Kengor P. - Ronald Reagan Duchowa biografia

Przedmowa

P

oczułem się zaszczycony, kiedy poproszono mnie o napisanie przedmowy do polskiego wydania książki Paula Kengora Ronald Reagan. Duchowa biografia. Miło

wspominam swoje wizyty w Polsce i czuję się mocno związany z polskim narodem. Mój ojciec Ronald Reagan ściśle współpracował z papieżem Janem Pawłem II i Lechem Wałęsą, aby doprowadzić do zakończenia sowieckiej opresji w Polsce. W rozmowie telefonicznej z Papieżem 14 grudnia 1981 roku powiedział: „Nasz kraj był poruszony pielgrzymką Ojca Świętego do Polski w 1979 roku i zaangażowaniem Polaków w wiarę w Boga. Było to poruszające dla całego świata, śledzącego te wydarzenia w telewizji”. W grudniu 1982 roku mój ojciec ogłosił dzień modlitw za Polskę, mówiąc przy tym: „Lech Wałęsa dawno temu mówił o pszenicy, która rośnie na kamieniach, i o wolności, która czasem wzrasta wśród ucisku... Świat stał się świadkiem wspaniałej afirmacji ludzkiego pragnienia wolności, które wyrasta z głębokiej religijnej wiary”. Oddanie mojego ojca zasadzie wolności człowieka wyrastało z jego głębokiej wiary w Boga. Został wychowany w wierze chrześcijańskiej przez swoją matkę Nelle Reagan, która uczyła w szkółce rodzinnej dla kobiet i często przyprowadzała do domu Reaganów bezdomnych i byłych więźniów, gdzie karmiła ich ciepłym posiłkiem i słowem Biblii. Mój ojciec zdecydował się powierzyć swoje życie opiece i kierownictwu Jezusa Chrystusa w 1922 roku, kiedy miał jedenaście lat. Pozostał temu wierny do końca swoich dni. Kilka dni przed Wielkanocą w 1988 roku leciałem z ojcem na pokładzie Air Force One z Waszyngtonu do Kalifornii. Kiedy samolot podchodził do lądowania, zauważyłem, że liczy coś na palcach. „Jeszcze dziewięć miesięcy” – powiedział. „Co robisz, tato” – zapytałem. „Liczę, za ile miesięcy będę mógł znów iść do kościoła”. „Co masz na myśli? Czemu nie możesz iść do kościoła?”. „Po zamachu – odpowiedział – przestałem chodzić. Nie chciałem, aby kolejny zamach zdarzył się w kościele, gdzie inni ludzie mogliby ucierpieć. Kiedy opuszczę urząd w styczniu, znowu będę mógł zacząć chodzić do kościoła. Nie mogę się doczekać, by spędzać niedzielne poranki z naszym Panem”. „Czemu nie pójdziesz w tę niedzielę? – zapytałem. – Jest Wielkanoc. Myślę, że powinieneś pójść”. „Cóż – odpowiedział mój ojciec – zastanowię się nad tym”. Mój tato poszedł do kościoła w tamtą wielkanocną niedzielę. Po wyprowadzce z Białego Domu nie opuścił ani jednej niedzieli aż do czasu, gdy choroba go unieruchomiła.

To jest Ronald Reagan, jakiego znałem, człowiek wielkiej osobistej wiary; człowiek, który przeżył swoje życie w służbie Bogu i innym; człowiek, który kochał Pana. Paul Kengor uchwycił istotę mojego ojca i jego wiary. Barwnie przywołuje do życia historię wiary mojego ojca poprzez wspomnienia i anegdoty ludzi, którzy go znali. To wspaniała książka o wspaniałym człowieku, który służył wspaniałemu Bogu. Bardzo cenię sobie tę książkę i wiem, że wy też, drodzy czytelnicy, ją docenicie. Michael Reagan Los Angeles, Kalifornia 15 grudnia 2010 rok

Wstęp

„Za każdym razem, gdy Reagan przemawia, wspomina o swoich odczuciach religijnych”. Sowiecki analityk Anatoly Krasikow, 22 listopada 1986 r.[1 ] „Osobiście modlę się, abym... służył Bogu, wypełniając obowiązki tego stanowiska”. List Ronalda Reagana do arcybiskupa Bostonu kard. Bernarda Lawa, 11 marca 1987 r.[2 ]

M

oja przygoda z religijnością Ronalda Reagana rozpoczęła się w czasie studiów, gdy przeczytałem jedno z jego przemówień znane jako Imperium Zła. Te dwa słowa użyte do opisania Związku Sowieckiego mogły być krytykowane przez media jako ostra retoryka polityczna, jednak ja dostrzegłem w nich coś zupełnie innego, coś zadziwiającego: śmiałą i spójną deklarację religijną. Na tę samą mowę natknąłem się ponownie piętnaście lat później, tym razem już jako profesor. Siedziałem w skupieniu przy stole w Bibliotece Ronalda Reagana, w położonej na wzgórzu, samodzielnej czytelni, przez której okna ukazywał się malowniczy, łagodny krajobraz kalifornijskiej Simi Valley. Do pomieszczenia przybył archiwista z wózkiem pełnym materiałów. Była to ogromna kolekcja dokumentująca administrację Reagana, składająca się z tekstów osobiście przez niego spisanych. W niej właśnie, w boksie numer 9, w katalogu 150, trafiłem na przemowę Imperium Zła – a tym samym na prawdziwego Reagana. Gęsto zapisane atramentem przemówienie dokonało we mnie pewnego rodzaju przebudzenia. Na kartkach zobaczyłem bowiem nieuchwytnego, niewystępującego dla publiki Reagana, takiego, jakiego niewielu tak naprawdę odkryło i poznało. Widać było jego rękę: wykreślił kilka słów w jednym miejscu, a dodał całe strony tekstu w innym. W przemówieniu będącym siedemnastostronicowym manifestem antykomunistycznym rzuca się w oczy przede wszystkim przejmujący sposób religijnego myślenia Reagana, myślenia intensywnego niczym lawina. Szczególnie uderzyła mnie ona, gdy przeglądałem zapisy kolejnych jego prezydenckich wystąpień publicznych . [3 ]

Zanim dokonałem tego odkrycia, pisałem raczej nieskomplikowaną książkę o roli Reagana i jego administracji w osłabieniu imperium sowieckiego. Wkrótce zorientowałem się, że muszę w niej stworzyć osobny rozdział dotyczący duchowości i motywacji Reagana, który w toku prac rozrósł się do trzech rozdziałów. W następnych miesiącach, gdy zbierałem kolejne

informacje o poglądach religijnych byłego prezydenta, wątek jego wiary zdominował moją pracę. Taki obrót sprawy był zadziwiający, bowiem Reagan cieszył się opinią osoby skrytej, niedzielącej się z innymi swoimi przekonaniami religijnymi. Okazało się to jednak prawdziwe tylko do pewnego stopnia . W jego listach, przemowach i zapiskach aż roi się od odniesień [4 ]

religijnych – dostrzegłem je niemal w każdym fragmencie pism, które przeglądałem. Trudno stąd wyciągnąć inny wniosek, niż taki, że każdy aspekt życia i kariery Reagana był przesiąknięty jego duchowymi przekonaniami. Moment odkrycia tego był punktem zwrotnym dla prac nad tą książką. OPISAŁEM W NIEJ DUCHOWĄ BIOGRAFIĘ RONALDA REAGANA. Rozpoczyna się ona tam, gdzie wiara bohatera – we wczesnym dzieciństwie. Wiara ta, przynajmniej u swoich początków, nie różniła się zbytnio od wiary typowego człowieka żyjącego w podobnym czasie i miejscu. Pojawiła się u Ronalda w wyniku poszukiwania odpowiedzi na te same pytania, z jakimi zmagali się wierzący w różnych epokach historycznych. Oryginalność duchowości Reagana dało się zauważyć dopiero po opuszczeniu przez niego rodzinnego miasta. Wkrótce bowiem jego religijna wrażliwość zrosła się z wrażliwością polityczną, tak że mogły się one uzupełniać. Kiedy więc Reagan stał się młodym mężczyzną, był już świadom zachodzących w świecie przemian i gotów wyrażać zdecydowany sprzeciw wobec ateistycznego komunizmu, wyrosłego na gruncie rewolucji rosyjskiej 1917 roku. Ekspansja i upadek komunizmu niemal całkowicie zbiegł się z życiem i karierą polityczną Reagana. Urodził się on 6 lutego 1911 roku w Tampico w stanie Illinois. Był sześciolatkiem, kiedy bolszewicy rozpoczynali swoje krwawe rządy w Petersburgu w październiku 1917 roku. Kilkanaście dni po roznieceniu w Rosji rewolucyjnego ognia przez Włodzimierza Lenina doszczętnie spalił się kościół w amerykańskim Dixon w Illinois ; pięć lat później na jego gruzach powstał First Christian Church – sanktuarium przy 123 South Hennepin Avenue, które ukształtowało młodego Reagana, tak jak rewolucja rosyjska ukształtowała Lenina. [5 ]

Kiedy przywódca komunistów umierał w pierwszych miesiącach 1924 roku, Reagan wkraczał w wiek nastoletni. W czasie, gdy Stalin zdobywał władzę absolutną, Reagan zyskiwał przyjaciół w Eureka College. Gdy Stalin mordował dziesiątki milionów ludzi, Reagan poszukiwał pracy. Kiedy sowieccy komuniści dążyli do ekspansji marksizmuleninizmu i prowadzili brutalną kampanię przeciwko religii, dorosły Reagan spoglądał na ich poczynania z żalem, obrzydzeniem i przeświadczeniem, że nie można być biernym. Zanim

jeszcze został prezydentem w 1981 roku, gotów był nie tylko przeciwdziałać leninowskiemu imperializmowi, lecz także robić to wszelkimi środkami, które okażą się konieczne. Postawiony przed ciemną siłą historii – sowieckim komunizmem – stykał się z nią nie tylko na gruncie politycznym, lecz i religijnym. Jego wiara była głęboka i nietypowa. Jego spojrzenie korespondowało ze zdaniem grona represjonowanych w Związku Sowieckim z powodów religijnych, dla których zimna wojna była nie tyle wielką wojną ideologiczną, co przede wszystkim konkretną walką o wiarę. Zatem niniejsza duchowa biografia, dokładnie tak jak pielgrzymka życiowa Reagana, osiągnie swój punkt kulminacyjny w osobistej „krucjacie” prezydenta Reagana. Słowo „krucjata” jest tutaj jak najbardziej na miejscu – zarówno prezydent, jak i sowieccy komentatorzy używali go w tym samym celu: aby opisać dążenie Reagana do obalenia komunizmu. Historia zawarta w tej książce podąża śladem Reagana od momentu zanurzenia go w chrzcielnicy First Christian Church w Dixon do chwili jego wystąpienia na podium Uniwersytetu Moskiewskiego w 1988 roku. Przedstawia Reaganową wizję Ameryki: jako kraju będącego z woli Bożej bastionem wolności – „świetlistym miastem położonym na górze” – i jako kraju przeznaczonego do zwycięstwa nad komunizmem. Ta podróż z Reaganem nie ma na celu ani potwierdzenia jego wiary, ani debatowania nad jakością jego chrześcijaństwa, ani też wysublimowanej oceny jego poglądów religijnych. Chociaż jego wiara pozostawała wyraźnie chrześcijańska, nie będę się zajmować kategoryzacją jego teologii czy denominacyjnym szufladkowaniem jego wiary . Moje poszukiwania poszły w kierunku samych wierzeń Reagana: jak one konkretnie wyglądały i jak bardzo wpływały na jego myślenie i postępowanie. Nade wszystko intencją moją pozostaje tu wykazanie, że niemożliwe jest pełne zrozumienie Ronalda Reagana – w tym jego poczynań w czasie zimnej wojny – bez zrozumienia wpływu religii na jego myślenie. [6 ]

Jego umysł pozostawał sprawny wystarczająco długo – mimo choroby Alzheimera w ostatnich latach życia – aby zobaczyć to, co od lat przewidywał: upadek Związku Sowieckiego. Po przeszło czterdziestu latach starań Reagana zakończył się komunizm sowiecki . Polityk ukazywał, że jego – jako chrześcijanina – antykomunistyczna kampania motywowana była „nakazem biblijnym” opierania się złu i zwalczania go, gdziekolwiek się pojawi. Na wspólnej sesji parlamentu irlandzkiego 4 lipca 1984 roku powiedział, że „dzisiejsze zmaganie totalitaryzmu z wolnością” dokonywało się właściwie nie przez porównywanie sił zbrojnych i rakiet, „lecz przez próbę wiary i ducha”. Zmaganie to – jak mówił – było „walką duchową” . [7 ]

[8 ]

Książka ta nie jest jednak prostą opowieścią o wpływach człowieku zajmującego potężne stanowisko, który zaczął wierzyć, iż Bóg przeznaczył go do specjalnej misji. Wiara Reagana była czymś o wiele bardziej znaczącym: stanowiła kluczowy czynnik jednego z najważniejszych wydarzeń XX wieku. Miała ogromny wpływ na myślenie i decyzje Reagana wobec sowieckiego komunizmu i zimnej wojny. Sami Sowieci zauważali w oficjalnych komunikatach swojej agencji prasowej TASS, że „prezydent Reagan ze szczególną gorliwością przywołuje religię dla wsparcia swojej antyradzieckiej polityki” . [9 ]

Oczywiście, twierdzenie, że sama wiara Ronalda Reagana zburzyła komunizm, byłoby nadużyciem. Jednakże faktem pozostaje, że miała ona pewien (niełatwy może do uchwycenia) związek z tym wydarzeniem. Podobnie jak wiara każdego człowieka poważnie traktującego religię, tak i wiara Reagana kształtowała sposób jego życia i postępowania, a także wpływała na osoby wokół niego. Nie ma więc wątpliwości, że to, co Reagan czynił, wpłynęło na bieg wydarzeń XX wieku.

[1] Komentarz dla sowieckiej agencji prasowej TASS opublikowany jako TASS Examines Reagan’s Remarks on Religion w: FBIS, 24 listopada 1986, s. A11. FBIS (Foreign Broadcast Information Service) była amerykańską agencją rządową, która zajmowała się zapisem i tłumaczeniem na angielski wszelkich wiadomości ze Związku Sowieckiego oraz z całego świata. [2] List znajduje się w PHF (Presidential Handwriting Files at the Reagan Library), PR (Presidential Records files at the Reagan Library) oraz RRL (Ronald Reagan Library), Box 18, Folder 282. [3] Odnoszę się tutaj do wielotomowej kolekcji prezydenckich przemówień, stwierdzeń i zapisów znanych formalnie pod nazwą Public Papers of the Presidents of the United States, Ronald Reagan (Washington, D.C.: U.S. Government Printing Office, 1981-1989). Dokumenty te dostępne są w dużych bibliotekach oraz bibliotekach uniwersyteckich [amerykańskich – przyp. tłum.]. Wiele z nich jest obecnie także dostępna on-line dzięki witrynie Biblioteki Ronalda Reagana (jednakże wersja ta nie posiada numeracji stron). W tej książce przemówienia prezydenckie Reagana przytaczane na podstawie owych dokumentów oznaczone będą poprzez ich tytuł, miejsce wygłoszenia (jeśli nie był nim Waszyngton) oraz datę. [Te z przemówień Reagana, które wydane zostały w języku polskim, nosić będą polski tytuł wystąpienia i informacje bibliograficzne – przyp. tłum.]. [4] Reagan był dyskretny, jeśli chodziło o swoją wiarę, wobec niektórych ludzi i w niektórych sytuacjach, zwłaszcza kiedy temat ten nie był poruszany w czasie rozmowy. Nie miał też w zwyczaju publicznie dzielić się swoim osobistym doświadczeniem wiary. Jednak chętnie wykorzystywał apologetykę, wypowiadając się o Bogu. Mówiąc publicznie lub w listach, nierzadko powtarzał: „Oto dlaczego modlitwa jest ważna”, „Ameryka potrzebuje duchowego odnowienia”, albo nawet: „Oto dlaczego Chrystus jest Mesjaszem”. Był o wiele bardziej skłonny wypowiadać się w ten sposób niż mówić rzeczy w rodzaju: „Moje serce zostało tak przemienione, odkąd przyjąłem Chrystusa” lub „Narodzenie na nowo w Chrystusie spowodowało to i to w moich kontaktach z żoną”. [5] Według kalendarza juliańskiego rewolucja bolszewicka miała miejsce 25 października 1917 r., ale według kalendarza gregoriańskiego wybuchła 7 listopada 1917 r. Amerykanie odwołują się w tym wypadku do kalendarza gregoriańskiego. Kościół uniwersalistów w Dixon spłonął nocą 25 listopada 1917 r., po tym, jak zajął się od palącego się sąsiedniego garażu. W tej książce będę nazywał rewolucję bolszewicką rewolucją

październikową. [6] Moim celem nie jest określanie, czy był on wiernym wyznawcą reformowanej teologii protestanckiej. Później będę się starał wykazać, że Reagan wpisywał się w bardziej generalny nurt chrześcijaństwa albo w bardziej ogólny nurt protestantyzmu. Należy jednak zaznaczyć, że pozostawał bardzo otwarty na dialog z katolikami. Nie był oczywiście katolikiem, ale pod żadnym względem nie wykazywał wrogości wobec tego wyznania. Niektórzy badacze mogą uznawać poglądy religijne Reagana jako przypominające bardziej „religię obywatelską”. Termin ten jednak nie daje pełnego obrazu jego wypowiedzi i sposobu myślenia. Klasyczne prace na temat religii obywatelskiej to: Jan Jakub Rousseau, Umowa społeczna, oraz Robert N. Bellah, Beyond Belief: Essays on Religion in a Post – Traditional World. [7] Wątek ten jest tematem kolejnej mojej pracy o Reaganie. Szczegółowo opisuję w niej fakt, że Reagan zamierzał doprowadzić Związek Sowiecki do upadku. [8] Reagan, Address Before a Joint Session of the Irish National Parliament, Irlandia, 4 lipca 1984. Niektórzy czytelnicy być może zinterpretują tego rodzaju wypowiedzi Reagana w bardziej ogólny, niekoniecznie religijny sposób. Zobaczymy jednak, że interpretacja ogólna nie jest w większości przypadków właściwa. Reagan najczęściej wypowiadał się przy użyciu podobnych słów, mając wyraźnie na uwadze ich konotację religijną. [9] Komunikat TASS z 11 września 1984 r. opublikowany jako Reagan Uses Religion to Support Anti-Soviet Policy w FBIS, FBIS-13-SEP-84, 13 września 1984, s. A4-5.

ROZDZIAŁ 1

Jack i Nelle

„Możesz być zbyt wielki, aby Bóg mógł cię użyć, lecz nigdy nie będziesz na to za mały”. Zapisek w Biblii Nelle Reagan[1 0 ]

W

niedzielę 20 stycznia 1924 roku na równinach Illinois panowało przenikliwe zimno

i wiał lodowaty wiatr. Jak podał dziennik „Dixon Evening Telegraph”, „najcięższa i najbardziej spektakularna” śnieżyca spadła tej zimy na malutkie Alton. W miasteczku kierujący tramwajami, samochodami i pociągami bohatersko próbowali przedzierać się przez zamieć, jednak około godziny dziesiątej ich wysiłki stały się bezskuteczne. W innej części stanu, nieopodal Chicago, na Międzynarodowych Zawodach Narciarskich „Norge” występy skoczków odwołano z uwagi na osiemnastostopniowy mróz. Według Associated Press, jakby tego było mało, „kolejna fala chłodu” z Alaski przynieść miała rekordowo niską temperaturę. Zima okazała się tylko trochę łaskawsza dla Jacka i Nelle Reaganów, którzy wraz z dwójką synów mieszkali w położonym na północnym zachodzie stanu malowniczym Dixon. Miasteczko, oddalone od Chicago o sto mil na zachód (godzinę drogi samochodem od rzeki Missisipi i granicy sąsiedniego Iowa), wyróżniało się spośród otaczającego je krajobrazu. Teren, na którym leży, nie jest równiny, jak przystało na Illinois, lecz wzbija się ku górze wśród lasów i falujących wzgórz. Zatem w czasie mrozu, kiedy otwarte pola Illinois pokrywały się tym rodzajem śniegu, który przy kontakcie z twarzą sprawiał okrutny ból, Dixon mogło się cieszyć pewną taryfą ulgową. Miasteczko, na długo przed pojawieniem się w nim Ronalda Reagana, słynęło już z wydarzeń, które zapisały się w historii prezydentury Stanów Zjednoczonych. Do Fortu Dixon przy Rock River 12 maja 1832 roku przybył dowodzący kompanią konnych ochotników kapitan Abraham Lincoln. W tym samym czasie pojawił się tam ze swoim oddziałem podpułkownik Zachary Taylor, a wśród jego ludzi porucznik Jefferson Davis. Wszyscy przyszli prezydenci USA (Taylor został nim w 1848 roku, Lincoln w 1860, a Jefferson Davis przewodniczył Konfederacji niedługo potem) spotkali się więc w Dixon, służąc Ameryce w czasie wojny Czarnego Jastrzębia [w wojnie tej – z 1832 roku – wojska amerykańskie pokonały stawiające im opór plemiona Sauków i Lisów, którymi dowodził Czarny Jastrząb – przyp. tłum.]. Zdarzenie to zostało upamiętnione przez lokalnego artystę Frana Swarbricka, a obraz je przedstawiający pozostaje do dziś w budynku, gdzie Ronald

Reagan chodził do szkoły. Tego samego styczniowego dnia 1924 roku, gdy Dixon nawiedzały śnieżyce, w odległym i pod wszelkimi względami chłodniejszym Związku Sowieckim, pod Moskwą, leżał w przededniu śmierci pięćdziesięciotrzyletni Włodzimierz Ilicz Lenin. On przeżywał kres swojej ziemskiej egzystencji, natomiast dwunastoletni Ronald „Dutch” [„Holender”, pseudonim Reagana z młodości ze względu na jego „holenderski” wygląd – przyp. tłum.] Reagan śpiewał radosne hymny w pierwszej ławie zboru First Christian Church w Dixon. Tuż obok młodego Amerykanina stała jego rozpromieniona matka Nelle, która pełną mocy modlitwą zakończyła właśnie zajęcia w szkółce niedzielnej True Blue Sunday. Nikt wówczas nie mógł wiedzieć, że ten styczniowy dzień stanowił początek duchowej pielgrzymki, która sześćdziesiąt cztery lata później doprowadziła Ronalda Reagana do „spotkania” z popiersiem srogiego Lenina na Uniwersytecie Moskiewskim. Amerykanin czuł się wtedy zupełnie podobnie, jak w ową styczniową niedzielę 1924 roku. Jak sam później dostrzegł, Lenin także wykazywał się swego rodzaju religijną gorliwością, bardzo jednak odmienną od jego własnej. Ostry konflikt przekonań dwóch przywódców sprowokował ich pamiętne „spotkanie” 31 maja 1988 roku. Przekonaniami chrześcijańskimi Ronald nasiąkał od dziecka dzięki swej matce. Ona sama, a właściwie wiara przez nią przekazywana, spowodowała, że kiedy dojrzały w nim ideały religijne, wyruszył na krucjatę przeciwko „bezbożnemu komunizmowi sowieckiemu”. Trudno wyobrazić sobie tę wyprawę czy choćby Ronalda Reagana jako prezydenta bez źródła siły, jakie stanowiła dla niego Nelle oraz jej wiara. WSZYSTKO WSKAZUJE NA TO, ŻE REAGAN ZACHOWYWAŁ I PIELĘGNOWAŁ WIARĘ w każdym okresie swego życia, począwszy od młodości w Dixon, poprzez okres prezydentury, na końcowych godzinach życia skończywszy. Przyszły polityk zaczął chłonąć wiarę chrześcijańską już w drugim dziesięcioleciu XX wieku, a więc w pierwszej dekadzie życia. Przekonania te pozostawały zasadniczą częścią jego sposobu myślenia także w latach dziewięćdziesiątych. Co ciekawe, przekonania religijne przyszłego prezydenta USA wykrystalizowały się znacznie wcześniej niż jego poglądy polityczne, te ostatnie uformowały się bowiem dopiero pod koniec lat czterdziestych, a okrzepły ostatecznie w latach sześćdziesiątych (w wyniku „konwersji republikańskiej”). Po odkryciu właściwych ideałów politycznych, Reagan z żelazną konsekwencją dążył do ich realizacji, co dobitnie potwierdzają źródła historyczne. To, co nie zostało dotychczas wyraźnie dostrzeżone, to waga jego przekonań religijnych, a szczególnie, że miały one

kardynalny wpływ na działania polityka przez zdecydowaną większość jego życia. Warto przyjrzeć się więc jego duchowości, a także czynnikom, które ją kształtowały.

NELLE I JACK Rodzicami Ronalda Reagana byli John Edward i Nelle Clyde Wilson Reagan, zwani przez przyjaciół (a także przez dzieci, na ich własne życzenie) po prostu Jack i Nelle. Jack był z dziada pradziada Irlandczykiem, Nelle pochodziła z rodziny irlandzko-angielsko-szkockiej. Urodzeni w odstępie jedenastu dni w lipcu 1883 roku, mieszkali w rodzinnym Fulton w Whiteside Country w Illinois. Tam też dwadzieścia lat później (dokładnie w listopadzie 1904 roku) pobrali się. Ślub odbył się w katolickim kościele Niepokalanego Poczęcia . [1 1 ]

Chociaż Nelle miała sześcioro rodzeństwa, sama urodziła jedynie dwójkę dzieci: Neila zwanego „Moonem” oraz Ronalda. Wraz z przyjściem na świat chłopców wiele zaczęło się zmieniać w małżeństwie. Mimo że ojciec i matka bardzo dobrze się prezentowali, a posiadając ciekawe osobowości i odznaczając poczuciem humoru, sprawiali wrażenie szczęśliwych, w sprawach wiary byli podzieleni. Odczucie, że tworzą oni beztroską, mającą niewiele problemów dnia codziennego rodzinę byłoby błędne. Nie było to co prawda przyczyną wielkich sporów, lecz wskazywało na istotną różnicę: Jack był katolikiem, a Nelle – protestantką. Nie przeszkodziło to Reaganom w dążeniu do tego samego: aby ich chłopcy wierzyli w Boga i chodzili do kościoła. Nelle okazała się w tym względzie bardziej gorliwa niż Jack, który bez wątpienia nie był typem gorliwego krzyżowca . Dutch wspomina, że funkcję religijnego wychowania chłopców ojciec tak naprawdę zostawił swojej żonie . [1 2 ]

[1 3 ]

W arkana wiary Ronald został więc wprowadzony przez matkę, która uczyniła ze swego życia model cnót chrześcijańskich wręcz wymagający naśladowania. Z beztroskim nastawieniem wobec siebie samej i z płomienną pasją pomagania innym, Nelle Reagan dowiodła, że jest wspaniałą kobietą o autentycznej wierze . [1 4 ]

Jednak na wierze Dutcha pozostawił ślad również jego ojciec, choć w odmienny, mniej chwalebny sposób. Podczas gdy Nelle najwyraźniej rozmyślała o Bogu nie tylko każdego dnia, ale wręcz nieustannie, jej mąż pochłonięty był czymś zupełnie innym – zarabianiem na życie. Pieniądze zaprzątały jego myśli nie z powodu osobistej chciwości, lecz z silnej potrzeby szukania środków na utrzymanie rodziny. Reaganowie posiadali bardzo niewielkie oszczędności, a chwilami nie mieli ich wcale. Aby rodzina Jacka mogła związać koniec z końcem, zajmował się on drobnym handlem – z różnym skutkiem. Kiedy mu nie szło

(wcale nierzadko), szukał ucieczki od problemów, zaglądając do kieliszka. „Byli okropnie biedni” – wspominała jedna z sąsiadek Reaganów, Cenie Straw. Inna, Helen Lawton, przypominała sobie, jak jej rodzina często dawała Reaganom jedzenie. Ojciec pani Lawton zamontował nawet specjalne zawiasy na kuchennym oknie Reaganów, aby łatwo można przez nie wstawiać obiady do środka. „Nie żeby nam się przelewało – mówiła Lawton – ale przynajmniej mieliśmy własny ogródek. U nich była tylko kuchenka elektryczna” . [1 5 ]

Jack handlował butami. Był człowiekiem ciągle bujającym w chmurach. Napotykając na trudności, przeprowadzał całą rodzinę do nowego miejsca. Reaganowie, nie posiadając domu na własność, byli więc praktycznie nieustannie (szczególnie w czasie dzieciństwa Dutcha) w poszukiwaniu taniego lokalu do wynajęcia. W jednym z nich, wynajmowanym od lutego do maja 1911 roku mieszkaniu nad lokalnym bankiem w wiosce Tampico, przyszedł na świat Dutch. Malutki Ronald przebywał w swoim pierwszym domu jedynie przez cztery miesiące, po czym rodzina przeprowadziła się na 104 W. Glassman Street. Zamieszkali naprzeciwko składu kolejowego pod miastem, pozostając tam do grudnia 1914 roku. Następne święta Bożego Narodzenia Reaganowie spędzili już w Chicago, nieopodal uniwersytetu, gdzie zdołali wynająć dwa mieszkania. Jackowi przybywało bowiem klientów. Jego sklep prosperował w centrum handlowym Marshall Field’s. Nie wszystko z tego okresu Reaganowie wspominają jednak dobrze. Koszmarem dla nich musiało być zagrażające życiu zapalenie płuc, które dotknęło wówczas małego Dutcha . [1 6 ]

Wkrótce rodzina opuściła Chicago, aby Jack mógł handlować butami w innym liczącym się sklepie – O.T. Johnson w Galesburgu (zamieszkali tam w dwóch domkach przy ulicy North Kellogg). W miasteczku tym zdrowy już pięcioletni Reagan doświadczył swego rodzaju objawienia . Stało się to na strychu, gdzie mały Dutch lubił się zapuszczać, próbując znaleźć lekarstwo na swoje osamotnienie spowodowane kolejną, trzecią już w przeciągu pięciu lat zmianą miejsca zamieszkania. Szukając przygód na poddaszu, odkrył tam pozostawioną przez poprzednich lokatorów sporą kolekcję ptasich jaj oraz motyli w szkle. Znalezisko było tak niesamowite, że chłopak przez szereg tygodni spędzał tam po kilka godzin dziennie, „zachwycając się malowniczymi kolorami jaj oraz delikatnymi, barwnymi detalami skrzydeł motyli”. Obserwowane cudowności stanowiły dla niego jakby „bramy do innego świata”. „Doświadczenie to – wspominał Reagan – wpoiło mi szacunek do dzieł wykonanych przez Boga. Szacunek ten nigdy mnie od tego czasu nie opuścił” . Wyobrażenie Boga jako Stwórcy silnie wyryło się wówczas w świadomości chłopca. [1 7 ]

[1 8 ]

Zdarzenie to miało miejsce na kilka lat przed przystąpieniem Dutcha do chrztu

i niewątpliwie wpłynęło na zbudowanie wiary chłopca. Dziękował on później poprzednim lokatorom, jako „anonimowym dobroczyńcom”, którym zawdzięczał tak wiele . Reagan [1 9 ]

w miarę upływu czasu mógł jeszcze bardziej dziękować Bogu, dostrzegając z pewnością, że nawet trudne doświadczenia osamotnienia i rodzinnych przeprowadzek stanowiły część Jego planu . [2 0 ]

Z miejsca „Reaganowego objawienia” rodzina ponownie udała się w podróż. W latach 1917-1919, a więc w czasie, gdy amerykańscy żołnierze toczyli bój z niemieckim kaiserem w Europie, Reaganowie co najmniej trzy razy zmieniali miejsca zamieszkania w Monmouth. Pobyt w tym miasteczku nie obfitował w miłe wydarzenia. Wkrótce bowiem po wybuchu radości z zakończenia pierwszej wojny światowej na Monmouth (i na wiele innych miast) spadła okrutna epidemia grypy. Dutch, uczęszczający wówczas do drugiej klasy, był bardzo zaniepokojony widokiem ludzi, którzy nosili maski i oznaczali drzwi swoich domów czarnymi kokardami. Zainfekowany obszar poddany został kwarantannie: zamknięto szkoły, biblioteki, miejsca zabaw, a nawet kościoły. Posługujący duchowni posyłani byli do umierających o wiele częściej niż kiedykolwiek przedtem. Lokalny dziennik, tuż obok kolumny wymieniającej zmarłych w wyniku epidemii, odnotował żałobne bicie dzwonu . [2 1 ]

Wśród zarażonych grypą znalazła się i Nelle. Ta zdrowa dotąd kobieta w średnim wieku, rodem ze Środkowego Zachodu, w najtrudniejszym czasie choroby wyglądała tak źle, że Jack, Dutch i Moon przekonani byli, że kwiat ich domu nie pozostanie wśród żywych. Nelle cudem uniknęła śmierci, jaka w latach 1918-1919 dotknęła miliony młodych matek na świecie. Doświadczenie to wprowadziło do rodziny Reaganów mocne przeświadczenie o kruchości ludzkiego życia. Po trudnych epizodach w Monmouth, Reaganowie w grudniu 1920 roku powrócili do Tampico, wprowadzając się tym razem do mieszkania na Main Street, nad sklepem obuwniczym Pitney, którego Jack został kierownikiem. Chociaż ponowny pobyt w tej wiosce był krótki, Ronald, niepoprawny optymista, zachował z niego wyłącznie miłe wspomnienia, nazywając ten czas „latami Hucka Finna” . Reaganowie w tym czasie mogli pozwolić sobie nawet na zakup forda T. [2 2 ]

Po opuszczeniu Tampico rodzina nareszcie „osiedliła się” w Dixon. Wynajmowała tam kolejno pięć domów, których części Reaganowie podnajmowali innym lokatorom, aby sprawniej opłacać własny czynsz. Z Dixon właśnie w 1932 roku Dutch udał się do Davenport w Iowa, gdzie dostał swoją pierwszą pracę w radiu WOC (World of Chiropractic) . [2 3 ]

Wcześniej jednak, zanim Ronald osiągnął wiek nastolatka, musiał się zmagać z innymi jeszcze trudnościami. W wyniku mieszkania w pięciu różnych miastach i wynajmowania

dwunastu lokali chłopak często nie pamiętał swojego aktualnego adresu. Ciągłe przeprowadzki wpływały na niego negatywnie, czyniąc go osamotnionym i zamkniętym w sobie. Będąc wiecznie „obcym” i chadzając samotnie do każdej nowej szkoły, Reagan był ze strony swoich rówieśników obiektem drwin, złośliwości, nieprzyjaznych spojrzeń i obgadywania. Po skończonych zajęciach w szkole szedł do „domu” nierzadko w asyście dokuczających mu dzieciaków. Jako dorosły często wspominał dzień, kiedy zmuszony był stawić im w końcu czoło. Stało się to pewnego dnia, gdy gnębiciele zapuścili się aż do jego drzwi wejściowych, a nieubłagana Nelle celowo nie otwarła ich, zmuszając syna do obrony własnej godności. Za pomocą pięści Reagan uczynił to – jak wspomina – skutecznie . [2 4 ]

Pozbawiony kolegów Dutch spędzał wiele dni, bawiąc się na podwórku, werandzie, w salonie i na strychu. Za każdym razem, kiedy pojawiała się szansa na trwałą przyjaźń (pomagał w tym jego z natury sympatyczny wygląd), Jack pakował walizki i cały nieszczęsny proces musiał się rozpoczynać w innym miejscu. W rezultacie, jako młody mężczyzna, Ronald Reagan postrzegał zawieranie przyjaźni jako niebezpieczne. Czuł, że każdy nowy kolega prędzej czy później zniknie z jego życia na zawsze. Potwierdził to kilkadziesiąt lat później, przyznając, że jego nomadyczne życie uczyniło go „ostrożnym w dobieraniu przyjaciół”. Wyznał też: „W pewnym sensie wydaje mi się, że ta niechęć do bycia blisko z ludźmi nigdy mnie do końca nie opuściła” . [2 5 ]

Brak przyjaciół wytworzył w młodym Reaganie pustkę, którą zapełnić miała religia. Ronald, szukając jakiegoś punktu oparcia, poszedł drogą, na którą zapraszała go matka; drogą, którą wyznaczało mu jego serce i samotność: drogą do góry, ku Bogu. W Nim odnalazł brakującego stałego przyjaciela. Zrozumiał, że może być blisko Boga bez względu na to, jak często Jack Reagan zmieniał miejsce zamieszkania swojej rodziny. Towarzyszący Dutchowi przy kolejnych przeprowadzkach lęk przed byciem porzuconym ustępował dzięki wierze w Boga Ojca. Znajdował się On bowiem zawsze blisko, a zarazem w niebie, niezmienny, zawsze gotów się spotkać. Dzięki tej wierze, chociaż Reagan mógł dla dokuczających mu dzieciaków wydawać się nieznajomym, nigdy nie pozostawał obcy dla Boga. Bóg uosabiał dla młodego Reagana godnego zaufania ojca, którego zawsze pragnął. Jack Reagan nie zapewniał bowiem rodzinie właściwej stabilizacji. Mimo to syn kochał tatę, wiedząc że dobro rodziny bardzo leży mu na sercu. Nie zmieniało to faktu, że Jack Reagan nie dawał poczucia bezpieczeństwa, jakiego potrzebował jego syn. „Nie mógł on tak naprawdę polegać na ojcu” – mówiła później córka Ronalda – Patti . [2 6 ]

Jego dobry przyjaciel – Paul Laxalt – wspominając wyraźną Reaganową powściągliwość, powiedział wiele lat później, że prezydent był „samotnikiem” nawet w kontakcie z Bogiem . [2 7 ]

Reagan nawiązał więc relację z Bogiem jako samotny chłopiec. Kontakt ten zaspokajał jego potrzeby emocjonalne. Nie oznacza to jednak, jak mogliby wskazywać sceptycy, że duchowość Ronalda Reagana była czysto emocjonalna. To prawda, że jego poglądy religijne zawsze były naznaczone domieszką wrażliwości. Nie ma też wątpliwości, że uczuciowy aspekt religii był dla niego istotny. Lecz działo się tak jedynie w chłopięcym okresie jego życia. W młodym wieku Reagan stał się prawdziwym chrześcijańskim intelektualistą i takim pozostał. Kolejna rzecz (a właściwe tragedia), obok samotności czy odkryć na strychu, która mogła dodatkowo przyczynić się do zwrotu Dutcha ku Bogu, miała miejsce w Dixon, w pewien lutowy wieczór 1922 roku, tuż po jedenastych urodzinach małego Reagana. Wracał właśnie z South Hennepin, gdzie grywał w koszykówkę w YMCA. Spodziewał się zastać puste mieszkanie, bo Nelle dorabiała jako szwaczka, pracując poza domem. Przeżył jednak szok, spostrzegając nieprzytomnego Jacka leżącego bezładnie na śniegu przy werandzie, z gołymi plecami, zamarzającego, zbyt słabego, by sięgnąć drzwi. „Był pijany – wspominał później jego syn – martwy dla świata”. Chłopiec nachylił się i poczuł uderzający zapach whisky. Do mocno poczerwieniałej twarzy Jacka kleiły się włosy zmoczone od roztopionego śniegu . Ramiona jego były rozciągnięte – zapamiętał syn – „tak jakby był on ukrzyżowany, [2 8 ]

i w rzeczy samej był”. Został jakby owładnięty „ciemnym demonem z flaszki”. Dutch stał obok ojca minutę lub dwie, nie wiedząc, co począć. Miał ochotę wejść do domu i wskoczyć do łóżka, udając że ojciec nie leży w śniegu. Chwycił jednak tatę za płaszcz i szarpnął go w kierunku drzwi. Pogłębiając ból ledwo żywego oraz powodując wzmożone zainteresowanie sąsiadów, wciągnął go do sypialni. Była to bardzo smutna chwila dla ojca i syna. Dutch nie czuł złości ani urazy, jedynie wielki smutek. Oto leżał przed nim mężczyzna, którego do tego momentu zawsze szanował. Widok własnego ojca niepanującego nad niczym musiał młodzieńca szczerze przerazić. Jego świat po raz kolejny stanął na głowie, a wydawało się już, iż w końcu przestanie się kręcić, skoro Dixon miało być ostatnim przystankiem w podróży Reaganów. Zdarzenie to miało miejsce w szczególnym okresie rozwoju duchowego Ronalda. Cztery miesiące później rozpoczął nowe życie jako dziecko Boga, przyjmując chrzest. W dniu tej uroczystości towarzyszyła mu zapewne myśl o własnym ojcu rozciągniętym bezładnie na śniegu – w końcu obraz ten zapisał się w jego pamięci na resztę życia.

