnienie starczył markotny wyraz twarzy i lekceważące machnięcie ręką. Czarny przysiadł na posłaniu i uzupełnił niemą odpowiedź. — Nie wiadomo, co z nim. Nie widziano go już od paru miesięcy i żadnej wiadomości nie ostawił... — Czy aby nie przytrafiło mu się coś złego? — zaniepokoił się Otto. — I to możliwe... — mruknął Hubert. — Ale mam jeszcze jedno miejsce, gdzie zamierzam się udać. Jeśli i tam nie zasięgnę języka, trzeba będzie liczyć się z najgorszymi A co u was? Wynudziliście się niezgorzej? — Jeszcze jak! — przyznał Damian. — Tyle tylko, że był tu domokrążny kramarz, piękny nóż kupiłem od niego, nawet niedźwiedziowi sięgnie serca! — Pokazał Czarnemu myśliwski kordelas z rogową rękojeścią. Hubert obrzucił go pobieżnym spojrzeniem, ale zajęty swoimi myślami rzucił zdawkowo: — Ciekawe, wiele z ciebie zdań. — Targowałem się mocno! — roześmiał się Damian, ale Otto wrócił do poprzedniego tematu pytając: — Kiedy, panie, chcecie iść na owo miejsce? — Jeszcze dziś wieczór, zaraz po wieczerzy. Poproś gospodynię, by wcześniej ją podała!

— O zmroku sami chyba nie pójdziecie? — Damian zerknął pytająco na Huberta. — Kupą iść nie możemy. — Weźcie przynajmniej jednego z nas. Tu chyba nie jest bezpieczniej niż u nas... A zapewne i gorzej, bo miasto portowe, toteż na pewno pełne wszelakiego robactwa! Czarny uśmiechnął się: — Tyłek cię swędzi? No dobrze, możesz iść ze mną... Wyruszyli zaraz po wcześniejszej wieczerzy, ale mimo to wczesny, zimowy zmrok wypełnił już ulice. Do oberży „Pod Złotą Kotwicą” był szmat drogi, bo musieli przejść całym Głównym Miastem, by dotrzeć do Starego, kędy biegł Kanał Raduński i stał klasztor brygidek. W jego bowiem pobliżu znajdował się cel ich wyprawy. Szli szybko, bo drogę Czarny znał dobrze. Wreszcie minęli Kozią i ujrzeli przed sobą ciemne zręby dominikańskiego klasztoru, otoczonego wysokim murem. W wieczornym mroku zamigotało w dali światło latarni, a kiedy zbliżyli się, ukazała się okuta żelazem furta, przy której wisiała latarnia. Minęli ją i znów zagłębili się w ciemność ulicy. W pewnej chwili Damian nachylił się ku Czarnemu i rzucił półgłosem: — Chyba ktoś za nami podąża... Dosłyszałem skrzypnięcie żwiru pod stopą... — Ja takoż... — stwierdził Hubert. — Stańmy niby za własną potrzebą i obaczmy, czy nas minie... Stanęli obracając się do muru, jednocześnie czujnie nasłuchując. Jednak z ciemności za nimi nie dochodził najmniejszy nawet szelest. Kiedy więc ruszyli w dalszą drogę, Damian szepnął: — On idzie za nami... Czarny przypomniał sobie relację pocztowego o nabytym nożu, więc mruknął zgryźliwie: — Zapewne to ów kramarz, z którym handlowałeś... Lub jakiś jego kumpel... — Tak mniemacie, panie? — z niepokojem rzucił Damian. — On czy nie on, ale kogoś mamy za sobą... Rozmawiali szeptem, więc i teraz Czarny, nie podnosząc głosu, wydał ciche polecenie:

— Bacz, kiedy skończy się ten mur, i skryj się za węgłem, i czekaj na naszego opiekuna. Ja będę szedł dalej i w razie potrzeby skoczę ci z pomocą! — Może uda się wypróbować ten nóż na skórze jego sprzedawcy? Chętnie to uczynię! — Lepiej byłoby ująć go żywcem. Wiedzielibyśmy, kto nas tak ciekaw... Mur właśnie się skończył i Czarny nawet nie zdołał spostrzec, kiedy znalazł się sam w ciemnościach ulicy. Szedł wszakże dalej nie zwalniając kroku, ale pilnie nasłuchiwał, co dzieje się za jego plecami. Jakoż wkrótce doleciał go krótki okrzyk, potem odgłosy szamotaniny. Zawrócił natychmiast i skoczył na pomoc Damianowi. Kiedy jednak go dopadł, stał już sam na środku ulicy, nasłuchując cichnących w ciemnościach nocy kroków uciekającego człowieka. — Wyrwał mi się z rąk, psi syn! — objaśnił rozzłoszczony niepowodzeniem pocztowy. — Nie trap się! Przynajmniej tym razem nie będzie wiedział, dokąd idziemy. — Sądzicie, panie, że nie pierwszy raz nas śledzą? — Coś mi się tak wydaje. No, ruszajmy, już nie mamy daleko! Istotnie, w kilka pacierzy potem dostrzegli przed sobą latarnię oświetlającą wejście do gospody. Czarny polecił Damianowi: — Wejdziesz sam i zajmiesz miejsce przy stole, ja jakiś czas po tobie, ale nie okazuj, że się znamy. Potem ja wyjdę pierwszy i poczekam na ciebie pod murem tego niewieściego klasztoru, co go widać. Wyjdź nie wcześniej, jak parę pacierzy po mnie! — Oby tym razem nam się poszczęściło! — rzucił pocztowy, kierując się w stronę latarni palącej się nad wejściem do gospody. Czarny odczekał dłuższą chwilę i ruszył za nim. Wchodząc na zatłoczoną i wypełnioną gwarem rozmów salę dostrzegł Damiana, przed którym właśnie służebna dziewczyna stawiała kufel piwa. Nie zwracając pozornie na niego uwagi, ruszył od razu ku bufetowej ladzie, za którą dostrzegł gospodarza. Ze zdziwieniem usłyszał najpierw słowa powitania, a potem krótką informację. — Drogę, panie, znacie... Czeka tam na was...

Zaskoczony ruszył jednak bez odpowiedzi ku znanym drzwiom, a potem już z korytarza otworzył te, za którymi kiedyś spotkał po raz pierwszy Prota Żeglarza, zwanego Czartem. I teraz siedział za stołem i uśmiechał się do niego. Nie podnosząc się wskazał mu dłonią stojące po drugiej stronie stołu krzesło i rzucił przyjacielsko, jak gdyby spotkali się zaledwie po kilku dniach: — Znów się widzimy! Siadajcie, wino już na was czeka! — Sięgnął po dzban i nalał trunku do stojącego kielicha. — Witam, mości Procie! Skąd wszakże wiedzieliście, że przybyłem i będę was tu szukał? — Nie tyle mnie, co naszego wspólnego przyjaciela. Że przybyliście, dowiedziałem się szybko, a po co, łatwo było się domyślić! — Więc to wy kazaliście mnie śledzić? — z ulgą spytał Czarny. Rozczarował się jednak, gdyż usłyszawszy to pytanie jego towarzysz zmarszczył brwi i skierował nań badawcze spojrzenie. — Więc was śledzono? — Na kwaterze, w czasie gdy byłem w mieście, odwiedził mnie jakiś kramarz. Natomiast kiedy tu szedłem, takoż ktoś mnie śledził, aleśmy go przepędzili. — Nie jesteście sami? — Nie, mam na sali swego pocztowego. — Hm... — Prot zamyślił się obracając w palcach podstawę kielicha. Potem uniósł go i opróżnił do dna. — To niedobra wiadomość... — stwierdził. — Przysporzy mi wiele roboty... — Jak to, przysporzy roboty?! Przybyłem tu i szukam brata Erazma! Czemu więc macie się troszczyć, że ktoś za mną łazi? — Zaraz się dowiecie, bo właśnie o brata tu chodzi. Polecił mi baczyć, czy ktoś nie będzie o niego przepytywał, kiedy go tu nie stanie. Dlatego od razu dowiedziałem się o waszym przybyciu. Nietrudno potem było domyślić się, że nie dziś, to jutro tu przyjdziecie, bo tylko ode mnie mogliście dowiedzieć się, gdzie teraz brat przebywa. — A więc to wiecie? — Czarny nie ukrywał radości. — Wiem. W Malborku. Dostaniecie bliższe wskazówki, gdzie i jak go szukać, ale poczynać należy z największą ostrożnością, bo stąpa tam po

cienkim lodzie. Tak cienkim, że daję na niego ciągłe baczenie. Dlatego powiedziałem, że przysparzacie mi roboty, bo skoro jesteście śledzeni, będę musiał czuwać i nad wami! Czarny uśmiechnął się, lecz daleko mu było do beztroski. — Kiedyś miałem niańkę, nie spodziewałem się, że i w dojrzałym wieku będzie mi potrzebna... Ale nie zaszkodzi każda pomoc, tym bardziej jeśli Erazm uważa, że i jemu się przyda. — Nie wiem, czym się tam teraz para, ale wygląda, że ma na oku coś poważnego. Jakże to jednak do tego przyszło, że ktoś ma na was baczenie? I z czyjego polecenia? — Właśnie tego nie wiem, i to najbardziej mnie niepokoi. Sądzę, że początkiem było pewne zdarzenie, jakie zaszło, kiedy zatrzymałem się w Gniewie... Czarny opowiedział towarzyszowi incydent w oberży, kończąc: — Kiedym wyjrzał za węgieł, dostrzegłem już tylko ich plecy. Jechali szparko i od razu zniknęli mi z oczu. — Hm... — znów mruknął Prot. — Może uda się dojść i tego, a teraz słuchajcie, jak sobie macie poczynać w Malborku... Czarny postanowił wyjechać nie o świcie, kiedy na ulicach dopiero ruch się zaczynał, lecz w południe, w czasie największego tłoku. Jednocześnie po zawiadomieniu pocztowych o rychłym wyjeździe, udzielił im szczegółowych wyjaśnień i poleceń. — Ja wyjdę pieszo, więc jeśli ktoś będzie miał naszą kwaterę na oku, ruszy za mną. Wy zaś odczekacie pół mszy i wyjedziecie wziąwszy ze sobą mego wierzchowca. Spróbuję swego opiekuna rychło się pozbyć, a skoro już tego będę pewny, dołączę do was. — Gdzie się spotkamy? — spytał Damian po wysłuchaniu polecenia.— Wiesz chyba — zwrócił się do Ottona — jak dostać się na Podwale? Ten skinął głową. — To blisko stąd, w stronę Głównego Miasta... — W tym czasie będzie tam pełno ludzi, więc miniecie go bez zwracania na siebie uwagi. Bramą Kotwiczników, a potem Krowią wydostaniecie się na most, a po nim na Wyspę Spichrzów. Tam odszukacie rzeźnię i poczekacie na mnie w pobliżu. Damian chwilę milczał, zanim odezwał się z wahaniem:

— A co mamy czynić, gdyby... Gdyby nie daj Boże spotkało was coś niedobrego? Czarny uśmiechnął się. — Słusznie, żeś o to spytał. No cóż, wówczas nie pozostanie wam nic innego, jak odczekawszy godzinę czy dwie ruszać samym do kraju i donieść panu z Niemierzy, że chyba już mnie nie zobaczy! — Nie szukać was? — Gdzie, jeśli nikogo tu nie znacie? Miejmy jednak nadzieję, że tak źle nie będzie. Obaj pocztowi przeżegnali się szybko, nic już nie mówiąc. Po porannym posiłku i pożegnaniu gospodarzy Czarny, zbytnio się nie spiesząc, spakował swoje toboły i jeszcze odczekawszy, by ruch uliczny rozpoczął się na dobre, ruszył do wyjścia. Nie rozglądając się, pewny, że jest ktoś, kto nie traci go z oczu, pozornie beztrosko ruszył w głąb ulicy, kierując się ku Krowiej Bramie, by z kolei minąć most na Motławie i dostać się na Wyspę Spichrzów. Była to droga, którą wyznaczył również swoim ludziom. Na wyspie jednak zmienił kierunek, bo nie skierował się w stronę rzeźni, a ruszył nadbrzeżem. Pamiętał z poprzedniego pobytu wąskie przejście, które wskazał mu ówczesny pomocnik, Kosteczka. Prowadziło do zadrzewionego terenu za spichrzami, również pełnego zarośli, które wtedy stanowiły dla nich dobrą kryjówkę. Przejście to wkrótce odnalazł i nie oglądając się za siebie skręcił w półmrok, jaki tworzyły dwie bliskie, bezokienne ściany dwóch ogromnych, zbożowych spichrzy. Szedł szybko rozdeptując stopami błoto. Wkrótce minął przejście i wynurzył się na światłość dnia. Rozejrzał się dookoła, stwierdzając, że nic się tu nie zmieniło poza tym jedynie, że teraz gałęzie drzew i krzaków były bezlistne. Leżały między nimi resztki rozmiękłego śniegu, gdyż mrozy niedawno puściły. Mimo braku listowia zarośla były tak gęste, że ich gałęzie dawały możność dobrego ukrycia się. Stanął jednak jeszcze za grubym pniem drzewa i wypatrywał swego prześladowcy. Wkrótce ujrzał go w ciemnym wylocie przejścia, które przebył przed chwilą. Idący jego tropem człowiek nie wyszedł jednak od razu na zewnątrz, a

przywarty do ściany budynku bacznie rozglądał się, szukając zapewne wzrokiem swojej zwierzyny. Dopiero nie dostrzegłszy nikogo, wychylił się i nadal się rozglądając, ostrożnie ruszył przed siebie. Hubert widział, jak postępując krok za krokiem coraz bardziej zbliża się do jego kryjówki. Po chwili przystanął i na wpół skryty zaroślami znów się rozejrzał, ale zaraz ruszył dalej. Jeszcze zrobił kilka kroków i tego starczyło, by Czarny zdołał go dopaść i uderzeniem pięści zwalić na ziemię. Nie dając mu oprzytomnieć przygniótł kolanami i ściągnąwszy ręce na plecy skrępował jego własnym rzemieniem, którym miał przepasany stary, połatany kubrak. Dopiero wówczas obrócił swego jeńca twarzą ku sobie i wyciągnąwszy nóż przyłożył mu pod ucho ostrze. — A teraz gadaj, bo zarżnę jak prosiaka! — warknął. — Kto ci kazał mnie śledzić?! — Panie... zlitujcie się... Ja nic nie wiem... — wyjąkał przerażony opryszek. — Toś z własnej woli za mną łaził?! Będziesz gadał?! — Czarny lekko pociągnął ostrzem. Ukazały się spod niego krople krwi. — Litości, panie! — nieomal wrzasnął pojmany. — Toć nie ostanę żywy, jak to zdradzę! — Czyż byłbyś tak głupi, aby przyznać się, żeś to wyjawił?! No, gadasz czy nie?! Bo zginiesz już teraz! — Nie wiem, jak się zwie... Przezywamy go Kosteczką... Pytał, czy chcę zarobić ładny grosz, więc przystałem... Czarnego zaskoczyło usłyszane przezwisko, bo znał człowieka, który je nosił, ale nie zdradzając tego, rzucił ostro: — Cóż ty mi bzdurzysz o jakimś Kosteczce?! Mów, człowieku, prawdę, jeśli nie chcesz, bym poderżnął ci gardło! — Przysięgam, panie! Tak go zwą, bo cienki i chudy! Zdarzyło się nam złapać tu i tam nieco grosza, toteż i tym razem przystałem, bo i robotę dawał nietrudną... — Cóż ów Kosteczka chciał wiedzieć? — Miałem baczyć, gdzie chodzicie i z kim gadacie... — Tak go to ciekawiło?

— Chyba nie jego, bo wspominał, że możnemu panu służymy, który grosza nie skąpi... — Cóż to za pan? — Tego mi nie mówił! Przysięgam na zbawienie! — No, niech ci będzie! Nie ubiję cię, ale nieco tu poleżysz! Czarny uniósł się na nogi, odciął nożem kawał rękawa z kurty opryszka i zwinąwszy go, wsadził mu w usta. Potem chwycił za ramiona i wciągnął między krzaki. Uporawszy się z tym, ruszył w stronę rzeźni. Należało się spodziewać, że obaj pocztowi już bez niczyjej asysty opuścili kwaterę, bo ten, który mógłby ich śledzić, leżał w miejscu ustronnym i mocno skrępowany. Nietrudno więc było wymknąć się teraz i z miasta, nie zdradzając kierunku podróży. Toteż Czarny po odszukaniu swoich ludzi już spokojnie dosiadł wierzchowca. Drugiego dnia pod wieczór dotarli do Malborka. Wskazówki, jakie otrzymał, zakazywały pytania o drogę. Przewoźnik, do którego należało dotrzeć, miał swoje stajnie przy ulicy Solnej. Biegła ona wzdłuż zewnętrznej, wschodniej części murów Starego Miasta, a stojące przy niej spichrze, opisane dokładnie przez Żeglarza, były dostatecznym drogowskazem. Potem trzeba było baczyć na kuźnię, także łatwą do rozeznania. Zaraz za nią znajdowała się brama wjazdowa przewoźnika, u którego mieli dostać kwaterę i otrzymać dalsze wskazówki. Wjechali na obszerny podwórzec. Z jednej jego strony wznosił się dom mieszkalny z ozdobnym gankiem, z drugiej ciągnęły się zapewne wozownie i stajnie, sądząc po stojących przed nimi wozach i stertach nawozu. Kręciło się przed nimi dwóch ludzi. Czarny wstrzymał swego wierzchowca, zeskoczył z siodła i podszedł do jednego z nich. Był to młody, o zuchowatym wyglądzie osiłek, o czym świadczyły szerokie barki i mocna, muskularna szyja, widoczna z rozpiętej u góry kurty. — Pragnę mówić z gospodarzem, gdzie mogę go znaleźć? Zagadnięty uśmiechnął się w odpowiedzi i rzucił żartobliwie: — Nie trudźcie się szukaniem, bo tam stoi... — wskazał na drugiego mężczyznę, który zatrzymał się w pobliżu i przysłuchiwał rozmowie.

Był niższy i co najmniej dwa razy starszy, równie silnej budowy. Twarz okalała mu szeroka łopata brody, a badawczy wzrok, jakim obrzucił przybysza, zdradzał nieufność. Czarny zwrócił się do niego: — Czy Zachariasz Donner? — Tak. A łaskawca, kto zacz? — Helmut Seibert — rzucił Czarny nieco kpiąco i dodał: — Osiem pacierzy zmówiłem, w tym trzy Zdrowaśki, zanim was znalazłem. W oczach Donnera pojawił się krótki błysk zaskoczenia, ale odpowiedział spokojnie, krótkim mruknięciem: — Pacierzy Bóg zawsze wysłucha, jeśli poczciwy człek je mówi... Była to odpowiedź na hasło, po której gospodarz spytał: — Żeglarz was przysyła? — Tak. — Niech tedy wasi ludzie wprowadzą wierzchowce do stajni, a was, łaskawco, proszę za mną... — ruszył w stronę domu. Komnata jadalna, wyposażona w ciężkie dębowe meble, ciemne i misternie rzeźbione, dowodziła zamożności właściciela. Już zresztą sam dom mieszkalny, wprawdzie tylko o dwóch oknach od frontu, ale murowany i piętrowy, zaskoczył Huberta, gdyż dowodził, że proceder przewoźnika był zajęciem popłatnym. Donner wskazał mu jedno z krzeseł stojących wokoło stołu i sam zająwszy drugie, nachylił się ku niemu, rzucając półgłosem: — Potrzebujecie kwatery? Na jak długo? — Kwatery również, a na jak długo, jeszcze nie wiem. Będzie to zależało również od was. — A to czemu? — Bo poza kwaterą muszę się widzieć z Szymonem. Wiecie o kogo mi chodzi? — O pomocnika kościelnego od Świętego Wawrzyńca? — Tak, właśnie o niego. — Hm... — mruknął Donner, zaciskając usta i marszcząc w zastanowieniu brwi. — Czy oczekuje waszego przybycia? — Sądzę, że nie, ale zostawił mi wiadomość, gdzie go szukać. Dlatego u was jestem.

— Zawiadomię go zatem, aby był na was czekał. — Gdzie się spotkamy? Donner chwilę coś sobie rozważał, wreszcie zadecydował. — To on już musi miejsce wyznaczyć. — Mam polecenie zachowania wielkiej ostrożności... Kiedy zamierzacie z Szymonem to uzgodnić? — Sądzę, że uda mi się nawet już jutro. Wieczorem dam wam znać; nie opuszczajcie jednak kwatery za dnia, a i swoim ludziom tego zakażcie. Jeszcze brzask poranku nie rozproszył zupełnie nocnych ciemności, kiedy dzień później dwa wielkie wozy zatrzymały się na Podzamczu, przed rampą serowarni, i woźnica wraz ze swym pomocnikiem zaczęli wynosić .konwie z mlekiem. Drugi wóz zatrzymał się przed lodownią znajdującą się w pobliżu kościoła pod wezwaniem Świętego Wawrzyńca i zaczął wyładowywać połacie mięsa, które znikały w głębi mrocznego pomieszczenia, gdzie rzucano je na warstwę słomy przykrywającej bryły lodu ubite w jamie głębokiej na chłopa. Tak się zdarzyło, że obsługa wozu z mlekiem zamarudziła, toteż ci od mięsa skończyli wcześniej robotę Skorzystał z tego pomocnik woźnicy i zajrzał do kościoła, pragnąc widać pokrzepić się modlitwą. Nie był w tym pragnieniu jedyny, toteż nikt na niego nie zwrócił uwagi. Wewnątrz ujrzał kilka postaci. Nie ukląkł jednak jak one, a trzymając się zalegającego pod ścianami mroku, ruszył w kierunku ołtarza wypatrując wskazanych mu drzwi do zakrystii. Kiedy do nich dotarł, rzucił szybkie spojrzenie za siebie i nacisnął klamkę. Drzwi uchyliły się i znalazł się w niedużym pomieszczeniu, którego ciemność rozpraszała paląca się świeca. Z jednej ze stojących pod ścianą skrzyń uniosła się szczupła postać odziana w lichą opończę, z kapturem odrzuconym na plecy. — Witam cię, Helmucie Seibert... — odezwał się z uśmiechem brat Erazm. — I ja was witam, Szymonie — również z uśmiechem odpowiedział Czarny. Uścisnęli się za ramiona, po czym przysiedli na skrzyni. — Z czym przybywasz? Może także z pismem, na które czekam?

— Mam, istotnie, dla was pismo, a także chyba nie mniej ważne ustne powiadomienie. — Tedy niechże go najpierw wysłucham. Hubert dokładnie powtórzył treść zlecenia księdza Andrzeja. Brat Erazm wysłuchał go z uwagą. Kiedy Czarny zamilkł, odezwał się z troską. — Nie w porę otrzymuję to polecenie proboszcza. Dlaczego, wnet się dowiesz. Może jednak będziesz mógł być mi pomocny, ja bowiem nie mogę teraz opuścić Malborka. Dajże mi to pismo... Czarny wyciągnął z zanadrza papier spięty woskową pieczęcią i wręczył go Erazmowi. Ten przysunął się do świecy i złamawszy pieczęć czytał listy, gdyż było ich dwa. Wreszcie złożył jeden z nich, rozgrzał nad świecą resztę pozostałego wosku, potem zbliżył się do stojącego pod ścianą klęcznika i przykleił go pod deską służącą za oparcie dla rąk. Robił to wszystko w milczeniu i odezwał się dopiero przysiadając z powrotem na skrzyni. — Teraz powiem ci, w czym rzecz. Mamy czas, bo Donner będzie rozliczał się dziś z bratem ochmistrzem, wozy będą więc na niego czekać. — To dobrze, bo wyznaję, żem był niespokojny, czy nie czekają na mnie... Brat Erazm skwitował tę uwagę krótkim uśmiechem, po czym odezwał się: — Powiem ci teraz, dlaczego musiałeś mnie szukać w Malborku i co mnie tu trzyma. Słuchaj bacznie, bo niejedno pytanie w tej materii na pewno zada ci ksiądz Andrzej, sprawa to bowiem nader ważna, a znają słabo. Otóż swego czasu otrzymałem z kraju polecenie, aby dokonać tu starań, by wykryć, od kogo z królewskiego dworu otrzymują wiadomości. Proboszcz podejrzewa, że pochodzą tylko od jednej osoby, która je zbiera od swoich pomocników, bo tylko ten sposób zabezpiecza ich przekazywanie. — Niełatwe otrzymałem zadanie, mimo że proboszcz chciałby mieć jeśli nie wskazanie osoby, to chociaż fragment pisma tego człowieka, boć wiadomo, że każdy inaczej stawia litery. Toteż aby to wykonać, musiałem przenieść się tutaj. I muszę wyznać, że chyba dzięki boskiej pomocy udało mi się znaleźć sposobność do wypełnienia mej misji. — Zapewne wiesz, że w wawelskich lochach siedzi kilku dostojników z Inflanckiego Zakonu, wziętych do niewoli w czasie owej bitwy pod Nakłem,

między nimi ich wielki marszałek Werner von Nesselrode i felliński komtur Walter de Gersche. Po owej krwawej napaści król jegomość nie chce się znosić z żadnym z tych Zakonów, a że cierpi w niewoli nie byle kto, bo po Inflanckim Mistrzu pierwsza osoba, a z nim i kilku co znaczniejszych komturów, przeto Mistrz Inflancki von Rutenberg przysłał do Wielkiego Mistrza specjalnego wysłannika, z żądaniem pomocy w ich zwolnieniu. Wszakże, choć oba Zakony jednako wrogie są Polsce i w razie konieczności nie odmawiają sobie pomocy, to jednak pruski silniejszy i bliższy sercu cesarza, niezbyt liczy się z inflanckim, o ile nie jest w potrzebie... — Brat Erazm uśmiechnął się nieznacznie i ciągnął dalej: Teraz więc przebywa tu jeden z inflanckich rycerzy, zaufany Rutenberga, Baldur von Nordstrom, i zabiega o pomoc Wielkiego Mistrza, bo Nesselrode listy im śle, skarżąc się, że podupada na zdrowiu, bo w niegodnym jego znaczenia, mrocznym lochu siedzi i byle jaką strawą jest karmiony, co zresztą jest prawdą. Nasi bowiem panowie, z królem na czele, zbytnio są rozeźleni na ową okrutną napaść, by dbać o wygody jeńców, choćby i dygnitarzy. Ale Wielki Mistrz sam również od Jagiełły żadnych odpowiedzi nie otrzymuje, a i ważniejszą troskę ma na głowie, bo groźbę naszego odwetu. Sprawę więc zwolnienia obu więźniów, a do tego nie z własnego Zakonu, niezbyt bierze sobie do serca, co inflanckiego posła doprowadziło do takiej niecierpliwości i gniewu, że posuwa się nawet do pogróżek zerwania przyjaźni, z czego wszakże von Russdorf mało co sobie robi. Zwiedziawszy się o tym wszystkim, powiadomiłem Nordstroma o gotowości pomocy w uwolnieniu przynajmniej marszałka, w zamian za jego usługi. Przystał na propozycję tajnego spotkania, a wówczas zażądałem w zamian za zwolnienie jego jeńców pomocy w uzyskaniu potrzebnego mi pisma z kancelarii zakonnej. Początkowo odmówił, ale wkrótce sam wrócił do sprawy i przystał na pomoc, ale pod warunkiem, że otrzyma pismo pod pieczęcią Nesselrodego, że ten udziela swojej zgody. I takie pismo mi właśnie przywiozłeś... — zakończył relację brat Erazm. — Jakiego pisma zażądaliście w zamian? — mimo woli ściszył głos Hubert. — Jednego z raportów, jakie Zakon otrzymuje z królewskiego otoczenia...

— To byłaby cenna dla nas pomoc, gdyż pismo istotnie każdy ma inne, a odszukać ową rękę nie byłoby tak trudno. Kiedy spodziewacie się je otrzymać? — W liście, na który czekałem, a który przywieźliście, marszałek ponagla Nordstroma i domaga się spełnienia wszelkich naszych żądań, gdyż wówczas czeka go przyobiecane przez nas zwolnienie. W przeciwnym razie obawia się, że nie ujdzie rychłej śmierci, jeśli wnet nie wyjdzie z lochów... Sądzę zatem, że teraz szybko dobijemy targu, jako że zapewne Nordstrom ma kogoś w zakonnej kancelarii, gdyż inaczej sprawy by nie podjął... Czarny uśmiechnął się ironicznie. Marszałek bardziej dba o własną skórę niż o dobro Zakonu, a nawet samego cesarza... — Ten Zakonowi Inflanckiemu nigdy zbytnich względów nie okazywał, a głównie wspierał Malbork. — Byłoby dobrze, abym mógł zabrać ze sobą zdobyty raport, choć proboszcz tego nie żądał, by zbytkiem pośpiechu nie utrudniać wam sprawy. Może jednak zdołam być w czymś wam pomocny? Erazm zaprzeczył ruchem głowy. Tu nie ma takiej potrzeby. Wszakże możecie mi pomóc spełniając drugie żądanie księdza Andrzeja, a to powiadomienie o wojnie Elbląga i Torunia, gdyż sam muszę być na miejscu, a wyręczyć się nie mam kim. — Z ochotą to uczynię, jeno musicie mi wskazać, z kim mam gadać? — Nie musisz z wieloma mówić. W Elblągu odszukasz jednego z rajców, którego ci wskażę. Wystarczy, że jemu przekażesz wiadomość dla Rady, a on już sam będzie wiedział, co czynić. — Czy będzie chciał ze mną gadać? Co mam mu rzec o sobie? — Nic, jeno powiesz, że posłujesz od rajcy Alberta Hahna z Torunia, który śle mu pozdrowienia i pyta, czy pomogła mu driakiew, którą mu posłał na duszności, jakie go trapią. W Toruniu zaś powiesz, że przysyła cię Mateusz Rotman z Elbląga i spytasz o to samo. — Ruszę bez zwłoki. — Potem wróć tu. Sądzę, że już będę mógł ci dać owo pismo, na które czeka proboszcz. — Zatem odchodzę, bo długi już czas gadamy i Donner pewnie się niecierpliwi — Czarny wstał.

— On wiedział, że potrzebuję na rozmowę nieco czasu — powtórnie uspokoił go brat Erazm, także unosząc się ze skrzyni. Po powrocie na kwaterę Hubert powiadomił pocztowych o rychłym opuszczeniu Malborka, zamierzał bowiem ruszyć następnego dnia, po czym, nie mając nic do roboty, wyciągnął się na posłaniu, by odespać ranne godziny. Obudził się jeszcze sporo przed południem i orzeźwiwszy twarz zimną wodą miał właśnie zamiar ruszyć w obejście, by zajrzeć do koni, kiedy na progu stanął Otto z oznajmieniem: — Jakiś człek chce z wami mówić... — Któż taki? — rzucił Czarny zaskoczony wiadomością. — Nie wiem... Licho odziany i chudy, jakby od miesiąca strawy w gębie nie miał... Nikt nie mógł znać miejsca pobytu, więc poruszony i mocno zaniepokojony tą nieoczekiwaną wizytą rzucił pocztowemu: — Prowadź go tu! Zanim zjawili się, szybko myślą ocenił sytuację. To, że ktoś się zjawił; nie wróżyło nic dobrego, ale do jakiego stopnia niedobrego, będzie można przekonać się, jak się dowie, kto i z czym przybył. Owe rozważania nie trwały jednak długo, gdyż wkrótce Otton wprowadził przybysza. Okazał się nim Kosteczka. Czarnego jego widok tak zaskoczył, że przez chwilę nie odzywał się. Wreszcie opanował się i rzucił z uśmiechem: — A niechże mnie wróble zadziobią! Toż to Kosteczka! Jakżeś, huncwocie, tu się znalazł?! Jednocześnie zastanawiał się nad sytuacją: czy tamten związany opryszek został odnaleziony? A jeśli tak, to pewnie ze strachu o własną skórę nie wyjawił, że został zmuszony do zdradzenia roli Kosteczki. Ale czy było tak, czy inaczej, skąd ten wiedział, gdzie go ma szukać, skoro posłany zwiadowca stracił ślad? To było najbardziej zastanawiające i trudne do wyjaśnienia. Tok tych myśli przerwało powitanie przybysza, który skłonił się i zawołał z rozradowaną twarzą: — Bóg łaskawy zezwolił ujrzeć wielmożnego pana! Witam tedy pokornie — znów skłonił się głęboko — i raduję, że go w dobrym zdrowiu widzę!

— I ja wielce rad cię witam, ciekaw wszakże, jak mnie tu odnalazłeś? — z uśmiechem na twarzy spytał Czarny. — Ten, kto mnie do was wysłał, widać wiedział, gdzie mnie skierować, bo na jego życzenie do was przybywam i z wieściami od niego... — Tak? — Czarny okazał rozterkę. — Tedy powiedz, kto to, bo sporo ludzi wie, dokąd pojechałem! Kosteczka zdawał się być zaskoczony tym oświadczeniem, ale rzucił bez wahania. — Ja wszakże znam jednego z nich, owego Czarta, któremu po dawnemu służę! A więc to on? I cóż za wieści mi posyła? A może masz od niego pismo? — Nie, pisma mi nie dał, jeno przykazał powiadomić, że ważną ma do wielmożnego pana sprawę i mówić z wami musi, ale sam przybyć nie może. Przeto prosi, abyście wy przyszli do niego, i to jak najrychlej, bo rzecz ważna i pilna... Hubert znów zaczął intensywnie myśleć. Czyżby nieznany przeciwnik przygotował na niego pułapkę i chce go do niej ściągnąć? Ale skądże, u licha, wiedział, gdzie jego zwierzyna przebywa, skoro człowiek, który go śledził, nie mógł mu o tym donieść? A może... może ów włóczęga wywiódł go w pole, wiedząc, że zna Kosteczkę, i jego umyślnie wskazał jako swego kumpla? Wówczas wezwanie mogło nie być pułapką, a istotnie zaszło coś nieoczekiwanego, o czym Prot uznał za konieczne powiadomić go osobiście? Starczyła chwila, by te myśli przeleciały mu przez głowę, spytał więc bez większej zwłoki: — Gdzie mam się stawić? — Niedaleko stąd, na Starym Mieście. Ale lepiej iść o zmroku, bo za dnia zbyt wielu ludzi tam się kręci. — No dobrze, wskaż dokładnie miejsce. — Niełatwo tam trafić. Chyba lepiej, abym was zaprowadził... Czarny uznał, że przewodnictwo Kosteczki istotnie może być potrzebne, a jego obecność w niczym nie powiększa niebezpieczeństwa, jeśli istniało. Skinął więc głową: — Przybądź tedy o właściwej porze. — Będę krótko przed zmrokiem... — Kosteczka pożegnał go kolejnym ukłonem.

Czarnemu nie brakło teraz powodu do rozmyślań. Zdawał sobie sprawę z zagrożenia, ale też nie mógł z całkowitą pewnością uznać, że istnieje naprawdę. Czy Kosteczka mógłby skusić się nawet znacznym zarobkiem i odważyć na zdradzenie swego herszta, którego tak się bał? A jednak może przyciśnięty biedą i zachęcony sutą zapłatą podjął się działania na własną rękę? Czy jednak on sam, mając do wykonania ważne zadania, powinien podejmować ryzyko takiej wyprawy? Właśnie jednak z powodu tych zadań nie można było pozostawić bez rozwiązania zagadki, kto go wzywa. Dotychczas bowiem poczynania jego nieznanego przeciwnika dowodziły, że działał na własną rękę. Gdyby bowiem wykonywał polecenia Zakonu, wystarczyłby zastęp knechtów i on, Czarny, już by siedział w zamkowym lochu w oczekiwaniu na tortury, które szybko zmusiłyby go do złożenia dokładnych zeznań, kto jest i w jakim celu przebywa w zakonnym państwie. Kim by jednak jego wróg był i kto by go nie wzywał, pojawiło się zagrożenie, należało więc zawiadomić o tym Prota, zgodnie z ustalonym planem działania. Odszukał więc Ottona i polecił mu: — Wyszukaj kawał drąga i umocuj go do parkanu obok furty. Ma wystawać tak, aby go było dobrze widać. Pocztowy, nie zadając pytań, poszedł spełnić polecenie. Hubert zaś powrócił do izby, by ostatecznie zadecydować, czy usłuchać wezwania, czy też nie podejmować hazardu? Gdyby bowiem to nie Czart go wzywał, poznałby wprawdzie przeciwnika, ale mogło się zdarzyć, że już nic by mu to nie dało. Wyciągnął się na posłaniu i z rękami pod głową rozważał nad sposobami zapewnienia sobie bezpieczeństwa, gdyż postanowił, że ryzyko podejmie. Rozmyślania te przerwał szczęk klamki: ujrzał na progu swego gospodarza. Zamknął wolno drzwi za sobą i zbliżywszy się, ciężko opadł na krzesło. Czarny uniósł się z posłania i opuścił nogi na ziemię. — Macie coś do mnie? Donner obrzucił go zatroskanym spojrzeniem i odpowiedział pytaniem: — Kazaliście wystawić tykę? . Czarny, zaskoczony, potwierdził i spytał z kolei:

— Czemu to was zaciekawiło? — Nie zaciekawiło, bo wiem, co oznacza — burknął krótko Donner. — W czym rzecz? — A więc wiecie?! — Hubert nadal nie ukrywał zdziwienia. — Nie przypuszczałem, że ten znak będzie dla was! Dziwno mi, że Żeglarz od razu mi nie powiedział, z kim mam gadać w razie potrzeby! Potrzeba mogła się nie zdarzyć, po co wówczas mielibyście wiedzieć o mnie za dużo... — lekki uśmiech Donnera skryła broda. — I słusznie — przyznał Czarny — toteż trzeba przyznać, że Prot Żeglarz to przebiegły człek... — Inaczej dawno by nie żył, a i na przywódcę nie byłby zdatny — mruknął obojętnie Donner, po czym powtórzył pytanie: — W czym rzecz? Co się zdarzyło? Czarny opowiedział gospodarzowi przebieg zdarzeń i kończąc relację dorzucił: Ważną więc dla mnie jest sprawą, kto na mnie nastaje? To nie Zakon, bo inaczej by sobie poczynał. Już bym był ujęty i siedział w lochu albo i jęczał w rękach małodobrego... Wszakże jeśli to nawet i jakiś wróg, który sam chce zemsty na mnie dokonać, to odbiera mi swobodę ruchów i wcale nie jest wykluczone, że jeśli mu się nie powiedzie, napuści na mnie siepaczy zakonnych... Tak... — przyznał zamyślony Donner. — Trzeba go zniszczyć, i to całkowicie... Nie może ani on sam, ani nikt z jego ludzi pozostać przy życiu, bo milczą tylko umarli. Chodzi tu zarówno o wasze bezpieczeństwo, jak i moje. — Chyba to słuszna decyzja — przyznał, acz niechętnie, Hubert. Zawsze unikałem takich poczynań, ale dobro powierzonej mi sprawy i wasze bezpieczeństwo tego wymaga. Dlatego postanowiłem przyjąć wezwanie i posłużę za przynętę; reszta należy do was, bo moi dwaj ludzie ochrony mi nie dadzą. Wszakże nie szkodzi wziąć ich ze sobą. Wyglądają na zuchów, mogą się przydać. — Wezmę, ale ze mną pójdzie jeden . Drugiemu każę postępować za sobą i dawać baczenie w tyle... Donner skinął głową i wstając spytał jeszcze:

— Kiedy ma przyjść wysłannik? — Przed zmrokiem. Zatem czasu dużo nie ma. Odwleczcie wyjście jak długo się da. Minęło już sporo czasu od nastania zmroku, kiedy wreszcie wyruszyli. Czarny bowiem jeszcze rozpytywał Kosteczkę o szczegóły ich wyprawy, a potem widać nie widział powodów, by nie posilić się przed wyjściem, i spożył wieczerzę, którą proponował również swemu przewodnikowi, ale ten wyraźnie coraz bardziej zniecierpliwiony wzbraniał się, ponaglając do ruszenia w drogę. Hubert wziął ze sobą Ottona i otuleni w opończe, prowadzeni przez Kosteczkę, pogrążyli się w ciemności ulicy. Idąc szybko nasłuchiwali, czy Damian nie zdradzi swej obecności przysunąwszy się zbyt blisko, ale tylko kroki ich trzech rozlegały się w nocnych mrokach, rozjaśnianych wszakże chwilami ukazującym się pomiędzy sunącymi po niebie chmurami księżycem. Wreszcie skręcili ku Garncarskiej Bramie i wpuszczeni przez strażnika przedostali się furtą do Starego Miasta. Minąwszy ratusz skręcili raz i drugi, aż wreszcie stanęli przed jakimś budynkiem rysującym się czarną bryłą nad otaczającym go kamiennym murem. Kosteczka zatrzymał się przed ledwie widoczną furtą i uderzył w nią miarowo raz i drugi pięścią. Furta otworzyła się ze zgrzytem, on zaś usunął się, dając przejście towarzyszom. Czarny śmiałe zagłębił się w panującą za nią ciemność z Ottonem za plecami. Ale nie zrobił nawet kilku kroków, kiedy poczuł, jak opada mu na głowę ciężka płachta, a jednocześnie jego ramiona chwyta kilka krzepkich rąk, udaremniając sięgnięcie po broń. Szarpnął się raz i drugi, ale był to wysiłek daremny, bo przemoc była zbyt wielka. Po chwili poczuł oplatające go więzy, a potem, niby bezwładny tobół, został uniesiony do góry. Droga nie musiała być daleka, bo wkrótce poczuł, że przeciskają się przez jakieś przejście, a potem zstępują schodami w dół. Po chwili został postawiony na nogi i zdjęto mu z głowy narzuconą derkę. Znajdował się w obszernym, piwnicznym pomieszczeniu, podpartym w środku grubą kolumną, od której biegły żebra łuków wspierających nisko zawieszone sklepienie. Na wielkie kamienie posadzki padało światło dwóch

latarni zawieszonych na ścianach. Oświetlały one środek izby, kąty pozostawiając w mroku. W pobliżu latarni stała niska ława na krótkich nogach, a przy jej grubej desce zwisały rzemienie zakończone klamrami. Obok ławy, na kamiennym palenisku, żarzyły się węgle, podsycane małym skórzanym miechem, którego pedał z wolna naciskał stojący obok osiłek. W ogniu tkwiły dwa żelazne pręty z końcami rozpalonymi do czerwoności, które co i raz poprawiał dmuchający w miech oprawca. Oprócz niego, otoczony opryszkami, którzy go przynieśli, stał człowiek, którego poznał od razu, ujrzawszy w świetle latarni jego wąską, długą twarz. Był nim ów rzekomy kapelan pojmany w Wilnie, pod imieniem Józefa z Barcic, a właściwie członek konwentu zakonnego w Toruniu, Otto Bender, którego Witold ułaskawił i odesłał do Malborka dla dogodzenia Wielkiemu Mistrzowi, bo było to w czasie, kiedy ubiegał się o koronę litewską. — Widzę, żeś mnie poznał... — odezwał się uśmiechając jedną stroną ust. — Ujrzałem bowiem radość na twoim obliczu — dorzucił ironicznie. — Ani się raduję, ani trapię... — Czarny lekceważąco wzruszył ramionami. — Ja bym się raczej trapił. Zważywszy, żeś co nieco mi winien... — Nie wiem, com ci dłużny, tedy mnie objaśnij. — Ty sobacze padło! — wybuchnął Bender. — Kto, jak nie ty, wpędził mnie przed laty w opresję, żem już katowski topór widział nad głową! Długo czekałem na sposobność odpłaty i oto Bóg sprawiedliwy zezwolił mi ujrzeć cię w owej gospodzie, a teraz oddał w moje ręce! — A więc to ty byłeś wówczas w Gniewie? — Tak, ja! Akurat byłem w drodze do Malborka, kiedy boska sprawiedliwość zetknęła mnie z tobą! Toteż jużem cię z oczu nie spuszczał i nie dałem ci wymknąć się z moich rąk! Wiedziałem, że byłem śledzony — Czarny podtrzymywał wątek rozmowy, by wyjaśnić sobie przebieg zdarzeń. — Jednak przy wyjeździe z Gdańska zdawało mi się, że pozbyłem się tego psa, co szedł moim śladem... — Tego pozbyłeś się istotnie, lecz nie drugiego, który miał pilnować wierzchowców! Ten podążył w ślad za twymi ludźmi, a potem dotarł za wami aż tu! — chełpliwie rzucił Bender. Czarny przyznał w duchu, że przeciwnik okazał przebiegłość, której nie docenił. Jednocześnie przyszła mu do głowy drwiąca myśl, że przychodzi mu

wyrównać rachunki za Rudego. Zapewne widząc wówczas przy przesłuchaniach nie Jaksę, a jego, jemu przypisał winę swego pojmania. Nie podejmował jednak tego tematu ograniczając się do pytania: — Dlaczego nie wydajesz mnie zatem w ręce Zakonu, a sam chcesz dokonać zemsty? Czekając na odpowiedź, w napięciu oczekiwał jakichś odgłosów z zewnątrz, które zapowiadałyby rychły ratunek. Nic jednak nie mąciło groźnego spokoju panującego w mrokach izby. Zakłócało go jedynie miarowe sapanie dmącego w palenisko miecha. — Czyżby tak ci było do tego pilno? — usłyszał zamiast odpowiedzi urągliwe pytanie. — Nie dopraszałbym się tego na twoim miejscu, bo tam dopiero wezmą cię na męki, którym nie sprostasz i będziesz musiał wiele gadać, by zaspokoić ciekawość panów braci zakonnych! — Sądzisz, że po wyjściu z twoich rąk będę jeszcze do tego zdolny? — zaśmiał się drwiąco Czarny. — Będziesz na pewno, bo nie zamierzam przeszkadzać im w wydobyciu z ciebie wiadomości, które mnie nie ciekawią! Ja tylko wezmę zapłatę za to, coś ty mi uczynił! — Jakże tego dokonasz, odstawiając mnie do dalszych mąk? — Za dużo umiałeś wypatrzyć, toteż wypalę ci jeno ślepia! To nie przeszkodzi ci w gadaniu... — Bender zdawał się smakować daną obietnicę. Czarny, usłyszawszy te słowa, tym pilniej zaczął nasłuchiwać pomocy, bo zapowiedź Bendera przejęła go dreszczem zgrozy. Ale nadal nic nie zapowiadało przybycia odsieczy. Derki jemu i stojącemu obok Ottonowi zostały wprawdzie zdjęte, ale nadal byli skrępowani w pasie sznurami, które przyciskały im ręce do boków tak, że czuli się jakby pozbawieni ramion. — A więc zakonni bracia nie wiedzą, żeś mnie pojmał? — spytał zachowując opanowanie, by zasięgnąć jak najwięcej informacji. Bender zmrużył powieki i jakiś czas przyglądał mu się z drwiącym skrzywieniem ust. — Mimo wszystko jesteś tego ciekawy? — prychnął ironicznie. — Mogę wszakże i w tym cię objaśnić, bo korzyści z tego już mieć nie będziesz. Nieco im doniosłem, ale nie tyle, by mogli mi przeszkodzić w moich zamiarach! Wszakże obiecałem, że oddam cię w ich ręce żywego i zdolnego do gadania!

— Z tego wnioskuję, że zapewne nie wiedzą, gdzie jestem. Chyba nie byłeś tak głupi, by im to zdradzić, bo wówczas obyliby się bez ciebie, pozbawiając cię przyjemności dokonania ze mną obrachunku? — Dobrześ to wywiódł! — roześmiał się Bender. — No, ale dość tego gadania! Na ławę z nim! — obrócił się do swoich ludzi. Prócz Kosteczki było ich czterech, bo dwom jeszcze na początku rozmowy rozkazał wyjść na zewnątrz i stróżować wejścia do piwnic. Teraz więc jeden pozostał przy Ottonie, a trzech chwyciło Huberta i powlokło ku ławie. Rzucili go na nią plecami i wzięli się do zapinania rzemieni, kiedy raptem rozległ się na zewnątrz krótki krzyk i głuche uderzenie o ziemię padającego ciała. Obecni w izbie znieruchomieli raptownie, unosząc głowy i nasłuchując, by dociec, co ów hałas oznacza. Odpowiedź nadeszła szybciej, niż oczekiwali. W mrocznym przejściu ukazało się kilku ludzi, którzy wpadli do izby. Wyglądali groźnie, bo twarze kryły im kaptury, a w rękach migotały ostrza obnażonych szabel i mieczy. Pod ich ciosami padł najpierw opryszek stojący przy Ottonie, potem kolejne, szybkie uderzenia powaliły krępujących Czarnego. Stojący przy węglach oprawca wyrwał wprawdzie z ognia rozżarzone żelazo i próbował się bronić, ale błyskawiczne pchnięcie ugodziło go w pierś. Tylko Bender nie stracił przytomności umysłu wobec nagłej zmiany sytuacji. Wprawdzie jeden z napastników skoczył ku niemu z nastawionym ostrzem, ale pchnął na nie Kosteczkę, a sam jednym skokiem dopadł wyjścia, niknąć potem w ciemnościach. Damian otrzymał dokładne wskazówki, toteż pozostał za furtą. Ale po zniknięciu za nią Czarnego i Ottona postanowił także przystąpić do działania, gdyż wiedział, że za nimi podąża wsparcie. Aby więc oszczędzić im przeskakiwania przez mur, odczekał chwilę, poczem, podobnie jak Kosteczka, zastukał w furtę. Usłyszał burkliwe mruknięcie, poczem zgrzyt odsuwanego rygla. Kiedy zaś furtka uchyliła się, pchnął ją i jednym skokiem dopadł strażnika z przygotowanym już do ciosu nożem. Kiedy ten ze stęknięciem zwalił mu się pod nogi, odciągnął go zaraz na bok i, pozostawiając furtę uchyloną, wysunął się na zewnątrz.

W panującej ciemności niczego nie mógł dostrzec, więc tylko pilnie nasłuchiwał. Po krótkiej chwili usłyszał szelest kroków zbliżających się, a kiedy byli już blisko, rzucił półgłosem: — Swój! Ubiłem strażnika, możecie wchodzić! Przybyli kolejno mijali go i tak jak wyłonili się z ciemności, tak w niej, okryci kapturami, znikali. Po chwili Damian pozostał sam, zgodnie z poleceniem, objąwszy obowiązek stróżowania. Wkrótce doszły go krótkie okrzyki rażonych wartowników, potem zapanowała dłuższa chwila ciszy, a wreszcie przytłumiony, ledwie dosłyszalny odgłos walki. Jeszcze ów tumult nie umilkł, kiedy ujrzał przed sobą czarny zarys umykającej sylwetki. Właśnie ukazał się księżyc, więc wyraźnie mógł ujrzeć pędzącą ku furcie postać. Damian pojął od razu, że to jeden z napadniętych ratuje się ucieczką, więc skoczył ku niemu. Zwarli się ze sobą, lecz Damian, szczupłej będąc budowy, wkrótce poczuł, że przeciwnik jest od niego silniejszy. Jakoż istotnie, chwycił go zaraz za gardło pozbawiając tchu i sił. I byłoby źle z pocztowym, gdyby niemal ostatkiem przytomności nie wyrwał noża i nie zadał nim ciosu. Był to nóż kupiony od owego kramarza, którego nasłał na ich gdańską kwaterę członek toruńskiego konwentu, Bender. On też zginął teraz od niego. Przywódcą pomocy okazał się ów młody mężczyzna, zagadnięty na podwórzu Donnera, Paul. Z nim więc Hubert obszedł wszystkich zabitych, by sprawdzić, czy nikt nie został żywy. Początkowo trapili się ucieczką Bendera, ale pocieszali się, że rozpoznać nikogo nie mógł, gdyż byli w kapturach. Dopiero znalezienie zwłok przy furcie uspokoiło ich i co do niego. Powtórne mijanie miejskiej bramy tej samej nocy było zbyt niebezpieczne, bo mogło to wzbudzić podejrzenie wartownika i doprowadzić w razie dochodzeń do ich rozpoznania. Udali się więc na resztę nocy do jednego z towarzyszy wyprawy mieszkającego na Starym Mieście, by w jego stodółce przespać się na sianie do rana, kiedy już bramy będą otwarte. Jeszcze tego samego dnia Czarny wyruszył do Elbląga. Tam pomyślnie odbywszy misję, skierował się wprost na południe i po pięciu dniach dotarł do Torunia. Tu nie chcąc po raz drugi korzystać z tej samej oberży, stanął na nocleg w podmiejskim zajeździe.

Wiedział, gdzie szukać rajcy Alberta, odnalazł go więc bez trudu. Ten, po usłyszeniu umówionego pozdrowienia, przyjął go gościnnie, a wysłuchawszy, z czym przybył, prosił, by swą relację powtórzył samemu burmistrzowi, Hermanowi Reusappowi. — Czy to konieczne? — mruknął Czarny, kiedy podejmowany przez kupca siedział za jego stołem. — Jeśli i on ma o tym wiedzieć, powtórzcie mu sami. — Wasza osoba, jako polskiego wysłannika, bardziej go upewni o grozie położenia... — nalegał kupiec. — Czy nie narażę przy tej okazji swojej skóry? — uśmiechnął się Czarny. — Może w skrytości serca sprzyja Zakonowi? — Co też mówicie?! — obruszył się Albert. — Nie ma takiego miasta, które by popierało wojenne zapały Zakonu! Nie zostałby burmistrzem ten z nas, kto sprzyjałby zamiarom Wielkiego Mistrza! A o swe bezpieczeństwo nie bójcie się, nikt was widzieć nie będzie, bo do ratusza nie pójdziemy, a odwiedzimy Hermana w jego domu. Qicę bowiem, aby od was samego te wieści usłyszał, gdyż powtarzane nie będą tak wiarygodne. Czarny ustąpił i jeszcze tego samego wieczoru miał okazję mówić z jego łaskawością Reusappem. Był to mąż ciężkiej budowy, wysoki i otyły, o podwójnych fałdach podbródka i okrągłych, pełnych policzkach, okolonych wieńcem gęstej, jasnej brody. Wysłuchał relacji Huberta z nieruchomą twarzą, ale Czarny dostrzegł, że jego słowa mocno go poruszyły, co zdradzały szybkie, lustrujące spojrzenia, jakimi go w czasie słuchania obrzucał, i mocno ściągnięte brwi. Odezwał się nie od razu po przemówieniu Czarnego, ale siedział chwilę z zaciśniętymi wargami, coś w sobie rozważając. Wreszcie odezwał się z gniewem: — Tedy będzie miał Zakon za swoją nienawiść zapłatę! Wielki Mistrz w swej zawziętości słyszeć nie chce głosu miast, które wzywają go do ułożenia trwałego pokoju z Polską! — A do tego swą niecną napaścią naraził nas teraz na polski odwet i to, jak słychać, już rychły, bo jeszcze tej zimy! — obruszył się Albert. — Toteż niech nie spodziewa się od nas pieniędzy — burknął Reusapp. — Ani od nas, ani od innych miast! Byliście panie, jeszcze gdzie indziej? — zwrócił się do Huberta. — Tylko w Elblągu...

— Nie szkodzi, my powiadomimy kogo trzeba, przede wszystkim Świecie, Chełmno, Grudziądz. A o pozostałych też nie zapomnimy... Zadowolony z wyników wyprawy wracał więc Hubert do Malborka na pożegnalne spotkanie z bratem Erazmem w nadziei, że w czasie jego nieobecności zdobył już owo cenne pismo zakonnego agenta. Jednak na miejscu czekały go złe wieści. Już po przekazaniu tego materiału Baldur von Nordstrom rzucił zapewne w złości kilka nieopatrznych słów, czy też okazał chełpliwość szczycąc się samodzielnym załatwieniem sprawy, którą Wielki Mistrz, jak sądził, lekceważył. Przyciśnięty do muru wyznał powód swej chełpliwości, brak więc jednego raportu z zakonnej kancelarii wyszedł na jaw. Wywołał istną burzę, inflancki poseł został pogardliwie wyrzucony z Malborka; nie znalazł się w lochu pod zarzutem zdrady tylko dlatego, że co rozważniejsi krzyżaccy dygnitarze powstrzymali Russdorfa przed szukaniem zemsty, która nic nie dawała, prócz poróżnienia z Rutenbergiem. Rozpoczęto też natychmiast dochodzenie, komu ów list został przekazany. Na ten temat von Nordstrom niewiele mógł powiedzieć, gdyż brat Erazm okazał dostateczną ostrożność, jednak wyszło na jaw, że kontaktował się na Podzamczu z kimś o imieniu Bogusz, ale kto to był, chwilowo przynajmniej brodaczom nie udało się wykryć. Tym bardziej brat Erazm uznał za wskazane zniknąć z Podzamcza, i to, jak się później okazało, w samą porę. Ukrył się i z niecierpliwością oczekiwał przybycia Czarnego, by z nim powrócić przynajmniej na jakiś czas do kraju. Owe, tak cenne pismo przekazał przed wyjazdem Hubertowi uznając, że z powodu większej sprawności fizycznej łatwiej mu przyjdzie chronić je z bronią w ręku czy też ratować się ucieczką. Czarny przed zaszyciem raportu nieznanego agenta w kaftan miał okazję zapoznać się z jego treścią. Zawierała ona nie tylko wiadomości dotyczące stosunków na dworze, poglądów niektórych dygnitarzy, ich wzajemnych powiązań czy animozji, ale też cytaty z przeprowadzanych przez królewską kancelarię korespondencji z Watykanem, Wenecją i innymi europejskimi dworami, a zwłaszcza Świdrygiełłą, czemu autor poświęcał najwięcej uwagi, widać na żądanie swoich mocodawców.

Z treści pisma Czarny wywnioskował, że był to odpis pisma przesyłanego komu innemu — bez trudu jednak domyślił się, że głównym odbiorcą doniesień był cesarz. Znając też niektóre z opisywanych spraw, zwłaszcza w stosunkach ze Świdrygiełłą, dostrzegał fałszywe oceny i cytowanie faktów, które bądź były nieścisłe, bądź wręcz fałszywe. Znając jednak poczynania Jaksy domyślał się w tym ręki księdza Andrzeja. Zaciekawiło go też miano, jakie nadał sobie autor, gdyż pismo nosiło podpis „Pieszek”. Wobec sytuacji, jaką zastał, mimo że dopiero zsiadł z siodła, zdecydował się ruszać natychmiast. Jednak, by jak najmniej zwracać na siebie uwagi, zakupił sanie, starą, byle jaką odzież dla siebie oraz swoich ludzi i schowawszy siodła w słomę, ruszył w drogę. Przybycie obu młodych mężczyzn pod rodzinny dach wywołało zrozumiałą radość, bo czekało na nich niejedno stęsknione niewieście serce. Przyciśnięci do piersi przez matkę i pokropieni łzami radosnego wzruszenia, równie gorąco byli witani przez obie panny. Aldona, jak zwykle opanowana, również nie zdołała ukryć wzruszenia i szczęśliwości, którą rozbłysły jej oczy przy witaniu Rocha. Natomiast Olga, ze zwyczajną dla siebie spontanicznością, zarzuciła Lechowi na szyję ramiona i ucałowała w oba policzki. Mimo że powitaniu przyglądały się obie niewiasty, młodzieniec chciał wykorzystać okazję do jeszcze gorętszego okazania swych uczuć i szukał jej ust, ale dziewczyna, zerknąwszy mu przez ramię i ujrzawszy, że są obserwowani, uchyliła się, pozostawiając widać dalszy ciąg powitań na inną okazję. Potem posadzono ich za stołem i zaczęły się rozpytywania obu matron o przeżyte przygody, jak i poczynania nieobecnych mężów. Młodzieńcy nie skąpili wiadomości o sobie, ale o obu rycerzach niewiele mogli powiedzieć, prócz tego, gdzie przebywali. Toteż Una, dowiedziawszy się, że małżonek znów udał się do krzyżackiego państwa, westchnęła z troską: — Oby tylko Bóg go ochronił... Wiem co oni za jedni, bo i mnie przyszło dostać się w ich ręce... Nie mówiła jednak już nic więcej zauważywszy, że Zyta raptem zamilkła i z zaciśniętymi wargami wpatrywała się w swój talerz. Wszakże trwało to tylko chwilę, bo zaraz uniosła głowę i uśmiechnąwszy się, zmieniła temat: — Obie panny wypatrywały z utęsknieniem waszego przybycia, mimo że nie obeszło się bez pocieszycieli! — rzuciła żartobliwie, posyłając jednak

Unie porozumiewawcze spojrzenie. Ta widać zrozumiała jej intencję, bo dodała: — Jeśli przybędą, powinniście wiedzieć, kto zacz są. To synowie naszych sąsiadów. Jeden z Matczy, drugi ze Strzelc. — Zezwalałaś im na odwiedziny, mamo? — z wyraźnym niepokojem spytał Roch. — Ten z Matczy, Sergiusz, uratował Olgę od kłów rysia, nie uchodziło więc drzwi przed nim zamykać. Zresztą trudno dziewczęta, niczym w zakonie, w odosobnieniu od ludzi trzymać! — wyjaśniła spokojnie Una dodając na zakończenie z uśmiechem: — Wyzbądź się więc zazdrości, bo naszym pannom rozsądku nie brak, a i przystojnym obyczajom są posłuszne... Roch z kolei spojrzał na Aldonę, ta wszakże nie okazując zażenowania uśmiechnęła się i rzuciła beztrosko: — Niech pozazdrości, ciociu, nie będzie taki dufny w siebie! — Może i jest nieco słuszności w tym, coś rzekła. To dobre lekarstwo, jeno stosować go należy z umiarem! — odpowiedziała żartobliwie Una, spoglądając jednocześnie na Olgę. Ta, dostrzegłszy jej wzrok, nic nie powiedziała, ale zajęła się raptem zawartością swego talerza. Z kolei Lech, który nie spuszczał z niej oczu, widząc tę powściągliwość odezwał się kpiąco: — Waćpanna takoż zapewne chętnie widzisz przy sobie innego kawalera, aby mi przytrzeć rogów? Olga uniosła na niego wzrok z raptownym rumieńcem na twarzy. — Pewnie, że chętnie! Bo grzeczniejszy od ciebie! — Ależ Olgo! — zawołała Zyta — przecież niczego obraźliwego nie powiedział! — Ale patrzy na mnie niczym kat na złoczyńcę! — wybuchnęła dziewczyna. — Dopiero co przybyliście, a już się waśnicie... — zauważyła uspokajająco Una. — Mimo że powodów do tego nie ma. — Może się najdą, jak obaczym owych ichmościów- mruknął Lech. — Nie życzę sobie nijakich sporów w tym domu! — surowo upomniała go Una. — Pamiętaj, że ty jesteś tu gospodarzem, a oni gośćmi. Teraz zaś

więcej już o nich nie mówmy. Jeszcześ mi nawet nie powiedział, kiedy rodzic spodziewa się powrócić? Rozmowa zeszła na inne tory i reszta wieczerzy minęła w pogodnym nastroju, choć powstałe napięcie — zwłaszcza pomiędzy Lechem i Olgą — trwało nadal, nawet gdy po odejściu obu matek zasiedli we czwórkę przed ogniem palącym się na kominku. A nawet wzrosło, kiedy Aldona odpowiadając o konnych spacerach nadmieniła żartobliwie, odpowiadając na pytanie Rocha: — Ów Szymon to w istocie nudziarz! A do tego mnie przychodziło z nim przestawać, toteż rada byłam, kiedy odjeżdżali! — A ten, drugi, Sergiusz? — podchwycił Lech zwracając się do Olgi. — Towarzyszył więc tobie? — Tak się jakoś składało... — odpowiedziała niedbale. — I takoż chętnie go żegnałaś? Olga spojrzała na niego marszcząc gniewnie brwi. — Cóż tak się dopytujesz?! — fuknęła. — Na pewno łez po nim nie lałam! — Tedy czemuś z nim, jak słyszę, upodobała sobie przejażdżki? — Bo tak jak i ja lubi gnać wierzchowca! Lech nie zmienił kpiącego tonu. — Rad słyszę, żeś znalazła w nim towarzysza... Tedy zapewne i w innych materiach dochodziliście do porozumienia? — Coś się tak na niego uwziął?! — już wybuchnęła dziewczyna. — Grzeczny to kawaler, a nie byle prostak, dlaczego zatem miałam od niego stronic? — No właśnie... — mruknął Lech już z akcentowaną drwiną, czym wywołał jeszcze gwałtowniejszą reakcję dziewczyny. — Właśnie! Właśnie! — wykrzyknęła powtarzając jego komentarz. Tedy wiedz, żem rada mu bardziej niż tobie, bo nie dręczy mnie jak ty! A ja cię tak wypatrywałam i czekałam... Teraz miast radować się twym przybyciem, łzami je będę oblewać... Ale choć byłam głupia, teraz taka nie będę! Tego się po mnie nie spodziewaj! Niech tylko znów tu przybędzie, to ci pokażę, żeś nie ty jeden na świecie! — I zgodnie z zapowiedzią rozpłakała się.

Lech w pierwszym odruchu chciał porwać ją w ramiona i pocałunkami osuszać łzy, ale usłyszane słowa tak go wzburzyły, że porwał się na nogi wołając:— Skoro on ci milszy, tedy ciesz się nim, ja ci na drodze nie stanę! Chciał skierować się do wyjścia, ale Roch przytrzymał go za rękę. — Siadaj i zamilknij! Oboje gadacie w gniewie, toteż zbytnio pochopnie! Weź się w garść i przyjdź do rozumu! Lech opadł z powrotem na krzesło, z nachmurzonym obliczem, nie patrząc na Olgę. .Ta również pozornie nie zwracała na niego uwagi i nadal pochlipywała z chusteczką przy twarzy. Aldona przechyliła się ku niej i starając się uspokoić przyjaciółkę, położyła jej rękę na ramieniu. — Przestań beczeć — rzuciła z troską. — Może istotnie powinnyśmy były nie korzystać z ich towarzystwa? — A co było robić? — mruknęła Olga — Wyrzucić ich za drzwi? W podzięce, że Sergiusz uratował mi życie? A do tego nie ślubowałam nikomu ani szat zakonnych nie noszę... Gadanie to nie grzech, a w sercu wierna mu byłam.. Ale skoro temu nie ufa, tedy niechże będzie, upewnię go, że słusznie! — Przestań pleść byle co! — już ostrzej rzuciła Aldona. — Nie ślubowałaś, aleście po słowie! Dobrze Roch mówi, że w gniewie gadacie, a to do niczego dobrego nie wiedzie! — Niechże sobie i nie wiedzie... Mnie już za jedno! Lech na to oświadczenie obrócił się do brata. — Popatrz, jakie mam powitanie! Gnał człek, koni nie szczędząc, aby co rychlej do serca ją przycisnąć, a co mnie, głupiego, tu czekało? — Nic znów takiego strasznego nie dostrzegam. — Roch nadal próbował uspokajać brata. — To, że jeździli pospołu, to nie grzech, nieraz jeszcze może się podobna rzecz zdarzyć, boć w puszczy nie żyjemy. — Grzech nie grzech, ale jeno we dwójkę jeździli... — mruknął Lech. — Nie we dwójkę, a we czworo. — Tak? A nie przyznała to, że uciekali, bo im jazda ponoć była za wolna? Roch uśmiechnął się. — Zazdrość ci ostrymi barwy wszystko maluje... Nastrój wkrótce nieco się poprawił, ale mimo to Olga pożegnała Lecha przed udaniem się na spoczynek gniewnym wzruszeniem ramion i

odpowiednio pogardliwym spojrzeniem. Może dlatego, że nie czuła się tak zupełnie niewinna, czego bała się jednak okazać. Kiedy obaj młodzieńcy znaleźli się w swojej sypialni, Roch rozebrał się i zaraz wlazł pod kołdrę. Lech jednak, daleki od chęci snu, przysiadł przy stole i wyciągnąwszy przed siebie nogi zapatrzył się w drgający płomień palącej się przed nim świecy. W komnacie zapanowała cisza, którą przerwał Roch widząc ponure oblicze brata. — Myślę, że niesłusznie nastawałeś na Olgę — odezwał się półgłosem. Ponieważ Lech nie odpowiedział, dorzucił po chwili milczenia: — Aż się biedaczka popłakała... — Bo ruszyło ją sumienie — odburknął Lech — albo też łzami chciała mnie zwieść... — Głupstwa gadasz! — obruszył się Roch. — Swoje wiem! To jeno taka niewieścia chytrość, ślozami prawdę zmyć! — Patrzcie mi, mądrala! Toć nijakiego grzechu ni zdrady w tym nie ma, że innemu kawalerowi kompanii nie odmówiła, skoro ciebie nie stało! Chyba w duchu nie wątpisz, że do żadnych poufałości go nie dopuściła? — A kto ją tam wie! — wybuchnął Lech. — Skoro tak ochotnie z nim ganiała po polach, to zapewne i do poufałości doszło! Chyba że niezguła to, a taki rysia by nie ubił! Na to Roch nie znalazł odpowiedzi, więc tylko zauważył: — Wszakże nie zapominaj, co mi mać przykazała. Skoro przybędzie, o należnych gościowi względach pamiętaj. — Niech go grom spali! Skakać koło niego nie zamierzam! — Wszakże własną godność na szwank byś naraził, gdybyś okazał, że rywala w nim widzisz... Na tę uwagę Lech nie odpowiedział od razu. Widać rozważał słowa brata, bo milczał przez dłuższą chwilę, wreszcie rzucił tylko z westchnieniem: — Ale mi bobu zadała! — Trapisz się bez potrzeby! Nie zawsze tam, gdzie dymi, musi być ogień! — Ludzie mówią inaczej... — Niekoniecznie musi tak być! Ślepyś, bracie, jeśli nie widzisz, że ona cię prawdziwie miłuje!

— Bogać tam! Dobrze ci gadać, bo Aldona to nie Olga! W tej diabeł siedzi i coraz rogi wystawia! — Przynajmniej nie będziesz z nią się nudził — z uśmiechem rzucił Roch. — Dzięki waści składam za takie pocieszenie. Dobrze ci gadać, bo Aldona dziewka stateczna, a nie taki pędziwiatr! — Ty wciąż swoje! Lepiej kładź się spać, bo widzi mi się, że naprzeciw rozumowi upierasz się przy swoim. Wszakże temu Sergiuszowi nie powinieneś okazywać swego strapienia... To wiem i bez ciebie... — mruknął Lech wstając z krzesła. — Nie zamierzam robić z siebie głupka... W tym czasie w dziewczęcej komnacie też odbywała się rozmowa na ten sam temat, wszakże inny miała przebieg. Olga znalazłszy się w sypialni od razu rzuciła się na łóżko i ukrywszy twarz w poduszkę wybuchnęła płaczem, użalając się wśród szlochów: — Za co mnie Bóg karze... Cóżem takiego uczyniła, że taką udrękę przychodzi mi znosić! Znać tego nicponia nie chcę. Ani spojrzę na niego! Czego ten okrutnik chce, czy nie tęskniłam za nim, nie prosiłam Najświętszej Panienki, by wreszcie przybył, a on jeno sądzić mnie skory, a żeby chociaż sprawiedliwie! Aldona przysiadła przy niej na łożu i głaszcząc po głowie próbowała uspokoić to rozżalenie. Toteż po chwili Olga nieco się uspokoiła i tylko pochlipywała w milczeniu. Aldona widząc, że przyjaciółka już się nieco opanowała, odezwała się uspokajająco: — Przestań się trapić. Jutro się pogodzicie i wróci wszystko do dawnego. — Nie wróci, bo mu tego nie daruję! — Czego? Że zazdrosny o ciebie? — Nie ma ku temu powodów! — prychnęła Olga. — Czepia się byle czego, jeno aby mnie dokuczyć! — Ejże? Czyżbyś w istocie czuła się bez winy? — Co masz na myśli?! — oburzyła się Olga. — Muszę ci mówić? Przecież razem odbywaliśmy przejażdżki i doma wiedli rozmowy...

— I cóż z tego? W czymże takam winna? — Wydało mi się, żeś dopuszczała Sergiusza do zbytniej komitywy. Nawet chciałam ci to powiedzieć, alem poniechała, boś jednak ukróciła jego poufałość. — Nie było potrzeby niczego ukracać, bo nie było poufałości! — Nie jesteś ze mną szczera. Matka też coś musiała dostrzec, boć zakazała wam konnych przejażdżek... A zresztą sama mi wyznałaś, że cię upominała, i nie utyskiwałaś wówczas, żeś niewinna! — Daj spokój, bo zaczynasz mnie gniewać! — Olga siadła na pościeli i odgarnęła włosy z zaczerwienionej płaczem twarzy. — Chcesz gniewem skryć prawdę? Zatem się jej lękasz? — Nie, niczego się nie lękam! A więc tak, zdarzyło się, że mnie ucałował, i to w usta! Ale wbrew woli i mimo że się broniłam! — Musiałaś jednak dać mu sposobność... — Nieprawda! Uchwycił mnie, kiedym musiała zeskoczyć z konia! — Nie ośmieliłby się, gdyby czuł, że nie może sobie na to pozwolić... W oczach Olgi znów ukazały się łzy, ale opanowała się rzucając z goryczą: — A więc i ty mnie obwiniasz? — Nie obwiniam, jeno szukam prawdy, i to nie dla siebie... Tyś ją powinna ujrzeć, wówczas nie będziesz się żalić Bogu ani potępiać Lecha. — Ale on o tym nie wie, więc dlaczego czyni mi zarzuty? — Jeszcze tego brakowało, żeby się dowiedział! — Możesz mu powiedzieć, nie dbam o to! — Naprawdę? — A tak! Nie dbam i jeszcze mu pokażę! Ten pocałunek nic nie znaczy, bo siłą był wzięty, teraz wszakże postaram się, by temu okrutnikowi nie zabrakło powodów do zazdrości! — Tyś doprawdy szalona! Czy nie boisz się, że wyzwie Sergiusza i krew się poleje, obojętnie którego, bo i tak na ciebie spadnie za nią boska kara! — A niechby! — rzuciła Olga buńczucznie, ale Aldona wyczuła, że przestraszyła się tego ostrzeżenia. — Nie daruję Lechowi, że ufności do mnie nie ma!

— Rób tedy, co chcesz, obaczym, co osiągniesz! — rzuciła już z rozdrażnieniem Aldona i wstała, by rozebrać się do snu. Następne dni minęły jednak względnie spokojnie, chociaż Lech okazywał powściągliwość, a Olga udawała, że tego nie dostrzegła. Sergiusz i Szymon nie pokazywali się, wyraźnie ograniczywszy swoje wizyty, do czego zresztą przyczyniła się Olga, pomna obietnicy danej opiekunce. Jednak pewnego popołudnia ich głosy rozległy się na ganku i wkrótce już zdejmowali w sieni kożuszki. Niewiasty były zajęte przy gospodarstwie, więc tylko młodzi spotykali przybyłych. Obaj bracia powitali gości z należną im grzecznością, przy czym Lech obrzucił Sergiusza nieznacznym, ale badawczym spojrzeniem. Ocenił od razu jego męską urodę, co nie poprawiło mu samopoczucia i upewniło w powziętych podejrzeniach. Te zaś okrzepły jeszcze bardziej, kiedy spostrzegł, jak Olga wita go z radośnie uśmiechniętą twarzą. To ożywienie nie minęło, kiedy już zasiedli przed ogniem kominka, by goście mogli się ogrzać, gdyż chwyciły już pierwsze mrozy, a do tego dzień był wietrzny. Olga od razu rozpoczęła rozmowę zwracając się z wyrzutem do Łaski: — Dlaczego nie pokazywałeś się tak długo? Myślałam, żeś chory! Sergiusz obrzucił gospodarzy przelotnym spojrzeniem, jakby chcąc odgadnąć, któremu z nich narazi się zbytkiem dworskości, bo wiedział, że bliskie im są obie panny. Ponieważ Roch siadł obok Aldony, a Lech nie zajął jeszcze miejsca, w nim domyślił się swego przeciwnika. Toteż zerkając na niego spod oka odpowiedział z uśmiechem: — Cieszę się, żeś waćpanna zauważyła moją nieobecność, mimo że jej względów są godniejsi ode mnie... — Waćpan jak zawsze okazujesz godną pochwały skromność — rzuciła dziewczyna z kpiącym uśmieszkiem, ale i z zalotnym spojrzeniem, gdyż widziała, że Lech nie spuszcza z niej oczu. — Chociaż nie bardzo na takiego wyglądasz! — uzupełnił ze śmiechem Roch. — Czyżby i waćpanna tak mniemała? — Sergiusz zwrócił się z kolei do Aldony widząc, że i ona spogląda z zaciekawieniem na niego. Jednak wyraźnie niewiele sobie robił z tego, że stał się ośrodkiem zainteresowania, bo

i Lech, który zajął miejsce z dala od Olgi, nie spuszczał z niego wzroku. Jedynie Szymon, jak zwykle milczący, zdawał się nikim nie interesować. — Mniemam, że daleko waćpanu do skromności — stwierdziła Aldona. — Na czymże waćpanna opierasz ten sąd? — Na tym, że się go domagasz. — A widzisz, Sergiuszu, tylko ja cię pochwaliłam! Olga, nie patrząc na Lecha, ostentacyjnie i z przekornym uśmieszkiem pogładziła młodzieńca po głowie. Lech, który obserwował ich bez słowa, widział, jak Łaska ceremonialnie ucałował jej rękę spoglądając przy tym w oczy. — Ta pochwała była gorsza niż potępienie panny Aldony... — westchnął. — Czemuż to? — Boś dla przekory jej udzieliła... Wszakże już zaczynam przywy- kać, że ze mnie dworujesz... — Mylisz się waćpan! Raczej dawałam ci dowody swej przychylności! — Czyżbyś waćpan ich nie dostrzegał? — Po raz pierwszy odezwał się Lech. — Tedy mi dziwno, bo panna Olga w szczodrości serca nie zwykła ich skąpić! Olga zarumieniła się gwałtownie, lecz odpowiedziała z uśmieszkiem: — Jeśli waćpanu ich poskąpiłam, może jeszcze kiedyś na nie zasłużysz, choć mocno w to powątpiewam. — Łatwo się bez nich obejdę! — już opryskliwie rzucił Lech. Atmosfera naraz zgęstniała, ale do dalszych docinków nie doszło, bo do komnaty weszły obie matki i młodzieńcy porwali się, by je witać. Potem ze względu na ich obecność dalsza rozmowa potoczyła się już bez spięć. Wkrótce podano wieczerzę, w czasie której nie uszło uwagi obu niewiast, że Lech mało co jadł, obu przybyszy traktował ze sztywną grzecznością, a jeśli już się odzywał, to pomijał osobę Olgi. Ta jednak zdawała się tego nie dostrzegać, okazywała dobry humor i wyraźnie wyróżniała Łaskę. Ten zaś te dowody przychylności traktował jako rzecz zrozumiałą i, nie okazując skrępowania i jakby nie dostrzegając Lecha, wyróżnienia panny przyjmował jako naturalne i jemu należne.