NELLE I KOŚCIÓŁ

Wpływ Jacka Reagana na wiarę syna był zapewne niezamierzony. Zupełnie inny, bo zamierzony, był natomiast wpływ Nelle. To ona stała się osobą kształtującą Ronalda jako chrześcijanina. Nelle przyłączyła się do denominacji zwanej Uczniowie Chrystusa („Disciples of Christ”), znanej obecnie także pod nazwą Kościoły Chrystusowe. Zbory te, zakładane początkowo jako niezależne kongregacje w zachodniej Pensylwanii, Ohio i Kentucky, zjednoczyły się w wyniku spotkania w Lexington w Kentucky 1 stycznia 1832 roku. Rychło po tym zjednoczeniu zaczęły rozprzestrzeniać się na zachód . Illinois okazało się miejscem, w którym [2 9 ]

ewangeliczne nauki Uczniów Chrystusa trafiały na szczególnie żyzną glebę . W efekcie nikogo już nie dziwili farmerzy wygłaszający płomienne kazania, które pewien historyk opisał [3 0 ]

jako „głos demokracji i indywidualizmu w sferze religijnej” . Illinojscy Uczniowie na [3 1 ]

początku XX wieku trafili także i do Nelle Reagan. Historię jej wiary biografowie najczęściej rozpoczynają w Dixon, jednak na uwagę zasługuje również aktywność matki Ronalda w kościele w Tampico. Wypłynęła ona na fali przebudzenia religijnego, jakie miało miejsce w okolicy w 1910 roku. Jedno ze źródeł wskazuje, że Nelle prowadziła pozbawiony pastora kościół zupełnie sama: pisała biuletyny informacyjne, przygotowywała program niedzielnych spotkań, zachęcała kongregację do intensywniejszej pracy na rzecz zboru; niewykluczone także, że nauczała. Głoszenie przez nią kazań nie jest łatwe do udowodnienia, jednakże działalność ta nie była niemożliwa . Nelle, nawet po przeprowadzce do Dixon, często zabierała ze sobą syna i podróżowała do Tampico, [3 2 ]

aby wspomagać swój dawny kościół. Po osiedleniu się w Dixon Nelle dołączyła do tamtejszej kongregacji Uczniów Chrystusa prowadzonej przez pastora Harvey’a Waggonera. Grupa ta początkowo spotykała się w piwnicach miejskiego ośrodka YMCA, lecz po zgromadzeniu odpowiedniej ilości funduszy zakupiła oddzielny budynek. Nowy kościół otwarty został 18 czerwca 1922 roku przy ulicy S. Hennepin 123. Wkrótce jego podporą i liderem stała się właśnie Nelle. Prawdopodobnie była w nim najbardziej rozpoznawalną postacią, nie licząc pastora. Pośród czternastu liderów kongregacji pozostawała jedyną osobą odpowiedzialną za trzy (a niekiedy i więcej) działy aktywności kościoła. Dyrygowała chórem, przewodniczyła grupie misjonarskiej, organizowała żłobek Cradle Roll, a czasem zajmowała się również innymi sprawami. Szczególnie zaangażowana była w prowadzenie szkółki niedzielnej o nazwie True Blue Sunday. Nie była to jedyna szkółka niedzielna w tej szczycącej się cotygodniowym nauczaniem aż czternastu grup dzieci kongregacji, ale zajęcia prowadzone przez Nelle cieszyły się największą popularnością.

W 1922 roku zapisanych u niej było trzydzieści jeden uczniów, podczas gdy u pastora pięcioro, a u jego żony dziewięcioro . W konsekwencji mówiło się w kongregacji, że gdyby [3 3 ]

Nelle miała odpowiednie wykształcenie, sama przejęłaby ambonę. Bez wątpienia w obecnych czasach zostałaby pastorem . [3 4 ]

Innym zajęciem matki Reagana, które wykonywała z wielką pasją zarówno w kościele, jak i poza nim, było publiczne odczytywanie tekstów religijnych. Obdarowana ujmującym głosem i niezachwianą, aktorską pewnością siebie (cechy te przekazała swojemu synowi), grała także w wielu sztukach. W dramacie The Pill Botttle przedstawianym w maju 1924 roku była jedynym artystą, który odgrywał dwie role. Sztuka opisana została w gazetach jako „urzekający obraz pracy misyjnej”. Na tym jednak nie kończyło się publiczne uznanie dla Nelly. Dwa lata później wzbudziła w kościele baptystycznym niespotykany entuzjazm, dokonując odczytu pod tytułem The Ship of Faith (Statek wiary). W rezultacie w dzienniku „Telegraph” pisano: „Pani Reagan jest jednym z ulubionych lektorów w Dixon”; „wystąpiła już przed wieloma grupami publiczności, zawsze je zadowalając” . [3 5 ]

Popularność Nelle w Dixon wynikała nie tylko (choć przede wszystkim) z jej recytacji, ale też z własnoręcznie przez nią pisanych, publikowanych lokalnie, historyjek i wierszy. Dotyczyły one Boga, ale niektóre z nich poświęcone zostały innej tematyce, zwłaszcza demokracji. Na przykład wiersz Dzień zawieszenia broni (Armistice Day Poem) opublikowała w dzienniku „Telegraph” 11 listopada 1926 roku, a więc dokładnie osiem lat po zakończeniu pierwszej wojny światowej. Nelle wyrażała w nim pragnienie, aby „Bóg przebaczył nam, że zapominamy” o żołnierzach, którzy oddali swoje życie. Ci odważni ludzie – pisała – „zwyciężyli dla świata demokracji, na zawsze zadając śmierć brutalnej autokracji”. Potem matka Reagana przybyła z odczytem do Legionu Amerykańskiego, aby pokrzepić skupionych w nim weteranów wspaniałą opowieścią o dzieciństwie George’a Washingtona (historia ta niewątpliwie wpłynęła też na Dutcha) . [3 6 ]

Myśli i działania Nelle zazwyczaj nakierowane były jednak nie tyle na politykę, co raczej ku niebiosom. Mocno wierzyła ona w siłę modlitwy i prowadziła spotkania modlitewne. Została nawet (kiedy pastor wyjechał na wakacje do Missouri) odpowiedzialną za organizację w tygodniu modlitw w kościele oraz za prowadzenie tematycznej dyskusji w domach wiernych. Wraz z czterema innymi kobietami działała jako „lider”, zapewniając „posługę modlitw domowych”. Jedno z takich spotkań, które odbyło się w domu pani James Kindig w styczniu 1926 roku, zostało opisane przez „Telegraph” jako „niezwykle interesujące”. Wydrukowano wówczas słowa Nelle, która powiedziała: „Jeśli nie włożymy wiele w naszą modlitwę, nie możemy oczekiwać, że otrzymamy przez nią wiele... Przystąpcie bliżej do

Boga, to i On przybliży się do was” . [3 7 ]

Wkład Nelle w budowanie i rozwój Uczniów Chrystusa nigdy nie ograniczał się do samego Dixon. Pomagała ona również innym kościołom w okolicy. W tym celu podejmowała nawet bohaterskie przeprawy przez śniegi. Na przykład w 1928 roku, kiedy kongregacja Uczniów Young People’s Choir w Grand Detour przechodziła reorganizację, w każdy czwartek lutego zjawiała się tam, niosąc wsparcie . [3 8 ]

Mówiło się ponadto, że Nelle posiada „dar uzdrawiania”. Mimo współczesnych negatywnych konotacji tego terminu („faith healing”), faktem pozostaje, że matka Ronalda posiadała reputację kogoś, kogo modlitwy pełne były mocy, nawet do tego stopnia, że mogły uzdrawiać chorych. Członkini jej kościoła, Mildred Neer, wspomina następującą sytuację: Kiedy nasza córeczka miała około pięć lat, pojawiło się u niej coś wyglądającego na zapalenie migdałków. Tak przynajmniej powiedział lekarz, przepisując lekarstwo... Wracaliśmy jednak do niego kilkakrotnie przez szereg tygodni, a on dawał nam wciąż nowe leki, które nie działały. W końcu córce pojawił się na szyi wrzód, który następnie powiększył się dwukrotnie... Choroba spowodowała, że córka nie mogła jeść ani spać... W niedzielny poranek mój mąż powiedział mi: „Dlaczego by nie wybrać się do kościoła? Dobrze by nam to zrobiło”... Poszliśmy więc. [Pastor] nauczał o tym, w jaki sposób my, jako chrześcijanie, powinniśmy przyjmować śmierć. Nie potrafiłam dobrze wsłuchać się w to kazanie, ponieważ ciągle zastanawialiśmy się, czy nasza córeczka będzie żyć. Kiedy spotkanie się kończyło, z powodu natłoku myśli nie mogłam ruszyć się z miejsca. W końcu z kościoła wyszli wszyscy, z wyjątkiem pani Reagan, sprzątającej po występie chóru. Pomyślałam: „Gdybym tylko mogła z nią porozmawiać” i podeszłam do niej... Opowiedziałam jej o naszej córeczce, a ona powiedziała: „Chodźmy na zaplecze”... I poszłyśmy. Tam pani Reagan rzekła: „Uklęknijmy i pomódlmy się w tej sprawie”. Wypowiedziała cudowną modlitwę i kiedy [wstałyśmy], czułam, że modlitwa została wysłuchana... Wróciłam do domu... Zaraz potem usłyszałam pukanie do drzwi. To była pani Reagan... Weszła i spędziła całe popołudnie [modląc się] z nami... Wróciła do siebie około szóstej wieczór... Chwilę później wrzód córeczki pękł... Następnego ranka lekarz powiedział: „Nie potrzebuję tego przebijać”... Bóg wysłuchał modlitwy Nelle Reagan, odpowiedział na nią![3 9 ].

Inny członek kongregacji tak o niej pisał: Wielu z nas wierzyło, że Nelle Reagan posiada dar uzdrawiania. Nigdy nie nakładała ona rąk ani nic w tym rodzaju. Przy modlitwie padała na kolana, wznosiła oczy ku górze i mówiła tak, jakby znała Boga osobiście, jakby miała z Nim już od dawna do czynienia. Kiedy ktoś miał kłopoty lub był chory, Nelle przychodziła do jego domu, klękała i się modliła. Może nie wymadlała cudu za każdym razem, ale ludzie po jej wyjściu radzili sobie o wiele lepiej[4 0 ].

Mając na uwadze takie opowieści o Nelle, które szybko rozeszły się, nie będzie dziwić fakt, że jej syn jako dorosły mężczyzna również mocno wierzył w siłę modlitwy. „Nelle była świętą. Mówię ci” – przekonywał później jeden z mieszkańców Dixon, a nie było to przekonanie odosobnione. „Jeśli istnieje coś takiego, jak świętość na ziemi, to świętą jest Nelle Reagan” – powiadała Mildred Neer. Cenie Straw przytakiwała: „Nelle była zbyt

dobra jak na ten świat” . Inny członek kongregacji nazwał Nelle liderem „kochanym przez [4 1 ]

wszystkich” . [4 2 ]

PRACA NELLE Nelle Reagan szczerze poświęcała swoje życie dla „biednych i potrzebujących pomocy”. Przyczyn tego upatrywano między innymi w obietnicy, jaką miała złożyć swojej matce leżącej na łożu śmierci. Jakkolwiek było, Nelle swoją posługą obejmowała cierpiących w szpitalach, także psychicznie chorych, odwiedzała sanatoria dla chorych na gruźlicę, a raz w tygodniu, zaopatrzona w jabłka, ciastka oraz Biblię, gościła w lokalnym więzieniu. Ani więźniowie, ani niebezpieczeństwo zarażenia się gruźlicą nie powstrzymywały jej w dobroczynnej misji nawet na chwilę . [4 3 ]

Szczególną uwagę poświęcała pozostającym za kratkami. Udawała się na spotkania z nimi zwykle po skromnym lunchu (składającym się z krakersów) spożywanym w sklepie z ubraniami, gdzie pracowała jako szwaczka. Czytała uwięzionym Biblię . Lubili ją za to, że była dobrym oratorem, co było szczególnie widoczne w jej „dramatycznych” czytaniach Pisma Świętego. [4 4 ]

Istnieją zapiski wskazujące na zmianę zachowania kryminalistów będącą bezpośrednim rezultatem działalności Nelle. Jako przykład może posłużyć następująca historia. Pewien „dzieciak” został wypuszczony z więzienia, a następnie, po złapaniu autostopu do pobliskiego Sterling, planował przy pomocy pistoletu napaść na kierowcę. Jednakże, gdy siedział w samochodzie i rozmyślał nad swoim niegodziwym planem, przypomniał sobie, co Nelle powiedziała mu o Jezusie podczas jednej z jej wizyt w więzieniu. Chłopak zmienił wówczas zdanie. „Do widzenia. Dziękuję za podwiezienie – powiedział kierowcy, wysiadając z auta. – Znajdzie pan pistolet na tylnym siedzeniu. Zamierzałem go użyć, ale rozmawiałem kiedyś z pewną panią w więzieniu...” . [4 5 ]

Sąsiadki Reaganów opowiadały, że Nelle chętnie podwoziła autostopowiczów w odległe miejsca i w ogóle nie obawiała się napaści z ich strony. Co więcej, przyjmowała niektórych więźniów (zwłaszcza odsiadujących wyroki za kradzieże lub rozróby pod wpływem alkoholu) pod swą kuratelę – opuszczali oni dzięki temu areszt. Często lądowali nawet w salonie Reaganów, dopóki nie znaleźli sobie miejsca . „Ona wierzyła, że Bóg będzie ją chronił przy pełnieniu dobrych uczynków” – wspominała jedna z sąsiadek Reaganów . [4 6 ]

[4 7 ]

Niektórzy zwolnieni z więzienia przyjmowani w domu Reaganów byli Afroamerykanami, „kolorowymi” – jak się wówczas mawiało. Dzięki nim Dutch uczył się ważnej w jego

późniejszej karierze tolerancji rasowej. Więźniowie nie byli jednak jedynymi, którzy doświadczali gościnności Reaganów. Pewnego razu przyjęli oni dwóch zawodowych koszykarzy (obaj czarnoskórzy), którzy nie mieli gdzie się zatrzymać. Młody Ronald przyprowadził ich do domu, aby spędzili tam noc i zjedli śniadanie. Goście długo stali w drzwiach, obawiając się, że gospodyni – matka kolegi – zmieni zdanie, kiedy zobaczy kolor ich skóry. Gdy Nelle ujrzała całą trójkę, uśmiechnęła się i rzekła: „Wchodźcie, chłopcy!” . [4 8 ]

Kolejnym zajęciem Nelle w kościele pozostawało przewodniczenie Towarzystwu Misyjnemu. W marcu 1921 roku zebrała grupę sześćdziesięciu osób i przeprowadziła zbiórkę pieniędzy na dotkniętą ubóstwem Europę . Wykonywała również pewne prace na rzecz rosyjskich chrześcijan. W lecie 1924 roku pomogła zdobyć fundusze na budowę kaplicy [4 9 ]

rosyjskiego kościoła w Nowym Jorku. Był to symboliczny gest zapewniający o solidarności z wierzącymi tego narodu . [5 0 ]

Nelle była ponadto niestrudzoną czytelniczką gazet, śledzącą wydarzenia międzynarodowe nie tylko z osobistej ciekawości, ale i z poczucia chrześcijańskiego obowiązku. W ten sposób zakres jej zainteresowań i spraw, o które się troszczyła, poszerzał się. Owocem tego było na przykład spotkanie w domu rodziny Fellow w kwietniu 1927 roku, gdzie Nelle zrobiła wykład na temat Japonii i statusu chrześcijan w tym kraju . [5 1 ]

Kilka miesięcy później gościła u siebie Towarzystwo Misjonarskie Kobiet. Temat spotkania brzmiał: „Wielki świat – moje sąsiedztwo”. Punktem wyjścia spotkania było przekonanie, że świat wykazuje opieszałość w przyjmowaniu ducha Chrystusa w narodach i w rodzinach. Pewnego rodzaju szersza wspólnota – stwierdzały kobiety – przyniosłaby „cudowny lek na wojny, zbrodnie oraz grzechy każdego rodzaju” . Tego rodzaju ufność w moc Ducha Świętego nie była obca myśleniu Ronalda Wilsona Reagana także sześćdziesiąt lat później. [5 2 ]

NELLE REAGAN OGROMNIE KOCHAŁA BOGA i czyniła, co tylko mogła, aby przekazać tę wiarę swojemu synowi Ronaldowi. Jej pragnieniem było, by pewnego dnia mógł on przynieść światu wiarę. Nelle rozpoczęła więc jego szkolenie, sięgając do książki, która zrobiła na nim ogromne wrażenie.

[10] Cytat za: Gordon P. Gardiner, Nelle Reagan: Mother of Ronald Reagan, President of the United States, „Bread of Life”, tom 30, nr 5, maj 1981, s. 6. [11] Jack przyszedł na świat jedenaście dni wcześniej: 13 lipca 1883 r. Źródło: Genealogical Information on Ronald Wilson Reagan, Biuro Sekretariatu Białego Domu, udostępnione przez Bibliotekę Ronalda Reagana. Inne

źródło wspomina, że para pobrała się w katolickim kościele św. Emanuela w Fulton w Illinois. Jedno źródło wskazuje na 18 listopada 1904 r. jako datę zawarcia małżeństwa, podczas gdy drugie mówi o 8 listopada 1904 r. [12] Anne Edwards powiada, że ojciec Reagana miał takie braki w fundamentach wiary, że jego brat twierdził, iż Jack zdał sobie sprawę, że jego ojciec był katolikiem, dopiero kiedy miał 18 lat. Zob.: Anne Edwards, Early Reagan: The Rise to Power (New York: Morrow, 1987), s. 33-39 i 58. [13] Reagan powiedział to w niedatowanym liście z lat 80. do Kennetha J. Bialkina, opublikowanym w: Kiron Skinner, Annelise i Martin Anderson (red.), Reagan: A Life in Letters (New York: Free Press, 2003), s. 2. [14] Jak zostanie to pokrótce ukazane, świadectw na to jest wiele. [15] Fran Swarbrick (red.), Remembering Ronald Reagan (Dixon, Illinois: Creative Printing, 2001), s. 5 i 12. [16] Informacja ta pochodzi ze wspomnień Reagana. Zob.: Skinner, Anderson i Anderson, Reagan: A Life in Letters, s. 3-5. [17] Jestem przekonany, że Ronald miał wówczas 5 lub 6 lat. [18] Ronald Reagan, An American Life (New York: Simon & Schuster, 1990), s. 24; oraz Ronald Reagan, Richard Hubler, Where’s the Rest of Me? (New York: Duell, Sloan & Pearce, 1965), s. 11. [19] Tamże. [20] To jest moja spekulacja. Z tego, co wiadomo, Reagan nigdy tego nie powiedział, lecz najpewniej też nie zaprzeczyłby. [21] Reagan, Hubler, Where’s the Rest of Me?, s. 13. [22] Reagan użył tego określenia 22 maja 1984 r. w liście do Johna Morleya z Laguna Hill w Kalifornii. List znajduje się w: Skinner, Anderson i Anderson, Reagan: A Life in Letters, s. 5. [Huck Finn był bohaterem książki Marka Twaina; mógł być synonimem życia pełnego przygód i radości – przyp. tłum.]. [23] Residences of Ronald Reagan, dokument Biblioteki Ronalda Reagana. [24] Poza wspomnieniem Reagana, wiele biografii wskazuje na ten fakt. [25] Źródło dla tej wypowiedzi to literatura dostępna w domu rodzinnym Ronalda Reagana, położnym przy 816 South Hennepin Avenue w Dixon w Illinois. [26] Wywiad Patti Davis w dokumencie telewizyjnym Ronald Reagan: A Legacy Remembered, History Channel, 2000. [27] Wywiad Lou Cannon z Laxaltem w: Lou Cannon, President Reagan: The Role of a Life-time (New York: Public Affairs, 2000), s. 194. [28] Reagan, Hubler, Where’s the Rest of Me?, s. 7-8. Spośród bardziej współczesnych publikacji, zob.: Edmund Morris, Dutch: a Memoir of Ronald Reagan (New York: Random House, 1999), s. 39; oraz Reagan, „The American Experience”, program dokumentalny telewizji Public Broadcasting Service (PBS), West Great Blue Hill-TV (WGBH-TV), Boston 1998. [29] Określenie The Christian Church (czyli Kościoły Chrystusowe albo Kościoły Chrześcijańskie) z powodu słabej wyrazistości nazwy jest mylące. Inne denominacje chrześcijańskie posiadają bardziej wyróżniające je nazwy, jak na przykład kwakrzy, luteranie, prezbiterianie. Lokalne kongregacje Uczniów Chrystusa rzadko używają wobec siebie tego określenia, chociaż niektóre zgromadzenia umieszczają w nawiasie tę nazwę na budynku kościoła, aby uniknąć niejasności. Zazwyczaj jednak kongregacja Uczniów Chrystusa będzie nosiła nazwę „First Christian Church”, „Community Christian Church” lub „Walnot Grove Christian Church”. W pismach na temat Reagana Edmund Morris odnosi się tylko do Uczniów Chrystusa („Disciples of Christ”), podczas gdy wcześniejszy biograf Anne Edwards wymienia jedynie Kościoły Chrystusowe („Christian Church”). Inni używają tych określeń łącznie. Na przykład zarówno Kenneth Teegarden (przewodniczący denominacji), jak i Lester McAllister oraz William Tucker (którzy napisali jedną z najważniejszych historii tej denominacji) określają

nazwę tej grupy religijnej jako „Kościoły Chrystusowe (Uczniowie Chrystusa)”; każdy z nich stosuje takie nazewnictwo, kiedy mowa jest w ich książkach o kościele. Dwoma innymi prezydentami USA należącymi do Uczniów Chrystusa byli James A. Garfield oraz Lyndon Johnson. Garfield pełnił także funkcję przewodniczącego Hiram College (szkoły związanej z Uczniami) i posługującego tam. Zob. Kenneth L. Teegarden, We Call Ourselves Disciples (St. Louis, Missouri: The Bethany Press, 1975), s. 9-10 oraz 112; Lester G. McAllister, William E. Tucker, Journey in Faith: A History of the Christian Church (Disciples of Christ) (St. Louis, Missouri: The Bethany Press, 1975); oraz Winfred Ernest Garrison, Alfred T. De-Groot, The Disciples of Christ: A History (St Louis, Missouri: The Bethany Press, 1948), s. 251, 268, 307, 333, 336, 340, 356 i 534. [30] Teegarde, We Call Ourselves Disciples, s. 1-17. Zob. także: Wilfred Ernest Garrison, An American Religious Movement: A Brief History of the Disciples of Christ (St Louis, Missouri: Bethany Press, 1951), s. 28-41. Więcej na temat rozprzestrzeniania się Uczniów w Illinois, zob.: Garrison, DeGroot, The Disciples of Christ, s. 220-222 i 303306. [31] Cyt. za: Garrison, De Groot, The Disciples of Christ, s. 303. [32] Co do głoszenia kazań, biograf Reagana Norman Wymbs pisał: „Wszystko wskazuje na to, że Nelle także sporo nauczała w tym czasie”. Może to być prawda, jednak nie znalazłem innego źródła potwierdzającego to. Żadna z osób, z którą rozmawiałem, nie nazwała tej hipotezy nierozsądną. Problemem jest brak informacji na ten temat w kościele w Tampico. Norman E. Wymbs, Ronald Reagan’s Crusade (Lauderdale-by-the-Sea, Florida: Skyline Publications, 1997), s. 40-43. [33] Enrollment Directory for the Year 1922, First Christian Church, Dixon, Illinois. [34] Zob. Reagan, Hubler, Where’s the Rest of Me?, s. 10; Peggy Noonan, When Character Was King: A Story of Ronald Reagan (New York: Viking Penguin, 2001), s. 153; Anne Edwards, Early Reagan, s. 59-60; oraz Swarbrick (red.), Remembering Ronald Reagan, s. 17. [35] The Pill Bottle, „Dixon Telegraph”, 12 maja 1924; Regular Meeting of W.C.T.U. (Woman’s Christian Temperance Union). Held Friday, „Dixon Telegraph”, 19 czerwca 1926; oraz Mrs. J.E. Reagan in Program in Tampico, „Dixon Telegraph”, 29 czerwca 1925. [36] Armistice Day Poem, „Dixon Telegraph”, 11 listopada 1926; oraz American Legion Auxiliary Meeting, „Dixon Telegraph”, 17 lutego 1927. [37] Christian Church Notes, „Dixon Telegraph”, 3 sierpnia 1925; Most interesting discussion on prayer, „Dixon Telegraph”, 8 stycznia 1926; oraz Christian Church Notes, „Dixon Telegraph”, 26 października 1925. [Fragment Jk 4,8 pochodzi z Biblii Tysiąclecia, wydanie V, Poznań 2007. Wszystkie kolejne cytaty biblijne będą przytaczane za tym wydaniem – przyp. tłum.]. [38] Christian Church Notes, „Dixon Telegraph”, 22 lutego oraz 19 marca 1928. [39] Cyt. za: Gardiner, Nelle Reagan: Mother of Ronald Reagan, s. 6. [40] Tamże. Zob. także: Morris, Dutch, s. 12. [41] Zob. Swarbrick (red.), Remembering Ronald Reagan, s. 3-4; Gardiner, Nelle Reagan: Mother of Ronald Reagan, s. 6; oraz Morris, Dutch, s. 12. [42] Anne Edwards, Early Reagan, s. 59 i 105. [43] Zob.: Reagan, Hubler, Where’s the Rest of Me?, s. 10; Noonan, When Character Was King, s. 153; Anne Edwards, Early Reagan, s. 59-60; oraz Swarbrick (red.), Remembering Ronald Reagan, s. 4-5 i 17. [44] Ta informacja została przekazana przez licznych mieszkańców Dixon, z którymi przeprowadzono wywiad w czerwcu 2001 r. [45] Cyt. za: Swarbrick (red.), Remembering Ronald Reagan, s. 2-5. O zdarzeniu tym opowiedziała mi także grupa mieszkańców Dixon w czasie rozmów z nimi w lecie 2001 r.

[46] Anne Edwards, Early Reagan, s. 59-60. [47] Wywiad z Olive i Saville Palmer oraz z Marion Foster Emmert w Dixon, 22 czerwca 2001. [48] Wywiad z Palmer i Emmert. Zdarzenie to wspominane jest także przez Cenie Straw w: Swarbrick (red.), Remembering Ronald Reagan, s. 10. [49] True Blue Class, „Dixon Telegraph”, 10 marca 1921. [50] Christian Church Notes, „Dixon Telegraph”, 9 lipca 1924. [51] Fellows Home Scene of Happy Meeting, „Dixon Telegraph”, 9 kwietnia 1927. [52] Kobiety zgadzały się co do tego, że niechrześcijańskie narody także posiadają dary, „które mogą wnieść do królestwa”. Narody te również pragną pokoju i miłości; ich pragnienia powinny zostać zaspokojone w taki sposób, w jaki zaspokoiłby je Chrystus. Wedle lokalnej gazety pani Reagan dołączyła do grupy sześciu wielkich kobiet w Dixon, stwierdzając że „problemy dotyczące gazet, filmów, radia, statków parowych oraz samolotów sprowadzają się do pytania, w jaki sposób spajają one świat razem”. Źródło: Mrs. J.E. Reagan Is Hostess to Society, „Dixon Telegraph”, 9 września 1927.

ROZDZIAŁ 2

Powieść: That Printer of Udell’s

„Chcę być jak ten człowiek – chcę zostać ochrzczony!”. Ronald Reagan w wieku jedenastu lat po lekturze powieści That Printer of Udell’s[5 3 ]

N

elle nie była jedyną osobą z rodziny Reaganów, która zapisała się w historii kongregacji w Dixon. 21 lipca 1922 roku, trzy dni po otwarciu nowego budynku

kościoła przy South Hennepin, wśród dwudziestu pięciu osób przyjmujących wówczas chrzest znaleźli się obaj jej synowie . [5 4 ]

Chrzest uznawany jest przez Uczniów Chrystusa za sakrament. Przyjmują go poprzez całkowite zanurzenie w wodzie. Przystępują do niego najczęściej pomiędzy dwunastym a piętnastym rokiem życia. Dutch natomiast przyjął go jedenastolatek. Kiedy wynurzył się i usłyszał pastora nakazującego mu: „Powstań i trwaj w otrzymanej wierze”, przeżył – jak sam mówił – „osobiste doświadczenie” zaproszenia „Chrystusa do swojego życia” . Czuł się [5 5 ]

wezwany do poważnego potraktowania tych słów w swoim życiu. Nic więc dziwnego, że Pismo Święte stało się ulubioną księgą dorosłego Reagana. Mówił o nim jako o „najważniejszym przesłaniu, jakie kiedykolwiek napisano”. Polityk nigdy nie miał wątpliwości, że słowa tej noszącej ponadziemską inspirację księgi autentycznie pochodzą od Boga . Biblia nie była jednak jedyną książką, która doprowadziła Dutcha do chrzcielnicy w 1922 roku. Inne dzieło, które przyczyniło się do jego nawrócenia, jest o wiele mniej znane i dość niepozorne. To pewna absorbująca powieść. [5 6 ]

Kiedy spytano dorosłego Reagana, jakie książki wywarły na nim wrażenie w dzieciństwie, udzielił oryginalnej odpowiedzi. Wymienione przez niego lektury były w większości typowymi tytułami z początku XX wieku, po jakie sięgali młodzi chłopcy, z jednym wszakże wyjątkiem. „Gdy miałem jedenaście lub dwanaście lat – opowiadał Ronald – trwałe wrażenie wywarła na mnie jedna z tych książek, o których nigdy się nie słyszy. Stało się tak za sprawą dobroci głównego bohatera” . Nosiła tytuł That Printer of Udell’s: A Story of the Middle West. Wydana została w 1903 roku, a napisał ją Harold Bell Wright . Autor – podobnie jak Reagan – był dzieckiem środkowego zachodu Stanów Zjednoczonych i miał ojca alkoholika ciągle zabierającego rodzinę z miasta do miasta. Ostatecznie osiadł w Kalifornii, zostając pastorem Uczniów Chrystusa. Ten pisarz a zarazem duchowny, posiadający niezwykły talent [5 7 ]

[5 8 ]

do przemawiania, starał się przekonywać świat o tym, że Bóg ma plan dla każdego. Poruszyło to Reagana, który odnotował powieść Wrighta w swoich wspomnieniach, gdy pisał o wzorcowych „bohaterach”. Dla Ronalda jest to więc „wspaniała książka o pobożnym, wędrującym chrześcijaninie”, który wywarł na niego „tak wielki wpływ”, że postanowił „przyłączyć się do kościoła swojej matki” . W liście pisanym z Białego Domu do synowej [5 9 ]

Harolda Bell Wrighta prezydent wspominał: Prawdą jest, że książka, a właściwie książki, pani teścia były dla mnie niezwykle ważne w latach mojego dorastania. Kiedy miałem zaledwie dziesięć lub jedenaście lat, wziąłem do ręki powieść Harolda Bell Wrighta, That Printer of Udell’s... i przeczytałem ją od deski od deski... Lektura... podziałała na mnie w sposób, który zapamiętałem na zawsze. Po jej ukończeniu, rozmyślałem nad nią przez kilka dni, aż w końcu poszedłem do mojej matki i powiedziałem jej, że chcę wyznać wiarę i przyjąć chrzest. Udaliśmy się do Kościoła Chrystusowego w Dixon, gdzie zostałem ochrzczony kilka lub kilkanaście dni po tym, jak skończyłem czytać tę powieść. Ukazywała ona prawdziwy „wzór do naśladowania”, choć określenie to nie było popularne w tamtym czasie i w tamtym miejscu. Wzór odkryłem w drukarzu – podróżniku, którego powołał do życia Harold Bell Wright. Zawsze będę temu autorowi wdzięczny, bo naprowadził mnie na kurs, który od tego czasu niezmiennie staram się utrzymywać[6 0 ].

DICK I MAMA, DUTCH I MAMA Pierwsze słowa w That Printer of Udell’s brzmią: „O Boże, miej w opiece Dicka!”. Dick Walker jest głównym bohaterem powieści, a słowa te wypowiada jego umierająca matka, która gorliwie angażując się w rozmaite chrześcijańskie inicjatywy, przez całe niemal życie doświadczała cierpienia z rąk obelżywego, uzależnionego od alkoholu męża. Kiedy kobieta napotyka go leżącego na ziemi w pijackim otępieniu, przeżywa głębokie załamanie nerwowe. Taką sceną rozpoczyna się powieść. Widząc tę tragedię, młody Dick ucieka z domu. Jako włóczęga dociera do Boyd City w poszukiwaniu pracy. Nikt nie chce go jednak zatrudnić, nawet chrześcijanie, których próg świątyni przestępuje, pociągnięty muzyką, pięknymi słowami i ciepłem, o których opowiadała mu matka. Kościół jest dobrym miejscem schronienia i odnalezienia równowagi, toteż młody włóczęga przybywa do niego w poszukiwaniu dalszej drogi życia. Słowa matki okazują się zbawienne. Samotny, otoczony przez nieznajomych, niemający własnego domu Dick znajduje pociechę i solidne oparcie w Bogu. Droga do wiary bohatera powieści do złudzenia przypomina historię Ronalda Reagana, tak samo przecież nakierowanego ku chrześcijaństwu dzięki matce. Przestąpienie Dicka przez próg kościoła stanowi kluczowy moment fabuły, staje się bowiem decydujące dla dalszych losów bohatera. W konsekwencji tego wydarzenia Dick

Walker zaczyna się uczyć, czym jest wspólnota wierzących. Co istotne, dowiaduje się też o odmienności powierzchownego chrześcijaństwa od prawdziwego („praktycznego”). Prawdziwym chrześcijaninem – książka nie pozostawia tu cienia wątpliwości – będzie ten, kto zaoferuje Dickowi pracę . [6 1 ]

Dobrym chrześcijaninem okazuje się mężczyzna o imieniu George Udell, który zatrudnia chłopca jako drukarza. Tym samym bohater powieści, jak się okaże, wstępuje na ścieżkę życiową w stylu Horatio Algera [ścieżkę „od pucybuta do milionera” – przyp. tłum.], a więc drogę osobistego i duchowego rozwoju albo też drogę do życiowego spełnienia. Dzięki tej pracy Walker, stając się człowiekiem czynów, szybko uzyskał szacunek w kościele i w lokalnej społeczności. That Printer of Udell’s jest powieścią z rodzaju tych, jakie dzisiaj w księgarniach chrześcijańskich znajdują się w sekcji beletrystyki. Książka wyraźnie opiera się na Ewangelii, co widać choćby po tytułach rozdziałów, takich jak Filipian 4,8, po cytowanych w niej fragmentach Nowego Testamentu podkreślających znaczenie modlitwy za wszelkie sprawy, lub też po napomnieniach Chrystusowych w rodzaju: „Czyńcie to, czego się nauczyliście, co przejęliście, co usłyszeliście i co zobaczyliście u mnie” . [6 2 ]

Reagan sięgnął po tę książkę – jak później wspominał – zaraz po tym, jak zobaczył czytającą ją Nelle . W jaki dokładnie sposób trafiła ona do jego rąk – czy sam do niej zajrzał, czy też wręczyła mu ją matka – pozostaje niewyjaśnione. Jakkolwiek było, lektura ta zagościła w jego życiu dzięki matce. Wychowująca po chrześcijańsku swoich synów Nelle odniosła [6 3 ]

sukces, przyczyniając się do zrobienia przez Ronalda kolejnego kroku służącemu pogłębieniu wiary. Głównie dzięki niej Dutch żył więc w chrześcijańskim środowisku, gdzie ważne decyzje i codzienne zachowanie kształtowane były w oparciu o zasady zaczerpnięte z Biblii. W efekcie chrześcijański świat powieści Udella stanowił dla Reagana wymowną parabolę. Ronald mógł z łatwością się z nim utożsamiać i uczyć się od niego. Bliskie Dutchowi okazało się szczególnie życie młodego Dicka Walkera, przesiąknięte stałym rozważaniem na temat Boga i Jego planu wobec ludzi. Reagan nie uciekał jednak w książki. Zdawał sobie sprawę, że funkcjonuje w realnym świecie, w którym działa szkółka niedzielna (pełna bardzo specyficznych osób, takich jak zasiadająca w ławce obok cudowna dziewczyna z wielką różową kokardą czy też nieśmiała, poddenerwowana parafianka przemawiająca do członków kongregacji) i w którym podejmuje się rozmaite aktywności chrześcijańskie (jak zbieranie funduszy na nowy budynek, regularne, szczere modlitwy albo głoszenie Chrystusa niewierzącym). Przebywanie w tak wyraźnie chrześcijańskim środowisku sprawiło, że gotowy

pogłębiać swoją wiarę Dutch Reagan był idealnym odbiorcą i swoistym „uczniem” historii opisanej w powieści. Niewątpliwie Ronald czerpał więc z książki inspiracje, lecz lektura ta była dla niego czymś więcej. Główny biograf Reagana – Edmund Morris – stwierdził, że przeczytanie Udella „było dla Dutcha doświadczeniem religijnym”. „Powiedział mi on kiedyś nieśmiało – wspomina Morris – że powieść uczyniła z niego «prawdziwego chrześcijanina»” . [6 4 ]

That Printer of Udell’s stanowi w odbiorze młodych czytelników raczej opasłą lekturę (jedno z wydań zawiera 346 stron, inne nawet 468), przytłaczając niewątpliwie większość jedenastolatków. Chyba na każdej stronie jest tam odniesienie do Boga, Chrystusa lub chrześcijaństwa, co sprawia, że książka – zwłaszcza dla niedojrzałych jeszcze odbiorców – pozostaje teologicznie skomplikowana. Jej wyrafinowanie ewidentnie jawi się w scenie, kiedy Dick – już jako dorosły, lecz wciąż przekonujący się do chrześcijaństwa – rozważa przyłączenie się do kongregacji. W tym czasie jeden z jej członków mówi bohaterowi: – Pozostając nieskrępowanym kościelnymi więzami, trwasz w dogodnej sytuacji. Jesteś wyznawcą potrzebującym jedynie Chrystusa, a nie credo. Skoro wierzysz w prawdy, których naucza Chrystus, to automatycznie jesteś już chrześcijaninem, choć może nie w popularnym rozumieniu tego słowa. Chrześcijaninem może być bowiem nie tylko ten, kto poddaje siebie pod jakąś denominacyjną uprząż. – Jeśli prawdą jest, co mówisz, to dlaczego nosisz tę oznakę przynależności? – Noszę ją, bo chociaż wierzę, że człowiek, który podejmuje się czynić dobro, nie może być związany posłuszeństwem wobec żadnej konkretnej kongregacji, to jednak przekonany jestem, że wspólnota Kościoła powinna nieustannie wykonywać swoją misję. Mam nadzieję, że pewnego dnia zrozumiesz, iż Kościół ze wszystkimi swoimi słabościami i błędami, jest Boskiego pochodzenia i że potrzebuje on takich ludzi jak ty, aby poprowadzili go na powrót do prostoty Chrystusowego życia i nauczania[6 5 ].

Znamienne, że dorosły Reagan nigdy nie widział siebie w żadnej konkretnej „denominacyjnej uprzęży”. Nie były to kwestie łatwe dla chłopca, który nie ukończył nawet dwunastu lat. Jednak Nelle, czując że jej syn przebrnie przez te treści, przyjmie je jako swoje i zostanie dzięki nim ubogacony, miała dobrą intuicję. Jednym z najważniejszych przesłań tej książki dla młodego Dutcha Reagana była wyraźne podkreślenie wartości prawdy i szczerości. Fałsz i zakłamanie były w powieści krytykowane, co widać szczególnie w scenie kazania pewnego pastora. Przemawiając ostro, nie zważał on, że wiele osób w kościele może się czuć obrażonymi. Jedna z nielicznych postaci, która udzieliła poparcia słowom duchownego (był nią pan Lindsey), określała kazanie jako „nieustraszone”, „właśnie takie, jakiego potrzebujemy”. Przyrzekał on, że w następnym tygodniu znów przyjdzie do świątyni. Obrona prawdy widoczna jest także w scenie, gdzie jedna postać

wypowiada przeciw drugiej oskarżenia typu: „Tomie Wharton, jest pan kłamcą i oszustem”. Historie te, jak się okazało, miały ogromny wpływ na Reagana, który prawie sześćdziesiąt lat później – w czasie pierwszej prezydenckiej konferencji prasowej – zarzucił przywódcom sowieckim zgodę na „kłamstwa i oszustwa” . [6 6 ]

Zmaganie między dobrem a złem ukazane w powieści stało się dla młodego Reagana bardzo znaczącym motywem życiowym. Ponad pięćdziesiąt lat po przeczytaniu Udella wspominał, że książki jego młodości pozostawiły w nim „trwałe przekonanie odnośnie do przewagi dobra nad złem” i że opowiadały „o bohaterach żyjących standardami moralności i fair play” . Reagan nie żył więc w świecie moralnej równowagi, lecz w świecie ludzi dobrych i złych. [6 7 ]

PLAN DZIAŁANIA „PRAKTYCZNEGO CHRZEŚCIJANINA” Morał z tej historii zaczyna się uwidaczniać, kiedy przemieniony, przygotowujący się do zostania „praktycznym chrześcijaninem” Dick podejmuje plan ocalenia nieszczęśliwego miasta. Wierząc, że jest prowadzony przez Boga, rozpoczyna realizację „dzieła Chrystusa w tym mieście”, w pełnym „niskich standardów moralności” Boyd City . [6 8 ]

Plan powzięty przez Dicka można określić jako rodzaj społecznego wsparcia dla biednych. Jego istotą było rozróżnienie na „zasługujących i niezasługujących” na pomoc socjalną. Każdy inny projekt, który nie brałby tego zróżnicowania pod uwagę, według Dicka „okazałby się porażką, ponieważ zachęcałby próżniaków do lenistwa i bezczynności, stając się w rezultacie zamiast błogosławieństw – przekleństwem” . Te ważkie słowa bohatera powieści ostrzegające przed rozrzutnością, wypowiedziane na przełomie XIX i XX wieku, brzmią dziś zaskakująco aktualnie. Dalej czytamy: „Obecny spazmatyczny, przypadkowy i emocjonalny sposób dystrybucji dóbr właśnie to powoduje [zachęca do próżności]. Zabiera człowiekowi szacunek do samego siebie, kształtuje w nim bezczynność i gnuśność (...) zabija człowieka” . W tych powieściowych stwierdzeniach badacze kariery politycznej Reagana upatrują istotę jego myślenia o dobrobycie i bogactwie. [6 9 ]

[7 0 ]

Wypowiedzi Dicka przypominały nie tylko przyszły program samego Reagana, lecz i jego konserwatywnych następców z lat dziewięćdziesiątych prowadzonych przez Newta Gingricha. Wśród innych podobieństw rzuca się też w oczy postulat przeniesienia ciężaru zarządzania środkami finansowymi ze szczebla centralnego na szczeble lokalne. Plan ten, opisany przez Wrighta, stanowił niemal kalkę amerykańskiej reformy finansowej podpisanej przez prezydenta Billa Clintona w 1994 roku. „Różne regiony potrzebują różnych planów” –

zdawał się uzasadniać przyszłą reformę Dick, odrzucając koncepcję jednolitego dla wszystkich podejścia do walki z ubóstwem. Podkreślał dodatkowo, że „cel musi zawsze być ten sam: umożliwić ludziom dotkniętym biedą otrzymanie pomocy bez deprecjonowania poczucia własnej wartości” . [7 1 ]

Dick walczył więc o takie podejście do rozwiązywania problemów, które opierałoby się na lokalnej działalności prywatnej. Nawiązywać ma to do idei biblijnych, takich jak przekonanie, że korzystniej jest nauczyć człowieka łowić ryby niż dać mu rybę. Koncepcja ta bardzo przypomina współczesne inicjatywy przeciwdziałania ubóstwu wyrastające ze środowisk chrześcijańskich. W rzeczy samej plan walki z biedą (czy to Ronalda, czy Dicka) stanowił formę „stosowanego” albo „praktycznego” chrześcijaństwa. Poczucie praktyczności religii zdaje się być tym, co miało wielki wpływ na kształtowanie myślenia Ronalda Reagana. Wygląda więc na to, że przyjął on powieściową maksymę wyrażoną przez prostego chłopa (wuja Bobbiego), że „chrześcijaństwo jest w porządku, ale nie przyniesie nic dobrego, jeśli ludzie nie będą nim żyli” . Dick żalił się, że problem [7 2 ]

z nauczaniem Chrystusa nie tkwił w samym Jego nauczaniu, lecz w tym, że „nie szło ono wystarczająco daleko” . Bohater pragnął, aby trafiało ono głębiej i mogło dzięki temu przynosić konkretne owoce. [7 3 ]

Potrzebował w tym celu jakiegoś planu – i skonstruował go. Musiał też przekonać do niego ludzi, co wymagało już odpowiedniej aparycji, przywództwa oraz umiejętności retorycznych, a więc, innymi słowy, zdolności i talentów polityka, które zresztą posiadał. Wright opisuje wrażenie, jakie robił Dick i jakie wywarł, kiedy wchodził do kościoła w celu przedstawienia tam swojej sprawy (opis ten brzmi zupełnie jak jedno z obszerniejszych rozważań Edmunda Morrisa nad Reaganem): Nawet najbardziej niedbały obserwator wiedziałby, że [Dick] będzie pewny siebie i zdecydowany w działaniu, podczas gdy uważniejszy badacz powiedziałby: „Oto ten, który prowadzić może innych, bo panuje nad sobą, bo jest silny duchem i ciałem, bo jest tak samo uprzejmy, jak i mocny, tak samo kochający, jak i ambitny. Stoi przed nami człowiek, którego jedni będą miłować jako przyjaciela, a drudzy szanować jako wroga”. (...) Do przybysza przybiegł prędko odźwierny Charlie Bowen i łapiąc go za rękę, powiedział: „Ludzie już uznają cię za kongresmena”[7 4 ].

Wielka chwila Dicka nastąpiła, kiedy ogłosił on swój plan, który okazał się być bardzo „reaganowskim” w swoim odwołaniu do prostoty. Po krótkim wstępie bohater powieści po prostu stwierdza: Pozwolę sobie zauważyć, że to, co mam wam do powiedzenia, nie będzie wcale nowe ani zaskakujące. Nie mam ambicji dążyć do oryginalności. Uczyłem się jedynie z dzieł lepszych ode mnie ludzi, których traktowałem jak najlepszych przyjaciół dla dobra tego miasta... Jestem przekonany, że naszym zadaniem jest

rozważenie prostego pytania: w jaki sposób w naszym mieście zastosować naukę chrześcijańską[7 5 ].

Debiutancka przemowa Dicka, mimo że nie wydawał się on z początku świadomy swoich talentów oratorskich, okazała się nie tylko błyskotliwa, ale i niesamowicie efektywna. „Łatwość, z jaką formułował wypowiedzi, zadziwiła zarówno Charliego, jak i Camerona (dwóch zaprzyjaźnionych członków kościoła)”, którzy „zastanawiali się nad przedziwną mocą jego prostych, wspaniale dobranych słów” . Nie tylko oni zresztą, lecz cała publiczność [7 6 ]

została wówczas oczarowana wdziękiem wystąpienia Dicka. Co ciekawe, bohater uczył się przemawiać w tym samym miejscu, co Ronald Reagan. Obaj chrześcijańscy politycy wędrowali do kościelnej kaplicy. Tam też Dick Walker pewnego razu, gdy doskonalił swój przyszły fach, został odkryty i doceniony jako przywódca, zyskując w efekcie wsparcie lokalnych władz dla swego planu. Walker rozpoczął starania, stworzył projekt, proponował zmiany i każdego dnia, nieustannie pełen optymizmu, robił dla sprawy co tylko mógł. Leżało mu na sercu przede wszystkim odmienienie życia ludzi, co zresztą udawało się. Miejscowi próżniacy, włamywacze i prostytutki znajdowali dzięki niemu przyzwoitą pracę; knajpy zamieniały się w kulturalne, rentowne biznesy, a frywolne przedstawienia burleskowe zaczęto zastępować koncertami. W naturalny sposób ludźmi zapełniały się kościoły, college oraz szkoły średnie. Wkrótce Boyd City stało się modelowym przykładem zastosowania chrześcijaństwa i zdroworozsądkowych rozwiązań, które w znacznym stopniu zmieniły styl życia mieszkańców. Zdarzyło się, że pewien podróżnik, widząc z okna pociągu wspaniały rozwój miasta, oniemiał z wrażenia. „Jestem pewien jednej rzeczy – wyszeptał. – Oni musieli zostać olśnieni dobrym, zdroworozsądkowym, przedsiębiorczym chrześcijaństwem”. Korzyści społeczne płynące z kierowania się wiarą chrześcijańską dostrzegał i młody Ronald Reagan, ucząc się od Dicka realizacji dzieł Bożych. W końcu bohater powieści w pełni zaangażował się religijnie i stał się praktykującym „prawdziwe” chrześcijaństwo. Wkrótce po tym, jak formalnie dołącza on do Uczniów Chrystusa, zakochuje się w brązowookiej dziewczynie – Amy Goodrich – a następnie pojmuje ją za żonę. Niedługo potem, jako wybrany i dystyngowany reprezentant Boyd City, wysłany zostaje do Waszyngtonu, aby móc „w stolicy być jeszcze bardziej użytecznym”. Niewykluczone, że ostatnie wieści, jakie możemy przeczytać o Dicku, przyprawiały Reagana o łzy: widzimy bowiem bohatera klęczącego w modlitwie przed wyjazdem do Waszyngtonu. Wyjazd w asyście wspierającej go żony miał być tym, co zmieni świat. LEKCJA, JAKĄ DAJE DICK, JEST TAKA, że chrześcijanin powinien zdecydowanie

obstawać przy swoich poglądach oraz aktywnie wspomagać potrzebujących. Musi odważnie wypełniać wolę Bożą, a nie, kiedy zło atakuje, siedzieć cicho lub zachowywać się tchórzliwie. Jego obowiązkiem jest nawracać oraz ewangelizować – i nie ma w tym względzie żadnych wymówek. Pozostawianie chrześcijaństwa przed progiem własnego domu nie jest tym, czego Jezus oczekuje. Nie dawał On przecież w tym aspekcie wolnego wyboru. To, co przekazuje powieść Udell, stanowi jedyną właściwą receptę na uzdrowienie świata. Kiedy Reagan kończył czytać tę książkę, często przychodził do swojej matki. „Chcę być jak ten człowiek – wykrzykiwał, mając na myśli Dicka – i chcę przyjąć chrzest”. Jego gorliwe pragnienie „wyznania swojej wiary” i zostania ochrzczonym było tak silne, że przekonał on swojego brata, będącego dość obojętnym katolikiem, aby opuścił kościół ojca i razem z nim zanurzył się w wodzie u Uczniów Chrystusa na 123 South Hennepin . Z relacji samego [7 7 ]

Ronalda wynika, że ta właśnie książka, na którą natrafił zaledwie po kilku miesiącach od wyciągnięcia pijanego Jacka ze śniegu, spowodowała nieodwracalną zmianę w jego życiu.

[53] Morris, Dutch, s. 42; oraz wypowiedź Morrisa podczas wywiadu w: Reagan, „The American Experience”. [54] Dokumentacja i księgozbiory kościoła w Dixon przestudiowane przez autora w Dixon First Christian Church 22 czerwca 2001. [55] Tamże. Reagan został ochrzczony przez pastora Davida Franklina Seystera, który przejął tamtejszą ambonę po przedwczesnej śmierci Harveya Garlanda Waggonera. Następcą Seystera był natomiast Ben Cleaver. Nie ma zgodności co do tego, w jakim wieku był wówczas Ronald. Sam powiedział, że miał wtedy 12 lat (zob.: Reagan, An American Life, s. 32). Dokumenty kościelne wskazują jednakże na 11 lat. [56] Jerry Griswold, I’m a sucker for hero worship, „The New York Times Book Review”, 30 sierpnia 1981, s. 11. Zob. także: Reagan, Remarks at the Annual National Prayer Breakfast, 3 lutego 1983; oraz list z 1967 r. w: Skinner, Anderson i Anderson, Reagan: A Life in Letters, s. 276. [57] Reagan powiedział to w 1977 r. Zob.: Griswold, I’m a sucker for hero worship, s. 11. [58] Harold Bell Wright, That Printer of Udell’s (New York: A.L. Burt Company Publishers, 1903). [Książka nie doczekała się wydania w języku polskim, w wolnym tłumaczeniu jej tytuł mógłby brzmieć: Ten drukarz od Udella. Pewna historia z Środkowego Zachodu – przyp. tłum.]. [59] Reagan, An American Life, s. 32. [60] Kopia tego listu z 13 marca 1984 r. znajduje się w Bibliotece Publicznej w Dixon. [61] Wright, That Printer of Udell’s, s. 29-33. [62] Flp 4,9. Bezpośrednim autorem tego napomnienia jest św. Paweł [przyp. tłum.]. [63] Reagan napisał to we wspomnianym wcześniej liście z 13 marca 1984. [64] Morris, Dutch, s. 40. [65] Wright, That Printer of Udell’s, s. 118-119. [66] Tamże, s. 44-46 i 140. Reagan powiedział, że przywódcy sowieccy „otwarcie i publicznie zadeklarowali, że jedyną moralnością była ta, która służyła postępowi socjalizmu – co oznacza, że przypisują sobie prawo do

popełniania wszelkich zbrodni, do kłamstw, do oszustw...”. Reagan, The President’s News Conference, 29 stycznia 1981. [67] Griswold, I’m a sucker for hero worship, s. 11. [68] Zob. Wright, That Printer of Udell’s, s. 118-119 i 206. [69] Tamże, s. 122-123. [70] Tamże, s. 115-116. [71] Tamże, s. 116. [72] Tamże, s. 73. [73] Tamże, s. 70-71. [74] Tamże, s. 77-78. [75] Tamże, s. 122-123. Problem echa społecznej Ewangelii w retoryce późnego wieku XIX i na początku XX zob.: Gary S. Smith, The Search for Social Salvation: Social Christianity and America (Lanham, Maryland: Lexington Books, 2000). [76] Tamże, s. 122. [77] Istnieje wiele źródeł wskazujących na to wydarzenie. Najwięcej na ten temat napisał prawdopodobnie Edmund Morris, zob. Morris, Dutch, s. 42; oraz Morris w programie Reagan, „The American Experience”.

ROZDZIAŁ 3

Dziedzictwo

„To wiem na pewno, że wszystkie godziny spędzone w kościele w Dixon (których wtedy nie potrafiłem docenić) i całą wiarę Nelle otrzymałem razem jako pewnego rodzaju dziedzictwo, bez którego byłbym zgubiony”. Gubernator Ronald Reagan w liście do swojego pastora z dzieciństwa[7 8 ]

P

o przeczytaniu Udella i przyjęciu chrztu Dutch stał się szczególnie aktywnym

członkiem lokalnej kongregacji Uczniów Chrystusa. Już wcześniej był on stałym bywalcem kościoła, teraz jednak jego wiara przeszła na wyższy poziom. Dodatkowe zaangażowanie spowodowało, że znalazł osoby, które umocniły jego duchowość i ukształtowały osobowość. Od tych ludzi otrzymał on szczególnego rodzaju „dziedzictwo”. Spośród nich, oczywiście, Nelle była postacią najważniejszą. W LATACH DWUDZIESTYCH NELLE I DUTCH, aby dotrzeć do kościoła w niedzielę, musieli przejść siedem przecznic. W dniach szczególnie zimnych jeździli swoim fordem T. Świątynia znajdowała się jedynie dwie przecznice od Rock River, gdzie w latach dziewięćdziesiątych XIX wieku Uczniowie Chrystusa udzielali chrztów. Latem Dutch pracował parę mil stamtąd jako ratownik . [7 9 ]

W niedziele rodzina Nelle Reagan koncentrowała się wyłącznie na Bogu. Porządek dnia zorganizowany był według grafiku kościelnego. Moon opisywał później, jak on wyglądał: „Niedziela rano – szkółka niedzielna oraz nabożeństwo, niedziela wieczór – wizyta w stowarzyszeniu Christian Endeavour oraz nabożeństwo. Dodatkowe spotkania modlitewne – środy” . [8 0 ]

Dorastającemu w Dixon Dutchowi udzieliła się gorliwość matki. Nelle włączała go w posługę czytania Biblii, która odbywała się w ich domu, a także zabierała na konferencje biblijne (Chatauqua i Rock River), gdzie słuchał nauczań. Jako członek kongregacji był on również oddanym uczniem szkółki niedzielnej. Jeden z uczestników zapamiętał go jako energiczną osobę. Dutch, dzięki pracy stróża w pobliskim budynku, zebrał pieniądze na otynkowanie i wymalowanie salki w tej szkółce, a następnie sam dopilnował wykonania projektu . [8 1 ]

Jako młody chłopiec brał udział w występach recytatorskich w swoim kościele. Lokalna

gazeta podała 6 maja 1920 roku, że dziewięcioletni Ronald Reagan zadeklamował wiersz About Mother (O Matce). Wydanie z 3 czerwca odnotowało, że jego wystąpienie The Sad Dollar and the Glad Dollar (Smutny dolar i wesoły dolar) poprzedzało odczyt jego matki How the Artist Forgot Four Colors (O tym, jak artysta zapomniał o czterech kolorach). Kolejną kościelną posługą Nelle i Ronalda były występy dla pacjentów szpitali. Według jednej z gazet w roku 1922 w szpitalu stanowym w Dixon Nelle i Dutch „zabawili pacjentów krótkim i przyjemnym wystąpieniem”. Ona grała na banjo, a on „miał dwa zabawne odczyty”. Występy te spotkały się z tak pozytywnym odbiorem, że przekształciły się w comiesięczne przedstawienia organizowane przez kościół dla pacjentów . [8 2 ]

Wkrótce Ronald występował również solo. W grudniu 1924 roku podjął się roli Jimmiego w przedstawieniu The King’s Birthday wystawianym w kościele na Boże Narodzenie . Tak mu się to spodobało, że trzy tygodnie później znów pojawił się w kościele na scenie – w ramach otwartego dla wszystkich corocznego spotkania kongregacji. Większość tamtejszych wykonawców grała na jakimś instrumencie bądź śpiewała, jednakże Dutch [8 3 ]

zdecydował, że wystąpi bez podkładu muzycznego. Recenzent „Dixon Telegraph”, będąc pod wrażeniem trzynastoletniego chłopca, napisał: „Ronald Reagan w trakcie swojego jednoaktowego monodramu sprawił, że widzowie pokładali się ze śmiechu” . [8 4 ]

Ronald występował także w innych kościołach. W lipcu 1925 roku przybyszów z Dixon (Dutcha i jego matkę) powitała w starym zborze w Tampico spora publiczność. Obecny tam również dziennikarz gazety „Telegraph” relacjonował: „Po każdym występie pani Reagan klaskano na bis. Ronald Reagan bisował natomiast kilka razy” . [8 5 ]

Ich udział w życiu kościoła nie ograniczał się jedynie do przedstawień. We wczesnych latach w Dixon Reagan pozostawał pod wpływem Lloyda W. „Brownie” Emmerta – nauczyciela szkółki niedzielnej, który uczył, że Bóg jest przewodnikiem wśród codziennych wydarzeń życia i że wybiera On ludzi do realizacji „duchowych misji”. Marion Emmert Foster, córka Emmerta, wspomina: „Moja matka i mój ojciec kochali dzieciaki Reaganów, zarówno Dutcha, jak i Neila”. W liście z czerwca 1977 roku, pisząc ze swojego biura w Los Angeles, Reagan wspomina Emmerta jako „nauczyciela szkółki niedzielnej – wspaniałego człowieka”. W wieku piętnastu lat Dutch zaczął prowadzić własną szkółkę niedzielną dla kilku chłopców w pokoju, który kilka lat wcześniej wyremontował. Bardzo troszczył się o swoją grupę, a chłopcy to doceniali. „Stał się dla tych chłopaków liderem – mówi Savila Palmer, przyjaciółka z dzieciństwa. – Podziwiali go” . Lucilla Patterson, nauczycielka grupy dziewczęcej z tamtego czasu, wspomina: „Wciąż mam przed oczami rząd twarzy skierowanych [8 6 ]

ku górze, w momencie, gdy siadał przy stole, sprawiając, że byli nim zafascynowani. Nie było tam problemów z dyscypliną” . Łatwość porozumiewania się przyszłego prezydenta [8 7 ]

ewidentnie ujawniała się już we wczesnych latach jego życia. Chłopcy, z których wielu było starszych od Reagana, opisywali go później jako „swojego najbardziej pewnego siebie nauczyciela”. Norman Wymbs, biograf, który rozmawiał z uczniami Reagana sześćdziesiąt lat później, zdziwił się, gdy odkrył, że pamiętali oni konkretne lekcje dawane im przez Dutcha. Zapamiętali, że przytaczał on świadectwa znanych wówczas sportowców – chrześcijan. Wspominali również zapał, z jakim wykorzystywał przypowieści w swoich nauczaniach, już wtedy zdając sobie sprawę z tego, jak przydatne mogą być one dla uwydatnienia argumentów . [8 8 ]

Po raz pierwszy Dutch nauczał w szkółce niedzielnej 4 lipca 1926 roku. Według szkolnego dziennika w tym dniu obecnych było czterech uczniów, a w czasie zbiórki zebrano wtedy łącznie dwadzieścia osiem centów. Wśród nauczycieli znajdował się również pastor Ben Cleaver i jego żona, a także były nauczyciel Reagana – Lloyd Emmert (Dutch, będący najlepszym uczniem Emmerta, zapowiadał się wystarczająco dobrze, aby poprowadzić własną klasę). Były to najlepsze dni tej szkółki; na jednej ze zbiórek zebrano nawet dwa dolary. Reagan nauczał aż do września 1928 roku. Wówczas przeniósł się do Eureka College, ale – jak podaje dziennik kościoła – przez trzy kolejne niedziele wracał z college’u do domu, aby nauczać swoją klasę. Przemierzał wtedy sto mil, co równało się ponad dwóm godzinom jazdy samochodem. W ciągu ponad dwóch lat aktywności nauczycielskiej Reagan nie opuścił ani jednej niedzielnej lekcji . [8 9 ]

Młody Ronald kilkakrotnie prowadził również spotkania modlitewne w swoim kościele. „Kongregacja była pod wrażeniem jego głosu oraz przesłania, które, jak sądzono, zawdzięczał on lekcjom oratorstwa otrzymywanym od Nelle – przytacza biograf Anne Edwards. – Parafianie mile wspominali Dutcha, sprawiającego, że Biblia stawała się bliższa, «tak jakby wersety były dopiero co napisane»” . [9 0 ]

Zapiski z tamtych czasów pokazują, że Reagan brał udział w całej gamie inicjatyw kościelnych. Biuletyn z Niedzieli Wielkanocnej i Wielkiego Tygodnia z roku 1926 podaje, że piętnastoletni Dutch oraz Frances Smice w Wielką Niedzielę o godzinie siódmej rano podjęli posługę w kościele jako prowadzący coroczne spotkania modlitewne . Pastor Cleaver mógł liczyć na Reagana, jeśli chodzi o różne inicjatywy i organizację modlitw. W niedzielne wieczory na spotkaniach stowarzyszenia Christian Endeavour, grupy młodzieżowej, której członkowie podejmowali wysiłek, by stać się „prawdziwymi chrześcijanami”, prowadził dyskusje na różne tematy: „Co by się stało, gdyby wszyscy członkowie kościoła zostali [9 1 ]

prawdziwymi chrześcijanami?” oraz: „Jakie znaczenie ma nasze coniedzielne zaangażowanie w kościele?”. Młodzi ludzie niejednokrotnie wyprawiali się ze swoimi wystąpieniami w trasę, podczas której Reagan przemawiał do większej liczby wiernych. Wiele lat później członkowie kongregacji byli szczerze zdziwieni, gdy Norman Wymbs powiedział im, jak niewiele lat miał wówczas Reagan . Już w okresie nastoletnim jego wiara [9 2 ]

była tak dojrzała, że wśród członków kościoła panowało przekonanie, iż zostanie on pastorem. Według Wymbsa starsi z kongregacji, jak również przyjaciele rodziny tacy jak Ward Hall, dostrzegali u Dutcha „poruszający zapał do ewangelizacji, który, jak mniemali, zaprowadzi go na kościelną ambonę” . Potwierdza to Ron Marlow, miejscowy historyk kościoła First Christian Church: „Powszechnie uważano, że to Neil zostanie aktorem. O Dutchu mówiło się [9 3 ]

natomiast, że jest raczej typem pastora. Gdy więc ludzie na początku lat czterdziestych zobaczyli, jak sprawy się potoczyły, byli zaskoczeni”. Pomimo że doceniali zdolności aktorskie Reagana, nie myśleli, aby mógł wybrać inną ścieżkę niż duchownego . [9 4 ]

Dzięki uczestnictwu w przedsięwzięciach kościoła Reagan udoskonalił swój talent oratorski. Pod koniec szkoły średniej został konferansjerem i prowadził szereg znaczących przykościelnych uroczystości. Przykładowo, w kwietniu 1928 roku przewodniczył sobotniemu bankietowi obywatelskiemu w Moline na corocznej konwencji First Congregational Church dla kilku grup związanych z Christian Endeavour z północnego Illinois. Przedstawiał tam gości, jak również otworzył i zamknął uroczystość . [9 5 ]

Ostatnie publiczne wystąpienie nastoletniego Dutcha w Dixon odbyło się na ceremonii zakończenia szkoły średniej. Zapoczątkował wtedy zwyczaj, który parę dekad później kontynuował jako gubernator, a następnie prezydent – w swoich przemówieniach łączył wątki religijne z politycznymi. Zacytował wówczas dziesiąty werset z dziesiątego rozdziału Ewangelii świętego Jana: „Ja przyszedłem po to, aby [owce] miały życie i miały je w obfitości” . [9 6 ]

BEN CLEAVER Pośród mieszkańców Dixon jednym z tych, którzy mieli silny wpływ na ukształtowanie wiary Dutcha Reagana, był pastor Ben Cleaver. Jego pierwsze kazanie usłyszeć można było w kościele w Dixon 17 września 1922 roku. Wielebny od razu nawiązał dobry kontakt z jedenastoletnim Reaganem, potrafił docenić dojrzałość w wierze także wśród młodszych członków Kościoła. Relacja ta zacieśniała się jeszcze bardziej, gdy Reagan zaczął umawiać się z córką Cleavera

– Margaret, którą nazywano „Mugs”. Szybko ich związek nabrał poważnego charakteru – Reagan w latach trzydziestych był wręcz przekonany, że poślubi Mugs. Gdy Margaret była nastolatką, Ronald niemal zamieszkał w domu Cleaverów. „Oczywiście, że często się u nas pojawiał – wspomina siostra Mugs, Helen, dodając: – W latach swojej formacji wyraźnie korzystał z kierownictwa ojca” . Pastor nauczył Dutcha prowadzić samochód, a później [9 7 ]

pomógł mu nawet dostać się do college’u. Jeden z biografów Reagana zauważa, że gdyby pominąć fakt, iż nie mieszkał on na plebanii, to można by go nazwać dzieckiem pastora . [9 8 ]

Ben Cleaver był dla Reagana jak ojciec. Rolę wychowawcy traktował jako obowiązek dany od Boga, zaś w przypadku Ronalda sprawiało mu to również szczególnie wiele radości. W swojej kongregacji starał się inspirować i zachęcać młodzież i prosił, by modlono się za niego w tej intencji . [9 9 ]

Zapiski na temat pastora z czasu, gdy posługiwał on w First Christian Church – szczególnie roczne sprawozdania z lat 1923 1930 – przedstawiają go jako bardzo ambitnego, energicznego i efektywnego gospodarza. Pod jego kierownictwem kościół rozwijał się wyjątkowo prężnie, powiększając się średnio o trzydziestu nowych członków rocznie. Równocześnie Cleaver przyczyniał się do wzrostu liczby uczestników w okolicznych kongregacjach, do których każdego roku zaglądał przez kilka miesięcy. Obecny pastor kościoła First Christian Church przy ulicy Hennepin w Dixon, który studiował prace Cleavera oraz jego relacje z Reaganem, podkreślał wpływ wielebnego na swojego ucznia. Według owego pastora postawa Cleavera odcisnęła się nie tylko na duchowości młodego Ronalda, lecz również kształtowała jego ambicje, w czego rezultacie przekonanie dorosłego Reagana o jego możliwościach jest odbiciem postawy Cleavera . [1 0 0 ]

Pomimo tego, że pastor czuł się lepiej w wiejskim środowisku, to z pewnością nie był zacofany. Oczytany i wnikliwy – zdaniem Stephena Vaughna – jako były student uniwersytetu w Chicago znający grekę i hebrajski, wraz z parafianami lubił zgłębiać źródłosłów pojęć, takich jak na przykład „chrzest”. Zachęcał do samodzielnego myślenia, przez co niektóre osoby z jego kongregacji uważały, że jest nadmiernym intelektualistą. Jedna z jego córek wspomina: „Mieliśmy całkowite przyzwolenie na mówienie wszystkiego, co tylko nam przychodziło do głowy” . [1 0 1 ]

Jeśli chodzi o poglądy polityczne i teologię, to Cleavera można uznać za konserwatystę. Odznaczał się patriotyzmem i miał głęboki szacunek dla ojców założycieli. W lutym 1927 roku wystąpił z przemówieniem na temat Washingtona i Lincolna, chwaląc obu za ich rolę w historii i nie zważając na to, jakie otrzymali wychowanie, skąd pochodzili, czy któryś z nich był bogaty lub biedny . [1 0 2 ]

Na wiarę i patriotyzm Cleavera wpłynął swoimi dziełami Alexander Campbell, a także inni liderzy Uczniów Chrystusa. Duch proroczy pozwalał Uczniom dostrzegać przeznaczenie Ameryki. Otwarcie demonstrowali więc swój patriotyzm oraz silną wiarę w Bożą Opatrzność – przywiązanie do wartości narodu amerykańskiego było wśród pierwszych Uczniów ściśle związane z ich wiarą. Ponadto wielu z nich żywiło przekonanie, że misją ich kraju jest uratowanie świata przed rządami autokratycznymi i stworzenie w to miejsce demokracji. Szczególnie Campbell propagował pogląd, że przyszłość świata zależy od Ameryki, która jest ziemią przygotowaną przez Boga, na której przywrócona zostanie wiara w Ewangelię, aby stąd roznieść się na krańce świata. W lipcu 1930 roku Campbell oznajmił, że świat musi „się zwrócić” w stronę Ameryki ,„by się uwolnić od najbardziej bezdusznego despotyzmu, jaki kiedykolwiek zaistniał”. Kaznodzieja twierdził: „Dla nas jako narodu istnieje specjalne zadanie, które mamy do wykonania w świecie... i właśnie dlatego Pan narodów wywyższył Amerykę, sprawiając że świat patrzy na nas z podziwem”

[1 0 3 ]

.