Tak Una, jak i Zyta prowadziły zwykłą, potoczną rozmowę, toteż trzeba było je znać tak jak domownicy, by zauważyć cień chłodu, z jakim traktowały swych gości. Nazajutrz po ich wizycie nastrój pomiędzy młodą parą nie uległ poprawie. Lech odnosił się do Olgi z chłodną, ale i przesadną grzecznością, co wyraźnie drażniło dziewczynę. Odpłacała mu więc tym samym, nie szczędząc jednak i docinków, od których jako niewiasta nie zdołała się powstrzymać. Tegoż dnia zdarzyło się, że zostali na pewien czas sami, bo Roch towarzyszył Aldonie w doglądaniu wędlin, które noszono z wędzarni. Lech nie zajął miejsca przy kominku, gdzie usiadła Olga, a udawał zajętego ostrzeniem myśliwskiego noża. Panującą w komnacie ciszę zakłócały jedynie trzaski palącego się ognia i jednostajny szmer ostrza pocieranego o kamień. Widać rozdrażniło to dziewczynę, bo odezwała się w pewnej chwili kapryśnie: — Musisz teraz suwać tym żelazem? Zda się, że o głowę mi trze! Lech odłożył nóż z mruknięciem: — Sługa waćpanny... Czy otrzymam inne polecenia? Może mam wyjść z komnaty? — Nie, masz ostać i nie milczeć niczym Szymon! — Mości Łaska lepiej umie zabawiać niewiasty, nie mnie go zastępować. — Nie bocz się na niego, bo to nie przystoi gospodarzowi. Zresztą w niczym nie uchybia dobrym obyczajom i grzeczności. — Będę koło niego skakał, skoro waćpanna bierzesz go w obronę! — Lech, przestań mi wypominać tego Łaskę! Wiesz dobrze, że nic on mnie nie obchodzi! — Zaiste, dotąd to wyraźnie dostrzegam... — Wysłuchaj zatem mnie, ty uparty ośle! Nie mam zamiaru dopraszać się zgody, bo w niczym nie czuję się winna, chyba w tym tylko, żem tobie na przekór byłam dlań łaskawa, ale nie z serca to robiłam, lecz w nadziei, że się odmienisz i będziesz taki jak kiedyś... że znów... Tu widać żałość odebrała jej głos, bo urwała i machnąwszy ręką, odwróciła się od niego, kończąc już z gniewem: — Co ci zresztą będę tłumaczyć, skoro zda mi się, że do głazu gadam!

— Nie masz co tłumaczyć, wszystko jest jasne: pierwszy, co się pod rękę nawinął, wystarczył, aby mnie zastąpić... Niechże tedy i nadal zastępuje, ja nie będę pomsty na nim szukał. Wolałaś z nim przebywać, miast na mnie zaczekać, niech tak i zostanie... Olga zerwała się na nogi. — Tak?! — już nieomal krzyknęła. — Chcesz tego, to będziesz miał! Ale mnie za to winy nie przypisuj! — Dalej będziesz zatem tak niewinna, jak i dotychczas, co? Zebrała w garść spódnicę i wybiegła z pokoju z okrzykiem: — Poczekajże, ty głupcze! Obaj młodzieńcy zjawili się po kilku dniach i jak to stało się niejako zwyczajem, zasiedli przed ogniem w jadalnej komnacie, przy czym Olga niby przypadkiem zajęła miejsce przy Sergiuszu i od razu zagadnęła go z dąsem: — Cóż takiego zaszło, że teraz dopiero dzisiaj was widzimy? Już i poprzednio zwlekaliście z odwiedzinami. — Sądziliśmy, że waćpanny i bez nas mają towarzyszy... — odpowiedział jej z przekornym uśmiechem. — Oczywiście, rade im jesteśmy, ale waćpanów takoż chętnie widzimy. — Mów raczej o sobie — zauważyła zimno Aldona. Sergiusz jednak odezwał się do Olgi, jakby nie dosłyszawszy uwagi jej przyjaciółki: — Waćpanny słowa to dla mnie szczodra nagroda za udrękę, jaką wymierzyłem sam sobie... — O jakiej to udręce waść mówisz? — Olga udała zdziwienie. — Nie wymagaj waćpanna, bym zbytkiem szczerości nie uchybił przywilejom gościa... Ale być może zdarzy się okazja szczerzej z waćpanną o tym mówić! — Jeśli stoimy na zawadzie, gotowi jesteśmy ostawić was samych! — Roch roześmiał się, ale w tym śmiechu więcej było drwiny niż wesołości. Sergiusz obrzucił go spojrzeniem, w którym odblask ognia palącego się na kominku nie roztopił tkwiącego w nim lodu, ale odpowiedział z przepraszającym uśmiechem: — Wybaczcie, waszmościowie, żem wyraził ze zbytkiem otwartości swe pragnienie...

— Tę otwartość nie każdy ma waćpanu za złe... — wtrąciła Olga spoglądając mu zalotnie w oczy. Jednocześnie wyciągnęła rękę i strąciła z jego ramienia jakiś okruszek, który bodaj tylko ona dostrzegła. — Słomę ze sobą nosisz, Sergiuszu, musiałam ją usunąć — rzuciła wyjaśnienie z niewinną minką, jednocześnie końcami palców przesuwając po rękawie jego kaftana. Ujrzawszy ten gest, już wyraźnie wskazujący, że uważa się za uprawnioną do takiej poufałości, Lech podniósł się na nogi i odezwał do Rocha z ponurym spokojem: — Zajmij się, Rochu, naszymi gośćmi, bo właśnie przypomniałem sobie, że obiecałem Waśce zajrzeć do stajni... Poczem zwróciwszy się do obu młodzieńców, rzucił krótko: — Wybaczcie, waszmościowie, ale mój koń zachorzał, muszę go obaczyć... Kiedy wyszedł, w komnacie zapanowała krótka chwila ciszy. Jednak Olga, która odprowadzała go wzrokiem, widać opąnowała konsternację, jakiej uległa, gdyż przerwała milczenie beztroskim wyjaśnieniem: Istotnie, martwił się o swego wierzchowca. Ale chyba niepotrzebnie, i wnet wróci. Jednak Lech już nie wrócił. Mimo to, kiedy obaj młodzi ludzie wkrótce się żegnali, przytrzymała na chwilę dłoń Sergiusza i spytała go z uśmiechem: — Czy nadal każecie na siebie czekać? — Jeśli w niczym to waćpannie nie wadzi, byłbym tu chociażby i co dnia! — Nie wahałbyś się waćpan? — A dlaczegóż to? — roześmiał się beztrosko, poczem spojrzał jej w oczy i dorzucił ściszając głos: — Jam nie taki znów strachliwy... Kiedy drzwi zamknęły się za nimi, Roch pokręcił tylko głową, natomiast Aldona zwróciła się do przyjaciółki zagniewana: — Sądzę, że pozwalasz sobie na zbyt wiele! Nie przystoi dawać kawalerom takich awansów! Albo zwodzisz Sergiusza, albo sprzeniewierzasz się Lechowi! Olga zmarszczyła brwi i odpowiedziała z zaciętością w głosie:

— Jeśli zwodzę, to niech nie będzie głupi, by dać się zwieść, bo mówiłam mu, że miłuję Lecha! A ten musi mnie na kolanach prosić o wybaczenie, że wiarę dał pozorom, nie mnie! Zapewne skutkiem jej ciepłego zaproszenia, już w dwa dni później znów się zjawili. Wszakże nie udało się Oldze spełnić tego postanowienia, gdyż Lech nie pojawił się wcale, zawiadamiając przez Rocha, że zajęty gospodarskimi kłopotami witać ich nie zdoła. Olga, zaskoczona tym oświadczeniem, nie okazała jednak konsternacji i prowadziła rozmowę z pozorną beztroską. Wszakże ta demonstracyjna nieobecność Lecha zakłóciła dotychczasowy nastrój towarzyskiej gawędy. Toteż tym razem goście skrócili swój pobyt. Jednak burza wybuchła dopiero następnego ranka. Jak zwykle po śniadaniu obie dziewczyny wybierały się do swoich codziennych, gospodarskich zajęć. Olga poszła jeszcze naprawić coś przy kożuszku i zakładała go już na siebie, kiedy do ich sypialni wpadła Aldona i rzuciła ze wzburzeniem już od progu: — Lech wyjeżdża! Roch zaś mówi, że i on bez niego nie ostanie! — Skąd to wiesz? — Olga stanęła na środku komnaty i z pobladłą twarzą wpatrywała się w przyjaciółkę. — Przed chwilą powiedziała mi to ciotka Una. Przyszedł dziś do niej z takim postanowieniem! — I... i co ciotka mówiła? Czy go puści? — Nie chciał słuchać żadnych perswazji, mówi, że nic tu po nim! Aleś narobiła! Olga chwyciła twarz w dłonie. — O święci pańscy! Co robić? Co mam teraz robić? Głupi, głupi Lech! — Nawarzyłaś piwa, to go teraz pij! — z wyrzutem rzuciła Aldona. — Jeno czemu i mnie nim poisz? Roch brata samego nie ostawi... Idę do ciotki, może coś poradzi... — zadecydowała Olga, ruszając ku drzwiom. — Idź, bo właśnie przykazała cię wezwać... — rzuciła za nią Aldona. Olga znalazła Unę w jej sypialni. Na widok dziewczyny obrzuciła ją gniewnym spojrzeniem, ale wskazała jeden z fotelików i powiedziała spokojnie: — Siadaj, bo chcę z tobą mówić. Chyba wiesz, o czym?

— Wiem, ciociu... Aldona mi powiedziała. — A co ty powiesz mnie? Przecież za twoją przyczyną Lech chce nas opuszczać... — Ciociu kochana... nie wiem, co mam rzec... Jam temu winna, to przeze mnie tak postanowił... Ale co mam teraz robić? Myśli zebrać nie umiem... Wyraźny żal i niepokój dziewczyny zdawały się nieco uśmierzyć gorycz Uny, bo spytała już łagodniej: — Jakże do tego przyszło, żeście tak się poróżnili? Czy to przez Sergiusza, z którym bodaj zbytnio się spoufaliłaś? Olga w milczeniu przytaknęła główką. — Cóż zatem zamierzasz teraz począć? Jeśli strawa szkodzi, nie należy jej spożywać. Jeśli zaś smakuje, to zdarza się, że i o zdrowie się nie dba... — Co chcecie przez to powiedzieć? Co mi radzicie? — Że powinnaś dokonać wyboru. Ja nie zamierzam do niczego cię skłaniać, sama poweźmij decyzję, kto ci milszy. Wszakże pod przymusem tego nie czyń, bo nawet jeśli nie będzie to Lech, opieki cię nie pozbędę ani z domu nie wygnam. Ostaniesz z nami, dopóki, da Bóg, twoja dola się nie odmieni. Olga spojrzała na Unę z oczami pełnymi łez. — Dzięki za te słowa, ciotko, ale... ja nie potrzebuję dokonywać żadnego wyboru! Jakem miłowała Lecha, tak go wciąż z całego serca miłuję! Usłyszawszy to oświadczenie Una nie zdołała opanować zdziwienia. — Dlaczego zatem do tego przyszło, że chce wyjechać z Czepiel? Sądziłam, że Łaska jest tego przyczyną! — Bo i jest! Alem chciała przez niego pokarać Lecha za to, że nieufność mi okazał! Chciałam skłonić, aby prosił mnie o wybaczenie... A ten uparty kozioł.... — Już nie mogąc się opanować zaczęła szlochać. Una pochyliła się ku niej i z uśmiechem położyła jej dłoń na ramieniu. — Nieźle zatem nabroiłaś. A jakże teraz masz zamiar postąpić? — Sama nie wiem... — wyszeptała dziewczyna. — Chciałam iść do was po radę, kiedy Aldona powiadomiła, że chcecie ze mną mówić... Co przykażecie, uczynię, niech już mnie o wybaczenie nie prosi, aby jeno ostał...

— Och, ty głuptasie, teraz chcesz rady! — Una, już zupełnie rozbawiona, pogłaskała ją po głowie. — Nie wiem wszakże, czy zechcesz jej wysłuchać, bo łatwa do wykonania nie będzie. — Nie szkodzi, niczego się nie ulęknę, aby jeno... aby Lech... — A zatem, skoro Łaska tu przybędzie, sama go powitasz i odbędziesz rozmowę na osobności, bo nikt nie powinien być jej świadkiem. — I co mam mu rzec? On wie, że Lecha miłuję, bom tego przed nim nie skrywała! — Mówiłaś mu? Tym lepiej, bo skoro wiedział, nie może ci zarzucić, żeś go zwodziła. Teraz więc przypomnij mu o tym i oznajmij, że twoja ku niemu przychylność pochodziła jeno z przyjaźni. Zasię obaczysz, jak postąpi, i sama już będziesz wiedziała, jak masz go pożegnać, prosząc wszakże, by dalszych odwiedzin zaniechał. — Już ciotka Zyta to mi przykazała. Ale czy Lech mi wybaczy? — Nie proś go o to, a zostaw rzecz jemu samemu do rozważenia. Wiem, jak cię miłuje, toteż nie wątpię, jak postąpi skoro się dowie, żeś odprawiła Sergiusza. A zresztą... — Una uśmiechnęła się lekko — i ja mu co nieco wytłumaczę... Dziewczyna przypadła do jej ręki. W dwa dni potem nastąpiła kolejna wizyta. Tym razem Olga posłuszna radom ciotki powierzyła Szymona opiece Rocha, a sama prosiła Łaskę na poufną rozmowę. Zaskoczony takim przyjęciem młody mężczyzna posłusznie szedł za nią, a kiedy zajęła w roboczym gabinecie pana domu miejsce w fotelu, poszedł za jej przykładem i z wyraźnym zaciekawieniem czekał na wyjaśnienie. Olga odsunęła z czoła niesforne pasmo włosów i odezwała się zdecydowanie: — Zdziwiłam zapewne pana, prosząc na rozmowę. Wszakże stałeś się powodem wielkiego dla mnie strapienia, które zdarzyło się zresztą i z mojej winy... — Urwała zastanawiając się, jak wyjaśnić sytuację, by należycie ją pojął. — Zaciekawiasz mnie, mówże zatem, w czym rzecz? — ponaglił. — W tym, że chcę waćpana prosić, abyś poniechał dalszych odwiedzin! — oświadczyła krótko, rezygnując z dłuższych tłumaczeń. — A to dlaczego?

— Gdyż przez waćpana poróżniłam się z człowiekiem miłym memu sercu. — Sądziłem, że nie stronisz i ode mnie... — rzucił Sergiusz z westchnieniem, w którym więcej było jednak ironii niż żalu. — Oznaki przyjaźni rozumiałeś zatem waćpan inaczej, niż należało, ale jak już przyznałam, dałam ku temu powody! Być może zbytnio okazywałam waćpanu swą życzliwość i dlatego mogłeś widzieć w tym inne przyczyny niż przyjaźń... Ale przez to odepchnęłam od siebie człowieka, którego miłuję prawdziwie. Nie chcę go utracić, więc proszę waćpana, abyś omijał ten dom, w którym sama jestem gościem. Chyba mnie zrozumiesz i wybaczysz... Zamilkła, wpatrując się w twarz Sergiusza i czekając na jego i odpowiedź. Kiedy skończyła, chwilę przyglądał się jej zaróżowionej wzruszeniem twarzy. Wreszcie odezwał się z drwiną w głosie: — Nieźle to waćpanna wywiodłaś... Mogłeś widzieć w tym inne przyczyny niż przyjaźń... — powtórzył jej słowa kpiącym tonem. — Tak też istotnie rozumiałem, ale chyba nie bez powodów? Czy tylko jednak słowami okazywałaś ową, jak teraz mówisz, życzliwość? A nie oddawałaś mi pocałunków, wtedy, nad rzeką? Słowa te ugodziły ją niczym ostrze noża, toteż tylko wykrzyknęła: — Sergiuszu! Jak możesz! Wypominasz mi tę chwilę słabości? — Chwilę słabości! No proszę! A potem to waćpanna takoż ze słabości za nos mnie wodziłaś! Teraz dopiero widzę, że bawiłaś się mną, żeby tamtemu zalać sadła za skórę! Olga wyprostowała się w krześle i rzuciła już z gniewem: — Tak, przyznaję, iście tak było! Ale dlatego też proszę waćpana o wybaczenie! Łaska poderwał się z fotela. — O wybaczenie proś przy konfesjonale! Jam nie kapłan! Tu już moja noga nie stanie, bom nie prostak, ale jeszcze cię najdę, a wtedy obaczym, kto komu będzie musiał wybaczać! Ruszył ku drzwiom, Olga zaś siedziała zgnębiona, powstrzymując cisnące się do oczu łzy. Poczuła jednak ulgę, że ma to już za sobą. Sergiusz z ponurą twarzą zabrał Szymona i tylko ceremonialnie skłoniwszy się Rochowi wyszedł na ganek. Roch wiedząc, że udał się z Olgą

na poufną rozmowę, z jego zachowania domyślił się wyniku, wyszedł więc za nim, by nakazać pachołkom podprowadzenie wierzchowców. Łaska już szedł jednak ku stajniom. A że Lech, widząc przybycie gości, tam właśnie się udał, nastąpiło spotkanie, którego młodzieniec, nieświadom zdarzeń, najmniej się spodziewał. Jeszcze zaś większym zaskoczeniem były słowa, które od przybysza usłyszał. Łaska bowiem, dojrzawszy go, skierował się ku niemu i zatrzymując się o krok odezwał się z gniewnym błyskiem oczu: — Waćpana także chętnie żegnam, bo mnie od drzwi odegnano! Ale żywię nadzieję jeszcze go spotkać, a wówczas może będzie sposobność nie tylko do gadania! — Nie wiem, w czym rzecz, ale mało o to dbam. — Lech wzruszył ramionami i ominąwszy Sergiusza poszedł dalej. Był jednak zaskoczony zachowaniem się Łaski, gdyż ten dotąd nie okazywał mu wrogości, a raczej nieco pobłażliwą życzliwość, co jeszcze bardziej jątrzyło serce. Na ganku spotkał Rocha, ale i on nie mógł wiele powiedzieć, ograniczając się tylko do krótkiej odpowiedzi na rzucone pytanie: — Nie wiem nic ponadto, że z Olgą gadał na osobności! Lech postanowił udać się do matki. Zastał Unę w jadalni, zagadnął więc od razu: — Spotkałem Łaskę przy stajniach. Odjeżdżał, ale wrogo mnie pożegnał, bo, jak rzekł, ponoć go stąd wygnano. Co tu zaszło? Una uśmiechnęła się nieznacznie, ale odpowiedziała zdawkowo: — Widać Olga go przegnała. Wyznała mi, że zamierza to uczynić, zatem tak się widać stało. — Przegnała go? — Lech spojrzał na matkę ze zdumieniem. — Czyżby... czyżby ją obraził? — Ależ skąd! Po prostu wystraszyła się, że odjeżdżasz! Wszakże widząc, jak krzywo patrzysz na tego młodzieńca, odprawiła go w nadziei, że poniechasz zamiaru... — Odprawiła Łaskę? A ja sądziłem... — Widać osąd nie był najlepszy. — Una wzruszyła ramionami. — Dziewczyna cię miłuje i wolała zerwać tę znajomość, chociażby i przyjacielską, aby ciebie nie stracić... Lech milczał chwilę, wreszcie rzucił nieco bezradnie: — I co teraz?

— Patrzcie go, bezradne dziecię... — Una udała zagniewaną. — Okazałeś dziewce nieufność, co ją ubodło, bo nie czuła się winna. Jeszcze, synu, nie znasz niewiast, toteż nie dziwno mi, że wszystkiego nie pojmujesz! — Cóż więc mam czynić? Gdzie ona? — W gabinecie rodzica. A co masz czynić, ja cię pouczać nie zamierzam. Rób, co ci sumienie i serce każe. Ale jeśli już ci niemiła, tedy to w oczy jej powiedz. — Co też, matko, mówicie! — wykrzyknął Lech i już go nie było w komnacie. W czasie kolejnej rozmowy z Jaksą, po wyczerpaniu tematu, ksiądz Andrzej zamiast zwolnić Rudego, zagadnął go jeszcze: — Nie widziałeś owego dzwonnika, co go zwą Gackiem? — Oćmy? Nie... — Zawiadom go o losie jego rodziny. To powinno odnieść skutek. — Uderzenie będzie istotnie mocne... — Dowie się o tym wcześniej czy później. — Jeno powiadomić o tym niełatwo... Proboszcz ściągnął brwi. — To mało, tylko powiadomić! Musisz uzyskać wyznanie prawdy! Jaksa spojrzał na proboszcza spod oka. — Nie warto o tym przypominać — mruknął wstając, kiedy proboszcz skwitował tę uwagę pożegnalnym skinieniem ręki. Z nastaniem mroku niechętnie, ale posłuszny poleceniu, ruszył do dzwonnicy. Przyświecając sobie latarnią wspiął się na piętro i odszukał drzwi. Zastał dzwonnika zajętego przyrządzaniem posiłku, bo na jego widok przestał mieszać w stojącym na palenisku garnku i obrócił się odpowiadając na powitalne „Pochwalony”. Jaksa postawił latarnię na stole obok palącej się świecy i ciężko opadł na zydel. Gospodarz zmierzył go nieufnym spojrzeniem, ale milczał wyczekująco, więc Rudy spytał: — Nie ciekawi was, po co przybyłem? — Toć chyba sami powiecie? — Znaku nie daliście, więc nie w tej sprawie — urwał, bo zamierzone słowa wydały mu się teraz głupie. Poniechał w rezultacie zbyt okrężnych dróg i od razu przystąpił do rzeczy:

— Wieści, z jakimi przychodzę, nie są najlepsze... Musicie wszakże' znać prawdę, choćby i najgorszą... Oćma od razu przeczuł, co usłyszy, bo rzucił zduszonym głosem: — Co z moimi?! Wiecie coś?! Nie żyją? — Zwodził was ów człek, któremu służycie. Mamy spis z parafii Brzezie, w którym wasi są wśród ubitych. Jeno waszego syna wzięto w niewolę, ale zwykli to czynić z niektórymi, by wyznali, kogo mają z bliskich u nas. Należy jednak sądzić, że i on także już nie jest wśród żywych... Stary dzwonnik opadł na krzesło i ująwszy głowę w obie dłonie, pochylony do przodu, trwał w milczeniu. W izbie zaległa cisza, którą po dłuższej przerwie przerwał Rudy: — Nie ma stosownej kary za ich zbrodnie... Wiele narodu poginęło z ich ręki... Zamiast odpowiedzi usłyszał pytanie, w którym wyczuwało się nadzieję: — Czy to pewna wiadomość? Skąd to wiecie? — Przecież wam rzekłem. Niektórzy proboszczowie, zapewne ci. co zostali przy życiu, przysłali spisy pobitych. Ten z Brzezia zawiera rodzinę kowala Oćmy... ' — Boże... miłosierny Boże... — doszło Jaksę ciche stęknięcie. Milczał jednak, nadal czekając, aż stary przyjdzie nieco do siebie. Ten dopiero po dłuższej chwili wyprostował się i rozejrzał po izbie, jakby nie wiedząc, gdzie się znajduje. Wówczas Rudy odezwał się: — Chyba teraz wskażecie owego sobaczego syna, który was zwodził uwolnieniem waszych bliskich, jeśli będziecie posłuszni? On dobrze wiedział, że obietnicy nie spełni! Oćma zatrzymał na nim spojrzenie, ale zdawał się nie pojmować sensu słów, bo powtórzył pytającym tonem: — Wskazać sobaczego syna? — No tak — powtórzył Jaksa z naciskiem. — Przecież was zwodził dając przyrzeczenie, choć wiedział, że go nie dotrzyma. Dzwonnik pokiwał głową, widać dopiero teraz pojmując sens propozycji, ale odpowiedź, jakiej udzielił, wręcz zaskoczyła Rudego.

— Istotnie zwodził... — mruknął znów popadając w zadumę, lecz wkrótce dorzucił: — Wszakże ja zaprzysięgłem... Na zbawienie duszy i Krzyż Pański... — Coście zaprzysięgli?! — Że nikomu i nigdy nie zdradzę jego imienia... — Ależ on wam też przyrzekał, a waszych dzieci i wnuków wśród żywych nie ma. To rzetelna prawda! — Alem zaprzysiągł... — szepnął dzwonnik jakby odpowiadając na własne myśli. — Taka przysięga nie może was wiązać, boście ją dali w zamian za swoich. Tych zaś już nie ujrzycie! — To sprawa jego sumienia, ja muszę strzec własnego... — To jakże, człowiecze? Taką zdradliwość chcesz mu wybaczyć? Rzeknij jeno jego imię, nic mi więcej nie trzeba! — Nie, panie... Nie uczynię tego... Bóg sprawiedliwy, sam go wskaże... — Ciekawe, kiedy i jak to uczyni? — zawołał Rudy rozzłoszczony oporem starego i doznanym zawodem. — Sposób na to znajdzie... — mruknął Oćma kiwając głową, jakby nie mogąc jej utrzymać w nieruchomej pozycji. — Człowieku, opamiętaj się! — nastawał jeszcze Jaksa, czując jednak, że czyni to daremnie. — Pomocy nam odmawiasz, wroga chcesz chronić? W odpowiedzi stary spojrzał na niego i spytał z nikłym, ledwie widocznym uśmieszkiem na ustach. — Czyżbyście, panie, nie wierzyli w boską sprawiedliwość? On ją wymierza różnymi sposoby, choć czasami nierychliwie... — Pokarać może, ale złoczyńca wiele jeszcze do tego czasu złego uczyni, a ja wiedzieć nie będę, kto to! — Będziecie, panie, wiedzieć, boć jesteście człek bystrego rozumu... Jaksa uznał dalsze nalegania za daremne, więc ze złością wstał z zydla i już bez słowa skierował się ku drzwiom. Zaraz następnego ranka opowiedział księdzu Andrzejowi przebieg odbytej rozmowy. Proboszcz jak zwykle nie przerywał mu, potem zaś nie odzywał się także, przez dłuższy czas przemyślając usłyszane sprawozdanie. Toteż Jaksa, na nowo rozdrażniony doznanym niepowodzeniem, przerwał milczenie krótkim mruknięciem:

— Uparty cap! Chroni zdrajcę dla nieważnej przysięgi! — Uznaje, że go obowiązuje — odpowiedział proboszcz ze zmarszczonymi brwiami. — Tego mu ganić nie można. — Mimo że pobito mu dzieci i wnuków? Że samego niecnie wywiedziono w pole? A wasza wielebność jeszcze go bierze w obronę! — Wielkiego hartu ducha to człek... Dlatego też sądzę... — proboszcz jakby się zawahał, zanim zakończył — że musimy być cierpliwi... — Nie pojmuję... — Rudy ze zdziwieniem spojrzał na proboszcza. — Na co mamy czekać? — Na wieści od niego — ksiądz Andrzej uśmiechnął się z lekka. — Na pewno ich nie udzieli! Zbyt uparcie ich odmówił! — Wszakże ponoć ci rzekł, że będziesz miał odpowiedź, boś człek bystrego rozumu? — No tak... Ale liczył na boską sprawiedliwość! — Toteż wydaje mi się, że i my powinniśmy na nią liczyć. — Nie rozumiem was... — Jeśli się nie mylę, rychło zrozumiesz — zakończył rozmowę ksiądz Andrzej. Jaksa nie miał okazji zastanawiać się nad tą sprawą, gdyż jeszcze tego samego dnia przybył Czarny. Po krótkim, ale radosnym powitaniu, ledwie się po podróży ogarnął, pośpieszył do proboszcza. Ten bowiem, dowiedziawszy się o jego przybyciu, kazał natychmiast stawić się, widać ciekaw wyniku podróży. Poszli więc do proboszcza, gdyż było już we zwyczaju, że obaj mieli wiedzieć o swych poczynaniach, gdyż nastąpiło zbyt wiele zdarzeń, które dotyczyły działań ich obu. Proboszcz więc po uściśnięciu Huberta wskazał im miejsce i od razu spytał: — Mów, co z Erazmem? Zdrów, nic mu nie zagraża? — Musiał przybyć ze mną, ale wolał się tu nie pokazywać, toteż ostawiłem go w Czerwińsku. Może i słusznie — zgodził się proboszcz. — Wszakże dlaczego mówisz, że musiał? Czarny zdał szczegółowe sprawozdanie. Trwało ono długo, a kiedy skończył, proboszcz spytał z zaskakującym dla niego ożywieniem: — Masz to pismo dostarczone przez owego Baldura?

Czarny sięgnął w zanadrze i położył przed proboszczem pakiet szarego papieru. — Zabezpieczyłem je w miarę możności — wyjaśnił. Proboszcz szybko wyjął z opakowania pismo i rozłożył przed sobą. Przebiegł je pobieżnie wzrokiem i zatrzymał się dopiero przy podpisie. — Pieszek... — przeczytał głośno. — Też sobie wybrał nazwanie... — zauważył z uśmiechem. — No, poczytamy sobie dokładnie później. — Złożył pismo i odsunąwszy je na bok, zwrócił się do Czarnego: — Dobrze wykonałeś robotę, Hubercie — stwierdził dorzucając zaraz z uśmiechem: — Wszakże przyzwyczaiłeś mnie do tego... — Główna w tym zasługa brata Erazma — zauważył Czarny. — Jego również, tego nie neguję. Słusznie też postąpił opuszczając Prusy. Sądzę, że będzie mógł tam wrócić, jeśli zajdzie potrzeba, bo z tego, coś mówił, wnioskuję, że brodacze, jeśli nawet dojdą, że pomocnik kościelnego od Świętego Wawrzyńca ubył z Podzamcza, nie na wiele im się to zda. Podróż mieliście spokojną? — Odbyliśmy ją na saniach, w chłopskim przyodziewku, choć pogoni zbytnio się nie bałem, bo nie wiedzieli, kogo mają ścigać... — Odpocznij teraz nieco. Dwór szykuje się do rychłego wyjazdu, bo nadchodzi termin spotkania, umówionego ze Świdrygiełłą w Parczewie. Król jegomość chce przeto podsunąć się zawczasu bliżej miejsca rozmów, wyruszamy więc do Lublina. — Odpocznę chętnie — przyznał Czarny — ale wolałbym w Czepielach. — Domyślam się — uśmiechnął się proboszcz. — Sądzę wszakże, że chciałbyś zabrać i szwagra — spojrzał na Jaksę. — Wolałbym żeby jeszcze tu nieco pozostał, ale za kilka dni i jego sprawy wyjaśnią się na tyle, że będzie mógł jechać... Jaksa domyślał się, co ma na myśli ksiądz Andrzej wzmiankując o jego sprawach, lecz nie przypuszczał, że wezmą one tak nagły i dramatyczny obrót. Już bowiem w dwa dni po tej rozmowie przygotowania do wyruszenia w drogę królewskiego dworu przerwała wieść o zabójstwie, jakiego dokonano na wawelskim zamku. Znaleziono bowiem zwłoki królewskiego sokolniczego Bukwy z sercem przebitym nożem.

Leżał w gospodarskiej części budynku, w komorze przeznaczonej na schowek dla sprzętu używanego przez posługaczki utrzymujące porządek w zamkowych pomieszczeniach. Stały tam miotły i szczotki, kubły na wodę, skrzynie z popiołem i wszelkie inne narzędzia przydatne do utrzymania komnat w czystości. Sokolniczy leżał na wpół przykryty ścierkami, które widać przy upadku ściągnął z rozpiętego sznura. Ramiona miał rozrzucone szeroko, na kaftanie ciemną plamę zakrzepłej krwi i zwrócone w powałę szkliste oczy. Przepytywano służbę, szukano śladów, jakie mógł pozostawić sprawca, ale niczego nie wykryto. Zwłoki znalazły rano posługaczki i podniosły lament. Pomieszczenia na noc nie zamykano, więc wejść tam mógł każdy, wszakże na najważniejsze pytanie, czego w takim pomieszczeniu szukał królewski sokolniczy, i do tego po nocy, nie udało się znaleźć odpowiedzi. Odpowiedź jednak padła w czasie rozmowy, jaką na wieść o śmierci Bukwy odbył Jaksa z księdzem Andrzejem. — Co o tym sądzisz? — rozpoczął proboszcz krótkim pytaniem. — Dziwne to, co robił w tej komorze? I do tego po nocy, bo z wieczora posługaczki odnosiły tam sprzęt, a zwłoki znalazły rankiem. — W owej komorze, blisko sieni, gdzie Oćma wyjmował twoje kartki — zauważył jakby mimochodem ksiądz Andrzej i dorzucił: — Ale warto raczej przypomnieć sobie to, co ci ów Oćma mówił. Jaksa spojrzał na księdza z wahaniem. — Co wasza wielebność macie na myśli? Bo i mnie chodzi teraz po. głowie ta jego zapowiedź boskiej sprawiedliwości... — I słusznie, że chodzi, bo również uznał, żeś człek bystrego umysłu. — A więc takie obrał wyjście, by nie złamać przysięgi? — Po trosze spodziewałem się tego wysłuchawszy, co mi mówiłeś o waszej rozmowie. Sądzę, że i ty byś na to wpadł, gdybyś głębiej rozważył i sprawę, i słowa tego człowieka. — Zatem w ten sposób, nie łamiąc przysięgi, postanowił go wskazać? — A zarazem dokonać zemsty. — Czy... czy wasza wielebność wyda sprawcę? — z rozterką w głosie spytał po chwili Jaksa. — Nie — zdecydowanie oświadczył proboszcz. — Zamilcz także tyj gdyż zginął krzyżacki szpieg, który na tę śmierć zasłużył. Wszakże nie to jest

przyczyną mego zakazu. Wskazując zabójcę musiałbym także wyznać, skąd to wiem, co zaszkodziłoby sprawie, a nie uważam Bukwy za człowieka, którego szukamy. To był pomocnik, przywódcy nadal nie znamy. — Wszakże dobrze byłoby pogadać z Oćmą, by mieć pewność. — Sądzisz, że prawdy nie zatai? — Nie, jeśli zapewnię, że go nie wydam. — No cóż, pogadaj... — Bukwa był tym, który odbierał od dzwonnika moje wiadomości. Teraz ciekawi mnie, kto go zastąpi? — Zapewne dostaniesz rozkaz wstrzymania listów do czasu nowej instrukcji. Nasz Pieszek będzie musiał uzupełnić ubytek Bukwy kim innym. Zresztą i dzwonnik nie będzie mu już przydatny, bo wkrótce opuszczamy Kraków. — Czy nie będą chcieli odpłacić Oćmie tym samym? — Nie zaszkodzi go ostrzec, chociaż bez koniecznej potrzeby unika się brutalnego działania, gdyż pociąga to za sobą zbyt dużo hałasu. Jaksa jakby sobie coś przypomniał, bo rzucił z raptownym ożywieniem: — Rzekliście chwilę temu „nasz Pieszek”? Kogo mieliście na myśli? Proboszcz uśmiechnął się. — Tak podpisuje swoje doniesienia ten człowiek, którego szukamy. Zapoznałem się już dokładnie z pismem, które przywiózł mi Czarny. Ponieważ Jaksa słuchał wyjaśnienia z wyraźnym napięciem, ksiądz Andrzej spytał ze zdziwieniem: — Cóż tak na mnie patrzysz, jakbyś zoczył ducha? — Wiecie, co oznacza to miano? — Nie, ale sądzę, że człowiek, który je przybrał, chce zyskać uznanie skromnością. — Otóż w grze szachowej zwą tak postacie stojące w pierwszym szeregu. Są to pachołki albo też „pieszki”... — W grze szachowej, powiadasz? — zainteresował się proboszcz. — A zatem mógł to pisać miłośnik szachów. Jest ich więlu, choć my znamy jednego... — Którego zaprezentował wam krzyżacki sługus, mości Tumigrało. I zaprzyjaźnionego z Bukwą, który zapewne przychodził, aby mnie oglądać...

— No właśnie... Ale to mało, synu — westchnął proboszcz. — Są i inni, którzy miłują tę grę. Świętej pamięci Wielki Książę Witold także rad się nią zabawiał i niejeden z bojarów zasiadał z nim do szachownicy. Również wielu naszych panów lubuje się w tej zabawie... — Ale ten właśnie z Bukwą się znosił... — Nie gorącuj się... Przecież kazałem ci swego czasu wejść z nim w komitywę! Teraz także o nim nie zapominam. Ale domysły, choćby i z wielu przyczyn, to jeszcze mało. Przyjdzie wszakże czas i na dowody. Dlatego powinieneś wznowić waszą grę, by znaleźć sposobność do zdobycia choć kilku słów jego pisma... Wszakże ostrożnie, bo zapewne już rychło się dowie, że jeden z jego listów zaginął. — Mimo to nie mogę działać pochopnie. Muszę mieć czas! — Nie takie to znów pilne. Wysłuchaj Oćmy, a potem jedź z Hubertem. Jak wrócisz, hałas z powodu tej śmierci przycichnie, a wówczas będzie czas, by sprawę ruszyć dalej. — Rozkazodawca Rudego — zapewne z powodu śmierci Bukwy — mimo woli dostosował się do sytuacji, jeszcze bowiem tego samego dnia Jaksa znalazł kolejny list z poleceniem, by chwilowo zaniechał składania wiadomości. O nowym natomiast czasie ich składania zostanie powiadomiony. Stary dzwonnik nie zataił przed Rudym prawdy i na jego pytanie, nawet chełpliwie, potwierdził swą winę oznajmiając hardo: — Teraz przysyłajcie strażników, bo nawiązki nie mam czym zapłacić. — Wołać ich nie zamierzam, a jeśli gębę zamkniecie, sprawa wkrótce zamrze. Bo prawdę znamy tylko my dwaj. Mimo to, dopóki dwór królewski tu przebywa, dawajcie na siebie baczenie. — Nie wydacie mnie? — zdziwił się Oćma. — A to dlaczego? — Jaksa udał zdumienie. — Przecież wskazaliście mi, komu byliście posłuszni... — A co mam czynić, jeśli dalej będą żądali posług? — W każdym razie nie odmawiajcie pomocy. Musimy wiedzieć, kto zastąpi zmarłego. A jeśli coś się zdarzy, dajcie znak. W sieni wiszą halabardy, zdejmijcie jedną z nich i postawcie w rogu, za kotłem Stary zerknął na Rudego i tylko skinął głową w milczeniu.

Na trzeci dzień po tej rozmowie Czarny i Rudy wraz ze swymi pocztowymi byli już w drodze do Czepiel. Przed odjazdem Jaksa wypatrywał jednak Holeszki i spotkawszy niby przypadkowo, zagadnął z przyjacielskim uśmiechem: — Dobrze, że mam szczęście waćpana spotkać, by go pożegnać. W drogę wkrótce wyruszam, bo pan Oporowski zezwolił mi pobyć nieco z rodziną. Toteż dopiero po powrocie będziesz waćpan miał sposobność dręczyć mnie w szachach swoją przewagą. — No, no, z tą przewagą to różnie bywa! — uśmiechnął się pan Holeszko i dorzucił: — A kiedyż spodziewasz się waćpan powrócić? Na długo pan kanclerz dał permisję? — Niestety, nie nazbyt długo, toteż chyba będę miał sposobność wkrótce znów waćpana ujrzeć. — Jaksa udzielił wymijającej odpowiedzi. — Tedy chyba zobaczymy się już w Lublinie, bo i my lada dzień mamy tam ruszać... Radośnie witały swych mężów obie niewiasty, a młodzi rodziców, służba biegała w dwójnasób szparko. A i pan Kleczkowski rad był przybyciu rycerza, gdyż sporo nagromadziło się spraw, które czekały na jego przybycie. Wzajemnych zaś opowieści starczyło na kilka dni, zanim dom powrócił do zwykłych zajęć. Hubert dowiedział się od żony o przygodzie Olgi z Łaską i ku zaskoczeniu Uny nie zlekceważył tego zdarzenia. Rozpytywał najpierw ją, a potem równie szczegółowo Olgę i Lecha, zwłaszcza o przebieg rozstania. Dowiedział się więc o rzuconych przez młodzieńca pogróżkach, co widać przewidywał, bo nie wydawał się tym zaskoczony. Nie zlekceważył zaś dlatego, że zbyt dobrze znał człowieczą naturę, by nie przewidzieć skutków, jakie może pociągnąć za sobą rozbudzona namiętność i urażona ambicja. Toteż Waśko, po sprawdzeniu, czy nie zetknął się z młodym Łaską, dostał polecenie, by udając gońca w podróży, zajechał do Matczy, zajrzał do stajni prosząc o obrok dla konia i przy tej okazji przepytał stajennych, co dzieje się we dworze, a zwłaszcza, co poczyna młody Łaska. Waśko ruszył w drogę, wrócił nocą, więc dopiero rankiem dostarczył panu wiadomości, że młody dziedzic jakiś tydzień temu wyruszył w drogę w

towarzystwie dwóch przybocznych oraz pacholika wiodącego jucznego konia, a jechać mieli ponoć na Litwę. Król Jagiełło ruszył z Krakowa do Lublina, by być bliżej Parczewa, w którym wyznaczono na dzień 2 lutego spotkanie posłów polskich i litewskich. Czasu poprzedzającego ten termin nie zmarnowano. Do zakonnego państwa wyjechali tajni wysłannicy, by zachęcać miasta do oporu wobec żądań Zakonu pieniężnego wsparcia przygotowań wojennych. Głównie Chełmno było przeciwne jakimkolwiek wydatkom na ten cel. Ale i zjazd przedstawicieli miast odbyty w Marienburgu z końcem 1431 roku odpowiedział odmownie na żądanie Wielkiego Mistrza, by uchwalić podatek na wojenne cele, wyrażając życzenie, aby Wielki Mistrz miast wojny „dał im pokój”. Nie zaniedbywano i innych działań zmierzających do zmuszenia Zakonu do ponoszenia kosztów na zbędne działania obronne. A więc książęta mazowieccy Jan i Ziemowit zebrali duże siły i rozłożyli się obozem w pobliżu Działdowa, skutkiem czego komtur Ostródy i pfleger rastenburski musieli zwoływać ludność i obsadzać granicę. Z kolei do Prus dotarła wieść, że sam Jagiełło zbiera pod Lwowem wojska, a husyta Puchała prowadzi dla niego na Śląsku werbunki, potem nad granicą Nowej Marchii widziano silną armię ponoć zmierzającą ku granicy, a inną pod Nakłem, ciągnącą na Człuchów, Świecie, Tucholę. Jednocześnie dochodziły wieści z różnych nadgranicznych miast o pojawieniu się polskich oddziałów. To zmuszało Wielkiego Mistrza do ciągłej czujności i działań obronnych. Kruszono więc nawet lody na rzekach, zwłaszcza na Noteci, by uniemożliwić przeprawę. Wzmacniano obwarowania Torunia, Nieszawy, Piszu, Bałgi i Iławy, a także innych nadgranicznych zamków. Pisał von Russdorf także listy ze skargami do cesarza, a z błaganiem o pomoc do Zakonu Inflanckiego, w których utyskiwał: „...co dzień mamy doniesienia, że Polacy na nas się gotują... nigdy bowiem w życiu w takim jak teraz nie byłem niebezpieczeństwie, wojny zaś spodziewam się jeśli nie zaraz, to skoro tylko przyjdzie do trawy”. A przy tym nie miał możności wszczęcia na drodze dyplomatycznej rozmów pojednawczych, gdyż król odmawiał kategorycznie jakichkolwiek stosunków z Zakonem, wszelkie jego pisma pozostawiając bez odpowiedzi.

Natomiast czyniono usilne zabiegi o porozumienie ze Świdrygiełłą. Biegali gońcy z pismami, wyruszył do niego już po odstąpieniu spod Łucka zaufany królewski, skarbnik Andruszko, jeździła siostra ich obu, mazowiecka księżna, z prośbą, by się pojednali, z końcem zaś roku udał się do kniazia podkomorzy królewski Jan Mężyk. Propozycje pojednania były szczere, o czym wiedział i sam Świdrygiełło. Mimo to wykorzystywał je tylko do wywierania nacisku na Zakon. Toteż powiadamiał stale Wielkiego Mistrza o wszelkich propozycjach, jakie otrzymywał. Jednak żadnej z nich, nawet objęcia regencji w razie śmierci Jagiełły, przyjąć nie chciał, nieomal obsesyjnie obstając przy trwałym przymierzu z Zakonem. A jednocześnie, dając wykrętne lub zwlekające odpowiedzi, nie omieszkał dokonywać zbrojnych prób odebrania zamków Ratno, Łopatyn czy Horodło. Mimo to z ustalonym w Parczewie zjazdem wiązano na królewskim dworze wielkie nadzieje. Przywiązywano do niego tak dużą wagę, że nawet kanclerz Oleśnicki nie pojechał do Bazylei na sobór, by przewodnicząc poselstwu wziąć udział w obradach. Pojechali też z nim najwyżsi dygnitarze, tacy jak biskup kujawski Jan Szafraniec, poznański Stanisław Ciołek, podkanclerzy koronny Władysław Oporowski, wojewodowie: poznański — Sędziwój z Ostroroga, inowrocławski — Jurand z Brudzewa, brzeski — Jan z Lichna, płocki — Stanisław Grota, kasztelan sieradzki Władysław Zaręba i inni. Świdrygiełło natomiast przybył i zatrzymał się w Brześciu niedaleko Parczewa w towarzystwie Ludwika von Landsee, komtura toruńskiego, komtura Bałgi, marszałka Holta i innych. Poselstwo polskie stanęło w Parczewie, gdzie od razu napotkało niespodziewane trudności czynione ze strony kniazia. Zgodnie z porozumieniem łuckim w rokowaniach mieli wziąć udział tylko przedstawiciele litewscy i polscy i takie glejty bezpieczeństwa wystawiła kancelaria królewska. Obecnie jednak Świdrygiełło, podjudzony przez Krzyżaków, zażądał dodatkowych glejtów dla przedstawicieli zakonnych. Polacy jednak stanowczo to żądanie odrzucili. Krzyżacy rozpuścili więc pogłoskę, że król ściąga wojsko pod Parczew i zamierza zbrojnie wystąpić. Mimo uprzedzeń strony polskiej i zaklęć biskupa Szafrańca, by takim plotkom

nie wierzył i że może przysłać swoich ludzi dla sprawdzenia tych wieści, Świdrygiełło nie dał się przekonać. Podjudzany przez krzyżackich doradców, którzy usiłowali do zgody nie dopuścić, nie przystał również na propozycję polską, by dokonać spotkania na terenie litewskim. Tak więc zjazd zakończył się zupełnym niepowodzeniem, a strona polska ostatecznie przekonała się, że na porozumienie ze Świdrygiełłą już liczyć nie można i że należy imać się innych, niż rokowania, sposobów. Nastąpił też wzrost nastrojów, które narodziły się już wcześniej, po krzyżackim najeździe. Była to zasadnicza zmiana oceny sytuacji. Mimo że Polska była bezsprzecznie krajem napadniętym, pokrzywdzonym, nie wywołało to w Europie oddźwięku. A nawet ci, którzy jak rzymski cesarz, powinni strzec katolickiej wiary, sprzymierzali się ze schizmatykami dlatego, że ci byli jej wrodzy. Zrozumiano, że dotychczasowe skargi czy protesty na międzynarodowej arenie do niczego nie prowadzą, nie dają rezultatu, i jako narzędzie działań dyplomatycznych są bezużyteczne. Postanowiono więc zaniechać lękliwego oglądania się na to, co powie świat, a działać zgodnie z wymogami interesów kraju. A że nienawiść do Zakonu objęła teraz i całą nację niemiecką, zebranie więc jak największych sił do walki stanowiło konieczność. Należało wykorzystać wszelkie istniejące ku temu możliwości i sposoby bez zwracania uwagi na czyjekolwiek słowa potępienia czy objawy oburzenia. Istniały dwie drogi, na które postanowiono wkroczyć. Pierwszą była sprawa zmiany ducha zawartej Unii. Równała ona wprawdzie Litwę z Polską, pomijała jednak jako trwającą w schizmie ludność ruską, mimo że Unia cieszyła się poparciem i miała licznych zwolenników. Postanowiono więc, nie bacząc na odmienność wyznania ruskiej społeczności, dążyć do zgody z nią i zjednoczenia sił, bez oglądania się na opinię Europy. Było to nowe zupełnie spojrzenie na sprawy wiary, obce dotąd chrześcijańskiemu światu, toteż realizacja wymagała odpowiedniej odwagi i środków. Prąd ten był jednak tak silny i tak pociągający swą świeżością, że porwał nawet samego króla i większość duchowieństwa. Postanowiono to nowe podejście, głoszące równość wszystkich nacji w ramach zawartej Unii, uczynić głównym środkiem do prowadzenia rozgrywki

ze Świdrygiełłą. Natomiast drugą drogą, przygotowującą rozprawę z Zakonem i cesarzem, było zawarcie porozumienia z husytami. Nadal więc trwały na lubelskim zamku narady, biegali gońcy do Parczewa i z powrotem, jednak coraz chmurniejsze oblicze pokazywał król jegomość. Stary już, z trudem utrzymujący się na nogach i nieomal ślepy, jednak żywo czuwał nad toczącymi się rozmowami. Toteż ciągłe wykręty Świdrygiełły wskazujące, że do porozumienia nie dojdzie, napawały go głęboką troską. Około połowy lutego stawili się Czarny i Jaksa. Ksiądz Andrzej już w czasie powitania zagadnął Rudego: — Tyle czasu nie grałeś w szachy. Zapewne brakło ci ich? Jaksa domyślił się, o co proboszczowi chodzi, westchnął więc z uśmiechem: — Sądzę, że teraz znajdę do nich partnera... — Pora byłaby już się rozeznać w jego piśmie... — mruknął proboszcz. — Znajdzie się jakiś sposób, aby go zdobyć... Ale jakem już wspominał, działaj ostrożnie... On już może wiedzieć, że mamy jego list... Nietrudno było spotkać imć Holeszkę, zwłaszcza jeśli się go nieznacznie wypatrywało. Toteż już na następny dzień siedzieli za szachownicą. Ale zanim jeszcze rozpoczęli grę, Jaksa poruszył temat, który zapewne i jego partnerowi nie schodził z myśli. Nie będziemy już wysłuchiwać pouczeń naszego przyjaciela... westchnął, dodając: — Zgoła nie do pojęcia ta jego nagła śmierć. I do tego od noża... — Istotnie, wielce mi go brakuje... mruknął pan Holeszko pochylając się nad rozstawionymi figurami. Dobry był człowiek, w drogę nikomu nie wchodził, lubił raczej pomóc niż zaszkodzić, a przecież znalazł się zbrodniarz, co rękę na niego podniósł... — A właśnie! — podjął z ożywieniem Rudy. — Zastanawiała mnie od początku przyczyna śmierci. Dlaczego zginął, przecież nie dla rabunku, boć przecie przebywając na zamku złota przy sobie nie nosił? — Może nakrył złodzieja na kradzieży i ten, aby uwolnić się z jego rąk, zadał cios? — Holeszko uczynił pierwszy ruch i uniósł głowę, spoglądając z rozterką na swego partnera.

— To by również tłumaczyło, dlaczego znaleziono ciało w tak niezwykłym dla godności nieboszczyka miejscu... dorzucił Rudy. Holeszko zastanowił się. — No tak. Nawet jakoś dotąd nie zwróciłem uwagi na tę okoliczność... — Może ubito go gdzie indziej, a potem ciało zawleczono do komórki? — Waćpan mówisz jakbyś był obyty z rozwiązywaniem takich zagadek... — Holeszko nieznacznie uśmiechnął się. — Człek już w życiu przeżył niejedno, a zresztą każdemu taka możliwość przyszłaby do głowy. Czyżbyś waćpan nie zastanawiał się, jak przyszło do tej śmierci i kto mógł być jej sprawcą? Jaksa spojrzał Holeszce w oczy. Ujrzał jego wzrok skupiony i badawczy, wszakże zaraz skrył oczy pod powiekami, mruknąwszy: — Wierz mi, waćpan, żem o tym przemyśliwał. I to głęboko! No, waści ruch... — powrócił do gry. Jaksa widział parokroć u Holeszki kałamarz i dzbanek z zaostrzonymi piórami oraz papiery rozłożone na stole, czego zresztą gospodarz nie krył. Domyślał się więc, że Holeszko trudni się pisaniem, wszakże co było tego pisania tematem, nie wyjaśnił, mimo że Rudy parokroć żartobliwie nagabywał go o to. Toteż teraz, kiedy proboszcz zażądał próbki jego pisma, liczył, że znajdzie okazję, by ją zdobyć. Wszakże rozważywszy bliżej sprawę uznał za zbyt niebezpieczne zagarnięcie któregoś z zapisanych arkuszy, bo po wykryciu przez Holeszkę ubytku podejrzenie kierowałoby się na jego osobę, gdyż poza nim i Bukwą mało kto królewskiego błazna odwiedzał. Postanowił więc działać inaczej i jeszcze tegoż wieczora dał Tomkowi polecenie. — Masz tu złotego talara. Odszukasz Jarka, który posługuje królewskiemu błaznowi, i dasz mu, by doręczył go swemu panu w zamian za fraszkę. — Przeciw komu? — Bo ja wiem — Rudy zastanowił się. — No, chociażby przeciw osobie królewskiego skarbnika Andruszki... To chytry sknera i dusigrosz, mało kto go lubi, toteż nietrudno będzie przypiąć mu łatkę... — Na pewno spyta, kto tę fraszkę zamawia. Co mam rzec?

— Słyszałem, że ostatnio spierał się z nim o jakąś zapłatę pan podczaszy Strumiłło, to chyba będzie dobre wytłumaczenie tego zamówienia. Niech tę fraszkę Holeszko napisze na byle jakim kawałku papieru, a jak Jarek ją dostarczy, przyobiecasz mu takiego samego talara. — Aż tyle, wielmożny panie? — obruszył się Tomek. — Toć za taką posługę starczy parę groszy! — Nie rezonuj, a rób, co ci każę! Fraszka ma być pisana ręką pana Holeszki, jego w tym głowa, bo inaczej pieniędzy nie dostanie! Już po kilku dniach Tomek doręczył Rudemu nieduży skrawek papieru z krótkim tekstem. Zaciekawiony, co Holeszko napisał, przeczytał treść. Fraszka była krótka, bo tylko czterowierszowa: Chcesz Andruszkę mieć za brata Wsadź mu w tyłek choć dukata Daj dukatów całych sześć Będzie wówczas z ręki jeść... — Jarek dał ci to bez zapłaty? — spytał Jaksa z uśmiechem, po zapoznaniu się z utworem Holeszki. — Umówiłem się z nim na jutrzejszy wieczór, przyjdzie po nią do mojej izby. Ale... — Tomek zawahał się i spojrzał niepewnie na Rudego. — Przyobiecałem mu tylko szóstaka... Jaksa zmarszczył brwi. — Jak śmiałeś zmieniać moje polecenie?! Chcesz dostać po uszach i z dziesięć bykowców?! — Wybaczcie panie, ale nie zdołałem przeboleć takiej zapłaty za byle co... I z szóstaka był rad, jakby dziewkę w pościeli nalazł! — Masz tu tego szóstaka, a na drugi raz moich poleceń nie zmieniaj, bo na sucho ci to nie ujdzie! Ksiądz Andrzej zapoznał się z treścią kartki, uśmiechnął się tak jak Rudy i sięgnął za pas po klucze. Wybrał dwa i kolejno otwierał nimi stojącą pod ścianą skrzynię. Wyjął z niej zwinięty w rulon papier, rozwinął go na stole i nasunąwszy na brzeg lichtarz, by mu się arkusz nie zwijał, położył na nim kartkę i ze skupieniem zaczął porównywać teksty.

Po chwili podniósł głowę i spojrzał na Rudego, który z zaciekawieniem przyglądał się tym czynnościom. — Pismo jednak nie to samo... — mruknął z rozczarowaniem. — Nie to samo? — ze zdumieniem powtórzył Jaksa. — Zatem nasze podejrzenia nie były słuszne? — Chyba tę fraszkę pisała inna ręka... W doniesieniu litery są nieco pochyłe, tu proste i inaczej kreślone... — A więc daliśmy się zwieść fałszywym śladom? — Albo też jest na tyle przebiegły, że zachował ostrożność. — Tym bardziej jeśli już wie, że jeden z jego donosów do Zakonu znajduje się w naszym posiadaniu... — Tego chyba jeszcze nie wie, bo nie stało czasu, by ta wiadomość do niego dotarła — zastanawiał się głośno ksiądz Andrzej. — Gońcy zakonni krążą teraz często między Malborkiem a Świdrygiełłą, a przy nim są dostojnicy krzyżaccy. Ci mogli podesłać wiadomość do Parczewa, a stamtąd przez kogoś z otoczenia naszych posłów trafiła do Holeszki. Może istotnie tak się stało, ale nie wydaje mi się, by tak się pośpieszyli. Raczej mamy tu jeszcze jeden przykład, z jak ostrożnym i przebiegłym przeciwnikiem mamy do czynienia. — Mimo to sprawy nie poniecham! — rzucił z zawziętością Jaksa. — Może mi się poszczęści zdobyć inne pismo! Ta zażyłość z Bukwą nie była jeno z potrzeby serca! — Być może o zażyłość dbał jeno Bukwa — zauważył ksiądz Andrzej wzruszając ramionami. — Ale próbuj, warto sprawdzić, czy pisze tak samo i dla siebie... Umówionego wieczoru Jarek nie przybył po swoją nagrodę, o czym Jaksa dowiedział się od Tomka następnego ranka. Początkowo nie zwrócił na tę wiadomość uwagi, ale kiedy pocztowy zgłosił mu, że nie stawił się i w ciągu dnia, wydało mu się to dziwne, polecił mu więc nieznacznie przepytać o niego wśród służby. Jednak okazało się, że od dwóch dni nikt go nie widział. Mocno tym zaniepokojony skorzystał z wolnego popołudnia i zaszedł do Holeszki. Ten przywitał go z wyraźnym zadowoleniem: — Cieszę się, że waćpan o mnie pamiętasz...

Wstał od stołu z rozłożonymi papierami, gdyż właśnie zajęty był pisaniem. Odsunął na bok rozłożone papiery oraz kałamarz i sięgnął od razu po szachownicę. — Dość już pisaniny, jeśli zatem wola, chętnie zasiądę do partii... — Po to właśnie do waćpana przybyłem! — rzucił wesoło Rudy, zajął swoje miejsce i dorzucił: — A cóż waćpan piszesz takiego, żeś się tak utrudził? — E, tam... — mruknął zdawkowo Holeszko. — Na stare lata przyszła człowiekowi chęć wspomnienia kreślić... Niejedno przecież na dworze się widziało i niejedno słyszało! — To pięknie, że o potomnych waść pamiętasz — rzucił z uznaniem Rudy pomagając gospodarzowi rozstawiać figury. — Raczej dla własnej uciechy to robię. Dzięki temu jeszcze raz wszystko przeżywam. Rozpoczęli grę, ale Jaksa co i raz zerkał ku odsuniętym przez gospodarza papierom, przemyślając, jak wykorzystać tak pomyślną okazję. Dostrzegł bowiem pomiędzy względnie porządnie ułożonymi arkuszami kawałek wysuniętej, jakby naderwanej kartki pokrytej pismem, ale tak zagiętej, że słów nie potrafił odczytać. Nie spodziewał się, żeby jej treść, jak i złożonych arkuszy mogła zawierać jakiś tajny materiał, bo przy tym Holeszko nie siedziałby za dnia i przy otwartych drzwiach. Stąd jego wyjaśnienie zapewne było zgodne z prawdą. Lecz zdobycie tej kartki pozwoliłoby stwierdzić, czy poprzednio zmienił pismo, gdyż tekst, który właśnie dostrzegał, nie był zapewne przeznaczony dla kogoś obcego. Pogrążeni w grze jakiś czas milczeli, aż wreszcie Jaksa, dokonawszy posunięcia, odchylił się na krześle i zauważył od niechcenia: — Nasz kucharz nie pożałował korzeni do mięsiwa na dzisiejszy obiad! W gębie mi jeszcze teraz piecze... Holeszko zerknął na niego i uśmiechnął się nieco przekornie. — Domyślam się, że waćpan dopraszasz się kufelka piwa? — Jeśli waćpan masz pod ręką, me odmówię... Holeszko zaszachował mu króla i wstał od stołu. — Zaraz waćpana ugoszczę...

Skierował się ku bocznej alkowie i po krótkiej chwili wrócił z dzbankiem i dwoma kuflami. Jednak tego czasu starczyło Rudemu, by ukryć kartkę w rękawie. Przepili do siebie i znów zagłębili się w arkana gry. W komnacie panowała cisza. Jaksa nieznacznie wepchnął głębiej w rękaw świstek papieru i nie odzywał się, a i Holeszkę zdawało się całkowicie pochłonęło zgłębianie układu figur na szachownicy. Myśli Jaksy biegły niejako dwoma podobnymi do siebie torami. Na jednym snuł rozważania, jak upolować króla przeciwnika, na drugim szukał sposobu na znalezienie odpowiedzi, co stało się z Jarkiem? Wreszcie w pewnej chwili odchylił się na krześle i rzucił z rozdrażnieniem: — Wygrałeś waćpan! Muszę poddać partię! — Waść niezbyt uważnie dziś grasz! — współczując, ale z wyraźnym zadowoleniem zauważył Holeszko. — Widać mózg mi wysycha. — Rudy zdobył się na uśmiech i sięgnął po swój kufel, ale że okazał się pusty, odstawił go z westchnieniem ubolewania. — I w trunku człek nie może znaleźć pocieszenia... — Takiego waści nie poskąpię... — Holeszko sięgnął po dzban i napełnił kufle. — Pociesz się zatem waćpan, bo wnet czeka cię nowa porażka. — To jeszcze obaczym! — mruknął chełpliwie Jaksa, po czym dorzucił od niechcenia: — Cóż to, Jarka waści zabrakło, że sam posługujesz? — Wyjechał nicpoń do swoich pod Zamość — wyjaśnił Holeszko z rozdrażnieniem. — Ponoć rodzic go wezwał do łoża, bo ze światem się żegna, a ja bez pacholika muszę sobie radzić! — No cóż, nie przystoi rodzicowi powiek nie zamknąć... — Ale na ambaras mnie skazał, niecnota! — nadal gniewnie parsknął Holeszko. Rudy zaś zastanawiał się, czy istotnie powodem rozdrażnienia Holeszki była nieobecność pachołka, czy też inne jego przewiny. — Jeśli rychło nie wróci, najdziesz waćpan sobie innego — pocieszył gospodarza Jaksa. — O służbę nietrudno. — Może zgoła nie wracać, huncwot! — Holeszko wzruszył ramionami i zmienił temat pytając: — Waćpan grasz teraz białymi, może lepiej ci się powiedzie...

Ksiądz Andrzej z ciekawością rozprostował kartkę papieru wręczoną mu przez Jaksę. Po przeczytaniu jej treści spojrzał z uśmiechem na niego. — Widzi mi się, że to brudnopis owej fraszki... Podkreślił na nim co nieco... Wpierw napisał bardziej nieprzystojnie, ale zmienił na tyłek, a miast „będzie gotów”, wstawił „będzie wówczas”. Wszakże tu na pewno ręki nie zmieniał, toteż widać od razu, że i pismo jest inne. No, obaczmy tedy, czy znajdziemy podobieństwo... Proboszcz znów wyjął schowane w skrzyni pismo i rozłożywszy, zaczął w milczeniu badać słowo po słowie. Wreszcie uniósł głowę z rozradowaną twarzą — Tym razem pismo to samo! — oświadczył nieomal z tryumfem, ale zaraz zmarszczył brwi i dorzucił z troską w głosie: — Czy starczy wszakże tego dowodu? Król jegomość zbyt go lubi i darzy zaufaniem. Nie tak przecież dawno słał go do Świdrygiełły z poufnym posłaniem. Ciekawe, czy wiele przy tej okazji pan Holeszko przesłał cesarzowi ważnych wiadomości! — zakończył z goryczą. — Ja zaś mam jeszcze jedną dla waszej wielebności. Jarek, jego pachołek, zniknął. Zagadnąłem go dziś o chłopca, ale gotowem przysiąc, że kłamstwem się posłużył... — Jakże to wyjaśnił? — Ponoć chłopak został wezwany do umierającego rodzica, gdzieś pod Zamość. — To ten, który zgłosił Holeszce prośbę Strumiłły? — Ten sam. — Zatem wątpię, czy ów Jarek kiedykolwiek wróci. A nawet czy w ogóle jeszcze żyje... — Co wasza wielebność mówisz, na Boga! Toć miałbym go na sumieniu! — Tak ty, jak i ja, ale nic na to, synu, nie poradzimy. Tyś też nieraz już w naszej służbie karku nadstawiał, a i inni też. Tam, gdzie toczy się walka, są i ofiary. — Ale my skórę świadomie narażamy, a on nie wiedział, czego się podejmuje! — Szkoda, żeś wcześniej o tym nie pomyślał, to byś go zapewne uprzedził — zgryźliwie mruknął proboszcz. — Może przecież Holeszko tak daleko się nie posunął?

Ksiądz Andrzej spojrzał na niego spod oka. — Przykazałem już Czarnemu, by zagadnął Strumiłłę o ową fraszkę, bom był ciekaw, czy Holeszko o nią nie pytał? — I cóż? — Podczaszy gniewnie go ofuknął wołając, że w głowie ludziom się widać pomieszało, bo on jest już drugi, którego ciekawi jakaś tam fraszka, o której on nic nie wie! — Pierwszy był Holeszko! — Właśnie. Chciał jeno wiedzieć, czy mu się podobała, bo talar to hojna zapłata. Jaksa zastanawiał się przez chwilę. — A więc doszedł u Jarka, kto w istocie chciał mieć tę krotochwilę... Ten, przyparty do muru albo i przypieczony, ani wątpić wskazał na Tomka. Holeszko zaś zapewne wie, że to mój pocztowy, a jeśli nawet nie wie, szybko się tego dowie! — Dobrześ to wywiódł... — spokojnie stwierdzi! proboszcz. Dlatego kazałem Czarnemu sprawdzić u Strumiłły, czy nikt go o to nie nagabywał. — Zatem on już wie, czego może się po mnie spodziewać. — O ile już wie o zaginięciu raportu. Jeśli .nie, obudziłeś tylko jego czujność. Grałeś przecież jeszcze dziś z nim w szachy. Czy ci coś okazał? — Ani powieką nie mrugnął. — Tak też zapewne będzie czynił i dalej. I ty rób to samo. Obaczym, jak długo to potrwa. — A jeśli zbyt długo? Bo przecież swojej roboty nie zaniecha. — Tedy postaramy się wyciągnąć lisa z nory. Z Lublina dwór ruszył do Jedlnej, skąd król jegomość odbył pielgrzymkę na Łysą Górę, po czym podążył do Sieradza, gdzie wyznaczył zjazd panom z Rady i co znaczniejszym urzędnikom koronnym i gdzie nadjechała również królowa Sonia z synami Władysławem i Kazimierzem. Tam właśnie zapadły ostateczne decyzje wytyczające dalsze działania. Przybyli posłowie cesarza Zygmunta i kniazia Świdrygiełły. Poseł cesarski spotkał się jednak z zimnym przyjęciem, gdyż nie zapomniano mu odpowiedzi udzielonej biskupowi Zagrzebia Janowi, kanclerzowi Węgier. List ten dostał się w ręce Wenecjan, a ich doża Foscari niezwłocznie przesłał kopię Jagielle, o którym tak pisał niemiecki cesarz: „...A czuwajcie w ogóle, o ile

możecie, jak się tego od Was szczerze spodziewamy, ażeby tenże król polski miodową swoją trucizną podkopując wierność i powolność wielu serc od nas nie odciągał i odciągnąć nie mógł, jak zwykł to czynić. Przypuszczać o nim bynajmniej inaczej nie możemy, gdyż on, jak wiecie, do zguby wiernych Chrystusowych zawsze dążył i dąży, a zresztą najwierniejszych Chrystusa, mistrza i Zakon niemiecki, przedtem z pomocą Tatarów, a teraz zaś z pomocą heretyków husytów, z którymi siebie, swoich synów, prałatów i baronów i całe królestwo swoje, jak sam przez legacją do Was wysłaną przyznał się, związał, zawsze usiłował i dziś usiłuje zupełnie zniszczyć i zgubę wieczną im zgotować...” Natomiast litewskiego posła przyjmowano przyjaźnie i zgłoszono pragnienie dalszych rokowań, popierając to prośbą o glejty dla wyznaczonych już nawet posłów, którymi mieli być biskup Jan Oleśnicki oraz kasztelan sieradzki Wawrzyniec Zaręba z Kalinowa. Był to pierwszy krok na drodze realizacji tajnych zamierzeń uchwalonych po nieudanym zjeździe w Parczewie. Nie zmieniło się bowiem w niczym przekonanie panów z królewskiej Rady, że na jakiekolwiek porozumienie ze Świdrygiełłą liczyć nie można, bo wszelkie jego obietnice są fałszywe, jak i obecne przesłanie posła jest niczym więcej, jak mydleniem oczu, a w istocie chodzi tylko o to, by przez utrzymanie kontaktów z Polską mieć możność dokonywania nacisków na Zakon. Trwała też rozpoczęta korespondencja z husytami. Szły listy, zwłaszcza do przywódców taborytów i sierotek, Czapka z Sanu i Otka z Loży. Husyci byli wojownikami gardzącymi śmiercią, dzikimi i okrutnymi, nie znającymi nijakiej litości, żądnymi łupów, jak i odwetu na wiernych katolickiej wierze, których usiłowali wytępić ogniem i mieczem. Drżały więc przed nimi wszystkie wojska Europy, żołnierze wręcz odmawiali walki albo uciekali z pola, jeśli przychodziło im stawać przeciw husyckim wojownikom. Już wieść, że dwór polski nawiązał z nimi próby porozumienia, wprowadziła popłoch wśród książąt śląskich i pomorskich jako pierwszych, którzy padliby ofiarą takiego sojuszu. Toteż pośpieszyli oni z zapewnieniem przyjaźni i wierności Polsce zabiegając o porozumienia, wyrzekając się Zakonu i udzielania mu jakiejkolwiek pomocy. Były to pierwsze korzyści, jakie zaczęła przynosić nowa polityka.

Jednocześnie nie zapomniano i o agitacji, którą prowadzono nie tylko na terenie zakonnego państwa, ale w Czechach, Miśni i na Węgrzech, gdzie latem wyjechało poselstwo na sejm w Budzie ogłaszając tam: „...Wiedzcie od nas samych, abyście się nie dowiedzieli od innych, że my zawarliśmy związek i przymierze z Czechami przeciw całej nacji niemieckiej, wyjąwszy jednak nację węgierską, z którą pragniemy najzupełniejszy pokój i przyjaźń utrzymać...” Natomiast cesarz Zygmunt rozgłaszał: „Skupili się ci Czesi i Polacy, aby zgubić Zakon Pruski i kraje niemieckie naokoło Czech i jak daleko sięgnąć mogą, od czego niech Bóg uchowa!” Rodzące się porozumienie z husytami nie uszło oczywiście uwagi obu Zakonów. Już w marcu pisał Mistrz Inflancki do Wielkiego Mistrza o łączeniu się Polaków z kacerzami, a ten z kolei donosił mu w kwietniu, że Polacy nie skrywają tego przymierza Jak i jego celu, a to uderzenia na Zakon. W maju zaś komtur tucholski donosił Wielkiemu Mistrzowi o bliższych szczegółach tego przymierza. Trzecią wreszcie sprawą uchwaloną na zjeździe sieradzkim była uchwała dotycząca następcy po sędziwym już królu, który wystąpił z tą kwestią dążąc do zachowania ciągłości dynastycznej. Nie wywołała ona zbytnich kontrowersji i następcą tronu jednomyślnie uznano starszego z braci, Władysława. Wszakże ustalono, że dostojnicy dworscy będą w swych ziemiach zabiegać o potwierdzenie tej uchwały przez ludność, tak by stała się ona wyrazem woli całego narodu. Po tak pomyślnym dla siebie i kraju zakończeniu obrad król jegomość ruszył w objazd po Wielkopolsce, aby z kolei udać się do Pabianic. Sergiusz Łaska już po kilku wizytach w Czepielach, ciekaw Olgi, dyskretnie nagabywał o nią bądź Aldonę, bądź Rocha, nie pomijając również służby, jak zaprzyjaźnionej z dziewczętami, urodziwej pokojówki Bogny. Również w rozmowach z rodzicem dowiedział się wiele o prawnym opiekunie dziewczyny, staroście grodzieńskim, księciu Andrzeju Olgierdowiczu, oraz nieco o jej przygodach, jak i poparciu księżny Julianny, małżonki zmarłego Wielkiego Kniazia, Witolda, dzięki czemu dziewczyna dostała się pod opiekę pani z Niemierzy, a potem wraz z nią znalazła się w Czepielach. Przemyśliwał nad tymi wiadomościami głęboko rozważając, jaką obrać drogę i jakich użyć sposobów, by u jej krańca zdobyć nagrodę — jedyną, jakiej pragnął.