Duchowny z przekonaniem głosił „szybki upadek fałszywej religii i opresyjnych rządów”. Ameryka była dla niego „latarnią morską” i „światłem dla narodów”. Przewidywał, że „gdy światło jaśniejące z naszych instytucji politycznych” przeniknie do „lochów europejskiego despotyzmu”, to będzie to początek nowego millenium. Podobne przekonanie o „Bożym wybraństwie” jego kraju, który rozszerzyć ma chrześcijaństwo na cały świat, podzielali również inni liderzy Uczniów Chrystusa, tacy jak David S. Burnet, James Shannon oraz Walter Scott. Ta niezwykła gorliwość misyjna stała się później częścią tradycji tego Kościoła, trwającą w XX wieku

[1 0 4 ]

.

Bardzo prawdopodobne jest, że znający Campbella Ben Cleaver przekazał te same treści młodemu Reaganowi . Działalność misyjną Campbell traktował jako priorytet, co widać w każdym niemal sprawozdaniu, które sporządzał w latach dwudziestych jako pastor. Pod koniec roku 1924 napisał: „Chciałbym, aby w jeszcze większym stopniu Kościół stawał się centrum, z którego podejmowane są inicjatywy rozgłaszania Ewangelii. Z dużą radością zauważam zwiększenie datków na misje, lecz nie są one jeszcze tak duże, byśmy mogli być z nich dumni” . Zachęcał do „zdobywania dusz” dla Boga oraz przywiązywania większej wagi do dzielenia się Ewangelią; potępiał „przeciętne lub tylko jako takie służenie Chrystusowi”, nazywając je „równym niemalże zbrodni” . [1 0 5 ]

[1 0 6 ]

[1 0 7 ]

Trwałe oznaki zaangażowania wielebnego Cleavera pozostają widoczne do dziś w niewielkim kościele w Dixon. Wchodząc bocznym wejściem do First Christian Church i idąc schodami w górę w kierunku „pokoju Reagana”, pierwszą rzeczą, jaką widać przez drzwi, jest obraz Fran Swarbrick, na którym Dutch wraz z czterema innymi chłopcami maluje

salkę szkółki niedzielnej. Zaraz na lewo znajduje się malowidło przedstawiające Campbella, a nieco dalej półka, na której leży Biblia otwarta na pierwszej stronie Ewangelii świętego Mateusza

[1 0 8 ]

. Z kolei na prawo wisi obraz ukazujący Bartona W. Stone’a, kolejnego spośród

Uczniów przejętego wizją Ewangelii głoszonej na całym świecie. Jeszcze dalej znajduje się biblioteczka z książkami zakupionymi przez parafian. Wśród licznych pozycji znaleźć można także opisujące podróże misyjne Uczniów do Azji i Kongo w latach 1912-1913. Bardzo prawdopodobne, że znajdowały się one tam już wtedy, gdy Dutch uczęszczał do kościoła. Kongregacji leżała na sercu również Rosja. Z prześladowań wierzących, które miały miejsce w Związku Sowieckim, zdano sobie sprawę dość szybko. 11 listopada 1928 roku w kościele gościł rosyjski żyd, B.E. Kretchman, który tego niedzielnego wieczora mówił o współczesnych relacjach pomiędzy Żydami a innymi narodami. Kościół w Dixon, choć aktywny na polu misyjnym, rzadko gościł kogoś z zewnątrz. Kretchman został doń zaproszony przez pełnego entuzjazmu Bena Cleavera. Reagana natomiast już od dwóch miesięcy nie było w Dixon, gdyż wyjechał studiować do Eureka College. Niewykluczone jednak, że zjawił się tam wówczas, ponieważ często wracał do domu na weekendy

[1 0 9 ]

.

Cleavera martwił komunizm i jego ateistyczne fundamenty. Pewnego razu opowiadał, co usłyszał od ojca, który przejechał konno ponad czterdzieści kilometrów, aby dotrzeć do zatłoczonej sali sądowej w Londynie i wysłuchać debaty pomiędzy Alexandrem Campbellem a „pochodzącym z Walii brytyjskim ateistycznym filantropem” Robertem Owenem. Zdaniem Cleavera Owen był w New Harmony w stanie Indiana założycielem „pewnego rodzaju komunistycznej kolonii”, która „przeciwstawiała się wszelkiej religii”. Ojciec Cleavera wspominał tę debatę jako „jedną z najlepszych, jaką kiedykolwiek dane mu było wysłuchać” . Jak pisze Stephen Vaughn, Ben przejął się tym, co usłyszał, i dostrzegł podobieństwo między eksperymentem w New Harmony a tym, co działo się w Związku Sowieckim . [1 1 0 ]

[1 1 1 ]

Trudno przypuszczać, by w latach dwudziestych Reagan nigdy nie usłyszał od Cleavera o sowieckim komunizmie i jego ateistycznej doktrynie. Wiemy przecież, że obaj odbywali poważne rozmowy na tematy wiary. Pięćdziesiąt lat później, w maju 1971 roku, Reagan jako gubernator pisał do będącego już na emeryturze mieszkającego w Cape Girardeau w stanie Missouri Cleavera, że jest mu bardzo wdzięczny za wiarę, którą w dużej mierze to właśnie on zaszczepił w jego sercu. Reagan szczególnie wdzięczny był za to, że wiara pomogła mu w pracy . W 1975 roku, po śmierci Bena Cleavera, Reagan napisał w liście do jego córki Helen: „Wszyscy razem byliście tak ważną częścią mojego życia i tak wielki wpływ mieliście na moją przyszłą drogę” . Wkrótce po zakończeniu prezydentury wspominał Bena jako [1 1 2 ]

[1 1 3 ]

„niezwykłego człowieka”, który miał na niego „ogromny wpływ”

[1 1 4 ]

.

Jako dorosły człowiek, Reagan często wyrażał przekonanie, że Bóg dokładnie zaplanował sposób, w jaki potoczy się jego życie, stawiając na jego drodze właściwych ludzi w odpowiednim momencie. Benowi przeznaczone było przybyć do Dixon w 1922 roku, czyli dokładnie wtedy, kiedy do Kościoła dołączył również Dutch Reagan

[1 1 5 ]

. Nie ma

wątpliwości, że Cleaver miał na niego istotny wpływ w okresie dojrzewania i w latach formacji, kiedy to krystalizowało się jego dozgonne oddanie zasadom chrześcijańskim.

MUGS ORAZ RODZINA WAGGONERÓW Córka Bena Cleavera również wpłynęła na młodzieńczą religijność Reagana. Ona i Dutch mieli ze sobą wiele wspólnego. Dla obojga w centrum znajdował się Kościół. Tak Reagan, jak i Mugs Cleaver uwielbiali teatr. Razem grali w przedstawieniach, zarówno tych kościelnych, jak i poza nim. Jedno z takich wystąpień odbyło się w czwartkowy wieczór lutego 1926 roku w kościele, gdzie grali wraz z Nelle i Benem. Zdaniem gazety „Dixon Telegraph” „przedstawienie było zachwycające”. „Telegraph” zachwycał się, że „każdy z nich odegrał swoją rolę w najbardziej ujmujący sposób”, „zwłaszcza zaś młodzi aktorzy, którzy wydawali się być najbardziej naturalni w swojej grze” . Przedstawienie miało przyciągnąć nowe osoby do kościoła i było częścią dnia otwartego organizowanego przez Stowarzyszenie Misyjne. [1 1 6 ]

Mugs Cleaver aktywnie udzielała się w kościele. Prowadziła spotkania modlitewne, uczęszczała na spotkania grup dziewczęcych „Willing Workers”, gdzie studiowano Biblię, a jako członek Mission Triangle Club pozostawała korespondentem piszącym raporty z misji . Jej związek z Reaganem nie był kolejną charakterystyczną dla epoki jazzu opowieścią o dansingach i barach z nielegalnym alkoholem. Dziewczyna, którą Dutch miał nadzieję poślubić, była inteligentna i utalentowana. Miała również zadatki na dobrego mówcę. Pomimo swojego młodego wieku, odznaczała się ambicją i dojrzałością zarówno pod względem intelektualnym, jak i duchowym. [1 1 7 ]

Obok Cleaverów, kolejną rodziną mającą duży wpływ na młodego Reagana, była rodzina wielebnego Harveya Garlanda Waggonera . [1 1 8 ]

To Harvey Waggoner był tym, który zachęcił Nelle i jej chłopców do przyjścia do First Christian Church. Wielebny był absolwentem Eureka College i miał posługę pastorską we krwi. Jego ojciec od pięćdziesięciu lat był w Illinois znanym pastorem. Brat Waggonera po studiach w Eureka College uczęszczał do Yale Divinity School, aby później również zostać

pastorem. Jego siostra poślubiła pastora i oboje sprawowali tę posługę na Kubie przez czternaście lat. Harvey pracował jako sekretarz dla stanowych konwencji misyjnych. Był przekonującym mówcą, tytanem pracy, a także niezachwianym patriotą. W trakcie pierwszej wojny światowej przewodził lokalnym jednostkom Czerwonego Krzyża. Przez wiele kolejnych lat jego dzieci z uśmiechem wspominały, jak świętował, jak się później okazało, przedwczesny raport o zawieszeniu broni z końca 1917 roku. Obie rodziny zaprzyjaźniły się zaraz po tym, jak Reaganowie przybyli do Dixon. Jenny, żona Harveya, była w bliskiej relacji z Nelle Reagan. Obie razem się modliły i organizowały spotkania na temat Biblii. Niestety, przyjaźń z Harveyem trwała dość krótko. 31 maja 1922 roku, w wieku czterdziestu siedmiu lat, zachorował on na „anemię złośliwą”. Jak na ironię, w tym samym czasie naukowcy z Bostonu byli w trakcie opracowywania lekarstwa na tę chorobę, za co później otrzymali Nagrodę Nobla. Jednak dla Harveya lekarstwo wynaleziono zbyt późno. „Tata nie umarłby, gdyby zachorował kilka lat później” – skarży się dziś dziewięćdziesięciotrzyletnia Phyllis Waggoner Cole, mieszkająca w Morrison w stanie Illinois. Śmierć Harveya wstrząsnęła okolicą. „Przygnębiający mrok ogarnął miasto” – relacjonował „Telegraph”. Dwa dni później miał wystąpić w trakcie ceremonii ukończenia szkoły średniej przez swojego syna Johna, znanego raczej pod drugim imieniem – Garland, gwiazdę futbolu. W uroczystości pogrzebowej Harveya udział wzięli wszyscy pastorzy z Dixon. Miała ona miejsce w dopiero co wykończonym audytorium budynku nowo powstałego kościoła przy ulicy S. Hennepin 123, przy którego budowie pracował Harvey. Nie mógł on już uczestniczyć w wielkim otwarciu First Christian Church, które odbyło się parę tygodni później – 18 czerwca. To samo dotyczyło chrztu jego najmłodszej córki, Phyllis, który miał miejsce 21 czerwca. Dokładnie wtedy też ochrzczony został młody Dutch Reagan. Był to jeden z tych życiowych zakrętów, którego sens jesteśmy w stanie zrozumieć dopiero po jakimś czasie. Okazało się, że to właśnie śmierć Waggonera spowodowała, iż Ben Cleaver z rodziną pojawili się w mieście. Reagan pozostawał jednak wciąż pod wpływem Waggonerów za sprawą syna pastora Harveya, Garlanda, który stał się dla niego jednym z pierwszych wzorów do naśladowania. Garland Waggoner, podobnie jak Mugs Cleaver, był bardzo ambitny i optymistycznie nastawiony do życia. Odnosił spore sukcesy i zyskał lokalną sławę; od wczesnych lat stał się idolem Dutcha, który nazywał go swoim „bohaterem” . Zupełnie jak Mugs, Garland pozostawał posłusznym dzieckiem pastora, a jego godność i powaga dawały o sobie znać w kościele. Będąc uczniem ostatniej klasy szkoły średniej, nauczał w szkółce niedzielnej klasę [1 1 9 ]

Reagana (tę samą, którą Dutch potem przejął). Razem spędzali wiele godzin, pływając i grając w futbol; wiele godzin rozmawiali też o Bogu... i o futbolu . Phyllis, siostra Garlanda, [1 2 0 ]

twierdzi, że to właśnie on – „Kawalarz”, jak zwał go Dutch – spowodował, iż młody Reagan zdecydował się pójść do Eureka College. Kawalarz wrócił do Dixon po skończeniu Eureka College w 1922 roku. Pewnej niedzieli w listopadzie 1924 roku trzynastoletni Dutch słuchał, jak Waggoner, będący kapitanem drużyny futbolowej Eureka College, przemawiał w szkółce biblijnej w kościele zbudowanym przez swego ojca. Do roku 1926 Garland cały czas był zaangażowany w działalność szkółki, wtedy też pomagał przy jej reorganizacji

[1 2 1 ]

.

Garland ukończył Eureka College w 1926 roku, podobnie jak i jego narzeczona Neva Maude Reichel, córka pastora i misjonarza. Po skończeniu studiów, zanim jeszcze podążył śladami ojca, zostając pastorem, rozpoczął studia na uniwersytecie w Chicago, a następnie na Yale Divinity School, by w końcu ukończyć Seminarium Hartford w stanie Connecticut. Przez czterdzieści dwa lata służył jako pastor w Storrs w stanie Connecticut, w kongregacji kościoła United Church of Christ. Waggoner i Reagan przez wiele lat pozostawali w kontakcie. Podobnie jak Reagan poszedł w ślady Kawalarza, przeprowadzając się z Dixon do Eureki, tak później Waggoner, naśladując Reagana, zrezygnował z kariery aktorskiej i wybrał politykę. Garlandowi udało się doczekać wyboru Reagana na prezydenta, a ten zatroszczył się o rezerwację dla dawnego przyjaciela miejsca na uroczystości zaprzysiężenia. „Jednym z najwspanialszych wspomnień mojego ojca była właśnie ta inauguracja” – wspomina córka Garlanda, Sarah DeMont. Kilka miesięcy po niej, a dwa dni po swoich siedemdziesiątych ósmych urodzinach (23 maja 1981 roku), Garland Waggoner zmarł na skutek niewydolności serca. Czterdziesty prezydent w liście do Nevy, żony Kawalarza, pisał, jak „bardzo zasmuciła” go ta wiadomość: W chwilach takich jak te wierzyć musimy w nieskończoną Bożą mądrość i miłosierdzie. Czas przyniesie ukojenie. Ci z nas, którzy są tym poruszeni, mogą jedynie podzielać Twój ból, modląc się o to, by to ukojenie przyszło. Moje najszczersze wyrazy współczucia. Łączę się z Tobą w modlitwie. Wyrazy szacunku, Dutch.

WE WCZESNYCH LATACH ORAZ W OKRESIE DOJRZEWANIA REAGAN otoczony i zafascynowany był osobami wyraźnie religijnymi, oddanymi swojej wierze. Wśród nich właśnie znajdowały się jego korzenie. Byli oni, jak sam by powiedział, jego „dziedzictwem”. Wiele lat później tak napisał o swoim dorastaniu w Dixon: „Był to okres, który ukształtował mnie i moje myślenie na wszystkie późniejsze lata”. Samo miasteczko

Dixon, jak pisał, stanowiło „mały wszechświat, gdzie przyswoiłem sobie standardy oraz wartości, którymi kierowałem się do końca życia” . Jak później przekazał rodzinie [1 2 2 ]

Cleaverów, ludzie tego miasteczka pokazali mu wiarę „niezachwianą”, „niedający się opisać pokój”

[1 2 3 ]

.

To, co najbardziej zostało mu wszczepione w tych latach, to przekonanie o tym, że Bóg ma specjalnie przygotowany plan zarówno dla każdego indywidualnie, jak i dla Ameryki jako narodu. Przekonanie to stało się dla Reagana zobowiązaniem dla niego samego, jego narodu, jak i jego świata.

[78] 4 stycznia 1973, list opublikowany w: Skinner, Anderson i Anderson, Reagan: A Life in Letters, s. 278-279. [79] Ron Marlow, historyk First Christian Church w Dixon, mówi o chrztach, których udzielano w tamtejszej rzece pomiędzy 1 września 1895 a 12 października 1895 r. [80] Pomimo przyjęcia chrztu w kościele Uczniów Chrystusa w 1922 r., Neil, starszy od swego brata o dwa lata, ostatecznie odnalazł się w Kościele katolickim. Pociągające dla niego było między innymi dostojeństwo Kościoła. Pozostał oddanym katolikiem aż do śmierci w San Diego w 1996 r. [81] Księgi i dzienniki Dixon First Christian Church, przejrzane przez autora 22 czerwca 2001 r. Zob. również: Swarbrick (red.), Remembering Ronald Reagan, s. 25-26; i Anne Edwards, Early Reagan, s. 59. [82] Garry Wills, Reagan’s America: Innocents at Home (Garden City, New York: Doubleday, 1987), s. 27. [83] Cantatas Sung by Dixon Choirs Sunday Evening, „Dixon Telegraph”, 22 grudnia 1924. [84] Annual Meeting and Supper for Christian Church Last Eve, „Dixon Telegraph”, 15 stycznia 1925. [85] Program in Tampico Most Enjoyable, „Dixon Telegraph”, 1 sierpnia 1925. [86] Wywiad z Savilą Palmer, 22 czerwca 2001. [87] Zob.: Swarbrick (red.), Remembering Ronald Reagan, s. 12. [88] Nazwiska oraz cytat za: Wymbs, Ronald Reagan’s Crusade, s. 154-155 i 164-165. [89] Po raz ostatni Reagan nauczał swoją klasę 30 września 1928 r. Źródło: Księgi First Christian Church in Dixon, włącznie z kościelnym rejestrem z lat 1926-1928 (Standard Sunday-School Register and Record), ponadto „Dixon Telegraph”, 13 września 1928; autor konsultował się również z historykiem i archiwistą kościoła Ronem Marlowem w Dixon, Illinois w kościele First Christian Church, 22 czerwca 2001. [90] Księgi i dzienniki Dixon First Christian Church przejrzane przez autora 22 czerwca 2001. Zob. również: Anne Edwards, Early Reagan, s. 58-59. O samym Reaganie i jego niedzielnych nauczaniach, zob.: Reagan i Hubler, Where’s the Rest of Me?, s. 14. [91] Biuletyn kościoła „Easter Week Services, Dixon Christian Church”, 30 marca – 4 kwietnia 1926. Biuletyn znajduje się w Dixon First Christian Church. [92] Wymbs, Ronald Reagan’s Crusade, s. 155. Wszystkie osoby, z którymi rozmawiałem, zgadzały się z tym. Potwierdzały, że Reagan sprawiał wrażenie dużo bardziej dojrzałego. [93] Wymbs, Ronald Reagan’s Crusade, s. 158. [94] Wywiad z Ronem Marlowem, 3 lipca 2002. [95] Christian Church Notes, „Dixon Telegraph”, 16 kwietnia 1928.

[96] Anne Edwards, Early Reagan, s. 75. [97] Zob. Stephen Vaughn, Ronald Reagan in Hollywood: Movies and Politics (New York: Cambridge University Press, 1994), s. 9. [98] Zob. Wills, Reagan’s America, s. 22. Zob. również: Anne Edwards, Early Reagan, s. 68-75,192-193; oraz Garry Wills, Nelle’s Boy: Ronald Reagan and the Disciples of Christ, „The Christian Century”, 12 listopada 1986, s. 1003; oraz Wymbs, Ronald Reagan’s Crusade, s. 158. [99] Ben Cleaver, Annual Minister’s report, First Christian Church, 3 grudnia 1925. [100] Rozmowa z Lunnem Bondem, pastorem First Christian Church w Dixon, 31 grudnia 1925. [101] Vaughn przeprowadził jedne z najlepszych badań na temat Cleavera. Zob.: Stepehn Vaughn, The Moral Inheritance of a President Reagan and the Dixon Disciples of Christ, „Presidential Studies Quarterly”, vol. 25, zima 1995, s. 109-127. [102] American Legion Auxiliary Meeting, „Dixon Telegraph”, 17 lutego 1927. [103] David Harrell, A Scocial History of the Disciples of Christ (Nashville: Disciples of Christ Historical Society, 1966), s. 46-47 i 65. [104] Do roku 1909 Uczniowie, bazując na pracy, którą wykonali Campbell i Barton W. Stone, rozpoczęli działalność w Chinach, Kongu Belgijskim, Argentynie, na Kubie, na Hawajach, w Indiach, na Jamajce, w Japonii, w Meksyku, na Filipinach, w Puerto Rico i w Tybecie. Świadectwem sukcesu jest istnienie ich kongregacji w 161 krajach na świecie. Zob.: Our Story: A Brief History of the Global Family of Christian Churches, Churches of Christ, and Disciples of Christ, wydane w broszurze przez World Convention of Churches of Christ; Harrell, Social History of the Disciples of Christ, s. 45-47. [105] Mieszkający w Dixon John L. Porter nie tylko czytał Campbella, ale również był na jego przemówieniach. Nie udało mi się dowiedzieć, czy Porter rozmawiał kiedyś z Cleaverem (lub Nelle) o Campbellu. Źródło: John L. Porter, Memory of Garfield a Reminiscence, „Dixon Telegraph”, 10 lutego 1927. [106] Wielebny Ben Cleaver, Annual Minister’s report, 31 grudnia 1925. [107] Wielebny Ben Cleaver, Annual Minister’s report, First Christian Church, 31 grudnia 1925. Jestem ogromnie wdzięczny Ronowi Marlowowi za jego ciężką pracę w przepisywaniu tych notatek i udostępnieniu ich. [108] Historyk i archiwista kościoła Ron Marlow twierdzi, że nie było rozsądnego powodu, by otworzyć Biblię na Ewangelii św. Mateusza: „Tak się po prostu zdarzyło, że otwarłem ją na tej księdze, więc tak ją zostawiłem”. Wywiad z Marlowem w kościele First Christian Church, 22 czerwca 2001. [109] W pierwszym semestrze Reagan odwiedził dom co najmniej trzy razy, włączając w to weekend 5 października, weekend, kiedy wypadało Święto Dziękczynienia, i weekend na Boże Narodzenie. Źródło: Announcements w: „Dixon Telegraph”, 5 października, 28 listopada i 24 grudnia 1928. Źródła na temat rosyjskiego żyda: Russian Hebrew Will Lecture in Dixon Tomorrow, „Dixon Telegraph”, 10 listopada 1928. [110] Ben Hill Cleaver, Some Memories of Stephen Cleaver, by his son, Ben Hill Cleaver, Cape Girardeau, Missouri, 18 sierpnia 1967, s. 3. [111] Zob. Vaughn, Ronald Reagan in Hollywood, s. 9-16. [112] List cytowany w: Helene Von Damm, Sincerely, Ronald Reagan (Ottawa: Green Hill Publishiers, 1976), s. 43. [113] Cytat w: Vaughn, Ronald Reagan in Hollywood, s. 9. [114] Wypowiedź Reagana w trakcie wywiadu ze Stepehenem Vaughnem 16 października 1989. Cytat w: Vaughn, The Moral Inheritance of a President. [115] Dutch przybył do Dixon w grudniu 1920 r. i wyjechał do Eureka College we wrześniu 1928 r. Mimo że mieszkał na stałe w Dixon przez 8 lat, to w latach 1929-1932 wrócił do domu, by mieszkać ze swoimi rodzicami.

Jesienią roku 1932 przeniósł się do Davenport w stanie Iowa, by pracować w WOC. [116] Delightful Guest Meeting, „Dixon Telegraph”, 5 lutego 1926. [117] Zob: Mission Triangle Club Meeting, „Dixon Telegraph”, 18 marca 1927. [118] Jeśli nie podano inaczej, źródła wykorzystane w tej części to: wywiad z Sarą DeMont (córką Garlanda), 2 kwietnia 2003; materiały dostarczone przez DeMont; wywiad z Phyllis Waggoner (córką Harveya i siostrą Garlanda), 2 kwietnia 2003; fragmenty z „Dixon Telegraph”, z 1, 2 i 19 czerwca 1922. Neva Waggoner, Richly Blessed (Phoenix: Imperial, 1989); Mary L. Kline i Ernest R. Kline, History of the Storrs Congregational Church (Dalton: The Studley Press, 1985). [119] Reagan, Hubler, Where’s the Rest of Me?, s. 23. [120] Waggoner, Richly Blessed, s. 148. [121] Garland przemawiał w kongregacji 23 listopada 1924 r. Zob.: Christian Church Notes, „Dixon Telegrpah”, 24 listopada 1924. Zob. również: Christian Church Notes, „Dixon Telegraph”, 9 marca 1926. [122] Reagan, Hubler, Where’s the Rest of Me?; Ronald Reagan, An American Life; i Reagan, „The American Experience”. [123] Reagan napisał to 4 stycznia 1973 r. w liście do rodziny Cleaverów. List opublikowano w: Skinner, Anderson i Anderson, Reagan: A Life in Letters, s. 278-279.

ROZDZIAŁ 4

Od Eureki do Hollywood

„Był człowiekiem bardzo religijnym... cokolwiek osiągnął, musiało być wolą Bożą”. Kolega Reagana w wypowiedzi z początku lat 30.[1 2 4 ]

J

esienią 1928 roku Reagan opuścił Dixon i wyjechał studiować na Eureka College. Lata

trzydzieste i czterdzieste miały być dla niego czasem wielkich zmian. Rozpoczął właśnie swoją przygodę w kolejnej miejscowości na północy stanu Illinois, która była duchowym rajem. Eureka College założyli w 1850 roku Uczniowie Chrystusa

[1 2 5 ]

. Od samego początku

uczelnia oferowała studentom wykształcenie o profilu wyraźnie chrześcijańskim. Jak podaje broszura z 1871 roku: „Biblia jest głównym podręcznikiem i każdy student będzie miał obowiązek przynajmniej raz w tygodniu przygotować i przedstawić nauczanie na niej oparte”. Zadaniem college’u było „wprowadzanie w życie szlachetnej moralności Pisma Świętego”. Cel ten pozostawał niezmienny również w latach, gdy studiował tam Reagan. W informatorze dla przyszłych studentów z 1936 roku napisano: „Wartości chrześcijańskie winny być obecne na wykładach, znajdować się w planach pracy, jak również winny być uwzględnione w zajęciach rekreacyjnych. Kształtowanie postaw chrześcijańskich... jest kwestią zasadniczą”

[1 2 6 ]

.

W myślach Reagana uczelnia w Eurece pojawiała się już od bardzo wczesnych lat. W finansowanie jej działalności niejednokrotnie angażował się kościół z ulicy S. Hennepin, a chórowi akademickiemu Eureki zdarzyło się tam występować . Do tego college’u uczęszczało wielu bliskich znajomych Reagana. Mógł o nim słyszeć od rodziny Cleaverów, Waggonerów oraz od samej Nelle. [1 2 7 ]

Patrząc wstecz, ciężko jest sobie wyobrazić, aby Dutch mógł wybrać inną szkołę. „Jeślibym miał w życiu coś powtórzyć – przemawiał po latach w Eurece – to przyjechałbym właśnie tutaj i zaczął tak samo... Wszelkie dobro, jakie mnie spotkało... rozpoczęło się w trakcie czterech lat, które spędziłem na tym kampusie” . College był „bardzo ważną częścią” jego życia, która dała jemu i jego kolegom z klasy „solidne fundamenty, na których mogli oprzeć swoje życie” . [1 2 8 ]

[1 2 9 ]

Mimo że jego rodzina nie miała zbyt wielu pieniędzy, Reagan usilnie pragnął dołączyć do społeczności studenckiej, liczącej jedynie dwieście pięćdziesiąt osób. „Zakochałem się po uszy

w Eurece – wspominał wiele lat później. – Zdawało mi się, że to mój drugi dom. Moje pragnienie graniczyło z bólem, tak bardzo chciałem się dostać do tej szkoły”. Wyłącznie dzięki dobrej argumentacji udało mu się zdobyć stypendium sportowe, które pokryło połowę wynoszącego sto osiemdziesiąt dolarów czesnego. Bez tego nie byłoby go stać na studia . [1 3 0 ]

Budżet Reagana był bardzo napięty. Czas studiów w Eurece przypadł na okres wielkiego kryzysu, przez co finanse rodzinne zostały dodatkowo osłabione (Nelle zdecydowana była podtrzymać swoje zobowiązania do oddawania na rzecz Kościoła dziesiątej części zarobków). Reagan gorliwie dotrzymywał kroku mamie i w trakcie studiów, tak samo jak ona, przekazywał dziesięć procent swojego zarobku Kościołowi. Jego ojciec Jack był dużo mniej przychylny tej praktyce, lecz Nelle odpierała jego zarzuty, mówiąc: „Pan podwoi twoje dziewięćdziesiąt procent, jeśli tylko zatroszczysz się o to, aby On otrzymał swoje dziesięć”. Późniejszy sukces jej syna potwierdził to przekonanie. Swój pierwszy finansowy sukces Reagan odniósł, gdy otrzymał pracę przy transmisji meczów futbolowych w radiu WOC w Davenport w stanie Iowa. Pensja wynosiła sto dolarów miesięcznie. Po przeliczeniu wydatków – od czynszu po stołówkę w Palmer Chiropractic School – niewiele jednak pozostawało. W tym czasie Moon również studiował w Eurece i aby móc tam pozostać, potrzebował pomocy brata. W tej sprawie Dutch wybrał się do pastora lokalnego kościoła Uczniów Chrystusa po poradę. Zapytał go: – Czy nie odbiorę części należnej Bogu, jeśli przekażę dziesiątą część na pomoc Moonowi? – Taka pomoc byłaby na miejscu – odparł pastor. W ten sposób Dutch zdecydował się oddawać co tydzień Moonowi dwa i pół dolara, dla siebie zatrzymując pięć . [1 3 1 ]

Na tle większości Amerykanów, odczuwających duże trudności ekonomiczne lat trzydziestych, karierę Reagana należy określić jako zawrotną. W radio bardzo dobrze mu się powodziło. Gdy WOC połączyło się ze swoją matczyną stacją WHO w Des Moines (filią NBC), w przeciągu jednego dnia jego nazwisko stało się znane. Głos Dutcha rozbrzmiewał w większości domów na Środkowym Zachodzie, gdy relacjonował on mecze drużyny bejsbolowej Chicago Cubs ze studia WHO. Były to jego pierwsze wystąpienia dla tak szerokiej publiczności. Udało mu się również zachowywać wiarę. Przyjaciel pracujący z nim w radio na początku lat trzydziestych wspominał go jako „głęboko wierzącego człowieka”. Nie był to „dzieciak uczęszczający tylko na nabożeństwa niedzielne”, lecz „człowiek o wielkiej wierze wypływającej z wewnątrz. Cokolwiek osiągnął, musiało być wolą Bożą – Bóg mu coś dał

i Bóg miał władzę zabrać”

[1 3 2 ]

.

Sukcesy radiowe były dla Reagana jedynie początkiem kariery. Pod koniec lat trzydziestych przeniósł się do Hollywood, gdzie, pracując w przemyśle filmowym, dorobił się dużych pieniędzy i w pewnym momencie stał się najbardziej pożądaną postacią tego biznesu. Niespełna pięć lat po skończeniu college’u, w szczytowym okresie rozwoju radia i kinematografii, Reaganowi udało się zaistnieć w obu tych mediach. Szczęśliwie osiadł w Kalifornii i wiódł życie zgodne z przekonaniem, że każdy może odnieść sukces. Jego życie stało się częścią amerykańskiego snu. W TYM CZASIE JACK, będąc z powrotem w Dixon, borykał się z problemami sercowymi. Jakiś czas później przeżył kilka ataków serca, co spowodowało, że nie mógł już więcej pracować. Nie chciał przyjmować zasiłku i w ten sposób pogarszał i tak trudną sytuację materialną rodziny. Ronald natomiast, od kiedy dostał pierwszą pracę w radio, zaczął co miesiąc posyłać swoim rodzicom pieniądze . A przecież był to czas, kiedy przełom w karierze i sukcesy w Hollywood miały dopiero nadejść. [1 3 3 ]

Ostatecznie, w roku 1938, po podpisaniu kontraktu z Warner Brothers, Dutch kupił swoim rodzicom w Hollywood ich pierwszy własny murowany dom. Znajdował się on nieopodal domu Reagana. Dutch dał swojemu ojcu pracę przy odpisywaniu na listy od fanów – było to łatwe zajęcie dla utrudzonego sprzedawcy butów. Jednak Jackowi dane było przeżyć tylko parę lat w słonecznej, wolnej od finansowych zmartwień Kalifornii, gdyż w wieku pięćdziesięciu siedmiu lat zmarł 18 maja 1941 roku. Pogrzeb odbył się w niewielkim kościele Sunset Boulevard. Wśród „pustki i osamotnienia” Dutch poczuł, jak w trakcie pogrzebu ojciec powiedział do niego: „Mam się dobrze. Tu, gdzie teraz jestem, jest mi całkiem przyjemnie. Nie bądź smutny, proszę”. Ronald rzekł wtedy do Nelle: „Jack ma się dobrze i jest szczęśliwy tam, gdzie jest”. Zaraz potem odczuł, że smutek go opuścił . [1 3 4 ]

Już w trakcie prezydentury Reagana na tego typu historie o kontaktach ze zmarłymi reagowano w pewnych kręgach lekceważącym śmiechem. Niezależnie od tego, on wierzył w możliwość obcowania z duszami będącymi w niebie. W filmie Night Unto Night (Noc nocy) z 1949 roku wcielił się w śmiertelnie chorego biochemika z Chicago, agnostyka wierzącego tylko w to, co da się zobaczyć. Ów naukowiec zakochuje się we wdowie nękanej przez ducha swojego zmarłego męża. Kontakty ze zmarłym tłumaczy jako jej wymysł lub „autohipnozę” spowodowaną stresem po śmierci ukochanego. „Nauka każe nam twierdzić, że życie jest zjawiskiem mechanicznym – mówi postać grana przez Reagana. – Gdy mózg zamiera, znika też świadomość”.

Chociaż bohater, w którego wcielił się Reagan, pozostaje niedowiarkiem, to jednocześnie nagabywany jest przez wierzących przyjaciół wdowy, szczególnie przez artystę Shawna, którego grał Broderick Crawford. Inspiracją dla Shawna jest Psalm 19, z którego też zaczerpnięto tytuł filmu: „Niebiosa głoszą chwałę Boga, dzieło rąk Jego nieboskłon obwieszcza. Dzień dniowi głosi opowieść, a noc nocy przekazuje wiadomość”. W toku wydarzeń naukowiec, przeczuwając, że może istnieć jakiś świat poza tym dającym się zbadać pod mikroskopem, zmienia swoją postawę. W kluczowych scenach filmu wdowa przypomina naukowcowi jego wcześniejsze przekonanie, które zresztą podzielał również Reagan, o tym, że „każde zdarzenie da się w końcu logicznie wyjaśnić”, a jego sens możemy odkryć dopiero po jakimś czasie. Wtedy też Reagan dopisał do scenariusza kwestię wdowy: „Wyglądało to tak, jak gdyby, będąc już umarłym, starał się do mnie powrócić”. Reagan był dumny z tego zdania i stwierdził, że jest ono centralną osią opowieści – mówi o bytowaniu dusz w postaci niematerialnej, nawet po śmierci . [1 3 5 ]

CHOĆ NELLE POZOSTAŁA JUŻ BEZ MĘŻA, to jednocześnie cały czas trwała przy Bogu, utrzymując stały kontakt z kościołem w Dixon. Dziesięć lat po jej przeprowadzce do Kalifornii w kongregacji doszło do rozłamu i jedna z frakcji odmówiła wsparcia dla misji. Gdy dotarło to do Nelle, wystosowała list do całej kongregacji: Ci, którzy sprzeciwili się działalności misyjnej, sprzeciwili się wszystkiemu, czego nauczał Chrystus – własnym Jego słowom: „Idźcie na cały świat i głoście Ewangelię wszelkiemu stworzeniu”... Pragnę, by ten list został odczytany każdemu, gdyż każdy, kto sprzeciwia się misjom, odwraca się od Chrystusa i odrzuca Jego słowa: „Kochaj bliźniego swego jak siebie samego”. Boże, proszę, aby wszyscy oni z powrotem się pojednali[1 3 6 ].