Olga bowiem głęboko zapadła mu w serce. Początkowo w kawalerze, który ponoć zabiegał o jej względy, nie widział rywala, z którym należało się liczyć, gdyż dziewczyna zbyt wyraźnie dawała mu dowody swej przychylności. A był zbyt młody i nie obeznany z niewieścią naturą, by te objawy oceniać z należytą ostrożnością. Toteż tym głębiej odczuł jej zaskakujące oświadczenie. Zarówno dlatego, że pozornie drobna przeszkoda stała się nagle murem nie do przebycia, jak i dlatego, że obnażono tę prawdę w tak nagły sposób. Więc kiedy w samotnych konnych spacerach rozpamiętywał to wszystko, krew w nim gorzała, wzburzona na równi namiętnością, jak teraz i gniewem. Początkowo chodziły mu po głowie najdziksze i najbardziej szalone pomysły, nawet choćby zbrojnego najazdu na dwór i porwania siłą dziewki, ale z wolna wzburzenie mijało, umysł trzeźwiał, snując już plany bardziej rozważne, wyrachowane, nie tak młodzieńcze i hazardowe. Początkowe poczucie zawodu, gniew i boleść utraty zaczęły mijać, ale zrodził się w zamian twardy upór i zawziętość. Kiedy w kolejnej rozmowie z ojcem wyjawił mu swoje postanowienie, stary Łaska spojrzał na niego ze zdumieniem: — Czyś ty oszalał?! Co zamierzasz tam osiągnąć? Myślisz, że grodzieński kniaź z tobą, byle szlachetką, gadać zechce o swej bratanicy?! — Czy zechce, czy nie, to jeszcze obaczym — rzucił z zawziętością młodzieniec. — Wszakże, aby to sprawdzić, muszę jechać na Litwę... — Też mi wymyślił! — Stary aż uniósł ręce do góry. — Mało to dziewek, żeś do tej się przypiął?! Na Litwie teraz większego znaczenia sprawy się ważą niż jakieś tam amorowe dyrdymałki! — Znajdzie się miejsce i na dyrdymałki... — Dufnyś, panie bracie! I głupi! Cóżeś tak wziął sobie do serca tę rekuzę? Godny to szacunku dom i zacne niewiasty, a tyś niczym drapieżnik do kurnika wlazł! Opamiętajże się! — Nie, ojcze... Tej dziewki nie poniecham, bo niby cierń w sercu mi utkwiła. Tedy o radę i pomoc was proszę, bo nie żyć mnie bez niej... — Tfu, do czorta! — zapienił się stary Łaska, ale dorzucił po chwili już spokojniej: — Toć grosza ci nie poskąpię... Ale na Litwie już od kilku lat nie byłem i stare przyjaźnie zapewne w niepamięć poszły. Chociaż na dworze Świdrygiełły — zaczął zastanawiać się — nadal przebywa zaprzyjaźniony z

kniaziem, nasz krewniak, Zaklika Tarło ze Szczekarzewa... Chyba do niego dam ci pismo, może zechce udzielić pomocy... Sergiusz przypadł do ręki rodzica, a w parę niedziel po tym w pięć koni ruszył w podróż. Było wiadomo, nawet w dalszych okolicach, o toczących się w Parczewie rokowaniach, przy czym wiedziano również, że dwór królewski przebywa w Lublinie, a kniazia Świdrygiełły w Brześciu. Toteż i Sergiusz nie potrzebował kniazia szukać, a do tego szczęśliwym trafem znajdował się zaledwie o kilka dni drogi. Pociągnął więc z biegiem Bugu jako tako przejezdną drogą, bo obieraną przez tabory kupieckie podążające z Jarosławia i Lwowa na Litwę. Z tego też powodu Brześć, miasteczko o błotnistych ulicach, obsiadłych przez drewniane domostwa otoczone sadami, choć było liche, miało jednak i okazalsze siedziby, przeważnie kupieckie, i kilka zajazdów. Na górującym nad nim wzniesieniu ciągnęły się obronne zręby książęcej siedziby, gdzie ze swym dworem na czas trwających z Polakami rozmów stanął Świdrygiełło. Młody Łaska zatrzymał się w jednym z zajazdów, ale że pora była już przedwieczorna i całodzienne przebywanie w siodle skłaniało do odpoczynku, dostanie się na zamek i odszukanie pana Tarły odłożył do następnego ranka. Mimo utrudzenia podróżą długo nie mógł usnąć rozmyślając nad czekającą go rozmową, od wyników której zależało powodzenie zamierzonej imprezy. Toteż kiedy wreszcie po opowiedzeniu się strażom jako goniec do jego wielmożności pana Tarły stanął przed nim, z napięciem oczekiwał, jak zostanie przyjęty. Miał przed sobą męża już w latach, ale wysokiego i rycerskiej postawy, surowym obliczu zdobnym w krótko przystrzyżoną brodę, w której już tu i ówdzie bielały włosy. — Waćpan jesteś synem Stanisława z Matczy? — rzucił żywo pan Zaklika wyciągając do gościa rękę, kiedy ten dokonał prezentacji. — Witam cię zatem szczerym sercem, boś mój krewniak, toteż miłym mi jesteś gościem! — Rad to słyszę, wasza wielmożność... — Sergiusz skłonił się z szacunkiem. — A oto pismo od rodzica, które ośmielam się wręczyć... — wyciągnął z zanadrza list i podał go gospodarzowi.

— Siadajże, acan! — Tarło wskazał jedno z krzeseł — a ja obaczę, co mi pisze Stanisław! Ale wprzódy niechże cię choć miodem ugoszczę! Pan Tarło zaklaskał w dłonie, a kiedy zjawił się pacholik, kazał podać trunek, po czym także siadł za stołem i zerwawszy pieczęć rozłożył papier. Pacholik właśnie przyniósł trunek i rozlał w kielichy, kiedy gospodarz skończył czytanie i złożywszy papier spojrzał z uśmiechem na młodego petenta. Pisze mi rodzic, żeś chętny służbę objąć przy kniaziowym dworze. Cóż to, azali w kraju brak wielmożów, przy których mógłbyś dworskich obyczajów się uczyć i z arkanami polityki zapoznawać? Sergiusz oczekiwał tego pytania, ale umyślnie okazał przy odpowiedzi wahanie. Jużem się przekonał, jak nosa drą i za nic mają każdego, kto z nimi nie spowinowacony.,. Widziałem niejedno, jakem pod Łuckiem Wojenną służbę odbywał! Chętni są do przelewania pobratymczej krwi, a i teraz nastają na kniazia Świdrygiełłę jak na dzikiego zwierza, nie bacząc, że to brat ich władcy! Toteż wolę kniaziowi Świdrygielle służyć, niż kłaniać się naszym jaśnie panom! Pan Zaklika obserwował młodzieńca spod oka słuchając tego wywodu, a kiedy Sergiusz zamilkł, uniósł kielich z miodem: — Napij się, krewniaku, na osłodę tej gorzkości, która z twych słów przebija! Widzi mi się, żeś w kraju jakowejś konfuzji zaznał, czego domyślam się z twych słów. A coś tam zapewne jeszcze w sercu skrywasz, boć to chyba niejedna przyczyna, dla której na Litwie służby szukasz? Napomyka mi wprawdzie o tym w swym liście Stanisław, ale niezbyt jasno. Prawda li to? — O waszą protekcję zabiegając, nie mogę tego skrywać... — westchnął Sergiusz. — Istotnie, rozmiłowałem się w dziewce i chyba niejaką jej życzliwością takoż się cieszę... — Coż ona wszakże ma z tym wspólnego, żeś zamiast pozostawać przy jej boku, przybyłeś do nas? — Przybyłem, aby starania robić o jej uwolnienie! — z zamierzonym wzruszeniem wyznał młodzieniec. — O uwolnienie? — wręcz zdumiał się pan Tarło. — Czyż w lochu ją trzymają?

— W lochu nie, bo zbyt można to panna i książęcej krwi! Ale pod baczną opieką przebywa, gdyż upatrzyli sobie ją za małżonkę dla swego syna, bo to wielkich włości dziedziczka! — Któż zatem to jest? — Olga Włodzimierzówna, bratanica i podopieczna grodzieńskiego starosty, księcia Andrzeja! — Co słyszę?! Któż ją tedy więzi i jakim prawem? — Hubertowie z Czepiel, mają majętność w chełmskiej ziemi. Dziewczyna była dworką księżnej Julianny i z niewiadomej przyczyny, zapewne za podstępnym knowaniem owych ludzi, za nakazaniem księżnej pani została oddana im w pieczę. — Starosta nie zgłaszał protestów? Nie bronił krewniaczki? — Kniaź Witold nie był mu przychylny, więc wolę swej małżonki potwierdził... — Ale teraz nie kniaź Witold tu rządzi, a kto inny! — Dlatego też chcę ofiarować mu swą służbę... — wyznał Sergiusz patrząc prosząco na pana Zaklikę. Ten uśmiechnął się nieco kpiąco: — A acan, mości krewniaku, takoż nie byłbyś przeciwny owe włości wziąć w wianie? Wszakże obawiam się, czy progi dla ciebie nie będą zbyt wysokie, nawet jeśli dziewka jest ci przychylna. — Nie włości mi chodzi! — gorąco wybuchnął młody Łaska. — Tych gotów jestem pod przysięgą i podpisem zrzec się, aby jeno mi jej starosta nie odmówił! Rządzi teraz tymi dobrami, niechże tedy teraz zatrzyma je na własność! Przemyśliwając dotąd nad sytuacją Sergiusz zdawał sobie sprawę, że największą przeszkodą w spełnieniu jego zamiarów będzie uzyskanie zgody starosty, bo wówczas wola dziewczyny nie miałaby znaczenia. Na tyle zaś znał już ludzką naturę, by rozumieć, że zrzeczenie się majątków może, stanowić zasadniczą przynętę w zyskaniu przychylnej decyzji opiekuna dziewczyny. Pretendent do ręki równy dziewce znaczeniem na pewno nie będzie skory do takiej rezygnacji. Pan Tarło roześmiał się.

— Widzę, że mocno zalazła ci za skórę! Ale i ja w tych latach nie byłem inny — westchnął. — Teraz wszakże człek inaczej patrzy na sprawy... Majątek — rzecz trwała, amory zaś czas szybko rozwiewa... — Mego serca nie odmieni... Nie żyć mi bez niej... — tym razem szczerze wyznał Sergiusz. — No cóż... — pan Tarło zastanowił się. — Pomocy siostrzeńcowi nie godzi się odmówić, ale na dwór kniazia dostać się niełatwo. Ostań tedy przy mnie jako rękodajny, a potem obaczymy. Co wszakże zamierzasz czynić? — Przede wszystkim powinienem się chyba wybrać do grodzieńskiego starosty... — Najpierw nie zaszkodzi, byś zawarł nieco znajomości wśród dworaków kniazia i poznał, jakie i skąd wieją wiatry. To obeznanie może ci być przydatne i w rozmowie ze starostą. — Obyż udało się do niego dostać — westchnął Sergiusz. Łaska został więc przy panu Zaklice, niezbyt przejmując się przyjętą służbą, zresztą obowiązków nie miał wyznaczonych, a raczej stał się towarzyszem gawęd książęcego dworzanina, kiedy ten w wolnych chwilach zasiadał w swojej izbie przy kielichu miodu. Rozpytywał przy takich okazjach pan Tarło i o ową dziewczynę, i o rodzica młodzieńca, z którym spędził wspólnie młode lata i niejedno snując wspomnienie o tych czasach Sergiuszowi opowiadał. Te gawędy ich zbliżyły, o co zresztą zadbał młody Łaska widząc w krewniaku i przyjacielu ojca główną ostoję swoich zamysłów. Wkrótce więc zaczął nazywać go wujem. Takiego bowiem pokrewieństwa doszedł pan ze Szczekarzowa i rad słyszał ten wyraz rodzinnego związku. Sergiusz starał się nawiązywać również znajomości w otoczeniu samego kniazia, co pozwoliło mu zbliżyć się do jego bratanka, młodego księcia Jerzego Lingwenowicza, z którym począł nawiązywać coraz bardziej przyjacielskie stosunki, starając się drobnymi usługami zaskarbić sobie jego względy. Nie tracił jednak z pamięci kolejnego, może najbardziej decydującego kroku na drodze do celu. Był nim wyjazd do Grodna i dostanie się przed oblicze księcia Andrzeja. Wiedział już, że był on i pozostał stronnikiem Świdrygiełły i także oddanym sojusznikiem zakonnych panów.

W kwietniu Wielki Książę wraz z dworem przybył do Wilna, gdzie miał zamiar zatrzymać się na dłużej. Sergiusz postanowił więc sprawy nie odkładać i z dobrymi życzeniami pana Tarły ruszył do Grodna. Wjechał do grodu nie zatrzymywany i przede wszystkim zapytał o stajnię. Przy niej dopiero zsiadł z konia i poruczywszy go swemu pocztowemu, zwrócił się do jednego ze stajennych: — Zadbaj mi o wierzchowce, a tu masz, wypij za moje zdrowie. — Wręczył mu pieniądz, na widok którego stajenny zdarł z głowy czapkę. — Sługa wielmożnego pana! Obroku koniom nie zabraknie! — Miałbym jeszcze jedną sprawę do ciebie... — Sergiusz nachylił się ku pachołkowi. — Który tu z panów dworzan ma największy mir u kniazia, aby warto z nim gadać? Stajenny, zachęcony wysokością datku, odpowiedział bez wahania: — Najlepiej z panem ochmistrzem Kokoszką. On ma posłuch u jasnego pana. Po otrzymaniu tej wskazówki Sergiusz ruszył na poszukiwanie wskazanego dworaka. Dopytał się wreszcie o niego i znalazł pana Kokoszkę w gospodarskich pomieszczeniach, wzywającego boskiej kary na głowę strapionego piwniczego za jakieś ubytki w piwie. Łaska odczekał więc cierpliwie, aż burza ucichnie, i dopiero, kiedy pan ochmistrz wysapał resztki złości i ruszył do wyjścia, zastąpił mu drogę. — Waść czego? — rzucił opryskliwie zatrzymany, mierząc młodego mężczyznę gniewnym jeszcze spojrzeniem. — Do waszej wielmożności z prośbą o posłuchanie — wyjaśnił Sergiusz uchylając z ukłonem kołpaka. Rozmawiali w obszernym, przejściowym pomieszczeniu, po którym kręciła się służba, więc dorzucił: — Jeśli jednak zezwolicie, w bardziej ustronnym miejscu, gdzie nikt nam wadzić nie będzie... — Cóż to, masz waść do mnie za sekretną misję, że osobności szukasz? — prychnął lekceważąco pan Kokoszka. — Nie sądzę, aby zasługiwała na to miano, ale i też nie dla uszu gawiedzi to rozmowa. Przybywam z dworu naszego Wielkiego Kniazia Świdrygiełły... — dorzucił umyślnie znacząco, by zaciekawić swego rozmówcę.

— Z Wilna? — już z ożywieniem spytał Kokoszka. — Tam istotnie książęcy dwór przebywa... — Chodź waść tedy do mnie! — zaproponował ochmistrz. Rad będę nieco nowych wieści usłyszeć! Poprowadził przybysza za sobą przez boczny podwórzec, a kiedy znaleźli się w mieszkaniu ochmistrza, ten zaprosił gościa, by spoczął, sam lokując się z sapnięciem w jednym z drewnianych, wybitych skórą foteli. Kiedy Łaska przedstawił się i podał, skąd pochodzi, ochmistrz spytał z kolei: — Cóż tedy słychać na książęcym dworze? Dochodzą tu wieści, że prowadzono rokowania z Polakami w Parczewie, jednak skończyły się niezbyt pomyślnie/Jagiełło o pokoju mówił i naszego kniazia o braterskich afektach upewniał, ale ponoć wojsko pod Lublin ściągnął... — Gadki takie chodziły — rzucił Sergiusz ostrożnie — choć poza zakonnymi panami nikt go chyba nie widział... Na pełnym obliczu pana Kokoszki ukazał się uśmiech, nie skomentował jednak tej uwagi, a tylko dorzucił z nutą zawziętości: Nasz kniaź ma jednak rację nie ufając polskim obietnicom i przyjacielskim zapewnieniom! Chytrzy oni są i nas za głupków mają! Zakon wierniejszym jest nam przyjacielem i dobrze nasz Wielki Kniaź robi, że sojusz z nim tak sobie ceni! Taką opinię słyszał Sergiusz nieraz, więc przywykł taić, co w istocie o tym sojuszu myśli. Toteż zauważył zgodnie: — Czemu dziwić się nie można, bo Zakon to istotnie mocny i wierny sojusznik, który w potrzebie zawodu nie sprawi. — Prawda to, w istocie — przyznał pan ochmistrz, ale porzucił te rozważania i zagadnął: — Z czymże jednak waćpan do mnie przybyłeś? — Prosić, aby wasza wielmożność dopomógł mi stanąć przed księciem Andrzejem. Ważną mam do niego sprawę. A że o przychylność waszą zabiegam, tedy pozwólcie w dowód mego poważania i wdzięczności złożyć tę drobną pamiątkę mej prośby... Sergiusz zsunął z palca złoty pierścień z pięknym szafirem i położył przed panem Kokoszką na stole.

Ten obrzucił klejnot szybkim spojrzeniem, w którym Sergiusz z zadowoleniem dostrzegł błysk chciwości. Mimo to mruknął z pozornym zakłopotaniem: — Po cóż waść czynisz sobie takie ekspansa... Cóż jednak ze sprawę masz do księcia pana? Muszę to wiedzieć, skoro mam być twym orędownikiem... — Rzecz wymaga dłuższego wyjaśnienia. Dotyczy zaś panny Olgi Wlodzimierzówny, która choć za Litwą tęskni i przybyć by tu chciała, niemal w niewoli jest trzymana. — Więc o niej chcesz waćpan mówić? — już na dobre zainteresował się pan Kokoszka. Bardzo nad jej losem bolał książę pan, ale przeciw woli kniazia Witolda, Panie świeć nad jego duszą, nie śmiał występować! — Teraz wszakże na Litwie kto inny rządzi i sprawę można by wznowić... — rzucił od niechcenia Sergiusz. Tak, to prawda zastanowił się ochmistrz, ale zaraz dorzucił: — Wszakże nie rozumiem jeszcze, dlaczego waćpan stajesz w jej sprawie? Czyżby ona cię wysłała? A skoro tak, zapewne ci ufa, jeśli nie coś więcej? Pan Kokoszka uśmiechnął się domyślnie. Łaska opuścił skromnie oczy. — Nie będę ukrywał, że tak jest. Ja zaś także miłuję ją głęboko i świata za nią nie widzę! Toteż przybyłem tu, aby zabiegi czynić o jej uwolnienie, o co mnie we łzach błagała. — Hm... — ochmistrz zamyślił się. — Sprawa łatwa nie jest, ale po myśli księcia pana, bo już parokroć o dziewce wspominał. Wszakże innymi sprawami zajęty tę, przyznać trzeba, przewlekał. Wszakże czy spełni waści pragnienie, przewidzieć trudno. — Wiem, co wasza wielmożność masz na myśli. Ona z książęcego rodu, a jam jeno szlachcic, choć nie najbiedniejszy, bo majętność piękną posiadam. Lecz miłujemy się ponad miarę, a do tego mam swoje argumenta, które być może książę weźmie pod uwagę... Łaska zamilkł zastanawiając się, jak daleko może posuwać się w wyjawieniu swoich zamysłów. Kokoszka więc ponaglił go z zaciekawieniem: — Cóż to za argumenta?

— Pozwólcie zatem, że je szczerze wypowiem, bo to jedyna dla mnie szansa, że będę wysłuchany — zdecydował się Sergiusz. — Wiem, jak wielkie włości dziedziczy Olga, którymi wszakże teraz zarządza jaśnie książę. Ale wcześniej czy później, jeśli stanie przed nim godny bratanicy konkurent, ona zaś także nie będzie mu przeciwna, przyjdzie majętność przekazać, mnie zaś zgoła o majętność lubej nie idzie, jeno o nią samą, chociażby w jednej koszuli! Zatem jeśli mnie przyjmie, zrzeczenia się praw wszelkich przed trybunałem dokonam, wszakże tylko za wyjątkiem jakiegoś bogatszego dworu dla waszej wielmożności, za jego pomocny udział w tym porozumieniu, czemu, jak sądzę, i kniaź przeciwny nie będzie... Pan Kokoszka z uwagą słuchał wywodu swego młodego gościa, a kiedy ten skończył, chwilę milczał widać rozważając jego słowa. Wreszcie odezwał się z wyraźnym uznaniem w głosie: — Waszmość młody wiekiem, ale rozumu ci Bóg nie poskąpił. Sądzę, że jaśnie pan weźmie pod rozwagę waści propozycję, bo warta zastanowienia... — Ważne jest, by na początek zechciał mnie przyjąć. Pragnę, by wysłuchał, co sam mu powiem. — O to się postaram, boć przecież liczysz na moją przydatność... — uśmiechnął się pan ochmistrz. — Tak jak waćpan możesz liczyć na mnie — stwierdził Sergiusz. — Sporo czasu minie, zanim będzie to można sprawdzić. — Nie tak długo, jeśli dobrze sprawę poprowadzimy. — Waćpan już mnie uważasz za wspólnika? — Gdyż sądzę, że warto będzie waszej wielmożności koło mojej propozycji pochodzić. Ani wielkiego wysiłku, ani hazardu tu nie ma, a jeśli się powiedzie, stare lata spędzisz na swoim... — Umiesz, waćpan, człowieka zachęcić! Oby udało ci się to i z naszym panem! — Jeśli wasza wielmożność dobrze go nastawisz, nie sądzę, aby tak bardzo zabiegał o innego małżonka dla Olgi. — No, obaczym. Gdzie stanąłeś? — Jeszcze nigdzie. Wprost z drogi przybyłem na zamek.

— Tedy zatrzymaj się pod „Złotym Niedźwiedziem”. To zajazd jeden z lepszych. Znajdziesz go zaraz za mostem. Czekaj tam, waćpan, na wiadomość ode mnie. Pacholik z wezwaniem do przybycia na zamek nadbiegł już następnego dnia, a w niedługi czas potem Sergiusz, prowadzony przez pokojowca, stanął przed książęcym obliczem. Pan starosta grodzieński siedział w fotelu ustawionym przed palącym się w kominie ogniem. Na widok wchodzącego obrócił ku niemu swe chude oblicze, zdobne w nos podobny do bocianiego dzioba, i zmarszczywszy i tak już zrośnięte nad nim brwi, wysłuchał prezentacji, po czym skinąwszy tylko głową, niedbałym ruchem wskazał stojące obok karlo. — Siadaj acan, i mów. Już mnie objaśnił Kokoszka, z czym przybywasz. Wszakże dziwne mi się zdało, że Olga pragnie tu wrócić? Nigdy mi chętna nie była... — Widać wśród obcych przyszła do rozumu. Nie tylko zwierz do swej nory ciągnie, a ptak do gniazda. Na obczyźnie i człowiek rad by wrócić do swoich, zwłaszcza jednej krwi, a nie poniewierać się po cudzych kątach. — Tak waść sądzisz? — Starosta zerknął nie bez ironii na młodzieńca. — Widzę, wasza książęca mość, że nie bardzo moim słowom dowierzacie, ale czyż nie tak jest, jakem rzekł? Czy człowieka pod rodzinny dach nie ciągnie? Nawet jeśli w sporach z kimś żył? O tym się rychło zapomina, zwłaszcza jeśli namowy słyszy, jak moje, aby zgody z waszą jasnością szukała. Gdyż stąd tylko, z własnego domu, godzi się dziewce w mężowy iść... — Sergiusz postanowił od razu wkroczyć na najbardziej zdradliwy grunt. Ale ku jego zaskoczeniu kniaź nie podjął tego wątku pozostawiając go niejako w zawieszeniu, bo spytał tylko burkliwie: — Jakże zamierza wyrwać się z rąk swych teraźniejszych opiekunów? Jak słyszałem, rada dotąd korzystała z ich gościny. — Może i była rada, ale nie teraz, kiedyśmy się poznali, i widzi, że bez was, waszego przyzwolenia i pomocy, nie spełnimy naszych pragnień. — To już zapomniała o tym młodziku, co swego czasu z rąk napastnika ją wyrwał? — Widać odmieniła swe pragnienie, skoro do was przybyłem -krótko stwierdził Sergiusz.

Starosta wydął usta, podrapał się po długim nosie i odwracając się od ognia obrzucił swego gościa lustrującym spojrzeniem, po czym spytał zdawkowo: — A jakże zamierzasz ją wyrwać z polskich rąk? — To waszej książęcej mości przedłożę, jeśli w swej łaskawości dacie zgodę na nasz związek — już jasno postawił sprawę Łaska. Ujrzał, jak krzaczaste brwi pana starosty znów się ściągnęły, ale na ustach pojawił się kpiący uśmieszek, który bardziej go zaniepokoił, niż owo gniewne zmarszczenie czoła. Po raz pierwszy bowiem zrodziła się w nim obawa, czy nie zostanie użyty jako narzędzie, a potem pozostawiony za progiem. Jednak wargi księcia zaraz się zacisnęły i padło krótkie warknięcie: — O tym będzie czas gadać! Co zatem, acan, zamierzasz? Jednak Sergiusz, choć owładnięty tylko jednym pragnieniem, a do tego z natury nielękliwy, odpowiedział hardo: — Sądzę, wasza wysokość, że czas jest teraz. Ja przywiodę wam bratanicę tylko wówczas, jeśli swego ojcowskiego błogosławieństwa nie odmówicie, na warunkach, jakie wymieniłem waszemu ochmistrzowi, a które chyba wam powtórzył! — Że zrzekasz się jako małżonek Olgi wszelkich jej majętności! — Za wyjątkiem jednej, dla pana ochmistrza, który, jako znający sprawę, powinien zostać nagrodzony, bo inaczej mógłby stać się gadatliwy. — Lekką masz rękę, że tak łatwo wyrzekasz się fortuny. — Co mi po niej, skoro inaczej i tak lubej nie dostanę! O nią walczę, z fortuną czy bez! — Powiedzmy zatem, że na wasz związek przystanę? Co zamierzasz dalej poczynać? — Jeśli przykazujecie mi mówić, rozumiem to jako wasze przyzwolenie — stwierdził Sergiusz bacznie obserwując starostę. — Człowieku, bo mnie zgniewasz! Dobrze, zgodę masz, a teraz gadaj! Było to tylko słowne stwierdzenie, i to dokonane w cztery oczy, ale Sergiusz rozumiał, że nie może przeciągać struny, więc odpowiedział rzeczowo: — Dacie mi pismo do Wielkiego Kniazia z zażaleniem, że król Jagiełło bezprawnie jako jeńca przetrzymuje bezbronną dziewczynę, waszą bratanicę.

Zatem jako jej opiekun dopraszacie się, by zażądał wydania jej i umożliwienia powrotu do ojczystego kraju. — Hm. Sądzisz, acan, że takie pismo ci starczy? — Zważywszy na ich dzisiejsze spory, które chyba nie są wam obce, kniaziowi Świdrygielle wielce przypadnie do gustu takie pismo, bo pozwoli podnieść hałas i nowe wysunąć zarzuty przeciw bratu, rozgłaszając, że nawet niewinne dziewczątka wbrew prawu i boskim przykazaniom więzi! Kniaź Andrzej uśmiechnął się pod wąsem. — Już dla tego tylko warto takie pismo dać, choć za Olgą zbytnio nie tęsknię... Ale czy Jagiełło będzie posłuszny takiemu żądaniu? — Wysłania pisma przez najbliższe poselstwo postaram się dopilnować i sądzę, że zadanie nie pozostanie bez skutków, bo król Władysław nie zechce sporu zaostrzać o byle kieckę. — No, dobrze... Wyglądasz mi, acan, na człeka, który do niejednego jeszcze w życiu dojdzie... Zgłoś się jutro do ochmistrza, przykażę kancelarii takie pismo do kniazia Świdrygiełły przygotować — zakończył rozmowę pan grodzieński starosta. W kilka dni później, któregoś wieczoru, w czasie codziennego sprawozdania, jakie składał swemu panu, ochmistrz Kokoszka rzucił mimochodem: — Ciekawe, co zdziała z tym pismem ów Łaska? — To obrotny młodzian i zgoła nie taki głupi — zauważył książę. — Ma duże szanse, że skargę Świdrygiełły w tej sprawie uzyska, będzie jeno musiał dopilnować, by moje pismo nie utknęło u Kozłowskiego. Sądzę jednak, że zatroszczy się i o to. — I ja tak sądzę — zgodził się Kokoszka. — Istotnie teraz Wielki Książę mocno na brata rozżarty, toteż i tej okazji nie poniecha, by go oczernić. Wasza książęca mość dawno mógł sam zabiegać o to oskarżenie... — Mogłem, alem nie chciał... — mruknął pan starosta. — Nie pilno mi wydawać ją za mąż... — Ale teraz? Propozycja tego panicza, jeśli istotnie tak mocno jest zadurzony i gotów zrzec się majętności, jest warta rozpatrzenia, a dziewka niekoniecznie musi brać sobie równego. — Obaczym jeszcze, czy weźmie! Niczego na piśmie nie dałem. Zanim Olga tu przybędzie, wiele się może zmienić... Może przyjdzie za innego ją

wydać dla korzystnego połączenia rodów? Kto to wie? Choć nie przeczę, że przedłożony przez tego młodzieńca warunek nie jest najgorszy... — snuł rozważania pan starosta. — Gdyby nie doszło do związku tych dwojga, majętność przejdzie mnie pod nosem... — zauważył żartobliwie pan Kokoszka. — Na razie chociaż piękny pierścień dostałem... Starczy i tego! — Dostaniesz i więcej, jak wszystko dobrze się ułoży. Jeszcze nie wiedzieć, co ten ptaszek w zanadrzu skrywa i o co mu w istocie chodzi? — To, że w dziewce rozmiłowany, to widać jasno. Toteż nie sądzę, by o co innego mu szło... — Chyba tak. Ale licho go tam wie. Majętności tak łatwo nikt się nie wyrzeka. Wszakże nie widzi mi się, by był niebezpieczny... Nieustannie wrogi Polsce, jak również, mimo związków krwi, także jej władcy, zagorzały w swej nienawiści i tak w niej zaślepiony, że niepomny na polityczne względy, kniaź Świdrygiełło jedynego sojusznika widział w Zakonie oraz stojącym za nim, wprawdzie odległym, ale potężnym opiekunie, niemieckim cesarzu. W dążeniu do umocnienia tych więzów usilnie zabiegał o zawarcie mocnego, trwałego sojuszu, który objąłby również Zakon Inflancki. Doprowadził więc w roku trzydziestym pierwszym do zjazdu w Skirstymoniu, gdzie przymierze zostało zawarte. Teraz Świdrygiełło wzmógł naciski na Pruski Zakon dążąc uparcie do nadania przymierzu nierozerwalnych więzów i trwałego charakteru. Umyślnie więc nie zrywał zupełnie kontaktów z Jagiełłą i choć od ostatecznej zgody wykręcał się, to jednak przystawał na nowe terminy rozmów, by ten nacisk utrzymać. Wielki Mistrz natomiast widział grożące Zakonowi niebezpieczeństwo zawarcia z litewskim kniaziem trwałego przymierza, gdyż pozbawiało go ono możliwości politycznych manewrów na przyszłość, wyraźnie już określając wrogie wobec Polski stanowisko Zakonu. Ale po bezrezultatowym zjeździe parczewskim i nawiązaniu przez Polskę rozmów z husytami stało się jasne, że wojna jest nieunikniona. Ta groźba skłoniła ostatecznie Wielkiego Mistrza do wyrażenia zgody na nowy zjazd w celu zawarcia już w pełni prawomocnego przymierza. Odbył się on 15 maja 1432 roku również w Skirstymoniu. Stawili się nań Wielki Mistrz, pełnomocnicy Mistrza Inflanckiego — gdyż on sam osobiście stawić się nie mógł — Reibenitz i Fochs, liczni litewscy, ruscy, pruscy i

inflanccy rycerze, dygnitarze i wielmoże, a także, w imieniu zmarłego hospodara mołdawskiego Aleksandra, Stefana i Eliasza, rycerz Bohusz, który jak inni całował krzyż przysięgając wieczystą wierność przymierzu i wzajemną pomoc w potrzebie. Wielki Mistrz i kniaź Świdrygiełło ustalili ponadto dla bliższego utrzymania kontaktu wymianę między sobą stałych posłów. Był to poważny sukces Świdrygiełły wzmacniający niepomiernie jego znaczenie, toteż skutki stały się rychło widoczne; wkrótce zaczęli zgłaszać się do niego nowi sprzymierzeńcy i poplecznicy tego przymierza. I tak pierwszy Nowogród prosił litewskiego kniazia, by wyznaczył im swego bratanka Jerzego Lingwenowicza na księcia, po nim zgłosił się Psków z obietnicą pomocy i także prośbą o wodza, potężny ród kniaziów Odojewskich, stojący dotąd niejako na uboczu, przysłał swych przedstawicieli z bogatymi darami, obiecując wierną służbę. Zgłosili się nawet mazowieccy książęta, którzy w tym czasie popadli w spór z królem Jagiełłą. Wyznaczył im Świdrygiełło zjazd w Grodnie, który rzeczywiście z początkiem czerwca tam się odbył. Do przymierza jednak z książętami nie doszło, gdyż Jagiełło znalazł drogę do porozumienia i ostatecznie Mazowsze stanęło przy Koronie. Zgłosił się też chan tatarski z obietnicą pomocy wszędzie tam, gdzie litewski Wielki Kniaź będzie jej potrzebował. Mógł więc Świdrygiełło czuć się obecnie na siłach do rozprawy z Polską, bo i potężnego księcia twerskiego Borysa miał za sobą, gdyż zawarł niedawno związek małżeński z jego siostrą, Zofią Anną. Postawa w tym czasie Polski bieglejszemu politykowi powinna była jednak nasunąć pewne podejrzenia. Trzymała wciąż nad granicami znaczne siły, ostatnie wieści głosiły, że rozpoczęła budowę trzech mostów, lecz działań wojennych nie wszczynała, a przeciwnie, wciąż proponowała nowe rokowania, okazywała dającą do myślenia pojednawczość, zapewniała o nieodmiennej przyjaźni. Z nowymi tego wyrazami przybyli też do Grodna zapowiedzeni posłowie: biskup Jan Oleśnicki i kasztelan sieradzki Wawrzyniec Zaręba. Proponowali nowy zjazd, na który Świdrygiełło — przyjmując ich w obecności zakonnych panów, a to marszałka Henryka Holta i Hansa Reibenitza — wyraził zgodę. Zjazd ten miał odbyć się w Toruniu 30 września, a udział w nim mieli wziąć również przedstawiciele Zakonu. Dowodziło to, jak dalece idącą pojednawczość deklarowała Polska, co

utwierdziło pewnego teraz siebie litewskiego kniazia w przekonaniu, że, jak pisał do Wielkiego Mistrza: „...jeśli król będzie we Włocławku lub Raciążu, to można będzie spodziewać się lepszego wyniku”. Nie po raz pierwszy dawał jednak Świdrygiełło dowód swej politycznej krótkowzroczności. Pan Tarło, po wysłuchaniu sprawozdania siostrzeńca, rzucił z ożywieniem: — Okazałeś, że głowę masz nie po to, by było na czym kołpak nosić! Wszakże nie dziwię się, że starosta przynętę połknął, bo to człek, który za półgroszem w piekło by polazł. Masz to pismo? — Oto ono... — Sergiusz położył na stole papier opatrzony pieczęcią. — Wezmę je i sam doręczę kanclerzowi! — Starosta mówił o nim, że ponaglać go trzeba, aby nadał sprawie bieg... — Już moja w tym głowa, aby kniaź o nadejściu tego pisma rychło się dowiedział. On zaś takiej okazji nie poniecha, by bratu nie postawić nowego zarzutu. Rychło mają do nas przybyć Jagiełłowi posłowie, to i okazja dobra będzie, by i tę sprawę im przedłożyć. Jakoż nie mylił się pan Zaklika, bo kiedy mając ku temu sposobność sam kniaziowi o sprawie napomknął, ten kazał sobie skargę starosty przedłożyć i natychmiast chciał gońca słać z protestem. Ale mniej porywczy książęcy kanclerz Kozłowski radził, by dla nadania sprawie większej rangi przedłożyć ją polskiemu poselstwu, które miało przybyć na rychły zjazd do Grodna. Tego dnia Czarny wracając z miasta spotkał na zamkowym korytarzu pacholika księdza Andrzeja. — Właśnie szukałem wielmożnego pana... Jego wielebność ksiądz Andrzej przykazał prosić, abyście do niego zaszli. — Nie wiesz, pilna jakaś sprawa? — Tego mi nie powiedzieli. Czarny zawrócił ku schodom wiodącym do kancelarii proboszcza. Zastał go nie za stołem pełnym papierów, jak zdarzało się to zwykle, ale stojącego przy otwartym oknie. Oparty na swojej lasce przyglądał się czemuś, co działo się na podwórcu zamkowym. Słysząc stuk zamykanych drzwi odwrócił się od okna i na widok Czarnego rozjaśnił twarz.

— Dobrze, że jesteś — stwierdził z zadowoleniem. — Właśnie posłałem po ciebie pachołka. — Spotkał mnie na korytarzu i dlatego przybyłem. Proboszcz zamknął starannie okno, po czym zajął swoje miejsce za stołem. — Sprawdź, czy nie ma nikogo w pobliżu drzwi — rzucił półgłosem. Nieco zdziwiony tym poleceniem, Czarny wyjrzał na zewnątrz. — Korytarz pusty — oznajmił, również mimo woli zniżając głos. — Siadaj zatem i słuchaj, bo to, co usłyszysz, tylko dla twoich uszu przeznaczone... Zaskoczony, ale i zaciekawiony tym wstępem Hubert usłuchał wezwania. Ksiądz Andrzej odezwał się bez wstępów: — Przygotuj się do drogi na Litwę, Pojedziesz w składzie poselstwa, z jakim udają się do Grodna Jego Eminencja biskup Jan i pan Zaręba, którego już znasz z Wilna. Czarny skinął głową, proboszcz zaś ciągnął dalej: — Pozostaniesz na usługach pana kasztelana. W czym rzecz i o jakie usługi będzie szło, on sam ci wyjawi w odpowiednim czasie, wszakże już teraz ci powiem, że jesteś siódmym człowiekiem dopuszczonym do tajemnicy i tym, który rozpocznie działanie. Jakie — wskazówki otrzymasz od pana Zaręby, bo jemu została powierzona cała sprawa. — A tych sześciu, skoro ja jestem siódmy? — Król jegomość, obaj kanclerze, pan Piotr Szafraniec oraz ja, no i oczywiście pan Zaręba. — Godne grono, zaszczyt to niemały, żem do niego dopuszczon — z uśmiechem stwierdził Czarny. Ale proboszcz nie podjął lekkiego tonu wypowiedzi, a odpowiedział z powagą: — Dobrze, Hubercie, żeś to dostrzegł. Jam cię wskazał panu Zarębie odpowiedzialnemu za sprawę, a sam będę z kolei odpowiadał za waści. — Nie sądzę, aby był to dla waszej wielebności zbyt wielki hazard -już zimno stwierdził Hubert. — Toteż mój wybór padł na ciebie. Pan Zaręba powróci z poselstwem, ty jednak pozostaniesz na Litwie. Jestem więc za tym, byś jechał nie w składzie poselstwa, a raczej z nim, znów jako kupiec Morzelec. Pod takim

mianem znają cię na Litwie i w tej profesji najłatwiej ci przyjdzie wędrować po kraju, co będzie niezbędne dla wykonania poruczonego ci zadania. Czarny przypomniał sobie, że na Litwę udał się i Łaska, więc był rad, że nastręcza się sposobność, by go przy tej okazji odnaleźć i upewnić w podejrzeniach co do przyczyn jego wyjazdu. Spotkania z Łaską nie bał się, gdyż dotąd z nim się nie zetknął. Refleksje te przemknęły mu tylko przez głowę, gdyż uwagę miał zaprzątniętą tematem rozmowy. — Czy już teraz nie powie mi wasza wielebność, jakie to zadanie wyznaczyliście dla mnie? — Nie. To należy już do pana kasztelana, bo pod jego przechodzisz rozkazy. W tydzień później kupiec Morzelec z dwoma swymi pocztowymi: Damianem i Kruszynką, oraz pachołkiem, prowadzącymi zaprzęg jego kupieckiego wozu, który pusty nie był, wyruszyli w drogę, podążając za taborem poselskiego orszaku. W Grodnie panowie posłowie zatrzymali się w mieście, gdyż w zamku miejsca dla nich nie stało, bo bawili już tam krzyżaccy panowie oraz liczny orszak księcia mazowieckiego Ziemowita, a także wielu panów z Litwy i Rusi. Zresztą kniaź nie zamierzał honorować polskich posłów, a przeciwnie: skorzystał z okazji, by dyshonor okazać, więc zatrzymać się musieli w zajeździe. Protestów jednak nie składali, pomni otrzymanych instrukcji, by okazać ugodowość i pragnienie utrzymania pokoju, a także nie zgłaszać żadnych sprzeciwów wobec wysuwanych warunków, lecz tylko zwlekać z odpowiedzią. Dalszym objawem owej pojednawczości miało być niedostrzeganie obecności krzyżackich posłów, jeśliby i oni brali udział w debatach. Zżymał się na te polecenia Jego Eminencja biskup Jan, ale nie Zaręba, gdyż wiedział, że wiezie w zanadrzu minę, której lont ma wnet podpalić. Czarny nie zatrzymał się w tym samym zajeździe, co poselstwo, by i pod tym względem zachować ostrożność, a jedynie uzgodnił z kasztelanem, gdzie w razie potrzeby go znajdzie. Potem zaś, mając dość czasu, zajął się i swoją sprawą, jako że wyjazd Łaski na Litwę nadal mocno go niepokoił. Domyślał się powodów tego wyjazdu, był nieomal pewny, że znajdzie go w otoczeniu bądź grodzieńskiego starosty, bądź nawet na dworze samego Świdrygiełły. Szczęśliwie się złożyło, że kniaź bawił właśnie w Grodnie,

przeto zadanie miał ułatwione. Jedyną więc trudność nasuwała nieznajomość wyglądu młodzieńca. Wszakże z dworem kniazia musiał przybyć i Rogoża. Damian dostał więc polecenie udania się na zamek, odszukania bez rozgłosu nadzorcy książęcej psiarni, by najbliższego wieczoru stawił się w zajeździe „Pod Pełnym Dzbanem” i pytał o kupca Morzelca. Sam zaś któregoś ranka także wybrał się na zamek. Ale szukać swego rozmówcy nie potrzebował, bo wiedział, gdzie go znajdzie. Istotnie, pan Kokoszka był w swoim kantorze i choć mocno zajęty, bo miał teraz kłopotów ponad miarę, a izba pełna była czekającej na polecenia służby, to jednak na widok kupca zawołał, wyraźnie rad, że go widzi: — Kogoż to widzę? Mości Morzelec! Dobrze, żeś przybył, może mnie poratujesz! Poczekajże nieco, łaskawco, niech jeno wydam co ważniejsze rozkazy. Urwanie głowy teraz ma człek, ani dojeść, ani dospać! — Mnie niepilno — uspokoił go Czarny z uśmiechem. — Toć widzę, żeś waćpan w oblężeniu! Poczekam na ławce przy domu, tam mnie najdziecie. To czekanie wprawdzie trwało dłuższy czas, ale wreszcie na progu ukazał się pan ochmistrz i rozejrzawszy się, skierował się ku krzakom bzów, gdzie w cieniu przysiadł jego gość. — Uff... — opadł obok niego na ławę. — We łbie już się człowiekowi kręci! Wszakże cieszę się, że łaskawcę widzę, bo ważną mam do niego sprawę! — Słucham waszą wielmożność... Rad będę, jeśli okażę się w czymś pomocny. — Przyjechałeś waść z towarem? — żywo spytał pan Kokoszka. — Wina potrzebuję, bo goście, a zwłaszcza kniaź i jego dwór i rzekę by wypili, toteż kończą mi się zapasy. Sądziłem, że w potrzebie dostanę je u miejscowych kupców, ale już oberże wszystko wykupiły. Choć w Niemen skacz! Minął tydzień, jak posłałem wozy do Ełku, ale to mil blisko dwadzieścia, więc wrócą nie wcześniej niż za kilka dni, a już tylko jedna beczka mi została! Starosta chyba łeb mi urwie, jeśli trunku, zwłaszcza dla kniazia, nie stanie! — Może i mógłbym waszą wielmożność poratować — odpowiedział z rezerwą kupiec Morzelec. — Mam na wozie dwie beczki, wszakże to przedni alikant, toteż i cena...

— Tego mogłem się spodziewać! — wybuchnął pan Kokoszka przerywając swojemu gościowi: — Z waści zawżdy kupiec wyłazi! — Biedny wina nie pija — zauważył kpiąco Czarny i dorzucił: — Wszakże i ja miałbym do waćpana sprawę, toteż cena będzie uczciwa, ale nie na miarę waszej potrzeby. — Potrzeba istotnie gardłowa, ale ze skóry nie dam się obedrzeć — mruknął pan ochmistrz, po czym spytał z pewną ciekawością: — Cóż to za sprawa, łaskawco? — Czy nie wiecie, co dzieje się z księżniczką Olgą? Gdzie teraz przebywa? Bo przecież na zamku jej nie ma... — Dlaczego właśnie ona was ciekawi? — z wyraźnym zainteresowaniem spytał Kokoszka. — Byli tacy, co pytali o tę dziewkę... — mruknął wymijająco Czarny. — Ponoć o nią zabiegał bratanek wrocławskiego biskupa Konrada, a Jego Eminencja to wielki przyjaciel Zakonu... Wzmianka o Zakonie wystarczyła, by Kokoszka pośpieszył z informacją: — Teraz zabiega o nią kto inny, ale dziewka przebywa w Polsce, gdzieś w chełmskiej ziemi. Starosta zamierza wszakże skargę kniaziowi Świdrygielle przedłożyć, że bratanicę mu Polacy w niewoli trzymają. — Zabiega kto inny? — ironicznie roześmiał się Czarny. — A zatem poza Henrykiem znalazł się jakiś nowy amant?! — Niejaki Łaska, taki sobie szlachetka, ale chytra sztuka. Czarny uznał, że dalsze podtrzymywanie tego tematu może obudzić czujność Kokoszki, a to, czego się dowiedział, starczyło, by dopowiedzieć sobie resztę. Toteż zmienił wątek rozmowy wracając do sprawy wina. — Czy wasza wielmożność weźmiesz obie beczki? Może jedna starczy? — Nie chcę znów nie dosypiać nocy. Wezmę dwie! Ale po czemu? Kiedy Czarny wymienił cenę, niezbyt ograniczając jej wysokość, pan Kokoszka złapał się za głowę. — To rozbój! Zdzierstwo! Niecnie wykorzystujesz waść moje położenie! Jednak Hubertowi zależało, by pan ochmistrz był przekonany, że ma do czynienia przede wszystkim z kupcem, więc odpowiedział z ubolewaniem w głosie:

— Rozumiem waszą wielmożność i nie przeczę, że cena jest wysoka. Jednak oberżyści w mieście gotowi ją płacić, i to bez darcia szat. — Kat z waści, oprawca! — jęknął pan Kokoszka, ale widząc, że Czarny bez słowa podnosi się z ławki, dorzucił szybko: — Przywoź te dwie beczki! Wiadomości uzyskane od ochmistrza wiele powiedziały Czarnemu, ale niczego dobrego nie wróżyły. Wiedział już, po co młody Łaska wybrał się na Litwę. Wykazał przy tym dużą przebiegłość, bo w obecnej sytuacji jego zamierzona intryga, którą Hubert dostrzegł już jasno, miała wiele szans powodzenia. Król na pewno z tak nikłego powodu nie zechce jeszcze bardziej pogłębiać konfliktu, a przeciwnie, wykorzysta sposobność do kolejnego okazania swojej ugodowości. Mocno więc zgnębiły go te informacje Kokoszki, i to tym bardziej, że lada dzień czekało owo nieznane zadanie, co krępowało mu swobodę ruchów. To poczucie bezradności wzmogła jeszcze wiadomość dostarczona mu przez Rogożę, że Łaska ma na dworze Świdrygiełły krewnego. Tarłowie byli w Polsce znani, więc stronnik z tego rodu miał dla kniazia znaczenie polityczne, Łaska miał zatem protektora ważnego. Hubert postanowił jednak w miarę możności sprawy tej nie spuszczać z oka, a tymczasem posłać choć ostrzeżenie Jaksie, a także do Czepiel. Kiedy więc wezwany do pana Zaręby dowiedział się od niego szczegółów imprezy, jaka go czeka, wyprawił Kruszynkę z listami do szwagra i żony. Rozmowa z panem kasztelanem odbyła się w niezwykłym miejscu, bo w stajni zajazdu, w którym stanęło poselstwo, wśród koni należących do jego pocztu. Po Huberta przybył pod wieczór pacholik z zawiadomieniem, by stawił się o zmroku i nie pytając o nikogo udał się wprost na podwórzec, gdzie będzie go wypatrywał jeden z dworaków. Dworakiem tym okazał się znany mu dobrze Andrzej Tęczyński, ten sam, który brał czynny udział w ucieczce króla Władysława z Wilna. Bez zbytnich wyjaśnień poprowadził go za sobą w ciemność podwórka, po czym uchylił skrzydło wrót. Wnętrze stajni oświetlała wisząca na słupie latarnia. W jej nikłym blasku Hubert dostrzegł rzędy koni u żłobów, z chrobotem szczęk przeżuwających zarzucone w drabinkach siano, a w głębi siedzące na skrzyni do obroku dwie

osoby. W jednej rozpoznał Zarębę, drugą przy prezentacji okazał się młody mężczyzna, którego kasztelan przedstawił: — Poznaj, waść, mego siostrzana, Jana Niemirowicza. Będzie, jak i pan Tęczyński, waćpana wspomagał. — Wprawdzie jeszcze nie wiem, w czym, ale sądzę, że wnet będzie mi to wiadomo... — Hubert z uśmiechem uścisnął rękę nowego towarzysza. — Właśnie po to żeśmy się zeszli... — oświadczył pan Zaręba, jednocześnie zwrócił się do Tęczyńskiego: — Posterunek postawiłeś w pobliżu? — Tak, pilnuje nas Joachim. Na nim można polegać. — Tedy ad rem, mości panowie — zagaił Zaręba zajmując znów miejsce na skrzyni. — Zadanie, jakie mamy wykonać, bezpieczne nie jest, toteż ostrożności będzie wymagać jak mało które. Wiemy dzięki wieściom, jakie stąd otrzymujemy, że nie u wszystkich na Litwie ma Świdrygiełło posłuch. Wierni mu są jeno kniaziowie ruscy, jak Wasyli Połocki, Czartoryscy, Dowgiert i inni, niekatolickiej wiary. Popierają go też i przyjaźnią darzą kniaziowie spoza Litwy, jak Borys twerski, Oleg riazański czy Bazyli moskiewski. Natomiast rody litewskie, które przynależą do naszego Kościoła, z księciem Zygmuntem, Witoldowym bratem, z księciem Semenem Holszańskim, Olelką Włodzimierzowiczem czy Jerzym Gasztołdem na czele, są wrodzy Wielkiemu Kniaziowi, bo stracili wielkie znaczenie, jakie mieli za Witolda, a nawet w strachu o własne głowy teraz żyją... Czarny słysząc te wyjaśnienia odgadł od razu, od kogo pochodzą te wiadomości, bo ksiądz Andrzej parokrotnie wspominał o powstałej na Litwie sytuacji. Zresztą rozmowy, jakie niedawno odbył z Fiodorem Tielegą i Wasylem Obłuckim, również to potwierdzały. Nie odzywał się jednak, gdyż Zaręba ciągnął dalej: — Zatem wolą miłościwego pana jest, abyśmy te niechętne Świdrygielle rody ostrzegli przed losem, jaki ich czeka, i natchnęli odwagą do połączenia sił dla wspólnej obrony. Niech usuną groźbę zawisłą im nad głowami i wybiorą wśród siebie innego Wielkiego Kniazia, a Jagiełło, jako prawy dziedzic i istotny władca Litwy, wybór ten zobowiązuje się potwierdzić. Wszakże od siebie już dodam, jak i wyrażę mniemanie tych członków Rady, którzy sprawę znają, że powinien nim zostać książę Zygmunt, bo jako Witoldowemu bratu ta godność po nim się należy...

Wszyscy trzej słuchacze kasztelana zamilkli świadomi ważności sprawy, w której przyszło im uczestniczyć. Wybranie na wykonawców właśnie ich stanowiło wyróżnienie niemałe, ale też i obarczało odpowiedzialnością. O niebezpieczeństwie bowiem, związanym z realizacją spisku, nawet nie pomyśleli. Zaręba zamilkł i ciszę zakłócał jedynie chrobot końskich zębów. Ledwie paląca się latarnia rzucała słabe światło, z trudem pokonując ciemność. Ich postacie podobne czarnym chochołom, choć rzucały na ściany wielkie cienie, ledwie były w jej nikłym, pełgającym blasku widoczne. Widząc wrażenie, jakie wywarły jego słowa, jak i ze względu na panujące milczenie, którego nikt nie kwapił się przerywać, kasztelan ponownie zabrał głos: — Aby niczym się przed naszymi wrogami nie zdradzić i istotne zamysły należycie ukryć, nie. skąpimy w naszych naradach przyjaznych słów ani Świdrygielle, ani Krzyżakom. Zgodziliśmy się jeńców ich wypuścić albo wymienić, a nawet proponowaliśmy nowy zjazd pod koniec sierpnia. Świdrygiełło na to przystał, więc sądzić należy, że niespodzianki, jaką mu gotujemy, nie przeczuwa. Wszakże swoim zwyczajem wciąż jakieś skargi przeciw nam wysuwa, teraz zarzucił, jakoby porwaliśmy bratanicę grodzieńskiego starosty, i żąda, aby król jegomość nakazał w dobrym zdrowiu oddać ją w ręce opiekuna! Już nie ma o co nas oskarżać, tedy o jakieś dziewki się czepia! — zakończył z gniewem. — Że też tak godnemu poselstwu tak błahej sprawy, jak spór o kieckę, nie wahał się przedłożyć... — zauważył Hubert zachowując obojętność. Ale zaraz dorzucił: — Ciekawe, czy nasz pan uzna, że warto taką sprawę brać sobie do serca? Jakby nie było ważniejszych przyczyn sporów, które między nimi trwają. — Trwają, bo je Świdrygiełło podnieca. Ta skarga takoż służy do tego celu. A król jegomość, jak zawsze cierpliwy i łagodnego serca, zatem i teraz ani chybi będzie chciał bratu dogodzić i przykaże ową Olgę odnaleźć i na Litwę odesłać! — Kiedy wasza wysokość zamierzacie wracać do kraju? Czy obrady dobiegają końca? — spytał z kolei uznając, że kontynuacja poprzedniego wątku nic mu już nie da.

— Lada dzień dobiegną, bo już radzić nie ma o czym. Dalej będziemy gadać już pod Toruniem, bo tam mamy się zjechać, ale z góry wiem, że nie z lepszym skutkiem, bo u nas wojna postanowiona, i jeno pozory zachowujemy, aby zamiaru nie zdradzić. Mnie wszakże przy tych naradach nie będzie, bo w lipcu wrócę tu, by naszą sprawę doprowadzić do końca. Dlatego, mości panie Hubercie, pokieruj sprawą tak, abym już rzecz miał przygotowaną do ostatecznego działania, a więc jeno ustalenia siły i chwili wystąpienia. Jednak także nie poskąpię gęby do skłonienia opornego, jeśli który będzie się wahał! — Jakież owo działanie ma być? — Naszym celem jest pojmanie Świdrygiełły i osadzenie na wielkoksiążęcym tronie Zygmunta. Ten stawiajcie przed oczy naszym przyjaciołom! Znów zapanowało milczenie. Każdy ze słuchaczy przemyśliwał nad usłyszanym poleceniem, nie kwapiąc się do zabierania głosu. Zresztą rzecz została przedstawiona jasno i właściwie nie było już o co pytać. Toteż kiedy wreszcie Czarny odezwał się, było to tylko spokojne stwierdzenie, wymówione jednak pytającym tonem: — Sądzę, że należałoby zacząć od kniazia Zygmunta? Jak słyszałem, przebywa w Starodubiu? — Tak. Najlepiej będzie, jak waszmość sam udasz się do niego, a potem do Holszańskiego. Młodsi niech na początek odwiedzą mniej znacznych. Dobrze by też było, abyście jeszcze przed moim przybyciem spotkali się, bym mógł wysłuchać sprawozdania z jednych ust, a nie od każdego z osobna, co może sprawie nie wyjść na dobre... Rozważ to sobie, mości Hubercie, bo waćpana przede wszystkim odszukam. — Przez owego wileńskiego namiotnika? — Tak. Tam zostaw dla mnie wiadomość. Już na następny dzień kupiec Morzelec wraz z pomocnikiem Damianem ruszyli w drogę. Kiedy posłowie polscy bawili na Litwie, król udał się do Pabianic, gdzie wyznaczono spotkanie posłom husyckim. Przyjmował ich miłościwy pan nad wyraz gościnnie, a i dwór honory im czynił, okazując na każdym kroku, jak miłymi są gośćmi. Brali nawet udział w kościelnych obrzędach i sam prymas polski, Wojciech Jastrzębiec, zezwolił na dopuszczenie ich do świętych sakramentów. Obrady nie trwały długo, jednak ich wyników nikt prócz panów

z Rady nie znał. Wszakże z równie grzecznego i pełnego przyjaznych akcentów pożegnania wnioskowano, że rozmowy nie były daremne. Z Pabianic poselstwo udało się do Krakowa, ciekawe miasta słynnego w całej Europie. Tam wszakże biskup Oleśnicki ten przyjazny nastrój zakłócił, zakazując odbywania nabożeństw w kościołach na czas pobytu husyckiego poselstwa, wielki tym czyniąc despekt nie tylko czeskim przybyszom, ale i samemu królowi. Był to krok wrogi zamiarom i polityce królewskiej, toteż Jagiełło rozsierdził się na samowolnego biskupa tak bardzo, że groziło mu złożenie z kanclerskiego urzędu, jak i utratę biskupiej godności. Oburzył się ogromnie król, oburzył się dwór i całe społeczeństwo, i to do tego stopnia, że nawet krążyły plotki o spisku na życie dygnitarza. Ten jednak nie szczędził zabiegów, by uśmierzyć królewski gniew. W końcu mu się to udało, potem więc mógł się chwalić, że on jeden uratował honor Kościoła sprzeciwiając się zbytniemu pobłażaniu kacerzom. List Huberta mocno zafrasował Jaksę. Odbył zaraz rozmowę z księdzem Andrzejem, ciekaw jego zdania w tej sprawie. Ku swemu zaskoczeniu, a po trosze i rozczarowaniu, proboszcz nie wziął sobie za bardzo tej wiadomości do serca. — Nie widzę powodów do zbytniej troski — oświadczył spokojnie — jeśli nawet król jegomość nakaże jej powrót na Litwę. Nic złego tam jej nie spotka, bo sprawa nabierze rozgłosu i starosta będzie musiał okazać się troskliwym opiekunem. Natomiast w zbyt niepewnych czasach żyjemy, by wykluczyć, że mogą zajść zmiany, które wpłyną i na los dziewczyny. — Co zatem radzicie czynić, wasza wielebność? — z troską spytał Jaksa. — Czy nie czynić starań zawczasu, by decyzja najjaśniejszego pana była nam przychylna? — Wątpię, by dało się to zrobić. Miłościwy pan sprzyja Świdrygielle, bo go miłuje i wiele mu wybacza. — Więc jakże?! — obruszył się Rudy. — Dziewczyna po słowie z Lechem, toteż będzie rozpaczać, a ja mam jeno patrzeć na jej łzy przy rozstaniu?! — Zatem zbrojnie chcesz jej bronić? Przeciw królewskiej woli? Toć szalony chyba nie jesteś? — Toteż po radę do was przyszedłem...

— Jeśli tak, to jej wysłuchaj. Jeśli przyjdzie polecenie królewskie, bądź mu posłuszny, gdyż zdarza się, że najmądrzej sprawę ostawić czasowi. Jaksa spojrzał na proboszcza i widząc wzrok, jaki utkwił w jego twarzy, domyślił się, że za tą radą kryją się głębsze racje, których ksiądz nie chce mu wyjawić. Westchnął więc z rezygnacją: — Zatem dzięki, wasza wielebność. Jeszcze dziś powiadomię małżonkę, by była przygotowana na odjazd dziewki, bo jeśli skarga z Litwy przyjdzie, nie ma co innego czynić. — I ja tak sądzę... — zgodził się proboszcz. Pismo Jaksy nie wywołało już jednak takiego wrażenia, jak te, przywiezione z Wilna przez Kruszynkę, który, zanim na dwór królewski, udał się do Czepiel. Olga buńczucznie oświadczyła, że z Czepiel nie ruszy ją żadna siła, ale perswazje obu niewiast mocno zachwiały tym postanowieniem. Reszty zaś dokonał otrzymany wkrótce od Jaksy list, w którym ostrzegał przed zaistniałą groźbą i dawał wyraźne polecenie, by dziewczyna liczyła się z koniecznością wyjazdu. List ten pognębił też ostatecznie Lecha, który spodziewał się, że wuj pod nieobecność rodzica znajdzie sposób, by uchronić jego miłą od opuszczenia Czepiel. Wróciło poselstwo z Grodna przywożąc zgodę Świdrygiełły na nowy zjazd, ale i jego skargę na pana z Niemierzy, który ośmielił się porwać bratanicę grodzieńskiego starosty. Zbieżność w czasie tych dwóch spraw jeszcze bardziej wzmogła królewski gniew, bo tym wyraźniejsze stało się zagrożenie, jakie ta, byle jaka sprawa, mogła stworzyć dla stosunków obu braci. Jednak świadomi sprawy dworacy wyjaśnili królowi, że o żadnym porwaniu nie ma tu mowy, bo dziewczynę opiece pana Jaksy poruczyła sama księżna Julianna. Jak zaś dalece zasłużony dla tronu jest pan z Niemierzy, także nie zaniechano przy okazji wyjaśnić. Mimo to, choć królewski gniew skutkiem tych perswazji uśmierzył się znacznie, przecież rozkazał stanowczo, by dziewczyna pod zbrojną ochroną została odwieziona do Grodna. Toteż lament wielki rozległ się w Czepielach, kiedy na czele trzydziestu wojowników przybył, prowadząc wóz kryty pałubą, sam burgrabia chełmski Ciołek, z królewskim pismem, które okazawszy pytał o Olgę Włodzimierzównę z rodu Olgierdowiczów. Rzuciła się dziewczyna w ramiona

obu niewiast, długo ściskała się z Aldoną, a potem już w objęciach Lecha uniosła ku niemu oczy mokre od łez i szepnęła: — Bóg mnie karze za moją płochość... Nie zapomnisz ty mnie? — Klnę się na zbawienie duszy, na żywot własny, że ani dnia, ani nocy myśleć o tobie nie przestanę! Jeszcze sprawa nie skończona, bądź dobrej myśli, w biedzie cię nie ostawię, a Roch i Waśko mnie wesprą! Teraz o tym jeno gadamy! — Tedy bądź zdrów, miły... — westchnęła już tylko dziewczyna. Potem szybko, widać chcąc skrócić chwilę pożegnania, ruszyła w towarzystwie pani Tekli do wozu, bowiem stara zielarka na polecenie Zyty objęła pieczę nad Olgą. Czyniła to zresztą i z własnego serca, bo lubiła dziewczynę i nie chciała, by sama jechała w tak długą i uciążliwą drogę. Wkrótce oddział wojowników otoczył kryty płótnem wóz i ponaglony rozkazem dowódcy, ruszył ku bramie. Potem był widoczny jeszcze na drodze, dopóki nie przysłonił go coraz gęściejszy obłok kurzu, jaki pozostawiał za sobą. Uzgodniony w Grodnie zjazd na wrzesień doszedł do skutku znacznie wcześniej, bo już 10 sierpnia. Zjechało się na wyspie wiślanej koło Ostrowca dziesięciu pełnomocników polskich, ośmiu krzyżackich i dwóch litewskich — od Świdrygiełły, i w zupełnej zgodzie i przyjaźni rozpatrywało wszystkie wzajemne pretensje. W takiej samej zgodzie rozjechano się z zapewnieniem dotrzymania do końca rozejmu. Uzgodniono też następny zjazd, na 13 września, z kolei w Brześciu Kujawskim. Była to wszakże dalsza gra polityczna Polski zmierzająca do uśmierzenia podejrzeń i niepokojów, zwłaszcza Zakonu, gdyż na jego ziemiach specjalni wysłannicy wciąż podburzali miasta, a porozumienie z husytami zostało już zawarte. Natomiast na Litwie miał wkrótce nastąpić wybuch, bo prochowe miny już podkładano. Kasztelan Zaręba przed pożegnaniem z Czarnym podał mu nazwiska litewskich i podolskich wielmożów, z którymi należało gadać, jak również hasło do biskupa Macieja — ten z kolei miał dostarczyć mu bliższych wiadomości i pośredniczyć w nawiązywaniu kontaktów. Najważniejszych polecił Hubertowi odwiedzić osobiście, do tych kasztelan zaliczył przede wszystkim samego kniazia Zygmunta, potem książąt Semka Holszańskiego, Olelka Włodzimierzowicza, Pietraszę, wojewodę nowogrodzkiego, oraz

Iwaszkę Gasztołda, byłego nadwornego marszałka Witolda. Innych wielmożów i co znaczniejszych bojarów postanowił poruczyć obu swym pomocnikom, jednego pozostawiając na Litwie, drugiego kierując na Podole, by porozmawiał z braćmi Buczackimi czy Hryćką Kierdejowiczem oraz innymi katolickiej wiary panami. Wkrótce więc po odjeździe poselstwa Hubert ustalił z towarzyszami marszrutę, na Litwie pozostawiając Niemirowicza, Tęczyńskiego zaś posłał na Podole. Dużo czasu nie mieli, gdyż pan Zaręba zapowiedział swój powrót na Litwę na koniec lipca. Uzgodnili również, że wówczas kontakt z Czarnym nawiąże przez namiotnika Jakszę. Książę Zygmunt Kiejstutowicz rzadko opuszczał Starodub, gdyż odsunął się od rozgrywek politycznych, poprzestając na księstwie przydzielonym mu przez brata, Wielkiego Kniazia Witolda. Czarny zastał go więc na zamku. Przykazał zgłosić siebie jako posła od biskupa Macieja z Wilna, co, jak przypuszczał, powinno było starczyć do rychłego wezwania przed książęce oblicze. Istotnie, nie omylił się, gdyż pokojowiec powrócił z zawiadomieniem, że wnet zostanie przyjęty. Zastał kniazia w obszernej komnacie. Była wyposażona tak bogato, że Czarny, który już niejedno wnętrze widział, był zaskoczony otaczającym go przepychem. Ściany z grubych bali przesłaniały kolorowe, wschodnie opończe i makaty, na nich wisiała broń, której rękojeście, wysadzane szlachetnymi kamieniami, połyskiwały różnymi barwami w świetle padającym z dwóch okien. Podłogę zaściełały kobierce, a ciężkie, pięknie rzeźbione meble obite były skórą. Takaż skóra, tyle że rysia i nie pozbawiona sierści, leżała pod nogami kniazia siedzącego w drewnianym fotelu o wysokim zagłowiu i misternie wycinanych poręczach. Dzień był upalny, więc okna były otwarte, a kniaź miał rozpięty kaftan, spod którego wyglądała biała koszula. Był to mąż już sędziwy, o czym świadczyły siwe włosy opadające mu na ramiona, o szczupłej postaci, jako że z rodu Gedymina mało który z męskich potomków odznaczał się, tak jak Świdrygiełło, roślejszą budową. Oblicze miał ściągłe, czerstwe, ogorzałe, bo widać zamiłowanie do polowań pozwoliło wiatrowi i słońcu nadać mu orzechową barwę. Obrócił głowę ku wchodzącemu i bez słowa powitania spoglądał nań wyczekująco.

Czarny z odbytej z biskupem Maciejem rozmowy zorientował się, że rody wrogie Świdrygielle już porozumiewały się między sobą, a tematem ich narad była sprawa spisku przeciwko niemu, dla zażegnania niebezpieczeństwa, jakie zwłaszcza po Skirstymoniu zaczynało być coraz bliższe. Dowodem tych domysłów było też hasło, jakie otrzymał od Jego Eminencji po skierowaniu go do Starodubia. Toteż dokonując prezentacji swojej osoby dorzucił: — Przybywam imieniem Jego Eminencji, który za waszą książęcą mość odmawia co dnia dwa różańce i cztery zdrowaśki... W oczach wielmoży ukazał się błysk zainteresowania: — Przywozisz jakieś wieści? — spytał z ożywieniem. Głos miał, jak i Jagiełło, nieco ochrypły i o szorstkim brzmieniu. — Przywożę, wasza wielmożność, i to ważne... — Siadaj zatem i mów! Ale poczekaj... — zaklaskał w dłonie i wrzasnął: — A jest tam który?! Wkrótce do komnaty wskoczył jakiś dworzanin. Był blady i tak wystraszony, że ledwie zdołał wyjąkać: — Co przykażecie, panie? — Miodu a żywo! To nie widzisz, że mam gościa? I bacz, abym nikogo przed drzwiami nie zdybał, bo w worku do rzeki skoczysz! Z zachowania się dworaka widać było, że nie potraktował tej zapowiedzi jako pustej pogróżki, gdyż zapewnił ledwie dobywając głosu: — Dopilnuję, jaśniepanie... Jak mi Bóg miły... — Dawaj tedy trunek i sam takoż nie włócz mi się w pobliżu! Wkrótce zjawił się na stole dzban, ale ku zdziwieniu gościa tylko z jednym kielichem. Widząc jego zaskoczenie, kniaź wyjaśnił: — Nalej sobie waść i pij na zdrowie, na mnie nie bacząc. Ja za trunkami nie przepadam. — Brat waszej książęcej mości, Panie świeć nad jego duszą, także od nich stronił... — zauważył Czarny. — A tak... Za to nasz Świdrygiełło z nawiązką te braki nadrabia! No, ale mówże, w czym rzecz? Jakie nowiny? Czy już coś postanowiono? — Postanowiono, lecz nie tu, a na polskim dworze, skąd przybywam. Jak dotąd gadałem jednak tylko z biskupem Maciejem, teraz wszakże, zanim i

innych panów odwiedzę, wprzódy z waszą książęcą mością poruczono mi sprawę uzgodnić. — Cóż zatem Jagiełło ma mi do przekazania? — Propozycję, abyście pokusili się o wielkoksiążęcy tron. Jeśli obalicie Świdrygiełłę, miłościwy pan, jako dziedzic Litwy, was pragnie na nim osadzić i pomocy nie odmówi, by w tej godności utwierdzić. — Mnie chce ustanowić Wielkim Księciem Litwy? — cicho spytał kniaź, głosem zdradzającym głębokie wzruszenie. — Jesteście, wasza wielmożność, już ostatni z rodu, któremu może tę władzę przekazać. — A więc istotnie... istotnie Jagiełło tak postanowił? — Po to przybyłem na Litwę, by wam to powiedzieć. A także, by uzyskać poparcie i innych rodów katolickiej wiary, przeciwnych Świdrygielle, jego okrucieństwom, przeniewierstwu i brataniu się z Zakonem... — Tak, to prawda... Zresztą już sami naradzaliśmy się o tym między sobą. — Teraz od narad do czynów trzeba przejść! Należy opróżnić wielkoksiążęcy tron! Widać było, że usłyszane posłanie mocno Zygmuntem wstrząsnęło. Miraż władzy rozpalił blaski w jego oczach i nie pozwalał na opanowanie drżenia głosu, kiedy się odezwał: — Jak najszybciej muszę zatem znieść się z kniaziami Holszańskim i Olelką. Musimy postanowić, co czynić i jak zebrać nasze siły. — Aby jeno bez rozgłosu, by zwierzyny zawczasu nie spłoszyć. Dopomogę wam w tym, bo stąd wybieramy się do nich, jak i do wojewody Pietraszy. Każdy zaś niech z kolei roześle gońców do swoich bliskich rodów, by szykowały się do rozprawy, skoro przyjdzie wezwanie. Kniaź opuścił głowę i zapatrzył się w futro pod swymi stopami. Odezwał się dopiero po chwili: — A więc nadeszła i moja godzina... — Ale siedząc w grodzie wiele nie zdziałacie. Pora dosiąść konia... — stwierdził sucho Czarny. Wszakże po tych słowach miał nową okazję, by poznać naturę przyszłego władcy, gdyż Zygmunt podniósł raptownie głowę i zmarszczywszy brwi warknął:

— Waść królewski poseł, ale bacz, z kim mówisz! Rady będziesz mi dawał, jak ich zażądam! Biskup Maciej wprawdzie uprzedzał go, że Zygmunt jest równie skory do gniewu, jak Świdrygiełło, i w okrucieństwach wiele mu nie ustępuje, ale mimo to odpowiedział twardo: — Nie moja to rada, jeno polecenie królewskie. Możecie go, wasza książęca mość, usłuchać albo i nie, wasza wola. Wszakże miłościwy pan dopiero wówczas będzie mógł was wesprzeć i pomocy udzielić, jak sami sobie zwolnicie miejsce! Zygmunt wysłuchał tych słów jeszcze poczerwieniały na twarzy i ze ściągniętymi brwiami, ale opanował się i chociaż przez zaciśnięte usta, lecz spytał już spokojnie: — Czy stawiał też jakieś termina? — Nie. Ale z końcem lipca przybędzie jego upoważniony wysłannik, jeden z członków Rady, by na miejscu wysłuchać, coście postanowili, i w razie potrzeby potwierdzić królewskie obietnice. Dobrze zatem byłoby, abyście do tego czasu mieli już zebrane siły, gotowe do działania. — Hm... A więc mało co więcej jak miesiąc. Będziemy musieli dobrze się zwijać! — No i bez rozgłosu. Ale o tym nie ma co wspominać, gdyż wasza książęca mość zbyt doświadczonym i dobrym jest wodzem — zakończył pojednawczo Czarny. Charakter powitania bratanicy ze stryjem był dość odmienny. O ile pan starosta objawiał nieco kpiącą, ale życzliwość, o tyle dziewczyna nie ukrywała swej wrogości. Miało to miejsce nie tylko przy powitaniu, ale i w czasie następnych dni. Już ich pierwsza rozmowa była zapowiedzią tego wzajemnego stosunku. — O czym mamy mówić? — wzruszyła ramionami od razu na początku rozmowy. — Przywiedliście mnie tu pod zbrojną strażą, niczym złoczyńcę, gwałt mojej woli zadając. — Straż była dla twego bezpieczeństwa, chyba to pojmujesz? Miałaś taki szmat drogi odbyć bez nijakiej ochrony? — Ale wbrew swemu pragnieniu tu przybyłam, gdyż nie wiadomo, jakim sposobem uzyskaliście na to królewski rozkaz!

— Nie tyle ja, co twój miły. Toteż dziwię się, że miast nam dziękować, wrogość mi okazujesz... — Mój miły? — spojrzała na niego zdumiona, szeroko otwartymi oczami. — On? Nigdy nie uczyniłby czegoś takiego bez mojej zgody! Z kolei pan starosta okazał zdziwienie. — Zgody? Przecież życzyłaś sobie tego powrotu, dlatego tym bardziej mi dziwno, żeś gniewna. — Życzyłam sobie? Co wy mówicie? 1 skąd to wiecie? Starosta zaczął okazywać rozdrażnienie. — Coś mi kręcisz! Skądże miałbym wiedzieć, jak nie od niego samego? Przybył tu do mnie, o twą rękę prosił, a potem starania czynił, by cię z polskiej niewoli wyciągnąć! — Z polskiej niewoli wyciągnąć? Starania czynił? Nie rozumiem o czym mówicie! — No tak, domagał się od kniazia Świdrygiełły, aby zażądał u polskiego króla twego powrotu. — Ależ Lech nigdzie się z domu nie ruszał! Żadną też miarą nie uwierzę, by zabiegał o mój wyjazd z Czepiel! — Nie wiem, jak mu tam na imię: Jako Łaska z Matczy się prezentował. — Łaska z Matczy... — powtórzyła dziewczyna z przerażeniem w głosie. — A więc to on... O Boże Święty, com ja narobiła! — złapała się za głowę i wybuchnęła płaczem. Starosta już od pewnego czasu zaczął domyślać się, że sytuacja nie jest tak prosta, jak mu ów Łaska przedstawiał, toteż przez chwilę uważnie przyglądał się płaczącej dziewczynie, zanim się odezwał: — To jakże, nie chciałaś się za niego wydać? — Za Łaskę? Prędzej habit wdzieję! — On mówił zgoła co innego... — Żem mu rękę przyobiecała? — Otóż to! I życzyłaś sobie tu przybyć, by z rodzinnego gniazda cię brał. — To niecne kłamstwo! Podły to człek i żmijowego języka! Żadnych takich życzeń nie wyrażałam, a przeciw nie, zakazałam ku sobie dostępu! — Coś mi się tu nie widzi... — starosta pokręcił głową. — Jeśli to łgarstwo, musiał przecież wiedzieć, że się wyda, skoro tu przybędziesz. Na

głupiego człeka mi nie wyglądał, więc musiał się tego spodziewać. Na co więc liczył? — Głupi nie jest, ale na tyle chytry, że jakowąś radę na pewno chowa w zanadrzu! Jaką, starosta wiedział, więc tym bardziej należycie ocenił przebiegłość młodego przybysza. Ale że i jego chciał podejść i skusić majątkiem, nie podobało mu się zgoła, i to tym bardziej, że od połknięcia przynęty nie był daleki. — No cóż, przekonamy się, jak tu przybędzie — mruknął więc na wpół do siebie. — On tu przybędzie? — przestraszyła się Olga. — Czyżby śmiał w oczy jeśli nie mnie, to wam spojrzeć? — Przybyć przecie musi, bo będzie chciał zapłaty za twe uwolnienie. Myślę, żeś mocno mu w sercu utkwiła... — I co mu powiecie? — Olga ze strachem spojrzała na swego opiekuna. — Czyżbyście zamierzali dać zgodę? Tedy wiedzcie, że ja jej nie dam i prędzej nożem się pchnę! — Jużem słyszał o habicie, teraz nożem grozisz... — kpiąco rzucił starosta. — W końcu jednak uczynisz tak, jak ci przykażę! Na tym się skończyła pierwsza rozmowa Olgi z jej opiekunem. Dziewczyna wróciła do siebie zapłakana, toteż pani Tekla, która zajęła izbę obok jej sypialnej komnaty, długo musiała ją pocieszać i upewniać, że los ludzki w boskich przede wszystkim spoczywa rękach. Wreszcie zrozpaczona dziewczyna nieco się uspokoiła i zmożona boleścią w końcu usnęła. Jeszcze tego wieczoru, już po odejściu bratanicy, starosta w codziennej naradzie z panem Kokoszką opowiedział mu o tej rozmowie. Usłyszawszy to sprawozdanie ochmistrz pokręcił głową. — A więc obełgał nas — stwierdził. — Miał młodzik czelność waszą wielmożność w pole wywodzić... — Mocno widać spragniony dziewki — rzucił starosta pobłażliwie. — A że młody, to i ufny, że zdoła swego się dobić... — Zbyt ufny. I dobrze sobie przynętę obmyślił. — Ano, tak... — starosta uśmiechnął się. — I być może tak dobrze, że ją połknę. Kokoszka spojrzał na kniazia spod oka.