Nelle znalazła nową pracę w Kalifornii – w sanatorium dla chorych na gruźlicę. Oprócz tego pomagała jeszcze w co najmniej trzech innych ośrodkach medycznych. Wraz z synem dołączyła do Kościoła Hollywood Beverly Christian Church, gdzie już do końca życia uczęszczała na modlitwy. Przez wiele lat miała zwyczaj pakowania świątecznych prezentów dla chorych i do tego samego namawiała pozostałych w kościele. Pewnego razu, pracując niezwykle ciężko – było to w okresie świątecznym – zemdlała z wyczerpania, pozostawiając jednakże swoją jadalnię pełną prezentów gotowych już do wysłania . [1 3 7 ]

W dalszym ciągu zajmowała się więźniami. Rozpoczynając u schyłku życia własną posługę w więzieniu, niedomagająca wdowa dała świadectwo ogromnej wiary i poświęcenia. Sporo możemy się o niej dowiedzieć z korespondencji, jaką wymieniała z przewodniczącym fanklubu jej syna. Tydzień po jej siedemdziesiątych czwartych urodzinach, w lipcu 1957

roku, w jednym z listów pisała ona o swojej słabej kondycji i że zdaniem lekarza jej serce może w każdej chwili przestać bić. Nie zważając na to, kontynuowała: „Nie rozpaczajcie nade mną, bo jestem bardzo zmęczona i szczerze pragnę, żeby Bóg zabrał mnie do domu”. Pod listem podpisała się: „Wyrazy miłości. Stara Nelle Reagan”. W innym liście, wysłanym w grudniu 1955 roku, przepraszała za zaległości w korespondencji, tłumacząc że obok pracy w sanatorium w Olive View była również zajęta „pracą w więzieniach i aresztach”. Pisała: „Gdy wracam wieczorami do domu, to jestem już bardzo zmęczona” . [1 3 8 ]

Problemem było nie tylko jej zdrowie fizyczne. Niedługo przed śmiercią stan jej umysłu również zaczął się pogarszać. Mimo to „starczy” wiek nie powstrzymywał jej od kursowania ze swojego domu niedaleko zachodniego Hollywood do sanatorium Olive View w Sylmar, co dla jej syna stanowiło nie lada zmartwienie. Reagan obawiał się, że matka może się zgubić i nie trafić z powrotem do domu lub nawet zapomnieć swojego nazwiska. Pewnego dnia sam wybrał się trasą, którą uczęszczała Nelle, i na każdej stacji benzynowej zostawiał jej zdjęcie z danymi kontaktowymi . [1 3 9 ]

Pogarszające się zdrowie Nelle nigdy nie przeszkadzało jej w posłudze. Po tym, jak przeszła kolejne zapalenie płuc, napisała w jednym z listów, że znalazła sposób radzenia sobie z chorobą: „Swoje myśli koncentrowałam na Bogu” . [1 4 0 ]

Sanatorium Olive View, w geście wdzięczności za jej piętnastoletnie zaangażowanie, ufundowało później nagrodę – Order Szczególnych Zasług w Pracy Społecznej imienia Nelle Reagan. Przyznawana jest ona do dziś. Biblioteka prezydencka poświęcona synowi Nelle mieści się obecnie w Simi Valley, nieopodal Olive View. Nelle zmarła 25 lipca 1962 roku w Santa Monica, dzień po swoich siedemdziesiątych dziewiątych urodzinach. Cenie Straw, członkini szkółki niedzielnej True Blue, będąc w Dixon, odnalazła stary wiersz napisany parę dekad wcześniej przez Nelle, opublikowany w „Telegraph”: Patrząc, jak życie moje się toczy, w najlepszym razie wykazać mogę, że przy Nim sobie obrałam drogę. Ku rzeczom szlachetnym kieruję oczy, udzielam od Boga danej mi mocy, pokazać pragnę Jego samego i nie zwieść z drogi sprawiedliwego, rozjaśnić smutne strapionego oczy. Jeśli im drogi nie wskażę jedynej, czyż wieczne szczęście czeka moją duszę, gdy wyznam, którymi chodziłam ścieżkami.

W słowie, myśli i każdym czynem moc Jego łaski wykazać im muszę w każdym dniu życia swoimi dziełami[1 4 1 ].

Wiersz zatytułowany Mój sonet jest najprawdopodobniej adaptacją znanego wiersza Johna Miltona rozpoczynającego się tymi samymi słowami . Z pewnością przekonania Nelle [1 4 2 ]

były zgodne z tym, co zawarła w utworze, ponieważ w jej Biblii znajdował się również taki zapisek: „Możesz być zbyt wielki, aby Bóg mógł cię użyć, lecz nigdy nie będziesz na to zbyt mały” . [1 4 3 ]

Wiele lat później Dutch tak wypowiadał się o wpływie, jaki miała na niego Nelle: „Teraz dopiero uświadamiam sobie, jak głęboko złożyła we mnie wiarę”

[1 4 4 ]

. Już jako gubernator

powiedział: „Samo patrzenie na wiarę mojej mamy, trwającą niezachwianie przez długi czas i w tylu ciężkich sytuacjach, pozwoliło mi zrozumieć słowa Jezusa: «Gdzie dwóch albo trzech gromadzi się w Moje imię, tam jestem pośród nich». I wiem, że to prawda, iż On jest z nami w każdych okolicznościach” . Będąc prezydentem i przemawiając w roku 1983 w audycji radiowej z okazji Dnia Matki, stwierdził, że to matka pokazała mu „Boga, który prowadzi... przez życie”. W hołdzie swojej matce, który na pewno spodobałby się Nelle, opisywał ją, [1 4 5 ]

cytując werset z Księgi Przysłów . Innym razem prezydent Reagan powiedział komuś, że „być może ona wciąż, od czasu do czasu, przychodzi z pomocą” . [1 4 6 ]

[1 4 7 ]

Z pewnością Nelle była najważniejszą osobą dla Reagana w pierwszej połowie jego życia. Jednak nawet, gdy zmarła, Reagan nie przestał być pod jej wpływem. Gdyby nie dała mu przykładu swojego oddania i wiary w Chrystusa oraz tego, jak spełniać dobre uczynki, jego życie najprawdopodobniej potoczyłoby się zupełnie inaczej.

SZUKAJĄC BOGA W HOLLYWOOD Wychowany w Dixon, a potem wiodący dorosłe życie w Hollywood Ronald nie był już otoczony ludźmi, którym zależało na jego wierze. Niemniej jego zachowania i poglądy religijne nie uległy zmianie. Zaraz po przybyciu do Hollywood, na początku lat trzydziestych, Reagan dołączył do tamtejszego Beverly Christian Church, jednej z kongregacji Uczniów Chrystusa. Był zarejestrowanym członkiem tego Kościoła, lecz kongregacje należące do Uczniów nie były jedynymi, do których uczęszczał . W szkółce niedzielnej Beverly Christian nauczała jego pierwsza żona Jane Wyman, uczęszczały tam również jego dzieci. Ówczesny pastor wspominał, że czterdzieści lat po tym, jak Reagan zmienił kongregację, wciąż wspierał [1 4 8 ]

finansowo swój dawny Kościół . Nawet teraz, prawie pięćdziesiąt lat od momentu odejścia zeń Ronalda, Nancy Reagan przesyła im co miesiąc pieniądze w imieniu swoim i męża . [1 4 9 ]

[1 5 0 ]

Ślady życia duchowego Reagana z tego okresu są nieliczne, jednakowoż dość intrygujące. W roku 1940, w długim i osobistym liście do przewodniczącego pittsburskiej gałęzi jego fanklubu w Hollywood (pomimo że pisanym do osoby ledwie mu znanej), prosił on o modlitwę za jego związek z Jane Wyman . W czerwcu 1950 roku w jednym z hollywoodzkich magazynów opublikowano jego artykuł zatytułowany Moja wiara, [1 5 1 ]

w którym pisał, że chociaż uczęszcza na nabożeństwa do Beverly Christian Church, to jednak nie tak często, jak powinien. „Wydaje mi się, że człowiek może wierzyć, nie uczęszczając do kościoła” – stwierdzał w artykule. Choć jego publiczne zaangażowanie religijne zmalało, to osobisty zapał pozostał niezmienny. „W ciągu całego życia zawsze modliłem się, ilekroć znajdowałem się w poważnym kryzysie, i nie zdarzyło mi się, żeby ta modlitwa mi wówczas nie pomogła”. Dając wyraz swojego wrodzonego optymizmu, zakończył artykuł, posługując się znaną frazą: „Bóg jest w niebiosach – wszystko jest na swoim miejscu” . [1 5 2 ]

Jednym ze świadków potwierdzających wiarę Reagana jest jego syn Michael, urodzony w 1945 roku, a adoptowany przez Ronalda i Jane cztery lata po tym, jak urodziła im się córka Maureen. Zdaniem Michaela jego ojciec był „od zawsze religijny”. Zapamiętał on, jak tata zabierał go do parku w Kalifornii i wskazywał na niezwykłe drzewa i przyrodę jako dzieła Boga . [1 5 3 ]

Reagan rozwiódł się z Jane Wyman w 1948 roku. Cztery lata później poślubił Nancy Davis, z którą doczekał się dwójki dzieci: Patti i Rona. W końcu lat pięćdziesiątych, gdy czternastoletni Michael zamieszkał u Reaganów, jego ojciec zostawiał go samego w domu, podczas gdy reszta rodziny szła do kościoła. Gdy po jakimś czasie Michael zwrócił na to uwagę, Ronald tak mu to wyjaśniał: „Nie chciałem denerwować twojej matki”. Jane Wyman w 1953 roku nawróciła się bowiem na katolicyzm i dwoje swoich dzieci również ochrzciła w tej wierze. Reagan, już wiele lat wcześniej nauczywszy się szacunku dla katolickiej wiary swojego ojca, dbał o to, aby uszanować przekonania byłej żony . [1 5 4 ]

ZACZĘŁO SIĘ W KOŚCIELE Dla Ronalda Reagana lata, które spędził jako aktor w Hollywood, miały również wymiar silnie polityczny. Był to okres światowych kataklizmów. Na przełomie lat trzydziestych i czterdziestych przybrał na sile faszyzm, z którego później zrodziła się druga wojna światowa. Z kolei pod koniec lat czterdziestych rozpoczęła się zimna wojna. Reagan nie stronił od tych

tematów, wręcz przeciwnie – był nimi żywo zainteresowany. Zanim opuścił Hollywood, był już w pełni zaangażowanym antykomunistą oraz przeciwnikiem ateistycznej i komunistycznej Rosji. Zimnowojenna kampania Reagana nabrała rozpędu w kościele – nie w tym w Dixon z lat dwudziestych, lecz w tym, do którego chodził u progu zimnej wojny, czyli w Beverly Christian Church w Hollywood. W tym czasie stawał się on znanym mówcą w Hollywood, goszczącym na wieczornych przyjęciach, gdzie komentarzami potępiającymi faszyzm jako ówczesnego totalitarnego potwora niejednokrotnie wywoływał gromki aplauz

[1 5 5 ]

. Jednakże

osobą, która pierwsza zwróciła mu uwagę na zagrożenie, jakie stwarzał powojenny komunizm, był człowiek wywodzący się z jego religijnych kręgów. Pewnego wieczora, po przemówieniu w klubie dla mężczyzn w Hollywood Beverly Christian Church, podszedł do Reagana pastor Cleveland Kleihauer. Doktor Kleihauer znany był z tego, że zawsze wszystko mówił wprost i był raczej zdroworozsądkowym myślicielem niż partyjnym ideologiem lub szowinistą. Od czterdziestu lat pozostawał najbardziej znanym pastorem w mieście . Pochwalił on Reagana za to, że ostrzegał przed wzrastającym zagrożeniem neofaszyzmu, jednakże zwrócił mu też uwagę, iż jeszcze większym niebezpieczeństwem na mapie geopolitycznej jest sowiecki komunizm. „Uważam, że pana [1 5 6 ]

przemowa byłaby jeszcze lepsza, gdyby pan powiedział, że będzie tak samo przeciwny komunizmowi, jeśli również okaże się on zagrożeniem”. Reagan powiedział swojemu pastorowi, że nie poświęcał zbyt wiele czasu zagrożeniom komunizmu, ale przyjął uwagę. Niedługo potem, przemawiając w Hollywood do „lokalnej organizacji obywatelskiej”, bronił amerykańskiego systemu wartości i przeciwstawiał się faszyzmowi obecnemu w innych krajach, za co otrzymał oklaski. Zdaniem samego Reagana jego wystąpienie było niesamowite. Na końcu dodał jeszcze takie zdanie: „Wiele mówiłem o stałym zagrożeniu faszyzmem po wojnie, lecz mamy teraz do czynienia z kolejnym «izmem» – komunizmem. Jeśli znajdę dowody na to, że komunizm jest zagrożeniem dla tego wszystkiego, w co wierzymy i za czym się opowiadamy, to będę równie ostro krytykował komunizm, jak teraz krytykuję faszyzm”. Na sali zapanowała kompletna cisza. Coś ewidentnie poszło nie tak, jak trzeba. Zastanawiając się, co się stało, Reagan speszony opuścił podium, pozostawiając wszystkich w milczeniu. Reagan nie przewidział wtedy, że jego krytyka komunizmu nie zostanie odebrana z entuzjazmem wśród zasadniczo lewicowych kręgów show-biznesu, do których tam przemawiał. Nie było to jedyne potknięcie. Wkrótce odkrył, że w Hollywood krytyka faszyzmu nie idzie w parze z demaskowaniem komunizmu, wobec którego żywione są

ogromne złudzenia. To doświadczenie zapamiętał do końca życia. Pięćdziesiąt lat później, już po skończeniu swojej prezydentury, dziękował Kleihauerowi za to, że uprzytomnił mu fakt komunistycznego zagrożenia. W tej właśnie chwili Reagan, poruszony przez Bożego męża w domu Bożym, rozpoczął swoją krucjatę przeciwko komunizmowi.

ODKRYWANIE POLITYKI I KOMUNIZMU W HOLLYWOOD Na początku lat czterdziestych Reagan prezentował liberalne poglądy. Podobnie jak Jack, był rooseveltowskim demokratą. Pod koniec dekady jego poglądy zaczęły się istotnie zmieniać. Następne dziesięć lat zajęło mu ostateczne opowiedzenie się za którąś z partii. Zwolennik Trumana w latach czterdziestych, popierający w 1952 roku Eisenhowera, okazał się na początku lat sześćdziesiątych zwolennikiem Nixona i republikaninem. „Nie opuściłem partii demokratycznej. To ona opuściła mnie” – powtarzał później wielokrotnie. Na zmianę jego myślenia wpłynęły zarówno sprawy wewnętrzne, jak i stosunki zewnętrzne. Niegdysiejszy zwolennik Nowego Ładu stopniowo przekształcał się w wolnorynkowego konserwatystę. W czasie pobytu w Hollywood Reagan po raz pierwszy poczuł, że ma dość nadmiernych regulacji, wysokich podatków i rozdętego państwa socjalnego. Górny próg podatkowy urósł do dziewięćdziesięciu procent, co uważał za zbyt karzące i zniechęcające do pracy. Sprzeciwiał się również działaniom, które w jego mniemaniu umacniały państwo opiekuńcze. Uważał, że ulgi i pomoce wprowadzone przez Roosevelta w trakcie wielkiego kryzysu były „środkami koniecznymi w sytuacji kryzysowej”, jednakowoż w latach późniejszych „złapały rodziny w pułapkę zależności od państwa” . [1 5 7 ]

Reagan przejawiał niezłomną wolę obalenia komunizmu. Już na początku lat pięćdziesiątych, w czasie, gdy kwestia ta dzieliła jeszcze Hollywood na dwa obozy, on był już zdecydowanym antykomunistą. Dokładnie w tym czasie przywódca Związku Sowieckiego czekał na swój „sądny dzień”. W marcu 1953 roku Józef Stalin, po ostrym wylewie, leżał na łożu śmierci – w bólu nie do zniesienia, ze sparaliżowaną prawą częścią ciała. W ostatnich godzinach życia ledwie oddychał. Jego córka relacjonowała, że patrzyła na to, jak udusił się, kaszląc. W tych ostatnich momentach Stalin zdawał się walczyć nie tylko ze śmiercią, ale i z Bogiem, którego nie uznawał. Pomimo tego, że ledwie zachowywał świadomość, w pewnym momencie otworzył nagle oczy. Potem wydarzyło się coś, co jego córka opisała

jako „coś niepojętego i niesamowitego, czego do dnia dzisiejszego nie potrafię zrozumieć”. Stalin obrzucił groźnym spojrzeniem wszystkich znajdującym się w pokoju, usiadł na łóżku i zaciśniętą pięścią wymachiwał w kierunku nieba w geście niezgody, jak gdyby przeciwko Bogu, którego odrzucał, a zaraz potem opadł bezwiednie na swoją poduszkę

[1 5 8 ]

.

Sposób, w jaki przywódca Sowietów umarł, podobny był do tego, w jaki żył. Jego córka wspominała: „Śmierć mojego ojca przebiegała dramatycznie. Bóg daje łagodną śmierć tylko sprawiedliwym”. NA DRUGIM KOŃCU ŚWIATA W ŻYCIU RONALDA REAGANA NADSZEDŁ CZAS ZMIAN. Pod koniec lat czterdziestych, gdy funkcjonowała lista zabraniająca aktorom występów ze względu na ich poglądy polityczne, a kariera aktorska Reagana powoli przygasła, otrzymał on pierwszą quasi-polityczną funkcję jako prezes Związku Zawodowego Aktorów . Jego zaangażowanie antykomunistyczne stało się wtedy wyraźnie widoczne. Zrządzeniem losu – jak to już kilkakrotnie bywało w jego życiu – spotkał on Nancy Davis. Przyszła ona do niego właśnie dlatego, że wpisano ją na czarną listę za popieranie [1 5 9 ]

komunizmu, a Reagan miał jej pomóc oczyścić nazwisko. Jako prezes związku Reagan mógł poznać oddziaływanie marksistowskiej ideologii. Było to coś, czego nigdy nie zapomniał. Gdy czterdzieści lat później doradca Lyn Nofziger wspomniał mu o obawach jego konserwatywnych zwolenników, że Reagan w czasie negocjacji w Rejkiawiku zamierza poczynić ustępstwa wobec Sowietów, prezydent uspokajał go, mówiąc że już w Hollywood zwalczał on komunistów i do teraz pozostały mu po tym blizny na plecach. Niewiele było momentów w życiu Reagana równie trudnych, jak tamte lata w Hollywood. Był zastraszany, włącznie z pogróżkami, że ktoś wyleje na niego kwas i nie będzie mógł już więcej jako aktor zarabiać. Miał wtedy rewolwer 32 Smith & Wesson, z którym nie rozstawał się przez wiele miesięcy . Tak wspominał to później: „Dziękuję Bogu za trudne chwile, które w jakiś sposób mnie umacniały... ataki nadchodziły z każdej strony” . [1 6 0 ]

[1 6 1 ]

Reagan starał się zwalczać „czerwoną zarazę”, którą w Hollywood stanowiło ponad trzystu członków partii komunistycznej . Szczególnie martwiło go to, że pewne grupy aktorów, a zwłaszcza American Vetereans Committee oraz Hollywood Independent Citizens Committee of the Arts, Sciences, and Professions (HICCASP), nabierały cech komunistycznych. W późniejszym liście opisywał on siedem miesięcy, które spędził na codziennych negocjacjach z komunistami oraz „ludźmi sterowanymi przez komunistów”. W tym czasie pikietowali oni przed studiem, a w innych miejscach urządzali zamieszki i wysadzali domy. [1 6 2 ]

Wielki przemysł filmowy został prawie zatrzymany. Reagan narzekał, że w trakcie „wielogodzinnych spotkań” z komunistami jego próby szczerego dojścia do porozumienia spotykały się jedynie z „nieuczciwością, kłamstwami i oszustwami”

[1 6 3 ]

.

Reagan, przewodząc Związkowi Zawodowemu Aktorów, poznał również komunistyczny ateizm, który, jak się obawiał, torował sobie drogę do Hollywood. W liście napisanym po latach do przyjaciela opisywał swoje zmagania z komunistami pracującymi przy produkcji pewnego przedstawienia. Jedna ze scen przedstawiała modlącą się małą dziewczynkę. Reagan pisał: „Dwóch osobników łącznie z dyrektorem domagało się usunięcia tej sceny. Planowali dosłownie zbojkotować pracę, jeśli nie wytniemy tego fragmentu. Po tym, jak już prawie doszło do rękoczynów, przyznali, że obstawali przy swoim, bo są ateistami” . [1 6 4 ]

Jeszcze przed śmiercią Stalina kariera aktorska Reagana zaczęła blednąć. Świat wielkiego ekranu podbity został przez telewizję, w której Ronald planował się również odnaleźć. Niedawno ożenił się i był wyjątkowym optymistą. W przeciągu roku znalazł pracę jako rzecznik General Electric Theatre i przemierzając pociągiem kraj od Oklahomy do Ohio, przemawiał do tysięcy osób. Praca w GE Theatre była jego trampoliną polityczną – pierwszą, z której mógł docierać do całego narodu. Za swój główny cel upatrzył sobie Związek Sowiecki. WIELE LAT PÓŹNIEJ PYTANO REAGANA, CZY KARIERA AKTORSKA POMOGŁA MU w prezydenturze. Odpowiadał z uśmiechem, że momentami wydawało mu się, iż gdyby nie aktorstwo, to nie byłby w stanie pełnić roli prezydenta. Był to oczywiście żart, lecz zawierał ziarenko prawdy. W przypadku Reagana to nie tyle aktorstwo przygotowało go do prezydentury, co raczej ideologiczne spory z komunizmem, które wzmacniały już wtedy silnie zarysowane przekonania polityczne. Oceniając późniejszą karierę polityczną Reagana, nie da się pominąć wpływu, jaki miały na niego zmagania z komunizmem w czasie, gdy mieszkał w Hollywood.

[124] Cyt. za: Anne Edwards, Early Reagan, s. 145-146. [125] Według jednego z obliczeń istniało wtedy 18 szkół wyższych i uniwersytetów, które pozostawały zrzeszone przez Uczniów jako Disciples of Christ’s Board of Higher Education – zob.: Teegarden, We Call Ourselves Disciples, s. 109. O założeniu Eureki przez Uczniów zob.: Garrison i DeGroot, The Disciples of Christ, s. 252, 304, 413 i 497. [126] Cyt. za: Anne Edwards, Early Reagan, s. 82. [127] Zob: Christian Church Notes, „Dixon Telegraph”, 2, 24 i 30 października oraz 4 grudnia 1922, wydania

Annual Report kościoła First Christian Church of Dixon, 31 grudnia 1924. [128] Wypowiedź Reagana w trakcie wizyty w Eurece, 17 października 1980. Cyt. za: Skinner, Anderson i Anderson, Reagan: A Life in Letters, s. 1. [129] Reagan napisał to w liście z 1980 r. (brak dnia i miesiąca) do swojego brata Neila oraz w liście z 11 lipca 1983 r. do Williama Opala Stephensa. Listy opublikowano w: tamże, s. 22-23. [130] Reaganowi udało się przekonać trenera drużyny futbolowej. Reagan, Hubler, Where’s the rest of Me?, s. 23-24. [131] Reagan, Hubler, Where’s the Rest of Me?, s. 55; oraz Reagan, An American Life, s. 45. Nie wiadomo, czy jako prezydent również przekazywał dziesięcinę. W jego sprawozdaniach podatkowych, przynajmniej w latach, gdy był w Białym Domu, nie znajdujemy nic o dziesięcioprocentowych darowiznach. Jednakże Reagan był zwolennikiem prywatnej darowizny i mógł przekazywać 10 procent bez odnotowywania tego w raportach. W jednym z listów pisał na przykład: „Choć mój datek na główne cele charytatywne został już złożony, to proszę jednak przyjąć załączony czek jako dowód mojej wdzięczności”. W innym liście pisał, że jego zeznania podatkowe nie wyliczały wszystkich jego darowizn, ponieważ niektóre z nich nie były zwolnione z podatku. Często wysyłał czeki z kwotami pomiędzy 50 a 1000 dolarów. Przekazywał je fundacjom zajmującym się upamiętnianiem różnych wydarzeń i osób. Czasami wysyłał nawet swoje własne rzeczy (na przykład fotel na biegunach) tym, którzy tego potrzebowali. Zob: Skinner, Anderson i Anderson, Reagan: A Life in Letters, s. 648, 653-658 i 873-874 i nast.; Gary S. Smith, Faith and the Presidency: Religion, Politics, and Public Policy from George Washington to George W. Bush (nieopublikowany manuskrypt). [132] Cyt. za: Anne Edwards, Early Reagan, s. 145-146. [133] Reagan, Hubbler, Where’s the Rest of Me?, s. 58-59 i 84. [134] Tamże, s. 99; Mauren Reagan, First Father, First Daughter (Boston: Little, Brown and Company, 1989), s. 61; oraz Morris, Dutch, s. 12. [135] Reagan, Hubler, Where’s the Rest of Me?, s. 189-190. [136] 2 listopada 1947, fragmenty listu w: Wills, Reagan’s America, s. 29. [137] Mówiła o tym Mauren Reagan. Zob. Swarbrick (red.), Remembering Ronald Reagan, 2 sierpnia 2003. [138] List Nelle do Lorraine Wagner, 31 lipca 1957, oraz grudzień (brak dnia) 1955, kolekcja YAF. [139] Informację tę przekazał mi Michael Reagan. Wywiad z Michaelem Reaganem, 2 września 2003. [140] List Nelle do Lorraine Wagner, 25 lipca 1952, kolekcja YAF. [141] Wiersz przekazany został uczniom szkółki True Blue, gdzie nauczała Nelle. Na początku lat 80. rozpowszechniony był w broszurze zatytułowanej Ronald Reagan’s Boyhood Church, opublikowanej przez First Christian Church w Dixon, a wcześniej w „Dixon Telegraph”, 17 lipca 1928 r. [142] Pierwsza linijka sonetu Miltona, która jest jednocześnie jego tytułem, brzmi: „When I consider how my light is spent”. Milton używa słowa „light” [światło], zamiast „life” [życie]. Oba sonety mają wspólną tylko tę pierwszą linijkę. Wiersz Miltona też ma charakter religijny; przedstawia, na czym polega rzeczywista służba Bogu. [143] Cyt. za: Gardiner, Nelle Reagan: Mother of Ronald Reagan, s. 6. [144] Reagan, Remarks and Question-and-Answers Session With Women Leaders of Christian Religious Organizations, 13 października 1983. [145] William Rose, The Reagans and Their Pastor, „Christian Life”, maj 1968, s. 46. [146] Zob. program radiowy Reagana z 7 maja 1983, wydany w: Fred Israel (red.), Ronald Reagan’s Weekly Radio Addresses, t. 1 (Wilmington: Scholarly Resources Inc., 1987), s. 101. [147] Reagan w liście z 9 stycznia 1985 r. do pani Hugh Harris ze Sierra Madre w Kalifornii. List opublikowany w: Skinner, Anderson i Anderson: Reagan: A Life in Letters, s. 47.

[148] Reagan nie przynależał formalnie do żadnej denominacji. Spostrzeżenie to podziela zarówno Richard V. Allen, jak i William P. Clark, którzy obydwaj dobrze znali Reagana. Źródła: Wywiad z Richardem V. Allenem, 12 listopada 2001; wywiad z Williamem P. Clarkiem, 17 lipca 2003. [149] Było to w lipcu 1980 r. Marjorie Hyer, Reagan, Carter, Anderson, Three “Born Again” Christians Who Differ on Meaning, „Washington Post”, 25 lipca 1980, s. A28. [150] Informacja otrzymana od Glena Graya, administratora Beverly Church, 25 października 2002. [151] Prywatna korespondencja Joana Siefferta, udostępniona autorowi w Pittsburgu w 2001 r. [152] Ronald Reagan, My Faith, „Modern Screen”, czerwiec 1950, s. 37 i 88. [153] Wywiad z Michaelem Reaganem, 2 września 2003. [154] Tamże. [155] Zob.: Reagan, An American Life, s. 106-107. [156] Autor chciałby podziękować Glenowi Gray’owi, administratorowi Hollywood Beverly Christian Church, za pomoc w dotarciu do informacji na temat wielebnego Kleihauera. [157] Reagan, An American Life, s. 134. [158] Jest wiele źródeł na ten temat. Jednym jest córka Stalina Swietłana Alliłujewa. Zob.: Twenty Letters to a Friend (New York: Harper & Row, 1967), s. 5-11. Była ona świadkiem tego zdarzenia. Kolejnego świadectwa dostarcza Ravi Zacharias na swoim Harvard Veritas Forum. Zachariasowi zrelacjonował to zdarzenie Malcolm Muggeridge, który z kolei odtworzył je w trakcie trzytygodniowych rozmów z córką Stalina. Muggeridge przygotowywał wtedy trzyczęściowy program dla stacji BBC. [159] Relacja z punktu widzenia aktora, zob.: Robert Stack w: Doug McClelland, (red.), Hollywood on Ronald Reagan: Friends and Enemies Discuss our President, the Actor (Winchester: Faber and Faber, 1983), s. 169. Współczesna relacja: Hedda Hopper, Mr. Reagan Airs His Views, „Chicago Tribune”, 18 maja 1947. [160] Lyn Nofziger, Nofziger (Washington, D.C.: Regnery Gateway, 1992), s. 43-44; Reagan, Hubler, Where’s the Rest of Me?, s. 174-175; John Meroney, Rehearsals for a Lead Role, „Washington Post”, 4 lutego 2001, s. G9. [161] Reagan, Hubler, Where’s the Rest of Me?, s. 271.; zob. również: Reagan, Interview with the President, 27 grudnia 1981. [162] Meroney, Rehearsals of a Lead Role, s. G9. [163] List do Hugha Hefnera, 4 lipca 1960. Pełny transkrypt: tamże. [164] List Reagana do Loraine i Elwooda Wagnerów, 3 czerwca 1962, kolekcja YAF.

ROZDZIAŁ 5

Zło i wojna w Moskwie

„Każdy kult bóstwa jest nekrofilią”. Włodzimierz Lenin[1 6 5 ] „Lenin był Jezusem... Chciano, byśmy wielbili Lenina”. Olena Dowiskajowa, Ukrainka[1 6 6 ]

T

ym, co najbardziej niepokoiło Reagana, były wydarzenia w Związku Sowieckim. Fakt, że w Hollywood można było spotkać sympatyków komunizmu, pozostawał

niepokojący, lecz nie to jeszcze budziło jego największe obawy. Katastrofę stanowiło widmo związków między amerykańskimi komunistami a bezlitosną tyranią Sowietów. W czasie, gdy Reagan przebywał drogę z Dixon do Białego Domu, w Moskwie następowała cała seria zmian, które doprowadziły do podziału Europy na wschodnią i zachodnią. Utrwaliły się one na większą część XX wieku. Reagan zawsze lubił opowiadania, zwłaszcza te, które słyszał od ojca w czasie swojego dzieciństwa. Potrafił docenić ich wartość, gdy używano ich jako skutecznych narzędzi komunikacji. Wśród jego notatek z okresu prezydentury znaleźć można szkice przemówień, na których pomiędzy linijkami znajdowały się dopiski: „Tutaj wstawić anegdotę”. Reagan przez większość życia kolekcjonował historie o dobru i złu: zarówno przy okazji kręcenia filmów w Hollywood, jak i w trakcie głoszenia słowa Bożego. Dobrze wiedział, że w najlepszych opowiadaniach zawsze pojawiał się jakiś przeciwnik – czarny charakter. W historii o duchowości i karierze politycznej Reagana czarnym charakterem nie był łotr w ciemnym kapeluszu siedzący przy stole do pokera gdzieś w Dodge City. Był nim ten, który wzniósł czerwoną flagę, poddał jednostkę kontroli państwa i nazywał religię opium dla ludu. Gdy Dutch Reagan dorastał w zaciszu kościoła nad brzegiem Rock River, bolszewicy zamykali i dewastowali najpiękniejsze kaplice w Rosji. Kiedy pracował w radiu w Davenport zaraz po skończeniu studiów w Eurece, Stalin z pasją oprawcy, w bezlitosny sposób kierował gułagami, a wierzących masowo wysyłał na Syberię. Podczas gdy Reagan grał w filmach i występował w programach telewizyjnych, Nikita Chruszczow nie dawał wierzącym spokoju. Wojnę przeciwko religii prowadzili wszyscy najbardziej zawzięci przywódcy sowieccy: od Lenina począwszy, na Breżniewie skończywszy. Podobnie postępowali komuniści w innych częściach świata. Brutalnie rozsiewali swą ideologię, a zawierając wieloletnie układy ze

Związkiem Sowieckim, poszerzali tylko strefę jego wpływów. Reagan od lat czterdziestych obserwował te wydarzenia z rosnącym oburzeniem. Wrogość sowieckich ateistów doprowadzała go do szewskiej pasji, która z kolei popychała go do działania. Bez tego prawdopodobnie nigdy nie ujrzelibyśmy Reagana na fotelu prezydenckim. BOLESNA PRAWDA O WYTOCZONEJ PRZEZ SOWIETÓW WOJNIE PRZECIWKO RELIGII dotarła do Reagana, gdy mieszkał w Kalifornii. Chrześcijaństwo pozostawało u Sowietów na celowniku, prześladowanie żydów stało się już niemal normą; represjom poddawano także muzułmanów. Reagan uważnie śledził historie prześladowań wierzących każdego wyznania. W późniejszym czasie równie często bronił on poszkodowanych żydów, jak i rosyjskich zielonoświątkowców. Największe represje dotknęły jednakże chrześcijan. Traktowano ich jako największe zagrożenie dla państwa sowieckiego – z tej prostej przyczyny, że spośród wiernych różnych religii w Rosji, wyznawcy Chrystusa pozostawali najbardziej liczni. Aby zrozumieć wrogość, jaką przez całe życie Reagan żywił w stosunku do komunizmu, należy przyjrzeć się roli ateizmu w sowieckiej filozofii. Nie da się dzisiaj pojąć instynktownej odrazy Reagana do reżimu sowieckiego, jeśli nie zauważy się, jak bardzo reżim ten pozostawał nieprzychylny wszelkim przejawom religii.

WOJNA SOWIETÓW Z RELIGIĄ Związek Sowiecki zaplanował wojnę przeciwko religii. Czołowy historyk, a także bibliotekarz Kongresu James Billington zauważa, że celem Lenina i jego kohorty było po prostu wytępienie wiary . Podobnie biograf Jana Pawła II, Malachi Martin, stwierdza, że reżim sowiecki był jedynym, który oficjalnie sam siebie nazwał antyreligijnym systemem politycznym . Potwierdza to historyk sowietyzmu Edward Radziński, znający tę rzeczywistość od środka – nazywa on Związek Sowiecki „ateistycznym imperium” . [1 6 7 ]

[1 6 8 ]

[1 6 9 ]

Określający bolszewickie ataki na religię mianem „wojny” Reagan znalazł sobie nieoczekiwanego sprzymierzeńca w niegdysiejszym wrogu – Michaile Gorbaczowie. „Podobnie jak religie próbują nadgorliwymi nakazami nawracać heretyków, tak i nasza komunistyczna ideologia wytoczyła masową wojnę przeciwko religiom” – zapisał kiedyś w swoim pamiętniku Gorbaczow . Sowiecki przywódca narzekał, że po zakończeniu wojny domowej, nawet w czasie pokoju, bolszewicy „wciąż niszczyli kościoły i wsadzali duchownych do aresztów”. „Nie dało się już tego dłużej ani usprawiedliwiać, ani też zrozumieć. Ateizm przybrał w naszym kraju bardzo brutalną postać” – wyznawał [1 7 0 ]

[1 7 1 ]

Gorbaczow. Związek Sowiecki nie odznaczał się areligijnością lub religijną obojętnością – był ateistyczny i otwarcie przeciwny religiom. Państwo w sposób czynny narzucało przekonanie, że Boga nie ma. Systematyczne działania sowieckich przywódców w kierunku wyrugowania wiary – trwające od początku rewolucji do lat osiemdziesiątych – pozostawały więc prawnymi nakazami komunistycznego państwa. Istotny element myśli bolszewickiej stanowiła oficjalnie zatwierdzona nietolerancja religijna. Totalitarna ideologia usiłowała przemienić naturę człowieka, narzucając przekonanie o religii jako światopoglądzie niebezpiecznym i wrogim. Wiara pozostawała największym konkurentem myśli marksistowsko-leninowskiej. Aleksander Donskij, swego czasu żołnierz Armii Czerwonej, zapytany, dlaczego Związek Sowiecki upatrywał tak wielkie zagrożenie w religii (zwłaszcza w chrześcijaństwie), podał lakoniczne wyjaśnienie: „Ponieważ chrześcijaństwo daje ludziom wolność, a to sprawia, że władza przestaje być jedynym autorytetem, któremu można wierzyć” . [1 7 2 ]

Pragnieniem sowieckich przywódców pozostawało, aby centralną rzeczywistością dla obywateli uczynić państwo oraz marksizm. Do studiowania, czytania i zapamiętywania podawano więc fragmenty Manifestu komunistycznego Karola Marksa. Podobnie jak we wcześniejszych wiekach żydzi i chrześcijanie wpajali sobie słowa Pisma Świętego, tak samo teraz wdrażany miał być manifest. Jakiekolwiek książki, które mogłyby podważać tę filozofię, a w szczególności Biblia, nie były mile widziane. Religię postrzegano jako wszechobecnego wroga, którego nie wolno lekceważyć. Określenie religii jako „opium dla mas” pochodziło właśnie od Marksa, niegdyś jako nastolatka ochrzczonego. Hasło to stało się sloganem partii komunistycznej. Sowiecki więzień polityczny od roku 1977 do końca lat osiemdziesiątych Anatolij Szarański przytacza wypowiedź jednego z śledczych: „Zdaniem Marksa religia to opium dla mas, dlatego nie pozwolimy, by ktokolwiek zatruwał nasze dzieci” . [1 7 3 ]

Marks wierzył również w utopię, która może się urzeczywistnić dzięki społeczeństwu bezklasowemu. Pisał, że „zniknie przestępczość, wzrośnie długość życia, nastąpi szybki postęp naukowy, a współpraca i braterstwo wdrożą nową moralność. Przede wszystkim zaś, dzięki ogólnoświatowemu socjalizmowi, ustąpi największa plaga ludzkości, czyli wojna, a także jej brat – nacjonalizm. Nastanie wtedy międzynarodowe braterstwo”. „Społeczeństwo bezklasowe” jako „raj robotników... otworzyłoby nowy rozdział historii. Stanowiłoby krok od niewoli w kierunku wolności, z ciemności ku światłu” . [1 7 4 ]

Kolejnym ateistą i nieprzejednanym wrogiem religii był Lenin. Szybko przyswoił on

sobie nową moralność. Przyszły rewolucjonista zerwał z religią, gdy był nastolatkiem. Później pisał: „Już w piątej klasie gimnazjum rozwiązałem radykalnie wszystkie kwestie religijne: zerwałem swój krzyżyk i wyrzuciłem go do kosza na śmieci”

[1 7 5 ]

. Następnie pomagał zakładać

organizacje takie jak Liga Bezbożników czy Związek Wojujących Bezbożników, które odpowiedzialne były za szerzenie propagandy antyreligijnej . W jednym z listów, [1 7 6 ]

napisanym w 1933 roku, stwierdził: „Jakiekolwiek myślenie religijne, każda koncepcja boga, każda idea, która choćby w niewielkim stopniu odnosiła się do niego – jest nieopisaną obrzydliwością... najbardziej niebezpieczną obrzydliwością, haniebną «zarazą»”. Jak dowodzi historyk James Thrower, słowo, którego użył tu Lenin, funkcjonuje jako określenie choroby wenerycznej

[1 7 7 ]

. Jako ten, który chętnie używał prowokującego i obrazowego słownictwa,

posunął się do tego, by powiedzieć, że „każdy kult bóstwa jest nekrofilią”

[1 7 8 ]

.