— Kto wie, czy ta obietnica nie będzie równie kłamliwa, jak dotychczasowe relacje. To niebezpieczny przechera. A tacy majątku łatwo się nie wyzbywają. Zgodę podpisze, a potem sam żonę podjudzi, żeby proces wszczęła, bo wbrew jej woli wyzbył się jej dziedzicznych dóbr... — Nie będzie miała prawa woli mężowskiej się sprzeciwić. — Zależy przed jakim sądem. A jeśli sprawę przedłoży Jagielle? Wszystkie litewskie rody jego sądowi są podległe. — Masz chyba słuszność — przyznał po namyśle starosta. — Sęk zwłaszcza w tym, że dziewczyna mu wroga, co niczego dobrego nie wróży, gdyż hałasu na pewno narobi. Spieszyć zatem nie ma czego, sprawę należy jeszcze przemyśleć... Wkrótce po opuszczeniu Grodna przez polskich posłów również i dwór Świdrygiełły dostał od kniazia polecenie gotowania się do rychłego wyjazdu. Łaska, dowiedziawszy się, że skarga została posłom doręczona, dziękując krewniakowi za okazaną mu pomoc objawił jednak zamiar pozostania na miejscu. Znalazł kwaterę, by nie ponosić znacznych wydatków na zajazd, i oczekiwał cierpliwie na wieści z zamku, które zapewnił sobie przez jednego ze swych pocztowych. Wszakże jego cierpliwość przechodziła ciężką próbę, bo minął miesiąc, potem tydzień i drugi, a wiadomości o przybyciu Olgi wciąż nie było. Ogarnęła go więc obawa, czy skarga Świdrygiełły nie została przez króla zlekceważona lub odłożona do późniejszego rozstrzygnięcia. Jednak tę rozterkę przerwał pewnego dnia Zych, jego pocztowy, donosząc, że księżniczka przybyła na zamek. Opanowując zniecierpliwienie i obawę przed kolejną rozmową ze starostą, bo zdawał sobie sprawę, że jego kłamstwo musiało już wyjść na jaw i ta rozmowa może być burzliwa, odczekał jednak jeszcze tydzień. Potem, nie chcąc zdradzać się, że przebywał na miejscu, konno i w towarzystwie Zycha zajechał na zamek. Chciał wpierw pogadać z Kokoszką, by przewąchać, jak wygląda sytuacja i co o niej sądzi książę, który na pewno już wie, że dziewczyna nie jest mu przychylna. Nie zdołał jednak ochmistrza odnaleźć, więc przykazał służbie od razu zgłosić siebie panu staroście. Został wezwany nieomal bez zwłoki. Zastał kniazia w jego komnacie, z ogarem przy nodze, którego drapał za uchem. Na jego widok odtrącił psa i ku

zdziwieniu Sergiusza odezwał się do niego przyjaźnie: A, mości Łaska! Witam waćpana, ciekaw, z czym tym razem przybywasz? — Z tym samym, wasza książęca mość! — odpowiedział śmiało. — Dowiedziałem się, że Olga Włodzimierzówna już przybyła, czemu się cieszę, bo moje starania na marne nie poszły i będę miał okazję do jej rąk przypaść. Kniaź, wysłuchawszy tego oświadczenia, odpowiedział drwiąco: — O ile zechce waszmości podać. Inaczej mi bowiem sprawę przedstawiła, niż tyś ją opisywał! — Nie rozumiem, o czym wasza książęca mość mówisz? — Sergiusz okazał zdumienie, pozornie tak szczere, że starosta spojrzał na niego ze zdziwieniem: — Jak to, nie rozumiesz? Kłamstwo krótkie ma, acanie, nogi i długo na nim jechać nie można! — Jakież to kłamstwo wasza wysokość ma na myśli? — młody mężczyzna zdawał się nadal nie pojmować, o co staroście chodzi. — Waść mi tu głupka udajesz! — starosta dał wreszcie upust złości, którą dotąd w sobie hamował. — Łgałeś, że dziewka ci przychylna, a ona znać cię nie chce! Na to oświadczenie Łaska roześmiał się, jakby teraz dopiero zrozumiał, w czym rzecz. — Nie łgałem, bo łaskami istotnie mnie darzyła, a jeśli się teraz jej odmieniło, są to zwykłe dziewczyńskie grymasy. Zresztą, czy to ważne? Nie o to przecież chodzi! — Nie o to? — powtórzył starosta zjadliwie. — A o cóż zatem? — Sprawa jest prosta, rzecz w tym, że ja pragnę dziewki, a wy jej majątku! Zatem w zgodzie działając łatwo obadwaj nasze pragnienia spełnimy. Nie dziewki wola tu ważna, a wasza! Kniaź, zaskoczony tak otwartym postawieniem sprawy, daleki jednak od oburzenia, spojrzał nawet z niejakim podziwem na swego gościa. — Waści śmiałości nie brakuje... — rzucił wręcz z uznaniem — ale dostrzegam przeszkody... — Przeszkody? A jakież one mogą być, skoro ugodę zawrzemy? Starosta pokręcił głową.

— Tak ci się zdaje. Inaczej rzecz by wyglądała, gdyby dziewka cię miłowała, a inaczej się przedstawia, jeśli nawet widzieć cię nie chce... — A cóż jej wola tu znaczy, jeśli waszej będzie przeciwna? — A to, że gotowa sprawę do trybunału wnieść albo wprost na królewski sąd się zdać, żem za mąż ją wbrew woli wydał, by majątku pozbawić. — Na to się nie odważy... — już z mniejszym przekonaniem rzucił Sergiusz. — Ona odważy się na więcej niż sądzisz! A zresztą doradców jej nie zabraknie, nie wyłączając i waćpana! — prychnął zjadliwie starosta. — Mnie? Tak sądzicie? — Tym razem zdumienie Łaski zdawało się być szczere, gdyż pojął, że w sytuacji kniazia każdy taką obawę mógłby żywić. Dopiero teraz uświadomił sobie, że w swoich przewidywaniach nie wziął pod uwagę takiego podejrzenia. Pojął też, że na nic tu się zdadzą wszelkie zapewnienia czy zaklęcia. Naszło go więc przeczucie niepowodzenia całego powziętego, planu, ale mimo to nie dawał za wygraną, ciągnąc dalej: — Zrzeczenie się przed trybunałem nie tak łatwo obalić, nawet gdybym był takim przeniewiercą. A jeśli i takiego zrzeczenia będzie wam mało, krzyż ucałuję i na zbawienie duszy zaprzysięgnę ugody dotrzymać! — Zbawienie na tamtym świecie, a tak wielka fortuna na tym... — zauważył starosta kpiąco. — To i przysięgi wam mało? Cóż więcej mogę uczynić, jak was upewnić o mojej dobrej intencji?! — nieomal bezradnie zawołał Łaska. — Istotnie, nic więcej, dlatego poniechaj waść tej sprawy, bo nie tylko o trybunał chodzi, ale .głównie o sąd królewski, który różny może wydać wyrok. — Zatem ratunku dla mnie nie ma? rzucił Łaska przez zaciśnięte zęby. — Może jeszcze raz sprawę wasza książęca mość zechce przemyśleć? — Gdyby dziewka była ci przychylna, rzecz wyglądałaby inaczej, ale przymuszona ani chybi wrzawę podniesie! — już z rozdrażnieniem rzucił starosta. — A więc nijakiej nadziei mi nie ostawiacie? — Nie ma co skrywać, że nijakiej! Dlatego poniechaj waćpan dalszych odwiedzin, jeśli nie chcesz, abym przykazał służbie drzwi ci okazać! — Starosta nie taił już złości, jaką dotąd jeszcze hamował.

— Tedy ostań sobie, kniaziu, przy swoim! Ale ja takoż przy swoim ostanę i obaczym, kto będzie górą! — Łaska przesadnie głęboko skłonił się staroście, ale gniewna pogróżka była tak wyraźna, że kniaź wrzasnął: — Idź, acan, dopóki nie poszczuję cię psami! Ponury i rozeźlony niczym ranny odyniec wrócił Sergiusz na kwaterę. Kopnął krzesło, które zagrodziło mu drogę, i rozpoczął wędrówkę po izbie. Zawracał od ściany do ściany, złorzecząc i staroście, i całemu światu, a jednocześnie obmyślając, co ma czynić dalej. Wreszcie, kiedy z wolna się uspokajał, coraz wyraźniej rysowała się jedyna już droga, jaka mu pozostała. Toteż po dłuższej wędrówce wyciągnął się na posłaniu i założywszy ręce pod głowę zaczął zastanawiać się nad sposobami wykonania powziętego zamiaru. Jedyną już drogą, jaką ujrzał przed sobą, było porwanie dziewczyny. Potem sama będzie nastawać, by zechciał ją pojąć za zonę. A skoro do tego już dojdzie, ten pyszałkowaty i zbyt ostrożny panek będzie musiał inaczej gadać! Ale wówczas już mu nie popuści i wyrwie z łap to, co prawem będzie jego małżonce należne! Te rozważania pochłonęły go do tego stopnia, że i gniew w nim wygasł, a myślał już ze spokojem nad sposobem działania. Wreszcie uniósł się z posłania i przywołał swoich pocztowych. — Baczcie obaj, i ty Zych, i ty, Kuba, co rzekę — zwrócił się do nich, kiedy przybyli. — Sprawa wymaga tajności, toteż jedno niebaczne słowo, a zbyt gadatliwemu zapłacę jak należy! Starosta dziewki mi odmówił. Należy więc dziadygę nauczyć rozumu, i skoro po dobrej woli jej dostać nie mogę, siłą ją uprowadzę! Ponieważ obaj pachołcy wyczekująco milczeli, Łaska podjął przemowę: — Lecz we trzech wiele nie zdziałamy, toteż należy rozejrzeć się za kilku śmiałkami, którzy byle czego się nie zlękną i za dobrą zapłatą okażą ochotę na taką imprezę. — Takich nietrudno będzie znaleźć — zauważył Kuba. — Byle kogo brać nie można, bo z gębą któryś do starosty może pobiec, by nagrodę uzyskać lub sprawności w potrzebie nie okazać. Toteż nie należy spieszyć z werbunkiem, a dobrze każdemu się przyjrzeć.

— To prawda, dość wszakże przebiegłych zabijaków po oberżach przesiaduje, więc wyboru nie sztuka dokonać. Jeno wielu ich będzie trzeba? — spytał Kuba. — Sądzę, że jeszcze trzech, czterech starczy. Ale to jeszcze nie wszystko. Musimy bowiem poznać obyczaje na zamku, a zwłaszcza gdzie ma komnatę dziewczyna, kto nad nią czuwa, a także, jak spędza dnie. Wiem, że lubi jeździć konno, może więc i tu będzie chciała zazywac spacerów, co wielce ułatwiłoby nam zadanie. Ty. Zych, jużeś tam przecie jakąś służebną przygruchał? Chyba to od niej słyszałeś, że panna przybyła na zamek? Zych uśmiechnął się. — Przy kości dziewucha, służy za pokojową. Zmówiłem się z nią na niedzielę... — Postaraj się spotykać ją częściej i nieznacznie wypytuj o wszystko. Ty zaś, Kuba, połazisz po oberżach i rozejrzysz się za ludźmi. Ale z byle kim nie gadaj i wpierw dobrze każdemu się przyjrzyj. Lepiej sprawy nie przyspieszać, by potem nie mieć kłopotów. Na tym Sergiusz zakończył pierwszą naradę ze swymi pocztowymi. Po odjeździe Olgi niewesoły zapanował nastrój w czepielowskim domu. Obie niewiasty chodziły zgnębione i chmurne, Aldona ze współczucia dla przyjaciółki i tęsknoty za nią nieraz westchnęła z żałością, a nawet i uroniła łzę w poduszkę. Oczywiście, najbardziej bolał nad rozłąką z ukochaną Lech, toteż wszyscy domownicy wielce mu współczuli, ale najbardziej Roch. Lecz także Waśko, który mocno przywiązał się do swej przyszłej pani, nieraz zresztą uprzednio dając dowody tego przywiązania, przeklinał Łaskę, bo z listu Huberta wiadomo było, kto przyczynił się do jej odjazdu. Już po otrzymaniu tego ostrzeżenia Lech rozważał w rozmowach z bratem i Waśką, jak zaradzić powstałej groźbie. Wszakże wszelkie młodzieńcze pomysły na ten temat, choćby jak ukryć dziewczynę poza Czepielami, aż burza minie, unicestwił kolejny list, tym razem od pana z lemierzy, polecający niestawianie oporu w przekazaniu Olgi, jeśli takie królewskie polecenie nadejdzie. Zgasił on wszelkie nadzieje każąc biernie czekać, co przyniesie przyszłość. Potem jednak, kiedy istotnie zdarzyło się to najgorsze w sercu Lecha zrodził się bunt. Tym gwałtowniejszy, że poniesiona strata spowodowała niejako nowy wybuch uczucia, teraz wszakże zaprawionego

rozpaczą, Tym buntem zaraził i Rocha, toteż miał z kim rozważać, co dalej przedsięwziąć i czynić, by nie siedzieć bezczynnie, podczas gdy miła cierpi niewolę. Do tych rozważań wciągnęli i Waśkę wiedząc, jak nieraz dzięki sprytowi i bystrości umiał znaleźć wyjście z niejednej biedy. Lech w swoim zgnębieniu odczuwał potrzebę działania, i to tak przemożną, że gotów był gnać za ukochaną i choćby strzegło ją stu smoków, wyrwać z niewoli. To pragnienie było tak silne, że nawet nie zastanawiał się, jak tego dokonać. Było bowiem oczywiste, że musi wyprawić się na Litwę, dotrzeć do Grodna i tam dopiero po rozpoznaniu sytuacji pomyśleć o dalszym działaniu. Pozostało tylko rozstrzygnąć, czy wymknąć się bez uzyskania gdy matki, czy też pokonać jej opór i uzyskać przyzwolenie. Ale praktyczny Waśko od razu rozstrzygnął te wątpliwości. — Sprzeciw wielmożnej pani zapewne, paniczu, napotkacie — zwrócił się do Lecha — ale nie godzi się bez powiadomienia rodzicielki dom opuszczać. Poza ową przyczyną jest i inna — otóż tego, co mamy w gotówce, nie starczy nawet na oberżę i paszę dla koni, a będziemy mieli także i inne ekspansa. i to chyba spore. Więc nie tylko zgodę należy uzyskać, ale i o gotowiznę prosić... — Bez zgody matki nie będziem mieli boskiej pomocy — oświadczył Roch. — Toteż kłopocz się, byś przyzwolenie uzyskał. — A więc jeszcze dziś będę z nią gadał! — zawołał Lech. — A jeśli nie zezwoli, to i tak pojadę, choćby sam jeden! Una wysłuchała nieskładnego wyznania syna. Kiedy wreszcie zamilkł zaskoczony brakiem jakiejś żywszej reakcji: protestów, wyrazów potępienia czy obaw, spojrzała mu w oczy i oświadczyła spokojnie: — Sądzisz, że jestem zdziwiona? — uśmiechnęła się lekko. — Od początku widziałam, jak gadasz z Rochem po kątach, o czym, nietrudno było się domyślić, zwłaszcza kiedy do waszego spiskowania wciągnęliście i Waśkę... — I nic nie mówiłaś? Czyżbyś nie była temu przeciwna? — z nadzieją w głosie zawołał Lech. — Trudno matce nie być przeciwną, skoro widzi, jak syn zamierza porwać się na tak hazardowe przedsięwzięcie... — A więc i domyślasz się, o czym radzimy?

— Czy to było tak trudne? — Una spojrzała kpiąco na syna. — Oczywiście, że domyślałam się i wcale mnie to nie dziwiło... — Nie dziwiło? — Lech był nadal zaskoczony spokojem matki. — Nawet miałabym ci za złe; gdybyś założywszy ręce czekał na boże, zmiłowanie, pozostawiwszy miłą twemu sercu dziewczynę w biedzie. Ja bym nigdy nie darowała twemu rodzicowi, gdyby mi nie pospieszył z pomocą w potrzebie. — Ale ponoć ratował cię, zanim jeszcze poznał. — Stare to, synku, dzieje... Ale kiedy już poznał, tym bardziej dbał o mnie. Toteż sądzę, że i on nie byłby przeciwny twej zamierzonej wyprawie, jaka by hazardowa ona nie była... — A zatem nie sprzeciwiasz się?! — wybuchnął radośnie Lech, przypadając do rąk matki. — Królewski rozkaz spełniliśmy, a że dziewka ci wzajemna i o nią stajesz, tego nikt za złe ci nie może wziąć! Przeciwnie, honor na szwank byś naraził, gdybyś inaczej postąpił! — Dzięki ci. dzięki po stokroć za to pokrzepienie! — już ze wzruszeniem zawołał młodzieniec. — Dobrze jednak przygotujcie się do tej wyprawy, bo bezpieczna nie jest. Waśkę weźcie ze sobą i słuchajcie jego rad, bo starszy jest od was i bardziej obyty. Będę zresztą z nim jeszcze mówiła. Przed wyjazdem zaopatrzę was w gotowiznę, bo bez niej niczego nie zdziałacie. A jak już będziecie na miejscu, baczcie, by was Łaska za wcześnie nie dostrzegł, gdyż ponoć w Grodnie przebywa! — Prędzej my jego wypatrzymy niż on nas! — chełpliwie rzucił Lech. rad, że matka nie tylko pochwala wyjazd, ale i gotowa wesprzeć go pieniędzmi. W tydzień później ruszyli we cztery konie, bo Una zażądała, by towarzyszył im również Dzieweczka, gdyż dzięki niezwykłej sile i zawziętości w boju wart był kilku wojów. Tęczyński i Niemirowicz rozjechali się, by pełnić powierzone im misje, a i dla Czarnego nastał czas nieustannych podróży. Toteż dnie spędzał przeważnie w siodle, mając sposobność rozprostować kości tylko wtedy, gdy przychodziło do narad i trzeba było zatrzymać się na dzień czy dwa.

Wszakże rezultaty tych spotkań i narad były pomyślne, toteż Czarny dopiero teraz mógł się przekonać, jak mocno Świdrygiełło dał się we znaki na Litwie i jak bardzo się go bano. Nie było wśród kniaziów i bojarów sprzecznych opinii co do konieczności jego usunięcia, a jeśli już dochodziło do sporów, to toczyły one tylko sposobów wykonania zamiaru. Zbliżał się termin wyznaczonego przez Zarębę spotkania, więc zatrzymał się w Wilnie, gdzie wkrótce przybyli i jego towarzysze, także z dobrymi wieściami. Już zatem we trzech czekali na wezwanie kasztelana. Dotrzymał terminu, bo lipiec jeszcze się nie skończył, kiedy przyleciał wieczorem pacholik Jaszki z zawiadomieniem, by następnego dnia udali się do pałacu biskupiego i powiadomili furtiana, że przybywają z Trok do ojca Zachariasza. Kiedy zaś zgodnie z poleceniem zgłosili swoje przybycie, zostali oddani pod pieczę młodego księdza. Ten z kolei powiódł ich ścieżką pomiędzy rzędami kwiatów, które widać dla umilenia biskupiego oka hodowali miejscowi zakonnicy, a potem do tylnego wejścia do pałacu. Wąskimi, kręconymi schodami dostali się na piętro i po chwili zostali wprowadzeni do niedużej komnaty, z obstawionym krzesłami długim stołem i wielkim, dębowym krzyżem, czerniejącym na tle bielonej ściany. Za stołem siedział Jego Eminencja biskup Maciej, wiekowy już starzec, a przy nim kasztelan Zaręba i marszałek Witoldowego dworu, Gasztołd. Po prezentacji Jego Eminencja wskazał przybyłym krzesła z zaproszeniem, by zajęli miejsca, a kasztelan odezwał się: — Racz, waćpan — zwrócił się do Czarnego — powiadomić nas o przebiegu waszego działania. Co nieco, ale nie wszystko, wiemy od Jego Eminencji, bo ma on łączność z niektórymi panami, ale chcielibyśmy usłyszeć bardziej dokładną relację o waszych poczynaniach. Czarny zdał swoje sprawozdanie kończąc: — Nigdzie nie zetknąłem się z brakiem zrozumienia. Jedynie w czym nie było zupełnej zgody, to gdzie i jak rzecz przeprowadzić. O szczegółach innych spotkań, jeśli będą wam potrzebne, pytajcie, wasze wielmożności, swych towarzyszy. Z kolei więc Niemirowicz i Tęczyński musieli składać relacje, wreszcie zabrał głos marszałek Gasztołd: — Zatem trzeba teraz wyznaczyć miejsce, gdzie zbierać żołnierzy i w jakiej liczbie, a następnie, kiedy uderzyć...

— Zbyt dużych sił ani nie potrzebujemy, ani nie byłoby to wskazane. Tuszę, że pół tysiąca szabel wystarczy. Lecz to jeszcze nie wszystko. Świdrygiełło w jednym miejscu, tak zresztą jak i król Jagiełło, siedzieć nie lubi. Gdzie jest teraz? — kasztelan zwrócił się z tym pytaniem do biskupa Macieja, który odpowiedział: Ostatnio bawił w Wilnie. Wiadomo mi jednak, że wkrótce miał pociągnąć do Mińska, a stamtąd do Brześcia na zjazd z Jagiełłą. Sądzę, że jest teraz gdzieś po drodze. — Musimy bacznie śledzić jego poruszenia, by wiedzieć, gdzie zebrać siły, a potem uderzyć z nagła i bez dłuższych marszów! A te, zbliżając się ku niemu, należy odbywać nocą! Wiadomości muszą być przekazywane szybko, a ja takich możliwości nie mam. Braciszkowie zakonni do siodła nie są nawykli — zauważył Jego Eminencja. — Toteż zadanie to poruczymy waćpanu — kasztelan zwrócił się do Czarnego. — Proboszcz objaśnił mnie, że masz na dworze Świdrygiełły swoich ludzi. Trzeba zatem, abyś do nich dotarł i będąc w pobliżu powiadamiał nas, kiedy i gdzie udaje się dwór książęcy. — Dokąd gońca miałbym słać i do kogo? — O tym będę ci przez swego posłańca donosił. Toteż twój goniec będzie zbędny, bo przez mojego przekażesz waćpan wiadomości. Kiedy Czarny osiągnął dwór książęcy, była już połowa sierpnia. Jako kupiec niczyjej uwagi na siebie nie zwracał, bo takich było wielu. Wkrótce potem łączność poprzez Obłuckiego została nawiązana i mógł już powiadomić kasztelana, że kniaź z Mińska ma zamiar udać się do Wilna, a wyrusza za dwa, trzy dni. Na niebie wisiały obłoki tylko pozornie nieruchome, gdyż co pewien czas przesłaniały jednak jasny krąg księżyca, który niby świecący talerz tkwił zawieszony na niebie. W głębi boru nie zdołał jednak swym widmowym blaskiem pokonać panującej tam ciemności, chronionej przez korony stuletnich, leśnych olbrzymów. Rozpościerały swe potężne, gęsto porośnięte liśćmi konary szeroko, broniąc dostępu nawet nikłemu promykowi światła. Tylko więc rysie bądź sowie oczy mogły coś wypatrzyć w panującej pod nimi, gęstej, nieprzeniknionej czerni.

Za to korony drzew pławiły się w pełni księżycowej poświaty. Coś z niej przedostawało się i na trakt przecinający wstęgą uśpiony las. Z jednej strony drogi oświetlało jego ścianę, z drugiej rzucało na nią głęboki cień. Bór trwał w niczym nie zakłóconej ciszy. Wiatru nie było, więc gałęzie drzew trwały w martwym bezruchu, a i z głębi panującej między pniami czerni nie dochodził najmniejszy szmer, jakby noc unieruchomiła wszelkie życie, oddając naturę w okowy snu. Toteż tym groźniejsze wydało się zakłócenie tej ciszy. Najpierw gdzieś w dali traktu rozległy się ciche stąpania, jakby przemierzało go jakieś stado. Z wolna narastały i zbliżały się, aż wreszcie można było dosłyszeć zwierzęce chrapnięcia, parskanie i cichy stuk licznych kopyt, coraz głośniejszy i bardziej bliski. Po chwili zza zakrętu wyłonił się mały poczet kilkunastu jeźdźców. Ale w parę pacierzy potem także i długie ich rzędy, po trzech, czterech obok siebie, tak szeroko, jak pozwalał na to trakt. Tworzyli ciemną, ruchliwą masę z wolna sunącą za małą grupą zapewne wiodących ich dowódców. Byli podzieleni na oddziały i zbrojni, bo w świetle księżyca połyskiwały tu i ówdzie ostrza włóczni, za plecami widać było łuki, a u boków miecze lub szable. Jechali wolno, milczący, wydając się przez to jeszcze bardziej groźni, jeszcze bardziej podobni postaciom nie z tego świata, jakby ożywieni z martwych przez obce siły i nocne ciemności. Owymi dowódcami wiodącymi swych wojów byli kniaziowie Zygmunt i Olelko Włodzimierzowiczowie, stary marszałek Gasztołd, oraz Pietrasza, wojewoda nowogródzki. Z nimi jechał również i polski kasztelan, pan Wawrzyniec Zaręba. Dostał on bowiem właśnie wiadomość od Czarnego, że kniaź Świdrygiełło, podążając z Wilna, na najbliższy nocleg zamierza zatrzymać się w Oszmianie. Do północy brakło jeszcze z godzinę, a do Oszmiany nie pozostało już więcej jak milę, spieszyć się więc nie było potrzeby, bo napadu postanowiono dokonać na krótko przed pierwszym brzaskiem, gdyż ponoć jest to pora najgłębszego ludzkiego snu. Wszakże nie tylko ludzkimi losami rządzi byle przypadek. Zdarza się, że wtrąca się i do historycznych zdarzeń. Tej nocy jeden z wojów przybocznej drużyny kniaziowej pozostał do późna w szynku, ciesząc się przychylnością jednej ze służebnych dziewek,

toteż minęła już północ, kiedy przemykał się uśpionymi ulicami do grodu, w którym stał kwaterą kniaź Świdrygiełło. Droga wiodła go do placu przed cerkwią, skąd do grodu miał całkiem blisko. Kiedy jednak wynurzył się poza węgieł narożnego domu, cofnął się szybko, zaskoczony i przejęty strachem. Ujrzał bowiem plac zatłoczony konnymi, którzy właśnie formowali się w oddzielne grupy. Taka ilość nieznanych wojowników, bo ocenił ich na sześć albo i siedem setek, oznaczała zbyt wyraźnie niebezpieczeństwo zawisłe nad kniaziem. Pojął tę groźbę natychmiast, rzucił się więc w bok, ominął plac, bacząc, by go nie dostrzeżono, i pognał ogrodami do zamku. Mocno zdyszany dopadł bramy i ostrzegłszy strażnika przed niebezpieczeństwem, sam biegł do pałacu. Gród w Oszmianie był drewniany, otoczony również tylko drewnianą palisadą podsypaną ziemnym wałem, już mocno nadwerężonym przez czas, bo topniejące śniegi i deszcze wymyły w nim wyrwy, wiele bali palisady było już przegniłych i nawet nie załatanych, a fosa, dawno bez wody, zarosła chaszczami. Dawne, nieomal coroczne krzyżackie „rajzy” docierały wówczas i do tych okolic, ale już wiele lat od tych najazdów upłynęło, toteż zaniedbano bardziej gruntownych napraw. Nie mieli więc nocni napastnicy trudności z ich sforsowaniem. Wnet woje wdarli się na palisadę, szybko wycięli straż przy bramie, a spieszony oddział, przeznaczony do uderzenia na główny budynek grodu zwany pałacem, wpadł na dziedziniec i z wrzaskiem rzucił się do głównego wejścia. Tym oddziałem przewodził sam książę Zygmunt, mając przy boku pana Zarębę. Natomiast dwoma konnymi oddziałami, które miały niby ramionami otoczyć wokół wały grodu, by nikt z niego nie mógł się wydostać, dowodzili Gasztołd i Pietrasza. Sam gród oszmiański nie był rozległy, szybko więc rozciągnęli się w linię strażniczą, wypatrując tych, którzy przez boczne furty czy też dziury W balustradzie umykali przed napadem. Takich było sporo, ale mało któremu udało się skryć przed wzrokiem zaczajonych wojów. Większość dosięgały strzały lub cięcia szablą, bo uciekali pieszo, nie mieli więc szans przed wierzchowcem. Na odgłos bitewnego zgiełku i wrzasku napastników wybiegła przed pałac książęca drużyna. Ostrzeżeni zawczasu, mieli już kołczany i szłomy na sobie, a u boków tarcze. Najpierw próbowali strzałami, jeśli nie wstrzymać, to choć przetrzebić napastników, potem zaś,

kiedy ci wpadli już na nich, zasłaniali się tarczami i parując ciosy usiłowali dawać im odpór. Jednak przewaga liczebna była zbyt wielka, by długo zdołali się bronić. Rychło wysieczono ich co do nogi i woje kniazia Zygmunta, ścigając się jeden przez drugiego, z nim samym na czele, wdarli się do wnętrza budynku. Tu wnet pojmano kilku przerażonych dworaków i przyłożywszy im ostrze do gardeł, rozkazano wieść na pokoje Świdrygiełły. Do wskazanej komnaty za pierwszymi żołnierzami wpadł Zygmunt. W świetle niesionych przy nim pochodni ujrzał bladą jak zjawa niewiastę, okrytą tylko szubą, którą zaciskała kurczowo na piersiach. Stała nieruchomo i wzrokiem pełnym grozy wpatrywała się w zgiełkliwy tłum napastników. — Ktoś ty?! — wrzasnął Zygmunt. Gdzie ta sobaka Świdrygiełło?! — Kniazia tu już nie ma, a jam jego małżonka, Zofia... — odpowiedziała kobieta usiłując opanować drżenie głosu. — Obaczym, czy nie ma! Przeszukać komnaty, a nie zapomnieć i o strychu! — rozkazał Zygmunt najbliższym wojom. — Gdzieś tu musi być! Dawno stąd uszedł? — ponownie zwrócił się do księżnej. — Kilka pacierzy temu... Przybiegł ktoś do niego i ostrzegł przed wami... — Aż kilka pacierzy? — spytał podejrzliwie Zygmunt. — I już było wiadomo, że nadciągamy? Coś mi tu, niewiasto, kręcisz! Ale jak cię moi woje przygniotą w pościeli, będziesz gadać inaczej! Kobieta nic nie odpowiedziała, ale cofnęła się o krok, mocniej zwierając kraje szuby. Zaręba, który w milczeniu przysłuchiwał się pogróżkom kniazia Zygmunta, widząc jego gorejące wściekłością oczy, odezwał się spokojnie: — Sądzę, że mówi prawdę. Uprzedzałem, żeby formować się w polu, a nie w mieście. Chyba już naszej zwierzyny nie obaczym. A miast grozić księżnie, dajcie jej lepiej straż i do posługi służebne. Przecie nie o # tę niewiastę nam szło. — Cóż to, stajesz, wasza wielmożność, w jej obronie? — żachnął się Zygmunt, wciąż rozeźlony niepowodzeniem. — Gdyż z niewiastami nie wojuję i rycerskich obyczajów przestrzegam! — Już ze zniecierpliwieniem rzucił kasztelan. — Raczej próbowałbym pościgu, wasza książęca mość, a nie tracił tu po próżnicy czasu!

— A wiesz, dokąd on pognał?! Nawet rozpytywać nie ma kogo, bo jeszcze w ciemnościach umykał! Ponieważ Zygmunt nie zwracał już uwagi na Swidrygiełłową małżonkę, Zaręba wykorzystał to i polecił stojącemu za nim setnikowi: — Weź ludzi i daj baczenie, by nie napastowano dziewek. A pod drzwiami tej komnaty także postaw straże, bo odpowiesz głową za bezpieczeństwo księżnej pani! Setnik ruszył ze swymi ludźmi, Zygmunt zaś obrócił się ku drzwiom i jakby zapominając o kobiecie, odezwał się do kasztelana: — Chodźmy obaczyć, może go jednak gdzieś złapali. A także chcę wezwać marszałka Gasztołda i wojewodę Pietraszę, gdyż musimy odbyć naradę, co teraz czynić, jeśli tego psubrata nie zdołamy ująć! Istotnie, ująć nie zdołano, gdyż Świdrygiełło, ostrzeżony w porę, zdążył wraz z najbliższymi bojarami, z Gniedygoldem, wojewodą wileńskim na czele, dosiąść wierzchowców, które na czas podali im stajenni, i z tym szczupłym oddziałem, bo liczącym tylko czternaście koni, pognać w stronę Połocka, gdzie po trzech dniach dotarł szczęśliwie, znajdując tam schronienie. Jednak napad na jego dwór, pojmanie w niewolę małżonki i zagarnięcie całego mienia, jakie miał ze sobą, było, choć nie całkowitym, jednak wielkim sukcesem, i to większym, niż mogło by to się zdawać, gdyż od razu zmienił sytuację w kraju. Na wieść bowiem o tym zdarzeniu wszystkie litewskie miasta zaczęły słać do Zygmunta wiernopoddańcze poselstwa, a litewscy wielmoże i całe bojarstwo okrzyknęło go zgodnie Wielkim Kniaziem. Także Żmudź i Podlasie wypowiedziały się za nim. Zaręba zaś pchnął natychmiast do króla Niewiarowicza z tą radosną wieścią, która doszła Jagiełłę w czasie jego pobytu w Lublinie. Wkrótce zaś po tym przybyło tam i poselstwo kniazia Zygmunta. Skutkiem zdarzeń w Oszmianie, nocą z 31 sierpnia na I września, państwo litewsko–ruskie podzieliło się na dwa obszary. Za Zygmuntem opowiedziały się Żmudź, Podlasie i właściwa Litwa, a więc ziemia wileńska z Wilnem, Trokami, Grodnem. Kownem oraz zdobyty Brześć, a także ziemie ruskie książąt Szymona Holsztańskiego, Aleksandra Włodzimierzowicza i Fedora Korybutowicza. Natomiast Bo rysów, Bracław i cały Wołyń z miastami. Dubno, Łuck. Włodzimierz, Krzemieniec, Olesko, oraz część Podola z Czerkasami i Dźwinogrodem pozostały przy

Świdrygielle. Zygmunt Kiejstutowicz osiadł zatem na państwie litewskim, natomiast Świdrygiełło Olgierdowicz na księstwie ruskim, a więc podług ówczesnego podziału — schizmatyckim. To, co stało się na Litwie, było ogromnym ciosem dla Zakonu, gdyż teraz, skutkiem przymierza w Skirstymoniu, znalazł się w wyraźnym sojuszu z innowiercami. Poza tym powstały podział powodował ogromny ubytek sił na rzecz Polski. Dla dopełnienia miary niepowodzeń, doszło z kolei następne, gdyż właśnie w tych dniach otrzymał Wielki Mistrz list od taborytów, którzy wspominając haniebne złamanie pokoju z polskim królem wzywali do zadośćuczynienia mu jako ich szczególnemu protektorowi, „gdyż inaczej przeciw Zakonowi i przeciw wszystkim wspierać go będą.” List ten, poprzednie poselstwo polskie do Budy i wreszcie zamach na Świdrygiełłę wskazywały, że były to elementy z góry ustalonego planu, maskowanego przyjacielskimi rokowaniami z Zakonem i wzywaniem Świdrygiełły do pojednania, mimo że po Parczewie przestano w nie wierzyć. Dość więc zgryzot przysparzał Russdorfowi bieżący rok, było nad czym z komturami radzić. Jak nadal popierać Świdrygiełłę, skoro stał się teraz przywódcą już tylko schizmatyków? Przerzucić się na stronę Zygmunta i z nim się sprzymierzyć? Ale wówczas przeciw komu, skoro głównym wrogiem była Polska, a on dzięki niej i tylko w oparciu o Jagiełłę może utrzymać się przy wielkoksiążęcej władzy? Jednak nawet gdyby udało się osiągnąć takie porozumienie, byłoby to zbyt wyraźne wiarołomstwo wobec Świdrygiełły, które naruszyłoby zaufanie innych do Zakonu, jako partnera niegodnego zaufania. Miał więc czym się trapić Wielki Mistrz. Jednak uznał, że przyjacielski list do Zygmunta nie przeszkodzi mu powziąć w razie potrzeby innej decyzji, więc wysłał do niego natychmiast posła, wytrawnego komtura Landsee. Jednak otrzymana odpowiedź bynajmniej go nie pocieszyła, gdyż książę pisał: „...bez wiedzy i zezwolenia Władysława, króla polskiego, nic dla nikogo ani chce, ani może uczynić; wyrozumie jednak brata, co mu w tej mierze podoba się przedsięwziąć, i według jego woli i nauki mistrzowi i Zakonowi Pruskiemu odpowie.” Położenie więc stało się niemal bez wyjścia. To samo zagadnienie do rozwiązania miał również i mistrz Zakonu Inflanckiego, Rutenberg. Świdrygiełło natychmiast wysłał do niego z Połocka

pismo prosząc o pomoc. Ale bez porozumienia z Malborkiem Rutenberg nie chciał zajmować wyraźnego stanowiska, odpowiedział więc wymijająco. Wszakże z późniejszej korespondencji z Russdorfem pisał: „Gdybyśmy księciu Świdrygielle teraz naszej pomocy zupełnie odmówili, byłoby to bardzo przewrotne i nie zostało nam policzone na korzyść wiary i sumienia, zwłaszcza ze strony najjaśniejszego króla rzymskiego... jeżeli zaś Świdrygiełło zwyciężyłby, a my mu pomocy odmawiali, to wiele by to hańby i zgryzot Zakonowi przyniosło...” Tych zgryzot obecnie oba Zakony miały sporo. Już teraz oderwanie się Litwy, Żmudzi oraz Podlasia ogromnie osłabiało dotychczasowe trójprzymierze, gdyż jeden z jej członków w najbliższej przynajmniej przyszłości będzie na pewno uwikłany w bratobójczą walkę, a Inflancki takoż został zagrożony. Udzielając zaś pomocy Świdrygielle, nie będzie mógł jej udzielić Zakonowi Pruskiemu. Ten więc w razie zbrojnej rozprawy z Polską pozostawał z nią sam na sam. A do tego wróg sprzymierzywszy się z taborytami znacznie wzrósł na siłach. Nic więc dziwnego, że wieść o zdarzeniach na Litwie była dla Zakonów pieśnią ponurą, natomiast w Koronie wywołała entuzjazm, odprawiono po kościołach dziękczynne msze i przy „Te Deum laudamus” bito w dzwony. Od razu też wykorzystano sytuację. Król wysłał bowiem natychmiast swoje przyboczne wojska z rózkaźem odbicia Oleska, czego też dokonały. Przybyło wkrótce poselstwo od Zygmunta zastając króla w Lublinie. Prosił książę o zatwierdzenie go w godności Wielkiego Księcia, bez czego, jak pisał, nie mógłby rządów sprawować. O odmowie tej prośbie nie mogło być mowy, toteż uchwalono spotkać się w Grodnie z początkiem października. Początkowo król sam chciał jechać, ale Rada, obawiając się dla królewskiej osoby niebezpieczeństwa związanego z tą podróżą, uchwaliła wysłanie poselstwa. Wraz z poselstwem kniazia Zygmunta przybył do Lublina Czarny. Przywitanie z Jaksą było krótkie, za to rozmowa, jaką odbyli potem, długa i przeciągnęła się do późna. Zajęty ważnymi sprawami na Litwie Hubert nie miał możności poświęcać sprawie Olgi większej uwagi, dopiero więc teraz dowiedział się o królewskiej decyzji, a także p radzie proboszcza, by bez wybiegów i oporów spełnić wolę władcy. Jaksa przypuszczał zatem, że

polecenie, jakie przekazał Zycie, zostało już wykonane, choć wiadomości z Czepiel jeszcze dotąd nie otrzymał. Czarny dowiedział się jednocześnie, że w rozmowach z wysłannikiem Zygmunta obiecano kniaziowi wysłanie poselstwa pod koniec września. Jak się potem okazało, mieli posłować Zbigniew Oleśnicki, kanclerz, Władysław Oporowski, podkanclerzy, wojewodowie: Jan z Lichina, brzeski, i Jarand z Grabi, włocławski, kasztelanowie: Wawrzyniec Zaręba, sieradzki, i Przybysław Dzik z Kadłuba oraz Spytek z Tarnowa. Była dopiero pierwsza dekada tego miesiąca, postanowił więc co rychlej jechać do Czepiel, by na miejscu dowiedzieć się, co tam zaszło, a także i wytchnąć choć parę dni, gdyż na pewno proboszcz zechce, by towarzyszył i temu poselstwu. Zbyt bowiem ważne następowały teraz na Litwie wydarzenia, by ksiądz Andrzej poniechał wglądu w ich przebieg. Przewidywanie to sprawdziło się rychło, bo już następnego dnia, po wysłuchaniu szczegółowego sprawozdania z litewskiej imprezy, ksiądz Andrzej oświadczył: — Rozmowy teraz w królewskiej Radzie prowadzone są nad składem poselstwa, które ma zawieźć Zygmuntowi pełnomocnictwo i uzgodnić z nim inne ważne sprawy. Miłościwy pan pragnął osobiście przekazać kniaziowi wielkoksiążęcą władzę dla nadania tym większego znaczenia tej nominacji, lecz ze względu na stan zdrowia i bezpieczeństwo jego osoby panowie z Rady zdołali odwieść go od tego zamiaru. Poselstwu będzie na pewno przewodniczyć Jego Eminencja kanclerz Oleśnicki, a kto poza nim, dopiero obaczym. Bez wątpienia pojedzie i pan Zaręba, a ja życzę sobie, abyś waćpan nadal mu towarzyszył. Zbyt ważne dzieją się tam sprawy, by Zakon poniechał wywierania na nie wpływu, chociaż tajnymi drogami. Czarny pokiwał głową z uśmiechem. — Spodziewałem się, że ta droga mnie nie minie... — No i słusznie. Masz wszakże nieco czasu, tedy odetchnij nieco w Czepielach, boć masz je w pobliżu. — Kiedy rusza poselstwo? — Nie sądzę, by wcześniej niż za dwa tygodnie. — Dobre zatem i to! Liczę, że wasza wielebność da mi przed wyjazdem bardziej dokładne polecenia?

— Te możesz otrzymać i teraz, ale wiele ich nie będzie. Nie sądzę wszakże byś ich potrzebował... — Co ciekawi zatem waszą wielebność? Ksiądz Andrzej przesunął palcem pó nosie. — Obecnie przemyśliwuję nad tym, jak to się stało, że taki Świdrygiełłowy zausznik i przyjaciel Zakonu od razu uznał zwierzchność Zygmunta, a nawet wysłał do niego specjalnego posłańca z wiernopoddańczym pismem, zapewniając go o gotowości do posłuszeństwa i wiernej służbie. — Grodzieński starosta? — zdziwił się również Czarny, domyślając się, o kogo chodzi. — Czyżby tylko ze strachu o własną skórę? Przyczyna prawdopodobna, ale może istnieje i inna. Są przecież na Litwie, choć nieliczni, wielmoże, którzy również mogą obawiać się nowego władcy, a tak gorliwi nie byli... — Nie z własnej ochoty mógł tak postąpić, a jako wierny sługa Zakonu... — Właśnie takie myśli chodzą mi po głowie. I to jest owo specjalne poruczenie, o które pytałeś. Może otrzymasz i inne, jeśli pojawi się potrzeba, ale i to wystarczy. — Jaksa pozostaje nadal przy waszej wielebności? — Tak. Sprawa, którą prowadzi, utknęła po śmierci Bukwy w miejscu, ale może ruszyć każdego dnia, toteż musi pozostać przy dworze... — Rozumiem, choć spodziewałem się, że będzie mógł jechać ze mną... — Z wyjazdem musi poczekać. Zresztą teraz zbytnio się nie trudzi, toteż odpoczynek nie. jest mu potrzebny, a małżeńskie obowiązki z nawiązką zdąży odrobić... — zakończył kpiąco ksiądz Andrzej. Czarny nie zatrzymał się dłużej w Lublinie, tym bardziej że królewski dwór rychło udawał się do Sandomierza. Nie dał więc wierzchowcom odpocząć i już następnego dnia ruszył do Czepiel. Powitany gorąco, początkowo mocno był zaskoczony nieobecnością chłopców. Ale wysłuchawszy wyjaśnienia Uny, skinął potakująco głową. — Słusznieś uczyniła zezwalając, a nawet wspomagając ich wyjazd. Nie uchodziło postąpić inaczej, choć Lech bardziej chyba słuchał głosu serca niż rycerskiego obowiązku.

— Nie neguj i tego drugiego głosu, bo krzywdę mu czynisz — zauważyła Una. — Ależ nie neguję! — roześmiał się Hubert. — A poza tym rad jestem, że samodzielnie będą sobie poczynać! Młodzikami przecież już nie są i pora, by pokazali, co potrafią! — Wszakże niebezpiecznej podjęli się imprezy... — Nie inne ich i w przyszłości czekają, bo niespokojne teraz czasy, toteż mąż w siodle musi je spędzać, a nie pilnować, czy mu się krowy cielą. Niech więc nawykają do niebezpieczeństw, boć babskiej spódnicy już nie pora się trzymać. Chyba po to, aby ją unieść. — Waćpan włócząc się po świecie zapomniałeś dobrych obyczajów i byle co gadasz! — ofuknęła męża Una. Wyszukaniem w Grodnie odpowiedniej kwatery zajął się Waśko. Uznał, że powinna być wygodna, gdyż należało się liczyć z dłuższym pobytem, a przy tym i niezbyt odległa, choć leżąca raczej na uboczu. Nie miał z tym jednak dużego kłopotu, bo dworów i dworków otoczonych palisadami, a także zasłoniętych drzewami, było sporo. Znalazł kwaterę u starego pszczelarza, przy bocznym zaułku. Dom otoczony był sporym sadem, wśród którego stały długie szeregi uli, stanowiące troskę gospodarzy i źródło ich dochodów. Było to leciwe już małżeństwo, którego syn pracował na książęcym zamku i tam się kwaterował. Zastanawiał się Waśko, czy nie będzie to stanowiło niebezpieczeństwa dla ich zamiarów. Ale przyszło mu też na myśl, że być może okaże się i pomocne, jeśliby młody Bierkut — bo tak nazywali się gospodarze — był godzien zaufania, i udałoby się wejść z nim w komitywę. Odwiedzał jednak rodziców tylko w niedzielę, więc rozstrzygnięcie tej sprawy zostawił do sposobności. Kwatera była wygodna, bo dostał dwie izby, jedną dla paniczów, drugą dla siebie i Dzieweczki, ani dla koni znalazło się miejsce w gospodarskim obejściu. Odbywali teraz we trzech nieustanne narady, gdyż Dzieweczka wolał krzątać się przy koniach niż słuchać wywodów, z których niewiele umiał pojąć. Szybko też doszli do przekonania, że pierwszym czekającym ich zadaniem jest odszukanie Łaski, ale w ten sposób, by samym nie zdradzić się ze swoją obecnością.

Było oczywiste, że musiał przebywać w Grodnie, gdyż przebywała tu i Olga, która stanowiła cel jego zabiegów. Drugim więc zadaniem pozostawało dowiedzieć się o jego zamierzeniach: jakim mianowicie sposobem zamierza zdobyć dziewczynę? Uzyskanie jej zgody było wykluczone, zatem istniała groźba, że będzie starał się uzyskać tę zgodę od starosty. Ale to również wydało się mało prawdopodobne, bo różnica stanów i znaczenia była zbyt wielka, by młody szlachetka mógł na to liczyć. W jaki zatem sposób zamierzał osiągnąć cel? Czyżby zamierzał dokonać porwania? Byłby to zamysł szalony, wszakże jedyny, jaki mógł wchodzić w rachubę. Zanim jednak znajdą się odpowiedzi na te pytania, przede wszystkim należało ustalić miejsce pobytu Łaski, a wówczas dopiero rozważyć dalsze poczynania. Trosce tej dał wyraz Lech w czasie kolejnej debaty. — Sądzę, że porozumienie z Olgą należy ostawić do czasu, aż dowiemy się, jakie grozi jej niebezpieczeństwo. Naszym przeciwnikiem jest nie starosta, a Łaska, więc przede wszystkim od niego musimy zacząć. — Przecież nie wiemy, gdzie jest? — zauważył Roch. — Może w ogóle go tu nie ma i będziemy szukać wiatru w polu? Gdzie zatem byłby? Czyż nie po Olgę wybrał się na Litwę? Zatem gdzie, jeśli nie do Grodna? — Czy gadałeś już z tym młodym Bierkutem? Co to za człek? — Lech zwrócił się do Waśki. — Zwie się Aleksander, toteż wołają go Saszka. Bystry chłopak, lat ze dwadzieścia. Na pieniądz łasy, może się dogadamy? — Co robi na zamku? — Pracuje jako pomocnik kucharski sposobiąc się do tego zawodu/ — To dobrze. Wie zatem, co dzieje się w pałacu, bo gdzie, jak nie w kuchni, służba rozpuszcza języki. — Toteż potwierdził, że panienka przebywa na zamku. Jest z nią i stara Tekla, ta zielarka z Niemierzy. — Pilnuj więc, Waśko, tego Saszki i nie szczędź mu paru groszy, bo ważny może to być dla nas sojusznik! — Wszakże o Łasce wie tylko tyle, że jakowyś młody szlachcic gadał raz i drugi ze starostą. — Zatem o Sergiuszu wiele się od niego nie dowiemy. Gdzie więc go szukać?

— Trzeba by pochodzić po oberżach, może tam czegoś się uda dowiedzieć? W;szakże Dzieweczka niewiele nam w tym pomoże. Was Łaska zna, więc mnie pozostaje tym się zająć, innego sposobu nie widzę... — A czy ciebie także nie zna z Czepiel? — Na szczęście nie. Jeśli mnie widział, to tylko z daleka, i to wśród innych, więc tego się nie obawiam. Ja wszakże poznam go od razu. — Poza szynkiem czy oberżą jest jeszcze jedno miejsce, gdzie można by go spotkać. Choć huncwot, ale do kościoła przecież chyba chodzi — wtrącił Roch. — Trudne to nie będzie, bo jest tylko jeden, bernardynów pod wezwaniem Świętej Zofii... Jeśli i Dzieweczka wie, jak wygląda, niechby co niedziela tam chodził, może go spotka? Skoro wówczas za nim pójdzie, dowie się, gdzie mieszka. To chyba potrafi. — To dobra rada — przyznał Waśko. — Trzeba mu wszakże dobrze do łba nabić, co i jak ma czynić! — Ty zaś od dziś łaź po oberżach. Wiele ich w mieście nie ma, trzy lub cztery. — Wystarczy, by nachlapać się piwa! — roześmiał się Waśko. — Szczęściem nie takie ono złe, by nie stało ochoty na parę kufelków! — Obyż tylko i Łaska był tegoż mniemania... — mruknął Lech. — Bo jeśli coś zamierza, będzie się raczej ukrywał. Dlatego, kto wie, czy bardziej nie poszczęści się Dzieweczce. Jednak najbliższa i następna niedziela dowiodły, że szczęścia nie miał. bo wracał na kwaterę z niczym. Waśce też nie lepiej się wiodło, bo mijał dzień za dniem i mimo że już od południa obijał się po mieście i zaglądał do szynków, nigdzie Łaski nie spotkał. W czasie jednak tych odwiedzin zdołał nawiązać sporo znajomości, głównie jednak wieczorami, kiedy na kufelek piwa zaglądali poza miejscowymi kupcami czy majstrami ich czeladnicy lub praktykanci kupieccy. Bywali też i osobnicy bardziej podejrzani, niby szukający służby, bądź przybyłe nie wiadomo skąd obieżyświaty, a nawet zwykłe włóczęgi, szukające łatwych zarobków. Miał więc Waśko do kogo się przysiąść i pogadać. Wszakże ta gadanina nie przeszkadzała mu pilnie baczyć, kto z nowych gości przybywa na salę. Wciąż jednak nie zdołał spotkać młodego Łaski. W rozmowach usiłował nieznacznie rozpytywać o niedawno przybyłych do miasta, ale takie okrężne

pytania nie dawały rezultatu. Jednak przygotowany na trudności nie tracił nadziei, że w tak niedużym mieście wreszcie natrafi na przybysza z Matczy. Nadzieje te spełniły się wreszcie, choć w okolicznościach, których zupełnie nie przewidywał, więc początkowo nie wiedział nawet, że jest u celu swych wysiłków. Któregoś popołudnia, kiedy sala oberży, do której zaszedł, była jeszcze pustawa i sam zasiadł za stołem, przybył nowy gość. Już raz czy drugi zdarzyło się Waśce spotkać go w większej kompanii, więc się znali. Przybysz ujrzawszy, że siedzi sam, zbliżył się i powitawszy go zajął miejsce obok. Był to młody mężczyzna, lat dwudziestu kilku, o płowej czuprynie i okrągłej, zwykle wesołej twarzy. Zwał się Kuba i ponoć pracował u któregoś z miejscowych kupców. Po krótkim powitaniu i zamówieniu trunku zagadnął: — Sam siedzisz? Wciąż jeszcze nie znalazłeś nowego zatrudnienia? — Ano, nie. A ty wyrwałeś się z roboty, że cię tu widzę? — Chodziłem z polecenia swego patrona, tom skorzystał, by wychylić kufelek. — Zamilkł i chwilę przyglądał się swemu kompanowi. Wreszcie rzucił żartobliwie: Wiesz co, Waśko, skoro szukasz, jak mówisz, służby, może mógłbym ci być pomocny?! Widzi mi się, żeś chłop bystry i nie ułomek, a jeśli i niestrachliwy, możebyś się i nadał?! — Nadał? A do czego? — Jeden z moich kumpli gadał mi niedawno, że jest tu taki jeden panek, który śmiałych chłopaków chętnie by przyjął do swego pocztu. Ponoć w dłuższą drogę się wybiera i potrzebuje paru takich, co się byle czego nie ulękną, boć wiadomo, że w podróży o przygodę łatwo. — Któż to taki? — Waśko udał zainteresowanie, nie przywiązując zbytniej wagi do propozycji, gdyż przecie służby nie szukał. — Możny pan i nie sknera. Przy nim mógłbyś dobrze zarobić! — A dokąd zamierza się udać? Daleka to droga? — Do Korony, ale dokąd, tego nie wiem. — Zależy gdzie do Korony. Bo jakby zaciągnął człeka na kraj świata, samemu przyszłoby wracać i za darmo... — O to się nie bój. Jak szczęśliwie drogę odbędziecie, to i na powrotną otrzymasz, to szczery pan!

— Hm... — Waśko zastanawiał się nad odpowiedzią nieświadom, jak blisko stoi celu swoich zabiegów. — Musiałbym z nim pogadać, bo człek musi wiedzieć, do kogo i za wiele idzie na służbę. Byle jakiej nie wezmę, tak mi znów nie śpieszno... — Tedy rozważ sobie i daj mi jutro znać. Ja pogadam z tym kumplem, który i mnie namawia, bym do nich przystał, i doskoczę tu jutro o tej samej porze. A jak rzecz dojdzie do skutku, to za moje starania postawisz mi piwo! — Kuba roześmiał się klepnąwszy towarzysza po ramieniu. Waśko na kwaterze nie wspomniał o tej rozmowie uznając, że niewarta nawet gadania. Ale ostatecznie postanowił pójść na spotkanie, by nie popaść w podejrzenia i utrzymać się w roli, jaką grał. Kuba był już na miejscu i spytał od razu: — No jak? Ruszamy w drogę? — Toś ty się zdecydował? — Jakbyś wiedział! Co tu będę siedział? Kupcem nie zamierzam ostać, chętnie więc zaznam nieco przygód. — To już gadałeś z tym panem? Kto to zacz? A głównie skąd? Bo za daleko nie pojadę! — Z chełmskiej ziemi. Jeśli chcesz, to cię do niego zawiodę i sam wszystko z nim obgadasz, a i on tobie się przyjrzy. Wzmianka o chełmskiej ziemi zabrzmiała w uszach Waśki niby sygnał myśliwskiego rogu. Czyżby to łaskawy Bóg sam podsuwał mu Łaskę? Czyżby to właśnie był on? Ten błysk nadziei wzbudził w nim podniecenie, które wszakże opanował, rzucając niedbale: — Pewnie, że bez tego się nie obejdzie! Nie wiem, czy służbę przyjmę, ale pogadać mogę. Jeśli zapłaci godziwie, nijakich przygód się nie boję, gdyż za mieczyk też potrafię chwycić! — Tak też sądziłem! Tedy możemy iść, choćby i zaraz! To niedaleko, dużo czasu nie stracę! Istotnie, skręcili w drugą przecznicę. Stanowiła ją wąska uliczka, piaszczysta tak jak i inne w mieście. Były to właściwie zwykłe drogi po deszczach tak błotniste, że nawet pieszemu trudno było przejść. Domy przy nich stały przeważnie w głębi, ukryte między drzewami. Tylko bliżej zamku i

targowego placu tworzyły bardziej zwartą zabudowę i miały sklepowe lady, bądź wejścia wprost z drogi. Brama była rozwarta, więc weszli od razu na podwórze, gdzie Kuba pozostawił towarzysza, i zdradzając obeznanie z obejściem, co dało Waśce do myślenia, ruszył ku domowi. Nie było go dłuższą chwilę, a kiedy się ukazał, szedł z nim człowiek, na widok którego Waśce szybciej zabiło serce. Był to bowiem młody Łaska we własnej osobie. Zbliżył się i obrzucił przybysza bacznym spojrzeniem, ale nic nie wskazywało na to, że wie, z kim ma do czynienia. Na zdjęcie bowiem przez Waśkę czapki i jego uniżony ukłon, odpowiedział niedbałym skinieniem głowy: — Jak się zwiesz, przyjacielu? — zagadnął nie odwracając oczu z jego twarzy. — Waśko, wielmożny panie... — U kogo ostatnio służyłeś? Waśko spodziewał się indagacji, więc odpowiedział bez wahania: — U jednego gdańskiego kupca, w ochronie jego taboru. — Czemuś zatem porzucił tę służbę? Gdańscy kupcy dobrze ponoć płacą? — Nie porzuciłem, ale mnie i paru innych odprawił, kiedyśmy dotarli do krzyżackiej granicy. — No cóż, widzę żeś nie ułomek, mógłbym cię wziąć do swego pocztu, jeśli umiesz bronią władać i byle czego się nie boisz... — Toć zbrojno owemu kupcowi służyłem i przychodziło dawać zbójom odpór! — Sądzę więc, że i mnie się nadasz! Ale to sobie spamiętaj, że warcholstwa nie ścierpię i posłuszeństwa we wszystkim, co rozkażę, będę wymagał. Ale też i zapłaty nie poskąpię! — Rad zatem będę służyć wielmożnemu panu... — Waśko znów uchylił czapki z ukłonem. — Gdzie teraz mieszkasz? — U jednego z tutejszych znajomych. Dał mi komórkę przy stajni... — Możesz zatem od jutra przenieść się tutaj. Kwaterę dostaniesz bardziej godziwą i spyżę takoż.

— Jutro niedziela, stawię się w poniedziałek. Ale jaka będzie zapłata, wielmożny panie? — celowo zainteresował się Waśko, by nie wypaść z roli. — Trzy grosze dziennie, a jeśliby przyszło dobywać oręża, postąpię do pięciu. Waśko uznał, że należy okazać zadowolenie, bo istotnie nowy pan zdawał się skąpy nie być, tym bardziej że o jakiejś konkretnej pracy nawet nie wspomniał. — Dziękuję, wielmożny panie! — rzucił więc z uśmiechem. — Rad wam będę służyć! To niespodziewane spotkanie i jego rezultat przeszło najśmielsze oczekiwanie Waśki, toteż wracał na kwaterę, jakby mu u ramion skrzydła urosły. Nie tylko bowiem znał już miejsce pobytu nieprzyjaciela, ale w dodatku dostał się w poczet jego szeregów, co, jak dobrze rozumiał, ogromnie ułatwiało dalsze poczynania. Równie zaskoczeni i uszczęśliwieni byli obaj bracia, kiedy im opowiedział o swoim nieoczekiwanym spotkaniu i rezultacie, jakie przyniosło. — Teraz już wiemy nie tylko, gdzie przebywa, ale będziemy znać i jego poczynania! — ucieszył się Lech. — A przez młodego Bierkuta można będzie wiedzieć, co robi Olga — uzupełnił Roch. — Czy nie przesłać jej przez niego kartki z paru słowami wiadomości? — zastanowił się Lech. Poczekałbym z tym — poradził Waśko. — Kartkę mogą przyłapać, a wtedy wzmogą czujność przy strzeżeniu panny. Na razie wystarczy, że coś niecoś o niej nam donosi. Ostatnio mówił, że jeździ na konne spacery, a łatwiej ją porwać z siodła, niż z zamku. — Obawiam się, czy nie to samo obmyśla i Łaska... — mruknął Lech. — Wkrótce będziemy o tym wiedzieli! — rzucił wesoło Waśko. — Toteż musimy teraz coś postanowić! — z przejęciem zawołał Roch. — I to szybko, by nas nie uprzedził! On ludzi nie na próżno werbuje, toteż i my musimy zakrzątnąć się koło tego! Masz chyba słuszność... — zgodził się Lech w zamyśleniu. — Istotnie, może nas uprzedzić... — Od jutra tedy i my musimy zabrać się do werbunku! — Ale kto będzie to robił, skoro Waśki nie stanie?

— My dwaj, bracie! Teraz nie ma co oglądać się na tego gada Łaskę. Wiemy, że po mieście nie łazi, tedy w gospodach go nie spotkamy, a to najlepsze miejsce, aby znaleźć sposobnych ludzi! — Pogadam także z Bierkutem — oświadczył Waśko. — Jużem się na tyle z nim zaprzyjaźnił, że na pewno mi pomoże. — Aby bez rozgłosu, upomnij go o tym — ostrzegł Lech. — Może wreszcie ruszymy z miejsca — westchnął przy tym. — Dnie mijają, a myśmy utknęli niby szkuta na mieliźnie! Teraz się rozruszasz! — pocieszył go Roch. — Jutro niedziela, więc Bierkut do nas zajrzy, niech więc Waśko z nim gada, a my już dziś idźmy do miasta! — Nie musisz poganiać, mnie na pewno pilniej niż tobie. Zaraz po obiedzie ruszymy. — Mógłbym paniczom towarzyszyć, bo mam już jakie takie rozeznanie wśród bywalców — wtrącił Waśko. — Jakżeś się umówił z Łaską? Kiedy rozpoczynasz u niego służbę? — spytał Lech. — W poniedziałek. — Zatem dzisiejszego i jutrzejszego popołudnia istotnie możesz nam bardzo pomóc... — Ale razem iść nie możemy. — To się rozumie! Pięknie by było, gdyby nas ujrzał przy jednym stole! Ty gadaj osobno, a jeśli znajdziesz chętnego, dasz znak temu z nas, który będzie na sali... — Musimy jednak wiedzieć, wielu ludzi mamy zwerbować? — zauważył Roch. — To ustalimy po tym, jak Waśko powie nam, jakie siły będzie miał ten sobaczy syn. Do tego czasu trzeba brać każdego, kto się nada. Nadmiaru nie ma co się bać. — W jaki sposób będziesz nam donosił? To ważna sprawa, bo przecież musimy być w ciągłej styczności, gdyż dalsze działania Łaski będą jeszcze ważniejsze niż to, jak silny ma poczet. — Masz rację — zgodził się Lech. — Wszakże sposób niełatwo znaleźć... — urwał, zamyślając się. — My przecież także musimy mu donosić o swych działaniach...

— No właśnie... Ale jak to czynić? — Saszka Bierkut udzieli nam pomocy — oświadczył Waśko. — Zwłaszcza jeśli mu przyobiecam parę groszy. Moja w tym głowa, aby go powiadomić, a on wyskoczy do was, by wiadomość przekazać. Wy zaś w razie potrzeby gadania ze mną podeślijcie do niego Dzieweczkę. — Sądzisz, że zdoła ci wieść przekazać dość rychło? — O to bądźcie spokojni! Niech nam teraz gospodyni da posiłek, i możemy ruszać! — Oby się powiodło... — westchnął Lech. Nagle zamilkł, a potem zwrócił się do Waśki: — Słuchaj, czy mimo twych obaw nie posłać jej kartki? Może się zdarzyć, że ujrzy cię wśród ludzi Łaski? A wówczas na pewno się zdradzi, żeś jej nieobcy. Co wtedy? — To prawda, paniczu — przyznał Waśko. — Dobrze, że o tym pomyśleliście. Istotnie, należy koniecznie ją powiadomić, by niczym po sobie nie okazała, żem jej sługa! Ale jak to uczynić? — Może także przez Saszkę? Dam kartkę, niech odda albo jej, albo i Tekli? — Dobrze, przygotujcie takie powiadomienie... A swoją drogą — Waśko uśmiechnął się — jak się to dzieje z tymi niewiastami? Jedna krasne ma lica i kibić powabną, człek spojrzy na nią niczym na piękny obrazek, ale krom podziwu mało co więcej czuje... A inna od pierwszego wejrzenia tak krew burzy, że zda się łyżką byś ją jadł, a mężowie za łby się o nią biorą... — Filozof się znalazł — mruknął Lech, bez trudu pojąwszy, kogo pocztowy miał na myśli. — Filozof nie filozof — Waśko nie przejął się krytyczną oceną jego uwagi — ale, tak po prawdzie, kłopotów nam panienka nie szczędzi... Najpierw Henryk, teraz ten Sergiusz... Nie przeczę, że tego warta, ale radzę co rychlej wieść ją do ołtarza, co zalotników znacznie uśmierzy... — Zamknij gębę, bo dam w łeb! — rozgniewał się Lech, tym bardziej że Roch roześmiał się potakując. Znalezienie ochotnych do żołnierskiej służby nie trwało długo, tym bardziej że i Bierkut okazał się pomocny, bo nie tylko podjął się utrzymania łączności z Waśką, ale przysłał dwóch niezgorszych zabijaków, wszakże, jak się okazało, pochodzących z uszlachconych rodów, zubożałych jednak po krzyżackich najazdach.

Od Waśki dostali wkrótce wiadomość, że Łaska ograniczył werbunek do czterech ludzi, będzie więc miał pod sobą wraz z własnymi pocztowymi sześć szabel. Lech postanowił więc więcej niż sześciu nie werbować. Czterech brakujących znaleźli z Rochem dość szybko i przyszła pora, by opracować już dokładnie plan działania. Wiedzieli już, że Olga nieomal codziennie wyjeżdża na konne przejażdżki w asyście dwóch albo i trzech zbrojnych, była to więc doskonała okazja, by porwać dziewczynę. Wiedziała już z przesłanej przez Bierkuta kartki o ich obecności, jak i niebezpieczeństwie ze strony Łaski, zatem była przygotowana na ich dalsze działania. Aby jednak ustalić resztę szczegółów, trzeba było porozumieć się z Waśką, tym bardziej że Lechowi chodziła po głowie pewna myśl, której wprowadzenie w czyn wymagało uprzedniego porozumienia z pocztowym. Dzieweczka ruszył więc na zamek, by odszukać Saszkę i dać mu polecenie dla Waśki. Bierkut musiał uwinąć się szybko, gdyż jeszcze tego wieczoru wezwany zjawił się na kwaterze. — Co u was? — zagadnął go Lech od razu po powitaniu. — Chyba lada dzień ruszy. Czeka tylko na jakąś wiadomość, licho go jednak wie, na jaką... Właśnie Wybierałem się do was, byście ruszali, aby go ubiec. — Czeka, bo być może gotuje rozstawne konie... — zastanowił się Roch. — Albo gniazdko, boć do Matczy ją nie powiezie! — roześmiał się Waśko. — Stul gębę! — z wściekłością rzucił Lech. Rozzłoszczony tą uwagą chciał dać jeszcze upust złości, ale Roch zażegnał burzę rzucając z podnieceniem: — Musimy ruszać, chociażby i jutro! Należy od świtu postawić przy zamkowej bramie strażnika, by dał znać, skoro ujrzy, że Olga wyjeżdża! — Nie! nieoczekiwanie zaprzeczył Lech. — Postanowiłem sprawę przeprowadzić inaczej. Obaj towarzysze spojrzeli na niego z zaciekawieniem, ciągnął więc dalej: — Pozwólmy mu porwać Olgę, a dopiero odbierzemy ją od niego! — A to czemu?! — zakrzyknęli nieomal razem, a Roch dorzucił:

— Będzie ją przecież strzec zaledwie dwóch albo trzech pachołków, z którymi sobie poradzimy, Łaska zaś będzie miał ośmiu ludzi! — My będziemy mieli dziesięciu, do tego Dzieweczka starczy za czterech. Napadniemy ich z zasadzki, co także ułatwi zadanie! Ale zważcie, że sprawa ani chybi nabierze rozgłosu, przy czym starosta nas oskarżyłby o porwanie bratanicy! A także o pobicie jego ludzi, bez czego się nie obejdzie, bo będą przecież stawiać opór! Czyż zatem nie lepiej, by odpowiadał za to Łaska, a my mieli dziewczynę? Waśko, usłyszawszy to wyjaśnienie, roześmiał się. — Dobrze to panicz obmyślił! przyznał rozbawiony. — Ten kocur będzie myślał, że spyrkę ułapił, a my sprzed nosa mu ją sprzątniem! Natomiast starosta nam wdzięczność będzie musiał za ratunek okazać, choć zapewne kwaśno to uczyni, gdyż bratanicy nie odzyska... — uzupełnił również rozweselony Roch. — A że panna będzie wolała z nami zostać, za to nie możem przecież odpowiadać... — dorzucił wzdychając obłudnie. — Należy więc zaraz słać pannie nową kartkę z poleceniem, aby najbliższe przejażdżki odbywała traktem wileńskim — poradził Waśko. — W ten sposób to Łaska będzie musiał stróżować przy bramie, my zaś będziemy wiedzieli, gdzie wybrać miejsce zasadzki. A także należy uprzedzić Teklę, by nie narobiła wrzasku, kiedy panienka nie powróci na zamek. — A właśnie... Co z tą starą? — zatroszczył się Roch. — Niech czeka, aż ktoś po nią przybędzie — zadecydował Lech. — Starosta przecież przeciw niej nic mieć nie może. Wnet piszę kartkę i zaniesiesz ją Bierkutowi — zwrócił się do Waśki. Teraz pozostawało już tylko czekać na sygnał od niego. Wszakże Łaska oszczędził im zniecierpliwienia, gdyż dopiero w dwa dni potem wieczorem Waśko nadleciał z wiadomością: — Rozliczył się za kwaterę, a jutro ma przybyć kryty wóz dla panny — oznajmił już od progu. — Nie wiesz, dokąd zamierza się udać? — zagadnął go Lech zrywając się na nogi. Kuba wspominał coś o Litwie... Ale to przecież nieważne! — Trakt wileński będzie mu na rękę i tam się zasadzi... — mruknął Lech, jakby w odpowiedzi na jakieś swoje myśli, po czym ciągnął:

— Zatem Łaska ruszy pojutrze... A więc jutrzejszy dzień, potem noc będzie trzeba jeszcze czekać... — westchnął. Istotnie, czas nie bacząc na ludzkie pragnienia — dla jednych biegnie za szybko, dla drugich za wolno — przebywał swą drogę z obojętną jednostajnością odmierzając godziny, wreszcie jednak dotarł do środowego poranka. Wszakże owa obojętność czasu na stan jego ducha dała się Lechowi mocno we znaki. Wszyscy ludzie byli na miejscu, bo śpiąc na sianie czuwali przy wierzchowcach, które musiał dla nich dokupić. Wiedzieli, że Olga nie wyjedzie wcześniej niż gdzieś około południa, zatem i Łaska, który będzie pilnował jej wyjazdu, także wcześniej nie ruszy. Mimo to, by go uprzedzić, ruszyli już wczesnym rankiem, tym bardziej że miejsce, już wybrane do zasadzki, musiało znajdować się w dostatecznej odległości od miasta. By nie zwracać na siebie uwagi, wyjeżdżali po dwóch, a potem spotkawszy się w wyznaczonym miejscu, już w gąszczu lasu, podążyli wzdłuż traktu, do upatrzonej wśród zarośli, dobrze osłoniętej kryjówki. Znajdowała się tuż przy gościńcu. Tu pozsiadali z koni, Lech posłał jednego z ludzi na czaty, by zawczasu ostrzegł ich o zbliżaniu się oddziału Łaski, i rozpoczęli znów oczekiwanie, tym razem już nie nużące, a pełne napięcia. Tego ranka nie mniej od Lecha była podniecona Olga. Od chwili otrzymania wiadomości drżała, czy dopisze pogoda, potem, mimo że nastał słoneczny dzień, nie mogła doczekać się pory, o której zwykle przychodził pacholik, by powiadomić o gotowości wierzchowca i pocztu. Zawczasu już uściskała Teklę zapewniając, że rychło z pewnością ktoś po nią przybędzie. Nie obawiała się jednak pozostawać opiekunki na zamku, gdyż la, dowiedziawszy się o reumatycznych niedomaganiach starosty, ofiarowała się robić mu okłady. Początkowo przeklinał je utyskując, że pieką zbyt mocno, ale potem odczuwał widać ulgę, bo sam się o nie dopominał. Obawiała się więc, ze raczej będzie robił trudności ze zwolnieniem zielarki. Wreszcie zjawił się pacholik. By nie zdradzić się przed nim. Olga kiwnęła tylko głową Tekli, przeżegnała się ukradkiem i nie mogąc już opanować zniecierpliwienia, biegiem ruszyła ku schodom wiodącym do sieni.

Wkrótce, mając za plecami trzech zbrojnych w miecze i włócznie pachołków, minęła zamkową bramę i nie zwracając zbytniej uwagi na pieszych, pognała wierzchowca. Minęli galopem ostatnie domki przedmieścia i wypadli na wileński trakt. Tylko krótki pas zagonów dzielił przedmieście od mrocznej ściany puszczy ciągnącej się potem wiele mil. Rychło więc ze słonecznego blasku wrześniowego dnia wpadli w cień leśnych olbrzymów. Światło nie przenikało przez gęstwę ich liści, toteż zaraz powiało chłodem i małą grupę galopujących ogarnął mrok. Nie ujechali jednak więcej niż pół wiorsty, kiedy Olga ujrzała na drodze półkolistą budę jakiegoś wozu. Jechał wolno, nieomal krok za krokiem, więc wkrótce go doścignęli i właśnie zaczęli mijać, kiedy raptem spomiędzy drzew wypadło kilku konnych i z dobytymi szablami rzuciło się na wojów dziewczyny. Ci nastawili włócznie, ale przewaga napastników była znaczna, więc od razu dwóch z nich zleciało z siodeł. Jedynie trzeci, widząc los towarzyszy, z miejsca zawrócił i rzucił się do ucieczki. Nikt go wszakże nie ścigał, więc cwał jego konia wkrótce zacichł za tumanem kurzu, jaki zostawił za sobą. Do wierzchowca Olgi doskoczył zaś jeden z rozbójników i chwycił go za uzdę, by uspokoić spłoszone zwierzę. Od razu rozpoznała w nim Waśkę. Ponieważ pozostali jeźdźcy jeszcze się nie zbliżyli, więc rzuciła mu szybko: — Waśko! Uciekajmy...! — Cicho! — rzucił półgłosem, ale rozkazująco, potem już głośno i pokornie mówił dalej, gdyż Łaska właśnie się do nich zbliżał: — Nie przeklinajcie mnie, wielmożna pani. i pozbądźcie się strachu! Nic złego was nie spotka, mój pan to nie zbój! — Nie zbój?! — krzyknęła mu w odpowiedzi. — Dwóch ludzi ubił i mnie gwałt zadaje! — Pozdrawiam pokornie dobrodziejkę — roześmiał się Sergiusz wstrzymując przed nią wierzchowca. — Dawno waćpanny nie widziałem, ale teraz oczy i serce będę mógł nacieszyć. — Przechylił, się w siodle zataczając czapką szerokie półkole.