„Nie ma nic bardziej obrzydliwego od religii” – pisał w styczniu 1913 roku do Maksyma Gorkiego . Swój ateizm wyznał też publicznie po zakończeniu rewolucji 1917 roku, w słynnym przemówieniu 2 października 1920 roku, gdzie stwierdził kategorycznie: „Nie [1 7 9 ]

wierzymy w Boga” . Religia stała się wrogiem państwa i zdaniem Lenina powinna zostać obalona siłą, co starał się zawzięcie realizować. Osobiście wydawał rozkazy, by rozstrzelano tylu duchownych, ile tylko się da. Biograf Dimitrij Wołkogonow pisze, że Cerkiew rosyjska [1 8 0 ]

nigdy nie zdołała się podnieść po „druzgocącym ciosie, który zadał jej Lenin”

[1 8 1 ]

.

Tak samo zwalczał wiarę współpracownik Lenina – Lew Trocki. Jako przywódca Stowarzyszenia Bezbożnych, był niezłomnym ateistą i relatywistą moralnym. Za bogów obrał sobie Karola Marksa i Karola Darwina. „Darwin pozbawił mnie ostatnich uprzedzeń ideologicznych” – podkreślał. Uważał, że historię świata i początki życia można poznać dzięki „określonemu systemowi” teorii ewolucji, która pozwala mówić o „faktach”. Pisał: „Teoria ewolucji oraz determinizm całkowicie mną zawładnęły. Darwin jawił mi się niczym potężny odźwierny stojący u wejścia do świątyni wszechświata. Pozostawałem upojony jego... myślą”. Barry Lee Woolley, historyk zajmujący się Trockim i IV Międzynarodówką, z niesmakiem odnotował, że gdy „Trocki uwierzył Marksowi i Darwinowi... jego przylgnięcie do nich było szczere i zupełne”. Studiując historię Trockiego i jego pierwszych naśladowców, odnajdujemy bardzo wiele tego typu wypowiedzi, świadczących o niemal religijnej wierze w darwinizm, a także o zwolennikach, którzy „wielbili go niczym boga” . [1 8 2 ]

Wojna bolszewików z religią nie ograniczała się tylko do teorii. Pod koniec 1918 roku Lenin zaczął realizować całą serię ataków na wolność religijną. Program wyglądał następująco: – wszystkie budynki oraz ziemie będące w posiadaniu rosyjskiej Cerkwi zostały skonfiskowane; – wszystkie szkoły przy cerkwiach przekazano pod kierownictwo państwa;

– dopuszczalne było zawieranie wyłącznie ślubów cywilnych; – wesela, chrzty i pogrzeby zastąpione zostały dziwacznymi komunistycznymi obrzędami[1 8 3 ]; – rozwody, których Cerkiew od zawsze zabraniała, były teraz dozwolone; – cerkwie generalnie burzono lub przekształcano na kluby, warsztaty lub magazyny [1 8 4 ].

To skrócona lista. Po tym, jak bolszewicy zniszczyli setki cerkwi, doszli do wniosku, że wyburzanie jest marnowaniem cennego materiału, dlatego postanowili zachowywać zdatne do użytku budynki i przystosowywać je do świeckich potrzeb, tworząc w nich magazyny, sklepy z drewnem lub metalem, szkoły, kluby robotnicze, fabryki, biura i wiele innych. Z niektórych kościołów zrobiono nawet muzea z ekspozycjami antyreligijnymi . Cerkiew Michała [1 8 5 ]

Archanioła, cudowny gmach z czerwonej cegły z pięcioma wieżami powstały w południowej części Moskwy w 1740 roku, została przekształcona w magazyn zboża. Cerkiew Chrystusa Zbawiciela, usytuowaną nad brzegiem rzeki Moskwy w pobliżu Kremla, która niegdyś była najbardziej ozdobną świątynią w mieście, wysadzono w powietrze na początku lat trzydziestych. Stało się tak na rozkaz Stalina, który chciał w tym miejscu postawić wieżowiec, lecz gdy się później okazało, że ziemia jest zbyt miękka, zrealizowano tam nieco mniej imponujący projekt – basen miejski . [1 8 6 ]

Spośród 657 cerkwi i kościołów, które istniały w Moskwie przed rewolucją październikową 1917 roku, do roku 1976 zachowało się, według oficjalnych sowieckich statystyk, tylko od 100 do 150. Moskiewski patriarchat podaje, że do lat siedemdziesiątych tylko w 46 cerkwiach (mniej niż 10 procent) wciąż odbywały się nabożeństwa . Opresja ze strony Sowietów skierowana [1 8 7 ]

na religię była ogromna: obejmowała ponad 40 tysięcy cerkwi, 150 tysięcy popów, zakonników i sióstr zakonnych . Mniszki nazywane były prostytutkami Chrystusa i umieszczano je w gułagach razem z kobietami lekkich obyczajów. Tysiące relikwii i klejnotów kościelnych zostało skonfiskowanych lub zniszczonych. Punktem kulminacyjnym tych sporów były tragiczne procesy sądowe przeciwko cerkwiom w Moskwie i Petersburgu w latach 1921-1922 . Według Gerharda Simona, Kościół katolicki został kompletnie zniszczony w latach trzydziestych i w przeciwieństwie do innych Kościołów po drugiej wojnie światowej, nie pozwolono mu już odbudować żadnych struktur. Simon, który pisał w połowie lat siedemdziesiątych, odnotował, że w całym Związku Sowieckim nie było ani jednego katolickiego zakonu, szkoły lub katolickiej instytucji charytatywnej . [1 8 8 ]

[1 8 9 ]

[1 9 0 ]

Zbuntowana rosyjska poetka Tania Chodkiewicz odważnie opisała tragiczną sytuację wierzących: Modlić się nikt Ci nie zabrania

lecz tak... by słyszał tylko Bóg[1 9 1 ].

Za te dwie linijki tekstu została skazana na dziesięć lat gułagu

[1 9 2 ]

.

Wrogość państwa rozpoczęła się za czasów Lenina i zaogniła pod rządami Stalina, w szczególności w latach trzydziestych. Były chwile, gdy niektórzy myśleli, że sytuacja poprawi się w czasie rządów Chruszczowa, który obejmując zwierzchnictwo w Rosji w 1956 roku, potępił „zbrodnie stalinowskie”. Po drugiej wojnie światowej rzeczywiście nastąpiło rozluźnienie napięcia między państwem a Kościołem, gdyż Stalin starał się zjednoczyć naród do walki przeciwko nazistom, jednak po jego śmierci Chruszczow dał początek nowej fali prześladowań

[1 9 3 ]

.

Pewien misjonarz skazany na dwadzieścia pięć lat więzienia, niejednokrotnie torturowany, stwierdził, że jakkolwiek Chruszczow potępiał Stalina, to sam „kontynuował jego dzieło”, zwalczając religię. Według niego po roku 1959 z tych cerkwi i kościołów, które pozostały, połowa została zamknięta . [1 9 4 ]

„OCHRONA” SOWIECKIEJ SZKOLNICTWO

MŁODZIEŻY

I

ANTYCHRZEŚCIJAŃSKIE

Przez cały czas istnienia Związku Sowieckiego jego przywódcy szczególnie obawiali się lekcji religii w szkołach. W roku 1918 Lenin i jego zwolennicy wprowadzili zakaz nauczania religii dla osób poniżej osiemnastego roku życia . Rodziców, którzy odważyli się dzielić swoją wiarą z dziećmi, posyłano do więzienia. Działania tego typu podejmowano jeszcze przez cały okres breżniewowski. Zachęcano dzieci, by donosiły na swoich rodziców, gdyby ci [1 9 5 ]

opowiadali im o Bogu . Konsekwencjami za chrzest nowo narodzonego dziecka często obarczany był duchowny, który udzielał sakramentu . [1 9 6 ]

[1 9 7 ]

W szkołach państwowych uciekano się do okrutnych sztuczek mających na celu zindoktrynować i nastawić młodzież przeciwko religii. Zdarzało się, że w klasie, gdzie były głodne dzieci, nauczyciel pytał, czy chciałyby zjeść kromkę chleba. Odmawiał modlitwę o chleb i pozwalał, by dzieci czekały przez długie minuty, nie otrzymując nic do jedzenia. Następnie zaś odmawiał modlitwę do państwa sowieckiego oraz jego przywódców i wtedy niespodziewanie ktoś przynosił do sali chleb . [1 9 8 ]

Innym zabiegiem były próby przekonywania dzieci, że Jezus wcale nie zamienił wody w wino, lecz uciekał się do sztuczek magicznych. Nauczyciel brał wtedy puder, który barwił na czerwono, i demonstracyjnie przed wszystkimi w klasie wsypywał go do wody. Sześcioletnie dzieci nie były na tyle rozwinięte, by zadawać nauczycielowi pytania dotyczące

mikstury. Bezkrytycznie przyjmowały tego typu lekcje, które rujnowały pozostałości ich chrześcijańskiej wiary. Przez kilkadziesiąt lat starano się „chronić” sowiecką młodzież przed „diabelskimi” wpływami religii. Było tak do czasu zmian wprowadzonych przez Gorbaczowa pod koniec lat osiemdziesiątych. Urodzona w 1959 roku Olena Dowiskajowa, która w latach osiemdziesiątych była nauczycielką na Ukrainie, opowiada następującą historię: Gdy byłam nauczycielką w szkole, dyrektor posłał mnie jako obserwatorkę na nabożeństwo modlitewne do kościoła i kazał spisywać wszystkie dzieci oraz ich rodziców, którzy się tam pojawiali. Mieliśmy tylko jeden kościół. Nigdy nie czytałam Biblii, ale obserwowałam tych wszystkich ludzi, jak śpiewają piękne pieśni, i zastanawiałam się, co jest w tym złego... W czasie Świąt Wielkanocnych częściej chodziły one do kościoła, a ja [jako ich nauczycielka] wraz z nimi: obserwowałam, które z nich tam przyszły, kto był z babcią i dziadkiem, kim byli rodzice, kto jadł chleb. Wszystko to kazano mi zapisywać.

Relacja Oleny nie dotyczyła lat trzydziestych, lecz osiemdziesiątych, gdy Reagan był już zaprzysiężonym prezydentem Stanów Zjednoczonych i miał świadomość, że tego typu inwigilacje mają miejsce. Mówił o nich w ten sposób: „Gdy widzicie te małe starsze panie idące do kościoła, to w tym samym czasie są one obserwowane. KGB przygląda się wszystkim uczęszczającym do kościoła” . [1 9 9 ]

W wojnie przeciwko religii Sowieci mieli ukrytą w zanadrzu jeszcze jedną zaskakującą broń, której nikt nie docenił: chcąc wypaczyć prawdziwą religię, rząd wymyślił alternatywne teksty Pisma Świętego. W 1998 roku pewna studentka opowiedziała mi historię z okresu, gdy jej rodzina podróżowała z misjami przez Związek Sowiecki pod koniec lat osiemdziesiątych. Zapisała się wtedy do szkoły sowieckiej i dzieliła się z innymi uczniami swoją wiarą w Chrystusa. Dziwiła się, widząc, jak potakują głowami i dodają szczegóły do historii, którą opowiadała. Jednak w chwili, gdy zaczęła mówić o zmartwychwstaniu – kluczowym elemencie wiary chrześcijańskiej – potakiwanie przemieniło się w potrząsanie głową. Młodzi Rosjanie odpowiadali: „Nie, nie, nie. Tu nie masz racji. Chrystus nie zmartwychwstał. Wcale nie wyszedł z grobu. To dzikie psy zabrały jego ciało z grobowca. Zabrały go psy i zjadły, a jego kości zakopały w ziemi”. Tego typu nauczanie miało dotrzeć do milionów. Na uniwersytetach zatrudniano profesorów, specjalistów od ateizmu, którzy jeździli po całym kraju i wygłaszali – na przykład robotnikom w fabrykach – obowiązkowe i opłacane przez państwo wykłady. Nie tylko prezentowano ateistyczne poglądy, ale wręcz ośmieszano wiarę, nazywając chrześcijan „głupkami”, a Chrystusa „szarlatanem”. W szkołach wyższych niejednokrotnie zdarzały się obowiązkowe kursy z ateizmu. W roku

1964 Komitet Centralny nakazał wszystkim studentom zaliczyć przedmiot o nazwie: Podstawy naukowego ateizmu. Wykładowi towarzyszyły również „zajęcia praktyczne”. Studenci uczestniczyli w różnych „zajęciach antyreligijnych” prowadzonych przez wykładowców od ateizmu i Komsomoł (komunistyczną organizację młodzieży), który zalecał też studentom, by sami publicznie propagowali ateizm i antyreligijność. Polecano im także „agitować” w pobliskich państwowych gospodarstwach rolnych. Częstokroć wykłady te odbywały się w niedziele i w czasie przerw wakacyjnych, kiedy studenci również przechodzili intensywny kurs przygotowawczy. Ci ateistyczni misjonarze mieli za zadanie przekazać swoją wiarę kolejnym potencjalnym specjalistom. Dla wielu z nich był to zawód, w którym pracowali do końca życia

[2 0 0 ]

.

WYMAZYWANIE WIARY Związek Sowiecki nie tylko próbował ograniczyć wiarę, ale chciał ją całkowicie wykorzenić. Podobnie działo się w innych państwach komunistycznych, takich jak Rumunia, która, jeszcze zanim Ceauşescu doszedł do władzy, była jednym z najbardziej nieprzychylnych wierze imperiów . Oznaczało to w XX wieku nie tylko karę więzienia dla [2 0 1 ]

księży i zakaz praktyk religijnych, lecz także tortury i wymuszanie na ludziach zaparcia się wiary. Nie wystarczało zamykanie, uciszanie i karanie wierzących. Postanowiono ich torturować, chcąc w ten sposób wymazać wszystko to, w co wierzyli. Najlepiej wysiłki komunistów opisał pastor Richard Wurmbrand, który przez czternaście lat doświadczał „piekła na ziemi” w rumuńskim więzieniu. W swojej słynnej książce Tortured for Christ oraz w trakcie przesłuchania przed Kongresem podawał przykłady niepojętych okrucieństw, jakich był świadkiem. Jego publikacja jest wciąż w obiegu, a w roku wydania – 1967 – sprzedała się w milionach egzemplarzy . Wurmbrand opisuje komunizm jako „złowrogą siłę”, której przeciwstawić się może jedynie coś większego – „Duch Boży”. Retoryka ta na pewno poruszyła Reagana. [2 0 2 ]

W maju 1966 roku Wurmbrand, zeznając przed senacką komisją do spraw bezpieczeństwa wewnętrznego, w szokujący sposób opisał swoje własne ukrzyżowanie, które zgotowali mu rumuńscy oprawcy. Pastor oraz inni chrześcijanie przywiązani zostali do krzyży i pozostawieni tak przez cztery doby. Wielu z nich upokarzanych było w jeszcze większym stopniu niż sam Chrystus: Krzyże kładziono na ziemi i setki więźniów zmuszanych było spełniać czynności fizjologiczne nad twarzami ukrzyżowanych. Podnoszono wtedy krzyże, a komuniści szydzili i drwili sobie: „Spójrz na tego Chrystusa. Jakże on piękny. Co za zapach z nieba przynosi ze sobą...”. Po tym, jak torturowani niemal

odchodzili od zmysłów, zmuszano jeszcze księdza, by poświęcił odchody oraz mocz i podał je jako Komunię Świętą... Opisy piekła z dzieł Dantego były niczym w porównaniu z torturami w komunistycznych więzieniach. To tylko mała część tego, co wydarzyło się podczas jednej z wielu niedziel w więzieniu w Pitesti. Pozostałych po prostu nie da się opowiedzieć. Moje serce nie wytrzymałoby, gdybym musiał co jakiś czas znowu to opowiadać. Były to wydarzenia zbyt obsceniczne i potworne, by można o nich pisać... Gdybym miał przytoczyć wszystkie okropieństwa tortur komunistów oraz poświęcenia chrześcijan, to nigdy bym nie skończył.

Wurmbrand i Reagan pisali do siebie w czasie, gdy Reagan był gubernatorem, a także później, kiedy został prezydentem. Choć nigdy się nie spotkali, to można śmiało powiedzieć, że historie pastora na pewno miały wpływ na amerykańskiego polityka

[2 0 3 ]

. Jako przywódca

państwa, Reagan zdał sobie sprawę z tego, że opisywane zbrodnie wymagały nie tylko współudziału wielu osób, ale również bardzo dużych wydatków ze strony państwa. Przez dziesiątki lat zasoby państwa sowieckiego wykorzystywane były do prowadzenia tej systematycznej kampanii, którą Reagan nazwał „bezkompromisowym marksistowskim negowaniem Boga” . [2 0 4 ]

UPOLITYCZNIONA RELIGIA W ZWIĄZKU SOWIECKIM Jak na ironię, odrzucający wszelką religijność przywódcy Związku Sowieckiego sami potraktowali marksizm i leninizm jako religię . W późniejszych latach Reagan niejednokrotnie podkreślał tę hipokryzję. Bóg, jakiego postrzegały religie, dla przywódców sowieckich nie istniał. W Związku Sowieckim bogiem był raczej marksizm i leninizm. [2 0 5 ]

Ponad sto lat przed rewolucją październikową Jan Jakub Rousseau zauważył, że nigdy jeszcze nie powstało państwo, które nie odnosiłoby się do jakichś fundamentalnych prawd zawartych w religii. Początki powstania Związku Sowieckiego nie obalają tej tezy. Filozof argumentował, że żadne państwo nie może przetrwać, nie oddziałując na swoich obywateli poprzez jakąś religię, ale jednocześnie przewidywał, że nie można tu wykluczyć pewnego rodzaju „religii społecznej” . Obywatele zawsze potrzebują czegoś, w co mogą wierzyć – czegoś transcendentnego, większego od nich samych. [2 0 6 ]

Dla większości państw religia społeczna (obywatelska) oznacza pewnego rodzaju połączenie zasad wywodzących się ze świeckich tradycji państwa oraz tych, które zawarte są w tradycyjnych religiach – jest ona mieszanką politycznej uległości i przekonań religijnych. W przypadku Ameryki mamy do czynienia ze zbiorem wierzeń, rytuałów i symboli, które sięgają czasów sprzed rewolucji, kiedy Brytyjczycy zakładali pierwsze kolonie. Choć wiele z nich ma swoje źródło w Biblii, zostały jednak przyswojone przez Amerykanów jako część

ich własnej historii. Jak pisze historyk Robert Bellah, niektóre z tych wierzeń to na przykład przekonanie, że Amerykanie są narodem wybranym, a Ameryka jest ziemią obiecaną i nową Jerozolimą; światłem dla narodów – miastem położonym na górze z wizji Winthropa i Reagana

[2 0 7 ]

. Większość wizji politycznych Reagana można by nazwać religią obywatelską.

W Rosji natomiast, ze względu na fakt, że tradycyjne religie były z góry odrzucane, religia obywatelska nie mogła pozostawać do nich podobna. Była więc utopią, która miała urzeczywistnić doskonałe społeczeństwo, raj robotników. W znikomym stopniu (lub w ogóle) nie czerpała z tradycyjnych religii, tak jak to było w przypadku Ameryki, korzystającej z języka Starego i Nowego Testamentu. Christel Lane twierdzi, że do systemu sowieckiego lepiej niż „religia obywatelska” pasuje określenie „religia polityczna”. Element religijny sprowadza się wtedy do „sakralizacji istniejącego porządku politycznego”, którym w przypadku Związku Sowieckiego byli sami przywódcy bolszewiccy oraz życie i pisma Karola Marksa . [2 0 8 ]

Zdaniem Karla Poppera marksizm był wierzeniem mającym „charakterystyczny” religijny kontekst – według filozofa ruch marksistowski w Europie Środkowej można nazwać ruchem religijnym . Kolejny słynny myśliciel, Joseph Schumpeter, w swoim klasycznym dziele Kapitalizm, socjalizm i demokracja napisał wprost: „Marksizm faktycznie jest religią. [2 0 9 ]

Wyznawcy oferuje on, po pierwsze, system ostatecznych celów obejmujących sens życia i wyznaczający absolutne normy oceny wydarzeń i działalności”. Swoim uczniom oferował „plan zbawienia”, w którym „wybrana część ludzkości” mogła zostać „wybawiona” od zła . [2 1 0 ]

Sowieci przemawiali w podobny sposób: świadek rewolucji październikowej, będący jednym z pierwszych bolszewików, Anatolij Luncharski, twierdził, że „marksizm jest najbardziej religijną religią, a marksiści najbardziej religijnymi spośród ludzi” . [2 1 1 ]

W marksistowskim kulcie Związku Sowieckiego odbijała się jednak tradycyjna symbolika judeochrześcijańska. Zdaniem Briana Lowe’a z Uniwersytetu Wirginia, Marks w sowieckim systemie politycznym uznawany był za mesjasza, partia pozostawała odpowiednikiem Kościoła, proletariat był oblubienicą, a rewolucja – ponownym przyjściem Chrystusa (nie mówiąc już o innych przykładach) . Cześć, z jaką podchodzono do Manifestu komunistycznego, porównać można do szacunku wobec Pisma Świętego. Pomniki Marksa, Engelsa i Lenina stawiano w każdym zakątku kraju i jedyną rzeczą, której nie można było o nich powiedzieć, to że nie zostali jeszcze kanonizowani. Ciało Lenina zabalsamowano i umieszczono na Placu Czerwonym w grobowcu przypominającym kaplicę. Potraktowano je jak świętą relikwię, zaś na marmurze napisano: „Lenin: Zbawiciel Świata” . Pierwszy sowiecki kosmonauta, Jurij Gagarin, na chwilę przed swoim lotem w kosmos, aby nabrać sił [2 1 2 ]

[2 1 3 ]

do misji, przyszedł odwiedzić grób Lenina. Po powrocie przyszedł ponownie – tym razem, aby zdać Leninowi sprawozdanie . [2 1 4 ]

„Leninizacja” życia duchowego narodu rozpoczęła się natychmiast po śmierci Lenina. Zdaniem Dmitrija Wołkogonowa, który żył w tym okresie, spowodowana była ideami samego przywódcy rewolucji bolszewickiej: jego rządy wymagały „bezwarunkowego posłuszeństwa” porównywalnego jedynie z wiarą największych fundamentalistów. Na podobieństwo „kącików z ikonami” Kościoła prawosławnego zakładane były i wspierane „kąciki Lenina”. W tych miniświątyniach ozdabianych aforyzmami przywódcy umieszczano także jego ikony wraz z jego nieśmiertelnymi pismami . Ukrainka Olena Dowiskajowa rozpaczliwym głosem powiada: „Gdziekolwiek się nie poszło, wszędzie stały pomniki Lenina. [2 1 5 ]

Chciano, byśmy go wielbili”

[2 1 6 ]

. Partia była tak przekonana o nieomylności Lenina, że

w 1925 roku, w niespełna rok po jego śmierci, komunistyczne Politbiuro utworzyło specjalne laboratorium, w którym badano niefunkcjonujący już mózg Lenina. Zdaniem Wołkogonowa chciano w ten sposób „udowodnić światu, że wielkie idee rodzą się w «niezwykłym umyśle»”

[2 1 7 ]

.

W opinii Reagana komunizm był wypaczeniem religii. Już w roku 1951 powiedział jednemu z dziennikarzy: „Wybadaj jakiegoś hollywoodzkiego komunistę – zwłaszcza jeśli to jest «intelektualista» – a zobaczysz, że cierpi na jakąś neurotyczną chorobę. Tacy ludzie wchodzą w fałszywą religijność, aby złagodzić osobiste napięcia. Komunizm dobrze odpowiada na tę ich potrzebę” . [2 1 8 ]

Dziesięć lat później opowiedział taką historię: Miałem możliwość przeczytać jedną stronę z listu pewnego komunisty, w którym wyjaśniał on swoje przekonania przyjacielowi. O swojej wierze w komunizm napisał: „To moje życie, moja sprawa, moja religia, moje hobby, moja sympatia, moja żona, mój chleb; z powodu moich przekonań zdążyłem już trafić do więzienia. Jeśli będzie to konieczne, gotów jestem stanąć przed plutonem egzekucyjnym. Mamy przecież sprawę, za którą trzeba walczyć, ostateczny cel w życiu. Mamy dobre morale, espirit de corps, jakiego żaden kapitalista nigdy nie posiadał, i pragnienie poświęcenia się, którym nie jest w stanie zachwiać żadna religia[2 1 9 ].

W czasie swojego urzędowania Reagan niejednokrotnie wygłaszał tego typu skargi na komunistów. W latach sześćdziesiątych regularnie atakował „fałszywego boga Marksa i jego fałszywego proroka Lenina” . [2 2 0 ]

POMIMO SWOJEGO WRODZONEGO OPTYMIZMU, Reagan zdawał się wierzyć, że człowiek, mający też swoją ciemną stronę, obecnie upadał, zwłaszcza w zepsutych systemach politycznych, gdzie, jego zdaniem, dawanie przywódcom zbyt dużej władzy powodowało utrwalanie się nikczemności i niegodziwości. Obawiać należało się przede wszystkim

komunizmu, który winien być jak najszybciej zdemaskowany i odrzucony. Reagan dostrzegł wojnę wytoczoną religii przez Związek Sowiecki na długo przed swoim przybyciem do Waszyngtonu. Postrzegał ją jako bezgraniczne zło. Postanowił się temu sprzeciwić.

[165] Cyt. za: James Thrower, God’s Commissar: Marxism-leninism as Civil Religion of Soviet Society (Lewiston, New York: Edwin Mellen Press, 1992), s. 39. [166] Wywiad z Oleną Dowiskajową, Grove City, 2 października 2000. [167] James Billington, Christianity and History (seria wykładów w Grove City College, 27 września 2001). [168] Malachi Martin, The Keys of This Blood (New York: Simon & Schuster, 1990), s. 401. [169] Edward Radziński w wywiadzie dla A&E Biography of Joseph Stalin, „The Red Terror”. [170] Michaił Gorbaczow, Memoirs (New York: Doubleday, 1996), s. 328. [171] Michaił Gorbaczow, On My Country and the World (New York: Columbia University Press, 2000), s. 2021. [172] Aleksander Donskij, wywiad z 2 października 2000, Grove City. Według chrześcijan osoba, która decyduje się iść za Chrystusem, rezygnuje w pewnym stopniu ze swojej „wolności” (lub przynajmniej z tego, co ta niedoskonała jeszcze osoba pojmuje jako wolność), by w zamian otrzymać większą i lepszą wolność – od grzechu, od złego i od wiecznego potępienia. Człowiek niebędący chrześcijaninem nie ma takiej wolności, jakby mu się wydawało; jest on raczej – jak pisze św. Paweł – „niewolnikiem grzechu”. Twierdzi się również, że chrześcijaństwo daje bezpieczeństwo i odwagę. Wersety na temat tej wyzwalającej mocy Chrystusa znajdujemy w Nowym Testamencie, w Ewangelii św. Jana 8 i Liście do Galatów 5,13-24. U św. Jana czytamy: „Jeżeli więc Syn was wyzwoli, wówczas będziecie rzeczywiście wolni” (J 8,36). [173] Anatolij Szarański, Fear No Evil (New York: Public Affairs, 1998), s. 154-155. [174] Thomas Magstadt i Peter M. Schotten, Understanding Politics: Ideas, Institutions, and Issues (New York: St. Martin Press, 1993), s. 39. [175] Cyt za: Dmitrij Wołkogonow, Lenin. Prorok raju, apostoł piekła (Warszawa: Wydawnictwo Amber, 1994, tłum. Maciej Antosiewicz), s. 366. [176] Zob.: Daniel Peris, Storming the Heavens: The Soviet League of the Militant Godless (Ithaca, New York: Cornell University Press, 1998). [177] Cyt. za: Thrower, God’s Commissar, s. 39. Inne tłumaczenie tego cytatu w: Robert Conquest, The Historical Failings of CNN, w: Arnold Beichman (red.), CNN’s Cold War Documentary (Stanford, CA: Hover Institution Press, 2000), s. 57. [178] Lenin w liście z 13 lub 14 listopada 1913 r. do Maksyma Gorkiego. Zob.: Thrower, God’s Commissar, s. 39. [179] Zob.: J.M. Bocheński, Marxism-Leninism and Religion, w: B.R. Bociurkiw i in. (red.), Religion and Atheism in the USSR and Eastern Europe (London: McMillan, 1975), s. 11. [180] Cyt. za: Beilenson, The Treaty Trap, s. 163 (pełny cytat w rozdziale o Whittakerze Chambersie). [181] Wołkogonow, Lenin. Prorok raju, apostoł piekła, s. 376. Na temat stosunku Lenina do religii zob. również: s. 365-376. [182] Cyt. za: Barry Lee Woolley, Adherents of Permanent Revolution: A History of the Fourth (Trotskyist) International (Lanham: University Press of America, 1999), s. 4-5.

[183] Sowieci zamiast tego stworzyli obrzędy przepełnione komunistyczną ideologią, nazywając je „czerwonymi ślubami”, „czerwonymi chrztami” i „czerwonymi pogrzebami”. W trakcie czerwonych chrztów dzieci otrzymywały świeckich „ojców chrzestnych”, którzy mieli zapewnić wychowanie do bycia dobrym „budowniczym komunizmu”. Rodzice zobowiązywali się, że będą je wychowywać „nie na niewolników burżuazji, lecz jej przeciwników”. Deklaracje składane przez młode matki brzmiały: „Dziecko należy do mnie tylko fizycznie. Jego duchowy rozwój powierzam społeczeństwu”. Zob.: Thrower, God’s Commissar, s. 64; Jenifer McDowell, Soviet Civil Ceremonies, „Journal for the Scientific Study of Religion”, t. 13, nr 3, 1974, s. 265-279; Powell, Rearing the New Soviet Man, w: Bociurkiw i Strong (red.), Religion and Atheism in the USSR and Eastern Europe, s. 160-165. [184] W. Bruce Lincoln, Red Victory: A History of the Russian Civil War (New York: Simon & Schuster 1989), s. 476-477. [185] Na temat antyreligijnych muzeów zob.: Restored Look for the Long-Ignored Churches of Russia, „Associated Press”, 23 lipca 1976, s. B3. [186] Tamże. [187] Tamże. [188] Lincoln, Red Victory, s. 474. [189] Zob: Aleksander Sołżenicyn, Archipelag Gułag 1918-1956 (Warszawa: Wydawnictwo Literackie: 1991, tłum. Michał Kaniowski), t. 1, s. 45-46. [190] Gerhard Simon, The Catholic Church and the Communist State in the Soviet Union and Eastern Europe, w: Bociurkiw i Strong (red.), Religion and Atheism in the USSR and Eastern Europe, s. 212-213. [191] Sołżenicyn, Archipelag Gułag, t. 1, s. 45. [192] Tamże. [193] Michael Bordeaux i Kathleen Matchett, The Russian Orthodox Church in Council 1945-1971, w: Bociurkiw i Strong (red.), Religion and Atheism in the USSR and Eastern Europe, s. 40-41. [194] Richard Wurmbrand, Tortured for Christ (Bartlesville: Living Sacrifice Book Company, 1998), s. 65. [195] Lincoln, Red Victory, s. 476-477. [196] Janis Johnson, Movement Grows in Congress for Soviet Christian Support, „Washington Post”, 31 lipca 1976, s. A3. [197] Tamże. [198] Przykłady, które nie były tutaj cytowane, można znaleźć w: David E. Powell, Rearing the New Soviet Man, w: Brociurkiw i Strong (red.), Religion and Atheism in the USSR and Eastern Europe, s. 151-157. [199] Wywiad z Oleną Dowiskajową. [200] Akapit ten jest streszczeniem znakomitych badań przeprowadzonych przez Davida E. Powella: Rearing the Soviet Man, w: Brociurkiw i Strong (red.), Religion and Atheism in the USSR and Eastern Europe, s. 156-157. [201] Do najbardziej represyjnych państw Związku Sowieckiego należały Rosja, Rumunia i Albania. W najlepszej kondycji zachował się Kościół w Polsce. Wciąż jednak w żadnym z tych krajów nie można było mówić o wolności religijnej, a już na pewno nie o takiej, jak na Zachodzie. Rządy w każdym z tych komunistycznych krajów były niemal zupełnie przeciwne religii. Na temat Albanii zob.: Peter Prifti, Albania – Towards an Atheist Society, w: Bociurkiw i Strong (red.), Religion and Atheism in the USSR and Eastern Europe, s. 388404. [202] Reagan na swoim ranczu nie posiadał książki Wurmbranda. Prawdopodobnie miał on większą kolekcję książek w domu w Bel Air, do którego nie miałem dostępu. Kontaktowałem się w tej sprawie z biurem Nancy Reagan, ale nie udzielono mi odpowiedzi.

[203] Wurmbrand zmarł w lutym 2001 r., w wieku 91 lat, zanim zdążyłem z nim porozmawiać. Informacje te zostały mi przekazane przez jego syna Michaela 22 października 2001 r. Na dwa z jego listów do prezydenta odpowiadali Fred Ryan oraz Anne Higgins. Ryan, który był dyrektorem sekretariatu prezydenta, 17 października 1983 r. odpisał: „Prezydent bardzo by chciał się z Panem spotkać i cieszy się z Pana chęci rozmowy. Niestety, okoliczności i ogrom obowiązków, które ma teraz, nie pozwalają na takie spotkanie”. 27 lutego 1984 r. Higgins, która była specjalną asystentką prezydenta oraz dyrektora sekretariatu, odpowiedziała w podobnym tonie. Złożyłem wniosek powołujący się na ustawę o wolności informacji, by móc przejrzeć te niejawne listy i w lipcu 2003 r. w Bibliotece Reagana udostępniono mi wszystkie z 27 stron tej korespondencji. [204] Wypowiedź Reagana z 31 lipca 1978 r. w audycji radiowej Religious Freedom. Wszystkie przytaczane audycje radiowe dostępne są w Bibliotece Reagana lub opublikowane w: Kiron Skinner, Martin Anderson, Annelise Anderson (red.), Reagan, In His Own Hand (New York: The Free Press, 2000); również w: Skinner, Anderson, Anderson (red.), Stories in His Own Hand (New York: The Free Press, 2001). Wiele innych tomów skompilowanych przez Skinnera i Andersonów jest w trakcie publikacji. W tej książce cytowane są tylko te wypowiedzi radiowe Reagana, do których skrypt napisał on sam. [205] Jednym z największych autorytetów piszących o marksizmie jako religii jest Max Eastman. Był on zapalonym marksistą i ateistą i choć w połowie swojego życia porzucił komunizm, to jego poglądy na religię się nie zmieniły. Przykładem jego temperamentu niech będzie fakt, że zrezygnował z pracy w konserwatywnej gazecie „National Review”, podając jako powód, że była ona zbyt przychylna religii. Por.: Buckley, Odyssey of a Friend, s. 220 i nast. (pełny cytat w rozdziałach o Whittakerze Chambersie). Klasyczne dzieło Eastmana z 1941 r., Marxism Is It Science?, jest nowatorskim opisem przejawów religijności w marksizmie. Pisał o tej ideologii jako „religii” i „wyznaniu” nie tylko w stosunku do jej wyznawców, ale również odnośnie do samego Marksa. W książce znajdujemy rozdziały zatytułowane: Religia w „Kapitale” i Trocki broni wiary. Zob.: Max Eastman, Marxism Is It Science? (London: George Allen and Unwin, 1941), s. 15, 22, 124133 i 275-298. Pozostaję wdzięczny Barry’emu Woolleyowi za jego fachową ocenę Eastmana. [206] Zob.: J.J. Rousseau, Umowa społeczna (Kęty: Wydawnictwo Antyk, 2002, tłum. Antoni Peretiatkowicz), s. 101-105. [207] Robert N. Bellah, Beyond Belief: Essays on Religion in a Post-Traditional World (New York: Harper & Row, 1970) s. 175-186. [208] Christel Lane, The Rites of Rulers: Ritual in Industrial Society – the Soviet Case (Cambridge: Cambridge Univeristy Press, 1981), s. 40-42. [209] Karl Popper, cyt. za: Thrower, God’s Comissar, s. 28. [210] Joseph Schumpeter, Kapitalizm, socjalizm, demokracja (Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 1995, tłum. Michał Rusiński), s. 5. [211] Cytowany w: Thrower, God’s Commissar, s. 38. [212] Lowe przedstawia ciekawą analizę sowieckiej religii obywatelskiej. Zob.: Brian M. Lowe, Soviet and American Civil Religion: A Comparision, „Journal of Interdisciplinary Studies”, t. 13, nr 1-2, 2001, s. 73-96. Oprócz Lowe’a inne dogłębne studium to: Arthur Jay Klinghoffer, Red apocalypse: The Religious Evolution of Soviet Communism (Lanham, Maryland: University Press of America, 1996). [213] Thrower opisuje to jako przejaw „kultu Lenina”. Zob.: Thrower, God’s Commissar, s. 77-92. [214] Thrower, God’s Commissar, s. 88. [215] Wiedza na ten temat jest dość powszechna. Więcej zob.: Thrower, God’s Commissar, s. 79-82. [216] Wywiad z Oleną Dowiskajową. [217] Wołkogonow, Lenin. Prorok raju, apostoł piekła, s. 434. [218] Reagan, cyt. za: Vaughn, Ronald Reagan in Hollywood, s. 209.

[219] Reagan, Freedom Has No „S”, przemówienie na Patriotic Education Week, sierpień 1965, s. 1, skatalogowane w Bibliotece Reagana, RWR-Speeches and Articles (1965-6), RRL. [220] Tamże. W przemówieniach, które sam napisał, nie ma odnośników lub cytatów z Biblii. Zob. między innymi: Reagan, „Salute to Ray Page” Dinner, McCormick Place, Chicago, 15 maja 1965; oraz: Reagan, Remarks by Ronald Reagan, New Heaven Arena, New Heaven, 28 sierpnia, 1965 i inne. Wszystkie z nich są skatalogowane w Bibliotece Reagana, folder RWR-Speeches and Articles (1065-6).

ROZDZIAŁ 6

Dwóch świadków

„W komunizmie skumulowało się wszelkie zło naszych czasów... Komunizm jest całkowicie zły”. Whittaker Chambers, Witness[2 2 1 ] „Wizja komunistyczna jest wizją człowieka bez Boga”. Whittaker Chambers, Witness[2 2 2 ]

Z

imna wojna osiągnęła swój szczytowy punkt na początku lat pięćdziesiątych. Wtedy to

Amerykanów zaczął ogarniać strach przed sowieckim komunizmem i wojną nuklearną, napędzany doniesieniami o rosyjskich szpiegach w amerykańskim rządzie. Starając się zrozumieć sytuację w Rosji, Ronald Reagan wiele w tym czasie czytał. Choć jego poglądy na temat komunizmu w oczywisty sposób wynikały z osobistych doświadczeń, to jednak na ukształtowanie jego postawy wobec ówczesnego Związku Sowieckiego miało wpływ także kilku myślicieli. Intelektualiści, do których najchętniej sięgał, nie podejmowali wyłącznie tematu komunizmu lub Związku Sowieckiego, lecz rozważali powiązania między komunizmem a ateizmem, zajmowali się również kwestią Boga. Byli to między innymi: Malcolm Muggieridge (którego Reagan nazwał „genialnym”); Aleksander Sołżenicyn, którego wielce podziwiał; Wilhelm Roepke i Frank Meyer . Wpływ na niego miał także trochę mniej znany historyk Laurence W. Beilenson, autor The Treaty Trap: A History of the Performance of Political Treaties by the United States & European Nations. Choć Beilenson skupiał się na przypadkach łamania traktatów przez Związek Sowiecki, to nieco uwagi poświęcił również sowieckiemu ateizmowi . Beilenson i Reagan znali się długo i wielokrotnie wymieniali się poglądami, pisząc do siebie listy . [2 2 3 ]

[2 2 4 ]

[2 2 5 ]

Jednakże osobą, która wywarła wówczas największy wpływ na Reagana, był Whittaker Chambers – agent GRU, który stał się antykomunistą . Pisząc duchową biografię Reagana, nie sposób nie wspomnieć o duchowej autobiografii Whittakera wydanej w 1952 roku, w której opisuje osobiste doświadczenia konfliktu ateizmu z Bogiem. Najbardziej niedocenianym aspektem w rozwoju myśli Reagana jest znaczenie, jakie przypisywał on dziełu pt. Witness – pamiętnikowi napisanemu przez Chambersa. Czterdzieści lat po jego śmierci Reagan posiadał kopię pamiętnika zarówno w domu w Los Angeles, jak i na swoim Rancho del Cielo. Na ranczu znajdował się również egzemplarz Odyssey of a Friend – zbioru [2 2 6 ]

listów Chambersa do Williama F. Buckleya Juniora

[2 2 7 ]

.

Witness Chambersa opublikowany został w szczególnym czasie – gdy poglądy Reagana na zimną wojnę i komunizm przybierały coraz bardziej wyraźną formę . Mimo że Ronald od pięciu już lat pozostawał zdecydowanym antykomunistą, książka wywarła na nim [2 2 8 ]

ogromne wrażenie. Świadectwo Chambersa było dla niego kopalnią wiedzy, z której czerpał przez następnych kilkadziesiąt lat. Podobnie jak powieść That Printer of Udell’s była kluczowa w czasach jego dzieciństwa, tak Witness był dziełem, które najbardziej wpłynęło na jego poglądy polityczne. Wielu spośród współpracowników Reagana, z którymi przeprowadzałem wywiady, opowiadało, że potrafił dosłownie cytować z pamięci całe jego fragmenty. W toku swojej kariery politycznej wiele razy wykorzystywał je w przemówieniach, czasami skreślając wcześniej napisane zdania i z pamięci zastępując je słowami Chambersa

[2 2 9 ]

.

ODNAJDUJĄC KOŚCIÓŁ Whittaker Chambers urodził się w Filadelfii 1 kwietnia 1901 roku. W młodości był osobą niezdarną i ta cecha pozostała mu również w wieku dojrzałym. Ale co do polityki, posiadał on bystry i dociekliwy umysł. W trakcie swojego życia stał się świadkiem – choć nie zawsze umyślnie – najbardziej doniosłych wydarzeń historycznych. Pewna osoba zwróciła uwagę, że „obciążenia historyczne były dla niego równocześnie powodem radości i cierpienia” . [2 3 0 ]

Chambers w połowie lat dwudziestych włączył się w komunistyczną propagandę. W biografii wydanej w 1997 roku Sam Tanenhaus napisał, że Chambers w komunizmie „znalazł w końcu swój kościół”. To stwierdzenie Reagan z pewnością uznałby za trafne. W latach 1932-1938 Chambers zajmował się szpiegostwem dla GRU. Mimo że pod koniec lat trzydziestych stracił swoją „wiarę”, to gdy otrzymał od Henrego Luce’a posadę w gazecie „Time”, utrzymywał wciąż lewicowe poglądy . U schyłku życia był jednak zdecydowanym antykomunistą i żarliwym chrześcijaninem, do roku 1957 piszącym redaktorem naczelnym w „National Review”. [2 3 1 ]

Jego największy wkład w historię stanowiła pomoc w zdekonspirowaniu urzędnika w Departamencie Stanu Algera Hissa, którego Chambers wskazał jako rosyjskiego szpiega. Hiss był dokładnym przeciwieństwem Chambersa: uroczy, elegancki, towarzyski. Pozostawał ulubieńcem liberalnej elity ze Wschodniego Wybrzeża, darzonym zaufaniem przez dyplomatów kształtujących politykę zagraniczną. W pewnym momencie kierował nawet prestiżowym Carnegie Endowment for International Peace w Waszyngtonie. We wczesnych latach swojej kariery pracował jako urzędnik w biurze Olivera Wendella Holmesa, a następnie

otrzymał posadę w Departamencie Stanu, uczestniczył wraz z delegacją Roosevelta w rozmowach w Jałcie i był świadkiem założenia ONZ. Jednakże od lat trzydziestych pozostawał członkiem partii komunistycznej. Sprawa Hissa trzymała kraj w napięciu od 1948 do 1950 roku. To dzięki niej Richard Nixon, kongresmen z Kalifornii, po raz pierwszy zdobył rozgłos na skalę całego kraju. Po przesłuchaniach dwunastu ławników uznało Hissa za winnego krzywoprzysięstwa. Skazany został na pięć lat i umieszczony w więzieniu federalnym w Lewisburg w stanie Pensylwania, gdzie spędził czterdzieści cztery miesiące. Hiss żartował, że te prawie cztery lata za kratkami stały się dobrą przeciwwagą dla jego czterech lat studiów na Harwardzie . Do końca życia twierdził jednak, że był niewinny, pomimo że świadectwo Chambersa oraz liczne dowody nie [2 3 2 ]

pozostawiały co do winy cienia wątpliwości

[2 3 3 ]

. Jednym z takich dowodów jest pierwszy

rozdział w pamiętniku Richarda Nixona Six Crises, którego egzemplarz w połowie lat sześćdziesiątych stał na półce w kalifornijskim biurze Reagana . [2 3 4 ]

Administracja Harry’ego Trumana musiała być zawstydzona faktem, że poparcia Hissowi udzielili niektórzy jej członkowie, wraz z sekretarzem stanu Deanem Achesonem. Sam Truman nazwał niegdyś sprawę Hissa tematem zastępczym, lecz już w latach pięćdziesiątych zmienił zdanie, otwarcie ogłaszając: „Ten sukinsyn Hiss jest winny jak cholera!” . [2 3 5 ]

Wynik tej sprawy nie uszedł uwagi Reagana (wówczas przewodniczącego Związku Zawodowego Aktorów). W jednym z listów dobitnie potępił Hissa jako „legalnie skazanego krzywoprzysięzcę i szpiega” . [2 3 6 ]

WITNESS CHAMBERSA Popis talentu literackiego, jaki znajdujemy w książce Witness – opublikowanej zaledwie parę lat po tym, jak na jaw wyszła sprawa Hissa – niewątpliwie skłonił Luce’a do zatrudnienia Chambersa w magazynie „Time”. Już od wczesnej młodości dało się zauważyć, że Chambers był nietypowym dzieckiem. Jego głównym problemem pozostawała wybujała wyobraźnia. Aż trudno uwierzyć, że siedmiolatek może mieć tak skomplikowaną osobowość. T.S. Mathews, który pracował z Chambersem w „Time”, zauważył, że „tłumił on w sobie sentymentalne nastroje” . Lecz, jak łatwo wywnioskować, czytając dzieło Witness, jego problemy wynikały z istotnych zaburzeń w rodzinie, w której każdy niósł ze sobą spory bagaż emocjonalny, zaś matka była faktycznie niezrównoważona. Chambers przez całe życie miał problemy ze zdrowiem zarówno psychicznym, jak i fizycznym. Sprawiał wrażenie osoby, która przez wszystkie lata swego życia została wiele razy zraniona. [2 3 7 ]

Postać Whittakera Chambersa w Witness przypomina Dicka Walkera z powieści That Printer of Udell’s Harolda Wrighta. Tytuł książki (Witness – „Świadek”) potwierdza rolę autora jako świadka historii. Jednakże niektórzy jego chrześcijańscy przyjaciele słowo to rozumieli w inny sposób – świadek był dla nich osobą dającą świadectwo o wierze i Chrystusie. Chambers wiedział, że w języku greckim słowo to oznacza również „męczennik”, a w Nowym Testamencie męczeństwo ściśle wiązało się z wyznawaniem wiary

[2 3 8 ]

. On sam postrzegał siebie zarówno jako męczennika zwalczającego komunizm, jak

i jako świadka swojej wiary. „Jedyne, co wiem, to że poświęciłem Bogu swoje życie – aż do śmierci, jeśli taka będzie Jego wola” – mówił uroczyście, dodając: „To jest moje ostateczne świadectwo”

[2 3 9 ]

.

Droga Chambersa do chrześcijaństwa to wątek, który przewija się przez całą jego autobiografię. Doprowadziły go do niego negatywne doświadczenia komunizmu – szczególnie odrzucenie Boga i zastąpienie Go wiarą w człowieka. Sposób, w jaki opisywał swoją drogę duchową, przez długi czas wywierał wpływ na Reagana. Witness rozpoczyna się dość nietypowym wstępem, zatytułowanym Przedsłowie będące listem do moich dzieci. Dla konserwatystów ten początkowy fragment książki pozostaje najbardziej istotną jej częścią, w której autor najlepiej opisuje przebytą podróż. Do dziś wstęp ten znaleźć można w wielu antologiach klasycznych tekstów konserwatywnych . Na jednej z pierwszych stron Chambers pisze, że jego przeznaczeniem było stać się „świadkiem dwóch największych bitew naszych czasów”. W tekście, który stanowił zapowiedź wygłoszonego [2 4 0 ]

przez Reagana dziesięć lat później przemówienia Czas na wybór, Chambers wyjaśnia nieco ten wątek: „Albowiem już w tym wieku, w ciągu następnych kilku dekad, rozstrzygnie się, czy świat stanie się komunistyczny, czy też będzie wolny, czy w tej walce nasza cywilizacja zostanie całkowicie zniszczona, czy też zupełnie przemieniona”. Zamierzeniem autora Witness było, aby czytelnicy wzięli do siebie także fragment: „Naszym przeznaczeniem jest życie w tym przełomowym momencie historii” . Jeśli jest coś, co odróżniało Reagana od Chambersa w podejściu do tej sprawy, to fakt, że Reagan wiedział, jak pokierować polityką w kierunku tych zmian. Poza dawaniem świadectwa, wiedział jeszcze, jakie podjąć działania. [2 4 1 ]

Prezydent Reagan, przemawiając do grupy konserwatystów 26 lutego 1982 roku, przywoływał bezpośrednio słowa Chambersa i nawoływał do podjęcia walki: „Przebyliśmy już razem długą drogę. Dziękuję wam za wszystko, co dla mnie uczyniliście, za to, że wyznajemy wspólne wartości. Razem podejmijmy nowy wysiłek, razem wyruszmy na nową krucjatę” . [2 4 2 ]

KOMUNIZM JAKO ZŁO Wpływ Chambersa na myślenie Reagana dokonał się przede wszystkim dzięki pozostawionej przez Chambersa charakterystyce komunizmu. W przedmowie pisał on szczerze: „W komunizmie skumulowało się wszelkie zło naszych czasów” . Przesłanie to [2 4 3 ]

niemal dosłownie powtarzał następnie Reagana począwszy od swojego najbardziej znanego i zarazem kontrowersyjnego przemówienia Imperium Zła z 1983 roku. Reagan nazwał w nim Związek Sowiecki „kwintesencją zła współczesnego świata”. O ile Chambers, pisząc o komunizmie, posługiwał się terminami ogólnymi, o tyle Reagan wprost wskazywał na Związek Sowiecki. Ich uwagi niewiele jednak różniły się od siebie. W książce Witness Chambers często używał słowa „zło” w odniesieniu do rosyjskiego komunizmu . „Komunizm jest całkowicie zły” – pisał. „Komunizm był złem i im bardziej człowiek mu się poddawał, tym bardziej pogłębiał to zło” – dodawał. Jako komunista musiał zmierzyć się z prawdą: „Komunizm jest złem. Złem absolutnym. A ja jestem częścią tego zła” . Gdy zdał sobie z tego sprawę, opuścił partię komunistyczną, uznając że [2 4 4 ]

[2 4 5 ]

[2 4 6 ]

komunizm „stanowi... zagrożenie dla cywilizacji zachodniej”

[2 4 7 ]

.

W roku 1880 Dostojewski w Braciach Karamazow napisał, że jeśli Boga nie ma, to wszystko jest możliwe. Słowa te zwiastowały upiorne wydarzenia rewolucji październikowej. Chambers wysoko cenił Dostojewskiego. Jak zauważył Arthur M. Schlesinger Junior, Chambers zdawał się nawet utożsamiać z jedną z postaci z jego dzieł . Ulubionym zdaniem [2 4 8 ]

Chambersa z powieści Dostojewskiego było stwierdzenie, że istotą komunizmu nie jest ekonomia, lecz ateizm . Był głęboko przekonany, że każdy człowiek potrzebuje Boga. Przytaczał zasadę, że „bez Boga człowiek nie potrafi ogarnąć świata; bez Boga ludzie potrafią [2 4 9 ]

tylko organizować świat przeciwko ludziom”

[2 5 0 ]

.

Na dziewiątej stronie Witness pojawia się fragment przytoczony później w przemowie Reagana Imperium zła, a także w jego późniejszej, mniej znanej wypowiedzi na kolacji Konserwatywnej Akcji Politycznej w 1981 roku. Chambers tak napisał na temat komunizmu: „Nie jest to nic nowego. W rzeczy samej, jest to drugie najstarsze wyznanie wiary. Jej obietnica wypowiedziana została kilka dni po stworzeniu świata, pod Drzewem Poznania Dobra i Zła – «Będziecie jak Bóg»”. I kontynuował: „W minionych wiekach pod wieloma postaciami pojawiał się zawsze jeden i ten sam problem: koncepcja Boga i koncepcja relacji człowieka do Niego. Wizja komunistów to wizja człowieka bez Boga. To wizja, w której człowiek zastępuje Boga jako inteligentnego Stwórcę wszechświata” . Dalszy ciąg myśli Chambersa, którą jakiś czas później sparafrazował Reagan , brzmi następująco: [2 5 1 ]

[2 5 2 ]

Komunizm próbuje przywrócić ludziom suwerenność, negując Boga... Stąd partia komunistyczna ma rację, nazywając siebie najbardziej rewolucyjną partią w historii. Komuniści w praktyczny sposób próbowali odpowiedzieć na najbardziej rewolucyjne pytanie: Bóg czy człowiek? Zrobili krok, którego przez trzy poprzednie stulecia nie był w stanie zrobić racjonalizm, a który logicznie wynikał z tego, co miliony ludzi już wtedy myślało, ale bało się powiedzieć: Jeśli ludzki umysł potrafi zapanować nad światem, to do czego jest nam potrzebny Bóg? Dlatego człowiek zdany jest na swój umysł... Mając przed sobą pytanie: „Bóg czy człowiek?”, komuniści cały czas odpowiadają: „Człowiek”[2 5 3 ].

Chambers pisał

również na temat

nieomylności

moskiewskich

władz partii

komunistycznej: „Partia się nie myli”. Ktokolwiek odważył się głosić herezję, dopuszczając się oceny partii, „zdradzał to, co jako jedyne uzasadniało jej ideologię – wizję wszechmogącego człowieka”

[2 5 4 ]

.

Witness obficie czerpie z literatury klasycznej oraz z symboliki chrześcijańskiej, często w sposób melodramatyczny, co było odzwierciedleniem udręczonego stanu duszy Chambersa. Kończąc przedmowę do Witness, przywołuje scenę z Golgoty, „miejsca zwanego Czaszką”, a zaraz potem pisze o Łazarzu i swoim własnym „nieprawdopodobnym powrocie” z druzgocącej dla ducha, bezdennej otchłani komunistycznej filozofii. Chambers podaje czas, kiedy to nastąpiło: „W roku 1937 rozpocząłem swój nieprawdopodobny powrót. Powróciłem zupełnie jak Łazarz”

[2 5 5 ]

.

Chambers wskazywał na rok 1938 jako na ten, w którym zerwał z komunizmem i poszedł za Bogiem i wolnością. „Podjąłem wolną decyzję – wybrałem, że jeśli to konieczne, to wolę umrzeć niż żyć w komunizmie” . W jednym z najbardziej mistycznych fragmentów swojego pamiętnika opisuje, jak pewnego dnia uderzyły go słowa skierowane do niego [2 5 6 ]

najprawdopodobniej z góry: „Jeśli będziesz walczył o wolność, to wszystko będzie w porządku”. Opowiadał, że nie był do końca pewien, czy rzeczywiście usłyszał te słowa, ale na pewno je poczuł. „To, co się wtedy działo – wyjaśniał – to tak, jakby wszystko – ja, świat wokół i czas – stanęło nagle w miejscu i owiane zostało obecnością Boga, która utrzymywała mnie w cichym bezpieczeństwie i nienaruszonym pokoju”. Powziął wtedy postanowienie, o którym napisał: „Miałem poczucie, że w tej właśnie chwili złożyłem swoją przysięgę, nie rozumowo, lecz całym sobą, i że było to moje przymierze, którego nie mogę złamać” . [2 5 7 ]

„Dlatego – jak pisał – głęboko we mnie zapadło poczucie pokoju i siły, której nic nie mogło naruszyć. To dzięki tej sile opuściłem partię komunistyczną i powróciłem do człowieczeństwa”. Jak twierdził, siła ta pozwoliła mu przebrnąć przez sprawę z Hissem. „Nigdy mnie nie opuściła, gdyż już nigdy nie musiałem poszukiwać Boga. Ja czułem Boga. To doświadczenie było pełne” . [2 5 8 ]

Jeden z fragmentów o Bożej woli napisany przez Chambersa brzmi niemal tak, jakby były

to słowa Reagana. „Nie szukałem woli Bożej – pisał – nawet nie przypuszczałem, że ktokolwiek może znać wolę Bożą. Starałem się tylko i modliłem, by wiedzieć i wykonać to, co Bóg wobec mnie zamierza”

[2 5 9 ]

. Tego typu wypowiedzi były typowe dla Reagana, który

z całego serca wierzył, iż nie można z góry znać woli Bożej, ale można szukać porady w modlitwie. „Cokolwiek się stanie, będzie to Jego dzieło” – mówił Reagan w 1976 roku, a później przy wielu innych okazjach. „Będę się modlił o to, bym pojął to, co On chce, żebym zrobił”

[2 6 0 ]

.

CHAMBERS, REAGAN I PALEC BOŻY Spośród wielu fragmentów książki Witness, które Reagan lubił cytować z głowy, najbardziej poruszający był ten, w którym Chambers opisywał swoje ostateczne zerwanie z komunizmem . Była to prosta sytuacja potwierdzająca niejako spojrzenie Reagana na chrześcijaństwo w porównaniu z komunizmem. Oto fragment z oryginału: [2 6 1 ]

Moje odejście od komunizmu zaczęło się bardzo zwyczajnie. Siedzieliśmy w naszym apartamencie na St. Paul Street w Baltimore... Moja córka siedziała na krzesełku dla dzieci, a ja patrzyłem, jak je. Była czymś najbardziej cudownym, co spotkało mnie w życiu. Uwielbiałem na nią patrzeć, nawet gdy na twarzy była umorusana od kaszki lub gdy upuszczała ją na podłogę. Moje oczy spoczęły na nieznacznych spiralach jej uszu – tych skomplikowanych i doskonałych uszu. Wtedy przez głowę przeszła mi myśl: „Nie, te uszy na pewno nie powstały przez przypadkowe połączenie atomów (jak uważają komuniści). Mogły powstać tylko jako wspaniały projekt”. Myśl ta przyszła mimowolnie i niezamierzenie. Stłumiłem ją w swoim umyśle. Ale nigdy jej całkowicie nie zapomniałem, podobnie jak wspomnienia tamtej chwili. Musiałem ją wyprzeć ze swojej głowy. Gdybym jej posłuchał, musiałbym wtedy również przyznać, że projekt zakłada Boga. Nie wiedziałem jeszcze wtedy, że właśnie w tym momencie palec Boży po raz pierwszy spoczął na moim czole”[2 6 2 ].

A oto opowieść przytoczona przez Reagana: Historia odchodzenia od komunizmu u Chambersa zaczęła się w momencie, gdy spojrzał na uszy swojej malutkiej córki, kiedy ta jadła śniadanie. Nagle uderzyło go to, co widział, i zdał sobie sprawę, że precyzja i złożoność tych uszu nie mogą być przypadkiem ani wybrykiem natury. Powiedział, że nie był wtedy tego świadomy, ale w tamtej chwili palec Boży dotknął jego czoła[2 6 3 ].

W Bibliotece Reagana, w dziale z odręcznymi zapiskami prezydenta, znajduje się szkic przemówienia przygotowany przez Departament Wystąpień. Przemówienie to miało być wygłoszone przez Reagana na corocznej Konferencji Konserwatywnej Akcji Politycznej (CPAC) w lutym 1982 roku. Osoba pisząca przemówienie, znając sympatię prezydenta do Chambersa, zacytowała go w pewnym momencie. Reagan przekreślił ten fragment, a w jego miejsce wstawił historię o uchu córki . [2 6 4 ]

BÓG, KOMUNIZM I WOLNOŚĆ Posługując się retoryką, której w późniejszym czasie używał Reagan, Chambers przedstawiał apokaliptyczne wizje, jak zwycięstwo komunizmu doprowadzi do „zniewolenia ludzi” i spowoduje „duchowe uśpienie dusz i umysłów” . Zwrócił uwagę na istniejące [2 6 5 ]

powiązanie między Bogiem a wolnością, a swoje zerwanie z komunizmem przedstawiał jako dążenie do wolności. Jak twierdził, większość byłych komunistów zgadza się co do tego, że odeszli, ponieważ chcieli być wolnymi ludźmi. Nie wszyscy jednak, jak pisał: rozumieli „wolność” tak samo. Wolność jest tylko i wyłącznie pragnieniem duszy. To dążenie do wolności jest de facto dążeniem duszy do Boga. Tylko Bóg jest tym, który pobudza do wolności i może ją zagwarantować... Wolność polityczna, taka, jaką wypracowała cywilizacja zachodnia, jest tylko politycznym zastosowaniem prawd Biblii... Stąd każde szczere zerwanie z komunizmem jest aktem religijnym... Komunista zrywa, ponieważ musi wybrać między dwoma niedającymi się pogodzić przeciwieństwami – Bóg albo człowiek, Duch albo Umysł, wolność albo komunizm. Przyczyną istnienia komunizmu jest odrzucenie przez ludzi Boga na rzecz Umysłu. Nigdy nikomu nie udało się ustanowić społeczeństwa bez Boga, lecz historia pełna jest pozostałości po narodach, które odrzuciły Boga i umarły [2 6 6 ].

Reagan szczególnie chętnie zgodziłby się z dwoma ostatnimi zdaniami z przytoczonego cytatu. Sam często mówił o narodach i imperiach, które „odwróciły się od Boga” i zapłaciły za to upadkiem swojej potęgi. Ulubionym fragmentem Reagana stały się słowa, które Chambers napisał kawałek dalej: „Kryzys komunizmu zależy od stopnia, w jakim napotyka na opór w uniezależnieniu człowieka od Boga. Wie o tym najlepiej Komunistyczna Partia Związku Sowieckiego. Stopień kryzysu świata zachodniego jest równy temu, w jakim Zachód jest obojętny wobec Boga”. Chambers argumentował dalej: „Świat zachodni nie wie, ale ma już rozwiązanie tego problemu – jednak tylko pod warunkiem, że jego wiara w Boga i wolność od Niego pochodzącą będzie tak wielka, jak wielka jest wiara komunistów w człowieka” . [2 6 7 ]

Reagan cytował ten fragment wielokrotnie w swoich przemowach. Zrobił tak również w przemówieniu Imperium Zła. W lutym 1984 roku, przemawiając w Eurece, swojej Alma Mater, powiedział, że Chambers doszedł do wniosku, iż „wiara a nie ekonomia jest głównym problemem naszych czasów, a kryzys świata zachodniego uzależniony jest od tego, na ile jest on obojętny względem Boga” . [2 6 8 ]

Cytując ten sam fragment 20 marca 1981 roku, zaledwie na kilka dni przed nieudaną próbą jego zabójstwa, Reagan powiedział, że, jak twierdzi Chambers, Amerykanie powinni odkryć swoje „prawdziwe zadanie”. Zadaniem dla państwa miałoby być ponowne zwrócenie uwagi „na prawo wyższe od prawa przez nas [Amerykanów] stanowionego” oraz odnowienie

„siły ducha”. Według Reagana „tylko budując taki duchowy mur, możemy mieć nadzieję, że ochroni on nasze [Amerykanów] dziedzictwo i stanie się któregoś dnia naturalnym prawem wszystkich ludzi” . [2 6 9 ]

Jeśli pominąć wszelkie podobieństwa między Whittakerem Chambersem a Ronaldem Reaganem, to widać będzie jedną zasadniczą różnicę między nimi: Chambers był odwiecznym pesymistą, Reagan natomiast typowym optymistą. Różnica tych postaw rzutowała również na ich stosunek do zimnej wojny. Słynną wypowiedzią Chambersa stało się zdanie, w którym wyraża swoją obawę, czy opuszczając obóz komunistów, nie opuścił „tych, którzy wygrywają, na rzecz tych, którzy przegrywają”. W jego ocenie wyglądało to następująco: Powiedziałem: „Wiesz, że zostawiamy wygranych i idziemy do przegranych”. Rzeczywiście, uważałem, że w dwudziestowiecznym sporze o rewolucję przeszedłem na stronę tych, którzy prawdopodobnie przegrają. Nie było wtedy nic, co mogło mi dać podstawę do przewidywania, że będzie inaczej[2 7 0 ].

Przeczucie Reagana było zupełnie inne. W walce politycznej przeciwko komunizmowi każde działanie zdawało się być podyktowane wiarą w zwycięstwo Stanów Zjednoczonych. Wierzył, że w przyszłości nie będzie miejsca dla komunizmu, i poprzysiągł, że jego naród wygra zimną wojnę i pokona Związek Sowiecki. Starając się o fotel prezydencki, chciał pomóc Stanom Zjednoczonym odnaleźć drogę prowadzącą do tego celu. W liście z 6 kwietnia 1954 roku Chambers napisał, że jego uwagi na temat „strony, która przegra”, okazały się być tym fragmentem z książki Witness, który wzbudził największe obawy wśród „dobrych dusz”. Chambers żalił się jednak, że nikt nie zwrócił uwagi na fragment, w którym napisał, że strona, która ma słuszność, „jest tak bezsilna i nie potrafi sobie pomóc, że nawet sam Bóg już rozłożył ręce” . Zanim Reagan wprowadził się do Białego Domu i zajął fotel prezydencki minęło jeszcze ćwierć wieku, ale jeszcze przed końcem lat osiemdziesiątych udało mu się dowieść, że Chambers nie miał racji. [2 7 1 ]

[221] Whittaker Chambers, Witness (New York: Random House, 1952) s. 8 i 79. [222] Tamże, s. 9. [223] Na temat Reagana i Muggieridge zob.: Remarks at the annual Convention of the National Religious Broadcasters, 31 stycznia, 1983. Na temat Roepkego zob.: Wilhelm Roepke, The Economic Necessity of Freedom, „Modern Age”, lato 1959; Edwin J. Feullner Jr. (red.), The March of Freedom (Dallas, Texas: Spence Publishing, 1998), s. 259-299 i 316. Na temat Meyera zobacz również przemówienie Reagana w zbiorze: James C. Roberts (red.), A city upon a Hill: Speeches by Ronald Reagan Before the Conservative Political Action Conference (Washington, D.C.:The American Studies Center, 1989) s. 54 i 57.

[224] Laurence W. Beilenson, The Treaty Trap: A History of the Performance of Political Treaties by the United States & European Nations (Washington, D.C.: Public Affairs Press, 1969). Co do sowieckiego ateizmu zob. s. 161-163. [225] Znajomość trwała także przez okres urzędowania Reagana w Białym Domu. Beilenson był jedną z osób, z którą Reagan najczęściej korespondował. [226] Reagan pośmiertnie nagrodził Whittakera Prezydenckim Medalem Wolności 21 lutego 1984 r. W indeksie nazwisk w Dokumentach prezydenckich Reagana z lat 1981-1989 znajduje się 8 stron zawierających uwagi, jakie prezydent czynił na temat Whittakera w swoich przemówieniach. [227] Autor odnotował ten fakt, będąc na ranczu 26 lipca 2001 r. Przewertowałem egzemplarz książki Chambersa należący do Reagana – William F. Buckley Jr. (red.), Odyssey of a Friend: Whittaker Chambers’ Letters to William F. Buckley, Jr., 1954-1961 (New York: G.P. Putnam’s Sons, 1969). [228] Chambers, Witness (New York: Random House, 1952). [229] Miałem możliwość wglądu do kopii przemówień prezydenta. Jeśli chodzi o jego zdolność zapamiętywania, to jego brat Neil wielokrotnie o niej mówił. Fakt posiadania przez Reagana fotograficznej pamięci odnotowują też Michael Deaver, Ed Messe, Bill Clark, Martin Anderson i inni. Współpracownicy Reagana mieli więc niecodzienny problem: ilekroć podali mu błędne informacje lub statystyki, to mieli później problem, by o tym zapomniał. Messe pisze, że Reagan miał do „pewnego stopnia” fotograficzną pamięć „jeśli w grę wchodziło coś, co przeczytał, nie miał natomiast pamięci do twarzy”. Wywiad z Edem Messe, 23 listopada 2001. Zob. również: Edwin Messe, With Reagan (Washington, D.C.: Regnery, 1992), s. 26. [230] Arthur Schlesinger Jr., The Truest Believer, „New York Times Book Review”,9 marca 1997. [231] Sam Tenehaus, Whittaker Chambers: A biography (New York: Random House, 1997). [232] Tamże. [233] Zob. między innymi: Tanenhaus, Whittaker Chambers; i Allen Weinstein, Perjury: The Hiss-Chambers Case (New York: Knopf, 1978). Choć sprawa rozstrzygnięta była w sądzie już 35 lat przed ukazaniem się pracy Tanenhausa – rozstrzygały ją pamiętniki Nixona (Six Crises, New York: Doubleday, 1962, w szczególności rozdział zatytułowany Hiss) – to dopiero książki autorstwa dwóch powyższych liberałów zdołały o winie Hissa przekonać sporą część osób po lewej stronie sceny politycznej. [234] Edward Losner, Karl Fleming i William Cook, Ronald Reagan: Rising Star in the West?, „Newsweek”, 15 maja 1967, s. 27. Dziennikarze ci zauważyli tę i inne książki, będąc w biurze Reagana. [235] Cyt. za: Tanenhaus, Whittaker Chambers. [236] List Reagana do Loraine Wagner, 20 listopada 1962, kolekcja YAF. [237] Cyt. za: Schlesinger, The Truest Believer. [238] Przyznał to w liście do Wiliama F. Buckleya Jr napisanym 6 kwietnia 1954 r. Pewien znajomy po przeczytaniu książki Witness zapytał Chambersa: „Czy wiesz, że po grecku «świadek» to męczennik?”. Chambers relacjonował Buckley’owi: „Oczywiście, że wiedział, że ja to wiem”. Źródło: List opublikowany w: Buckley, Odyssey of a Friend, s. 62. [239] Chambers, Witness, s. 85. [240] Na przykład Fuelner, The March of Freedom. [241] Chambers, Witness, s. 7. [242] Reagan, Celem jest zwycięstwo, przemówienie prezydenta poprzedzające IX Konferencję Konserwatywnej Akcji Politycznej, 26 lutego 1982, w: Paweł Toboła-Pertkiewicz i Marek Jan Chodakiewicz (red.), Moja wizja Ameryki. Najważniejsze przemówienia 40. prezydenta Stanów Zjednoczonych (Warszawa: Wydawnictwo ARWIL, 2004, tłum. Paweł Włodarski, Borys Walczyna, Rafał Tymiński, Paweł Toboła-Pertkiewicz), s. 135. [243] Chambers, Witness, s. 8.

[244] Tamże. Zob. zwłaszcza: s. 81-85 i 461. [245] Chambers, Witness, s. 79. [246] Tamże, s. 80 i 83. [247] Cyt. za: Tanenhaus, Whittaker Chambers, s. 212. [248] Schlesinger, The Truest Believer. [249] Chambers, Witness, s. 712. [250] Tamże, s. 83. [251] Tamże, s. 9. [252] Reagan, Celem jest zwycięstwo, w: Toboła-Pertkiewicz i Chodakiewicz (red.), Moja wizja Ameryki, s. 135; Reagan, Imperium zła, w: Toboła-Pertkiewicz i Chodakiewicz (red.), s. 198. Zob. również Chambers, Witness, s. 10-13. [253] Chambers, Witness, s. 10-13. [254] Tamże, s. 15. [255] Tamże, s. 22 i 25. [256] Tamże, s. 25. [257] Tamże, s. 84. [258] Cyt. za: Rowland Evans i Robert Novak, The Reagan Revolution (New York: Dutton, 1981), s. 208-209. [259] Chambers, Witness, s. 85. [260] Cyt. za: Evans i Novak, The Reagan Revolution, s. 208-209. [261] Inne przykłady w: Reagan, Remarks at the Annual Convention of the National Association of Evangelicals, Columbus, Ohio, 6 marca 1984. [262] Chambers, Witness, s. 15. [263] Reagan, Remarks at Eureka College, Eureka, 6 lutego 1984. [264] Zob. stronę 17. szkicu w pliku PHF, PS, PRL, Box 3, Folder 57. Ostateczna wersja, zgadzająca się z tym, co Reagan napisał, zob.: Reagan, Celem jest zwycięstwo, w: Toboła-Pertkiewicz i Chodakiewicz (red.), Moja wizja Ameryki, s. 135. [265] Cyt. za: Feulner, The March of Freedom, s. 216. [266] Chambers, Witness, s. 16-17. [267] Tamże. [268] Reagan, Remarks at Eureka College, 6 lutego 1984. [269] Reagan, Imperium Zła, w: Toboła-Pertkiewicz i Chodakiewicz (red.), Moja wizja Ameryki, s. 109. [270] Chambers, Witness, s. 25. [271] List do Williama F. Buckleya Jr, opublikowany w: Buckley, Odyssey of a Friend, s. 60.