— Waść już doszedłeś do tego, że po gościńcach napadasz! — krzyknęła z gniewem Olga. — Czy myślisz, że zmusisz mnie siłą do przychylności? To dopiero obaczym. Wszakże teraz nie czas na spory, bo musimy pospieszać! Pogadamy później, będzie dość czasu! — rzucił z pogróżką w głosie. — Zapewne waść w kajdanach mnie powieziesz?! — prychnęła Olga. — Nie w kajdanach, a w tym wozie — wskazał na zaprzęg, który zatrzymał się i czekał w pobliżu. — Przesiądziesz się wszakże później, bo uciekł jeden psubrat i może ruszyć pogoń. Jednocześnie poderwał konia i polecił Waśce: — Jedź przy niej i pilnuj, by nie próbowała ucieczki! Pognał przed siebie, a za nim, otoczywszy dziewczynę, pospieszył jego poczet. Woźnica także krzyknął na swój zaprzęg i ruszył ostro z miejsca. Na opustoszałej drodze pozostały tylko zwłoki dwóch zabitych wojów. Olga jechała otoczona zbrojnymi, pełna napięcia. Towarzyszący dotąd temu napięciu strach minął, do czego przyczyniła się w dużej mierze obecność Waśki, cwałującego przy jej boku. Zdawał się jednak nie zwracać na nią uwagi, zapatrzony we wstęgę drogi, którą w dali przesłaniał mrok lasu. Była jednak radośnie podniecona, gdyż wiedziała, że lada chwila ukaże się Lech. Jednak z każdym skokiem wierzchowca znów wzrastał niepokój, gdyż ujechali już szmat drogi, a nic się nie działo, niczego nie było słychać, prócz miarowego stuku kopyt końskich. Tym bardziej więc zaskoczył Łaskę i jego ludzi wrzask, jaki nagle rozdarł leśną ciszę. Tym groźniejszy był również widok napastników, którzy niby diabły z piekielnych czeluści wyskoczyli z mrocznej głębi boru i jak stado ogarów otoczyli ich dookoła. Toteż ledwie zdążyli dobyć z pochew mieczy, kiedy uderzyli na nich zwartą gromadą. Jeden tylko z nich nie dzierżył broni w ręku. Był to mąż ogromnej siły, o czym świadczyły jego potężne bary. On to właśnie pierwszy wyskoczył na drogę i widząc przed sobą dowódcę, runął na niego. Łaska już wprawdzie wyrwał z pochwy szablę, ale ciosu nie zdążył zadać, gdyż dwoje wielkich łap chwyciło go oburącz za pas, wyrwało z siodła i niczym małe dziecko uniosło wysoko w górę. Potem z rozmachem cisnęło o ziemię, gdzie legł nieprzytomny od uderzenia.

Widząc to reszta jego ludzi zaniechała wszelkiego oporu. Dwóch od razu porażonych mieczami pospadało z koni, reszta zaś, zeskoczywszy z siodeł, uniosła dłonie do góry błagając o zmiłowanie. Przez cały czas potyczki Waśko nie brał w niej udziału, bacząc na bezpieczeństwo dziewczyny i przytrzymując jej znarowionego wierzchowca. Zresztą jego pomoc nie była potrzebna, gdyż potyczka jak nagle się zaczęła, tak i rychło skończyła, a jej wynikiem było dwóch rannych i wciąż nieprzytomny Łaska. Lech natychmiast doskoczył do dziewczyny, ale że ich podniecone tumultem bitewnym konie jeszcze się nie uspokoiły i tańczyły wokoło siebie, więc nawet z siodła nie mógł jej uścisnąć. Także i Olga zdołała tylko zakrzyknąć: — Lechu! Kochany Lechu! On zaś odpowiedział jej z rozradowaną twarzą: — Wreszcie cię widzę! A wnet i do serca przytulę! Z kolei i Roch, także z konia, witał się z dziewczyną, lecz na dalsze powitanie czasu nie było, gdyż należało zająć się Łaską. Ponieważ nie wracał do przytomności, Lech rozkazał ładować go na wóz, a także owych dwóch rannych, po czym zwrócił się do pozostałych: — Czy są między wami pocztowi tego rycerza? Z grupy czekających swego losu jeńców wysunął się jeden z nich. — Jam jest, Kuba mnie zwą. Był drugi, ale ranny, leży na wozie... — Obejmiesz komendę nad tymi ludźmi. Łapcie swoje konie i ruszajcie, gdzie chcecie — oznajmił im Lech. Pocztowy uniósł ku niemu głowę i spytał niepewnie: — Wy panie jesteście z Czepiel? — Skąd to wiesz? — zdziwił się Lech. — Widziałem was we dworze, kiedym z paniczem tam jeździł... — Ano, z Czepiel... — przyznał Lech. — Ale dlaczego o to pytasz? — Tedy poradźcie, co teraz mam czynić? Gdzie się obrócić? Lech zastanawiał się przez chwilę. — Czyście ubili wszystkich ludzi z panny pocztu? — Jeno dwóch. Trzeci uciekł. — Zatem starosta będzie wiedział o napadzie, a i zapewne także, kto go dokonał. Mimo to najbliżej macie do Grodna, a stan twego pana nakazuje co

rychlej ułożyć go w pościeli i dać pomoc. Toteż nie bacząc na niebezpieczeństwo, tam powinniście zawrócić. Ale nie wjeżdżajcie do miasta, a poszukajcie kwatery gdzieś na przedmieściu, aby nikomu nie wchodzić w oczy! — Co mam uczynić z ludźmi? Wszyscy z werbunku, będą żądać zapłaty... Jeśli nie dostaną, gotowi donieść na zamek... Lech, nieco rozbawiony, że musi radzić dotychczasowemu wrogowi, nie uchylił się jednak od odpowiedzi. — Jeśli wiesz, gdzie pan trzyma gotowiznę, rozlicz ich sam, a jeśli nie wiesz, każ im czekać, aż wróci do przytomności. Gdyż istotnie, nie zapłaceni, mogą powiadomić starostę... — Dziękuję za poradę, wielmożny panie. — Pocztowy uchylił kołpaka. Natomiast Lech obrócił się do swego oddziału i machnąwszy ręką przed siebie, zawołał radośnie: — W drogę! Kiedy ruszyli, od razu podjechał do Olgi. — Nawet cię uściskać nie mogę! wykrzyknął. — Musisz z tym zaczekać, bo kto wie, czy starosta nie wyśle za Łaską pościgu. Wówczas gotów zamiast jego, nas pojmać. Jeden z twego pocztu uciekł i na pewno powiedział, co zaszło. — Dokąd zatem jedziemy? . — W każdym razie nie do Wilna, choć gonimy tym traktem. Mam tu wśród swoich ludzi przewodnika, który dobrze zna te strony. Wkrótce zawrócimy na południe i obrócimy się na Brześć, a stamtąd z powrotem do Czepiel. Oby tylko Bóg dał bez złej przygody! Jednak to życzenie Lecha nie spełniło się, gdyż przygoda ich nie ominęła. Wkrótce, prowadzeni przez jednego z owych dwóch ludzi nadesłanych przez Bierkuta, którzy pochodzili spod Grodna i znali wszystkie okoliczne drogi, skręcili z traktu i ruszyli w kierunku wysoko stojącego na niebie słońca, wskazującego południe. Jeden z owych przewodników zapowiedział, że dojadą wkrótce do wsi. więc Lech postanowił zatrzymać się w niej na krótki odpoczynek, jak i posiłek dla koni i ludzi. Liczył bowiem, że pogoń, jeśli i ruszy, napotka wóz, a dowiedziawszy się, że dziewczyna umknęła, pośpieszy dalej traktem.

Nie trwało długo, jak istotnie wyjechali na otwartą przestrzeń pola. Przed nimi ciągnął się w dali pas kolejnego lasu, ale pod nim ujrzeli szeroko rozrzucone chłopskie chałupy. Kiedy jednak uradowani rychłym postojem zbliżyli się do pierwszych opłotków, raptem z pobliskich zagród wyskoczyli zbrojni i dopadłszy ich, otoczyli zwartym kołem. Przewaga napastników była tak wielka, że Lech uznał od razu, że wszelki opór na nic się nie zda. Niełatwe czasy przeżywał obecnie Wielki Mistrz Russdorf. Agitacyjna akcja polska wśród podległych mu miast nie pozostała bez skutku, tym bardziej że jej hasła bardzo odpowiadały gustom panów rajców, a także mieszczaństwa. Nikt bowiem, a już zwłaszcza ono, nie było skore do rozsupływania sakiewek, zwłaszcza na cele wskazujące na wojenną zawieruchę, tak poważną przeszkodę w bogaceniu się. Toteż żądanie pokoju było powszechne — wojna bowiem oznaczała straty, pokój zaś — dochody. Miasta odmawiały więc uchwalenia podatków wojennych domagając się od Wielkiego Mistrza, by jego zabiegi zmierzały do ugody z Polską, a nie gotowania wojny. Niech drogą porozumienia stara się zażegnać niebezpieczeństwo, a nie za pomocą oręża, jeśli nawet jego obawy rychłej napaści nie powodują przesadna ostrożność czy strach. Jednocześnie zastraszeni porozumieniem polsko–husyckim książęta śląscy i pomorscy unikali jakichkolwiek obietnic udzielenia mu pomocy, co zapowiadało, że, jeśli przyjdzie do rozprawy, nie ruszą ze wsparciem. A że niebezpieczeństwo ze strony innowierców husyckich było poważne, to Wielki Mistrz wiedział dobrze, gdyż i sam otrzymał od nich pismo, w którym bez ogródek grozili mu mieczem, zapowiadając wsparcie polskiego króla, jeśli dojdzie do wojny. Nadal też dochodziły wieści o zbrojnych polskich oddziałach gromadzących się ponoć nad granicą, zwłaszcza u rubieży Nowej Marchii. To stały koło Torunia, to znów w pobliżu Nieszawy, jak szły wieści, pod Brześciem gromadził przeciwnik machiny i inny sprzęt oblężniczy, jakaś koncentracja następowała na granicy Pomorza, a pod Lwowem ponoć Jagiełło też zbierał wojska. W Budzie zaś poselstwo polskie wezwało Węgrów do wspólnej walki z niemieckim narodem, znajdując posłuch wśród tamtejszych panów. Natomiast szukanie porozumienia z polskim królem, jak tego żądały miasta, stwarzało duże trudności, bo odpowiedzi na wszystkie swoje pisma nie otrzymywał. Ciężkie chwile przeżywał Russdorf. Cesarz żądał

nieustępliwości i słał zapewnienia wsparcia, ale co były one warte — Wielki Mistrz wiedział zbyt dobrze. Jedynymi sojusznikami, na których mógł liczyć, byli Inflancki Zakon i Świdrygiełło. Toteż biegali wciąż gońcy do Rutenberga, ale to, co przydarzyło się na Litwie, było już prawdziwym ciosem, pomoc z tej strony stawiając pod znakiem zapytania. Jedyny naprawdę wierny sojusznik raptem utracił co najmniej połowę swych sił, a do tego sam znalazł się w niebezpieczeństwie. Teraz przede wszystkim musiał walczyć na swoim podwórzu, wieść bratobójczą walkę o odzyskanie utraconych grodów i ziem, a nie wspomagać zagrożonego sojusznika. Widział więc Wielki Mistrz, jak wróg zacieśnia coraz bardziej wokół niego żelazne kleszcze, którymi chce go zmiażdżyć, chociaż wciąż zapewnia o pragnieniu pokoju. Zjazd na Wiślanej Wyspie zdawał się potwierdzać te zapewnienia, bo tam nie wzbraniali się polscy posłowie gadać, i to nad wyraz przyjaźnie, z jego wysłannikami. Ale czy wobec zdarzeń, o których mu z wiarygodnych źródeł donoszono, można było dawać wiarę tym wątpliwym oznakom? Pogrążony w swoich strapieniach jednak tej znikomej iskry nadziei Russdorf nie gasił. Wszakże ostrożność kazała być przygotowanym na najgorsze, toteż z braku sojuszników musiał dokonywać werbunku gdzie się dało, a także wzmacniać i zbroić pograniczne zamki. Lecz wobec ciągłej konieczności utrzymywania najemnych sił i braku wsparcia ze strony własnej ludności, skarbiec świecił dnem, a z jego dopełnieniem były coraz większe trudności. Był koniec września, kiedy Czarny, wykonując polecenie księdza Andrzeja, nadal jako kupiec Morzelec zjawił się w Grodnie. Owa poruczona mu misja sprawdzenia rzeczywistych intencji grodzieńskiego starosty po jego podejrzanym świadczeniu lojalności księciu Zygmuntowi była Hubertowi bardzo na rękę. Wiedząc bowiem, po co chłopcy udali się na Litwę, właśnie w Grodnie spodziewał się ich znaleźć lub przynajmniej dowiedzieć się, czy wykonali swój zamiar. Gdyby zaś, co było bardziej prawdopodobne, już ich nie zastał, pozostawało tylko stwierdzić, czy Olga nadal przebywa na zamku. Jak zwykle zatrzymał się w oberży i oporządziwszy się po podróży zostawił kwaterę pod opieką Ottona i Damiana, których zabrał ze sobą, i ruszył na zamek, by odszukać pana Kokoszkę.

Pan ochmistrz tym razem przywitał go już nie tak podniecony, ale wyraźnie zatroskany. Kiedy zasiedli w jego komnacie przy dzbanku z miodem, rozpoczynając rozmowę najpierw westchnął z frasunkiem: — Ależ czasy nastały! Brat na brata nastaje, niczym śmiertelni wrogowie! — Głośno u nas w Zakonnym Państwie o tym się mówi — zauważył kupiec Morzelec. — Że też tak wielkiej miary władca, jak kniaź Świdrygiełło, dał się podejść w równie niecny sposób! — Sam pomny braterskich uczuć, nie spodziewał się widać tak podstępnej napaści. — Co się stało, nie odstanie... — zauważył filozoficznie Morzelec. — Nam, kupcom, wielce to jednak przeszkadza w naszych poczynaniach. Bo choć trunki w niespokojnych czasach może i bardziej są pożądane, to jednak dostawiać je nie tak łatwo, toteż i koszta transportu rosną, bo silna straż musi nad nim czuwać, a żołnierz za służbę także żąda wyższej zapłaty. — Waść już mnie uprzedzasz, że głęboko mi w kieszeń sięgniesz? — prychnął kpiąco Kokoszka. — Przybyłem tu wszakże z nadzieją, że z niczym mnie nie odprawicie... — Teraz nie jestem w przymusowym położeniu, łaskawco, i skóry ze mnie nie zedrzesz! — Mam wszakże nadzieję, że jakoś się pogodzimy — rzucił pojednawczo Czarny i zmieniając temat na bardziej go interesujący spytał: — A cóż u was słychać? Jak zdrowie księcia pana? — Dzięki Bogu, nie najgorzej, choć na te swoje bóle w kościach wciąż narzeka. Tym bardziej teraz, kiedy zabrakło tej zielarki, która ponoć dobrze go leczyła. — A cóż się z nią stało? — rzucił niedbale Hubert nie okazując ciekawości, choć domyślił się, że chodzi o starą Teklę, która wyjechała z Olgą. — Przybył po nią wóz i odjechała! Wszakże pozostawiła jaśnie panu owe zioła, którymi go leczyła... — Wyjechała? I ostawiła księżniczkę? — Teraz już Czarny nie krył zbytnio ciekawości. — To nie wiecie, co tu zaszło? — zdziwił się ochmistrz.

— Nic nie wiem, jak Bóg mi miły! Przecież właśnie przybyłem z Zakonnego Państwa — oświadczył kupiec Morzelec, patrząc wyczekująco na swego rozmówcę. — Cóż takiego się stało? Kokoszka przechylił się konfidencjonalnie do gościa: — Porwano księżniczkę Olgę... — Księżniczkę Olgę? Tę bratanicę kniazia? Słyszałem o niej, ale mówiono, że przebywa gdzieś w Koronie... — Z królewskiego nakazania powróciła niedawno, gdyż kniaź Świdrygiełło wniósł oskarżenie, że przetrzymywano ją siłą. — I została porwana? Któż na to się odważył? — Był tu taki szlachetka, nazywał się Łaska... Przybył jako konkurent do ręki, lecz, rzecz prosta, kniaź precz go wygnał. Wszakże odprawiony ośmielił się dokonać na dziewkę napaści. Dwóch jej strażników ubił, bo w czasie konnej przejażdżki to się stało. — I nie goniono tego Łaski? — Ścigano, i to niemal pod same Troki, bo wileńskim traktem uciekał, lecz bez skutku! Jakby w powietrzu się rozpłynął. Pan Kokoszka zdając tę relację nie mógł wiedzieć, że pogoń spotkała po drodze jakiś wóz. Ale wypatrywano zbrojnego oddziału z dziewczyną, a nie wozu, i do tego jadącego w stronę Grodna, więc minięto go w pędzie, nawet nie rzuciwszy okiem. — Zapewne ukrył się w lesie i przeczekał niebezpieczeństwo albo też zboczył na jakąś leśną drogę — wyraził przypuszczenie Czarny, zastanawiając się jednocześnie, gdzie wobec tego znajdują się i co robią jego synowie? Pan Kokoszka przerwał mu jednak ten tok myśli pytaniem: — Waćpan przybył do nas wprost od siebie? — A tak! Zamierzałem wprawdzie jechać potem jia dwór kniazia Świdrygiełły, ale nie wiem, czy się odważę, bo już widzę, że teraz bezpiecznie u was nie jest. Również nie wiadomo jeszcze, jak Zygmunt traktuje kupców, nie chcę na własnej skórze tego sprawdzać... Jednak korci mnie, by spróbować szczęścia i na jego dworze — Czarny znacząco spojrzał na ochmistrza. Ten uśmiechnął się z lekka. — Pewnie, że łaskawcy, jako kupcowi, może warto i spróbować... — Ano, nie przeczę. A jakże książę pan, nie obawia się nowego władcy? Przecież wiadomo, że sprzyjał Świdrygielle, a to grozi teraz kłopotami...

— Sprzyjał, bo musiał — westchnął ochmistrz. — Teraz wszakże zgłosił swe służby Zygmuntowi. — Bardzo dobrze zrobił — przyznał Czarny — bo szczerze czy nie, o swej wierności zapewnił, wszakże pozwoli mu to i swą godność i, co ważniejsze, może nawet głowę zachować. Należy więc sądzić, że znajdą się tacy, którzy mu to pochwalą. — Wy, kupcy, istotnie umiecie trzeźwo myśleć — przyznał wyraźnie zadowolony z tej opinii pan Kokoszka i sięgnął po kielich, dodając: — Nietrudno bowiem w dzisiejszych czasach stracić i jedno, i drugie. — Zwłaszcza, jeśli się ma do czynienia z Zygmuntem. Ponoć nie mniej okrutny od innych kniaziów... Rad bym jednak pogadać z panem starostą. Czy moglibyście mi to ułatwić? Swego czasu pytał mnie o niejakie dostawy, których podjąłem się, i mam teraz w tej materii dla niego wiadomości. — Przyjdźcie chociażby jutro. Postaram się by zaraz was przyjął. Miał o czym Hubert myśleć po powrocie na kwaterę. Ottona i Damiana zastał na sali przy piwie, ale pozwolił im tam zostać, wolał bowiem samotnie rozważyć sytuację. Kiedy więc znalazł się w swojej izbie, począł wędrować od ściany do ściany snując przypuszczenie, co mogło stać się z chłopakami? Skoro Łaska porwał dziewczynę, ubiegł ich w działaniu, co zatem mogli robić? Czy znaleźli trop i ruszyli w ślad za nim? A skoro tak, jak dowiedzieć się, dokąd ten trop ich powiódł? Raptem przypomniał sobie pewną informację Kokoszki i aż przystanął zaskoczony, że wcześniej nie przyszła mu ona na myśl. Przecież ten grubas powiedział mu, że przybył wóz po starą Teklę! Kto zatem go przysłał, czyżby Łaska okazał taką troskliwość? Że też od razu nie spytał, skąd ów wóz przysłano! Przecież tam musi znajdować się dziewczyna, a może i chłopcy, boć przecie w Grodnie nie zostali, bo na zamku jej nie ma. Jutro zatem trzeba wziąć ze sobą Damiana, niech on przepyta służby o ten wóz... Nawet tak będzie lepiej, bo pytanie o to Kokoszkę może skierować uwagę starosty na ten ślad... Kiedy więc następnego dnia ruszył na zamek, towarzyszył mu Damian. Natomiast ze starostą postanowił nie bawić się w zbytnie podchody, a użyć sposobu, który powinien od razu doprowadzić go do celu Wszakże nie było pewności, czy ten sposób odniesie skutek, gdyż starosta mógł nie znać hasła i znaczenia złotej klamry u pasa. Jednak Czarny wiele sobie z tego nie robił,

gdyż nawet, jeśliby tak było, sprawie to w niczym nie zaszkodzi, a tylko wykonanie zadania stanie się znacznie trudniejsze. Okazało się, że kniaź widać był ciekaw, z czym gdański kupiec do niego przybył, gdyż został przyjęty bez dłuższego oczekiwania. Kiedy zaś Czarny witał go ukłonem, odpowiedział łaskawym skinięciem głowy. Natomiast przybysz zamiast słów powitania z wolna rozpiął kaftan, ukazując między jego połami złotą klamrę. Starosta wpatrywał się w nią z rosnącym zdumieniem na twarzy. Kiedy zaś usłyszał groźne słowa hasła, jego spojrzenie z wyraźnym popłochem przeniosło się na twarz witającego go gościa: — Strzeż się trzykroć, jeśli prawdy nie powiesz... — przemówił ten, patrząc mu w oczy. Mimo wyraźnego zmieszania, kniaź opanował się i odpowiedział odzewem na hasło: — Boga strzec się muszę, nie ciebie! Czarny już pewny swego, zachowując nadal surowy wyraz twarzy, rzucił spokojnie: — Teraz pogadamy nieco, ale o innych sprawach niż kupieckie... Podszedł do krzesła, usiadł i jakby on był tu gospodarzem, drugie wskazał księciu. Ten ściągnął gniewnie brwi, ale bez słowa usłuchał. Czarny zaś zagaił: — Wciąż wam się zdaje, że gadacie z kupcem Morzelcem? Tedy, wasza wielmożność, im prędzej o nim zapomnicie, tym łacniej wyjaśnimy sprawy, które do wyjaśnienia mi poruczono. — Co chcecie wiedzieć? — burknął starosta nie unosząc na swego gościa wzroku, jak gdyby bał się, że powie zbyt wiele. — Czyż nie dałem dotąd dość dowodów swojej przyjaźni dla Zakonu? — Dotąd tak. Lecz obecnie naruszyliście zaufanie, jakie mieliśmy do waszej wielmożności. — A to z jakiego powodu? — obruszył się starosta, dopiero teraz unosząc pochyloną dotąd głowę. — Nie mam zamiaru ani wam, ani sobie zajmować zbyt dużo czasu, toteż będę mówił bez zbędnych słów! Przesłaliście Zygmuntowi zapewnienie swej wierności i posłuszeństwa. Poczytujemy to za zdradę i Zakonu, i kniazia Świdrygiełły, któremu dotąd służyliście, jak tuszę, z należytą szczerością!

— A cóż miałem robić?! — książę wybuchnął gniewem. — Jak postąpić? Inaczej nie gadalibyście już ze mną, bo albo nie ostałbym przy życiu, albo siedział w swoich własnych lochach! Czyż zatem nie naganę, a pochwałę powinienem otrzymać, żem za taką cenę uratował życie i godność, co z korzyścią przecież będzie i dla was! — Z korzyścią dla nas? — kupiec Morzelec uśmiechnął się powątpiewająco. — Jak mam to rozumieć? — Wiadomo mi, że Zygmunt także przyjaźnie znosi się z Malborkiem, toteż i ja tak czynię, jemu się nie sprzeniewierzę! — Czy Świdrygielle także? — spytał Czarny kpiąco. Starosta poprawił się na krześle, jakby raptem stało się zbyt twarde, i mruknął: — Kniaziowi Świdrygielle przede wszystkim. Jeno teraz będę to musiał mocno skrywać. Byłem mu wiernym wasalem i takim ostanę! Zygmuntowi przychodzi mi teraz służyć, ale po niewoli muszę to czynić, toteż Boga błagam, by przychylność memu poprzedniemu władcy okazał i do dawnego znaczenia przywrócił! Po tym oświadczeniu Hubert zamilkł, jakby rozważając usłyszane wyznanie. Odezwał się dopiero po chwili: — To są jeno słowa, wasza wielmożność... Być może prawdzie nie zaprzeczą, wszakże równie jest możliwe, że pragną ją ukryć... — Jak inaczej mogę was upewnić, że nie zamierzam przeniewierstwa? Toć wszelkie przysięgi także będą jeno słowami. Niech czas pokaże, czy kłamstwem was karmię! — Czas może też pokazać, że tak właśnie będzie... — A zatem, czegóż ode mnie chcecie? Co mam uczynić, abyście dali wiarę, że wierność zgłosiłem Zygmuntowi tylko z konieczności, a wam i kniaziowi Świdrygielle zamierzam jej dochować? Kupiec Morzelec zmierzył wzburzonego księcia zimnym spojrzeniem i oświadczył stanowczym tonem: — Dajcie mi pismo, i to nie omieszkawszy, skierowane do Wielkiego Mistrza, w którym zapewnicie go o swej wierności i przyjaźni do jego i kniazia Świdrygiełły osoby. Proście też, by wyrażoną Zygmuntowi lojalność poczytywał za konieczność, do której zmusiła was powstała sytuacja, a nie istotne intencje.

Starosta zawahał się, ale widać kategoryczny ton zakonnego wysłannika uświadomił mu, że nie pójdzie na żadne ustępstwa, odmowa zaś postawi go już wyraźnie w roli zdrajcy, więc skinął głową aprobująco: — Dobrze, dam wam takie pismo. Wszakże niech mi Wielki Mistrz najbliższą okazją potwierdzi jego otrzymanie, abym był pewny, że nie dostało się w obce ręce... — Zgoda, dostaniecie takie potwierdzenie — z pewnością siebie i bez żadnego wahania oświadczył kupiec Morzelec. Starosta już bez słowa sięgnął po leżące na stole papiery, wybrał arkusz i podsunąwszy sobie kałamarz, ujął za pióro. Kiedy skończył, posypał arkusz piaskiem, potem go zdmuchnął i pismo podał swemu gościowi... Ten bez pośpiechu przeczytał je, skinął w milczeniu głową, po czym wolno i starannie złożył arkusz i wsunął go za szeroki mankiet swego kaftana. Dopiero wówczas odezwał się: — Sądzę, że naszych zakonnych braci uspokoi to zapewnienie. Co zaś tyczy waszego ochmistrza, to mu tylko jest wiadomo, że trudnię się kupiectwem. Toteż oznajmię mu, że żadnego poruczenia dostawy od waszej wielmożności nie dostałem. A teraz pożegnam waszą książęcą mość... Kupiec Morzelec wstał z miejsca i skrupulatnie zapiął poły kaftana. Damian czekał już na niego z końmi przy zamkowej bramie. Kiedy pożegnawszy Kokoszkę Czarny dosiadł wierzchowca i wyjechali z grodu, spytał od razu pocztowego: — No i co? Dowiedziałeś się, skąd był ten wóz? — Dowiedziałem, wasza miłość... — No to gadajże, człecze! — rzucił niecierpliwie. — Ponoć z jakiejś Niemierzy, gdzieś spod Wilna... Wszakże niczego więcej nie udało mi się dowiedzieć... — ze skruchą wyznał Damian. Choć pocztowy tonem głosu wyraził zawód, Czarny na tę wiadomość mimowolnym ruchem ściągnął wodze swego wierzchowca i spytał ze zdumieniem: — Z Niemierzy mówisz? Czyś aby czego nie poplątał? — Ależ nie, wasza miłość! Tak mi powiedziano... Znacie tę majętność? — dorzucił widząc zaskoczenie swego rycerza. — No pewnie! — parsknął z podnieceniem Czarny. — Ale dlaczego ten wóz przybył z Niemierzy? Tego już całkiem pojąć nie umiem!

— Skoro znacie ową majętność, tedy do Wilna nie tak znów daleko — zauważył pocztowy. — Łatwo będzie zasięgnąć tam języka... — To wiem, gamoniu, i bez ciebie! — zawołał Hubert ponaglając wierzchowca. — Jazda na kwaterę. Jeszcze dziś ruszamy w drogę. Lech, rozejrzawszy się po otaczających go żołnierzach, zaczął żywić nieco nadziei, że niebezpieczeństwo spotkania nie jest być może tak duże, jak początkowo mu się zdawało, gdyż zbroje, broń i rzędy wierzchowców odbiegały od tych, jakie zwykli użytkować litewscy lub ruscy wojowie. Toteż rzucił po polsku: — Coście, waszmościowie, za jedni? Z radością też usłyszał równie po polsku rzucone pytanie. Zadał je mąż już leciwy, o marsowym, groźnym obliczu i rosłej postaci. Dosiadał pięknego wierzchowca o bogatszym niż inne rzędzie, a i jego suto zdobiona zbroja wskazywała, że jest dowódcą. — Pierw mówcie, kim wy jesteście i skąd ta dziewka między wami?! — rzucił surowo. — Jam urodzony Lech z Czepiel, a to mój brat Roch. Owa panna to księżniczka Olga, bratanica grodzieńskiego starosty. Uchodzimy przed pogonią — wyznał, otwarcie, gdyż miał już pewność, że ma do czynienia z koronnymi żołnierzami. Istotnie, potwierdzenie otrzymał nieomal natychmiast, gdyż dowodzący odpowiedział: — A jam Mszczug ze Skrzynna. Wiodę chorągwie spod Brześcia, który z pomocą boską właśnie zdobyliśmy! Idę w pomoc Wielkiemu Księciu Zygmuntowi. — Witam zatem całym sercem rodaka! — ucieszył się Lech. — Cóż jednak ta panna robi tu z wami? — Już z uśmiechem spytał Mszczug. — Odbiliśmy ją właśnie nicponiowi, co ją porwał! Jesteśmy ze sobą po słowie, toteż pod moją ochroną jedzie... — Zatem dokąd podążacie? — Za jej wolą właśnie do Czepiel. To nasza majętność w chełmskiej ziemi. Tam dotąd przebywała pod opieką mej matki... — Tedy szmat drogi przed wami. I wielce niepewnej, bo słychać, że litewski naród przeciw nam zaczyna powstawać, toteż łacno możecie ulec napaści. A zbyt was mało, by się obronić.

Lech spojrzał na rycerza z zakłopotaniem: — Tedy sam już nie wiem, co czynić i gdzie się obrócić? Sam bym się nie bał, ale dziewki na groźby narażać nie sposób. — Nie macie kogoś w Wilnie? Może tam znaleźlibyście schronienie? My ciągniemy do kniazia Zygmunta, moglibyście przyłączyć się do nas, lepszej opieki chyba nie najdziecie. — W Wilnie nie mamy — wtrącił Roch dorzucając z podnieceniem: — Ale przecież Niemierzę będziem mieli pod bokiem, a tam będziem już bezpieczni. — Niemierzę ponoć dzierżył jakiś Świdrygiełłowy zausznik zawahał się Lech. — Teraz na pewno już go tam nie ma — roześmiał się Mszczug. — Wszyscy oni pouciekali przed Zygmuntem! Jeśli owa Niemierza wam nieobca, tedy radzę ruszać z nami, bo istotnie moglibyście pannę narazić. Lech już bez wahania podziękował rycerzowi za obiecaną opiekę i ruszyli ku wsi, by po pełnym przygód poranku zaznać wreszcie wytchnienia. Z końcem września ruszyło do Grodna polskie poselstwo pod wodzą kanclerza Zbigniewa Oleśnickiego. Zgodnie z ustaleniem królewskiej Rady jechali z nim panowie: wicekanclerz Władysław z Oporowa, brzeski wojewoda Jan z Lichina, włocławski Jarand z Grabi, kasztelan sieradzki Wawrzyniec Zaręba, zasłużony dotychczasowym działaniem, i jeszcze kilku innych panów z Rady, jak Spytek z Tarnowa czy Dzik z Kadłuba. Wiozło ono pełnomocnictwo królewskie z pełnym mandatem i władzą nie tylko układania się, ale i decydowania we wszystkich sprawach dotyczących wzajemnych stosunków obu krajów, a także reprezentowania osoby królewskiej. W szczególności zaś otrzymało prawo obrania księcia Zygmunta Wielkim Księciem Litwy i Rusi, w krajach tych „intronizować i inwestować” go, a nawet przysięgać na duszę królewską, jak również potwierdzić przysięgę podaniem ręki. Król zaś i synowie jego, jak i następcy, wszystko wypełnią, co uzgodnią i uchwalą posłowie. W piśmie zaś przewodnim kancelaria królewska wymieniała polskie warunki: „...tak dla pozdrowienia Zygmunta z powodu objęcia rządów, jak aby utrwalić najwyższą króla Jagiełły nad Litwą powagę, jego władzę, a na koniec zachęcić i skłonić być przyjacielem i sprzymierzeńcem królestwa polskiego zgodnie z dokonaniem za Witolda zjednoczeniem obojga narodów i

sporządzonymi wówczas zapisami, aby czynności swoje i zamiary królowi, jego następcom i Radzie Korony Polskiej odkrywał, aby z żadnym panującym na całym świecie bez ich zezwolenia w układy nie wchodził, królestwu polskiemu całą potęgą księstwa swojego, w szczęściu i niedoli pomagał, złączenia i wcielenia Litwy na warunkach przez Aleksandra Witolda przyjętych oparte, tak zaś bezbożnie i niegodziwie przez okrutnego Świdrygiełłę zgwałcone, odnowić i dokonać zechciał.” Poselstwo dotarło do Grodna 6 października. Książę Zygmunt na ćwierć mili osobiście wyjechał mu naprzeciw ze wspaniałym orszakiem i witał uroczyście i gorąco. Posłowie udali się po tym wstępnym przyjęciu do przeznaczonych im na mieście kwater, bo zamek, niezbyt obszerny, wszystkich nie mógłby pomieścić, tym bardziej że przebywał już na nim wraz ze swym dworem sam książę. Obrady rozpoczęły się następnego dnia, ale nie pod najszczęśliwszą gwiazdą. Bawił już bowiem w Grodnie wysłannik Zakonu, zdolny i przebiegły dyplomata, komtur Ludwik Landsee, który starał się odciągnąć Zygmunta od Polski i pogodzić ze Świdrygiełłą. Ponieważ książę zgodzić się na to nie chciał, komtur nastawał, by przynajmniej dążył do pogodzenia Zakonu z Polską. To już było po myśli księcia, bo w ten sposób zachowywał przyjaźń Polski, a pozbawiał zakonnego wsparcia swego głównego wroga, Świdrygiełłę. Jednak propozycję Zygmunta nawiązania pojednawczych rozmów z komturem poselstwo odrzuciło, zdecydowanie oświadczając, że z Krzyżakami na żadne rokowania nie pójdzie. Nie zmienili też tej decyzji mimo nalegań księcia i zgody Landsee na wszelkie zaproponowane mu warunki wstępne. Ostatecznie zgodzili się tylko nawiązać rozmowy z osobnym, specjalnym poselstwem Wielkiego Mistrza w obecności księcia Zygmunta, jako pośrednika, na czym ostatecznie stanęło. Dalsze jednak obrady, trwające osiem dni, miały już inny, bardziej pomyślny przebieg. Nie obeszło się na nich bez gorących nieraz sporów, bo o ważne sprawy chodziło, wszakże w rezultacie doprowadziły do nowej unii polsko–litewskiej, której akt został podpisany 15 października. Podstawą była unia ze stycznia 1401 roku, zawarta niegdyś między Jagiełłą a Witoldem. Przyznano więc powtórnie, że Litwa jest dziedziczną własnością Jagiełły, jego

potomków oraz Korony Polskiej, a Wielki Książę, wybrany przez panów i szlachtę obu krajów, tylko jest przyjęty do udziału w trosce. Natomiast Zygmunt otrzymuje swą godność, jak i ojcowiznę Jagiełły tylko do końca życia i w tych granicach, co Witold, a więc Wilno, Grodno, Żmudź, całą Litwę i podległą mu Ruś. Wołyń i Podole mają należeć do królestwa polskiego, a także zamki Olesko, Ratno, Horodło, Wietły i Łopacin. Łuck zaś i Włodzimierz zatrzymuje Wielki Książę, ale również tylko do końca życia. Zygmunt zaś przyjął warunki, które zostały wymienione w piśmie przewodnim, wręczonym wraz z pełnomocnictwami poselstwa. Wszakże były i różnice między tą unią a dawną. Obecna przyznawała Litwie odrębny byt państwowy, z równie odrębnymi granicami, zaś Wielki Książę stał się suwerenem Litwy, choć z wyboru i dożywotnim, ale i jemu, jak polskiemu królowi, inni książęta mieli składać hołd. Jednak najmądrzejszą, najbardziej doniosłą i na owe czasy wręcz niesłychaną decyzją było rozszerzenie przez polskich posłów przywileju, w którym wszystkie prawa, swobody i wolności, jakie dotąd litewskim katolikom nadał król, i na tych, którzy byli innego wyznania niż katolickie. Mieli oni prawo posiadać te same przywileje, prawa i nadania, a także herby rycerskie jak rycerstwo polskie, które może ich do swoich klejnotów przyjmować. Było to zrównanie w prawach szlachty, i bojarów Rusi schizmatyckiej ze szlachtą koronną, a więc zerwanie z panującym powszechnie dogmatem odmawiającym przyznania innowiercom praw politycznych i uznania równości ludzi bez względu na ich wyznanie. Na ówczesne czasy był to krok niesłychanie zuchwały, wręcz zdumiewający, ale też stanowił dowód horyzontów umysłowych ówczesnych polskich polityków, którzy w ten sposób zadawali nie tylko cios Świdrygielle, ale i wzmacniali realizację powstałego wówczas hasła wojny z całą niemiecką nacją, gdyż wprzęgali do tej wojny świeże siły. Zawarta unia stanowiła zatem niejako ukoronowanie zwrotu, jaki dokonał się w polskiej polityce tak wewnętrznej, jak i zewnętrznej. Dotąd sama wobec sprzymierzonych wrogów, takich jak Zakon, Świdrygiełło czy Wołoskie Księstwo, z podjudzającym ich cesarzem, który skrycie próbował tym przymierzem kierować. Teraz tak Zakon, jak i cesarz zostali niejako obezwładnieni nastrojami we własnych krajach, a Świdrygiełło mocno

osłabiony utratą połowy terytoriów. Pozyskano zaś sojuszników w osobach groźnych wojów husyckich, co ostudziło także dotychczasowych sprzymierzeńców cesarskich i zakonnych. Układ sił zmienił się więc zupełnie i Polska mogła już wszczynać postanowioną wojnę odwetową. Toteż po powrocie poselstwo zostało przyjęte przez króla i resztę Rady słowami uznania i pochwał, gdyż istotnie ich osiągnięcie było wielkie. Król Jagiełło jesienią przybył do Lwowa, gdzie zastały go wojska wracające po zdobyciu Olecka do kraju. Ale nie zaznały długiego odpoczynku, gdyś wnet musiały ruszać na nową wyprawę z powodu wojennych działań, jakie na Podolu rozpoczął Fedko Niedźwiedzki. Wzmocnione nowymi siłami ruszyły więc znów w pole, król natomiast pozostał na miejscu, chcąc być bliżej wojennych działań, od których /alężało przywrócenie spokoju na tych tak ważnych dla Korony ziemiach. Mijały więc dni, co i raz przynosząc jakieś wieści, bo czasy nastały nad wyraz niespokojne. Jednak praca w kancelarii królewskiej zbytnio nie absorbowała pana z Niemierzy, gdyż miał inne zadania niż skrobanie piórem po papierze czy nawet koncypowanie listów. Życie na dworze płynęło zatem zwykłym trybem, ale wieczory należało jednak czymś zapełniać. Tajemnicza śmierć sokolniczego Bukwy przestała już podniecać ludzkie umysły, z wolna idąc w zapomnienie, tym bardziej że nowe zdarzenia, już na szerszej arenie i bardziej doniosłe, absorbowały uwagę dworu. Jedynie nieobecność sokolniczego przy wznowionych partiach szachów między królewskim błaznem a sekretarzem królewskiej kancelarii nie uchodziła uwagi grających. Tego wieczoru Jaksa również wspomniał o nim rozstawiając figury na szachownicy: — Ciągle oczekuję, że drzwi się otworzą i zjawi się nasz towarzysz... — mruknął z nutą zawodu w głosie. Holeszko, grając białymi, zrobił pierwszy ruch i odpowiedział z lekką drwiną: — Duchów nie bardzom ciekaw... Wolę ich nie oglądać... — Nie o duchu myślałem. Inaczej stoi mi w pamięci... — rzucił z urazą w głosie Jaksa dodając: — Waszym był raczej druhem nie moim, toteż dziwno mi, że jego zejście niezbyt was chyba obeszło...

Holeszko nic na to nie odpowiedział, toteż dłuższy czas grali w milczeniu. Jednak Rudy, pomny polecenia księdza Andrzeja, po chwili znów się odezwał: — Mówią, że nieszczęścia samotne nie chodzą... — ciągnął na wpół do siebie, jakby do wtóru rozważaniom nad grą, wpatrzony w rozstawione figury. Do waćpana zaś ostatnio mocno przystały... Tym razem Holeszko ożywił się: — Co waćpan masz na myśli? — skierował na niego spojrzenie, ale widząc, że partner interesuje się przede wszystkim szachownicą, również pochylił się nad nią. — Najpierw ubył wam Bukwa, a wkrótce potem i pacholik. — wyjaśnił mrukliwie Jaksa nie unosząc głowy. — Ach ten, jakże mu tam było... Jarek! — rzucił niedbale królewski błazen. — Przecież on nie zszedł z tego świata, a do rodziny musiał jechać. Tak mi przynajmniej gadał. — Ponoć w tym właśnie czasie wyłowiono z Wisły zwłoki jakiegoś młodzika... — zauważył jakby mimochodem Rudy, gdyż jednocześnie przestawiał skoczka, i oznajmił: — Szach waszemu władcy... Holeszko odsunął figurę króla spod zagrożenia i odpowiedział niedbale: — Taak? Nic takiego nie słyszałem... Jakiś czas trwało milczenie, które przerwał Holeszko, nawiązując do swoich ostatnich słów: — Jeszcze przed wyjazdem mówił mi, że gadał ponoć z waszym Tomkiem? Nic wam o tym nie wiadomo? Jaksa zrozumiał aluzję. A więc Holeszko przepytywał swojego pachołka i dowiedział się, kto dał mu to zlecenie na wierszyk. Ale czy domyślił się istotnej przyczyny tego zlecenia? Nie musiało to być dla niego zagadką trudną do odgadnięcia. Obecnie więc nasuwała się dobra okazja do wykonania polecenia proboszcza, czyli nastraszenia przeciwnika. — Nie potrzebował, bo to ja mu rozkazałem zamówić u was ten wierszyk. Tym razem Holeszko poderwał szybko głowę, spojrzał na Rudego uważnie i cicho zapytał: — Nie prościej było samemu mnie prosić?

— Pewnie, że prościej! — Jaksa uśmiechnął się. — Wszakże wolałem z tym się przed wami nie zdradzać... — A to czemu?! — Abyście o mnie zbyt dużo nie wiedzieli. — O co waćpan grasz? — Już z nutą zaniepokojenia spytał królewski błazen. — Po co była owa krotochwila waćpanu potrzebna? Chciałeś dokuczyć skarbnikowi? — Ależ nie! Wszakże przyczyny nie mam zamiaru wyjawiać. — Dziwne mi się to wszystko wydaje! — prychnął już z rozdrażnieniem Holeszko. — Po co mi waćpan podsuwasz takie zagadki? — Siedzącemu w kancelarii różne sprawy do rąk trafiają... — pozornie bez związku odpowiedział Jaksa wracając do gry, jakby temat uznał za wyczerpany. Ale Holeszko nie potrafił widać opanować rozdrażnienia, gdyż nieomal warknął, nie rezygnując z dalszej rozmowy: — Waćpan lubujesz się, jak widać, w mętnej gadaninie. Mówże jaśniej! — O czym tu więcej gadać? — mruknął Jaksa, jakby sam do siebie odpowiadał na pytanie, poczem dorzucił: — A teraz ja dam szacha tym oto pieszkiem... Holeszko spojrzał na szachownicę i mimo woli skomentował: — No, tego ubiję, bo niczym nie broniony... — Nie broniony? — zdziwił się Jaksa. — Patrzcie no, tego nie. dostrzegłem! A przecież pieszków zewsząd otaczają liczne zagrożenia! Mój pieszek także to powinien wiedzieć i zbyt śmiele sobie nie poczynać... Mówił urywanymi słowami, akcentując jednak za każdym razem słowo „pieszek”. Jednocześnie udawał, że jest pochłonięty grą i nie zwracał uwagi na partnera. Ale w zaległym milczeniu wyczuwał powstałe raptem napięcie, wiedząc zarazem, że Holeszko wpatruje się w niego uparcie. Zresztą po chwili i on uniósł głowę, więc zauważył, jak zaraz odwrócił wzrok. Zdołał jednak dostrzec w jego oczach błysk nienawiści. Czarny nie szczędził koni gnając wileńskim traktem. Był bowiem niespokojny o synów, choć wiadomość, skąd przybył wóz, pozwalała przypuszczać, że skoro przybył po Teklę z Niemierzy, tam przebywa i Olga, a zatem i chłopcy. Ale był również i ciekaw, jak się to stało, że dziewczyna porwana przez Łaskę jest teraz z nimi?

Miał jednak przed sobą dobre dwadzieścia mil drogi, przeto dopiero trzeciego dnia minął Troki. Ponieważ jesienny dzień już się miał ku schyłkowi, więc przenocował w tamtejszym zajeździe i rankiem ruszył dobrze znaną drogą do celu podróży. Był już listopad, więc chłód i pierwsze mrozy już zaczęły dawać się we znaki. Konie szły szparko bijąc kopytami o zamarzniętą ziemię i buchając z nozdrzy kłębami pary. Kiwał się w siodle z pocztowymi po bokach. Przerwał dotychczasową gawędę, gdyż puszcza zaczęła się kończyć, spomiędzy pni widać już było miejscami skrawki otwartej przestrzeni. Powrócił niepokój, ale wraz z ciekawością, co zastanie we dworze. Wreszcie wydostali się na otwarte pole i ujrzeli przed sobą ciemną wstęgę palisady wieńczącej ziemny wał. Wkrótce pod wierzchowcami zahuczał most na fosie, ale musieli je wstrzymać, gdyż brama sambora była zawarta. Jednak na wołanie Damiana wnet w jego oknie ukazał się strażnik i ujrzawszy jeźdźców zakrzyknął, kto zacz są. — Kniaź Zygmunt we własnej osobie, gamoniu! — odkrzyknął mu Hubert, rozradowany takim powitaniem. — Otwieraj wierzeje, bo ci urwę łeb! Strażnik jednak widać miał wyraźne rozkazy, bo dłuższą chwilę trwało, zanim w oknie sambora ukazała się znajoma twarz Waśki i rozległ się jego krzyk: — Na Boga! Toć pan z Czepiel! Ruszajcie do wrót! Niedługo potem Czarny ściskał obydwóch chłopców, którzy wybiegli na majdan i, prowadzony przez nich, ruszył ku domowi. Kiedy zaś w sieni witał wyraźnie skonfundowaną Olgę, wiedział już, że wyprawa synów skończyła się szczęśliwie. Wkrótce zasiadł za stołem i dowiedział się o przebiegu wypadków. — Jakże to teraz będzie? — zatroszczył się, kiedy relacja synów dobiegła końca. — Toć nie uchodzi, by panna bez opieki przebywała pod jednym dachem z mężami! I matka, i ciotka wielce by to wam miały za złe... — spojrzał na Olgę, która zarumieniła się pod tym spojrzeniem. — Od razu posłaliśmy po Teklę — objaśnił Lech. — Na szczęście starosta trudności z uwolnieniem jej nie czynił, widać za te zioła, które mu ostawiła. Teraz więc Olga pozostaje pod jej opieką i nawet, dla stateczności, stara sypia w jednej z nią komnacie.

— Nic więcej nie mogliśmy uczynić, ojcze — poparł brata Roch. — Przed jazdą zaś do Czepiel ostrzegł nas pan Mszczug. A i sami widzimy, jak tu jeszcze niebezpiecznie. Dlatego też trzymamy wrota zawarte i straż na samborze. I chyba musi tak pozostać, dopóki nie stanie się spokojniej. — Kiedyś to wreszcie nastąpi... — westchnął Hubert. — Ale dobrze robicie zachowując ostrożność! Przyznaję też, że nic innego nie ostaje, jak pannę waszemu honorowi poruczyć, bo istotnie zbyt niebezpiecznie teraz puszczać się w drogę, i do tego z niewiastą. — Sądzimy, że matka i ciotka to zrozumieją — bąknął Lech. — Ale czy mącie tu dość ludzi, aby w razie potrzeby odeprzeć napaść? — Broni wszelkiej wuj ma w zbrojowni sporo, ludzi zaś będzie pod ręką ze trzydziestu — objaśnił Lech. — Palisada także wszędzie w należytym stanie, a na niej przykazaliśmy przygotować beczki ze smołą i sterty kamieni. — To się wam chwali! — rzucił z zadowoleniem Czarny. — A jakże tu ze służbą i chłopami ze wsi? Lech spojrzał na brata z uśmiechem: — Rocha wszyscy pamiętają, boć przecie z rany tu się leczył, i witali jak swego! Wszyscy też pytali, kiedy ciotka i wuj powrócą do dworu. Widzi mi się, że rządy tego zausznika Świdrygiełły, który Niemierzę od niego otrzymał, nie przypadły chłopom do gustu, bo przekleństwami go wspominają. — No a jak z tobą, Lech? Czy też są ci życzliwi? — Mnie wciąż biorą za Rocha, bo nijak nie mogą się w nas rozeznać! Jego poczytują za przyszłego dziedzica, toteż i mnie darzą przychylnością. — Nie wiecie, co stało się z Łaską? — Czarny wrócił do sprawy porwania. — Nie wiemy. Poradziłem jego pocztowemu, by ukrył go i leczył w Grodnie, bo Dzieweczka tak nim o ziemię trzasnął, że do przytomności dojść nie mógł, choć serce mu biło... — Wstrząśnięcia mózgu doznał, ale to mu przejdzie. Ciekawi mnie, czy sprawy poniecha, bo i bez niego dość będzie mitręgi. — Chyba tak prędko nie ozdrowieje, a na razie o niego mało co się troszczę — mruknął z nie ukrywaną zawziętością Lech. — Posiedzę z wami dni parę, a potem znów będę ruszał w drogę...! — Nie możecie, ojcze, nieco dłużej?

— Nie, synu. Zajrzeć mi przyjdzie na dwór Zygmunta, a i Świdrygiełły także. Trzeba popatrzeć, co u niego się dzieje. — Do Świdrygiełły? — zdumieli się obaj młodzieńcy. — W paszczę poleziecie wilkowi? — Ano, polezę, ale tuszę, że z zębami na mnie nie skoczy. Przewidywania Czarnego okazały się słuszne, gdyż kiedy dotarł wreszcie do Połocka, głównej teraz siedziby kniazia Świdrygiełły, mało kto zwrócił uwagę na kupca Morzelca. Rogoża ucieszył się z jego przybycia, gdyż wiele miał do opowiadania, jednak, jak się Czarny wkrótce rozeznał, były to wiadomości już mało ważne, gdyż wypadki biegły tak szybko, że to, co zdarzyło się dwa tygodnie albo i tydzień temu, w świetle nowych zdarzeń było już bez znaczenia. Jednak niektóre jego obserwacje jak i zasłyszane wypowiedzi, uzupełnione przez piwniczego Tielegę i łowczego Obłuckiego, którzy mieli dostęp do bardziej poważnych i wiarygodnych źródeł, dały Hubertowi dostatecznie wyraźny obraz zamierzeń kniazia, jego nieodmiennego trwania w przymierzu z Zakonem, jak i zajadłej nienawiści do Jagiełły, którą teraz usiłował wyładować na Zygmuncie, widząc w nim główną przeszkodę w odzyskaniu poprzedniej godności i utraconych terytoriów. Toteż wiadomości, które Czarny starał się uzyskać, dotyczyły głównie bądź jego znoszenia się z obu Zakonami, bądź przygotowań do wyprawy na Litwę, i to w najbliższej przyszłości. A tym, czego się dowiedział, zafrasował się mocno, bo nieuchronna bratobójcza wojna na Litwie zapowiadając zniszczenie kraju stanowiła też groźbę dla Niemierzy, co go już osobiście dotyczyło. Wracając do kraju postanowił jednak po drodze odszukać dwór Wielkiego Księcia Zygmunta i uprzedzić go o niebezpieczeństwie, które zdawało się już w najbliższej przyszłości mu grozić. Z Połocka Czarny ruszył do Wilna, gdyż wieści niosły, że tam miał przebywać Zygmunt. Istotnie, zastał jego dwór na zamku, ale sam Wielki Książę przebywał właśnie w Trokach, skąd jednak miał lada dzień wrócić. Czarny porzucił rolę Morzelca, ale starał się nie pokazywać na zamku bez istotnej przyczyny, wiedząc, że i Świdrygiełło, ciekaw również, co dzieje się na dworze przeciwnika, ma tu swoich ludzi. Istniało więc niebezpieczeństwo spotkania kogoś, kto widywał go w roli gdańskiego kupca.

Nie bywając na zamku, przypomniał sobie jednak czasy pierwszych miesięcy pobytu pod jego dachem, kiedy to wezwani przez Cebulkę rozpoczynali służbę u Wielkiego Kniazia Witolda. Innych teraz spotykał tu ludzi, mało którą twarz rozpoznawał, bo zaszłe po zgonie Witolda zmiany rozproszyły jego otoczenie. Tylko nieliczni pozostali. Jedni związali już poprzednio swe losy ze Świdrygiełłą i przy nim teraz byli, reszta zaś szukała spokoju i bezpieczeństwa w swoich posiadłościach lub nawet w zaciszu klasztornym, jak długoletni sekretarz i Witoldowy doradca, Michał Cebulka. Byli jednak i tacy, którzy nie zrezygnowali z czynnego dworskiego życia i po przetrwaniu Świdrygiełłowych rządów opowiedzieli się za Zygmuntem. Jednym z nich był znany Czarnemu jeszcze z czasów organizowania spisku przeciwko Świdrygielle, nowogródzki wojewoda, Pietrasza. Spotkał go podczas pierwszego i jedynego zresztą pobytu na zamku. Wojewoda poznał go od razu i prosił do swej komnaty na pogawędkę. Czarny, wiedząc, z kim mówi, udzielił mu co ważniejszych wiadomości z Połocka, a jednocześnie prosił o ułatwienie rozmowy z samym Wielkim Księciem, po jego powrocie do Wilna. Uzyskawszy taką obietnicę czekał na swojej kwaterze na gońca, który miał mu przynieść wezwanie. Jakoż już w dwa dni potem nadbiegł pacholik z zawiadomieniem, by stawił się jeszcze tegoż wieczora. Na zamku musiał być już oczekiwany, bo doprowadzony do dowódcy książęcej straży został przez niego osobiście poprowadzony na książęce pokoje. W obszernej komnacie, oświetlonej licznymi świecami, na wielkim palenisku kominka płonęły brzozowe bierwiona. Spośród znajdujących się w niej mężów Czarny poza Pietraszą rozpoznał sędziwego Gasztołda, dawnego marszałka dworu Witolda i przewodniczącego jego przybocznej Rady, Jerzego Radziwiłła, kasztelana trockiego, Hosaka wileńskiego, i najlepiej znanego sobie, Mszczuga ze Skrzynna. Z księciem Zygmuntem miał już okazję rozmawiać w Starodubiu. Był bratem rodzonym Witolda, a więc także synem Kiejstuta, tak jak Jagiełło i Świdrygiełło byli synami Olgierda. Choć otulony w szubę siedział w fotelu, widać było, że nie odznaczał się zbyt wysokim wzrostem, także w oczach i twarzy podobieństwo do Witolda było znaczne, tym bardziej że i włosy miał równie długie, sięgające niemal ramion.

Czarny złożył mu ukłon należny władcy i wyprostowawszy się, zgodnie z obyczajem, czekał na pierwsze słowa Wielkiego Księcia. Ten skinął mu głową, po czym uniósłszy dłoń, rzucił z uśmiechem: — Rad waści widzę, Hubercie z Czepiel. Znam cię przecież z czasów, kiedy to zabiegałeś o moje wyniesienie. Toteż siadaj, bo życzę sobie nieco dłużej z tobą pogadać. To wezwanie było dowodem dużej łaskawości księcia, bo nawet mało który z oficjalnych posłów i przy dłuższych posłuchaniach otrzymywał takie zezwolenie. Zygmunt bowiem, przebywając dotąd w zapomnieniu i odsunięty od czynnego życia politycznego, teraz z nawiązką okazywał butę, demonstrując swą wielkoksiążęcą godność. Czarny odpowiedział w paru słowach na powitanie, zajął jedno z rozstawionych dookoła krzeseł i dorzucił: — Również rad będę służby swe waszej książęcej mości ofiarować z nadzieją, że przyczynię się jego sprawie, jako że jest ona również w zamysłach mego pana, Jego Królewskiej Mości Jagiełły... Zygmunt uśmiechnął się lekko na to oświadczenie i od razu poruszył interesujący go temat: — Mówił mi nowogródzki wojewoda, żeś wiele już uczynił w tej mierze: Teraz zaś ponoć wracasz od Świdrygiełły. Czy istotnie mamy spodziewać się aż tak rychłej jego napaści? Wiem, że zbiera siły, lecz sądziłem, że przeczeka zimę do sposobniejszej ku temu pory... — Z tego, com ujrzał i słyszał, ruszy, jeśli nie lada dzień, to lada tydzień. Dlatego pospieszyłem, by waszą książęcą mość o tym powiadomić. — Myśmy też przez ten czas nie spali... Wiadomo wszakże waszmości, jakie będzie miał siły? — Już teraz ma przy sobie kilka tysięcy moskiewskich i twerskich wojów oraz ponoć ponad dziesięć tysięcy Tatarów. — A oba Zakony? Czy także go wesprą? — odezwał się z pewnym niepokojem Gasztołd. — Russdorf wiele obiecuje, ale sam Świdrygiełło mało na niego liczy. — A Rutenberg? — Ten już zawiadomił o swojej pomocy: Ma wysłać pełną chorągiew, a więc około stu rycerzy, co razem ze strzelczymi i pocztowymi uczyni ponad trzystu ludzi...

— No, zbyt wiele to nie jest! — nieco ironicznie zauważył pan Mszczug. — Jest to jednak siła, z którą należy się liczyć — zaopiniował Wielki Książę. — Są ciężkozbrojni^ wszyscy okryci żelazem, dobrze w bojach wyszkoleni, toteż warci więcej niż niejeden nasz pułk. — A co z Wołochami? — zabrał głos kasztelan Hosak. — Wiem tylko tyle, że gońcy między nimi a kniaziem wciąż ganiają. Należy więc sądzić, że i od nich otrzyma wsparcie! — No, obaczym! — Zygmunt uderzył dłonią o poręcz fotela. ~ Zamierzam ruszyć mu naprzeciw, by nie dopuścić do zniszczenia kraju. Cenię sobie pomoc pana ze Skrzynna, ale martwi mnie, że król Władysław więcej żołnierza nie zdołał mi podesłać! — Rozejm z Zakonem Pruskim kończy się już w czerwcu — zauważył Czarny, a po chwili dorzucił: — A z Podola też nadchodzą złe wieści o Fedce Niedźwiedzkim... — Tak, wiem, wiem... — skwitował tę uwagę Wielki Książę. — No cóż, da Bóg, sami damy sobie radę! — Choć łatwo to nie przyjdzie... — westchnął Hosak. — Tym bardziej że nie wszystkich naszych książąt i bojarów możemy być pewni. — Słuszna to obawa — przyznał Czarny spoglądając na Wielkiego Księcia. Ten musiał zrozumieć to spojrzenie, bo spytał z ożywieniem: — Podzielasz waćpan to mniemanie? — Znam ludzkie natury. Są tacy, którzy niewątpliwie wierni Świdrygielle, teraz zbyt chyżo odwrócili się od niego. — Czy masz kogoś na myśli? Czarny już zawczasu zastanawiał się, czy ma wtajemniczyć Zygmunta w dwuznaczną rolę grodzieńskiego starosty, doszedł jednak do przekonania, że nie byłoby to korzystne dla księdza Andrzeja, gdyż nieuchronne uwięzienie księcia pozbawiłoby wyciągnięcia korzyści z jego listu do Zakonu. Należało jednak, chociaż nieznacznie, ostrzec Zygmunta przed tym zdradliwym sojusznikiem, więc odpowiedział z akcentowanym wahaniem: — Trudno rzucać podejrzenia, nie mając dostatecznej pewności, ale sądzę, że między innymi również pan grodzieński starosta dość szybko i

ochotnie odwrócił się od Świdrygiełły, którego jeszcze za życia kniazia Witolda był stronnikiem. — A więc masz coś przeciw niemu? — Zygmunt nie taił ciekawości. — Nie tylko jego miałem na myśli, wspomniałem o nim tylko przykładowo... — Trzeba będzie przyjrzeć się także i jemu... Czarny uznał, że tego ostrzeżenia wystarczy, więc nic już nie odpowiedział. Rozpoczęła się dalsza debata, ale toczyła się tylko wokół przygotowań do wojennej rozprawy. Rządy księcia Zygmunta na Litwie nie przyczyniały mu popularności. Choć gra polityczna nie była mu obca, to raczej cechowała ją prymitywna chytrość niż dalekowzroczność polityka. Nie umiał zdobyć się na umiar i opanowanie ani też snucie bardziej sięgających w przyszłość planów. Zbyt łatwo impulsy brały w nim górę, więc zdarzały się wyroki i kaźnie dyktowane wybuchami gniewu, a nie rozwagą czy koniecznością. I tak, kiedy za namową Wielkiego Mistrza wysłali ze Świdrygiełłą do siebie posłów w sprawie zawarcia ugody, Zygmunt kazał Świdrygiełłowych potopić. A kiedy jego właśni wrócili jednak cało, włóczono ich końmi, a potem także potopiono. Zaczął postępować zbyt bezwzględnie, a nawet często wręcz okrutnie, także w stosunku do bojarów oraz książąt. Rezultaty takiego postępowania wnet dały o sobie znać, gdyż nawet ci, którzy początkowo brali udział w spisku i wspomagali go przy napadzie oszmiańskim, teraz zaczęli znów spiskować, ale przeciw niemu, na rzecz Świdrygiełły. Jednego z posłów tych spiskowców udało się Zygmuntowi pochwycić. Przykazał wziąć go na tortury i ten, poddany mękom, wydał swoich mocodawców. Skutkiem tego na rozkaz Wielkiego Księcia pojmano Janusza, wojewodę trockiego, oraz książąt Sedebora i Kinzgaiłę. Janusza i Sedebora zaraz tejże nocy kazał stracić, a Kinzgaiłę wtrącił do lochu.. Ta rosnąca przeciw Zygmuntowi wrogość siłą rzeczy objęła i Polaków, którzy dali mu władzę. Te nieprzychylne nastroje przerodziły się potem na południu w otwarty bunt, a na Żmudzi w ciche spiski i lokalne niepokoje, podsycane przez krzyżackich agentów.

Natomiast Zakon po przejściowym wahaniu obiecywał Świdrygielle wojenne współdziałanie, tym bardziej że skłaniało go do tego nieprzejednane stanowisko Polski, która odmawiała wszelkich rokowań ugodowych. Nadal też mógł Świdrygiełło liczyć na pomoc Wołochów i Tatarów, którzy wyrażali gotowość wspólnego uderzenia, także książę twerski,. a nawet moskiewski wsparcie obiecywali. Nie taił tych kontaktów, a przeciwnie, celowo je rozgłaszał, toteż i na Litwie przysparzał sobie stronników, którzy zaczęli wierzyć, że zdoła uzyskać pełnię władzy nad całym krajem. Wreszcie w listopadzie Świdrygiełło skupił na tyle siły, by ruszyć na Litwę. Rutenberg przysłał mu więc trzystu konnych knechtów i osiemdziesięciu rycerzy do Połocka, gdzie kniaź miał główną kwaterę. Wojsko, które zebrał, było liczne, gdyż liczyło około dwudziestu tysięcy żołnierzy, a składało się z oddziałów ruskich i tatarskich oraz pułków księcia twerskiego pod wodzą księcia Jarosława. Główne zaś siły tatarskie, w liczbie dwudziestu tysięcy wojowników, pięćdziesiąt tysięcy Wołochów i dziesięć tysięcy z Księstwa Kijowskiego pod wodzą księcia Włodzimierza, miały równocześnie uderzyć na Polskę i połączyć się na Podolu z walczącym tam księciem Fedką Niedźwiedzkim, najzdolniejszym wodzem wśród ruskich książąt. Pojawienie się pułków Świdrygiełły na Litwie wywołało wśród ludności powszechny popłoch i zamęt. Przyłączyło się do niego wielu litewskich panów, a postępując w głąb kraju obejmował poddające mu się bez walki miasta i grody, jak: Krewa, Mińsk i wiele innych. Toteż bez poważniejszego oporu dotarł w pobliże Wilna i Trok. Zatrzymał się o sto wiorst od nich i wezwał przez gońców do posłuszeństwa, przypominając złożoną mu wiernopoddańczą przysięgę. Sam zaś skierował się do Oszmiany, by przygotować się do uderzenia na Wilno. Tam pospólstwo porzucało domostwa i ciągnęło do niego, gdyż cała litewska ziemia zaczęła być wroga Polakom. Zygmunt natomiast pośpiesznie obwarowywał Wilno, Troki, a także Kowno, gdzie załogą dowodził jego syn Michał. Zbierając siły Wielki Książę wysłał jednocześnie do Polski Gasztołda z wezwaniem p pomoc. Tej jednak nie otrzymał, wobec groźby najazdu na Podole Tatarów i Wołochów. Znajdował się więc przy nim ze swymi chorągwiami tylko Mszczug ze Skrzynna, wysłany już wcześniej przez króla.

Świdrygiełło, nie czekając na owych inflanckich rycerzy, którzy już nie zastali go w Połocku, ruszył spod Oszmiany. Ale tam już nadciągnął Zygmunt i zagrodził mu drogę, by nie dopuścić do niszczenia kraju. Ósmego grudnia, po przebyciu wielu mil ogromnej puszczy, niedaleko Oszmiany wynurzyły się spomiędzy drzew jego pierwsze oddziały i stanęły przed rozciągającą się przed nimi śnieżną płaszczyzną pola w oczekiwaniu na wieści od idącej przed nimi straży. Wiedziano już bowiem od zwiadowców, gdzie znajdują się siły nieprzyjaciela, więc spodziewano się rychłego spotkania. Jakoż istotnie wkrótce nadleciał goniec do oczekującego w półkolu orszaku Wielkiego Księcia z wołaniem, że oddziały Świdrygiełły są już w marszu i wnet powinny się ukazać. Wkrótce po gońcu przygalopowała straż przednia, co dowodziło, że wroga tylko patrzeć. Pognali więc do oddziałów gońcy z rozkazem, by wychodziły z lasu i formowały się do bitwy. Jednocześnie książę przywołał do siebie pana Mszczuga i coś z nim uradzał przez chwilę, po czym polski dowódca odłączył się od jego orszaku i pognał do swoich chorągwi. Te wkrótce zaczęły obracać wierzchowce, by po chwili zniknąć pomiędzy drzewami. Od strony, z której miał nadejść nieprzyjaciel, widoczność zasłaniały rozrzucone kępy bezlistnych drzew i szara, nikła zawiesina rzadkiej mgły przysłaniająca dalszą przestrzeń. Minęła więc jeszcze godzina, zanim dostrzeżono w niej grupę jeźdźców zbliżających się szybko ku rozciągniętej już linii Zygmuntowych wojsk. Musieli ujrzeć ją także, gdyż zatrzymali się raptownie w miejscu, a potem zawrócili konie i wkrótce zniknęli z oczu. Tym razem gotowe do boju wojska Zygmunta długo nie czekały, kiedy daleka, mglista masa raptem jakby pociemniała, a wkrótce ta masa zrazu tylko podobna rozciągniętej wstędze zmieniła się w wyraźnie widoczne formacje pułków, każdy ze sztandarem wznoszącym się ponad głowami jeźdźców. Na jednym zaś ze skrzydeł rozciągniętego w długą linię wojska zamiast sztandarów powiewały na wietrze długie ogony buńczuków. Wkrótce od strony wojsk Świdrygiełły doleciał stłumiony wilgocią powietrza chrapliwy wrzask rogów. Odpowiedziały im zaraz Zygmuntowe, i długie rzędy jezdnych ruszyły z miejsca, krzykiem ponaglając swe konie do biegu. Dzielący ich szmat pola zwężał się w oczach i wnet zwarli się ze sobą z

łomotem oręża o tarcze, wrzaskiem wojowników i kwikiem koni. Ich kopyta z białej pokrywy śniegu uczyniły wnet ciemną, pryskającą błotnistą maź, która mieszała się z krwią ugodzonych. Przewaga sił była po stronie Świdrygiełły, toteż twardo musiały się bronić woje Zygmunta, by sprostać przeciwnikowi. Godziny mijały, a zmagania rozpoczęte na długo przed południem wciąż trwały. Dźwięczały miecze, głucho o tarcze uderzały topory i groty włóczni, a wojska niby dwaj siłacze, co wziąwszy się za bary przepychają się wzajemnie, wciąż walczyły nieustępliwie. Wreszcie owa liczebna przewaga Świdrygiełłowych pułków zaczęła brać górę, szeregi litewskie tu i tam poczęły się rwać, a woje, zawracając konie, rzucać się do ucieczki ku pobliskiemu lasowi, by w jego głębi szukać ratunku. Zaraz też w powstałe luki rzucali się tatarscy jeźdźcy i przenikliwymi krzykami ponaglając swoje rumaki sięgali po przytroczone do siodeł arkany. Pędzili za uciekającymi przygiąwszy się do końskich grzyw i kręcąc nad głową rzemiennymi pętlami, ginęli w ślad za uciekającymi w leśnym mroku. Na ten widok orszak Świdrygiełły wydał triumfalny krzyk zwycięstwa, a sam kniaź uniósłszy ramiona ku górze wtórował mu całą mocą gardła. Ale czujny Zygmunt, widząc zawisłą nad jego wojskiem zgubę, dał znak swemu przybocznemu gońcowi. Ten poderwał się do biegu, kopytami swego konia wyrzucając w górę pacyny śniegu, i zaraz zniknął wśród drzew pobliskiego lasu, Zygmunt zaś w napięciu czekał, czy wsparcie zdąży na czas, a jego żołnierze nie ulegną powszechnej panice. Wszakże nie dłużej niż w parę pacierzy wyłonili się z ciemni boru jeźdźcy i ławą ruszyli ku bitwie. Siedzieli na koniach znacznie cięższych od ruskich, zbrojni byli lepiej, bo wszyscy okryci kolczugami lub blachami, w hełmach na głowach. Również sprawność bojową musieli mieć większą, bo od razu obraz walki się zmienił. Już pierwsze uderzenie zepchnęło ruskich wojów do tyłu, a i potem wciąż musieli ustępować pola sprawniejszemu żołnierzowi. Także litewscy wojowie, pokrzepieni na duchu w porę przybyłymi posiłkami, ostrzej, z nowym zapałem zabrali się do roboty. Niedługo więc z kolei żołnierze Świdrygiełły zaczęli podawać tyły, coraz więcej wierzchowców obracali do ucieczki, potem za pojedynczymi jeźdźcami rzucały się coraz większe ich grupy, wreszcie całe oddziały, ponaglając zmęczone konie, już w panice próbowały ujść zagładzie.

Widząc to Świdrygiełło nie czekał na ostateczne rozstrzygnięcie, lecz również poderwał swego wierzchowca, a za nim cały orszak, po raz wtóry kierując się na drogę do Połocka. I tylko nadchodząca noc uratowała go przed dostaniem się w ręce pościgu, jaki za nim ruszył. Nie uniknęli jecjnak niewoli jego bratanek książę Jerzy Lingwenowicz, kniaziowie Wasyl Semenowicz i Fedko Odyncewicz, wojewoda wileński Gedygold, a w ręce Zygmunta dostało się osiem chorągwi nieprzyjacielskich. Po drodze do Wilna Czarny zajrzał powtórnie do Niemierzy, by sprawdzić, jak sobie radzą chłopcy. Po krótkini pobycie pozostawił tam obydwóch swoich pocztowych, w zamian zabierając tylko Waśkę, o co ten prosił widać stęskniony za Bogną. Przekonał się, że przynajmniej na razie, dopóki Zygmunt był w tej części kraju, okolica była spokojna, gospodarowanie szło swoją zwykłą koleją, a Tekla ustanowiona przez niego jako domowa zarządczym nie zaniedbywała swoich obowiązków. Mógł więc ruszyć w dalszą drogę rad, że zawiezie Unie dobre wieści, bliskie zaś święta zmuszały do pośpiechu, by zasiąść do wigilijnej wieczerzy przy rodzinnym stole. Wprawdzie szmat kraju miał do przebycia, lecz nawykły do siodła pośpieszał mocno, bo dni uciekały prędzej niż ziemia spod końskich kopyt. Wreszcie jednak szczęśliwie, bo na dzień przed Wigilią, dotarł do domu. — Co z chłopcami? — jeszcze trzymając męża w uścisku, spytała Una. — Zdrowi i cali! Ale nic więcej nie powiem, póki nie dasz jeść. — A Olga? — spytała Zyta, witając z kolei brata. — Przykazała ręce wam całować i z serca pozdrowić, co też czynię! Jednak po tych wstępnych wiadomościach Hubert musiał złożyć szczegółową relację, kiedy już obmyty z kurzu gościńców i w świeżej odzieży zasiadł do suto, choć postnie, zastawionego stołu. Przede wszystkim opowiedział więc przygody chłopców, mocno przy tym wzburzywszy obie niewiasty niecnym poczynaniem Łaski. Potem Zyta ciekawa też była, jak idą w Niemierzy prace gospodarskie. Uspokojona w tym względzie, z kolei spytała: — Mówiłeś, że Tekla wróciła do dworu. Czy jednak jej opieka będzie dostateczna? Stara ma miękkie serce i gotowa dopuścić młodych do zbytniej konfidencji!

— Z tego, com widział, pilnuje dziewki niczym kwoka pisklęcia — roześmiał się Hubert. — Toteż Lech jeno się oblizuje! — Zawsze z poważnych rzeczy żarty sobie czynisz! — oburzyła się Una. — Dziewka krew ma gorącą, a Lecha też nie jestem zbyt pewna! — Wszakże umie trzymać się na wodzy — już poważnie rzucił Hubert. — Honoru na szwank nie narazi... — Kto zarządza gospodarstwem? Czy chłopcy mają oko na czeladź? Zyta wróciła do poprzedniego tematu, widać nie mogła w tym względzie wyzbyć się niepokoju. — Wasz cywun Dukis jest na miejscu, a przy tym Roch rządzi i wszystkiego dogląda, jakby już był tam panem... — zapewnił kpiąco Czarny. Aldona, przysłuchująca się rozmowie starszych, nie zdołała opanować rumieńca, natomiast Zyta tylko uśmiechnęła się i jakby owładnięta jakąś myślą zadała kolejne pytanie: — A co z Zygmuntem? Czy nie ma kłopotów z bojarami? Różnie tu mówią... — Trudno, by obejmując dopiero rządy, nie miał w tym względzie trosk, bo nie wszyscy mu sprzyjają. Ale to na wschodzie, bo tam jeszcze włada Świdrygiełło, a także na Podolu, gdzie także ma licznych stronników, a zwłaszcza dobrych wodzów! — A na samej Litwie? — Jak dotąd, nic się tam groźnego nie dzieje. — Rada to słyszę, bom postanowiła wracać do Niemierzy — nieoczekiwanie oświadczyła Zyta. — Chłopcy zapewne długo tam nie ostaną, majętności więc muszę sama doglądać, dopóki Jaksa nie wróci do domu. Usłyszawszy tę decyzję Hubert milczał przez chwilę, zaskoczony usłyszanym postanowieniem, wyręczyła go jednak Una: — A tu ci źle? Chłopcy zapewne posiedzą w Niemierzy do wiosny, wówczas postanowisz, co czynić dalej. Olga też nie powinna pozostawać bez bardziej statecznej opieki, a obawiam się, że i Rochowi brak jeszcze należytego doświadczenia, by dać sobie radę z czeladzią. Niesforna to czereda i należy dawać na nią należyte baczenie. — Może poczekałabyś na decyzję Jaksy? — zaproponował Czarny. — Zaraz po świętach ruszam do Krakowa i tam przedstawię mu sprawę...

— Nie, to na nic. Będzie chciał oszczędzić mi mitręgi zimowej podróży i gotów się sprzeciwiać. Podróż nie taka znów uciążliwa, a przypuszczam, że dla bezpieczeństwa paru zbrojnych mi dasz. Una, która dotąd milczała, raptem odezwała się: — Chyba Zyta ma słuszność, Hubercie. Toteż i ja z nią rada pojadę. Tam chłopcy bardziej są przydatni niż tu, a mnie tęskno za nimi... Kleczkowski z gospodarstwem sam sobie poradzi, Waśko zaś, któremu do ślubu pilno, niech także ostaje i da baczenie na bezpieczeństwo dworu, a na nim można polegać... — Wyście obie rozum potraciły! — obruszył się Czarny. — Poczekajcie przynajmniej lata, a jeśli tak wam pilno, to choćby wiosny! — Nie chcę, Hubercie, czekać, zbyt niespokojna jestem o Niemierzę — stanowczo oświadczyła Zyta. — Na babski upór nikt jeszcze sposobu nie znalazł, toteż spierać się nie zamierzam. Choć tu spokojniej, niż na Litwie, lecz wasza wola! Do ochrony w czasie drogi dam zbrojnych wielu zdołam i niech zostaną do czasu w Niemierzy, bo tam bardziej mogą okazać się przydatni niż tu. Czarny więc przed wyjazdem do Krakowa wydał Jurdze polecenia dotyczące rychłej podróży, on bowiem miał tym razem objąć pieczę nad niewiastami, natomiast Waśko, który istotnie gotował się do rychłego ślubu, mocno z takiej zamiany rad, objął straż nad majętnością. Po przybyciu dworu do Krakowa, gdzie król jegomość zamierza! spędzić święta Bożego Narodzenia, wkrótce rozpoczęły się narady nad zbliżającą się wojną, rozejm bowiem kończył się na Świętego Jana. Było zaś nad czym debatować, mimo pomyślnych wieści, jakie nadeszły również z Podola, jeszcze w czasie pobytu dworu we Lwowie. Walczył tam dotąd wierny sojusznik Świdrygiełły, dzielny i przebiegły wódz Fedko Niedźwiedzki. Wojska królewskie po zdobyciu Oleska zostały więc wzmocnione nowymi siłami i wyruszyły znów w pole pod wodzą Wincentego z Szamotuł, kasztelana międzyrzeckiego, oraz Jana Mężyka z Dąbrowy. Fedko zaś dowodził watahami Tatarów, Wołochów i miejscowymi oddziałami, które nie były jednak zdolne sprostać w otwartym boju polskiemu żołnierzowi. Prowadził więc tylko walkę podjazdową, napadając na wyprawy po furaż lub krótkimi, nagłymi atakami z zasadzek usiłując szarpać przeciwnika. Tracił jednak zamki jeden po drugim, toteż ostatni już, Bracław,

sam spalił i wycofał się w lasy, gdzie zaczął gromadzić nowe, znaczniejsze siły. Chorągwie polskie, pozostawiwszy po grodach załogi, wracały z Bracławia w zwycięskim pochodzie do kraju, ciągnąc szlakiem wiodącym pomiędzy Bohem a Dniestrem. Listopad się kończył, nastawały już pierwsze mrozy, ale jeszcze nie dojść mocno skuły ziemię, więc błotniste drogi utrudniały pochód. Wojsko prowadziło ze sobą taborowe wozy, toteż często przychodziło wyciągać je z grzęzawisk. Ciągnąc wolno dotarło jednak pomyślnie do pierwszej przeprawy przez Morachwę, która zagrodziła im drogę w pobliżu wsi Kopesterzyna. Rzeka miała brzegi błotniste, miejscami nawet bagienne, zwłaszcza dla wozów niemożliwe do przeprawy. Wiodła jednak przez nią grobla usypana przez chłopów dla połowu ryb. Była też grząska, ale wnet pognano pachołków do boru po jedlinę i chrust i przystąpiono do jej moszczenia. Pracę prowadzano spokojnie, gdyż rozesłani zwiadowcy nie wykryli w pobliżu nieprzyjaciela. Jednak albo zwiad był niedbały, albo Fedko, który znajdując się w pobliżu śledził pochód, dobrze się ukrył, dość że nie tylko został nie wykryty, ale zdołał, wykorzystując las i zarośla, podkraść się w pobliże owej grobli. Zaczajony siedział cicho, czekając, aż rozpocznie się przeprawa i tylko część polskiego wojska znajdzie się po drugiej stronie rzeki. Obawiał się bowiem, że mimo liczebnej przewagi wojska, jakie zebrał, nie sprosta wszystkim polskim siłom. Nastał dzień 30 listopada. Grobla została już wymoszczona i pierwsze do przeprawy ruszyły wozy, by przebyć ją zanim pomost z gałęzi nie zostanie stratowany przez jezdnych. Ci bowiem łatwiej mogli pokonać, choćby już rozjeżdżoną drogę. Dzień był mglisty, ale deszcz nie padał. Tabor ruszył z pokrzykiwaniem woźniców i zaprzęgi jeden po drugim zaczęły przedostawać się na drugi brzeg Morachwy. Za nimi ruszyły chorągwie. Wszakże posuwały się już z wielkim trudem, bo pokład z chrustu i gałęzi jedliny wymieszały z błotem koła ładownych wozów. Mimo tych trudności, już połowa wojsk przeprawiła się szczęśliwie przez groblę, kiedy nagle z wnętrza pobliskiego boru, jakby rozwarły się w nim wrota piekła, wybuchły rozdzierające uszy głosy trąb, ludzki wrzask i przeciągłe gwizdy. Jednocześnie spomiędzy drzew wypadła fala jeźdźców i

nieomal od razu pokryła zwartą, ciemną masą nadbrzeżną łąkę, dzielącą las od rzeki. Pędzące konie, wyciągnąwszy szyje i stuliwszy uszy, nieomal brzuchami sięgały ziemi, a rozkrzyczani wojownicy z uniesionymi szablami jeszcze je tym wrzaskiem ponaglali do biegu. Zakotłowało się w polskich szeregach, żołnierze, choć zaskoczeni, porwali się do broni, ale stłoczeni na drodze wespół z wozami nie mieli swobody ruchów, by rozwinąć się w bitewną linię. Toteż kiedy dopadli ich napastnicy, wielu od razu poleciało z siodeł, a reszta zasłaniała się tylko przed razami rozognionych udaną zasadzką Fedkowych wojowników. Dopiero bardziej doświadczeni i opanowani rycerze zaczęli zwoływać ku sobie towarzyszy i tworzyć koła, by bardziej skutecznie bronić się przed napierającym zewsząd wrogiem. Jednak z powodu jego liczebnej przewagi opór nie mógł trwać długo. Toteż na widok rychłej klęski owych chorągwi pozostałe jeszcze na drugim brzegu rzuciły się ku rzece, by próbować przez nią przeprawy, gdyż groblę zagrodziły pozostałe na niej, ostatnie wozy taboru. Niektórzy z pierwszych śmiałków utknęli w nadbrzeżnych bagnach bądź już w mulistym dnie samej rzeki, ale byli i tacy, którym w innych miejscach to się udało. Wydostawali się na sapiących z wysiłku wierzchowcach i pędzili ku bijącym się. Ku tym miejscom pognała reszta żołnierzy. Na szczęście rzeka nie była ani głęboka, ani szeroka, gdyż w pobliżu rozpoczynała dopiero swój bieg. Jednak grząskie dno zmuszało konie do wyrywania nóg z jego ssącego uścisku; mimo to kolejni jeźdźcy wciąż pokonywali tę przeszkodę i spieszyli z ratunkiem. Wkrótce więc większość pozostałych chorągwi brała już udział w walce, wspierając rozpaczliwie, resztkami już sił, broniących się towarzyszy. Wreszcie już całe wojsko zmagało się z napastnikami. Jednak ich liczebna przewaga była tak znaczna, że w wielu miejscach przedarli się nawet do taborów i rozpoczęli rabunek wozów. Coraz zaś trudniej przychodziło żołnierzom nie tylko bronić taboru, ale i chronić własne życie. Omdlałe ramiona z coraz większym trudem unosiły broń do góry, coraz wolniejsze były zasłony, toteż ostateczna zguba zawisła nad rycerskimi głowami. Napastnicy zaś, już pewni zwycięstwa, krzykami zaczęli oznajmiać swój triumf. Chociaż żołnierz nie ustępował pola i wciąż bronił się zażarcie, nie odmieniłaby jego losu ta odwaga i zawziętość, gdyby nie wdała się w sprawę

Boska Opatrzność, bowiem powstałą zmianę sytuacji poczytywano potem za istny cud. Oto jeszcze przed przeprawą pan Mężyk rozkazał doświadczonemu żołnierzowi Kiemliczowi wziąć stu żołnierzy i ruszyć do leżącej na drugim brzegu Kopesterzyny po furaż. Kiemlicz przeprawił się więc przez groblę, wykonał poruczone zadanie i wracał z wozami, kiedy z mglistej dali doszedł go bitewny zgiełk, krzyki i szczęk broni. Pojąwszy od razu, w czym rzecz, porzucił wozy i co koń wyskoczy pognał ku toczącej się w dali walce, przykazawszy trębaczowi co sił dąć w trąbę, a żołnierzom nie szczędzić gardeł. Ten tumult rychło doleciał do broniących się resztkami sił Polaków. Wzmógł ich bitewną zaciętość, a jednocześnie przeraził napastników. Słysząc nadbiegającą odsiecz, a nie znając jej sił, w strachu, że wnet spadną im na plecy tysiące polskich szabel, nie tylko porzucili rabowanie wozów, ale tak dalece ulegli panice, że kiedy wynurzyli się z mgły Kiemliczowi żołnierze i zaczęli od razu rąbać ich, rzucili się do ucieczki. Broniące się zaś dotąd chorągwie, w żądzy odwetu i pragnieniu zemsty jakby wyzbyte zmęczenia, rzuciły się za nimi w pogoń. Doświadczeni rycerze nieraz pouczali młodych, że nigdy żołnierz nie ponosi tak dużych strat w obronie, niż wówczas, kiedy podaje nieprzyjacielowi tył. Podobnie stało się teraz, bo umykających Rusinów, Wołochów i Tatarów, w ucieczce bezbronnych, cięto bez krzty litości. Niejeden z rycerzy wdarłszy się w uciekającą gromadę bezkarnie rąbał na prawo i lewo, strącając z siodeł wszystkich pozostających w zasięgu miecza. Toteż padło teraz Fedkowych wojów więcej niż w ,czasie całej dotychczasowej bitwy, a wszystkie jego wojska były wkrótce już tylko sforą uciekających bezładnie niedobitków, dopóki resztki nie dopadły zbawczego lasu. Dwanaście zdobytych chorągwi posłano potem do Krakowa, gdzie król jegomość pieszo szedł do kościoła, by tam złożyć je w podzięce Bogu za tak cenne zwycięstwo. Natomiast bohaterem dnia wśród wojska stał się pan Kiemlicz. Tak więc odparto zakusy Świdrygiełły na Litwie i na Podolu. Wszakże, mimo że oba Zakony w walkach udziału nie brały, sił kniazia całkowicie nie rozbito, a jego sprzymierzeńcy nadal byli gotowi udzielać mu pomocy.

Świdrygiełło był więc mimo dotychczasowych niepowodzeń dobrej myśli. Został wprawdzie rozbity pod Oszmianą, ale nadal miał przy sobie ponad dziesięć tysięcy Tatarów, nowe posiłki przysłali mu kniaziowie Tweru i Moskwy, napływały do niego oddziały ruskich wojów, gotowych służyć pod jego rozkazami. Posłał też rozkaz Fedce Niedźwiedzkiemu, by zebrał wiele zdoła wojska i przyłączył się do niego. Jednocześnie utrzymywał kontakt z obu Zakonami. Wielki Mistrz obiecywał uderzyć od północy, skoro tylko on ruszy w pole, a Mistrz Inflancki oznajmiał, że z całymi swoimi siłami stanie 25 stycznia w Dyneburgu, skąd od razu wkroczy do Litwy. Świdrygiełło w odpowiedzi doniósł mu, że właśnie w tym czasie będzie w Witebsku, gdzie wyznaczył koncentrację swych wojsk, i prosił, by Rutenberg połączył się z nim celem wspólnego uderzenia na Wilno. Także wojewoda mołdawski zawiadamiał, że na czele wszystkich swoich sił uderzy od południa. Tak więc kniaź był pewny powodzenia nowej wyprawy. Mistrz Inflancki istotnie wypowiedział Zygmuntowi wojnę pismem, które dotarło do księcia 28 stycznia, a 30 tego miesiąca wojska inflanckie już wkroczyły w granice Litwy, rabując, paląc i biorąc ludność w niewolę. Wobec tych samodzielnych poczynań Świdrygiełło wysłał do Rutenberga gońca z ostrzeżeniem, że Zygmunt, wspomagany przez Polaków, ciągnie na niego, i radził, by poniechał samotnej walki, a zaczekał, aż połączą swe siły. Na miejsce spotkania proponował wieś Kurzeniec, leżącą na drodze z Dzisny do Mińska, około 140 wiorst od Wilna. Kiedy jednak kniaź był już tylko kilkanaście wiorst od wyznaczonego miejsca spotkania, nadeszła od Inflanckiego Mistrza wiadomość, że rezygnuje z połączenia się, gdyż zamierza wojować sam. Istotnie, zmienił także kierunek marszu i skręciwszy na zachód spalił i obrabował Uściany, Taurogi, zburzył zamek Uszpol, wziął około trzech tysięcy jeńców i po jedenastodniowej wyprawie 9 lutego powrócił do Inflant. Ta samodzielność Rutenberga obróciła w niwecz całą wyprawę Świdrygiełły, który, choć miał pod sobą znaczne siły, nie odważył się sam stawić czoła nadciągającej armii polsko–litewskiej. Natychmiast wycofał się do Łukomli.

Mistrz Inflancki tłumaczył się potem przed Wielkim Mistrzem, że nie mógł zbyt długo czekać w nieprzyjacielskim kraju, tym bardziej że nie miał jeszcze do dyspozycji wszystkich swoich sił, a także za przyczynę niepowodzenia uważał złą organizację tej wyprawy, która spowodowała wiele nieporozumień. Mimo tych wyjaśnień wina Inflanckiego Mistrza była bezsporna, gdyż z powodu jego samowoli już tej zimy Świdrygiełło zamierzonej wyprawy nie podjął. Z kolei Russdorf, mimo obietnic, w kampanii nie wziął udziału tłumacząc się wielkimi śniegami, jakby nie stanowiły one przeszkody i dla jego sojuszników. W istocie zaś wolał skierować do działania Zakon Inflancki, co jemu samemu pozwalało zachować wyczekującą postawę. Całe bowiem obecne postępowanie Wielkiego Mistrza stanowiło kluczenie pomiędzy Świdrygiełłą a Zygmuntem w oczekiwaniu, który z nich weźmie górę. Jednocześnie uparcie wierzył, że mimo oporów uda mu się jednak pogodzić obu książąt. Toteż przy każdej sposobności do takiej ugody skłaniał, mimo że obaj stanowczo te namowy odrzucali. Kontaktu z Zygmuntem nie tracił, wykorzystując jego stałe zapewnienia o przyjaźni do Zakonu i pokojowych intencjach. Wielki Książę prowadził bowiem tę samą politykę co Witold, usiłując zachować dobre stosunki z Malborkiem, by mieć środek nacisku na Polskę, od której był całkowicie zależny. Wszakże po nieudanej jesiennej kampanii polityki kluczenia Wielki Mistrz nie mógł nadal prowadzić, gdyż konieczność zmuszała już do wyraźnego wypowiedzenia się, po czyjej staje stronie. Ostatecznie zdecydował się więc popierać Świdrygiełłę, zwłaszcza, kiedy się wyjaśniło, że nie poniósł on całkowitej klęski i jest zdolny do dalszego działania, a niepowodzenie, jakiego doznał, nastąpiło przede wszystkim z winy Rutenberga. Było więc o czym radzić dworskim dygnitarzom, miał czym się trapić najjaśniejszy pan. Czarny po przybyciu do Krakowa powtórzył Rudemu decyzję kobiet. Ale ku swemu zaskoczeniu nie wywołał tym jego protestów. Przeciwnie, odniósł wrażenie, że Jaksa był nawet zadowolony z tego postanowienia małżonki. Wyraził to zresztą dość jasno: — Podzielam obawy Zyty, bo i ja trapiłem się mocno o Niemierzę. Pocieszyłeś mnie wprawdzie, że nic się tam nie zmieniło, ale lepiej będzie, aby miała pieczę nad domem...

— Ale i Una także wybiera się wraz z nią. Jak jedna baba przekłuje uszy, druga wnet musi czynić to samo! Jaksa uśmiechnął się. — Powtarzasz słowa proboszcza, kiedym po Grunwaldzie jechał do Krakowa. Zapewne stęskniła się za synami. Skoro rozumiesz Zytę, zrozum i Unę... — Lepiej, aby została w Czepielach — upierał się Czarny. — Tych huncwotów jeszcze się naogląda do woli! Teraz, zimą, jechać bez koniecznej potrzeby to zbytnia mitręga, a i zbyteczny hazard. — Czy na Litwie aż tak niebezpiecznie? — zaniepokoił się Rudy. — Chwilowo, po porażce Świdrygiełły, uspokoiło się, ale słuchy chodzą, że nie poniechał sprawy i ponoć gotuje nową wyprawę. — Sądzę, że Zygmunt nie dopuści, by wdarł się w głąb kraju. Zresztą i król nie traci Litwy z oczu i w razie potrzeby go wesprze — pocieszył się Jaksa. — Sam przecież szykuje się do rozprawy z Zakonem. Przecież ledwie przybyłem, a o niczym innym nie słyszę, jak o rychłym odwecie. — Tak, to prawda, gdyż i rozejm rychło się kończy. — Proboszcz bardzo zajęty? Mam dla niego wieści. — Na pewno długo nie każe ci czekać... Ta opinia Jaksy szybko się sprawdziła, bo jeszcze tego samego dnia ksiądz Andrzej wezwał Huberta. Wysłuchał jego sprawozdania z podróży i rozmów, jakie odbył, wreszcie z uwagą przeczytał list grodzieńskiego starosty do Zakonu. Po zapoznaniu się z jego treścią spojrzał spod oka na Huberta. — Mówiłeś, żeś rozmawiał z kniaziem Zygmuntem. Dlaczego nie oddałeś mu tego pisma? Mielibyśmy już z Grodnem spokój. Czarny odpowiedział z lekkim wahaniem: — Sądziłem, że większy będziemy mieli pożytek, jeśli starosta zostanie na wolności, a ten list zatrzymamy w naszych rękach. Będzie musiał przede wszystkim nam być posłuszny, Zygmunt natomiast zwykł działać zbyt okrutnie, a także pochopnie... Ksiądz Andrzej uśmiechnął się nieznacznie: — Nie mogę odmówić ci słuszności. Chyba i ja postąpiłbym podobnie, boć nie w naszej służbie baczyć na dobór oręża... Proboszcz złożył pismo i wsunął je pod kałamarz, mruknąwszy:

— Poleży sobie pod zamknięciem, dopóki nie okaże się przydatny... Waćpan zaś — dorzucił już z uśmiechem — odpocznij nieco, zanim znów będę musiał cię zawezwać... — A co z tym królewskim błaznem? Wiem, że chodzi koło niego Jaksa. — Sprawa niełatwa, bo przeciwnik to przebiegły... — Czyżby raport owego „Pieszka”, który przywiozłem z Malborka, na nic się nie zdał? — Stwierdziłem bez wątpliwości, że pismo jest zgodne z Holeszkowym. Ale jak się okazało, nie starczyło tego, by go nawet uwięzić, nie mówiąc już o skazaniu! — Jakie to?! — zdziwił się Czarny. — Któż takiemu dowodowi nie dał wiary?! — Sam król jegomość. Wraz z panem Oporowskim przedłożyliśmy mu sprawę, ale to jego osobisty sługa i ulubieniec, więc nie tylko wiary nie dał, ale wręcz nas wyśmiał, że jakieś tam, jak to powiedział, „bazgrały” chcemy poczytywać za dowód! — No to Holeszko będzie teraz o tym wiedział, bo ani chybi król powtórzy wszystko swemu błaznowi! — Oporowski wymógł na nim, że przy sobie sprawę zatrzyma, na co dał królewskie słowo... Ale kto go tam wie... To już starzec i jasno wszystkiego nie widzi. — Krom tego, na czym mu zależy — mruknął z przekąsem Czarny. — Na to już nic nie poradzimy — westchnął ksiądz Andrzej, po czym dorzucił: — Zresztą, może i nie zaszkodzi, jeśli powtórzy, bo sam przykazywałem Jaksie, by Holeszkę nieco nastraszył, gdyż zbyt już długo siedzi cicho i znaku działania nie daje — zakończył proboszcz rozmowę. Jak gdyby skruszony tymi słowami, już następnego dnia nieznany przeciwnik dał o sobie znać. Pierwszy sygnał Jaksa otrzymał od Tomka, któremu swego czasu wydał polecenie zaglądania do owej sieni przy gospodarskich pomieszczeniach. Tego ranka pocztowy zawiadomił go, że w kącie za kotłem stoi halabarda... Rudy pamiętał daną dzwonnikowi wskazówkę, wiedział więc, co to znaczy. Należało jednak liczyć się, że i na Gacka, zwłaszcza za dnia, ktoś może dawać baczenie. Ruszył zatem do katedry i poprosił jednego z kręcących się tam braciszków zakonnych, by przywołał dzwonnika.

Ten pojawił się rychło i ujrzawszy Jaksę z wolna zbliżył się do niego: Chodźmy do którejś krypty, bo mogą na mnie baczyć! — szepnął nie zatrzymując się. Dopiero kiedy ogarnął ich mrok ciemnego wnętrza, rzucił cicho: — Do czegoś się gotują. Był u mnie wczorajszego ranka jakiś człek, giętki jak łasica i o takimż okrutnym spojrzeniu... Przykazał, abym na jutrzejszą noc opuścił kwaterę. Wieczorem zaś znalazłem przy zejściu do piwnic dwie łopaty... — To są i piwnice? — zainteresował się Jaksa, jednocześnie zastanawiając się nad usłyszaną wiadomością. — A są, ale to tylko jedna komora podparta pośrodku ceglanym słupem. — Gdzie znajduje się do niej zejście? — Pod schodami wiodącymi na wieżę. Są tam małe drzwi z bali, ale trudne do postrzeżenia, bo z wiekiem już mocno pociemniałe... — Czyż niczego więcej ów człek nie żądał? — Nie. Mam opuścić izbę z wieczora i powrócić dopiero na ranne dzwonienie. Było o czym myśleć, chociaż otrzymana wiadomość zbyt mało mówiła, zwłaszcza dlaczego Gacek miał opuścić swą izbę? Ten brak uzupełnił jednak drugi sygnał. Był nim list, który Jaksa znalazł w izbie, kiedy już o zmroku wrócił do siebie po szczegółowym obejrzeniu dzwonnicy, zwłaszcza jej podziemnej części. Dokonał tego wraz z Czarnym, który znał na tyle sprawę, by podzielać troskę druha i jego ostrożność. List leżał jak zwykle na podłodze i zawierał tylko krótkie polecenie: „Jutro w dwie godziny po północy przybądź do dzwonnicy Świętego Michała”. A więc była to właśnie ta noc, na czas której Gacek miał być nieobecny. To było dla Jaksy zrozumiałe, natomiast po co były potrzebne do spotkania owe dwie łopaty? Było to zagadką, może ponurą, lecz nietrudną do odgadnięcia. Miał jednak cały jutrzejszy dzień do poczynienia przygotowań, w których miał wziąć udział i Czarny, co już między sobą uzgodnili. Teraz pozostawało tylko zawiadomić proboszcza. Ponieważ sprawa była ważna, bo oznaczała, że przeciwnik przystąpił wreszcie do działania, Rudy nie zawahał się niepokoić księdza w jego prywatnej kwaterze.

Przyjął go z oznaką pewnego zaciekawienia, gdyż rozumiał, że bez ważnej przyczyny Jaksa nie szukałby z nim rozmowy o tak późnej porze. — Siadaj i mów — rzucił krótko na jego przeprosiny, wskazując mu miejsce za stołem, przy którym był zajęty papierami. — Ksiądz dobrodziej jeszcze przy robocie? — zagadnął Jaksa widząc rozłożone pisma. — Gorące przeżywamy teraz dni, toteż sporo nadchodzi wieści, ale i sporo kosztuje grosza, aby je zdobyć... Jaksa zdał proboszczowi relację z przebiegu zdarzeń oraz swoich czynności i zakończył: — Oględzin dokonałem, gdyż chciałem wiedzieć, jaką drogę ucieczki w razie niebezpieczeństwa zapewnił sobie ten spryciarz. Przecież musiał się liczyć, że jak głupi w ręce mu nie wlezę, a otoczyć wieżę albo i zamknąć ją od zewnątrz nietrudno. Wszakże wciąż medytuję, po co mi wyznaczył to spotkanie, skoro już się chyba przekonał, żem go wodził za nos? Przecież moja śmierć nic mu nie da, bo chyba rozumie, że to, co wiem, jest już wiadome i wam... — Toteż przyczyna, dla której nastaje na twoje życie jest inna. On pragnie zemsty za poniesioną porażkę, za to, żeś zdołał zbliżyć się chytrze do niego, a potem tak długo wodzić na pasku. Dostateczna to przyczyna, jeśli człek jest przekonany o swej wartości, a potem ktoś zdoła poddać to w wątpliwość. Pragnie zaś zemsty zapewne tak silnie, że osobiście chce jej dokonać, nie bacząc na grożące niebezpieczeństwo. Owo bowiem wezwanie to skutek waszej ostatniej partii szachów... No, i tej fraszki, którą od niego uzyskałeś podstępnie... Noc była mroźna. Iskierki gwiazd migotały na bezchmurnym niebie rozniecając na bieli śniegu błyski świetlistego pyłu. Płaszczyzny ośnieżonych dachów lśniły jasnością na tle czarnego nieba, a podwórzec był wyraźnie widoczny wśród okalających go mroków i cieni, zalegających między budynkami. Jaksa wyszedł z zamkowego skrzydła, gdzie znajdowały się pomieszczenia gospodarcze. Wyjście stamtąd prowadziło wprost na podwórzec, gdzie w mrocznej pomroce rysowały się kontury kościołów Świętego Jerzego i Świętego Michała, obok którego wznosiła się wieża dzwonnicy.

Rozejrzał się bacznie dokoła, ale nic nie mąciło panującej ciszy. Gwiazdy skrzyły się w ciemnej otchłani nieba, śnieg skrzypiał pod nogami, a z ust szły kłęby pary, bo mróz trzymał mocno. Po chwili usłyszał za sobą kroki, ale nie oglądał się, wiedząc, kto za nim podąża. Panującą ciszę zakłóciło odległe wołanie strażnika, zapewne od Bernardyńskiej Bramy, któremu odpowiedział inny, od strony Złodziejskiej Wieży czy też znajdującej się przy niej furty. Jaksa dźwigał na lewym ramieniu podłużny, wysoki na chłopa pawęż, noszony przez pieszych wojów. Nie wiedział bowiem, jakie go czeka powitanie wewnątrz wieży: czy najpierw słowa żądające wyjaśnień, czy też od razu bełty spuszczone z kusz. Podwórzec był pusty, zdawało się pogrążony w nocnym spoczynku, jak i wszystkie stojące wokoło budowle zamkowe. Rudy przemierzał go miarowymi krokami, mając za sobą czterech rosłych strażników oraz pachołka niosącego ukrytą pod workiem latarnię. Zdawał sobie sprawę, że idzie na spotkanie ostatnie, gdyż obie strony już zajrzały sobie w karty i nadeszła pora, by zakończyć grę. A to musiało nastąpić właśnie teraz, wynik zaś zależał tylko od boskiej woli. Dłużej nie było więc potrzeby się kryć. Wieża stawała się coraz bliższa, wreszcie ujął za żelazną klamkę jej drzwi. Uchylił je wolno i stając na progu, szybko rozejrzał się dookoła. Wnętrze było jednak puste, ale pod przeciwległą ścianą, w głębi wąskiego pomieszczenia, paliła się stojąca na ziemi duża latarnia, oświetlając boczne ściany i biegnące z prawej strony schody na piętro. Po lewej oba łukowato sklepione przejścia do bocznych pomieszczeń ziały, jak za pierwszą bytnością, czernią swych wnętrz, tym mocniejszą, że światło znajdowało się poza nimi. Głównie więc stamtąd, jeśli nie z ciemnego otworu nad głową, w którym niknęły schody, mogło grozić niebezpieczeństwo. Toteż te ciemności starał się przeniknąć wzrokiem lub chociaż uchwycić jakieś poruszenie ukrytych tam napastników. Niczego jednak dostrzec nie zdołał, za to panującą ciszę przerwały dochodzące nie wiadomo skąd słowa, których brzmiało zdziwienie: — Cóż to dźwigasz, waść, na ramieniu? Po co ci ten pawęż?

— Po nocy lepiej chodzić pod jego osłoną... — spokojnie odpowiedział Jaksa. Nie ruszał się od progu, toteż głos tym razem odezwał się ponaglająco: — Cóż tak stoisz w miejscu? Wejdźże i zamknij drzwi, bo mrozem ciągnie po nogach! Rudy już zorientował się, gdzie znajduje się jego rozmówca, głos bowiem dochodził od strony schodów. Był więc zapewne ukryty za drzwiami wiodącymi do piwnic i obserwował go przez pozostawioną szczelinę. Domyślił się też, dlaczego pozostawił palącą się latarnię. Na wezwanie ruszył jednak do przodu, tylko nieznacznie przymykając za sobą drzwi, by nie utrudnić dostępu pachołkom, którzy zgodnie z poleceniem pozostali za nimi. Jednocześnie odezwał się: — Mróz istotnie siarczysty, toteż mów waszmość szybciej, po co mnie wezwałeś? — Co ci tak śpieszno, mości kancelisto? — zachichotał niewidoczny. — Wnet ci powiem, w czym rzecz, lecz w paru słowach tego nie dokonam. A takoż i pewien dokument muszę ci wręczyć, abyś rzekł, co wart. Toteż racz odstawić tę zbędną teraz osłonę i zbliż się, bym mógł doręczyć ci to pismo. Ważna to sprawa i muszę zasięgnąć twojej rady. Ta zachęta wzmogła czujność Rudego. Przysunął się bliżej ściany z łukowymi przejściami, by utrudnić dosięgnięcie go stamtąd pociskiem, a jednocześnie nie spuszczał z oczu czarnego otworu nad głową. Uznał, że dość już tego gadania, gdyż było jasne, że przeciwnik czeka tylko na chwilę, w której się odkryje. Rzucił więc niecierpliwie: — Czy nie czas, abyś mi wreszcie powiedział, czego ode mnie chcesz, krom mojej skóry, mości Pieszku? — Waści skóry? — W głosie zabrzmiał akcent niemal szczerego zdumienia. — Czyś ty oszalał? Po cóż mi ona? Tylko żywy jesteś coś dla mnie wart! I czemuż to zwiesz mnie Pieszkiem? — To nie ja, to ty sam tak siebie zwiesz! Po tym oświadczeniu zapanowała chwila ciszy, ale zaraz przerwał ją wrzask: — Bijcie tego psubrata! Porąbać go na kawałki, a trzewia wywalić na wierzch! Jeszcze nić przebrzmiał ten pełen wściekłości krzyk, kiedy w ciemnościach bocznej komory rozległy się stuknięcia zwalnianych cięciw i

świsnęły bełty uderzając o tarczę Jaksy, a jednocześnie powietrze przeszył jego przenikliwy gwizd. Huknęły o ścianę odwalone gwałtownie drzwi i do pomieszczenia wpadli jego przyboczni z obnażonymi mieczami w rękach. Wskazał im bez słowa boczną komorę, a sam odrzucił pawęż, porwał z rąk pachołka latarnię i skoczył za nimi. Światło latarni ukazało trzech opryszków chwytających właśnie za miecze, bo napinać kusz nie było już czasu. Wszakże rozprawiono się z nimi natychmiast, nie dając nawet możliwości obrony. Jaksa dobył miecza i nie zapominając latarni skoczył ku drzwiom, skąd dochodził go ów głos. Zdawał się jednak być inny niż Holeszki, więc albo to nie był on, albo umiejętnie go zmienił, bo znany był z tego, że do złudzenia umiał naśladować mowę innych, a zwłaszcza gruby głos królewski. Jaksa znalazł się w wąskim pomieszczeniu wypełnionym ciemnością. Ale latarnia rzucała światło na jego ściany, znacząc rozpoczynające się pod nogami brzegi kamiennych stopni opadających w dół, w całkowitą już czerń głębi. Bez wahania zaczął w nią schodzić, uniósłszy nad głowę latarnię. Chwiejny blask jej płomienia tworzył płachty cieni szybko Sunących po ścianach, to wielkich, to znów małych, ale ruchliwych, umykających to wprzód, to do tyłu lub ścielących się do nóg. Rudy stopni nie liczył, ale musiało ich być sporo, bo upłynęło nieco czasu zanim stanął na równej płaszczyźnie mocno ubitej ziemi. Rozejrzał się dookoła. Znajdował się w niedużym, niskim pomieszczeniu, o półkolistym murowanym stropie. Tchnęło ono wilgocią i zatęchłym, ciężkim powietrzem nie wietrzonego lochu. Zastanawiał się właśnie, dokąd uciekł przeciwnik, kiedy ujrzał w mrocznej czeluści dalszego korytarza nikłe, odległe światełko. Domyślał się już, dokąd prowadzi ów właściwie podziemny tunel, więc bez wahania zagłębił się w jego ciemność. Podziemne przejście również było obmurowane kamieniem. Na jego ścianach migotały krople wody, a i ziemia przesiąknięta wilgocią, miękko ustępowała pod nogami. Rudy przyspieszył kroku, by zbliżyć się do wciąż migotającego przed nim światełka. Nie miał wątpliwości, kogo ma przed sobą, gdyż wiedział, dokąd ten podziemny korytarz prowadzi. Było to zapasowe wyjście na wypadek oblężenia, które posiadał każdy zamek. Wiedział też, gdzie znajduje się wylot, gdyż zdołali go z Czarnym odnaleźć jeszcze za dnia.

Raptem dostrzegł, że światełko zaczyna niknąć, co dowodziło, że uciekający zaczyna się od niego oddalać. Ruszył więc biegiem, by nie zgubić jego tropu. Naszła go też obawa, że może istnieć jakieś boczne odgałęzienie, którego z braku czasu nie zdołali odkryć. Po chwili stwierdził jednak z ulgą, że światełko zaczęło stawać się coraz wyraźniejsze i bliższe. Po chwili zaś powiększyło się aż do wyraźnego blasku, a na jego tle dojrzał czarną sylwetkę biegnącej postaci. Ścisnął więc mocniej w garści rękojeść miecza i już skokami zaczął ją dochodzić. Ale raptem, jakby z tajemniczym dmuchnięciem, blask zgasł i miał przed sobą tylko czarną ścianę ciemności. Zdumiony tym nagłym zniknięciem światła przystanął, lecz po chwili z wolna ruszył dalej świecąc sobie pod nogami, w obawie, że przyczyną zniknięcia zbiega mogła być jakaś zapadnia. Jednocześnie przyszło mu na myśl, czy jego przeciwnik nie zgasił umyślnie swojej latarni, by nie zdradzać się światłem i resztę drogi odbyć w ciemności. Albo też, co również było możliwe, zaczaić się i zadać mu nagły cios. Przekonał się, że tak właśnie było, kiedy ujrzał go w świetle swojej latarni. Stało się to tak nagle, że nawet nie zdążył zasłonić się mieczem, kiedy padł ugodzony nożem. Czarnemu i jego dwom pachołkom z królewskiej straży ta noc dłużyła się niezmiernie, bo mróz był tęgi i możliwości nijakiej, by uchronić się od jego kąsania. Kres zaś tej udręki miał dopiero wyznaczyć pierwszy brzask, jeśli przed tym nie pojawi się ten, na którego czekali. Mróz był tym bardziej dokuczliwy, że od nie osłoniętych brzegów pobliskiej Wisły ciągnęły powiewy wiatru, a skryć się przed nimi nie było gdzie, bo gołe gałęzie krzewów nie dawały ochrony, a jedynie zasłaniały, kiedy leżąc \k śniegu na stoku zamkowego wzgórza skrywali się za nimi. W tym bowiem miejscu znajdowało się tajne wyjście z podziemnego przejścia wiodącego z zamku poza jego mury. Było dobrze ukryte w gąszczu krzaków, porastających stok wzgórza, i skupiskami rozrzuconych na nim głazów. Zgodnie z poleceniem obaj strażnicy ukryli się po bokach tego wyjścia, natomiast Czarny zaległ między nimi, ale nieco dalej i niżej, by dobrze widzieć wylot tunelu. Objęli swe posterunki wprawdzie już po północy, aby daremnie nie narażać się na skutki mrozu, ale mimo to minęła już dobra godzina, a może nawet i druga, kiedy wciąż nic się nie działo. Mimo ciepłych

kurtek i kożuszków mróz przenikał do szpiku kości i z wolna wywoływał coraz bardziej trudną do zwalczania senność. Miasto spało w tej ciszy przerywanej dalekim wołaniem strażników lub klekotem ich kołatek. Nad ich głowami wznosiła się skośna pochyłość stoku uwieńczona ciemną wstęgą murów, na których bieliły się zarysy ośnieżonych dachów i wznosił ponury kontur Złodziejskiej Wieży, majaczący mrocznym zarysem na tle rozgwieżdżonego nieba. I raptem, kiedy Czarny właśnie szerzej rozwierał powieki, by nie poddać się kolejnej fali senności, ujrzał, jak w gęstwie widniejących pod nimi zarośli zabłysło światło, potem coś się tam poruszyło i po chwili na tle wyraźnego już blasku latarni ujrzał zarys ludzkiej sylwetki. Rozpoznał od razu, że nie był to Jaksa, więc sprężył się w sobie, ale jeszcze nie ruszył z miejsca. Człowiek stał chwilę przed wyjściem i bacznie rozglądał się dokoła. Błysk światła na chwilę przesunął się po jego twarzy i Czarny poznał Holeszkę. Porwał się na nogi, kiedy ten ruszył z miejsca. W paru skokach go dopadł i zatrzymując się przed nim, zagadnął jak gdyby spotkali się na zamkowym korytarzu: — Wcześnie pan wstał, panie Holeszko... Już waść na nogach? Holeszko znieruchomiał tylko na krótką chwilę, potem odrzucił latarnię i skoczył do Czarnego z uniesionym nożem, krzycząc: — Ciebie też dostanę! Nie zdążył jednak opuścić ramienia, gdy dwie pary krzepkich rąk chwyciło go z obydwóch stron i rzuciło na ziemię. Po chwili już leżał na niej skrępowany rzemieniem. — Postawcie go na nogi! — polecił Czarny pachołkom. Schylił się po latarnię, która nie zgasła, potem prostując się dorzucił: — I pilnujcie dobrze, dopóki nie wrócę! Zastanowiło go bowiem, dlaczego w ślad za Holeszką nie ukazał się Jaksa, który, jak uzgodnili, w razie ucieczki królewskiego błazna miał nie poniechać za nim pościgu. Czy miała z tym związek groźba, którą usłyszał przed chwilą? Mocno zaniepokojony ruszył do podziemnego korytarza. Jaksę znalazł już niedaleko wyjścia. Leżał na ziemi obok niedużej wnęki służącej swego czasu za schowek na świece i pochodnie. Tu więc musiał skryć się napastnik przed zadaniem ciosu, gdyż schyliwszy się nad leżącym

ujrzał ciemną plamę krwi na jego kaftanie. Jak się okazało, Jaksa był jednak przytomny, gdyż zdołał odezwać się: — Pojmałeś go? Dostał mnie, psubrat... — Toć widzę. Leż teraz spokojnie i bacz, by nie stracić za dużo krwi. Na szczęście mróz jest tęgi. Wnet do ciebie wrócę z pachołkami... Wkrótce ranny został uniesiony przez strażników, skrępowanego zbiega Czarny wziął pod swoją opiekę i mały poczet ruszył tunelem w drogę powrotną, by jak najszybciej dotrzeć do zamku. Uwięzienie królewskiego błazna spowodowało na dworze niemałe poruszenie. Snuto rozmaite domysły, niektórzy oburzali się, że osadzono w lochu Bogu ducha winnego człeka, ale większość radowała się skrycie z jego losu, gdyż łubiany nie był, bo i jęzor miał niczym brzytwa, i zarozumiałość królewskiego ulubieńca. W każdym razie gadaniny było co niemiara, roztrząsań, plotek i dociekania przyczyny, jako że wydarzenie było niezwykłe i podniecało ludzkie umysły i wyobraźnię. Ksiądz Andrzej już z samego rana poprosił o posłuchanie u pana kanclerza Oporowskiego i przedstawił mu szczegółowo zakończenie sprawy, którą zresztą kanclerz znał z dotychczasowych relacji proboszcza. Mimo to mocno się przejął tak dramatycznym jej zakończeniem i od razu począł debatować, jak przedstawić zdarzenie jegomości, bo przecież dotyczyło jego ulubieńca. Nie było to łatwe, gdyż obaj znali królewski upór, z jakim obstawał przy raz powziętej decyzji czy opinii. Zaraz też, by uprzedzić innych, mniej świadomych rzeczy, w zawiadomieniu monarchy, co zaszło, udali się razem na królewskie pokoje. Kiedy jednak stanęli przed królewskim obliczem, władca musiał już wiedzieć o zdarzeniu, gdyż na ich powitalne ukłony nie odpowiedział nawet skinieniem głowy. Siedział w obszernym fotelu z nogami okrytymi futrem, spojrzał na nich spod zmarszczonych brwi i odezwał się burkliwie: — Możesz wiele nie gadać, mości panie kanclerzu, bo już wiem, coście uczynili! Bez mego przyzwolenia łapiecie wiernych mi ludzi i do lochu wtrącacie! — Jakby podniecony tym zarzutem uderzył pomarszczoną, starczą dłonią w poręcz fotela i dorzucił z narastającą złością: — Podobnej samowoli nie ścierpię! Wrócisz wasza wielmożność do, swoich włości, a kto inny pieczęć obejmie!

Pan Oporowski, sam z natury twardy i wybuchowy, przecież zachował spokój, gdyż spodziewał się podobnych słów. Odczekał chwilę, by władca nieco ochłonął, po czym wymieniwszy spojrzenie z obecnym przy rozmowie królewskim podkomorzym Piotrem Szafrańcem, odezwał się, z wolna mierząc wyrazy: — Wysłuchajcie, najjaśniejszy panie, wprzódy przyczyn, z jakich to został uwięziony wasz zdradliwy sługa. Nie znacie ich przecież, bo nikt kromie mnie i obecnego tu, wielebnego proboszcza z Dubrańca, o nich nie wie. Ja zaś znam jego poczynania, gdyż kierując waszą tajną służbą mnie wtajemniczał w jej sprawy i za moją zgodą podejmował ważniejsze decyzje. Nie stronię od tej odpowiedzialności, lecz proszę, najjaśniejszy panie, abyście i wy dowiedzieli się tyle, co ja, zanim mnie potępicie. Jagiełło wysłuchał tej wypowiedzi w milczeniu, a kiedy kanclerz zamilkł, przeniósł spojrzenie na księdza Andrzeja i jakiś czas przyglądał mu się badawczo, zanim odezwał się już spokojniej: — Waszą wielebność pamiętam... To ty dopomogłeś świętej pamięci Trąbie w wojennych przygotowaniach przed wielką wojną i tępiłeś krzyżackich postrzegaczy? — Ja, najjaśniejszy panie. — Ksiądz Andrzej stał oparty ha lasce nieco za panem z Oporowa, a teraz postąpił krok do przodu ze słowami: — I jak w tamtych czasach, tak i teraz, służę wam wiernie... — Wiem... wiem... — nieco opryskliwie rzucił Jagiełło. — Do tyla rozeznaję się w moich sprawach, a i pamięci jeszcze nie straciłem. Mówże tedy, dlaczego uznałeś tego biedaka tak wielce winnym, żeś go uwięził? — Najważniejszą przyczyną jest to, najjaśniejszy panie, że wkradłszy się w wasze łaski nie wam służył, a rzymskiemu cesarzowi Zygmuntowi, z jego ramienia kierując wszelkim działaniem szpiegowskim w obu naszych krajach. Piotr Szafraniec, ulokowany w okiennej niszy, w milczeniu przysłuchiwał się rozmowie. Usłyszawszy oskarżenie proboszcza, nie zdołał powstrzymać okrzyku: — I masz na to dowody?! — Mam, wasza wielebność! Jego własną ręką pisane doniesienia z naszego dworu! Krom tego dziś w nocy uczynił zasadzkę na jednego z moich

bliskich ludzi i poranił go ciężko, a potem próbował ucieczki, w czasie której został pojmany... Po tym oświadczeniu nastąpiła w komnacie chwila milczenia, którą przerwał ochrypły głos króla: — Mówisz, że masz jego pismo do Zakonu? Skąd wiesz, że on je pisał, a nie kto inny? A może podpisał się pod nim swoim imieniem? — już kpiąco dorzucił Jagiełło. — Podpisując je użył miana „Pieszek”. Mam wszakże dla porównania inne jego pismo, które z jego pochodzi ręki, bo jest to fraszka na waszego skarbnika, miłościwy panie... — Czy masz je wasza wielebność przy sobie? — zainteresował się Szafraniec. — Oto ono... — ksiądz Andrzej uniósł trzymany w ręku rulon. — Najjaśniejszy pan nie dowidzi, daj niech ja je przeczytam. Rozwinął podany mu rulon wraz z załączoną fraszką. Przebiegł oba pisma wzrokiem, po czym zwrócił je z wyraźnym poruszeniem na twarzy. — No i co? — burknął Jagiełło przyglądając się podkomorzemu. Pisze o wielu ważnych dla nas sprawach, a pismo istotnie to samo, co we fraszce na Andruszkę... — Cóż to mi za brednie, mości panie, gadasz! — nieoczekiwanie wybuchnął Jagiełło. — Pismo to samo! — prychnął pogardliwie. — Alboż to można z tego wnosić, że ta sama pisała go ręka? Toć śmiechu warty taki osąd! Po klasztorach różne skryby zakonne piszą księgi, a jedna podobna drugiej! Mało to widziałem takich ksiąg, a i innej pisaniny, jakby jedną kreślonej ręką! Po tym królewskim oświadczeniu obecni spojrzeli po sobie, ale obaj wielmoże nie śmieli sprzeciwiać się władcy, więc zamilkli. Jednak ksiądz Andrzej widać nie zamierzał tak łatwo ustępować królowi, gdyż odezwał się, i to ze wzburzeniem w głosie: — Boście, miłościwy panie, nie przyglądali się każdej literze osobno. Wówczas dopiero dostrzeglibyście, że każda ręka stawia je inaczej. A jeśli tym sposobem nie przekonam was, raczcie, miłościwy panie, pamiętać o waszym słudze, na którego dziś w nocy wasz błazen Holeszko zasadził się i niczym niecny zbir ciężko go poranił. Potem ucieczką się salwował, ale został ujęty nie przez kogo innego, jak przez waszych strażników, co poświadczą,

jeśli mi wiary nie dacie. Zasadzkę zaś uczynił na człowieka, który do jego wykrycia najbardziej się przyczynił. — Któż to był? — niechętnie mruknął Jagiełło. — Jaksa z Niemierzy, dawny dworzanin Wielkiego Księcia Witolda, a teraz wasz wierny sługa, jeszcze z czasów grunwaldzkiej bitwy. Teraz, ugodzony nożem, w łożu ze śmiercią walczy! Po tym oświadczeniu Jagiełło siedział jakiś czas zapatrzony w płomienie palącego się w kominie ognia, wreszcie odrzucił swym zwykłym ruchem włosy za uszy i krótko polecił: — Niech go tu przywiodą... W czasie oczekiwania na spełnienie tego rozkazu pan podkomorzy, znając królewskie upodobania, zabawiał władcę opowiadaniem o myśliwskich zdarzeniach. Ten chętnie go słuchał, widać rad z oderwania myśli od sprawy. Wreszcie jednak rozległy się za drzwiami ciężkie stąpania i w otoczeniu strażników pojawił się Holeszko. Widząc, gdzie został doprowadzony, od razu rzucił się do nóg monarchy z jękliwym błaganiem: — Ratuj mnie, miłościwy panie, ratuj swego sługę! Niecnie, bez nijakiej winy mnie pojmano, w więzach do lochu rzucono, niczym jakiego zbója! O sprawiedliwość twą przeto błagam i pokarania sprawców tak okrutnego czynu! Przecież nie zbir ja ani jakiś złodziejaszek, by tak mnie sponiewierać! — Gorzej niźli zbir, bo zdrajca ojczyzny — surowo zareplikował pan z Oporowa. — Ja miałbym być zdrajcą? — Holeszko obrócił twarz w stronę kanclerza. — Któż tak niecne oskarżenie na mnie rzucił? — Ja — tym razem odezwał się ksiądz Andrzej. — I mam na to dowody. — Cóż to za dowody, wasza wielebność? Jakież one mogą być, skorom człek niewinny? — Donosiłeś obcym dworom o wszystkim, co u nas się dzieje, nie tylko osobiście, ale i kierowałeś ludźmi, którzy dla ciebie zbierali wiadomości. Krom tego oskarżam cię o zabójstwo swego pachołka Jarka i ciężkie poranienie sekretarza kancelarii królewskiej, Jaksy z Niemierzy!

— Ja miałbym napaść na sługę mego pana? Co też wasza wielebność mówicie? — W głosie Holeszki zabrzmiało tak szczere zdumienie, że ksiądz Andrzej spojrzał na niego z niejakim podziwem. Holeszko zaś żalił się dalej: — Jeśli macie na myśli dzisiejszą noc, to właśnie ja, nie kto inny, uległem nagłej i zgoła nikczemnej napaści. — Człowieku, o czym ty bredzisz? — Już z gniewem rzucił ksiądz Andrzej. — Ależ tak. wasza wielebność! Wracałem nocą do zamku, kiedy na Bernardyńskiej ulicy napadli na mnie jacyś zbóje i spętawszy, powiedli ze sobą. Może w czasie, kiedym się bronił, i poraniłem którego, ale skąd mogłem w ciemnościach widzieć, kto to był? Potem dopiero rozpoznałem, że byli to królewscy strażnicy, ale wtedy dopiero, jak powiedli mnie na zamek. Wszakże czego ode mnie chcieli, to na Boga przysięgam, do teraz nie wiem! Usłyszawszy to wyjaśnienie ksiądz Andrzej rzucił kpiąco: — Ta nowa fraszka głowy ci, łotrze, nie uratuje... Jagiełło spoglądał przez chwilę na klęczącego przed nim błazna, wreszcie westchnął z troską: — Oby można było dać wiarę temu, co mówisz... O innych jednak sprawach tu słyszałem. — Błagam, miłościwy panie, wierzcie mi! Na zbawienie duszy przysięgam, że prawdę mówię! — Znać zakonną szkołę... — mruknął pan Szafraniec. — Przysiąg nie szczędzi... — A skądżeś wracał po nocy? — zaciekawił się kanclerz — U kogo i to do tak późna siedziałeś, boć pojmano cię na krótko przed brzaskiem? — Odwiedziłem kupca Hochstrassera, ma dom przy Rynku... Zagadaliśmy się przy trunku, on potwierdzi, co mówię! Kanclerz spojrzał pytająco na księdza Andrzeja, ten zaś oświadczył: — Nawet go o to pytać nie będę. Nie mam bowiem wątpliwości, że w zmowę z nim wszedł, boć przezorny to człek. Wszakże przyjrzę się bliżej temu kupcowi. Wszyscy spojrzeli na króla czekając na jego decyzję. Jagiełło widząc to odezwał się: — Wszakże należy rzecz należycie zbadać i wyjaśnić. Do tego czasu niech pozostanie w swojej izbie pod strażą...

Ksiądz Andrzej na to oświadczenie zmarszczył brwi i wybuchnął tak gwałtownie, jakby zapomniał do kogo mówi: — Nie, najjaśniejszy panie! W imię służby, jaką pełnię, dla dobra i bezpieczeństwa waszego majestatu, zgłaszam sprzeciw! Kłamliwe słyszeliście tu zeznania i fałszywe przysięgi! Ten człek chce ujść kary za swe zbrodnie i w oczy piaskiem nam sypie! Ów Hochstrasser taki sam musi być krzyżacki sługa, jak i ten tu krzywoprzysięzca, skoro do niego nas kieruje! Ja wam, miłościwy panie, od wielu już lat służę, boć pamiętacie mnie jeszcze z czasów pana Trąby, ale skoro moim dowodom wiary nie dajecie, to innych wam przeciw temu człowiekowi dostarczę! — Kiedy? — burknął król wyraźnie poruszony ostrym wystąpieniem proboszcza. — Najszybciej, jak tylko zdołam, wszakże sroku mi nie wyznaczajcie, bo nie on jest ważny, a dowód winy tego zdrajcy. Toteż z lochu go wypuścić nie mogę, dopóki jeszcze wam służę, bo ze swej kwatery łatwo uciecze. Jagiełło znów w zamyśleniu zaczesał włosy i po chwili skinął głową. — Jednak nie do lochu. Niechże idzie zatem do wieży, i to górnej. Ale jeśli dowodu rychło nie dasz, do łask go przywrócę! Kiedy pan z Oporowa znalazł się już na korytarzu, zwrócił się do kroczącego obok księdza Andrzeja: — Zdołasz wasza wielebność, zdobyć jakieś nowe dowody? Teraz, kiedy będzie siedział i działać nie zdoła? Ksiądz Andrzej spojrzał na kanclerza spod oka: — Bóg to wie — odparł z westchnieniem. — Wszakże trzeba będzie o tym pomyśleć... Pod koniec lutego dwór ruszył do Sandomierza, gdyż tam 8 marca król wyznaczył zjazd koronnych dygnitarzy dla „obmyślenia wojny”. Prawie cały styczeń i luty przeleżał Jaksa w łożu, lecząc ranę. W tym czasie chodzili koło niego królewscy medycy, o co zadbał ksiądz Andrzej, także troszczył się o niego Czarny. Rana zaczęła się już zabliźniać, ale jeszcze był słaby, bo i leżenie w pościeli nie dodawało sił. Kiedy więc przyszło do wyjazdu, wymoszczono mu sanie, a on ległszy na nich, udał się w drogę. Wszakże uparł się, że z Sandomierza bez zbytniej zwłoki uda się do swojej Niemierzy, bał się bowiem, że jak tylko mrozy sfolgują, dalsza podróż będzie musiała ulec zwłoce do czasu, aż nie obeschną drogi. Zwerbował więc

kilku obytych z wojaczką osiłków i pod ich ochroną ruszył na Litwę. Czarny, także korzystając ze sposobności, bo do Czepiel nie było daleko, pojechał, by sprawdzić, jak idzie gospodarka po wyjeździe Uny. Przekonał się, że w Czepielach prace szły zwykłym trybem. Jeszcze przed wyjazdem obu niewiast odbyły się zaślubiny Waśki i Bogny, a młoda małżonka pocztowego widać na tyle zdobyła sobie zaufanie Uny, że ta właśnie jej powierzyła pieczę nad domem i sprawami kobiecego gospodarstwa. Czarny przekonał się, że Una należycie oceniła zalety swojej zastępczyni, także Kleczkowski, jak zwykle, radził sobie dobrze. Toteż uspokojony, rychło wrócił na królewski dwór. Wiedział o zobowiązaniu, jakie proboszcz złożył królowi, i znając trudności z tym związane nie dziwił się zasępieniu, jakie dostrzegał na jego obliczu. Zapewne ksiądz rozmyślał nad sposobem wywiązania się z zapowiedzi, ale jak dotąd widać nie wiedział, jak tego dokonać. Król zaś, zajęty bieżącymi sprawami i naradami, a zwłaszcza przygotowaniami wojennymi, chyba nawet zapomniał o swym błaźnie, bo do jego sprawy nie wracał. Holeszko nadal więc siedział w wieży krakowskiego zamku. Tak mijały tygodnie, kiedy pewnego dnia przybył do Czarnego pacholik z zawiadomieniem, że ksiądz Andrzej pragnie z nim mówić. Kiedy jak zwykle zasiadł po drugiej stronie stołu, za którym proboszcz pracował, ten od razu przystąpił do sprawy. — Zamierzam wysłać cię w drogę — oświadczył dodając: — Im prędzej ruszysz, tym lepiej... Czarny uśmiechnął się z lekka. — I dokąd to? — Do Czerwińska. — Do brata Erazma? — Czarny ze zdziwieniem aż uniósł brwi. — Tak. Zawieziesz dla niego polecenie i wskazówki, gdyż pojedzie ze specjalną misją. — Znowu do zakonnego państwa? — Zna je lepiej od innych. Lecz tym razem uda się z żelaznym listem. — A więc owa misja tajną nie będzie? A nawet skoro z listem, to na królewskie życzenie? .

— Raczej z ramienia królewskiej kancelarii... — Ksiądz Andrzej uśmiechnął się nieznacznie. — Pojedzie pertraktować o wymianę jeńców. Ostatnimi czasy kilku naszych znacznych rycerzy dostało się w czasie pogranicznych utarczek w krzyżackie ręce. Zwłaszcza jeden z nich, spowinowacony z mazowieckimi książętami, więc Oleśnicki chce im pomóc, by poprawić napięte ostatnio stosunki z płockim dworem. A i my mamy w lochach ich braci, toteż Zakon przystał na propozycję kanclerza i list żelazny właśnie przysłał. — bratu Erazmowi wasza wielebność zamierza powierzyć to poselstwo? — Do tego zadania najlepszy to wysłannik, zwłaszcza dla mnie, bo za moim staraniem sprawa doszła do skutku. — A mnie z polecenia mości kanclerza? — Jedno nie przeczy drugiemu, bo kanclerz rad poparł moją propozycję. Mnie zaś ciekawi, czy Krzyżacy wskażą do wymiany również Holeszkę. Wówczas bowiem zdobyłbym obiecany królowi jegomości dowód... Toteż Erazm winien postarać się, by został on umieszczony na zakonnej liście... — powiedział z naciskiem. Czarny, usłyszawszy to wyjaśnienie cicho gwizdnął z podziwu, jednak zauważył: — Ale w ten sposób ów nicpoń uniknąłby kary... — Trudno. Wolę się go pozbyć jako oczywistego zdrajcy niźli miałby tu pozostać, i do tego nadal w łaskach naszego litościwego pana. — Czy chcecie, abym towarzyszył bratu Erazmowi? — Tak, bo mimo wszystko lepiej, by miał ochronę. Prócz tego powiadomisz owego morskiego diabła, że przyobiecany klejnot otrzyma, jeno musi tu przybyć, by doprowadzić sprawę do końca. W dwa dni później Czarny opuścił Sandomierz udając się w drogę do Czerwińska jedynie z Ottonem, bo tylko jego zatrzymał przy sobie. Jeszcze w kwietniu 1432 roku królewska Rada uchwaliła zasadę uderzenia na najsilniejszego przeciwnika, słabszych zaś pozostawienia późniejszej rozprawie. Obecnie, po usunięciu Świdrygiełły z wielkoksiążęcego tronu, najsilniejszym pozostał Zakon. Zygmunt potrzebował obecnie nieznacznej pomocy, a tylko Podole wymagało dalszej czujności i zachowania części sił dla jego ochrony. Natomiast całą moc, do jakiej kraj był zdolny, należało skierować przeciwko Krzyżakom. Uchwalono więc zwołać

pospolite ruszenie, i to w sile dwóch trzecich męskiej ludności, a tylko jedną trzecią pozostawić na roli. Zbliżał się koniec rozejmu, przygotowania szły pełną parą, składali więc z nich sprawozdania starostowie i wojewodowie poszczególnych ziem. Donoszono w tych przygotowaniach Wielkiemu Mistrzowi z różnych stron, również ze Śląska, skąd już ruszali zbrojni, by wesprzeć polskie siły zgodnie z zobowiązaniami tamtejszych książąt. Książę Miśni zezwolił Polakom na werbunek, czego uprzednio odmówił Zakonowi, a równie groźne dla niego wieści dochodziły o ruchach husytów. Jan Czapek, mimo próby złamania jego porozumienia z polskim królem dokonanej przez wrogiego Polsce Biedrzycha, w drugiej połowie kwietnia zawarł ostateczną ugodę, dając Jagielle do dyspozycji siedem tysięcy swoich wojowników, zwanych Sierotkami. Postanowiono skierować z nimi pospolite ruszenie z Wielkopolski pod wojewodą poznańskim Sędziwojem z Ostroroga i z dwóch stron uderzyć na Nową Marchię, a po jej zniszczeniu ruszyć na Pomorze. Ponieważ z powodu dzikości czeskich wojów groziło z ich strony niebezpieczeństwo i dla polskiej ludności, wytyczono im dokładny szlak przemarszu z Górnych Łużyc przez wielki Głogów i Santok, by tam przeszli Odrę i Wartę. Poruczono również Piotrowi Szafrańcowi na czele dwustu rycerzy nadzór nad ich przemarszem. Także książę Henryk Głogowski przyobiecał dawać na nich baczenie. Jednak siły husyckie miały być tylko przednią strażą polskich wojsk, gdyż mimo ich zawziętości w boju, byłoby to zbyt słabe uderzenie Po tak usilnych zabiegach dyplomatycznych, które przygotowywały zamierzony odwet. Dlatego też znacznie większe siły zebrano do marszu w głąb zakonnego państwa. Odwet miał bowiem na celu nie tylko zniszczenie kraju i wytępienie ludności, jak to uczynili zakonni bracia w Polsce, lecz przede wszystkim ostateczne złamanie krzyżackiej potęgi. Z tego też powodu na marcowym zjeździe w Sandomierzu ponowiono uchwałą Sieradzką zwołania pospolitego ruszenia w ustalonej wówczas sile, wyznaczając koncentrację w Kole na dzień 24 czerwca, kiedy to kończył się rozejm. Kraj więc, jak długi i szeroki, z zapałem gotował się do rychłej wojny, ożywiony pragnieniem zemsty za niedawny, tak okrutny najazd.

Natomiast na Litwie rodziły się nowe kłopoty. Po objęciu Łucka ziemię tę oddano w pieczę sprzymierzonemu z Zygmuntem księciu Nosowi. Ten jednak, zapewne ulegając kuszeniu i namowom Świdrygiełły, poddał mu gród w początkach kwietnia, obejmując wraz z Fedką opiekę nad tymi ziemiami. Było to zdarzenie doniosłe, gdyż w ten sposób Świdrygiełło opanował tereny pomiędzy Litwą a Podlasiem. Poza tym ta nowa sytuacja wywarła wielkie wrażenie na okolicznej ludności, a potem i na szerszych jej kręgach, które masowo garnęły się teraz do nowego władcy. Nastroje były tak wrogie Polsce, że wkrótce wybuchło powstanie, najpierw na południowych krańcach Litwy, a potem ogarnęło tzw. Czarną Ruś i Polesie, a jego ośrodkiem stał się Słuck. Stąd rozprzestrzeniało się ku zachodowi, ogarniając Kłeck i Słonim i sięgając nawet Kobrynia i Brześcia. Położenie więc stało się bardzo groźne, tym bardziej że inflantczycy znów pojawili się i grasowali na Litwie. Mógł zatem komtur ostródzki pisać do kapituły zakonnej: „...Kiedy za łaską boską sprawy tak pomyślny wzięły obrót, potrzeba, aby i Wielki Mistrz niezwłocznie uderzył na Polaków, bo przyjaźniejszej ku temu pory nie będzie, a niech teraz nie zawiera pokoju, aż chyba po zupełnym ich zniszczeniu...” Toteż Russdorf, który już otwarcie stanął po stronie Świdrygiełły, postanowił poprzeć go zbrojnie, o czym w kwietniu donosił mu listownie, wyznaczając termin uderzenia na 31 maja. Wzywał przy tym kniazia, by porozumiał się z Mistrzem Inflanckim i wspólnie z nim uderzył jednocześnie na Litwę. Rad wielce z takiego obrotu sprawy Świdrygiełło zawiadamiał go w odpowiedzi, że posłał już wezwanie do wojewody wołoskiego, Fedce nakazał uderzać z Podola, a Nosowi od strony Łucka. Jednocześnie uzgodnił już z Tatarami, że ruszą również i to pod wodzą syna samego chana Mamatiaka. Wobec tych gróźb nie można było wszystkich sił zbrojnych kierować na Zakon. Na szczęście, w ostatniej nieomal chwili, udało się porozumieć z Mołdawią, gdzie po śmierci Aleksandra wybuchła wojna między jego synami Eliaszem i Stefanem. Obaj więc szukali pomocy w Polsce i ostatecznie zwycięski Eliasz złożył hołd polskiej Koronie oddając wojska do jej dyspozycji. Jaksa dotarł do Niemierzy bez większych przygód. Z Sandomierza skierował się na Lublin, a potem, kiedy minął Parczew i znalazł się już na ziemi litewskiej, pociągnął na Brześć.

Starał się trzymać terenów pozostających pod władzą Zygmunta, choć rozróżnienie tego nie było łatwe. W kraju bowiem nie było spokojnie, na obszarze tego samego województwa czy księstwa ścierali się między sobą zwolennicy jednego lub drugiego kniazia, głównie w zależności od wyznawanej wiary. Zatrzymując się na nocne postoje bądź w zajazdach, bądź w dworach bojarskich, miał możność nasłuchać się przekleństw rzucanych to na głowę Zygmunta, to Świdrygiełły. W kraju panował przy tym nastrój niepewności i zaniepokojenia dalszym biegiem zdarzeń, do czego przyczyniały się w znacznej mierze krążące wieści i plotki o przygotowaniach wojennych obu przeciwników. Ta gadanina mocno niepokoiła Rudego, toteż pośpieszał z jazdą, by jak najprędzej dotrzeć do swoich. Zresztą i zima zaczęła folgować, nastawały cieplejsze dni, jeszcze tylko nocami mrozy zamieniały w lodowe szkliwo kałuże wody, które za dnia coraz szerzej i głębiej wypełniały koleiny wyżłobione przez koła wozów. Mimo ogarniającego niepokoju czuł się dobrze, bo podróż, miast osłabiać, wzmacniała jego siły. Rana już się zabliźniła, choć jeszcze nocami dawała o sobie znać swędzeniem, jednak zbytnio na to nie zważał i co dnia choć na parę godzin zamieniał wóz na siodło. Toteż przy powitaniu w Niemierzy nikt nawet nie poznał, że jeszcze niedawno, ciężko raniony, leżał w pościeli. Dopiero jak przyszło do opowieści o przeżytych przygodach wyjawił, co mu się przytrafiło. Przeraziło to Zytę i sprowokowało do pełnych strachu pytań, lecz jeszcze tego wieczoru, kiedy po wieczerzy zakończył swe opowieści i udali się na spoczynek, uspokoiła się co do stanu zdrowia swego małżonka. Nastał już kwiecień, zbliżały się Święta Wielkanocne, więc obie niewiasty były zajęte przygotowaniami do obrządków i należytego zastawienia stołów, gdyż w godny sposób pragnęły uczcić przybycie pana domu. Chłopcy podchodzili więc głuszce i cietrzewie, sarna już kruszała, gromadzono inne zapasy, wędzono szynki i półgęski, warzono piwo dla domu i służby, stara Tekla podrzucała jakieś ziele po kurnikach i mruczała sobie tylko znane zaklęcia nad nioskami, by nie skąpiły jaj, których należało zebrać dobrych kilkanaście setek.

Jaksa zaś pomny na zasłyszane wieści całą uwagę poświęcił obronności dworu. Sprawdzał fosę łączącą oba ramiona rzeki jak i stan ostrokołu, odbywał narady z Jurgą nad wzmocnieniem sambora wjazdowej bramy i podsypaniem wałów, obejrzał zasoby zbrojowni, a także dokonał szczegółowego przeglądu stajen, teraz zajętych nieomal do ostatniego stanowiska. Ów poczet, przydany przez Czarnego Unie i Zycie w liczbie dwunastu konnych, zgodnie z jego poleceniem został we dworze. On sam przywiódł ze sobą dwóch pocztowych, i sześciu zwerbowanych żołnierzy, którym przedłużył służbę, miał więc dwudziestu niezgorszych zabijaków, których wierzchowce musiały znaleźć schronienie. Owe siły powiększała własna, zdolna do broni czeladź, której było co najmniej drugie tyle, więc było komu odeprzeć nawet silną napaść. Jednak dni płynęły spokojnie, choć poczucie zagrożenia kazało nie tracić czujności. Coraz bowiem częściej czy to z Trok, czy bliskiego Wilna dochodziły wiadomości o zbrojeniach Świdrygiełły, który ponoć już zebrał znaczne siły i tylko czekał na oddziały tatarskie i gotowość obu Zakonów, by wspólnie uderzyć na Zygmunta. Ten zapewne dobrze o tym wiedział, bo zbierał także rycerstwo własne, zabiegał też o pomoc polską, skąd spodziewał się wsparcia. Wszystko to powodowało nastrój podniecenia, któremu głównie ulegali jednak chłopcy. Roch w rozmowach z Aldoną, a Lech z Olgą nie taili pragnień ruszenia w pole. Olga dąsała się, kiedy o tym mówili, Aldona zaś, choć bardziej opanowana, także nie ukrywała swojej niechęci do ich ciągot. Wreszcie, kiedy któregoś popołudnia zebrali się przed kominkiem jadalnej komnaty, dała jej wyraz już wyraźnie: — Tak cię swędzi skóra? — mruknęła z irytacją po jakimś kolejnym okrzyku Rocha, w którym była nadzieja zaznania wojennych przygód. — Swędzi, ale ręka do szabli! — przyznał ze śmiechem. — Jeszcze zdążysz się nawojować, ale skoro ci tak pilno, to ruszaj, mnie za jedno! — Spojrzała na niego gniewnie marszcząc brwi. — Wszakże będziesz za nim nieco tęsknić? — wtrącił żartobliwie Lech. — Na pewno nie! Zresztą najdzie się taki, co zechce mnie pocieszyć!

Jak na Aldonę było to wyzywające oświadczenie i zdradzało, jak była wzburzona. Toteż Olga starała się uspokoić przyjaciółkę. — Niepotrzebnie przejmujesz się tym, co oni gadają. Bez zezwolenia rodzica matka ich nie puści, a pan Hubert nie tak prędko tu będzie! — Rodzica zastępuje wuj, a ten na pewno zgody nam udzieli! — zareplikował Roch. Właśnie w tej chwili wszedł do komnaty Jaksa i usłyszawszy jego ostatnie słowa spytał: — W czymże to mam wam udzielać swego przyzwolenia? — Do wojaczki im pilno! Słyszą, że kniaź Zygmunt zbiera wojsko, więc już by radzi i swoje łby nadstawić — wyjaśniła Olga. — Nie byłoby czego żałować, bo puste to czerepy — roześmiał się Jaksa. — Skoro straty nie będzie, tym łatwiej dacie chyba waszą zgodę, wuju — zawołał Lech. — To, że garnek pusty, jeszcze nie powód, aby go rozbijać — zauważyła Olga, a Aldona dorzuciła: — Te nie są puste, jeno woda w nich chlupie... — Widzę, że panny, nijakiego respektu nie czując, za nic sobie was mają — ze śmiechem stwierdził Jaksa przysiadając do ognia. — Bo w tym domu same niewiasty rządzą — stwierdził z przesadnym ubolewaniem Roch. — Może teraz inne czasy nastaną, skoro zechcecie nas, wuju, wesprzeć? — Tak bardzo na to nie liczcie, bo raczej za dziewkami dam głos. — Jakże to? — oburzyli się obaj bracia. — Wzbronicie nam wojaczki? — Milsza wam ona, niźli panny? — żartobliwie rzucił Jaksa, ale zaraz dodał już poważnie: Wojaczki młodym wzbraniać nie skorym, ale należy wiedzieć, przeciw komu i kiedy ruszać! Na razie w kraju nic się nie dzieje, a że ludzie różnie mówią, wróżą i po pustocie gadają, to jeszcze za mało, by od razu wierzchowce kulbaczyć. Zajdzie potrzeba, tedy będzie pora rozważyć, co czynić... — Wtedy dopiero rozważać? — zaprotestował Lech. — Kiedy już konia trzeba dosiadać?

— Rozwaga zawsze potrzebna, to sobie, młodzieńcze, spamiętaj. A w tym przypadku bardzo nam wszystkim się przyda. — Co macie, ojcze, na myśli? — zainteresowała się Aldona. — To mianowicie, że jeśli nie daj Boże zacznie się u nas zawierucha, dobrze trzeba pomyśleć, czy iść w pole, czy dworu bronić? Jedno bowiem, jak i drugie ważne jednakowo, bo wojna niszczy ludzki dobytek i nędzę przywodzi, ochrona zatem wsi i miast równie ważna, jak i ścinanie wroga. Tym bardziej że bronić trzeba będzie i własnego gniazda, i jego mieszkańców, zwłaszcza niewiast... — Oni widać mało o to dbają, skoro tak mi pilno same nas ostawić... — mruknęła Olga. Chłopcy, mocno zmarkotniali po słowach Jaksy, pominęli tę zaczepkę milczeniem, ale on odpowiedział za nich: — Sama nie wierzysz w to, co mówisz. Oni jeno się boją, by okazja nie umknęła im spod ręki, a nie wątpią, że i tak do was powrócą. Wszakże zapominają, że o powrocie nie ich, a Boska zadecyduje wola. Temat został wyczerpany, więc przynajmniej chwilowo go poniechali, jednak młodzieńcy mieli potem okazję do niego wrócić. Nie tylko jednak o wojnie ze sobą mówili, bo istniały tematy bliższe ich sercom. Od czasu zwłaszcza ostatniego porwania, z kolei przez Łaskę, Olga zdawała sobie sprawę, że tym razem stało się to z jej winy, tym większą więc czuła wdzięczność dla swego wybawcy. Jednak przyznać tego nie była skora, ale jej skłonność ku niemu uległa pogłębieniu, choć jak zwykle lubiła mu dokuczać. Po ostatniej rozmowie z wujem obaj bracia zaniechali nawet wzmianek o opuszczeniu Niemierzy. Uwagi Jaksy zrobiły na nich wrażenie, zwłaszcza wskazanie niebezpieczeństwa, jakie groziło najmilszym ich sercom istotom, co mocno uśmierzyło dotychczasowy zapał. Chronili się najczęściej w komnacie myśliwskiej pana domu, służącej mu jednocześnie za gabinet pracy, gdzie czynił zapiski dotyczące prac gospodarskich lub pisał listy, co zresztą nie zdarzało się często, więc nie obawiali się, że ktoś zakłóci ich samotność. Teraz również prowadzili rozmowę siedząc na skrzyni przykrytej niedźwiedzim futrem. W komnacie z wolna zaczęło szarzeć, bo wiosenny

dzień już uchodził i słońce resztkami światła przedzierało się przez rybne pęcherze dwóch niedużych okien. Mówili o przyszłości, ale tej dalszej, co było powodem, że Lech zauważył: — Czeka nas jeszcze przeprawa z twoim stryjem... — Nie sądzę, aby się opierał, bo mało o mnie dba! — O ciebie może nie, ale jako zarządcą twojego dziedzictwa, rachunków nie będzie skory zdawać? — Czy zależy ci na tym? — wzruszyła ramionami. — Bo mnie zgoła nie! — Jeśli o mnie idzie, może i wszystko zatrzymać, bo ciebie pragnę, a nie majętności. Roch osiądzie tutaj, a nam wystarczą Czepiele. — W samej kiecce do ołtarza nie pójdę! — oburzyła się. — Majętności nie daruję, bo rodowa to spuścizna, ale tego, co z niej dotąd uzyskał, dochodzić nie będę. Lech wzruszył ramionami. — To już nie moja sprawa. Jeszcze gotowi mówić, żem jeno o majątek zabiegał, a mnie serce z piersi chce wyskoczyć jak patrzę na ciebie. Zresztą rodzic poradzi sobie i z mości starostą! — Ciotka Una nie okazuje, by była tego pewna... — uśmiechnęła się dziewczyna. — Wszakże markotna, że na Święta go nie będzie... — To zwykłe strapienie małżonek rycerzy. Służba królewska nie baczy na rodzinne pragnienia. — Mnie chyba to samo czeka. I to może już wkrótce... — spuściła główkę i zamilkła. Lech objął ją ramieniem i lekko przyciągnął ku sobie: — Nie trap się... Nie ostawię cię, bobym chyba rozum stracił w trosce o ciebie! Toć każda myśl czyś bezpieczna, byłaby gorsza od ruskiej strzały! Wszakże boję się, że przyjdzie taki dzień, iż wyboru nie będzie. — Nie chcę o tym myśleć... — szepnęła przytulając się do niego. — Cieszmy się więc, że choć teraz jesteśmy razem, że mogę cię objąć ramieniem i słyszeć jak bije twoje serce... — mówił coraz bardziej oszołomiony jej bliskością, zapachem włosów, prężnością ciała, które czuł przy sobie. Ona również musiała ulec urokowi tej chwili, bo opasała mu ramieniem szyję i sama poszukała jego ust.

I nie wiadomo, co by się stało na tej starej skrzyni pokrytej miękkim, niedźwiedzim futrem, gdyby na progu nie pojawiła się Aldona. W pierwszej chwili nie dostrzegli jej wejścia, ale kiedy chrząknęła, oderwali się od siebie zaskoczeni i skonfundowani. Ona zaś odezwała się spokojnie, jakby nie dostrzegając ich zakłopotania: — Dobrze, żem cię wreszcie znalazła — zwróciła się do przyjaciółki. — Ciotka Una wzywa nas, abyśmy pomogły w zdobieniu stołu. Olga, jeszcze z rumieńcem na twarzy, zerwała się na nogi. — Już idę! — ruszyła ku drzwiom. — A ty, nicponiu, co podstępnie kradniesz pocałunki, za karę zostaniesz sam! — rzuciła już od progu. Rozmowa z Jaksą przeprowadzona przy kominku zrobiła wrażenie również na Rochu. I jego zapał do ruszenia w pole uśmierzyła, bo równie mocno miłował Aldonę. Więc w najbliższej rozmowie z nią sam poruszył ten temat. Siedzieli sami w jadalnej komnacie. Mimo kwietniowych, słonecznych dni, zima przypomniała jeszcze o sobie chłodami poranków i nocy, palono więc w piecach i w kominku. W ogóle spotkania odbywały się przeważnie w czasie posiłków, ale wieczorami zbierali się przy nim wszyscy. Wówczas głównym tematem rozmów była ogólna sytuacja kraju, powtarzano sobie ostatnio zasłyszane wieści, bo dwór odwiedzali przygodni podróżni lub wędrowni kramarze, a także, choć rzadziej, co bliżsi sąsiedzi. Nowin więc nie brakło, tyle że trudno było rozeznać ile było w nich prawdy. Chłopcy w rozmowie ze swymi miłymi nie wspominali już o swoich pragnieniach, toteż i teraz Roch siedząc z Aldoną przed kominkiem rozważał groźby, jakie mogłyby powstać, gdyby rozpoczęły się bratobójcze walki. — Nie daj Bóg, aby przyszło bronić Niemierzy przed napaścią — westchnęła Aldona. — Niewiele zdziałamy, bo niewielu mamy obrońców... — Mówisz, jak niewiasta nieznajoma rzeczy — zaprotestował młodzieniec. — Sprawnego żołnierza jest ze dwudziestu chłopa, a i naszą czeladź Jurga wciąż ćwiczy, zwłaszcza w celności strzelania z łuków i kusz. Widziałem, jak sobie radzą. Mało który w środek tarczy nie trafiał. A i pacholików do pomocy też się zbierze kilkunastu. — Wiele oni nie zdziałają...

— Drugą kuszę napiąć siły im starczy, a to już wiele znaczy przy szturmie, kiedy od szybkości strzelania wiele zależy. Z taką załogą można się bronić nawet przed znaczną przewagą napastnika. — Wiem, że chcesz mnie uspokoić, ale strachu trudno mi się zbyć. — I ja go czuję — przyznał Roch — wszakże o ciebie. Myśli nie chcę dopuścić, by przyszło bronić Niemierzy, a już grozą przejmuje obawa, jeśli obronić nie zdołamy. — Dlatego wolałeś ruszać w pole, by na to nie patrzeć? — nieco kpiąco rzuciła Aldona zerkając na młodzieńca. — Głupi byłem! wybuchnął. — Głupi i ślepy! Przecież miłuję cię tak, że wypowiedzieć nie umiem, toteż życia nie będę szczędzić, aby cię bronić! — Nie mówmy o tym, co zgoła może się nie zdarzyć. Wszakże rada słyszę, co mówisz... — uśmiechnęła patrząc mu w oczy. Roch pod wpływem tego spojrzenia tylko westchnął, choć ciągnęło go, by objąć dziewczynę i przycisnąć do piersi. Ale w głębi serca zawsze czuł respekt wobec jej opanowania i stateczności, toteż i teraz nie zdobył się na tę poufałość. Aldona zaś patrzyła mu chwilę w oczy i musiała w nich to pragnienie wyczytać, bo zarumieniła się, i to tym gwałtowniej, że przypomniawszy sobie Olgę i Lecha nie zdołała powstrzymać myśli, że i ona nie byłaby temu przeciwna, gdyby okazał należytą odwagę. Roch wyczytał jednak wiele w tym spojrzeniu, więc ulegając popędowi serca schylił się ku dziewczynie i wziął ją w ramiona. Ona zaś szczęśliwa, że odgadł jej pragnienie, przylgnęła do niego i szepnęła do ucha: — Naprawdę mnie miłujesz? — Gadać pięknie nie umiem, ale to wiedz, że nawet i we śnie, bo kiedy się budzę, ciebie szukam przy sobie! Odsunęła się nieco od niego i pogroziła palcem. — Na to chyba jeszcze za wcześnie... — Ale na to już pora! — zawołał znajdując jej usta. Tak więc obie pary w miarę możności wykorzystywały czas, jaki im dała historia wstrzymując, choć na krótko, bieg zdarzeń. Z Sandomierza dwór ruszył do Kalisza i tam król jegomość spędził Wielkanocne Święta. Potem skierował się do Poznania, gdzie wyprawił okazałe gody małżeńskie swej siostrzenicy, córce księcia mazowieckiego

Ziemowita, z księciem słupskim, który dla uchronienia się przed krzyżacką napaścią musiał przybyć w szatach pielgrzyma. W tym czasie do Poznania przybyło poselstwo Czapka, by zapewnić polskiego króla o gotowości do wojny Sierotek, jak zwano okrutnych wojowników, dowodzonych przez czeskiego wodza. Posłowie otrzymali bogate podarki i uzgodniono marsz ku granicom Nowej Marchii. Niedługo po tym, prowadzeni przez Szafrańca, istotnie ciągnęli przez Wielki Głogów do Santoka. Nastał już maj. Z kolei posłowie soboru bazylejskiego wysłani do Malborka, przybyli z Prus z zawiadomieniem, że Wielki Mistrz skłonny jest zawrzeć pokój. Namawiali więc gorąco króla, by wysłał swych posłów do Słońska w pobliżu Raciąża, gdzie uzgodnili spotkanie z wysłannikami Zakonu. Jagiełło nie wierzył jednak tym krzyżackim obietnicom, aby jednak okazać przed soborowymi posłami swą dobrą wolę utrzymania pokoju, zgodził się wysłać swych przedstawicieli, wyznaczając w tym celu trzech biskupów i trzech wojewodów. Ci udali się wraz z wysłannikami soboru jako rozjemcami na miejsce spotkania, ale, jak tego spodziewał się i król, i jego Rada, Krzyżacy nie tylko sami nie przybyli, ale nawet nie wysłali posłańca z wyjaśnieniem absencji. Toteż po dwutygodniowym oczekiwaniu oburzeni na Zakon posłowie soboru ruszyli w powrotną drogę do Bazylei, życząc królowi powodzenia w rozprawie z tak kłamliwym nieprzyjacielem. Wojna wisiała więc nad głowami. Polska była do niej gotowa, bo już ze wszystkich stron kraju ciągnęli zbrojni na wyznaczoną w Kole koncentrację, gdzie przybył i sam król, prowadząc zebrane już rycerstwo ziem: krakowskiej, sandomierskiej, sieradzkiej i lubelskiej. Naczelne dowództwo nad wojskiem powierzono kasztelanowi i staroście krakowskiemu, Mikołajowi z Michałowic. W Czerwińsku Czarny zatrzymał się kilka dni, gdyż brat Erazm musiał przysposobić się do podróży. Doszli też do przekonania, że dla dodania powagi swym osobom dobrze będzie przybrać choć paru obytych w świecie braci, którzy wystąpiliby jako sekretarze panów posłów. Niezbędny był również, mimo żelaznego listu Zakonu, poczet z kilku zbrojnych. Pociągało to za sobą powiększenie wydatków na żołd i kwatery, ale ksiądz Andrzej z kosztami nigdy nie zwykł się liczyć, więc tym się Czarny nie trapił.

W rezultacie poza nim i jego dwoma ludźmi ruszyli za zezwoleniem przeora dwaj bracia zakonni, Sewer i Kacper, jako sekretarze brata Erazma, oraz czterej wojowie w napierśnikach i hełmach, zwerbowani przez Czarnego z okolicznej szlachty. Braciszkowie, nienawykli do siodeł, źle znosili trudy podróży, toteż robili częste postoje. Drogę przebyli wprawdzie szczęśliwie, ale dopiero w połowie maja stanęli w Malborku. Zatrzymali się w jednym z lepszych zajazdów i już następnego dnia bracia Sewer i Kacper w asyście Ottona ruszyli na zamek, by zawiadomić o przybyciu polskich wysłanników i prosić o posłuchanie. Widać na zamku już o nich wiedziano, bo wrócili z wieścią, że przyjmie ich sam wielki marszałek, ale dnia nie może wyznaczyć dopóki, zajęty nawałem bieżących spraw, nie znajdzie dla nich czasu. Wszakże o dniu i porze posłuchania zostaną powiadomieni. Mając dostatek czasu Czarny postanowił z tego skorzystać i wybrał się do Gdańska, by zajrzeć pod „Złotą Kotwicę”. Wziął ze sobą Ottona, bo nie była to wyprawa pozbawiona możliwości przygód, zwłaszcza w mroku. Wcześniej zaś Prota nie było co szukać. Tym razem miał nieco szczęścia, gdyż po wejściu do zatłoczonej sali od razu go dostrzegł. Siedział w pobliżu szynkowej lady w otoczeniu trzech osobników wprawdzie dostatnio odzianych, ale też tylko tym różniących się od reszty gości. Zbliżając się do siedzącego za ladą gospodarza, Hubert na chwilę zetknął się spojrzeniem z Żeglarzem. Wszakże ten ani mrugnięciem oka nie zdradził, że go zna, więc i Czarny minął go obojętnie i zagadnął szynkarza: — Czy izba w tyle wolna? Dajcie mi tam dzbanek wina — dorzucił, nie czekając na odpowiedź. Szynkarz najpierw zmierzył go obojętnym wzrokiem, potem przeniósł spojrzenie na Żeglarza. Widać otrzymał od niego jakiś niemy znak, bo odpowiedział: — Raczcie, panie, chwilę tam zaczekać, zaraz wam trunek przyniosę... Czarny skierował się już bez słowa do znanych drzwi i po chwili zajął miejsce za stołem, podobnie jak za poprzednich swoich bytności. Długo nie czekał, bo wkrótce ukazał się na progu Prot Żeglarz, zwany Czartem, a przez księdza Andrzeja przerobiony na „morskiego diabła”.

Zmierzył Czarnego wesołym spojrzeniem i powitał niespodziewanie przyjacielsko: — Waćpan bywasz u nas częstym gościem! — rzucił podając dłoń. — Czy znów jakieś kłopoty? Usiadł naprzeciw Huberta i bezceremonialnie napełnił drugi kielich, który zawczasu postawił przezorny szynkarz. — Tym razem nie. A jeśli, to w pańskiej sprawie. Zaskoczenie Prota nie było udane. Zatrzymał w pół drogi unoszony trunek i rzucił ze zdziwieniem: — Mówisz waść w mojej? Czy jakieś ostrzeżenie? — Ależ nie! Wiem o porozumieniu, jakie zawarliście z bratem Erazmem. Przybyłem więc, aby was powiadomić, że sprawa klejnotu jest załatwiona tak dalece, że wymaga waszej obecności na miejscu. Jeśli więc chcesz otrzymać, co ci obiecano, gotuj się do rychłej drogi. Prot zamilkł i siedział wpatrzony w trzymany w ręku kielich. Wreszcie, jakby się ocknął i, mruknął na wpół do siebie: — A więc brat Erazm dotrzymał obietnicy... — Obawiałeś się, waść, że będzie inaczej? Czyżbyś na tyle nie znał się na ludziach? — Różnie to bywa! Ale istotnie, jemu dałem wiarę... — Ożywił się i spytał: — Kiedy ruszamy? Czy dacie tu znać, czy też mam pytać? A wówczas, gdzie? — Ruszymy chyba nie tak prędko, bo przybyliśmy tu z bratem Erazmem tym razem w poselstwie, a więc za żelaznym listem, i dlatego zatrzymaliśmy się w Malborku. A kiedy skończymy sprawę, powiedzieć trudno, bo o terminie przyjęcia na zamku dopiero będziemy powiadomieni. — A więc i brat Erazm tu jest? A skoro sprawujecie poselstwo, tedy sądzę, że z prywatnej kwatery nie korzystacie? — Istotnie nie. Stanęliśmy w zajeździe pod „Skrzydlatym Baranem”. Sądzę, że wcześniej, niż za tydzień, nie przystąpimy do rozmów, a te potrwają co najmniej kilka dni. — Zatem za tydzień będę was tam szukał! Ale najpierw podeślę kogoś po wiadomości. Pozdrowi was od kupca Helszera, to handlarz koni. Będzie

pytał, kiedy zamierzacie odebrać kupionego kasztanka. Wyznaczcie mu dzień, a będzie to dla mnie wiadomość. Czarny wrócił z Gdańska w samą porę, gdyż w dwa dni później przybył z zamku knecht z zawiadomieniem, że wielki marszałek oczekuje jutro w południe polskich wysłanników. Ruszył więc brat Erazm godnie odziany, wraz z nim dosiedli wierzchowców dwaj sekretarze i rycerz Hubert z Czepiel. Minęli podzamcze i potężną bramę, o długim, mrocznym przejeździe, dostali się na dziedziniec średniego zamku. Tu odebrano im wierzchowce, a w chwilę potem, prowadzeni przez służebnego brata, znaleźli się w pałacowej sieni, z której wspaniałym korytarzem szli dalej. Czarny po raz pierwszy oglądał wnętrze krzyżackiego gniazda, więc ciekawie zerkał dookoła, nie wiedząc, dokąd ich prowadzą. Brat Erazm musiał jednak bardziej znać zamkowe wnętrza, bo szepnął mu krótko: — Wiodą nas do letniego refektarza... Istotnie, znaleźli się wkrótce w wielkiej sali podpartej na środku smukłą kolumną, od której biegły wygięte grzebienie, łącząc się ze ściennymi w gotyckie łuki sklepienia. Dwa rzędy, jeden nad drugim, wysokich okien oszklonych grubymi szybami zbiegały się w narożniku komnaty. Pod nimi z jednej strony ciągnął się ciemny szereg kilku długich stołów z masywnymi przy nich ławami, o bogato rzeźbionych nogach. Ich przewodnik poprosił, by usiedli, zapowiadając rychłe przybycie wielkiego marszałka Jodoka von Struppergera. Jakoż istotnie zjawił się po niedługim czasie. Towarzyszyli mu dwaj zamkowi dygnitarze, a to komtur domowy i główny sekretarz zakonnej kancelarii. Marszałek niedbałym ruchem głowy odpowiedział na powitalne ukłony posłów i wskazując im miejsce po drugiej stronie stołu sam zasiadł także, wyjaśniając: — Nasze spotkanie nie ma charakteru oficjalnego, dlatego też nie mam zamiaru przestrzegać ceremoniału. Nie czas zresztą po temu, a i sprawa, która was interesuje, bo propozycja wyszła nie od nas, będzie łatwiejsza do uzgodnienia. Oczywiście, jeśli okaże się to celowe...

— Jak wasza wysokość widzi, i ja, i ci dwaj moi towarzysze, jesteśmy kapłanami, a więc przede wszystkim służymy Bogu i w tej to służbie podjęliśmy trud ulżenia doli jeńców, którzy cierpią srogą niedolę, bo nastał czas, w którym nienawiść nad miłosierdziem wzięła górę. Prawdy nie tając, niedolę cierpią nie tylko nasi, których pojmaliście, ale i wasi, którzy w naszych lochach czekają wolności. Aby więc ulżyć ich ciężkiej doli, nasz zakon zabiegał o wymianę, na co uzyskał zgodę. Sądzę więc, że potrzebę takiej wymiany trudno poddać w wątpliwość... Po jeszcze kilku wstępnych wypowiedziach przystąpiono już do bardziej szczegółowej debaty, jak i rzeczowego traktowania sprawy, gdyż rozpoczęły się targi, i to nieraz drobiazgowe, dotyczące ważności poszczególnych jeńców i dobierania do wymiany odpowiednich ważnością partnerów. Kiedy już ułożono listę kandydatów do wymiany, brat Erazm wreszcie usłyszał słowa, na które czekał z niepokojem, ale i opanowaniem. Postanowił bowiem sam nie wymieniać osoby, która była głównym powodem jego misji. Nie miał zaś żadnych wątpliwości, że Zakon już wie o ujęciu głównego swego agenta. Siwy marszałek spytał bowiem mimochodem, jakby dopiero sobie przypomniał drugorzędny szczegół: — Ponoć siedzi u was w wieży niejaki Holeszko... Był chyba królewskim błaznem? Pisał o nim kniaź Świdrygiełło, prosząc, byśmy go także wymienili, bo to krewniak któregoś z jego dworaków. — Tak, przypominam sobie, że istotnie jest taki, ale zeznaje kłamliwie, więc zostanie oddany w ręce małodobrego... — zdawkowo odpowiedział brat Erazm. — Widać nie maco zeznawać, bo kniaź pisze o nim jako o niewinnie pojmanym człeku. Najlepiej przydajcie go do komtura z Człuchowa, bo aż trzech mazowieckich rycerzy to zbyt suta zapłata nawet za tak znacznego dygnitarza! — Jego mamy przydać? — zdumiał się brat Erazm. — Ależ to niecny zdrajca, na którego nasz pan wielce rozeźlony, bo życzliwością go darzył przez wiele lat, a ten zdradą mu odpłacił! Toteż nie wolność go czeka, a męki, żeby gadał, co wie! — dorzucił z udanym oburzeniem i celową groźbą. — Nic mi o nim bliższego nie wiadomo, ale Wielki Mistrz obiecał kniaziowi tę przysługę, toteż nie godzi się, by słowa nie dotrzymał.

— Nie zawsze obietnicę można spełnić... — westchnął zakonnik. Wielki marszałek poczerwieniał na twarzy, siwa broda zaczęła mu drgać, wreszcie rzucił z gniewem: — Tedy nic z naszej gadaniny, skoro odmawiacie wydać jakiegoś tam błazna! — No, nie sierdźcie się, wasza wielmożność — uspokajająco przemówił zakonnik. — Wyście też gadać nie chcieli o młodym księciu Kazimierzu, a jeśli już, to wart on był dla was kilku komturów. Dajcie go nam w zamian za Holeszkę, to może przyjdzie do zgody... — Co?! — Obruszył się z kolei Strupperger pochylając się nad stołem. — Księcia równacie z błaznem? Nie ma zgody na taką wymianę! — Cóż na to poradzę, wasza wielmożność... — Brat Erazm wzruszył ramionami. — Wszakże nie ma pośpiechu, namyślcie się, będę czekał u siebie w oberży. Sporządzoną już listę każda ze stron wzięła więc ze sobą i rokowania utknęły w miejscu. Wszakże Erazm czekał spokojnie, gdyż zdawał sobie sprawę, że Zakon działa pod presją cesarskiego żądania i ostatecznie zgodę wyrazi. A księdzu Andrzejowi zależało, by za Holeszkę uzyskać kogoś znacznego, co udowodniłoby królowi, jak wysoko Zakon ceni sobie błazna... Przewidywania brata Erazma okazały się słuszne, gdyż chociaż po dziesięciu dniach, ale przyszło z zamku wezwanie, by przybył celem podpisania list przewidzianych do wymiany jeńców, w czasie i miejscu, które zostaną przez obie strony dodatkowo uzgodnione. Była to zatem niema zgoda na wymianę Holeszki. Tak więc poselstwo mogło wreszcie opuścić Malbork, również z zakonnym listem żelaznym. Nie objął on jednak, co było zrozumiałe, Prota Żeglarza, jak i towarzyszącego mu brodatego, milkliwego kompana, z którymi wkrótce wyruszyli w drogę. Przed tym jednak wielce niepokojące wieści dotarły do Malborka. Już w ostatnich dniach ich pobytu zaczęły chodzić słuchy, jeszcze rzucane z trwożną niepewnością, że podobno owe straszne czeskie Sierotki już wdarły się w granicę Nowej Marchii i paląc oraz mordując prą niby huragan w głąb kraju. Wieści te rychło zaczęły się nasilać i już o niczym innym nie mówiono. Widziano też, jak na zamek nadlatywali na spienionych koniach gońcy, a

stamtąd biegli inni, widać z rozkazami do komturów i dowódców zaciężnych wojsk, które stanowiły obecnie główny trzon krzyżackich sił. Ale nigdzie jednak nie słyszano, by gdziekolwiek zagrodziły drogę nieprzyjacielowi. O stoczonej w polu bitwie nikt nie słyszał, broniły się, i to nie zawsze skutecznie, załogi zamków. Toteż najeźdźca szedł bez oporu w głąb kraju, i to było najbardziej przerażające. Jakby i tego było. mało, w przeddzień wyjazdu rozeszła się kolejna wieść, że i polski król ruszył ze swymi wojskami. I jak Czesi również puszczają one z dymem miasta i wsie, bezlitośnie wycinają lub biorą w niewolę ludność i niby stada bydła uprowadzają do Polski. Groza więc i przerażenie ogarnęły ludzkie serca, tym bardziej że wciąż nie było słychać o jakimkolwiek oporze. Okrutny najeźdźca niby śmiercionośna fala rozlewał się szeroko po zakonnym państwie. Kiedy mały poczet brata Erazma i Czarnego znalazł się na gościńcu, w miarę oddalania się od Malborka coraz częściej dostrzegał ruch wojskowych oddziałów, wszakże przeważnie piechoty. Tylko nieliczne konne chorągwie spotykali po drodze, ale ponieważ jak zwykle wiozły zbroje na wozach, więc nie robiły wrażenia śpieszących do walki. Zjeżdżali im z drogi dając przejazd, nikt nie zwracał jednak na nich uwagi ani nie pytał, kto zacz są i dokąd jadą. Mogło się to jednak zdarzyć w każdej chwili, a wówczas tylko od dowódcy zależałby ich los. W warunkach bowiem rozpoczętej wojny żelazny list nie dawał zbyt dużej gwarancji bezpieczeństwa. Ze zbieranych jednak po drodze wiadomości rychło zorientowali się, że za Wisłą działają oddziały polskie i idą szybko na północ. Pod Jasieńcem ponoć jakieś wojska krzyżackie próbowały stawiać im opór. ale zostały szybko rozbite i chorągwie pociągnęły dalej. Ominęły podobno Świecie i nie zdobywając zamku szły szybko na Nowe. Kiedy więc dotarli szczęśliwie do Rogoźna, odbyli naradę, w której wziął udział i Prot Żeglarz. Wszyscy trzej byli zgodni, że dalsza jazda w kierunku Torunia grozi zbyt dużym ryzykiem, toteż lepiej jak najrychlej przeprawić się na drugi brzeg Wisły i tam dążyć do spotkania z własnymi oddziałami, by potem krajem już przez nich opanowanym, podążyć na królewski dwór.

Most znajdujący się w bliskim już Grudziądzu dawał możliwość przeprawy, więc tam postanowili jej dokonać nie bacząc na niebezpieczeństwo z tym związane. Czeskie oddziały pod dowództwem Czapka z Sanu przekroczyły Odrę koło Krosna i zatrzymały się tam w' oczekiwaniu na wojska wielkopolskie, prowadzone przez poznańskiego wojewodę Sędziwoja z Ostroroga. Natomiast rycerstwo nieomal z całego kraju ciągnęło na wyznaczoną koncentrację w Kole. Przybył tam również król na czele chorągwi krakowskich, sandomierskich, lubelskich i sieradzkich. Towarzyszył mu cały dwór ze wszystkimi senatorami. Wkrótce jednak tylko ustanowiony naczelnym wodzem Mikołaj z Michałowa, krakowski wojewoda, pozostał przy wojsku, natomiast król jegomość przeniósł się do Konina. Wszakże jeszcze przed odjazdem na odbytych naradach wojennych potwierdzono poprzednie uchwały z Sieradza i Sandomierza, jak i powzięto inne, dodatkowe. Przede wszystkim zakazano wodzom zdobywanie zamków, gdyż celem najazdu miało być jak największe spustoszenie kraju i zagarnięcie jeńców, a nie zdobycze terytorialne. Chodziło bowiem o jak największe osłabienie przeciwnika, by w ten sposób zmusić go do zawarcia pokoju. Uchwalono uderzenie z dwóch stron. Jedno wzdłuż prawego, nadbrzeżnego obszaru Odry, na Nową Marchię w kierunku na Gorzów, czyli krzyżacki Landsberg, Choszczno (Arenwalde) i Dobiegniew (Woldenberg). Ten kierunek powierzono Sierotkom Czapka i Wielkopolanom pod Sędziwojem, który miał pod sobą około 3 tysięcy rycerstwa. Natomiast Czapek 5 tysięcy piechoty, 900 jezdnych i 120 bojowych wozów z załogami, razem więc siły tej armii wynosiły około 10000 ludzi. Jednak czescy wojowie aczkolwiek w boju zawzięci i okrutni, zbrojni byli licho, w byle jakiej, nędznej odzieży i przeważnie bosi, tak że wiele miast polskich dostarczało im obuwie. Także i jezdni dosiadali byle jakich koni, które często w marszu padały. Armia ta miała z kolei zawrócić ku wschodowi i spotkać się z drugą armią, która przekroczywszy Brdę pod Bydgoszczą pociągnie wprost na północ, przez teren leżący po lewej stronie Wisły.

Były to chorągwie polskie pod Mikołajem z Michałowa, liczące około 16 000 żołnierza. Ta armia właśnie miała ruszać spod Bydgoszczy, by uderzyć na zakonne Pomorze. Uchwalono także wiązanie sił krzyżackich na innych odcinkach. Mazowieckie wojska miały obsadzić swoją granicę koncentrując się koło Płocka, chorągwie zaś ziemi łęczyckiej, kujawskiej, dobrzyńskiej, a także Rusi i Podola otrzymały rozkaz strzeżenia nie tylko własnych ziem, ale także najazdami niepokoić Zakon i w ten sposób zmuszać go do rozpraszania sił. W tym celu również dokonała wypadu na pograniczne ziemie pruskie i dotarła nawet aż pod Kłajpedę. Prócz tego, dzięki dotychczasowym zabiegom dyplomatycznym, ogłosił Zakonowi wojnę książę słupski Bogusław, a za nim opowiedział się Stargard i liczna szlachta pomorska z von Wedelem, Łuczną i Falkenbergiem na czele, którzy złożyli hołd Jagielle. Nawet joanici z przychylnym dotąd Zakonowi mistrzem Baltazarem von Schliebenem oddali Santok Polakom. Osaczony ze wszystkich stron Zakon znalazł się więc w położeniu wręcz fatalnym. Ale najgorsze było to, że nawet na własne wojska nie mógł liczyć. Był to bowiem żołnierz przeważnie zaciężny, a ponieważ Zakon zalegał z żołdem, więc trudny do utrzymania w dyscyplinie. Toteż rabował i własną ludność, bardziej dbając o zapłatę niż o wojaczkę. Podatki natomiast wpływały słabo albo i wcale. Nawet niektórzy komturowie wzbraniali się je płacić. Chełmianie zaś wręcz odmówili pomocy, zasłaniając się ustalonym obowiązkiem służenia tylko do brzegów Drwęcy, Osy i Wisły. Już z końcem maja niektóre czeskie oddziały, wysforowawszy się do przodu, niecierpliwe, bo żądne łupów, wpadły na ziemie Marchii. Ale takie napady na granicach zdarzały się, więc ludność dalszych okolic, nieświadoma ogólnej sytuacji i zdarzeń na szerszej arenie, nie oceniła należycie niebezpieczeństwa, jakie jej groziło. Dopiero kiedy w kilka dni później nadeszły wieści o nadciągających, wielkich wojskach, nawet na znaczne obszary w samej głębi kraju padł popłoch. Za późno jednak już było na szukanie ratunku w ucieczce, zresztą ludzie nie przewidywali takiego piekła, jakie ich czekało. Być może spodziewano się tylko przemarszu wojska, być może dobywania twierdz albo jakiejś bitwy w otwartym polu, której można by nawet przyglądać się z daleka. Własny zaś

dach nad głową i dobytek był zbyt bliski sercu, by nie skłaniać do pozostania na miejscu. Uchronienie go okazało się jednak złudną nadzieją, gdyż wróg wtargnął szeroką ławą i zagarnął od razu całą szerokość kraju nie opuszczając nawet najmniejszej osady. Wszystkimi drogami biegły gromady strasznego ludu, odzianego nieomal w łachmany, nieraz w same tylko koszule i półcienne portki, ściągnięte pasem, brodatego o skołtunionych łbach, bardziej podobnego do dzikich bestii niż ludzkich postaci. Nie znał on też nijakiej litości czy zmiłowania. Szukał tylko mężów do zabijania, a niewiast do uciechy, co wszakże nie ratowało je od śmierci. Zabijał nie szczędząc nikogo ani niczego — podrzynał gardła, wypruwał wnętrzności zarówno mężom jak i kobietom, nie szczędząc i dzieci, wycinał bydło, owce, kozy, nie pomijał nawet psów czy domowego ptactwa. Oszczędzał tylko konie, które zagarniał, ładując na nie zrabowany dobytek. Gorzały więc wsie jedna za drugą, buchając w niebo łunami ognia i blaskami płomieni, pastwą pożogi padały splądrowane miasta. Tylko nielicznym udało się dzięki mocniejszym murom i rozpaczliwej obronie ujść zagładzie. I tak pierwszy padł Friedenberg, potem Dobiegniew, z kolei Choszczno, zdołały się jednak obronić Gorzów i Królewiec. Fala zaś straszliwego najeźdźcy sunęła dalej i to nadspodziewanie szybko, bo dzicy wojownicy żądni łupów nie chcieli dawać ludziom czasu na ucieczkę czy ukrycie swego dobytku. A jeśli nie znajdowali spodziewanych łupów, najokrutniejszymi torturami wymuszali wskazania kryjówek. Ci, co zdołali w ukryciu przeżyć przejście tej zgrai łupieżców, znajdowali potem zwłoki swych bliskich wiszące głowami ku ziemi, z wbitymi pomiędzy rozwarte nogi klinami, lub przybitych gwoździami do drzwi z płatami zdartej skóry czy też inaczej okrutnie pokaleczonych. Groza, rozpacz i bezradność ogarnęły więc ludzi, gdyż schronić się nie było gdzie, bo w gęsto zaludnionym kraju puszcz już nie było, a lasów świadomy kryjówek najeźdźca nie omieszkał penetrować, wiedząc, że w nich właśnie znajdzie najcenniejszą zdobycz, bo byle czego uciekający z sobą nie brali. Wójt Marchii, Henryk von Frauenstein, za słaby byłby stawiać opór wrogowi, poobsadzał więc tylko załogami zamki, w pole zaś ruszyć nie było z

kim. Słał wprawdzie wołania o pomoc do Wielkiego Mistrza, ale bez żadnego skutku, bo ten wsparcia nie był zdolny udzielić. Parły więc dzikie watahy naprzód, nie napotykając oporu. Już wielu dosiadało zdobycznych koni, nie szczędzili więc ich i gnali przed siebie wszystkimi drogami, a za nimi skrzypiały osie bojowych wozów, które załogi, nie obawiając się już walki, wypełniały zdobyczą. Gorzały więc wsie i miasta, od łuny pożarów niebo na horyzontach drgało nocą pulsującą czerwienią, niby szeregiem świetlistych paciorków różańca, dniami zaś ciągnęły nad mokrą od krwi ziemią czarne chmury dymów. Padło z kolei Debrzno, skąd bezlitosne Sierotki splądrowawszy doszczętnie Nową Marchię obróciły się ku wschodowi, zdobywając Czarne i Lędyczek, poczem ruszyły na Chojnice. Z kolei tylko nieznaczna część wojsk wojewody Mikołaja działała nadal na kierunku północnym i niszcząc wszystko po drodze ciągnęła na Nowe i Gniew. Natomiast większość po ominięciu Tucholi, przekonawszy się o potędze jej artylerii, obróciła się bardziej na zachód i również skierowała na Chojnice. Były one dobrze obwarowane, tak miasto jak i zamek, z licznymi bombardami i silną załogą, którą dowodził komtur Bałgi, Erazm von Frichsborn. Oba wojska otoczyły pierścieniem miasto i wbrew uprzednim rozkazom, znęcone jego bogactwem, przystąpiły do szturmów. Kiedy po opuszczeniu Rogoźna mały oddział Czarnego wydostał się poza ostatnie domy miasteczka, od razu przekonał się jak bardzo zmieniła się sytuacja na drogach. Już w poprzednich dniach zdarzało się im, aczkolwiek tylko ż rzadka, napotykać grupy ludności ciągnące bądź pieszo, bądź za wozami, do których niekiedy uwiązane były krowy; Teraz wszakże już często mijali ludzi o wynędzniałych twarzach, otępiałych lub pełnych przerażenia, znękanych trudami pieszej wędrówki, ciągnących noga za nogą w ponurym milczeniu. Kiedy zaś zbliżyli się do pierwszych domów przedmieścia Grudziądza, przekonali się, że o kwaterze nie ma co nawet myśleć, bo nie tylko na podwórkach, ale i wokół zagród porozkładali się wojenni uchodźcy, by zapewnić sobie chociaż dostęp do studni. Nie było więc sensu nawet kusić się o wjazd do miasta. Należało zatem chociaż tu znaleźć sposobne do popasu miejsce i naradzić się nad dalszą

drogą, bo przeprawa przez most w tych warunkach z pewnością nie mogła wchodzić w rachubę. Ale znalezienie takiego miejsca nie było łatwe, bo wszędzie napotykali lustrujące, wrogie spojrzenia mierzące ich przyodziewek, a także zbroje. I chyba tylko widok ich włóczni i mieczy wstrzymywał od czynnych wystąpień. Zatrzymali się na chwilę i po krótkiej naradzie postanowili przede wszystkim przysunąć się bliżej Wisły. Otto objął więc przewodnictwo, bo Grudziądz był jego rodzinnym miastem, i nie szukając drogi, pociągnęli za nim polami. Wkrótce przekonali się, że uciekinierów z tamtego brzegu rzeki pełno było wszędzie, jechali więc szybko, by nie dać im czasu na zbytnie przyglądanie się ich odrębnej, niż krzyżackie, odzieży i uzbrojeniu. Kiedy zaś konie poczuły bliskość wody, same jeszcze bardziej przyspieszyły biegu, toteż wkrótce ujrzeli połyskującą taflę rzeki. Wszakże po drodze Czarny dostrzegł rozległą kępę drzew otoczoną murem, a kiedy ją mijali stwierdził, że był to cmentarz, gdyż mur nie był na tyle wysoki, by zasłonić wierzchołki widniejących za nim krzyży. Wkrótce znaleźli się nad Wisłą. W tym miejscu brzeg tworzył wysoką, porośniętą trawą skarpę. Zatrzymali się na chwilę obserwując szeroką na ćwierć mili rzekę, wolno sunącą w dole szarym, miejscami połyskującym w słońcu nurtem. Potem, odchylając się w siodłach, zjechali do samej wody i po napojeniu koni zawrócili, obierając tym razem bardziej dogodną drogę. Kiedy znaleźli się przed cmentarzem, który Czarny upatrzył sobie na miejsce postoju, i odnaleźli bramę, okazało się, że jest zamknięta. Było to zapewne powodem, że biwakujący w pobliżu uciekinierzy nie szukali za nią schronienia. Była wprawdzie żelazna i zaopatrzona w wielką kłódkę, ale Czarny dostrzegł, że zasuwa, na której wisiała, mocno już przerdzewiała. Obrócił więc swego konia i zdarłszy ostro cugle, naparł jego zadem na wierzeje. Jak się spodziewał, puściły już za pierwszym uderzeniem jego ciężkiego wierzchowca. Znaleźli dogodne miejsce wśród drzew rosnących wokół grobów i pozsiadali z koni. Puścili je na trawę, a sami zabrali się do posiłku. Kiedy już się pożywili, Czarny odezwał się:

Niech nikt się nie odłącza, zanim nie uradzimy, co dalej czynić, bo chyba mostem nie zdołamy się przeprawić. — Słuszna decyzja — zgodził się Prot. — Wszakże należy się o tym przekonać i obaczyć, co dzieje się w mieście... — Otto zna miasto i niemiecki, mógłby więc pójść. My zaś musimy gadać między sobą tak, by nikt nie dosłyszał polskiej mowy, bo przyszłoby chyba chwytać za miecze... — Nie na wiele opór się zda... — mruknął brat Erazm. — Obskoczą nas niczym wilcy, zbyt tu ich wielu... Otto mógłby pójść, ale lepszy będzie mój człowiek. Także dobrze zna miasto, a i niektórych jego mieszkańców także... — Prot uśmiechnął się lekko. — Lepszych nam dostarczy wieści, a i przemknąć się na pewno zdoła łatwiej... Czarny nie wyraził sprzeciwu uznając, że istotnie Niemowa, jak zwano towarzysza Żeglarza, lepiej spełni to zadanie. Kiedy więc wystawiwszy straże rozłożyli się na spoczynek, Czarny stwierdził, że kapra już między nimi nie ma. Chwili zaś, w której ich opuścił, nawet nie zdołał zauważyć. Wrócił dopiero na krótko przed świtem. Zanim ułożył się do snu, jakiś czas rozmawiał ze swoim dowódcą, ale że odsunęli się na stronę, Czarny nie słyszał, o czym ze sobą szeptali, jednak nie pytał, pewny, że Prot sam go o tym zawiadomi. Jakoż istotnie, kiedy już o świcie ogarniali się po nocnym spoczynku i zabierali do podręcznych zapasów, odezwał się: — O przeprawie przez most nie ma co nawet myśleć. Zapchany do cna uciekającymi z tamtego brzegu. Ci zaś straszne opowiadają rzeczy. Nasi pustoszą ziemię, zgliszcza jeno i zwłoki za sobą ostawiając, ale najbardziej ponoć straszne są owe czeskie Sierotki... Ci nie folgują niczemu, co żywe, mordują nawet dzieciaki, czego nasi nie czynią... Miasto zaś tak pełne, że przejechać trudno... — Co tedy czynić? — zatroszczył się brat Erazm. Ruszyłem moich kaprów wyznał Żeglarz. — Przeprawimy się inaczej, jeno aby się stąd wydostać, bo za wesoło to nie wygląda. Wilkiem na nas patrzą, toteż, może być bieda...

— Czy pismo krzyżackie macie, ojcze, dobrze zabezpieczone? — zaniepokoił się Czarny. Brat Erazm uśmiechnął się. — Pod bandażem na lewej nodze ukryte tak, aby nie uszkodzić pieczęci. W razie nieszczęścia musisz wiedzieć, gdzie go przy zwłokach szukać... — Tfu, ojcze, poniechajcie takiego gadania! — obruszył się Hubert. — Jeszcześmy nie w opresji, a i wtedy nie wiadomo co komu sądzone! W opresji wprawdzie jeszcze nie byli, ale sytuacja pogorszyła się w ciągu dnia, gdyż ujrzawszy wywaloną bramę zaczęli przybywać na cmentarz nowi uchodźcy. Rozkładali się między grobami, kobiety wrzeszczały na dzieci, mężczyźni dobywali z płóciennych worków żywność i z kolei oni obrzucali ich spojrzeniami, w których wrogość szła w parze z ciekawością. Od czasu do czasu padało rzucane ku nim pytanie, kim są, na co dawali zdawkowe odpowiedzi, które tylko wzmagały nieufność. Czarny niecierpliwił się więc, tym bardziej że musieli pozostać na miejscu, gdyż Prot powtórnie wysłał do miasta Niemego, należało więc czekać na jego powrót. Zresztą Żeglarz również siedział z zasępioną twarzą, wyraźnie strapiony przedłużającą się nieobecnością swego posłańca. Czarny zbliżył się do niego i siadając obok, zagadnął: — Trapisz się, że Niemowa nie wraca? — Tym także. Tym bardziej że dostał ważne polecenie... — Coś mu rozkazał? — Przede wszystkim przygotować nam przeprawę przez rzekę. — Jaką, skoro jak mi mówiono, brodu w pobliżu nie ma? — Ale są krypy, nietrudno także zbić tratwę! — Przeprawić nas dziesięciu można by nawet i łodzią, ale koni ostawić przecież nie sposób. One zajmą dużo miejsca, a i ważą niemało! — Pomieści je jedna duża krypa. Zamierzam ruszyć z prądem, a potem spychać ją ku przeciwległemu brzegowi... — Ja zaś rozważałem inną jeszcze możliwość! Ruszać dalej drogą na Toruń... — uzupełnił Czarny w odpowiedzi na pytające spojrzenie Żeglarza. — Aby nas rozszarpali na pierwszej mili? — prychnął ten na to wyjaśnienie. — Nie widzisz, jak na nas spozierają? Odzież i broń nas zdradza, a i gęb te głupki nie zamykają!

— Mamy blisko do ziemi chełmińskiej i Chełmna, a tam ludność nam życzliwa. Może uda się przemknąć? Żeglarz pokiwał przecząco głową. — Tu samo tylko dotarcie do rzeki nie będzie łatwe, a cóż mówić o gościńcu? — Przecież nad rzeką już byliśmy! — Ale siedzimy tu dość długo, bo od wczoraj. Kto wie, czy wieść o nas nie dotarła już do zamku? Czarny skinął głową. — Wyznam, że i ja tego się bałem. Dlatego właśnie chciałem z tobą rozważyć, czy nie ruszać od razu i przedrzeć się do Chełmna? Wieczór blisko, może nam się uda po nastaniu nocnych ciemności? — Zależy, z czym przybędzie Niemowa. Trzeba z decyzją poczekać na jego powrót... Wszakże minęła godzina, potem druga, słońce już skłaniało się ku zachodowi, a kapra wciąż nie było. Czarny, ogarnięty wzrastającym niepokojem, już był gotów dać rozkaz siodłania koni, kiedy równie nieoczekiwanie jak znikał, tak i teraz pojawił się Niemowa. Od razu skierował się do Prota i, tak jak poprzednio, zdawał mu cichą relację. Żeglarz skwitował ją krótkim skinieniem głowy i zwrócił się z wesołym błyskiem w oczach do Czarnego: — Krypy czekają, możemy ruszać! — Właśnie chciałem dawać rozkaz siodłania — wyznał Hubert — jednak, aby próbować drogi na Chełmno. Rad wszakże słyszę o krypach, choć nie wiem, jakżeś tego dokonał! — Lubuję się w niespodziankach, ale wolałbym, aby się nie zdarzały! — nieco zagadkowo rzucił w odpowiedzi Żeglarz. W kilka chwil potem byli już w siodłach. Jeden za drugim wyjeżdżali przez bramę cmentarza, odprowadzani zawiedzionymi spojrzeniami myśliwców, którym uchodzi upatrzona zwierzyna. Po wydostaniu się z cmentarza na polecenie Prota zbili się w jedną gromadę, wziąwszy między siebie wszystkich trzech zakonników, i prowadzeni tym razem przez Niemowę zagłębili się w ulice przedmieścia. Słońce już zniżyło się ponad dachy domów, miejscami przeświecając przez gałęzie otaczających je drzew świetlistymi strzałkami ostatnich

blasków. Między zagrodami wszędzie było widać biwaki uchodźców, gdzieniegdzie przy rozpalonych już ogniskach krzątały się niewiasty, a i ulice pełne były krążącej ludności. Nie zważali jednak na nikogo, bezceremonialnie najeżdżając końmi na pieszych, jeśli nie usunęli się na czas. Wkrótce pomiędzy ścianami domów ujrzeli skrawki brunatnych miejskich murów, a po chwili rozwartą czeluść bramy, z której właśnie wypadał oddział złożony z dwudziestu konnych knechtów, otoczony grupą pieszych, z których każdy dzierżył byle jaką, widać w pośpiechu pochwyconą broń, bo niektórzy mieli w rękach tylko zwykłe pałki lub kawałki łańcuchów. Na ten widok Czarny i Prot jadący na czele grupy najpierw wstrzymali wierzchowce, a potem, widząc, że knechci rozciągnęli się, by ich otoczyć, sięgnęli po miecze. Reszta ich ludzi uczyniła to samo, a jedynie braciszkowie, przeżegnawszy się, rozpoczęli głośne modły, polecając się boskiej opiece. Dowódca knechtów, zapewne krzyżacki rycerz, bo okryty był białym płaszczem z czarnym krzyżem, wysunął się do przodu i wrzasnął: — Coście za jedni i skąd przybywacie?! Hubert odkrzyknął mu: — Wracamy z Malborka, jako polskie poselstwo, z waszym żelaznym listem! Tedy dajcie nam drogę! Krzyżak roześmiał się: — Żelazny list możesz sobie wsadzić w tyłek! Najechaliście zakonne ziemie, a posłować będziecie dopiero jak przyjdzie wam żebrać o litościwy pokój! Teraz zaś rzućcie miecze, inaczej nie ujdziecie z życiem! — Przyjdź tedy i weź je sobie! — wrzasnął Czarny spinając wierzchowca, gdyż Krzyżak na tę odpowiedź dał knechtom znak do natarcia. Rozgorzała walka, której wynik był przesądzony wobec ogromnej przewagi napastników. Lecz Czarny, znając brata Erazma, spodziewał się, że ten, korzystając z bitewnego zamieszania, zdoła wymknąć się i ujść z cennym pismem. Miecz uderzać więc począł o miecz, wierzchowce wspinać się na zady lub krążyć wokół siebie. Od razu stało się widoczne, że rozprawa dla knechtów nie będzie łatwa, bo przeciwnik bieglejszy był w walce, więc oni pierwsi zaczęli spadać z siodeł. Widząc to reszta już nie nacierała z taką śmiałością, ale po tym początkowym powodzeniu sytuacja zmieniła się, kiedy doskoczyli do walczących również piesi, którzy zapewne przywiedli knechtów. Teraz

broniącym coraz trudniej było parować ciosy łańcuchów i pałek, zguba zawisła więc nad otoczonym zewsząd małym oddziałem. Czarny bronił się z zawziętą zaciekłością, ale już polecał duszę Bogu, kiedy raptem usłyszał przenikliwe gwizdy, dochodzące od strony najbliższych domostw, oraz wrzask kilku dziesiątków gardeł. W chwilę zaś potem dostrzegł dzikie, rozognione twarze jakichś włóczęgów rzucających się zza węgłów do walki. Mimo lichej odzieży uzbrojeni byli jednak w szable, miecze bądź krótkie, tatarskie jatagany. Władali też nimi nadzwyczaj sprawnie, toteż piesi od razu zostali jakby rozerwani na strzępy i teraz knechci musieli bronić się przed nowym wrogiem, który walczył z tak wielką wprawą, że Czarnego ogarnął podziw nad jego wojenną biegłością. Najpierw piesi kładli się, jakby z samego strachu, tak ciosy były trudne do zauważenia, a potem, kiedy wnet pierzchły ich niedobitki i kolej przyszła na knechtów, ci równie szybko ustąpili pola, tym bardziej że teraz i Czarny ze swoimi odzyskał swobodę ruchów. Toteż nieomal od razu obrócili konie i pognali ku bramie, a między nimi powiewał biały, rycerski płaszcz. Zdumienie Czarnego niespodziewaną, a tak skuteczną pomocą ustało, kiedy usłyszał, jak na widok pierzchających knechtów Prot obrócił się w siodle i krzyknął do otaczających go zewsząd wybawców: — Dzięki, bracia kaprowie! Przybyliście na ratunek w porę! — Radzim temu, bracie dowódco! — odkrzyknęli mu zgodnym chórem, potem jeszcze rozlegały się dalsze okrzyki: — Zdrowia, kapitanie! Licz na nas, Czarcie, jako i my na ciebie! — Teraz dawajcie baczenie na rzekę! — polecił Prot. — Ruszam w drogę, ale zastąpi mnie Żylasty z Tczewa! Jemu dawajcie posłuch! Kiedy wkrótce, pozostawiwszy na przedbramnym placu pobitych, ruszyli szybko za Niemową, Czarny przysunął się z koniem do Prota i zagadnął go, nie tając podziwu: — Dzielnych masz waść pod sobą ludzi! Z wyglądu wprawdzie niezbyt chędodzy, ale władać orężem umieją! — Takich, co do tego niezdatni, do bractwa nie bierzemy! — rzucił z wyraźnym zadowoleniem Żeglarz. — Masz ich waść pod sobą sporo, skoro w samym Grudziądzu zebrało się, na oko licząc, ze trzydziestu.

— Dlatego też władamy Wisłą od Torunia po Gdańsk! — chełpliwie oświadczył Prot. — I dlatego kupcy płacą nam za opiekę nad ich szkutami! — A ci, którzy się wzbraniają? Herszt kaprów wzruszył niedbale ramionami. — No cóż, tracą towar... Mogą go jednak potem odkupić, i to nawet za pół ceny. Ale drożej to wynosi niż nasza straż. — Zbójecki to wszakże proceder — mruknął Czarny i chciał jeszcze coś dorzucić, ale nieoczekiwanie odezwał się brat Erazm, który jechał obok nich, w milczeniu przysłuchując się rozmowie: — Wszakże owym zbójom zawdzięczamy ratunek. Gdyby nie ich pomoc, już byś, mości Hubercie, leżał twarzą do ziemi... — Tak by w istocie było — roześmiał się Czarny. — Wiele mamy do zawdzięczenia naszemu kompanowi, o czym i ksiądz Andrzej będzie wiedział. Jakżeś jednak, mości Czarcie, zebrał na czas swoich ludzi? — Niemowa dość się w tej sprawie nabiegał, ale sprostał zadaniu — rzucił wprawdzie zdawkowo Prot, ale widać było, że jest zadowolony z pochwały. A zapewne także z zapowiedzi doniesienia o jego zasłudze proboszczowi, od którego zależała sprawa nobilitacji, o czym dobrze wiedział. Tymczasem, już nie nagabywani przez nikogo, dotarli do Wisły. Słońce skryło się, ale zachodnia zorza gorzała jeszcze na niebie czerwienią, więc na jej tle ujrzeli za rzeką dalekie smugi czarnych dymów, świadczące o bliskości wojennej pożogi. Domy, nieco tu rzadsze, schodziły po łagodnej pochyłości nadbrzeża, prawie do samej wody. Niemowa jadący na czele ich oddziału skręcił raz i drugi, aż wreszcie dotarli nad samą płaszczyznę wodnego nurtu. Brzeg był piaszczysty, więc bez trudu dojechali do kołyszącej się na wodzie obszernej, długiej krypy, przymocowanej do zbitego z kilku desek pomostu. Przy krypie kręciło się kilku ludzi, którzy ruszyli ku nim, a kiedy pozsiadali z koni, ujęli je za uzdy i pomagali jeźdźcom wprowadzić na chybotliwą kładkę. Zwierzęta opierały się nieco, ale szybko uporano się z ich lękiem i wkrótce załoga krypy, wspomagana przez żołnierzy, zaczęła ją odpychać od brzegu długimi drągami, dopóki nie spłynęła i szybko ruszyła, porwana prądem.

Było już jednak blisko północy, kiedy wreszcie dno krypy zaszurało o piasek. Noc była widna, bo księżyc stał na niebie i gwiazdy migotały tysiącami iskier, przeto z wyładunkiem nie było trudności. Gęsto tu było od krzaków łozin, więc nie oddalając się zbyt daleko od brzegu, po wyznaczeniu kolejności straży, od razu porozkładali się na spoczynek. Rankiem zaś nie potrzebowali nawet szukać swoich wojsk. Ledwie bowiem zabrali się do pojenia koni, kiedy zostali otoczeni przez kilkunastu jeźdźców. Ale jak się wkrótce okazało, był to zwiad bocznej straży chorągwi sieradzkich, które szły w pobliżu pod wodzą znanego rycerza, członka królewskiej Rady, Dzierżsława Włostowskiego. Ten zaś, jako doświadczony dowódca, by ustrzec się od niespodziewanego krzyżackiego napadu zza Wisły, ubezpieczał się od tej strony. Pana Włostowskiego Czarny znał dobrze z królewskiego dworu, toteż rychło, doprowadzeni przed jego oblicze, otrzymali ochronny poczet w drodze do Konina, gdzie, jak im powiedziano, przebywał król jegomość. W ciągu miesiąca cała Nowa Marchia została zniszczona całkowicie, tylko zgliszcza i ruiny spotkałby ten, kto odważyłby się zapuścić w tę wymarłą, pozbawioną wszelkiego ruchu i życia krainę; wiatr tu zawodził po nie sprzątniętych lub stratowanych polach i gwizdał w sterczących ku obłokom, osmalonych pożarem kominach. Wśród pogorzelisk włóczyły się bezdomne psy wyszarpując spod rumowisk ciała pobitych. Tylko w Choszcznie i jeszcze paru zamkach pozostały wielkopolskie załogi, reszta wojsk ruszyła pod Chojnice, gdzie stanęła 6 lipca, od razu przystępując do oblężenia. Wkrótce po tym przybyła i większość wojsk pod wojewodą Mikołajem z Michałowa. Po przejściu Brdy pod Bydgoszczą różnymi drogami pociągnęły na północ i, zgodnie z rozkazami, doszczętnie niszczyły kraj. Ominęły Jasieniec i, wobec silnego ostrzału artylerii, również Tucholę. Tylko nieznaczne siły pozostawił pan z Michałowa do czuwania nad nadbrzeżem Wisły, by nie zostać zaskoczony z boku czy od pleców, sam zaś z główną armią także pociągnął pod Chojnice, widać zmówiwszy się z poznańskim wojewodą. Kiedy jego chorągwie ukazały się na drogach wiodących do miasta, mieszkańcy, mniemając, że nadciąga odsiecz, wylegli na ulice i mury witając

je radośnie, radzi przyjrzeć się spodziewanej bitwie. Rozczarowanie i zrozumienie sprawy nastąpiło, kiedy ujrzano, jak obie armie witają się z przyjaznymi okrzykami. Potężnym pierścieniem opasano miasto, gdyż połączone siły liczyły około dwudziestu tysięcy żołnierzy, a broniła go poza mieszkańcami tylko garść, bo zaledwie kilka setek żołnierzy pod wodzą komtura Bałgi Erazma Frischborna, jak się potem okazało, zakonnego bohatera tej wojny. Mimo jego dzielności tak wielki strach zapanował wśród ludności, że miasto padłoby ód razu, gdyby natychmiast uderzono na mury. Wszakże tego nie uczyniono, natomiast trzej wodzowie przystąpili do narad, czy nadal niszczyć kraj, czy też zatrudnić się oblężeniem. Wiedząc o zatrzymaniu się wojsk pod Chojnicami, król słał posłańców z przypomnieniem o swych rozkazach i żądaniem ich wykonywania. Mimo to Sędziwój z Ostroroga zdołał skłonić i Czapka, i pana z Michałowa do pozostania na miejscu i ponawiania szturmów, motywując, że skoro już tu są, kilka dni zwłoki nie stanie na przeszkodzie królewskim zamierzeniom. Opasano więc szczelnie miasto z czterech stron, przy każdej ustawiając wielką bombardę, a obok także mniejsze, i bito kamiennymi pociskami w mury, skąd odpowiadano równie gęstym ogniem. Jednocześnie przystąpiono do spuszczania wody z wyjątkowo szerokiej fosy opasującej dookoła zamek i miasto. Kiedy jednak woda spłynęła, okazało się, że dno jest tak muliste, że przebyć go nie ma innego sposobu jak tylko po wymoszczeniu przejścia, co pod gradem pocisków miotanych z murów pociągało wiele ofiar. Nastąpiły szturmy, i to jeden po drugim, za każdym jednak razem odpierane przez rozpaczliwie broniących się mieszkańców, których kobiety stawały na murach razem z mężami, a pacholęta donosiły pociski. Kiedy pod bramy miasta podciągnięto dwanaście wozów krytych ochronnymi dachami i załadowanych szturmowymi drabinami, obrońcy wypadli przed mury, wysiekli załogę, a wszystkie wozy spalili. Próbowano także podkopów, ale liczne nocne wyprawy udaremniały te prace. Przy jednej z takich okazji zagwożdżono też jedną z owych czterech potężnych bombard, miotających pociski wielkości wiadra. Zdarzyło się, że podczas przeprawy przez bagno fosy załamał się pomost i czterech rycerzy, między innymi niejaki Piotr Oporowski, który nie mogąc wydobyć się z błota wołał do obrońców, że gotów się poddać, aby im jednak

udzielono pomocy. Na to wezwanie rzucono sznury i wyciągnięto nieszczęśników na mury, poczem wykąpanych i świeżo odzianych dzielny komtur odesłał oblegającym za poręczeniem na słowo. Ci zaś za tak szlachetny postępek oddali mu w zamian stu pojmanych jeńców. Mimo to zawzięte walki trwały nadal, wciąż jednak nie udało się przełamać oporu obrońców, którzy nie tylko ograniczali się do odpierania ataków, ale i częstymi wypadami zadawali dotkliwe straty. Wreszcie na 22 lipca wyznaczono szturm jednocześnie ze wszystkich czterech stron, w miejscu, gdzie dowodził sam komtur, rzucając główne siły. Nigdzie jednak nie odniesiono sukcesu, toteż pierwsi poniechali walki Czesi, co potem miano im za złe. Wszakże i Polacy nie zdołali uporać się z zażartością obrońców, w rezultacie tracąc ponad tysiąc żołnierzy. Między innymi zginął dzielny młodzian Jarand z Brudzewa, syn Jaranda, wojewody inowrocławskiego i jednego ze znakomitszych senatorów, a Jana Mężyka z Dąbrowy, lwowskiego wojewodę, pocisk z kuszy ciężko zranił w nogę. Nie bacząc na niepowodzenie tego szturmu, nie poniechano walki. Tym gorliwiej zabrano się do podkopów, ale też i obrońcy nadal nie tracili czujności. Skoro tylko usłyszeli odgłosy podziemnych prac, dokonywali napaści, odganiali kopaczy i zawalali przejścia. W obozie natomiast zaczęło brakować żywności, rycerstwo poczęło szemrać na daremne ofiary i stratę czasu, a do tego król, już mocno rozgniewany nieposłuszeństwem wodzów, zagroził im pozbawieniem godności, jeśli natychmiast nie zaniechają bezskutecznego oblężenia. Toteż w połowie sierpnia, po sześciu tygodniach zażartych, ale daremnych walk, odstąpiono od Chojnic, które przysporzyły chwały, ale dowódcy, komturowi z Bałgi, Erazmowi Frischbornowi. Ten, broniąc się uparcie i odważnie, słał jednak prośby do Wielkiego Mistrza o pomoc, ale tak jak i wójt Nowej Marchii — bez skutku. Zakon nie miał zapewne żadnego planu obrony, gdyż wykazywał zupełną bezradność. Russdorf rozsyłał tylko wszędzie skargi, żalił się na okrucieństwa i zawziętość Polaków, komturowie zaś, zda się z własnego rozeznania sytuacji, przesuwali swe siły to w tę, to w inną stronę, ale w tych ruchach nie było widać żadnej myśli przewodniej, zmierzającej do zorganizowania działań obronnych. Jeden tylko marszałek zakonny Jodok von Strupperger okazywał jakąś wolę oporu czy przeciwstawienia się najazdowi, gdyż zebrał nieco wojska i rozłożył się z

nim pod wsią Schwarzenwalde. Długo tam wszakże nie pozostał, co było błędem, bo zmusiłby wówczas polskie wojska do bitwy — bez pokonania go bowiem nie mogli penetrować Pomorza. Ale widać marszałek ocenił swe siły jako zbyt słabe, by mogły dać opór nieprzyjacielowi, a Wielki Mistrz i komturowie nie pospieszyli mu ze wsparciem. Może też miał i inne plany, dość że zwinął obóz i ruszył spod Grudziądza na północ, chcąc widać nie dopuścić Polaków do przeprawy przez Wisłę. Toteż kpiło potem z niego polskie rycerstwo, że chciał w ten sposób dać honorową asystę najeźdźcy, gdyż przyglądał się tylko z drugiego brzegu rzeki, jak płoną zakonne miasta. Natomiast wojska polsko–czeskie minęły w tym czasie Nowe, potem Gniew, gdzie zamknął się gotów do nowych walk niestrudzony Frischborn. Tym razem posłuszne rozkazom królewskim nie próbowały go jednak zdobywać, a uderzyły na Pelplin, które zburzyły i splądrowały do cna, nie szczędząc nawet klasztoru, i 29 sierpnia stanęły pod Tczewem. Jeszcze w Pelplinie zjawili się pierwsi wysłannicy krzyżaccy, gotowi wszcząć rokowania pokojowe. Spotkali się jednak z zasadniczym warunkiem, jaki od razu postawiła strona polska, mianowicie bezwarunkowego zaprzestania wspierania Świdrygiełły. Zakonni posłowie nie wyrazili na to zgody i te pierwsze rokowania zostały zerwane. Wojewoda Mikołaj nie omieszkał jednak wysłać do gdańszczan listu z zawiadomieniem, że Zakon nie chce pokoju, podając przyczynę odmowy. Jednocześnie zawiadamiał jednak, że mimo przyjaźni, jaką żywi do nich, będzie musiał z powodu tej odmowy ruszyć na miasto. Niech więc raczej zmuszą Wielkiego Mistrza do zaprzestania wojny, Polacy zaś nie będą temu przeciwni, jeśli słuszne żądanie, by Zakon nie mieszał się do ich spraw, zostanie spełnione. Natomiast pod Tczewem przystąpiono do prac oblężniczych. Miasto było mocniej obwarowane niż Chojnice i znacznie lepiej zaopatrzone. Stała tu bardzo silna, kilkutysięczna załoga najemnego żołnierza ściągniętego z innych twierdz, które Polacy już ominęli. Byli to przeważnie gdańscy marynarze trudniący się chętnie i morskim korsarstwem, tak zwani schiffkinderzy, lub rzeczni, grasujący na Wiśle, których częściej zwano kaprami. Czeskie oddziały minęły Tczew i od razu ruszyły na Gdańsk, natomiast Polacy przystąpili do palenia pozostawionych jeszcze na przedmieściach budynków, których obrońcy z powodu opieszałości czy braku czasu sami nie zniszczyli.

Wiał jednak niepomyślny dla załogi wiatr i iskry, a nawet strzępy palącej się słomy, niesione jego podmuchami, opadały na miasto, wzniecając w wielu miejscach pożary, które zaczęły rozprzestrzeniać się z gwałtowną szybkością. Wkrótce więc całe miasto stanęło w ogniu. Na ten widok wojsko ruszyło ku murom i bramom, by wykorzystać nieoczekiwaną; a tak korzystną sytuację, która, gdyby nie jej tragiczne podłoże, byłaby warta wesołego śmiechu. Z jednej bowiem strony bram napastnicy usiłowali je wyważyć, z drugiej zaś przerażeni mieszkańcy tłoczyli się przy nich, gorączkowo usiłując jak najszybciej je otworzyć, by wyrwać się z ognistego piekła. Potem zaś, kiedy już wojska dostały się do miasta, żołnierze wespół z ludnością zabrali się przede wszystkim do gaszenia pożaru, nie tylko wszakże ze współczucia, co z chęci ratowania dla siebie dobytku. Spóźnili się z tym jedynie Czesi, którzy idąc w przedniej straży na Gdańsk dotarli do Miłobądza, ale na wieść o upadku Tczewa, co rychlej zawrócili. Mało co jednak do grabienia dla nich już zostało. Wszakże doszło do objawów tak wielkiego okrucieństwa, że nawet nawykli do wojny żołnierze wzdrygali się na jego widok. Żadnej wówczas litości wrogowi nie okazywano, zwłaszcza, jeśli pochodził z tak powaśnionych ze sobą nacji, jak niemiecka i polska. Wycinano się bezlitośnie — Krzyżacy dla wytępienia plemienia stojącego im na drodze do zdobyczy terytorialnych, Polacy w obronie i z zemsty za doznane okrucieństwa. Teraz wszakże nastąpiły wydarzenia, które przekroczyły nawet i tę zajadłą nienawiść. Oto Jan Czapek z Friedenbergu dowiedziawszy się, że wśród jeńców z Tczewa, którzy dostali się w ręce Polaków, znajdują się Czesi wierni katolickiej wierze, będący uchodźcami z rodzinnego kraju właśnie w obawie przed husytami, uprosił o wydanie ich mówiąc, „że przeciw własnemu narodowi wspomagali Niemców i najęli się do Prus, by walczyć przeciw królowi i królestwu polskiemu”. Nieoględnie więc spełniono jego prośbę, a wówczas ułożono w czeskim obozie wielki stos i wszystkich pojmanych na nim spalono. Drugiej podobnej niecności dopuścił się Polak, Jan Strasz z Białaczowa, który zamknął ponad stu pojmanych, owych „schiffkinderów” w drewnianym budynku, obłożył go słomą i podpalił.

Kiedy bez zwłoki doniesiono o tym wojewodzie, ten nadjechawszy w skok, zgromił surowo Strasza za tak barbarzyński uczynek. On wszakże tłumaczył się, że w taki sam sposób i jego rodzina zginęła z krzyżackich rąk. Aby nie dopuścić do dalszych występków przeciw rycerskiej godności, zarządził wojewoda specjalną straż dla kobiet i dzieci, które, zebrane w jednym miejscu, zostały zaraz przewiezione wraz z posiadanym dobytkiem dalej od biwakujących wojsk, i to aż na drugi brzeg Wisły. Tam umieszczono ich w bezpiecznym schronieniu, a potem wojew oda rozkazał jeszcze przeszukać cały obóz, czy aby ktoś nie ukrył pojmanej branki. Spod Tczewa wojska ruszyły na Gdańsk, nadal niszcząc wszystko po drodze, i 1 września stanęły na Biskupiej Górze pod miastem. Było mocno warowne, ale mimo to bito w nie z dział czyniąc nieco szkód, spróbowano też nagiego szturmu, ale bez powodzenia. Jednocześnie prowadzono rozmowy pokojowe, które nie przyniosły jednak rezultatu. Spalono więc całą okolicę — między innymi padł ofiarą napaści klasztor cystersów w Oliwie — ale też na tym się skończyło. Uchwalono marsz powrotny. Przed tym jednak nastąpiły wielkie uroczystości związane z dotarciem do morza. Większość żołnierzy, a zwłaszcza Czesi, widzieli je po raz pierwszy, wchodzili więc w fale bądź pieszo, bądź konno i nabierali do flaszek wodę. Sam czeski wódz Czapek wjechał w morze i uroczyście, wezwał obecnych na świadków, że oto dotarł do krawca ziemi. Trwały też igrzyska, w czasie których odbyło się pasowanie na rycerzy. Wreszcie zwinięto obóz i ruszono ku polskiej granicy. Pochód odbywał się szybko, bo niszczyć nie było co, łupów bowiem już nie stało, a zresztą wieźć ich nie było czym. Ominęli Starogard, gdzie doszli dowódców kolejni wysłannicy krzyżaccy, tym razem po glejt na przejazd dla poselstwa do dalszych rokowań. W kolei wojska ominęły Tucholę z respektu wobec jej dalekosiężnych dział. Stąd oddziały czeskie ruszyły szybciej do przodu, bo cierpiały już głód i chciały zasilić się polską żywnością, gdyż kraj, przez który szli był zupełnie spustoszony. Natomiast pan z Michałowic zatrzymał się pod Jasieńcem, gdyż pełnomocnicy zakonni, którzy dotąd szli w ślad za wojskiem, tu się dopiero zjawili. Toteż dworowano sobie z nich, że czekali ze swym posłannictwem, aż ich ziemie do cna będą zniszczone.

Rozpoczęły się rozmowy. W czasie ich trwania dowiedziano się, że pobliskiego zamku broni tylko nieliczna załoga. Co młodsi postanowili więc uderzyć z nagła i go zdobyć. Pociągnęli wszakże za sobą i resztę wojska, a nawet Dobka Puchałę dowodzącego bombardami. Toteż przy jego pomocy wdarto się na mury i Jasieniec padł od pierwszego szturmu. Skarżyli się na to krzyżaccy wysłannicy, ale im odpowiedziano, że pokoju jeszcze nie zawarli. Potem już rokowania nie trwały długo i 13 września zostało zawarte zawieszenie broni, z tym, że miało trwać do Bożego Narodzenia. Natomiast 30 listopada w Brześciu Kujawskim obie strony miały przystąpić do rokowań nad zawarciem trwałego pokoju. Wojna ta, zwana odwetową, chwały polskiemu orężowi nie przyniosła, gdyż wojsku nakazano przede wszystkim zniszczenie nieprzyjacielskiego kraju, czego dotąd celowo i z premedytacją nie czyniło, ale zamiary króla i jego Rady zostały spełnione. Zakon wyszedł z niej, jeśli nie ze złamanym kręgosłupem, to jednak mocno osłabiony, i to nie tylko materialnie, ale i prestiżowo, bo coraz bardziej musiał się liczyć zarówno z opinią i wolą swoich miast, jak i głosem społeczeństwa, które w większości przeciwne było jego zaborczej polityce, a pragnęło pokoju. W czasie, kiedy Zakon brał tak srogie cięgi, i na Litwie nie było spokojnie. Jeszcze w maju Świdrygiełło uzgodnił z Russdorfem, że wspólnie ruszą na Polskę. Jednak Wielkiemu Mistrzowi w jego własnym kraju złożyli wizytę właśnie Polacy, więc do wzajemności skory nie był. Ale i Świdrygiełło nie zdołał wykonać swoich zamierzeń, wszakże nie z własnej, a Inflanckiego Mistrza winy. Kiedy bowiem kniaź posłał mu wezwanie, by na 31 maja przybył z wojskiem do Połocka, jak to już uprzednio ustalili, Rutenberg zaczął wykręcać się brakiem paszy i koniecznością uzgodnienia sprawy z kapitułą, mimo że przedtem, często na własną rękę, wyprawiał się na Litwę. Tak więc zamierzone uderzenie nie doszło w przewidzianym terminie do skutku i dopiero 8 lipca Rutenberg opuścił Kiesię i w połowie miesiąca po połączeniu się ze Świdrygiełłą, który zgromadził duże siły, wkroczyli w granice Litwy. Stało się to w czasie, kiedy Polacy oblegali jeszcze Chojnice. Była to silna wyprawa, do której Wielki Mistrz przywiązywał znaczną wagę, toteż z niecierpliwością oczekiwał wiadomości z Litwy. Wszakże były to oczekiwania daremne, gdyż żadne wieści stamtąd nie dochodziły. Rutenberg przepadł bowiem, jakby go pochłonęła ziemia. Pytał o niego

Wielki Mistrz nawet w Rydze, ale i tam jeszcze w drugiej połowie sierpnia nic o nim nie wiedziano. Plotki jedynie głosiły, że stoczył jakąś zwycięską potyczkę z oddziałem, Zygmunta i ponoć od dwóch tygodni stoi pod Wilnem. Pierwsze, bardziej pewne wiadomości przyszły dopiero z Królewca, ale dotarły po czasie, bo pokój z Polakami został już podpisany. Ogólnie jednak wyprawa Świdrygiełły była dla niego pomyślna. Zygmunt nie rozporządzał tak dużymi siłami, jak on, a do tego nie mógł w pełni ufać litewskim kniaziom i bojarom, gdyż zraził ich do swojej osoby okrucieństwem, zwłaszcza przy karaniu sprawców ostatniego spisku. Toteż za radą polskich przywódców, którzy byli przy nim, tymi siłami, jakie zdołał zebrać, prowadził walkę podjazdową, kryjąc się po lasach i bagnach, skąd dokonywał zbrojnych wypadów nękając mniejsze oddziały lub transporty żywności. Świdrygiełło więc paląc i niszcząc wszystko po drodze dotarł aż pod Wilno, spalił miasto, ale że zamku zdobyć nie zdołał, obrócił się zatem na Troki, gdzie przez cztery dni również daremnie próbował zdobyć zamek. Ograniczył się więc tylko do rozesłania licznych zagonów, po czym obarczony wielką zdobyczą i wiodąc licznych jeńców, wśród których było wielu znakomitych bojarów litewskich, ruszył w drogę powrotną. Gdyby więc Wielki Mistrz o tym dowiedział się na czas, na pewno jeszcze by zwlekał z podpisaniem rozejmu. Tym bardziej że odnosili sukcesy i wodzowie Świdrygiełły, Aleksander Nos w Łucku, a Fedko Niedźwiedzki na Podolu. Nos najeżdżał parokrotnie ziemię chełmską, a Fedce udało się dzięki fortelowi pojmać w niewolę Teodoryka Buczackiego, którego potem Świdrygiełło przekazał Inflanckiemu Mistrzowi dla wymiany na jeńców z Polakami. Rozzuchwaleni tymi sukcesami ruszyli na Brześć. Spalili miasto i rozpoczęli oblężenie zamku. Jednak była to zbyt ważna twierdza, by Jagiełło poniechał jej obrony i nie posłał odsieczy. Skierował więc tam pospolite ruszenie z ruskich i mazowieckich ziem. Zwiedziawszy się o tym obaj wodzowie zwinęli oblężenie i wycofali się. Kiedy zaś wkrótce potem Nos przedsięwziął nową wyprawę na chełmszczyznę, dopadł go nad Bugiem Hryćko Kierdejowicz i rozbił doszczętnie, co na dłuższy czas zapewniło tej ziemi spokój. %

Wieści o zamieszkach w kraju, a nawet buntach przeciw władzy Zygmunta, i to wśród bojarów, którzy dotąd byli mu przychylni, wciąż docierały do Niemierzy wywołując zatroskanie Jaksy oraz niepokój i obawy wśród jego mieszkańców. Rudy odbywał narady ze swoim cywunem i Jurgą omawiając możliwości obronne dworu; gdyby przyszło do napaści. Skutkiem tego przykazał podjąć prace przy wzmacnianiu wałów i palisad, a także oczyszczeniu fosy łączącej oba ramiona rzecznego zakola. Posunął ostrożność nawet tak dalece, że most przerzucony przez nią przykazał przysposobić do szybkiego usunięcia, gdyby zaszła taka potrzeba. Wybrał się też wozem na parę dni do Wilna, i to z dobrze wypchanym mieszkiem. Wrócił zaś z dwudziestu zakupionymi kuszami, którymi powiększył zasób zbrojowni, Jurga zaś wziął je zaraz do wypróbowania i zaznajomienia czeladzi z ich obsługą. Tak nadszedł czerwiec, kiedy pewnego dnia nadleciał wielkoksiążęcy goniec posłany do okolicznych dworów z wezwaniem, by Niemierza dostarczyła dwie kopie do Trok na Dzień Świętego Antoniego. Ponieważ jedna kopia skupiała zespół trzech wojowników, bo należał do niej oprócz rycerza z kopią także jego przybotowy i strzelczy, przeto Jaksa musiał dać ośmiu ludzi, bo również chłopca do koni i woźnicę do prowadzenia wozu z prowiantem. Był to znaczny ubytek z jego załogi, ale Jurga twierdził, że starczy i tych, co pozostali, bo wyćwiczył ich dobrze zarówno w strzelaniu, jak i obalaniu drabin, więc książęcy rozkaz większego uszczerbku im nie zrobi. Nadszedł więc dla obu młodzieńców tak bardzo upragniony dzień, którego nawet głosy serc nie były zdolne zakłócić mimo niewieścich westchnień, łez i napomnień, jakimi byli żegnani, zanim znaleźli się w siodłach. Jako pocztowi ruszyli z nimi, równie radzi wojennej przygodzie, Damian i Tomek. Zgłaszając swe służby w Trokach dowiedzieli się, że w pobliskim Wilnie stoi jedna z polskich chorągwi już wcześniej przyprowadzonych przez Mszczuga ze Skrzynna. Zabiegi o służbę pod jej znakiem nie trwały długo i tak pod komendą rycerza zwanego powszechnie Kropą rozpoczęli swą służbę. Droga niby mroczny tunel prowadziła między leśnymi olbrzymami puszczy. Dawno już minęło południe i promienie słoneczne, które tu i ówdzie

zdołały przedrzeć się przez gąszcz liści, padały skośnymi smugami blasku na poszycie z igliwia, skupiska wybujałych, pnących się ku światłu krzewów lub rozciągnięte na ziemi, potężne kłody powalonych drzew, których resztki przegniłych konarów sterczały ku górze, niby wyciągnięte w obronie włócznie. Mały zastęp zwiadowczy prowadzony przez Lecha, któremu towarzyszył Roch oraz dwaj pocztowi, jechał z wolna, wpatrując się w wyraźnie widoczny ślad końskich kopyt, które pozostawiły ciemny, szeroki pas zrytego gruntu. Konie, nie ponaglane, szły noga za nogą, a oni milczeli, gdyż oddział, którego tropem szli, nie był już daleko przed nimi, o czym świadczyły czarne i jeszcze połyskujące wilgocią grudy wyrwanej kopytami ziemi. Czas mijał i słoneczne światło zaczęło tracić swą ostrość, stawało się coraz łagodniejsze, coraz cieplejsze, podobne barwą do płomienia świecy. Puszcza wciąż trzymała ich w swym wnętrzu, jakby nie chcąc wypuścić spod opieki zwisających nad nimi konarów. Jednak w pewnej chwili drzewa zaczęły rzednąć i wkrótce pomiędzy ich pniami zaczęła prześwitywać jasność otwartej przestrzeni. Lech wstrzymał wierzchowca, a za jego przykładem stanęli jego żołnierze. — Ani chybi są tuż przed nami... — zwrócił się do Rocha. — Musimy wpierw zbadać, co dzieje się na tym polu. — Tomek zapewne już dotarł do Kropy, wnet powinni tu być... Rycerz Dobko z Ostaszewa, zwany przez swoich żołnierzy Kropą, był niski, ale barczysty, o pałąkowatych nogach, które świadczyły, że większość życia spędził w siodle, dowodżił chorągwią. Na jego obliczu nie widziano nigdy uśmiechu, zawsze zły i opryskliwy, beształ o byle co żołnierza, nie bacząc z jakiego pochodził rodu, bo wymagający był w służbie nad zwykłą miarę. Ale mimo że z tego powodu nienawidzono go srodze, to przecież i szanowano, bo wojenne rzemiosło znał jak mało kto, a sąd miał sprawiedliwy. Lech właśnie chciał dać rozkaz Damianowi, by wysunął się na skraj lasu i rozpoznał dalszy teren, kiedy doszedł ich stłumiony odległością wrzask, jakby setki ludzi witały radośnie dobrą wieść. Teraz więc już z podnieceniem rzucił przybocznemu: — Skocz no do przodu i obacz, co się tam dzieje! Damian ruszył z kopyta, oni zaś czekali nadal nadsłuchując, znieruchomieli w siodłach.

Wrzask rozlegał się nadal. W ciszy nadchodzącego wieczoru, przesiąkniętego już czerwienią zachodu, słyszeli teraz nawet poszczególne wołania. Ale raczej były to głosy rozpaczy niż radości. Jednocześnie bowiem ujrzeli, jak czerwoną łunę zachodu rozświetliły jeszcze bardziej od niej czerwone błyski, jakby ktoś podmuchami wzmagał wieczorną zorzę. W tej chwili ukazał się Damian i doskakując do Lecha zakrzyknął, nie tłumiąc już głosu: — Napadli na wieś! Gorzeje niczym pochodnia! — Daleko ta wieś? — Ledwie z pół wiorsty! Przed nią uprawne pole! — Sił nie rozpoznałeś? — Wszyscy między chałupami, rabują co mogą! Chłopów wiążą w pęta, a niewiasty spędzają w gromadę! Widziałem i paru Krzyżaków! — Weź jednego z ludzi i dawajcie na nich baczenie zza drzew! W razie czego niech jeden wraca z wieścią, my tu będziem czekać na swoich. Jak znam Kropę, daleko za nami nie odstał, więc rychło tu będzie. Ty zaś — obrócił się do jednego z żołnierzy — rusz do tyłu i go wypatruj, niech pośpiesza! Wszyscy trzej pognali objąć posterunki, reszta zaś czekała w milczeniu, ale i z podnieceniem na chorągiew. Było ich zaledwie dziesięciu, zaczepiać więc Świdrygiełłowego oddziału — bo jego to szli tropem — nie było można. Rabunek wsi trwał nadal, gdyż wciąż dochodziły stamtąd okrzyki. Oni zaś coraz bardziej niecierpliwi czekali w nadziei, że chorągiew lada chwila nadciągnie. Wreszcie nadleciał od tyłu wysłany posterunek z wieścią, że wnet tu będzie. Wkrótce istotnie znalazł się przy nich Dobko z Ostaszewa. Podjechał do Lecha i wysłuchawszy jego relacji bez słowa ruszył koniem, by samemu rozeznać się w położeniu. Kiedy po chwili powrócił, rzucił krótki rozkaz: — Cofnąć się o pół wiorsty! Możecie pozłazić z siodeł, ale cugle trzymać w rękach; ruszymy jak dobrze ściemnieje! Cierpliwość żołnierska była narażona na dalszą próbę, ale bez utyskiwań skracali sobie czas cichą gawędą. Podniecenie oczekującą potyczką nie ustępowało, ale nie godziło się go okazywać, przeto gadali o byle czym z pozorną niedbałością.

Wreszcie, kiedy sierp księżyca zaczął wyłaniać się sponad wierzchołków drzew, Kropa bez słowa wskoczył na siodło. Żołnierz, nawykły do obyczajów swego dowódcy, nie czekając rozkazu poszedł za jego przykładem i chorągiew z wolna ruszyła. Przed skrajem puszczy Kropa zatrzymał ją, poczem skinąwszy na obu braci, ruszył do przodu. Nie wysuwając się spomiędzy drzew ujrzeli przed sobą płaszczyznę pola porośniętego wysokim zbożem, a za nim szkielety dopalających się chałup. Nieco z boku część napastników widać syta zdobyczy rozpalała ogniska, zapewne sposobiąc się do sutej wieczerzy. Słychać też było krzyki i zawodzenia kobiet. Kropa chwilę przyglądał się temu obrazowi, wreszcie zawrócił konia i mruknął: — Trzeba nieco poczekać. Wracamy! — Potem jeszcze dorzucił cofając konia: — Głupcy, nawet nie rozstawili straży! — Rozstawią je zapewne później... — zauważył Roch, ale rycerz nic już na to nie odpowiedział. Zapowiedziane czekanie trwało jeszcze ze dwie godziny. Wieś dopalała się rozpraszając nocne ciemności już tylko nikłym blaskiem bijącym z żaru pogorzeliska. Ucichły też ludzkie krzyki i zawodzenia. Kropa znał już uzdolnienia Damiana, kazał mu więc zostawić wierzchowca, podkraść się zbożem jak najbliżej obozu i w miarę możności rozeznać siły przeciwnika. Po powrocie wywiadowca określił liczbę żołnierza podług pasących się w pobliżu wierzchowców na blisko trzystu ludzi. Wszyscy już spali, straże jednak istotnie wystawili, ale były nieliczne i stały blisko obozu. Ułatwiało to napaść, tym bardziej że nieco dalej las był jeszcze bliżej wsi. Toteż, kiedy Kropa ruszył wreszcie chorągiew, poprowadził ja w bok, jakiś czas idąc skrajem puszczy, dopóki nie dostrzegli obozu niemal w zasięgu ręki. Wówczas wyciągnął szablę z pochwy, uniósł ją w górę, dając tym sposobem żołnierzom przykład, i ruszył koniem w zboże. Kiedy z ciemności boru wyrwali się w pełnię księżycowego blasku, byli już w pełnym biegu. Za przykładem dowódcy gnali w milczeniu, a dopiero kiedy przebiegli już z pół drogi, ciszę nocy nagle rozdarł ich wrzask. Napad był tak nagły, że nawet straże nie zdążyły ogłosić alarmu, a już padły pod kopytami koni, jeźdźcy zaś wdarli się pomiędzy śpiących i siekli

ich szablami po obu stronach wierzchowców. Niektórzy zdołali zerwać się na nogi, ale wnet padali nawet nie dochodząc do pełnej przytomności ze snu. Rzeź to więc raczej była, a nie bitwa, gdyż mało który z napadniętych zdołał chwycić za broń, ci zaś, którzy na czas zdołali oprzytomnieć, od razu rzucali się do ucieczki. Toteż baczny na wszystko Kropa wnet rzucił rozkaz: — Do jeńców! Ciąć więzy i przegnać w pole! Pomiędzy rąbanymi wojami rozlegały się tu i ówdzie piski kobiet, które ci zatrzymali przy sobie dla nocnej uciechy, a potem widać było ich postacie oświetlone resztkami blasku dogasających ognisk, umykające w różne strony, jak stado rozproszonych kurcząt. Jednak kilkunastu zakonnych rycerzy rozłożyło się na uboczu, zapewne chcąc być z dala od ruskiego pospólstwa. Teraz wyszło im to na dobre, bo część z nich zdołała dopaść koni, skoczyć im na grzbiety, gdyż nie były osiodłane, i nie próbując walki rzucić się do ucieczki. Ci, którzy pozostali, skupili się i rozstawiwszy szeroko nogi, zamachami mieczy bronili się zajadle przed nacierającym ze wszystkich stron napastnikiem, krzykiem przywołując ku sobie ruskich wojów. By uniknąć wprawnych ciosów ich mieczy sięgnięto po łuki i kilku z nich wnet osunęło się na ziemię. Jednak na ich wezwanie coraz więcej ruskich wojowników szukało u ich boku dla siebie ratunku. Toteż zdołali wreszcie utworzyć zwartą grupę i pod komendą inflanckich rycerzy zaczęli stawiać coraz bardziej zgrany i zacięty opór. Liczbą także, i to znacznie, przewyższali Polaków, co Kropa wnet dostrzegł, więc uznawszy, że dość już nasiekł wroga, bo moc trupów zaległo pomiędzy resztkami ognisk, a z tłumu powiązanych jeńców już nie pozostał żaden, sięgnął po piszczałkę. Jej przeraźliwy gwizd przerwał od razu walkę i żołnierz w ślad za swoim dowódcą obrócił wierzchowce ku lasowi. Wszakże jednymi z ostatnich byli obaj młodzieńcy, którym nie skoro było porzucać pola walki dopóki był na nim przeciwnik. Dopiero wołania pocztowych przywróciły ich do opamiętania z bitewnej gorączki. Była to ich pierwsza potyczka w wojennej wyprawie, która dała i pierwsze doświadczenia w rycerskim rzemiośle. Po niej przyszły następne, nieraz nawet zacięte bitwy, jednak nadal w warunkach walk podjazdowych, kiedy to kryjąc się po leśnych ostępach, czysto wśród mokradeł i bagien, gdzie noce przychodziło spędzać byle jak na drzemce, na wilgotnym mchu

podchodzącym wodą. Nigdzie też nie zagrzewali miejsca będąc w ciągłych podchodach, ściągając wieści o ruchach nieprzyjaciela przez rozsyłanych zwiadowców, wypatrując zwłaszcza mniejszych oddziałów wysyłanych po żywność, by potem nagłą napaścią wyciąć ochronę i zagarnąć wozy. Wielki Książę Zygmunt nie zdołał bowiem zebrać sił zdolnych do stawienia czoła pułkom Świdrygiełły i walczącym przy jego boku inflanckim chorągwiom Rutenberga, z którymi ten wkroczył na Litwę. Król Jagiełło, zajęty najazdem na ziemie Pruskiego Zakonu, obecnie większej pomocy nie mógł mu udzielić. Przyszło zatem Zygmuntowi radzić sobie samemu. Miał jednak kilku zdolnych polskich dowódców, jeszcze przed wojną przybyłych ze wsparciem na Litwę na czele około dwóch tysięcy żołnierzy. Ci w powstałej sytuacji doradzili mu prowadzenie wojny podjazdowej, rozdzielił więc swe siły i działał nimi z ukrycia, nagłymi napaściami nękając najeźdźców. Chorągiew Kropy należała do jednego z takich, większych oddziałów, którym dowodził Zawisza z Oleśnicy, już wsławiony odwagą i przezornością. On także podzielił swoich ludzi na mniejsze jednostki, by tym większy teren mieć na oku, gdyż Świdrygiełło, choć wyraźnie ciągnął na Wilno, przecież po drodze zapuszczał zagony W różne strony, by zniszczyć tym większą połać kraju. Był koniec lipca, kiedy nie napotykając większego oporu dotarł wraz z Rutenbergiem pod Wilno. Spalił i splądrował miasto, ale zamku zdobyć nie zdołał. Pociągnął więc pod Troki, skąd wszakże został odparty. Nie zniechęcony porażką 18 sierpnia po raz drugi stanął pod zamkiem, ale i tym razem go nie zdobył, mimo zawziętych szturmów trwających cztery dni. Spalił więc tylko miasto, wysłał zagon na Kowno, gdzie po zdobyciu grodu wyciął w pień załogę, potem zaś, jak mówią kroniki, „poszedł szukać Zygmunta”. Pracowite więc dni mieli żołnierze chorągwi Dobka z Ostaszewa, zwanego Kropą. Ciągnęli wciąż lasami omijając miasta, toteż napotykali tylko spalone wsie, gdzie czarne pogorzeliska i nie dopalone, zwęglone belki chałup dawały świadectwo doznanego nieszczęścia. Czasami zdarzało się zwiadowcom napotykać wśród tych rumowisk zgnębionych, przybitych nieszczęściem ich mieszkańców, którzy, uszedłszy z życiem, wracali w nadziei odnalezienia choć części swojego dobytku.

Właśnie od nich dowiedzieli się, że wojska Świdrygiełły i Inflanckiego Mistrza dotarły aż pod Wilno i Troki. Obaj więc młodzieńcy mocno trapili się o los Niemierzy, a zwłaszcza pozostałych tam niewiast. Wszakże nie w tamtych stronach tropili wojska Świdrygiełły, przeto niczego bliższego dowiedzieć się nie zdołali, pozostawało więc tylko powierzyć Bogu ich los. Pocieszali się wszakże, że majętność dobrze była do obrony przysposobiona, a Jaksa i Jurga byli na miejscu. Wkrótce potem dowiedzieli się o odwrocie wojsk Świdrygiełły spod Trok, co nastręczało niebezpieczeństwo spotkania większych oddziałów, ale i kusiło, by nie zagłębiać się zbyt głęboko w lasy, a szukać spotkania z przeciwnikiem. Pragnienie to spełniło się szybko, bo któregoś wieczora jeden ze zwiadowczych patroli doniósł Kropie, że od południa ciągnie duży tabor ładownych wozów, i zatrzymał się na nocleg nie dalej jak o milę. Dobko domyślał się już, że ciągnące w pobliżu wojska Świdrygiełły będą szukać zaopatrzenia w okolicznych wsiach, co da mu okazję do napaści. Teraz więc, mimo że wierzchowce były zdrożone całodziennym marszem, a chorągiew gotowała się do nocnego biwaku, przykazał gasić rozpalone już ogniska i dosiadać kulbak. Stali w dobrze osłoniętej, leśnej głuszy w znacznej odległości od traktu, by nie dostrzeżono ich ognisk. Teraz więc prowadzeni przez zwiadowców szybko pospieszyli do niego z powrotem, by znaleźć się w pobliżu jeszcze przed nastaniem ciemności. Kropa szedł ostrożnie, wysłał do przodu szpicę, a kiedy ta doniosła mu, że trakt blisko, zawrócił i szedł wzdłuż niego w stronę dostrzeżonego obozu. Kolejny meldunek szpicy mówił, że ma go na oku. Dobko wziął więc ze sobą przybocznych, którymi zwykle byli Roch i Lech, i ruszył ku szpicy, chcąc obejrzeć miejsce przed napadem. Obóz rozłożył się nad samą rzeczką, która w tym miejscu płytkim brodem przecinała trakt. Las nie podchodził w tym miejscu do samej wody, ustępując jakby miejsca szerokiemu pasowi bujnej trawy, wśród której widniały kępy krzaków łoziny, wystające niby głazy z zieleni sfalowanej łąki. Na niej właśnie rozciągnęły się wozy taboru, konie tak zaprzęgowe, jak i żołnierskie pasły się dookoła, spokojnie odganiając się od bąków długimi ogonami, a ich jeźdźcy obsiedli rozpalone już ogniska.

Oglądali ten obraz stojąc dobrze ukryci za krzakami leszczyny. Kropa w milczeniu przyglądał się temu w świetle gasnącej zorzy, pełnemu zwodnego spokoju obrazowi, wreszcie odezwał się: — Straży jeszcze nie widać, ale chyba wnet ją rozstawią. Ty zaczniesz pierwszy — nieoczekiwanie polecił Rochowi. — Weźmiesz dziesięciu ludzi i podsuniesz się z nimi lasem jak najbliżej koni, po czym odczekasz, aż pozaprzęgają wozy. Wówczas wyskoczysz i rozgonisz im żołnierskie wierzchowce. Oni rzucą się od ognisk ku tobie, a wówczas uderzę z resztą chorągwi. — Kiedy ruszymy? — spytał młody rycerz, rad z powierzonego mu samodzielnego działania. — Jeszcze nie teraz... — rzucił krótko Kropa zawracając wierzchowca. Po powrocie do chorągwi przemówił do żołnierzy, jak zwykle gniewnym tonem: — Zezwalam popuścić popręgi, ale paść wierzchowce na wodzach! Kto zdoła, niech śpi, wszakże ruszamy jeszcze przed świtem. Oni o świtaniu zaczną zaprzęgać konie do wozów, którym w części zezwolimy ruszyć, a zasię uderzymy! Baczyć we. wszystkim na mnie i zawczasu gęb nie rozwierać! Dopinali popręgi jeszcze po ciemku, ale kiedy pierwsza, ledwie widoczna szarość zaczęła rysować pnie najbliższych drzew i przesycać poranną mgłę różową jasnością, byli już w siodłach i ruszyli za dowódcą odmawiając poranne pacierze. Kropa jechał jako pierwszy, a za nim wyciągnęła się chorągiew wijąc się między drzewami na kształt długiego, ciemnego węża. Szli lasem stroniąc od gościńca, dopóki Kropa nie wstrzymał chorągwi, obrócił się do Rocha i bez słowa dał mu znak ręką. Ten wydobył szablę i wyciągnąwszy ją przed siebie poderwał swój oddział. Widzieli przez chwilę zady jego koni i plecy jeźdźców zanim nie wypadli na otwartą przestrzeń łąki. Kropa odczekał chwilę, poczem ruszył koniem i nie oglądając się za siebie, także skoczył do przodu. Drzewa wkrótce, jakby się przed nimi rozstąpiły, ukazując szeroką przestrzeń łąki, a na niej masę stłoczonych wozów. Część z nich już wyjechała na gościniec i zaczęła formować się w rząd, reszta zaś starała się

wydostać ze ścisku przy wtórze przekleństw woźniców. Po łące zaś ganiał ze swymi Roch, krzykiem, płazami szabel bądź nahajkami rozganiając konie, które dopiero zaczynali siodłać ruscy wojowie. Wszystkie te głosy zagłuszył teraz wrzask pędzących napastników, którzy, pochyleni nad końskimi grzywami i szablami nad głową, rwali ku temu kłębowisku ludzi, koni i wozów. Tu spłoszone zaprzęgi wywracały je, skacząc na boki łamały dyszle, przeszkadzając jezdnym będącym już w siodłach uformować jakikolwiek szyk. Zresztą i czasu na to nie mieli, bo grzmiąca kopytami koni, rozwrzeszczona linia pędzących jeźdźców już ich dopadła i pierwsze ciosy dosięgać zaczęły głów. Ci. co byli w siodłach, jeszcze zdołali je parować, ale piesi padali gęsto. Zaczęli więc ratować się ucieczką, by w nadrzecznym sitowiu czy osłonie porannej mgły szukać schronienia. Wozy, które nie zdążyły jeszcze wydostać się na trakt, utrudniały ruskim wojom skupienie się dla utworzenia obronnej formacji, walczyli więc w małych grupkach, które ulegały szybkiej zagładzie. Tymczasem słońce wysunęło się już ponad ciemną ścianę lasu i jego jeszcze skośne promienie oświetliły walczących. Wśród nich była mała grupa Świdrygiełłowych żołnierzy, którzy jako pierwsi znaleźli się w kulbakach i teraz, skupiwszy się bok do boku, bronili się zawzięcie przed nacierającymi zewsząd napastnikami. Tych zaś przybywało, bo większość napadniętych już poniechała walki i uciekała ku lasowi lub kryła się w trzcinach. Rzucono się zatem ku wozom, lecz byli i tacy, którzy, rozgrzani potyczką, woleli walkę. Ci więc nacierali na ową broniącą się jeszcze grupę, wśród nich zaś nie zabrakło i obu braci. Na widok zamykającego się pierścienia napastników, co groziło udaremnieniem ucieczki, jeden z broniących się żołnierzy, usłyszawszy rzucone ku nim polskie przekleństwo, wrzasnął także po polsku: Panowie bracia, poniechajcie nas, my także Polacy! Okrzyk ten powtórzyli także inni, ograniczając się już tylko do obrony. Nacierający żołnierze zawahali się, ale kto wie, czy rozgrzani poniechaliby walki, bo walczących po stronie Świdrygiełły rodaków uważano za zdrajców. Ale okrzyk Lecha, który raptem rozpoznał jednego z broniących się, przerwał walkę.

— Skoro to Polacy, niechajmy ich! Niech Kropa postanowi, co z nimi uczynić! Pozostawienie decyzji dowódcy losu jeńców trafiło do żołnierskich serc, bo mimo wszystko ci przeniewiercy byli jednej krwi. Toteż kiedy ów rozpoznany przez Lecha dowódca oświadczył, że gotowi są zdać się na parol, wnet powiedziono całą grupę ku Kropie. Tymczasem reszta żołnierstwa sprawdzała zawartość wozów wybierając zdatną do zabrania żywność. Potem pościągano je do kupy i po odcięciu zaprzęgów podłożono ogień. Kiedy ze smołowanych, płóciennych bud strzeliły płomienie, chorągiew zebrała się i prowadząc pojmanych jeńców ruszyła za dowódcą. Dopiero teraz Roch dołączył do brata i rzucił ze zdumieniem: — Widziałeś pojmanych? Toż między nimi jest i Łaska! — Dowodził tym oddziałem... — rzucił zdawkowo Lech. — Dostrzegłem go jeszcze w czasie potyczki, toteż przyszedłem w sukurs. — Dobrześ uczynił, gdyż inaczej jakbyśmy go mieli na sumieniu... Trudno byłoby wówczas spojrzeć staremu w oczy, bo i sąsiad, i Czepiel wspólnie bronił... — Nie tylko to. Poczytywano by, żem zemsty takim sposobem szukał. A Olga takoż nie wzięłaby mi tego za dobre... Roch nic już na to nie odpowiedział i dalej jechali w milczeniu. Szli leśnym bezdrożem, więc chorągiew wyciągnęła się znów w długi rząd koni, który w skrętach omijał powalone starością lub wichurą leśne olbrzymy, jamy i wykroty, a także mokradła, zdradliwie połyskujące pozornie płytkimi oczkami wody, pod którymi czaiła się wszakże bagienna topiel. Puszcza trwała w ciszy, którą zakłócały tylko stąpania koni lub od czasu do czasu ich krótkie parsknięcie, głębia zaś boru tonęła w mroku, skąd nie docierały żadne odgłosy, choć zapewne krył się w nim przyczajony zwierz, wystraszony wrogą sobie wonią. Około południa napotkali leśny strumień cicho pluskający wśród drzew, a przy nim sporą polankę. Kropa postanowił więc skorzystać ze sposobnego miejsca na postój, bo woda i trawa pozwalały na zaspokojenie potrzeb wierzchowców. Zatrzymał więc oddział i rozkazał rozkulbaczyć konie, zapowiadając parodniowy postój, gdyż zdobyte zapasy pozwalały i ludziom nie troszczyć się o żywność.

Zaraz też kazał przyprowadzić pojmanych i począł ich wypytywać, kto zacz są i skąd pochodzą, a także dlaczego nie służą prawowitemu władcy. Okazało się, że istotnie dowódcą ochrony taboru był Łaska, toteż na większość pytań on udzielał odpowiedzi. Lech i Roch, ciekawi, co będzie mówił, przysunęli się bliżej dowódcy. Sergiusz, ujrzawszy ich, ze zdumienia aż przerwał kolejną odpowiedź, ale zaraz opanował się i nie zdradzając, że nie są mu obcy, mówił dalej: . — Nie jestem w służbie kniazia Świdrygiełły — zakończył wypowiedź. — Jak to nie? — prychnął Kropa. — Komu zatem waćpan służysz? — Dowodzę chorągwią wielmożnego pana Zakliki Tarło, herbu Topór, i jemu podlegam. To mój krewniak i dobroczyńca, z dawna w służbie królewskiego brata, czego mu dotąd za złe nie brano. — Teraz to wszakże waści zarzucam, bo w wojnie z nim jesteśmy! Zdrajcą zatem jesteś! — Zdrajcą byłbym więc powtórym, gdybym i mego dobroczyńcę odstąpił! — hardo rzucił Łaska. — Nie moja wina, że czasy takie, kiedy brat na brata nastaje, boć i obaj władcy takoż są braćmi, i to z urodzenia! Lech dostrzegł, że Kropa nie znajduje odpowiedzi na te słowa, bo bieglejszy był w robieniu szablą niż językiem, więc raptem poczerwieniał na twarzy i lada chwila gotów był wybuchnąć gniewem, co mogło oznaczać zgubę dla jeńców. Odezwał się więc, by wstrzymać decyzję dowódcy: — Tego człowieka znam, wasza miłość, i mam z nim porachunki, tedy upraszam, abyście go wydali w moje ręce. — Znasz go? — Kropa obrócił się do młodzieńca. — I cóż to za porachunki? W czym cię ukrzywdził? — Długo by o tym gadać, a chwila niesposobna ku temu. Kropa uśmiechnął się zgryźliwie. — Pewnie o dziewkę wam poszło, co? Wasze lata ku temu sposobne! — dorzucił domyślnie. — Tak w istocie było — stwierdził krótko Lech okazując tym, że dalszych wyjaśnień wobec tylu słuchaczy nie zamierza udzielać. Łaska spojrzał na niego z kpiącym uśmiechem, natomiast Kropa spytał z zaciekawieniem:

— I cóż zamierzasz z nim czynić, jeśli ci go oddam? Obedrzesz ze skóry czy utniesz przyrodzenie? — roześmiał się. — Zanim coś postanowię, chcę to wiedzieć. — Ni jedno, ni drugie. Zamierzam puścić go wolno. Na to oświadczenie Łaska okazał zdziwienie tylko uniesieniem brwi, natomiast Kropa spojrzał na młodzieńca z nieukrywanym zdumieniem. — Prosisz o niego, by dać mu wolność?! — zawołał. — Cóż to, zamierzasz ostać drugim świętym Franciszkiem? — Daleko mi do tego. Chcę mu jeno przez to okazać, że ani dbam o niego, ani się go boję. Kropa rzucił na młodzieńca krótkie, badawcze spojrzenie spod ściągniętych brwi i zamilkł zacisnąwszy usta, wyraźnie zaskoczony wyjaśnieniem. Lech zaś dorzucił odważnie: — Sądzę też, wasza miłość, że z tychże powodów, to samo uczynicie i z resztą pojmanych. Niech mają czas, aby rozważyć w sumieniu, komu mają służyć. Dopiero teraz Kropa pokazał, co potrafi. Zmierzył młodzieńca pełnym wściekłości spojrzeniem i poczerwieniawszy, jakby mu twarz w ogniu stanęła, wrzasnął: — Ja twoich rad, młodziku, nie potrzebuję! Toteż zawrzyj gębę, bo jak ci przyłożę, to wyplujesz z niej wszystkie zęby! Pouczaj dzieciaków, jak ich sobie narobisz, bo teraz, jeśli ci przykażę, sam ich będziesz wieszał! Ledwie ci sraluchu, gęba włosem obrosła, a konsylia staremu chcesz dawać! Lech usłyszawszy tę reprymendę także poczerwieniał na twarzy i sięgnął ku szabli, ale nieznacznie przytrzymany przez Rocha za rękę, zmilczał. Natomiast Kropa, sapnąwszy raz i drugi, widać z powietrzem wypuścił nieco miotającego nim gniewu, bo obrzucił tylko spojrzeniem grupę stojących przed nim w milczeniu jeńców, świadomych, że ważą się ich losy, i rzucił krótko do otaczających go żołnierzy: — Zabrać mi tę zgraję sprzed oczu! Później postanowię, co z nimi uczynić, a do tego czasu parol, nie parol, a strzec ich pilnie! Jeszcze prychnął gniewnie, wreszcie omijając wzrokiem stojącego obok Lecha, ruszył na swoich pałąkowatych nogach w stronę szałasu, który właśnie kończył mu stawiać pacholik.

— Pohamowałeś jego decyzję... — szepnął Roch do brata. — Dobre i to, bo jak go znam, teraz będzie na trzeźwo rozważać, co z nimi uczynić. Wszakże skoro od razu nie kazał ich tracić, to jak ochłonie, tym bardziej nie skoro mu będzie dawać taki rozkaz. — Obyś miał rację — mruknął Lech. Mijał ich właśnie Łaska odprowadzany przez straż. Zatrzymał się na chwilę i odezwał do Lecha: — Wolałbym waści już nic więcej nie zawdzięczać. Dość było tego jednego razu, pod Grodnem... — Za następnym dobiorę ci się do skóry, aby jeno Bóg dał sposobność! — rzucił mu Lech już za plecami, gdyż strażnik pchnął jeńca, nie dopuszczając do dalszej gawędy. Odpoczynek chorągwi przeciągnął się do trzech dni, w czasie których Kropa o więźniach nie wspomniał. Przykazał tylko ponownie, by ich dobrze strzeżono, zapewne dlatego, że ucieczka któregoś z nich groziła zdradzeniem ich miejsca pobytu. Żołnierze wiedzieli o naganie, jaką dostał Lech od dowódcy, toteż ciekawi byli, co w sprawie więźniów postanowi. Jednak zaniechanie natychmiastowej egzekucji dowodziło, że mimo wybuchu wściekłości słowa młodego rycerza nie przeszły bez wrażenia. Owa zaś złość raczej dowodziła, że usłyszana opinia widać trafiła mu do przekonania, a gniewny był, gdyż pochodziła od podległego mu żołnierza, a do tego młodzieńca. W dzień opuszczenia biwaku kazał wreszcie przyprowadzić do siebie jeńców. Wraz z nimi zeszli się i żołnierze, ciekawi losu Kiedy już przed nimi stanęli, jak zwykle chmurny na twarzy przesunął po nich spojrzeniem i zatrzymawszy go na Łasce, odezwał się: — Skoro byle gołowąs spotkania z acanem się nie boi i zwolnić obiecywał, trudno, abym ja, stary żołnierz, obawiał się powtórnego z wami skrzyżowania broni! Toteż idźcie do czarta, ale jak drugi raz dostanę którego w ręce, już sianem się nie wykręci! Krótką chwilę ciszy, jaka zapanowała pó tych słowach, przerwał zgodny krzyk kilkunastu gardeł: — Dzięki, wielmożny panie! Daj Boże zdrowie! Jeszcze nie przebrzmiał ten okrzyk, kiedy wystąpił z grupy jeden z żołnierzy i zawołał:

— Nie chcę powtórnie krzyżować z wami broni! Wszakże nie ze strachu, a chęci służenia naszemu prawowitemu panu! Na to oświadczenie odezwały się i inne głosy: — Ja takoż! Ja takoż! I ja, jeśli do szeregów przyjmiecie! Dobko, zaskoczony tą reakcją, przenosił wzrok z jednego na drugiego, wreszcie zatrzymał go na Łasce, który nie przyłączył się do tych okrzyków. — A waćpan? — spytał go z sarkazmem. — Czy Świdrygiełło bliższy twemu sercu niż własny monarcha? — Nie u Świdrygiełły obejmowałem służbę — Łaska podniósł głowę i odpowiedział spokojnie — a u człowieka, który w potrzebie mnie nie ostawił. Jeślim przez to zdradę popełnił, to nieświadomie, ale teraz sam postanowić niczego nie mogę, gdyż po raz wtóry bym to uczynił, ale już świadomie. — A ci czterej, którzy odsunęli się na bok? — To ruscy, z wojsk twerskiego kniazia. — No cóż, zatem wolna wola! Dostaniecie swoje wierzchowce i możecie wracać, skąd przybyliście! — Z serca waćpanu składam podziękę! — Łaska skłonił się lekko. — Wolałbym waćpana szablę, niż podziękę... — mruknął z przekąsem Kropa. — Tuszę, że pan Tarło nie zechce wbrew mej woli zatrzymać mnie przy sobie — rzucił w odpowiedzi Sergiusz. Dobko już bez słowa skinął mu głową i polecił swemu zastępcy: — Oddać tym pięciu ich wierzchowce, a resztę dołączyć do chorągwi. Zanim podprowadzono zwolnionym jeńcom konie, Łaska, który rozgląda! się dookoła, dostrzegł wreszcie Lecha i zbliżył się do niego: — Winienem oprócz pożegnania złożyć waćpanu słowa podzięki, toteż spełniam tę powinność. Uratowałeś waść chyba nam wszystkim życie, a zwłaszcza mnie. Mówiąc to wyciągnął rękę i dorzucił: — Sądzę, że mi swojej nie odmówisz, pragnę bowiem prosić cię o zapomnienie tamtej sprawy. Nie ja zostałem wybrany, toteż już w drogę wchodzić ci nie będę. Lech bez słowa uścisnął podaną sobie dłoń. Idąc spod Wilna i Trok Świdrygiełło spalił Wojtyszki i Lidę, ale zaczęły mu mocno doskwierać coraz częstsze napady, powodując wielkie trudności w

zaopatrzeniu wojska, a do tego pojawiły się w szeregach coraz liczniejsze wypadki zarazy. Mimo to odniósł kolejny sukces zdobywając ważny i mocno warowny gród Krewo, stanowiący dotąd punkt oporu Zygmuntowych sił. Wywabił go w ten sposób z lasów, bo dowiedziawszy się o tym, wysłał sześćset szabel pod Piotrem Montykiedowiczem, którego rozbił jednak doszczętnie Michał kijowski. Świdrygiełło zaś, już nie napotykając większego oporu, pociągnął ku wschodowi, paląc z kolei Mołodeczno, Zasław, wreszcie Mińsk. Potem w dalszej drodze ku Wschodniej granicy złupił Borysów, gdzie jego wojskom udało się pojmać księcia Michała Olszańskiego, którego zabrał ze sobą, a potem w Witebsku kazał utopić. Ojciec Erazm, nie żądny nagród ni słów podzięki, jechał jeszcze z Czarnym do Inowrocławia, gdzie przekazawszy mu pisma ruszył wraz ze swymi braciszkami na wschód, aby we Włocławku dotrzeć do Wisły, a potem do Czerwińska, by tam schronić się w klasztorne zacisze. Natomiast Hubert pociągnął z Inowrocławia wprost na południe, do pobliskiego Konina, gdzie, jak go poinformowano, nadal przebywał królewski dwór. Wręczył księdzu Andrzejowi przywiezioną ugodę z Zakonem, dotyczącą wymiany jeńców, czym wywołał jego żywe zadowolenie, którego tamten nawet nie usiłował ukryć. Przeczytał uważnie jedną i drugą listę, potem zauważył: — Król nie będzie rad ujrzawszy Holeszkę w wykazie, i to na jednym z pierwszych miejsc... — Umieścił go tam sam wielki marszałek, nieświadom naszych zamiarów — skomentował Czarny. — Ale to lepiej, bo teraz jegomość nie będzie miał wątpliwości, że Krzyżakom na nim zależy. — Przecież obiecałem mu dostarczyć na to dowód... — uśmiechnął się proboszcz. — I to przysłany przez samych brodaczy! — uzupełnił Hubert nie bez tonu podziwu. — Przedłożę mu te pisma bez zwłoki. Ale ciekawe, co przykaże uczynić z Holeszką? W gniewie może odmówić jego wydania. — Wasza wielebność liczy się z tym?

— Wiemy przecież, jak jest zapalczywy, a cieszyć się ze zdrady swego ulubieńca na pewno nie będzie. No, obaczym... — mruknął proboszcz zwijając rulony i spytał z kolei: — Wiesz, gdzie Jaksa? — Tak. Pojechał do Niemierzy, nabrać sił. — Zapewne już do nich i powrócił, ale nie przyzywam go, bo właśnie w czasie wojny najmniej mamy roboty... — Za waszym zezwoleniem i ja rad bym z tego skorzystać. Pora nieco odetchnąć, a na Litwie trwają teraz walki, to i o swoich jestem niespokojny, bo właśnie tam przebywają. — Przyjdź do mnie za parę dni, dam ci odpowiedź! Kiedy jednak Czarny powtórnie zgłosił się do proboszcza, ten nie od razu oznajmił mu swoją decyzję, gdyż po powitaniu najpierw rzucił z drwiną w głosie: — Moje przewidywania rychło się sprawdziły. Król jegomość ani słyszeć nie chce o wymianie Holeszki. Teraz już w jego winę nie wątpi, więc wpadł w taki gniew, że przykazał ściąć go natychmiast. — To i lepiej... — mruknął Czarny. — Waści, jak i zgrzybiałemu już królowi, nie rozum, a uczucia dyktują postępki! — prychnął z rozdrażnieniem proboszcz. I cóż z tego, że głowa tego niecnoty spadnie? Niełatwo będzie wówczas wyciągnąć z krzyżackiej niewoli owe mazowieckie książątko, jeśli teraz ugody nie dotrzymamy. Mało tego, brodacze mogą to samo w odwet z nim uczynić. A nasze stosunki z połockim dworem nie były najlepsze i ledwie w ostatnich czasach udało się je polepszyć. A teraz z naszej winy byłyby gorsze niż kiedykolwiek. — Wszakże Holeszko to był groźny przeciwnik i dość nam szkody poczynił, jakże go zatem bezkarnie z rąk wypuszczać?! — Skoro już raz został rozpoznany, na nowo w szranki nie może stawać, a na odległość niewiele zdziała. Natomiast tylko żywy korzyść może nam przynieść, i to znaczniejszą niż zaspokojenie żądzy zemsty. Wszakże król jegomość uniesiony gniewem nieskory brać to pod rozwagę.

— Holeszko w Krakowie w wieży siedzi, a stąd to kawał drogi. Spełnić królewską wolę musimy, ale może by sprawę przewlec? Król jegomość teraz w gniewie, ale jak ochłonie, na pewno rad się dowie, że jego rozkaz jeszcze nie został wykonany, bo wojenny czas temu przeszkodził? — I ja na to liczę. Istotnie nieraz już tak bywało, że opieszałego, który natychmiast nie wykonał rozkazu, potem nagradzał, miast ukarać... Toteż uradziliśmy z panem Oparowskim również z wysłaniem polecenia do Krakowa zbytnio nie śpieszyć... — proboszcz uśmiechnął się z lekka, poczem widać uznał, że temat został wyczerpany, bo spytał: — A zatem pragnąłbyś udać się na Litwę? Była to sprawa, która w obecnej chwili najbardziej trapiła Huberta, więc rad, że proboszcz sam ją poruszył, żywo potwierdził. — I to jak najrychlej, jeśli wasza wielebność zezwoli! — Tu chwilowo trwają narady nad warunkami zawieszenia broni z Zakonem, ale one nas nie dotyczą. Jedź tedy, gdyż istotnie tam możesz okazać się bardziej potrzebny. — Dzięki zatem za zezwolenie, wszakże mam jeszcze kłopot, i to poważny... Przewiduję bowiem, że przyjdzie mi zetknąć się z grodzieńskim starostą, bo jeden z moich synów i jego bratanica mają się ku sobie. Zna on mnie jednak jako kupca Morzelca. Ksiądz Andrzej spojrzał z rozbawieniem na Huberta i odezwał się z żartobliwym zdziwieniem: — A cóż miałoby stać temu na przeszkodzie, by poznał cię teraz jako pana z Czepiel? Przecież powinien wiedzieć, dokąd trafiło jego pismo, inaczej nie byłby nam posłuszny. A skoro przy tym dowie się, że pozostajesz w tajnej królewskiej służbie, to i w swoich sprawach najdziesz należyty posłuch. — Rad słyszę te słowa, wasza wielebność! — z nie ukrywanym zadowoleniem rzucił Czarny. — Teraz łatwo sobie z nim poradzę! KRÓL Z POCZĄTKIEM LISTOPADA przybył do Łęczycy, by znaleźć się bliżej Brześcia jako miejsca wyznaczonego do pokojowych rokowań. Jakoż istotnie w wyznaczonym terminie stawili się krzyżaccy posłowie, i to w pokaźnej liczbie, bo oprócz reprezentantów samego Zakonu w osobie marszałka i trzech komturów przybyło trzydziestu rycerzy i pięciu burmistrzów, z biskupem warmińskim, Franciszkiem na czele.

Obrady, i to ożywione, trwały dziesięć dni, lecz nie doprowadziły do uzgodnienia pokojowych warunków. Wobec tego wojna po upływie rozejmu, a więc od Bożego Narodzenia, miała wybuchnąć na nowo. Polskie poselstwo wróciło zatem co rychlej do Łęczycy, by z kolei przystąpić do narad nad dalszymi krokami. Ostatecznie uchwalono rozpocząć działania wojenne, i to natychmiast, jeszcze w zimie, by wykorzystać zebrane jesienią zapasy i zamarznięcie rzek. Niezwłocznie wysłano wici, i to po całym kraju, wyznaczając termin zbiórki na dzień Trzech Króli w Dunipie. Jako zaś cel wyprawy ustalono zniszczenie całych Prus ogniem i mieczem oraz zagarnięcie zarówno jeńców, jak i wszelakiego zdobytego dobra. Wojewodowie rozjechali się więc do swoich ziem i wkrótce nadciągnęło rycerstwo, rade nowej wyprawie. Wszakże wiadomości o uchwałach królewskiej Rady i jej poczynaniach szybko dotarły do Zakonu. W Malborku powstał popłoch i konsternacja, a nawet przerażenie nagłością skutków, jakie przyniosło ze sobą zerwanie rokowań. Toteż kiedy dwór królewski po wydaniu ostatnich zarządzeń zamierzał już opuszczać Łęczycę, niespodziewanie zjawili się tam posłowie zakonni, oznajmiając przyjęcie odrzuconych w Brześciu warunków. Przyczyny takiej decyzji były dwojakie. Z jednej strony przewaga militarna przeciwnika groziła całkowitym zniszczeniem całych, i to najważniejszych obszarów kraju, a w rezultacie zagładą Zakonu, z drugiej — popłoch, jaki powstał wśród ludności. Stany z własnej inicjatywy natychmiast zjechały się do Torunia, a potem skutkiem odbytych tam narad stawił się przed miejscowym komturem burmistrz miasta, Herman Rensapp, który w imieniu zjazdu oświadczył, że jeśli Zakon nie zapewni miastom pokoju, „to my sami o tym pomyślawszy, poszukamy sobie takiego pana, który się nam o pokój i spokojność postara”. Wrzało też i w komturstwach zakonnych, zwłaszcza buntowała się ziemia chełmińska. Mimo więc mocnych nacisków cesarskich przeciw zawarciu pokoju i nad wyraz trudnych warunków, stawianych przez Polskę, Wielki Mistrz był zmuszony ponownie przystąpić do rozmów. W grudniu więc, a zatem nieomal natychmiast po zerwaniu rokowań w Brześciu, wysłał do Łęczycy siedmioosobowe poselstwo, składające się z czterech przedstawicieli Zakonu i trzech burmistrzów, z pełnomocnictwami

do przedłużenia rozejmu i ustalenia czasu i miejsca dalszych rozmów o trwały już pokój. Uzgodniono więc, że 8 września przyszłego roku spotkają się w Słońsku obie strony. Obecnie zaś co ważniejsze uchwały głosiły, że zamki i miasta zdobyte w ostatniej wojnie pozostaną w rękach zdobywców, a granice książąt mazowieckich i słupskiego Bogusława pozostaną takie, jak przed wojną. Jedynym ustępstwem, na jakie w sprawie terytoriów poszli Polacy, była zgoda na pozostawienie przy Zakonie uprzednio zdobytej Nieszawy. Król i Wielki Mistrz zobowiązali się skłonić swoich podwładnych, a to z jednej strony księcia Zygmunta, z drugiej Inflanckiego Mistrza, do przyjęcia postanowień rozejmu. Ale najważniejsze było przyjęcie trzech z czterech głównych warunków stawianych przez Polskę (czwarty dotyczył Nieszawy). Warunkami tymi były: opuszczenie Świdrygiełły i zawarcie pokoju bez niego, zrzeczenie się przez Zakon zależności od Cesarstwa Rzymskiego, co było wyrazem owej wojny Polski z całą niemiecką nacją, i wreszcie trzeci, może najważniejszy warunek, że jeśli któraś ze stron pokój ten zerwie, wówczas jej poddani będą zwolnieni od uprzednio złożonych przysiąg posłuszeństwa. W rezultacie więc Zakon był pozbawiony cesarskiego poparcia, przynajmniej w poczynaniach oficjalnych, poddany pod nadzór własnych poddanych, a także zmuszony do pozostawienia Świdrygiełły swemu losowi. Ten zaś jeszcze w połowie września, po zakończeniu letniej wyprawy, pożegnał przy jeziorach łukomelskich Inflanckiego Mistrza i po krótkim pobycie w Łukomli, udał się do Kijowa. Już zawieszenie we wrześniu broni pozwoliło królowi na wysłanie pomocy księciu Zygmuntowi, natychmiast więc niektóre z powracających chorągwi zostały skierowane na Litwę. Toteż z końcem tego miesiąca Zygmunt wyszedł z lasów, by odzyskać utracone ziemie i zamki litewskie. Ruszył trzema szlakami na południe i wschód i opanował wkrótce całą tę część Litwy. 24 października dotarł do Mścisławia, wszakże tego grodu nie zdołał zdobyć. Nie miało to jednak większego znaczenia dla położenia ogólnego, gdyż odzyskał wszystko, co mu w letniej kampanii Świdrygiełło zagarnął.

Nastał już listopad i drzewa, które jeszcze nie potraciły liści, barwiły się żółcią i czerwienią, tym żywszej barwy, że odbitej od ciemnej, soczystej zieleni sosen, jodeł i świerków, zmieszanych z nimi w leśnych .ostępach. Wyłonił się z nich właśnie nieduży poczet i kryty wóz z dwukonnym zaprzęgiem. Jechał raźno z dudnieniem kół i stukiem kopyt o przemarzniętą już ziemię. Zagrzmiał głośniej na moście przerzuconym przez szeroką fosę, by stanąć wkrótce przed okutymi żelazem wrotami w ciemnej palisadzie z potężnych, ostro wyciosanych bali. Wrota były zawarte, więc poczet zatrzymał się przed nimi. Kiedy zaś z sambora padło pytanie, kto zacz są, odpowiedział wesoły głos: — Otwieraj, barani tyłku, a zaś ci powiem, jeśliś ślepy! — O dla Boga! — rozległ się raptem pełen zdumienia okrzyk. — Wnet rozewrzemy bramę, jeno przywołam pana Jurgę! Krótko zagrzmiał róg, a w chwilę potem za wrotami rozległy się gorączkowe głosy, stuk odwalanych belek i wreszcie skrzypienie ciężkich wierzei. Brama rozwarła się, mały poczet minął ją i zatrzymał się na majdanie. Zewsząd posypała się czeladź ciekawa przybyłych, a z domu pośpieszali Czarny i Jaksa. Na ich widok dwaj młodzieńcy zaczęli biec i wkrótce po wymianie krótkich uścisków ruszyli ku domowi. Tam zaś dopiero powstał przy powitaniu rozgardiasz, w którym okrzykom, pytaniom, uściskom i pocałunkom nie było końca. Wnet jednak obaj młodzi rycerze ruszyli do swojej komnaty, by obmyć się i ogarnąć po długiej podróży, a rozradowane niewiasty zakrzątnęły się przy przygotowaniu posiłku, tym bardziej że dzień miał się ku schyłkowi i pora była na wieczerzę. Rozciągnęła się ona do późna, a i po niej nie wstawano od stołu, bo z kolei obaj młodzieńcy byli ciekawi, co działo się w domu w czasie ich wojaczki, a także z powodu niespodziewanej obecności ich rodzica. Toteż kiedy już zakończyli opowieści o swych przygodach, spytali go o to. Ten, wyjaśniwszy im to pokrótce, zakończył: — Alem przybył za późno i nie zdążyłem wziąć udziału w obronie Niemierzy... — Obronie? — wystraszyli się obaj. — Przed kim przyszło jej bronić? — Gdzieś w sierpniu Świdrygiełło dotarł ze swymi wojskami pod Troki. Zapewne więc napadu dokonał jeden z jego zagonów, które rozpuścił dookoła

w celu chwytania jeńców. Wśród napastników było bowiem i kilku zakonnych rycerzy. — I udało się wujowi obronić? — spytał z przejęciem Roch, zwracając się do Jaksy. Ten uśmiechnął się. — Gdybym się nie obronił, nie siedziałbyś przy tej wieczerzy i nie ściskał pod stołem ręki Aldony... Ogólny śmiech jeszcze bardziej wzmógł rumieniec dziewczyny. Olga pośpieszyła więc przyjaciółce z odsieczą, zwracając uwagę na siebie... — Nie wiecie, co się tu działo! — zawołała. — Strzały całymi rojami puszczaliśmy na nich! Nijak nie mogli podejść do palisady! Ja także raziłam ich z kuszy! — Zdołałaś ją naciągnąć? — z powątpiewaniem spytał Lech. — Nie potrzebowałam! Podawano mi napiętą! — Wyobrażam sobie, wielu ich ubiłaś... — z udanym podziwem rzucił młodzieniec. — Skąd mogę wiedzieć? — Olga beztrosko wzruszyła ramionami. — Skoro naciskając orzech43, zamykałam oczy! Ale na pewno więcej niźli ty! Tym razem ona stała się powodem ogólnej wesołości, co skrupiło się na Lechu, którego obrzuciła wzgardliwym spojrzeniem. — Zdołałem zawczasu zakupić nieco kusz — wtrącił Jaksa. — Na strzelca przypadło po dwie, które napinali mu pachołcy i jeno podawali do rąk. Toteż głównie gęstości strzałów zawdzięczamy, że nie zdołali zbliżyć się do palisady. — Długo oblegali? — Szczęściem odeszli po dwóch dniach. Ponieśli duże straty, a może i zostali wezwani, bo zaczęły chodzić właśnie słuchy, że zaraz potem Świdrygiełło odstąpił od Trok. — Żebyście wiedzieli, wielu potem musieliśmy grzebać we wspólnej mogile! — znów pochwaliła się Olga. — Było między nimi i kilku zakonnych rycerzy! — Musiały te kusze sporo cię kosztować? — zainteresował się Czarny. — A kosztowały — przyznał Jaksa. — Zygmunt powoływał właśnie bojarstwo, toteż broń mocno poszła w cenie... 43

—

Przyrząd spustowy kuszy.

— My jej też sporo przywieźliśmy, i to wielce kosztownej — pochwalił się Lech. — Obaczycie, jak ją jutro wyładujemy z wozu. Są także i końskie rzędy, bogato kamieniami sadzone! — Po prawdzie, mało o tym myśleliśmy, ale Damian i Tomek zadbali, byśmy z niczym do domu nie wracali — dorzucił Roch. — Ciekawe będzie obejrzeć... — zauważył Czarny. — Zawszeć to splendor dla domu, wojenna zdobycz, a do tego bogata. Potomnym bowiem pamięć o ojcach ostaje... Toteż dobrze, że chociaż pocztowi o tym pamiętali — dorzucił z nieznaczną przyganą. — Mnie, ojcze, w czasie całej wyprawy trapiła inna myśl — odezwał się Lech. — Nie opuszczała mnie troska, jak sobie poradzić ze starostą? Przecież chcemy się z Olgą pobrać... Spojrzał na dziewczynę, a że i inni skierowali za nią wzrok, zarumieniła się nieco, ale głowy nie schyliła. — Może istotnie pora o tym pomyśleć? — Czarny spojrzał pytająco na Unę. Ponieważ jednak milczała, więc dorzucił: — Chyba przeciwna temu nie jest...? — My z Aldoną także mamy takie życzenie — wtrącił Roch widać w obawie, by nie zostać pominięty rodzicielską decyzją. — Nie ze mną o tym gadaj, a z wujem i ciotką! — niecierpliwie rzucił Hubert. — Teraz chcę usłyszeć, co powie Olga? Dziewczyna spojrzała mu w oczy i odpowiedziała bez wahania: — Ja, takoż jak Lech, tego pragnę! — Zatem proście matkę o błogosławieństwo, bo ja przeciwny nie jestem. — Ale co ze starostą? — Lech powrócił do swej troski. — Olga chce, abym ją brał za zezwoleniem opiekuna, bo rodziców nie ma. A on zgody zapewnie nie udzieli... — O to się nie trap. Będziecie ją mieli. — Uwolniłeś mnie, ojcze, od kamienia, co mi serce przygniatał! — wykrzyknął radośnie Lech, a i twarz Olgi rozjaśniła się uszczęśliwieniem. — Zbyt pochopnych obietnic chłopcu nie dawaj — odezwała się Una. — Książę to człek zawzięty i na jej majętności łasy, toteż niełatwo zgody udzieli. A przecież siłą jej na nim nie wymusisz?

— Nie trap się niewiasto! beztrosko rzucił Czarny. — Jakoś sobie z nim poradzę! — Jak zwykle, zbytnioś siebie pewny, Czarny... — Una zwykła używać tego przezwiska, jeśli chciała okazać mężowi niezadowolenie. — Obyś nie obudził próżnych nadziei... — Niech zatem tę nadzieję mają w Bogu. Ale nie zaszkodzi, jeśli i ja do sprawy rękę przyłożę. Kiedy wkrótce potem Jaksa przed spoczynkiem rozstawał się ze szwagrem, zapytał go korzystając, że byli sami: — Chyba nie tylko w Bogu żywisz nadzieję, ale jakiś bat na niego dzierżysz w ręku? — I to taki. który nawet na czwórkę koni starczy — odpowiedział mu Czarny z mrugnięciem oka. — Tak też i sądziłem — Jaksa skinął głową. Na podwórze grodzieńskiego zamku wjechał poczet pięciu jeźdźców na pięknych wierzchowcach o bogatych rzędach. Wszyscy byli w półpancerzach i łebkach na głowach, u boku mieli miecze, a w rękach dzierżyli krótkie włócznie. Towarzyszyli postawnemu rycerzowi, który wszakże nie nosił blach, a odziany był w modry kaftan z bufiastymi naramiennikami z drogiego, gandawskiego sukna, zapinany na pętlice ze złotego łańcuszka, założone na kosztowne guzy z drogich kamieni. Opięty był niżej bioder pasem z misternie plecionych ogniw ze srebra i podszyty skórą, na którym wisiał krótki mieczyk z bogato wysadzaną pochwą. Na głowie miał biały kołpak obramowany u dołu futrem, a nad czołem zdobny w pióra. Równie bogaty był koński rząd. U pęcin wierzchowca, podobnie jak wśród ruskich, możnych bojarów, brzęczały srebrne, kuliste dzwoneczki, a grzywę i zad pokrywała ozdobna siatka. Rycerz rzucił niedbale wodze na łęk kulbaki, zeskoczył na ziemię i pozostawiając troskę o wierzchowca i swój poczet nadbiegłej służbie, obrócił się ku nadbiegającemu burgrabi i oznajmił, że Hubert z Czepiel przybył w ważnej sprawie do jego książęcej mości. Widząc tak dostojnego gościa, burgrabia powitał go dworsko i osobiście poprowadził na zamkowe pokoje. Pan Kokoszka, przechodząc z dala podwórkiem, dostrzegł wprawdzie przybyłych, ale że wzrok miał nie za ostry, i odległość była spora, nie rozpoznał go dokładnie. Wprawdzie wydało mu się, że skądś go zna, ale kiedy

rozpytywał, kto zacz, usłyszane imię nic mu nie powiedziało. Poniechał więc dalszych pytań pewny, że starosta sam mu o nim i celu odwiedzin opowie. W czym się zresztą nie pomylił. Księciu także oznajmione imię niczego nie powiedziało, ale że burgrabia opisał go jako kogoś bardzo godnego, przeto bez zwłoki kazał prosić do siebie. Kiedy jednak Hubert wszedł do komnaty, na jego widok aż uniósł się z fotela i na słowa powitania, rzucone ze swobodnym uśmiechem, zdumiony i zaskoczony, początkowo zaledwie zdołał wymruczeć kilka słów odpowiedzi. Wnet jednak opanował się, co mu jednak przyszło z trudnością, gdyż odpowiedział z wyraźnie wymuszoną swobodą: — Kogoż to widzę? Łaskawca Morzelec raczył mnie odwiedzić! Ale w nieco innych szatach i pod innym imieniem! — Tym razem pod prawdziwym, mości książę. I w innych także niż dotąd sprawach. Na oblicze starosty wrócił wyraz zaskoczenia, ale i niepokoju. — Po ostatniej bytności waćpana mogłem się tego spodziewać... — nieomal wyjąkał. — Czegóż to teraz ode mnie chcecie? — Wnet rzecz przedłożę, ale zezwólcie, wasza miłość, spocząć. Winienem wam nieco wyjaśnień, a w paru słowach uczynić tego nie zdołam. Książę, zdumiony tak wielkim przeobrażeniem kupca, istotnie zapomniał o obowiązkach gospodarza, i sam stał jeszcze pośrodku komnaty. Pośpieszył więc z sumitacją: — Nie spodziewałem się was widzieć, i to w takim przeobrażeniu, zatem wybaczcie... Raczcie zatem siadać, a ja przykażę podać nam trunku, bo przy nim łatwiej się gada. Wnet przywołam pachołka... Hubert domyślił się, że starosta, nadal uważając go za wysłannika Zakonu, choć pod inną postacią, mimo konfuzji chce teraz swe przeoczenie naprawić. Ciekaw był jednak, co powie, kiedy już pozna prawdę.. Wezwany pacholik przyniósł dzban i kielichy, poczem rozlawszy trunek opuścił komnatę. Starosta najpierw zerknął na drzwi i dopiero potem spytał: — Cóż was zatem, panie z Czepiel, do mnie sprowadza? Teraz chyba tak należy was zwać?

Upił nieco wina i już zupełnie opanowany spojrzał kpiąco na swego gościa. Czarny poszedł za jego przykładem, także sięgając po swój kielich, poczem skinąwszy z uznaniem głową odezwał się: — Muszę wyznać, że ów Morzelec dostarczył wam całkiem godny trunek.... Starosta uśmiechnął się z lekka i. skinąwszy głową przyznał: — Istotnie, należy mu się pochwała. Okazał się rzetelnym kupcem... — Wszakże nie we wszystkim... — rzucił z westchnieniem Czarny. — Nie we wszystkim? — ze zdziwieniem powtórzył starosta. — W czymże zatem mnie zawiódł? — Nie doręczył waszego listu temu, do kogo był pisany. Sensu tych słów książę nie pojął od razu, ale już po krótkiej chwili raptem pobladł na twarzy i rzucił mimo woli ściszając głos: — Cóż zatem z nim uczynił? Czyżby zatrzymał dla siebie? — Ależ nie — spokojnie zaprzeczył Czarny. — Po co miałby to uczynić? Aby wymusić na was haracz? Niecny to musiałby być człek, a sądzę, że taki nie jest. Wykonywał tylko wymogi swej służby, a więc przekazał go temu, kto mu sprawę poruczył. — A więc nie Zakonowi? — ze zgrozą w głosie i wciąż szeptem rzucił starosta. — Komu zatem? — List wasz jest w rękach tajnej służby Jego Królewskiej Mości. Kniaź westchnął ciężko i opadł na oparcie fotela. Milczał przez dłuższy czas, zanim znów przemówił: — A więc... więc podszedłeś mnie wówczas... Wszakże miałeś ową klamrę przy pasie! Jakże do niej doszedłeś? Ostatnie pytanie książę rzucił już ze zmarszczonymi brwiami i groźnym błyskiem w oczach. Czarny, nie zwracając uwagi na jego gniew, odpowiedział z poprzednim spokojem: — Wybacz, wasza dostojność, ale to do sprawy nie należy... — Czego zatem ode mnie chcecie? — warknął starosta. — Ależ niczego! Oczywiście, jeśli zerwiecie przyjaźń z Zakonem i Świdrygiełłą, a także nie będziecie w inny sposób występować przeciw księciu Zygmuntowi. Jeśli to spełnicie, wasze pismo nie ujrzy dziennego światła, jeśli zaś nie pozostaniecie na uboczu, otrzyma je Zygmunt. To wszystko.

— Kto o tym piśmie wie? — już rzeczowo spytał kniaź. — Czterech ludzi. Wy i ja, mój zwierzchnik i wicekanclerz. Moją zaś przychylność i zapewnienie milczenia możecie sami łatwo sobie zapewnić... — A więc jednak? — uśmiechnął się z sarkazmem starosta. — Za ile?... Tym razem rozgniewał się Czarny: — Nie tędy do mnie droga, mości książę! — rzucił cierpko. — Sprawa to wagi państwowej, toteż czy dojdziemy do ugody, czy nie, gęby nie otworzę! Wszakże wasza przychylność skłoni i mnie do pieczy nad tą sprawą i strzeżenia waszego bezpieczeństwa, jeśli oczywiście zaniechacie dotychczasowych knowań! — Strzeżenia mego. bezpieczeństwa? — ze zdumieniem powtórzył starosta. — A z jakich to przyczyn, jeśli nie szukacie zapłaty? — Z przyczyn familijnych... — Tym razem już z uśmiechem wyjaśnił Czarny. — Koligacja rodzinna niejako zmusi mnie do tego... — Koligacja rodzinna? Jakimże to sposobem? — Przybyły gość nie szczędził staroście okazji do zdumienia. — Mój syn i wasza bratanica mają się ku sobie i pragną się pobrać. — Ach tak... — Starosta znów zamilkł zapatrzywszy się w kobierzec u swych stóp. Widocznie sprawę głęboko rozważał, gdyż upłynęło sporo czasu, zanim się odezwał zadając pytanie, które świadczyło, że sprawę już rozstrzygnął: — Kiedy zamierzają się pobrać? — Chyba w święta Bożego Narodzenia. — Tak skoro? Toć do tego czasu schedy dziewce nie zdążę przekazać, bo o gotowiznę teraz niełatwo! — Rozliczenia dziewka nie chce od was żądać, a majętności niech na razie trzymają dotychczasowi dzierżawcy, dopóki nie ustanowi nowego zarządcy. — No cóż... — westchnął starosta. — Waćpana argumenty nie są bez znaczenia... — uśmiechnął się z nieznaczną ironią. — Przystaję i na jedno, i na drugie. Jeśli zaś chodzi o dziewkę, to był już taki, co o nią prosił, widać ciągnie ku sobie mężów, toteż ożenek wcześniej czy później ją czeka. Skoro o równego jej stanem nie dba, niechże idzie za szlachcica z Korony. Chyba mogę sądzić, że z korzyścią i dla mnie... — spojrzał spod oka na swego gościa.

— I ja jestem tego mniemania — potwierdził Czarny. — Wszakże godzi się, by przyszły małżonek z gniazda ją brał. Teraz ona u mego szwagra w Niemierzy, lecz przyślę ją wam, by do ślubu tu ostała. Raczcie tedy zarządzić, co trzeba na jej pobyt. Zawarta ugoda została zatwierdzona opróżnieniem kielichów, po czym starosta już z poufałą uprzejmością, robiąc dobrą minę do przymusowej sytuacji, pożegnał gościa. Listopadowy wieczór był chłodny i zmrok zapadał już szybko, więc na kominku jadalnej komnaty palił się suty ogień. Panny krzątały się przy stole przygotowując go do wieczerzy, obaj zaś bracia siedząc przed ogniem nie po raz pierwszy okazywali niepokój z powodu nieobecności rodzica, który podług ich obliczeń już od wczoraj powinien być w domu. Jego opóźniające się przybycie dręczyło zwłaszcza Lecha. Mimo obietnicy ojca, w dotrzymanie której niezachwianie wierzył, bał się jednak, by Boska ręka nie przeszkodziła jej spełnić. Teraz więc spojrzał na Olgę rozstawiającą talerze i odezwał się z niepokojem: — Widać coś mu stanęło na przeszkodzie i sprawa się przeciąga... Zapewne twój stryj mocno się opiera. Dzisiaj też nie ma co go czekać, bo po nocy trudno jechać... — Jeśli niczego nie uzyska, będziesz przynajmniej miał mnie z głowy — rzuciła mu przekornie w odpowiedzi. — Też gadasz! — oburzył się młodzieniec. — Jeśli przyobiecał, to i spełni. Boję się wszakże, czy nie przytrafiła mu się jakaś zła przygoda. Teraz dużo zbrojnych gromad po gościńcach ciągnie. — Do Grodna nie tak blisko, nawet lotem ptaka mil ze dwadzieścia będzie albo i więcej... Mógł też starosty na zamku nie zastać albo koń mu okulał — próbował brata pocieszyć Roch. — Teraz udajesz, jakbyś o zgodę stryja nie dbała, ale po kątach klepałaś pacierze do świętego Antoniego, by sprawie dopomógł — zakpiła z przyjaciółki Aldona. Przerwali jednak roztrząsanie tej sprawy, gdyż z podwórza dobiegło gwałtowne ujadanie psów. Chłopcy zerwali się więc na nogi ruszając do sieni po pochodnie, ale zanim je zapalili od ognia na kominku, za oknem rozległy się głosy, zaraz potem rozwarły się drzwi i ukazał się w nich oczekiwany rodzic.

Lech, zapominając o należnym mu powitaniu, rzucił się od razu ku niemu z wołaniem: — No i jak, ojcze? Dał zgodę? — Tak ci pilno dostać się w małżeńską niewolę? — uśmiechnął się Czarny, ale zaraz dorzucił surowo: — Może byś jednak wprzódy powitał mnie bardziej statecznie? — Wybacz, ojcze, niecierpliwość... — mruknął skonfundowany młodzieniec, ale od dalszych przeprosin wybawiło go zjawienie się obu niewiast. Czarny teraz już z przekory nie mówił o wyniku wyprawy i uczynił to dopiero, kiedy zasiedli za stołem. Wszakże jeszcze udawał, że nie dostrzega, jak młodzi gorzeją z niecierpliwości, by dowiedzieć się, z czym przybył. Najpierw upił łyk piwa, potem rozejrzał się po otaczających go i widząc utkwione w sobie spojrzenia, dopiero się odezwał: — Widzę waszą ciekawość, której wszakże Lech nie umiał powstrzymać, toteż musiał swoje odczekać! — Nie tylko Lech jest ciekaw, z czym przybyłeś... — z nutą przygany zauważyła Una. — Wujciu, mówże, proszę... — nie wytrzymała Olga. — I tobie pilno, dzierlatko?! Ale nic z tego, szykuj się do drogi, bo jedziesz do Grodna. — Ja... jak to... — niemal z przerażeniem jęknęła dziewczyna. — Nie dał więc zgody? — Nie widzisz, głuptasie, że z ciebie pokpiwa? — pocieszyła ją Zyta, Una zaś dorzuciła z oburzeniem: — Słuchaj, Czarny! Przestań się z nimi bawić i gadaj, jak sprawa stoi? Hubert udał zdziwienie. — Przecież mówiłem, że ma jechać do Grodna? Czyż sama nie chciała, by małżonek brał ją z rodzinnego domu? Na te słowa młodzi, niby zerwani z uwięzi, rzucili się ku niemu z podziękowaniami. Pierwsza Olga objęła go za szyję i obsypała policzki pocałunkami. Nie szczędzili ich też Aldona i Roch, bo wiedzieli, że na tym jednym ślubie się nie obejdzie. W dwa tygodnie potem Olga wyruszyła — znów w towarzystwie Tekli — do Grodna. Jechała karetą z pocztem dwudziestu zbrojnych pod dowództwem Lecha, który miał już uroczyście prosić starostę o jej rękę. Zaraz też po

przybyciu na miejsce poszły zapowiedzi, drugie w Trokach, gdyż miały się odbyć dwa śluby, jeden wkrótce po drugim. Weseliska były huczne, bo sąsiadów zjechało się niemało, poczem Lech powiózł małżonkę do Czepiel, zarząd nad dobrami powierzywszy Jaksie. Towarzyszyli im rodzice wracając pod swój dach. W Niemierzy zaś gospodarstwo objął Roch, mając do pomocy dotychczasowego ciwuna i Jurgę, gdyż Jaksę czekały liczne rozjazdy związane z obowiązkami zarządcy rozległych włości kniaziówny. W Grodnie zaś jeszcze na jakiś czas pozostała pani Tekla, by zaopiekować się starostą, któremu dokuczały bóle w kościach. Niedługo potem zmarł miłościwy pan, król Władysław Jagiełło. Po śmierci starego władcy ksiądz Andrzej nie chciał już służyć nowemu, pozostawiając to młodszym, i wrócił do Czepiel. Nie omieszkał jednak przed tym doprowadzić do pomyślnego zakończenia sprawy nobilitacji Prota Żeglarza, którego ród Nałęczów przyjął do swego klejnotu. Tego roku zmarł też w Inflantach mistrz von Rutenberg zmożony trudami swej ostatniej wojny, jaką prowadził na Litwie. Na jego miejsce został wybrany Franz von Kersdorf, równie wrogi Polsce, jak jego poprzednik. Wielki Mistrz von Russdorf, związany warunkami pokojowymi, których choć niepilno mu było przestrzegać, to jednak musiał zachować przynajmniej pozory przyjaznych stosunków z Koroną. Przykazał więc ogłosić w kraju warunki pokoju, zezwolił w myśl ugody na swobodną wymianę kupców, jak i sprawę obopólnych odszkodowań dla własnych i księcia Władysława mazowieckiego poddanych. Nie myślał jednak o wyrzeczeniu się wrogich knowań, których wykonanie powierzał teraz Zakonowi Inflanckiemu. Doszło też do wymiany jeńców, z czego skorzystał również Holeszko, gdyż zgodnie z przewidywaniem księdza Andrzeja król jegomość, ochłonąwszy z gniewu, z wyraźnym zadowoleniem przyjął do wiadomości, że rozkaz ścięcia błazna z powodu nawału innych, ważniejszych spraw, do Krakowa jeszcze nie doszedł. Na mimochodem zaś rzucone pytanie pana Oporowskiego, czy wobec tego opóźnienia nie dokonać jednak wymiany ze względu na połocki dwór, odpowiedział z rozdrażnieniem i machnięciem ręki: — A diełajtie czto choczetie! Po spędzeniu świąt Bożego Narodzenia w Radomiu, wobec wciąż ponawianych przez Zygmunta nalegań, by przybył i osobiście ustanowił go

Wielkim Księciem Litwy, jak również ogłosił, że jemu, nie Świdrygielle, tę władzę powierza — ruszył z okazałym dworem na Litwę. Mimo wszystkie jego przeniewierstwa i zdrady, miłował sędziwy król swego młodszego brata Świdrygiełłę, ale dobro równie, a może i więcej ukochanej Litwy, jak i kraju, którym rządził, zmiany tej wymagało. Spotkanie z Zygmuntem odbyło się w Krynkach, gdzie goszczony wspaniale, wobec zebranych tam tłumnie książąt i bojarów swą wolę ogłosił. Jednocześnie też dokumentem z 27 lutego 1434 roku została zatwierdzona unia Polski i Litwy. Jeszcze raz też dokonał stąd próby pogodzenia się z niesfornym bratem, jednak ten również i tym razem tę wyciągniętą do zgody dłoń odtrącił, oświadczając, że wpierw musi naradzić się z cesarzem i Pruskim Zakonem. Natomiast rzymski cesarz zawiedziony i wściekły z powodu klęski Zakonu pisał 28 lutego z Bazylei do Russdorfa: „...upominamy na wierność, cześć i powinność, do których nam i Cesarstwu naszemu jesteście zobowiązani, i najsurowiej rozkazujemy Wam mocą władzy rzymskiego imperatora, abyście wypełnili to, czego od Was żądamy, i zapowiadamy Wam, że Was w przeciwnym razie wszystkich dostojeństw, nadań i jałmużn, praw i przywilejów, które od swego rzymskiego imperatora posiadacie, pozbawimy i ciężkimi grzywnami obłożymy, jeśli natychmiast po otrzymaniu tego pisma naszego nie porzucicie i nie zerwiecie tego tak niesprawiedliwego i sromotnego pokoju bez woli Cesarstwa i wbrew przymierzom i przyrzeczeniom zawartym...” W dalszym ciągu następowały dalsze jeszcze pogróżki, jak i żądanie udzielenia Świdrygielle pomocy. Wszakże łatwiej było cesarzowi grozić i pomstować niż Wielkiemu Mistrzowi spełnić jego żądanie, gdyż nie nad cesarską głową, a nad jego, jak i bytem Zakonu, wisiał polski miecz. Toteż Russdorf choć w sercu jak dotąd wrogi Koronie, musiał jednak liczyć się z realiami. Te zaś pozwalały mu działać, ale jedynie zza pleców Inflanckiego Zakonu. Po powrocie król, ciągnąc przez Lublin i Sandomierz, zatrzymał się w Korczynie, skąd po naradach z panami wysłał poselstwo na sobór do Bazylei, gdzie miotali się w zapamiętałych skargach na Polskę wysłannicy i przyjaciele Zakonu oraz gdzie osobiście przybył cesarz Zygmunt, by ich popierać.

Należało więc przeciwdziałać oszczerstwom i fałszywym oskarżeniom, którymi obrzucali Polskę, co też skutecznie owo poselstwo czyniło. Z Korczyna król pośpieszył do Krakowa i tam spędził Wielkanocne Święta. 5 kwietnia wyruszył na Ruś, zatrzymując się po drodze we wsi Medyka, w pobliżu Przemyśla. Tam zaś, jak mówią kroniki, urzeczony śpiewem słowików słuchał ich długo w noc, czemu nie mógł sprostać sterany wiekiem organizm. Jednak jeszcze w niezłym zdrowiu przybył do Gródka, gdzie przyjął posłów mołdawskiego hospodara Stefana. Ale właśnie kiedy obiadując siedział z nim przy stole, naszła go nagła gorączka, która mimo zabiegów lekarskich trzymała go jeszcze przez siedemnaście dni. Wreszcie, zmożony chorobą, sędziwy władca zmarł w nocy z 31 maja na 1 czerwca, o godzinie trzeciej nad ranem. Po śmierci Jagiełły, jedynego w Polsce obrońcy Świdrygiełły, królewska Rada postanowiła ostatecznie rozprawić się z uciążliwym przeciwnikiem. Teraz nie mógł on liczyć na poważniejsze wsparcie Zakonu, bo ten sam był słaby, do tego skrępowany warunkami pokoju. Przede wszystkim jednak wprowadzono w prawa ojcowskie Władysława III, ostatecznie zrównano w prawach Ruś Czerwoną i Podole z resztą koronnych ziem oraz postanowiono zmienić politykę w stosunku do cesarza na bardziej ugodową, by i w ten sposób pozbawić Świdrygiełłę wsparcia, tym bardziej że ten przygotowywał na lato, wspólnie z nowym Mistrzem Inflanckim, nową wyprawę na Litwę. Toteż Wielki Książę Zygmunt otrzymał pomoc z Polski. Kiedy więc ruszyły chorągwie inflanckie pod wodzą komtura z Goldyngi, od razu doznały srogiej porażki, i to od samych Żmudzinów, którzy zdobyli dużą liczbę jeńców, a resztę wojsk wysiekli nieomal do nogi. Jednak główne siły Kersdorfa, jak i całe wojsko Świdrygiełły stały pod Bracławiem, by stąd ruszyć na Litwę. Zygmunt, dzięki polskiej pomocy, zebrał również znaczne siły i był gotów do rozprawy. Wdały się jednak w sprawę moce niebieskie, bo nastały tak uporczywe i silne deszcze, że o marszu wojsk nie mogło być mowy. Wszakże na następny rok spieszyli do Inflant, nie bez namowy pruskiego Zakonu, rycerze z Niemiec, Czech, Austrii, Śląska, gnani ówczesnym duchem średniowiecza żądnym rycerskich przygód, ku czemu dawała okazję wyprawa

podobna dawnym rajzom na Litwę. Przybył także i sławny wódz husytów, książę Zygmunt Korybut, który na żołdzie Zakonu uczył jego rycerstwo stosowanego przez husytów tworzenia z wozów warownego obozu. Z Polski również pociągnęło chętne do walki polskie rycerstwo, w sile dwunastu tysięcy żołnierza, pod wodzą Jakuba z Kobylan. Wojska inflanckie, wiedzione przez Kersdorfa i Korybuta, ruszyły 24 lipca na dotychczasowe miejsce zboru w Bracławiu, dokąd z Witebska podążał również Świdrygiełło, na czele wojów z ziemi kijowskiej, połockiej, witebskiej oraz Tatarów. 25 w Trokach połączył się z Zygmuntem, który oddał dowództwo swemu synowi Michałowi. Pod koniec sierpnia ruszono na północ i trzydziestego tego miesiąca spotkano nieprzyjaciela pod Wiłkomierzem. Tam 1 września 1435 roku doszło do walnej rozprawy, w której połączone siły inflancko–ruskie doznały sromotnej klęski. Wojska Kersdorfa i Świdrygiełły zostały całkowicie rozbite i tylko ich resztki uszły z życiem, i to nie na długo, bo potem kryjące się po lasach wyłapano i wieszano. Sam mistrz Kersdorf i marszałek Nesselrode polegli, a Zygmunt Korybut, ciężko ranny w głowę i szyję, wkrótce zmarł. Jedynie Świdrygielle udało się zbiec w trzydzieści koni do Połocka. Ale w następnych latach, już całkowicie osamotniony i załamany na duchu, podług ruskiego latopisu „poszedł na Wołoszczyznę paść barany”. Wielki Książę Zygmunt został więc jedynym panem Litwy, ale podejrzliwy ponad potrzebę i okrutny, zaczął wszędzie węszyć spiski, karać konfiskatą majątków, lochami i śmiercią. W ten sposób doprowadził do zamachu na swoją osobę i „za zgodą wszystkich litewskich panów i bojarów” padł pod razami spiskowców w Niedzielę Palmową 20 marca 1440 roku. Jego tron próbował objąć syn Michał, ale wolą króla Władysława III Wielkim Księciem Litewskim został obwołany jedenastoletni Kazimierz Jagiellończyk.

SPIS TREŚCI PRZYŁBICE I KAPTURY ___________________________________________________________ 1 ROK 1408 _________________________________________________________________________ 3 ROK 1409 _______________________________________________________________________ 155

NAGIE OSTRZA _______________________________________________________________ 387 ROK 1410 _______________________________________________________________________ 389

POWRÓT CZARNEGO __________________________________________________________ 637 CZĘŚĆ 1. ________________________________________________________________________ 639 CZĘŚĆ 2. ________________________________________________________________________ 881

SYNOWIE CZARNEGO _________________________________________________________ 1135 SPIS TREŚCI _____________________________________________________________________ 1413