ROZDZIAŁ 7

„Świetliste miasto położone na górze” – Ameryka jako ziemia obiecana

„Wierzę, że Bóg, wylewając swoją łaskę na ten kraj, zawsze w swojej boskiej logice troszczył się o niego i zaplanował jako ziemię obiecaną”. Ronald Reagan, czerwiec 1952 r.[2 7 2 ]

R

eagan postrzegał komunizm jako system ponury i bezbożny. W swoim narodzie

natomiast dopatrywał się wyjątkowych cech oraz szczególnego zadania – kontrolowania dążeń bolszewików. Już w latach pięćdziesiątych stwierdzał publicznie, że Ameryka jest narodem wybranym przez Boga. W wielu przemowach, odnosząc się ogólnie do swojego kraju, Reagan mówił, że Bóg „pobłogosławił ten kraj” . Zapożyczając słowa z piosenki America the Beautiful, powtarzał: „Bóg wylał na was swoją łaskę”. Dla Reagana nie była to jedynie polityczna [2 7 3 ]

retoryka. Już od czasu, gdy chodził do kościoła Uczniów, przekonany był o tym, że Bóg dał Ameryce specjalne zadanie do wykonania, że dla tego „miasta położonego na górze” – wybranego przez Niego narodu – miał specjalny plan. Reagan w szczególności wierzył, że Amerykanie zostali przeznaczeni do odegrania decydującej roli w historii – począwszy od trudów pierwszych osadników, do momentu, gdy on sam został prezydentem. Jednym z haseł najlepiej kojarzonych z prezydenturą Reagana jest zdanie, w którym nazwał on Amerykę „świetlistym miastem położonym na górze” . Religijne zabarwienie tego zwrotu jest niestety często przeoczane, a niemożliwe jest pojęcie całościowe wizji Reagana, nie znając jego pochodzenia [dotychczasowe polskie tłumaczenie tego zwrotu – „A Shining City Upon a Hill” – jako „miasto na wzgórzu” wydaje się także nie oddawać w wystarczający sposób jego konotacji religijnej. Będziemy je cytować w takiej formie jedynie w przypadku odniesienia do przemówienia Reagana wydanego już w języku polskim; aby jednak podkreślić chrześcijański kontekst tego zwrotu, w każdym innym przypadku zwrot ten tłumaczyć będziemy za Mt 5,14 Biblii Tysiąclecia jako „miasto położone na górze” lub „świetliste miasto położone na górze”– przyp. tłum.]. W swoich własnych słowach wizję tę opisuje on tak: [2 7 4 ]

John Winthrop, stojąc na małym pokładzie „Arabelli” nieopodal wybrzeży Massachusetts, w 1630 roku powiedział: „Będziemy niczym miasto na wzgórzu. Oczy wszystkich ludzi będą zwrócone na nas. Jeśli postąpimy fałszywie wobec naszego Boga w tej pracy, której się podjęliśmy, to wycofa On swoją obecną

pomoc dla nas. Cały świat będzie opowiadał sobie historię naszego upadku jako przestrogę”[2 7 5 ].

„Będziemy niczym miasto na wzgórzu – pisał Winthrop, gubernator Massachusetts. – Oczy wszystkich ludzi będą zwrócone na nas” . Reagan znał słowo w słowo ten fragment. [2 7 6 ]

Niejednokrotnie przywoływał historię pierwszych amerykańskich osadników, mówiąc o ich pielgrzymce i wierze, która ich podtrzymywała . „Przebyliśmy długą drogę od momentu, gdy ci pierwsi osadnicy dotarli do wybrzeży Ameryki, nie pragnąc niczego więcej ponad [2 7 7 ]

swobodę w uwielbianiu Boga – mówił z sentymentem. – Prosili Go, aby Jego wola objawiała się w ich życiu codziennym i żeby Ameryka była krajem uczciwości, moralności, sprawiedliwości i współczucia” . [2 7 8 ]

„MIASTO POŁOŻONE NA GÓRZE NIE MOŻE SIĘ UKRYĆ” Wizję miasta na górze zawdzięczamy Winthropowi, lecz pochodzi ona z Biblii. Najlepiej widoczna jest w Ewangelii świętego Mateusza 5,14-16. W pierwszej księdze Nowego Testamentu ewangelista podkreśla, że Mesjasz już przyszedł – ten długo oczekiwany, który miał zbawić żydów i pogan. Mateusz, jako jeden z dwunastu apostołów, skoncentrował się na dowodzeniu, że Mesjaszem zapowiadanym w pismach Starego Testamentu jest Jezus Chrystus. Jego Ewangelia została najprawdopodobniej napisana przed zburzeniem świątyni jerozolimskiej w 70 roku. Ewangelia Mateusza w rozdziałach 5-7 przytacza „Kazanie na górze”, które wygłosił Jezus na wzgórzu galilejskim. Kazanie to zaczyna się od błogosławieństw, podstawowych dla chrześcijaństwa zasad, porównywalnych w swej świętości do zawartych w Starym Testamencie Dziesięciu Przykazań. Składa się na nie zasadniczo dziewięć twierdzeń (w wersetach 5,3 do 5,11) rozpoczynających się od słów: „Błogosławieni, którzy...”. W wersecie 5,9 czytamy na przykład: „Błogosławieni, którzy wprowadzają pokój...”. Zaraz potem następują wersety 14-16, które Reagan szczególnie sobie upodobał: Wy jesteście światłem świata. Nie może się ukryć miasto położone na górze. Nie zapala się też lampy i nie umieszcza pod korcem, ale na świeczniku, aby świeciła wszystkim, którzy są w domu. Tak niech wasze światło jaśnieje przed ludźmi, aby widzieli wasze dobre uczynki i chwalili Ojca waszego, który jest w niebie[2 7 9 ].

Fragment ten nakazuje chrześcijanom przekazywać światło otrzymane od Boga, a nie zachowywać je wyłącznie dla siebie. Zadaniem chrześcijan – jak mówi sam Chrystus – jest przekazywanie światła tam, gdzie jest ono potrzebne, by oświetlać nim ciemność . [2 8 0 ]

Przesłaniem płynącym z tych słów jest wezwanie do praktycznego stosowania zasad

chrześcijańskich. Był to jeden z tych fragmentów, na które Reagan pozostawał wyczulony już od wczesnych lat, kiedy to słuchał nauczań Campbella oraz innych Uczniów Chrystusa – Lloyda Emmerta, Bena Cleavera – a także czytając That Printer of Udell’s. W toku swojej kariery politycznej Reagan przejawiał skłonność do odnoszenia jednostkowych przykładów z powieści Wrighta do całego narodu. Jego wizja przedstawiała powołanie Ameryki jako całości, a nie tylko poszczególnych jednostek, do niesienia Bożego światła oraz służenia jako drogowskaz wszystkim innym narodom. To Reagan dodawał słowo „świetliste” do opisu miasta, tworząc w ten sposób przekaz podobny do tego, jaki pozostawiała jego matka, mówiąc co tydzień do uczniów szkółki niedzielnej: „Jezus powiedział, że chrześcijanie mają być jak światło, którego nie stawia się pod korcem. W następną niedzielę przyjdźcie do szkółki na godzinę dziesiątą. Stańmy się wszyscy światłem” . Reagan, dla którego Związek Sowiecki leżał „w sercu ciemności” nie mógł się oprzeć. [2 8 1 ]

[2 8 2 ]

, wizji tej

Centralna agencja prasowa Związku Sowieckiego, TASS, atakowała później wypowiedzi Reagana o świetlistym mieście położonym na górze, nazywając je „szczególnie świętokradzkimi” . Komentarze te zapewne rozbawiały samego Reagana, skoro świętokradztwo stawało się określeniem samych komunistów. Jednak dla przyszłego [2 8 3 ]

prezydenta ogłaszanie Ameryki znakiem nadziei dla świata nie było jedynie wyrazem jego aktualnych poglądów, lecz przesłaniem, które starał się nieść od początku swojej kariery politycznej.

WILLIAM WOODS COLLEGE Wiosną roku 1952 do Dutcha zadzwonił dawny kolega z college’u – Raymond McCalister, przez Reagana zwany „Mac”. Został pastorem i przez ponad trzydzieści lat stanowił ostoję kościoła Webster Groves Christian Church, przynależącego do Uczniów Chrystusa w St. Louis w stanie Missouri. Był również członkiem rady William Woods College – niewielkiej szkoły wyższej dla kobiet w miasteczku Fulton w stanie Missouri, położonej niedaleko miejsca, gdzie mieszkał architekt zimnej wojny Harry Truman. Fulton to także miasto, w którym sześć lat wcześniej Winston Churchill ostrzegał przed „żelazną kurtyną”, która podzieli Europę . [2 8 4 ]

Przez lata Mac był z Dutchem w stałym kontakcie i śledził jego karierę od czasów Des Moines, a następnie w Hollywood . Pod koniec lat czterdziestych, w trakcie pobytu Reagana w Waszyngtonie, gdzie zeznawał w sprawie komunistycznej infiltracji przemysłu [2 8 5 ]

filmowego, McCalister zauważył, że jego stary przyjaciel zaczął poważnie angażować się w politykę. Widząc to, udało mu się namówić doktora T.T. Swearingena, wówczas rektora college’u William Woods, by zaprosić Reagana do Fulton i poprosić go o wystąpienie na uroczystości rozdania dyplomów, która miała się odbyć 2 czerwca. Po prawie trzydziestu latach Swearingen wspominał: „Pamiętam, że mocno krytykowano mnie za to, że go zaprosiłem, ponieważ nigdy wcześniej nie przemawiał tam aktor. Myśleli, że w poszukiwaniu mówcy posunęliśmy się za daleko”

[2 8 6 ]

.

Jednakowoż zaproszenie zostało wystosowane i przyjęte. Dzień przed uroczystością Ronald wraz z Nancy, która była wówczas w ciąży, przybyli po długiej podróży do Fulton (Reagan nie chciał wtedy latać samolotami). Zostali odebrani z dworca przez McCalisterów. W drodze do ich domu Nancy spojrzała przez okno samochodu i, ku swemu zdziwieniu, zauważyła, że w miejscowym kinie wyświetlano właśnie dwa filmy: w pierwszym występowała ona, zaś w drugim jej mąż . [2 8 7 ]

Do przejażdżki ochoczo dołączył również Raymond McCalister Junior, który chodził wtedy do ostatniej klasy szkoły średniej. „Od razu widać, że ten gość był przywódcą” – wspomina on Reagana dzisiaj. W szczególności uderzyła go wówczas religijność Dutcha: „Był bardzo silnie wierzącym chrześcijaninem i człowiekiem wiary”. Młody McCalister poszedł w ślady ojca i także został pastorem w Fulton

[2 8 8 ]

.

Następnego ranka doktor Swearingen pojechał do college’u w Kalifornii, żeby wysłuchać przemowy Reagana. Po tym, jak odegrano America the Beautiful – zapewne na życzenie gościa – zajął on miejsce na scenie i rozpoczął swoją mowę, której tytuł brzmiał tak samo, jak przed chwilą granej piosenki. Słuchając przemówienia tego wysokiego, opalonego gwiazdora, można było uzyskać wgląd w to, w co wierzył przez całe swoje późniejsze życie na temat miejsca Ameryki w świecie . [2 8 9 ]

Rozpoczynając przemówienie, Reagan zwrócił uwagę, że Ameryka jest „raczej ideą niż miejscem”. Posługując się zwrotem, który później jeszcze wielokrotnie parafrazował, powiedział do studentów, że idea, o której mówi, jest głęboko osadzona w duszach ludzi, odkąd rozpoczęły one długą podróż rozwoju. Dalej mówił: Jest ona [idea Ameryki] niczym innym, jak bliskim każdemu z nas umiłowaniem wolności. Ta ideologiczna walka, w której bierzemy udział, wcale nie jest nowa. Jest to ta sama stara walka, z którą zetknęliśmy się już w hitleryzmie i którą toczyliśmy z autokratyzmem cesarza niemieckiego. W minionych wiekach toczyliśmy ją również z każdym najeźdźcą, który starał się przejąć władzę nad ludzkością. Ta idea, na której zbudowany jest nasz naród, to idea godności człowieka, idea mówiąca o tym, że głęboko w sercu każdego z nas jest coś na kształt Boga i coś tak cennego, że żadna osoba ani grupa z zewnątrz nie ma prawa narzucać swojej woli i odbierać nam możliwości decydowania za nas samych.

Tą wielką wojną ideologiczną, do której odnosił się Reagan, była oczywiście zimna wojna – trzecia największa bitwa stulecia. Godny uwagi jest fakt, że walkę z komunizmem Reagan postrzegał po prostu jako dalszy ciąg wojny z nazizmem. Te dwa wrogie wobec USA obozy łączył wszak totalitaryzm. We fragmencie przemówienia, który nastąpił potem, napotykamy na pierwszą jego wypowiedź na temat Ameryki jako narodu wybranego: Moje własne przekonanie co do Ameryki jest takie, że w planie Bożym została ona wyznaczona do bycia ziemią obiecaną... Wierzę, że Bóg, wylewając swoją łaskę na ten kraj, w swojej boskiej logice zawsze troszczył się o niego i zaplanował jako ziemię obiecaną[2 9 0 ].

Tych pierwszych kilka uwag stanowiło przez następnych czterdzieści lat główny motyw jego przemówień, a także wezwanie, które wielokrotnie powtarzał

[2 9 1 ]

. Łatwo odnaleźć

podobieństwo pomiędzy jego przemówieniem z 1952 roku w William Woods a przemówieniami do przedstawicieli mediów religijnych z czasów jego prezydentury: „Zawsze wierzyłem, że kraj ten został pobłogosławiony i celowo oddzielony od innych. Bóg w swoim planie umieścił go między dwoma oceanami, tak aby mógł być odkrywany przez ludzi z całego świata – tych, którzy mieli szczególne umiłowanie wolności”

[2 9 2 ]

.

Nawet po skończeniu swojej prezydentury Reagan wciąż mówił o swojej wierze w Boże powołanie dla Ameryki. W roku 1990 w Carmel, w Kalifornii powiedział: Jeśli chcecie, możecie to nazywać mistycyzmem – zdaję sobie sprawę z tego, że mówiłem to już wiele razy – ale nieustannie wierzę, że Bóg w swoim planie umieścił ten wspaniały kontynent między dwoma oceanami po to, by go szukano i by mógł być odkrywany przez ludzi ze wszystkich stron świata. Wierzę, że zostaliśmy przeznaczeni, by przekazać światu światło wolności[2 9 3 ].

Na zakończenie mowy w czerwcu 1952 roku Reagan wygłosił wezwanie – a właściwie wyzwanie – do zebranych na uroczystości wręczenia dyplomów młodych ludzi. Namawiał ich, by dołączyli do bohaterskiej walki z „ciemnościami totalitaryzmu”, które powstają przeciw ich narodowi. Mówiąc to, odwołał się do zdarzenia z wieczornego meczu futbolowego w Los Angeles Coliseum, na którym był ostatnio. Na widowni siedziało łącznie sto trzy tysiące widzów. W pewnym momencie zgasło światło, a każda z osób zapaliła zapałkę i – jak mówił Reagan – wielki blask „światła, które przełamało ciemność”, rozjaśnił znajdujące się poniżej boisko. Dalej wyjaśniał swoje przesłanie: Był to jeden z najbardziej niesamowitych obrazów, jakie widziałem, właśnie dlatego, że każda z obecnych tam osób zrobiła to, co mogła, dodając trochę światła... Macie teraz możliwość zadecydować, czy chcecie zapalić zapałkę i pomóc przełamać ciemność nad stadionem ludzkości... Jestem przekonany, że z waszą pomocą naród ten stanie się ostatnią szansą dla ludzi na ziemi. Niech Bóg was błogosławi[2 9 4 ].

Reagan zakończył w ten sposób swoje przemówienie, pozostawiając młodych słuchaczy z wyraźnym przesłaniem, że w swoim planie Bóg celowo wybrał Amerykę, aby przeciwstawiła się agresywnemu komunistycznemu reżimowi. Ponadto to od nich – od Reagana i zgromadzonych słuchaczy – zależy, czy rozpoznają swoje powołanie i podejmą to wyzwanie. Mowa na zakończenie studiów w William Woods College była równocześnie mową inaugurującą publiczną krucjatę Reagana przeciwko komunizmowi. Zawartych w niej było (w odróżnieniu od innych jego wczesnych przemówień, nawet tych sprzed pracy w General Electric Theatre) wiele motywów, o których później mówił przez dziesiątki lat. Na absolwentów colleg’u William Woods wystąpienie zadziałało elektryzująco. „Był znakomitym mówcą” – powiada Swearingen, któremu udało się dowieść trafności swojego wyboru Reagana na mówcę. „Myślę, że było to najlepsze przemówienie, jakie mogliśmy – dodawał. usłyszeć w William Woods w przeciągu ostatnich dziesięciu lat” W nadchodzących dekadach większość Amerykanów będzie odbierać Reagana w podobny [2 9 5 ]

sposób.

WYBRANA AMERYKA Pięć lat później, w czerwcu 1957 roku, poproszono Reagana o wygłoszenie kolejnej mowy inauguracyjnej – tym razem w jego Alma Mater – Eureka College. W swoim przemówieniu zawarł on podobne przesłanie, mówiąc o Ameryce: „Jest to ziemia przeznaczenia i nasi praojcowie znaleźli do niej drogę nie dzięki przypadkowi, lecz dzięki boskiemu planowi. Znaleźli się tutaj, aby wypełnić misję – zapewnić ludzkości przejście do kolejnego etapu rozwoju” . Za tego typu wypowiedzi odwołujące się do Bożej opatrzności i sugerujące, że Amerykanie są narodem wybranym, przez lata zarzucano Reaganowi arogancję i etnocentryzm. [2 9 6 ]

Stawiający taki zarzut musieli przeoczyć fakt, jak bardzo tego typu wypowiedzi Reagana przeplatane były retoryką patriotyzmu . Na temat podobnych skłonności wśród Amerykanów pisał w szczególności James H. Moorhead z Princeton Theological Seminary: [2 9 7 ]

Z naukowego punktu widzenia przekonanie Amerykanów, że zostali wybrani przez Opatrzność to zjawisko powszednie. W XVII wieku purytańscy osadnicy wyruszyli w wyznaczoną przez Boga podróż do dzikich terytoriów. Pod sztandarem „Boskiego Przeznaczenia” kolejne pokolenia przesuwały granicę coraz dalej na zachód, nadając swym wojnom apokaliptyczne znaczenie. W retoryce prezydentów pojawiały się słowa o specjalnej misji[2 9 8 ].

Przez całe dzieje Stanów Zjednoczonych ich przywódcy i założyciele, a także najwybitniejsi teologowie i pisarze wyrażali podobne przekonania na temat opatrznościowej roli Amerykanów

[2 9 9 ]

. Tak bliski Reaganowi John Winthrop, gubernator Massachusetts Bay

Colony, gdy jego statek zbliżał się do wybrzeża, był być może pierwszym, który głosił tezę o mieście na górze. Niemniej podobnych sformułowań często używał George Washington, gdy w trakcie rewolucji amerykańskiej odwoływał się do Opatrzności. Rewolucję traktował w ten sposób jako wydarzenie istotne dla całej ludzkości – pełnić miała rolę sprawdzianu kompetencji człowieka do rządów demokratycznych. Zarówno podczas inauguracji swojej prezydentury, jak i przy innych okazjach, George Washington często mówił – podobnie jak Alexander Hamilton w Federalist Papers – o ustanowieniu Stanów Zjednoczonych jako „wielkim eksperymencie”, który „powierzony został w ręce Amerykanów”. Podobnie brzmiały też przemówienia późniejszych prezydentów. Jednym z nich był William McKinley, który swoją pobożność również przejął od matki. Jeszcze innym, być może zaskakującym przykładem, jest międzynarodowy liberał Woodrow Wilson. Swoje marzenie o Lidze Narodów – będącej ukoronowaniem jego „czternastu punktów”, które w imieniu Ameryki zaproponował społeczności międzynarodowej – określił jako odpowiedź na wolę Boga: Wszystko jest gotowe i przeznaczenia nie można już odwrócić. Nie jest to plan, który sami wymyśliliśmy, ale ręka Boża poprowadziła nas w tym kierunku. Nie możemy się już wycofać. Nie możemy zawrócić. Z podniesionymi oczyma i odnowionym duchem możemy tylko iść naprzód, podążając za wizją. Jest to ten sen, który śnił nam się u poczęcia. Zadaniem Ameryki jest wskazać drogę w prawdzie. Mamy światło, które oświetla tylko to, co jest przed nami[3 0 0 ].

Przez lata liberalni demokraci zaniepokojeni byli doktryną Reagana, nie zważając jednak, że ich bohaterowie na fotelach prezydenckich również głosili bardzo podobne przekonania. Jako prezydent Reagan chętnie korzystał z okazji, żeby przypomnieć Amerykanom Roosevelta, który w ostatnich dniach drugiej wojny światowej publicznie wzdychał do Boga o Jego interwencję. „Bóg Wszechmogący obficie pobłogosławił nasz kraj – oświadczył Reagan, cytując czwartą przemowę inauguracyjną Franklina Delano Roosevelta – dlatego prosimy Go, by dał nam jasno zobaczyć naszą drogę... i o wypełnienie się Jego woli” . [3 0 1 ]

Nawet w późniejszym, bardziej świeckim okresie, John F. Kennedy – ikona demokratów – głosił: „W tym kraju... nie z wyboru, ale raczej z przeznaczenia stoimy na murach jako strażnicy światowego pokoju” . W przemowie inaugurującej prezydenturę Kennedy stwierdził, że w historii były tylko nieliczne pokolenia, które miały okazję „bronić wolności w czasach największego niebezpieczeństwa”. On sam – jak powiedział – chętnie przyjął tę [3 0 2 ]

odpowiedzialność. Co więcej, utrzymywał, że dzięki energii, wierze i poświęceniu wysiłek ten „rozpali kraj”, a „światło jego płomienia zdoła faktycznie rozbłysnąć nad światem”. Przemówienie

zakończył

nawoływaniem:

„Idźmy

naprzód...

prosząc

Boga

o błogosławieństwo i pomoc, ale mając świadomość, że tu, na świecie, dzieła Boże dokonują się przez nas” . [3 0 3 ]

RONALD REAGAN NIE BYŁ WIĘC JEDYNYM, który postrzegał Amerykę jako naród szczególnie wybrany, mający nakaz od Boga. Był jednak jedynym, który z taką pasją – zawdzięczaną wyłącznie sobie samemu – wykorzystywał tę wizję w czasach zimnej wojny. Przeznaczenie Ameryki nie było w tamtym okresie jedyną ideą Reagana. Lata pięćdziesiąte były kluczowym etapem, w którym ukształtowały się poglądy i wartości przyszłego prezydenta. Określiły one jego tożsamość i w końcu zaprowadziły go aż do Białego Domu.

[272] Mowa na uroczystości rozdania dyplomów, Reagan, America the Beautiful, William Woods College, czerwiec 1952. Przemowa ta jest opisana w dalszej części książki. [273] Remarks at a Spirit of America Rally, Atlanta, 26 czerwca 1984. [274] Reagan tak często używał tego zwrotu, że ciężko to zliczyć. Jego parafrazę znajdujemy również w tytułach dwóch książek na temat Reagana. Jedną z nich jest Shining City, a drugą A City Upon a Hill, będąca zbiorem jego przemówień na konferencjach konserwatystów (CPAC), gdzie w latach 1974-1988 wygłosił łącznie 12 przemówień. W każdym z nich często używał sformułowania o „mieście położonym na górze” lub o „świetlistym mieście położonym na górze”. [275] Reagan, Miasto na wzgórzu, przemówienie wygłoszone na forum dorocznej konferencji Konserwatywnej Akcji Politycznej CPAC, 25 stycznia 1974, w: Toboła-Pertkiewicz i Chodakiewicz (red.), Moja wizja Ameryki, s. 62. [276] John Winthrop, A Model of Christian Charity, kazanie napisane przez Winthropa dla Massachusetts Bay Colony w roku 1630. [277] Jednym z pierwszych przykładów, którego nie znajdujemy w innych miejscach, jest: Reagan, Commencement to the Orme School, czerwiec 1970, przemowa skatalogowana w Bibliotece Reagana, RWR – Speeches and Articles (1968). Zob. również: Reagan, Remarks at a Dinner Honoring Representative Jack F. Kemp of New York, 1 grudnia 1998; Reagan, Remarks at the Republican National Convention, New Orleans, 15 sierpnia 1988; oraz Reagan, Farewell Address to the Nation, 11 stycznia 1989. [278] Reagan, Remarks at Kansas State University at the Alfred M. Landon Lecture Series on Public Issues, 9 września 1982. [279] Mt 5,14-16 w tłumaczeniu Biblii Tysiąclecia. [280] Wielebny Robert McCreight, któremu jestem wdzięczny, pomógł mi pewnego niedzielnego dnia w sformułowaniu tej myśli. 25 marca 2001 r., w Groove City, Tower Presbyterian Church. [281] Cyt. za: Wills, Reagan’s America, s. 28. [282] Reagan, Nowa Partia Republikańska, przemówienie wygłoszone 6 lutego 1977 r. na IV Konferencji

Konserwatywnej Akcji Politycznej, w: Toboła-Pertkiewicz i Chodakiewicz (red.), Moja wizja Ameryki, s. 87. [283] Komentarz Nikolaja Turkatenko dla sowieckiej agencji prasowej TASS, 8 lipca 1985, opublikowany w: Reagan’s Remarks to U.S. Bar Association Viewed, FBIS, 9 lipca 1985, s. A1-2. [284] Wywiad z Raymondem McCalisterem Jr, 18 września 2003. [285] Oboje nigdy nie stracili ze sobą kontaktu. Mac wielokrotnie odwiedzał Reagana w trakcie jego prezydentury. Mac zmarł 8 lutego 1993 r. Wywiad z Raymondem McCalisterem Jr. [286] Kate Link, When Reagan Came to Fulton, „Kingdom Daily News”, 22 marca 1981. [287] Wywiad z Raymondem McCalisterem Jr. [288] Tamże. McCalister Jr do dziś mieszka w Fulton, w stanie Missouri. Jego ojciec znajduje się wśród najwybitniejszych absolwentów Eureka College. Jedna z auli na kampusie nazwana została jego imieniem. [289] Link, When Reagan Came to Fulton. [290] Reagan, America the Beautiful, mowa na ceremonii wręczenia dyplomów, William Woods College, czerwiec 1952. Tekst udostępniony przez William Woods University. [291] 4 lipca 1968 r. powiedział: „Jeśli państwo sobie życzą, to można nazwać to mistycyzmem... ale zawsze wierzyłem, że Bóg w swoim planie umieścił ten kraj między dwoma oceanami, tak by go szukano i by mógł być odkryty przez tych, którzy szczególnie wyróżniali się odwagą oraz nadmiernym umiłowaniem wolności”. Źródło: Lou Cannon, Ronnie and Jesse: A political Odyssey (Garden City, New York: Doubleday, 1969), s. 259. 25 stycznia 1974 r., przemawiając na konferencji CPAC w Waszyngtonie, powiedział: „Jestem pewien, że Bóg nieprzypadkowo umieścił ten wielki kontynent między dwoma oceanami”. Reagan, Miasto na wzgórzu, w: TobołaPertkiewicz i Chodakiewicz (red.), Moja wizja Ameryki, s. 62. [292] Reagan, Remarks at the Annual Convention of the National Religious Broadcasters, 31 stycznia 1983. [293] Uwagi wygłoszone na corocznym spotkaniu zarządu Heritage Foundation w Carmel w Kalifornii, 22 czerwca 1990, wydane w: Frederick J. Ryan Jr (red.), Ronald Reagan: The Wisdom and Humor of the Great Communicator (San Francisco: Collins Publishers, 1995), s. 32. [294] Przemowa, America the Beautiful, czerwiec 1952. [295] Link, When Reagan Came to Fulton. [296] Reagan, Aby wasza Ameryka była wolna, przemówienie na uroczystości pożegnania rocznika 1957 w Eureka College, w: Toboła-Pertkiewicz i Chodakiewicz (red.), Moja wizja Ameryki, s. 30. [297] Książka Many Are Chosen z 1994 r., współredagowana przez Williama R. Hutchusona z Harvard Diuvinity School i opublikowana przez Harvard Theological Studies, zawiera analizę przypadków osób z podobnymi poglądami w Stanach Zjednoczonych, Wielkiej Brytanii, Francji, Niemczech, Afryce Południowej, Szwecji, Szwajcarii i innych krajach. W 1996 r. Russel B. Nye argumentował, że „wszystkie narody (...) podobne są pod tym względem, że zawsze uważały siebie za wybrane; idea bycia wybranym jest tak stara, jak sam nacjonalizm”. William R. Hutchinson i Hartmut Lehmann (red.), Many Are Chosen: Divine Election and Western Nationalism (Cambridge, MA: Harvard Theological Studies, 1994). Zob. także: Russel B. Nye, This Almost Chosen People: Essays in the History of American Ideas (East Lansing: Michigan State University Press, 1996), s. 164. [298] James H. Moorhead, The American Israel: Protestant Tribalism and Universal Mission, w: Hutchinson i Lehman, Many Are Chosen, s. 145-166. [299] Wielu świeckich przywódców oraz teologów w XIX w. uważało, że przeznaczeniem Ameryki była ekspansja na zachód i że było to częścią Bożego planu. Pogląd ten znany jest pod nazwą Manifest Destiny (Boskiego Przeznaczenia). Najbardziej znanym jego przedstawicielem był Herman Melville, który w swym dziele White Jacket napisał, że Ameryka jest „Izraelem naszych czasów”, a Amerykanie „ludem wybranym”. Bóg zaplanował wykonać (...) wielkie dzieła poprzez naszą rasę – pisał Melville – i wielkie dzieła odczuwamy

w naszych duszach. (...) Jesteśmy pionierami świata”. Cyt za: Mauren Henry, The Intoxication of Power: An Analysis of Civil Religion in Relation to Ideology (Dordrect, Holland: D. Reidel, 1979), s. 104. [300] Cyt. za: Conrad Cherry, God’s New Israel: religious Interpretations of American Destiny (Englewood Cliffs, New Jersey: Prentice-Hall, 1972), s. 288. [301] Reagan, Proclamation 5296-National Day of Prayer, 1985, 29 czerwca 1985. [302] Allan Nevins (red.), John F. Kennedy, the Burden and the Glory (New York: Harper & Row, 1964). Gdy Reagan cytował Kennedy’ego, kończąc swoją przemowę we wrześniu 1980 r., powiedział, że słowa te „są odpowiednie także dzisiaj”. Jednocześnie zwrócił uwagę, że John F. Kennedy nigdy rzeczywiście nie wypowiedział tych słów, lecz chciał je wygłosić w listopadzie 1963 r. Źródło: Reagan, Reamarks on „Super Senior Day”, Philadelphia, 7 września 1980. Tekst przemowy znajduje się w Bibliotece Reagana, Reagan 1980 Campaign Speeches, wrzesień 1980. [303] John F. Kennedy, Innaugural Address, 20 stycznia 1961.

ROZDZIAŁ 8

„Krzyżowiec wolności”

„To [zimna wojna] konflikt między niedającymi się pogodzić stronami, z których jedna wierzy w uświęconą wolność jednostki, a druga w supremację państwa”. Ronald Reagan, czerwiec 1957 r.[3 0 4 ] „Obrzydliwy wróg chce zniszczyć naszą wiarę w Boga (...) uporczywie zatruwa on własną młodzież oraz tych z nas, do których tylko jest w stanie dotrzeć. Zatruwa przekonaniem, że to Marks był bogiem, a Lenin jego prorokiem”. Ronald Reagan, sierpień 1965 r.[3 0 5 ]

W

latach pięćdziesiątych i sześćdziesiątych Ronald Reagan poświęcał coraz więcej

uwagi sprawom Stanów Zjednoczonych oraz zagadnieniom międzynarodowym. W efekcie jego wystąpienia publiczne nabierały wyrazistości. Ich rdzeń pozostawał niezmienny – ciągle postrzegał Amerykę jako kraj szczególny, któremu zagraża nieprzyjaciel. Kiedy jako mówca General Electric Theatre przemierzał USA, jego myśli zaczęły odchodzić od idei Ameryki, a skłaniać się bardziej ku polityce i ideom politycznym. Wtedy to po raz pierwszy w życiu począł uważnie przyglądać się założeniom konserwatyzmu, co da się zauważyć, słuchając jego ówczesnych przemówień. Nie będzie zaskoczeniem, że nastawiony na przeciwdziałanie totalitaryzmowi zza granicy Reagan wkrótce doszedł do wniosku, iż zagrożenie stanowi także rodzimy rozrost kompetencji rządu federalnego. W polityce wewnętrznej zaczął więc krytykować rząd za to, że reguluje on o wiele więcej kwestii niż w istocie powinien. Szczególnie ganił politykę podatkową, którą zwał „konfiskacyjną”. Przekonany był, że im więcej pieniędzy rząd federalny uzyskiwał od obywateli, tym bardziej okradał ich z przynależnej im wolności osobistej. W ten sposób najbardziej cierpieli ci Amerykanie, którzy ze względu na wysokość dochodów zmuszeni byli do płacenia 91-procentowego podatku dochodowego – w tej grupie znajdował się także Reagan. Tak narodziło się jedno z jego najbardziej trwałych przekonań: Amerykanie powinni zostać odciążeni od ponoszenia tak wielkich nakładów finansowych. potrzebuje Przy okazji okazało się, że uwolnienia od „inwazyjnej kontroli rządowej” również sfera biznesu. Natarczywa kontrola państwowa wraz z pobieraniem wysokich podatków oznaczały dla przyszłego prezydenta „kiełkujący socjalizm”, który powoli, lecz konsekwentnie może okaleczać naród. [3 0 6 ]

Lata spędzone przez Ronalda w General Electric Theatre (1954-1962) pod wieloma

względami były pierwszą poważną kampanią polityczną. Treść jego ówczesnych przemówień pozwala nazwać ten ośmioletni okres w jego życiu osobistą „krucjatą o wolność”. „Krzyżowiec” ten patrzył na świat w kategoriach wielkich idei i wartości, spośród nich ceniąc nade wszystko wolność . Stała się ona – od czasu jego zaangażowania w General Electric Theatre – dominującym tematem Reaganowych przemów i wystąpień publicznych. [3 0 7 ]

Odniesień do wolności zdawało się być u niego nawet więcej niż częstych przecież nawiązań do Boga. Właściwie te dwie idee okazały się nierozłączne. Wolność osadzona została w Bogu, stanowiąc jeden z Jego przymiotów. Stąd mówić możemy o „krucjacie o wolność”, do której przyszły prezydent pośrednio nawoływał, wskazując czy to na opresję widoczną w regulacjach rządu federalnego, czy też na pogwałcenie ludzkiej wolności przez zagranicznych komunistów. KIEDY REAGAN W CZERWCU 1957 ROKU POWRÓCIŁ DO EUREKI, aby przemówić na uroczystości zakończenia roku, wyraził ideę Ameryki wyświęconej przez Boga. Koncepcję rozwinął na tyle wyraźnie, że słuchający go absolwenci mogli się dowiedzieć o niej znacznie więcej niż studenci William Woods pięć lat wcześniej. Opowiadał półlegendarną historię o tajemniczym człowieku obecnym przy podpisaniu amerykańskiej Deklaracji Niepodległości w Filadelfii. Człowiek ten powiedzieć miał wtedy: „Jeśli moja dusza drżałaby na granicy wieczności, jeśli moja ręka zamarzałaby w ucisku śmierci, to wciąż błagałbym was, abyście zapamiętali tę prawdę: Bóg chce, by Ameryka była wolna” . [3 0 8 ]

Na pierwszy rzut oka stwierdzenie to nie różniło się od treści powtarzanych dotychczas przez Reagana. Tym razem jednakże poszedł on dalej, wskazując, że „prawda” o Bogu dającym Ameryce wolność, „to było pierwsze wyzwanie dla mieszkańców tego kraju. Naród stał się odpowiedzialny przed całą ludzkością. W zasadzie przez te wszystkie lata Amerykanie wypełniali swoją misję” . Bóg więc nie tylko dawał Ameryce wolność, lecz powierzał jej także szeroko rozumianą odpowiedzialność za rodzaj ludzki. [3 0 9 ]

Patrząc na pierwsze lata publicznych wystąpień Ronalda Reagana, łatwo dostrzec, że idee o wybraniu Ameryki wiązały się dla niego również z trwającą zimną wojną. Mówił on do studentów Eureki: „Dziś jesteśmy uwikłani w inny konflikt. Jest on znany jako zimna wojna”. Poprzednio, w William Woods, Reagan w sposób ogólny wspominał o niej jedynie jako o wielkim starciu ideologii. Teraz, pięć lat później, przekonywał słuchaczy, że ta wojna idei „nie jest wcale nowym konfliktem. Jest najstarszym konfliktem, jaki zna ludzkość, tak starym, jak sam człowiek”. Zmaganie to jest w istocie „starciem między tymi z nas, którzy wierzą w godność człowieka, posiadanie przez niego uświęconych praw oraz zdolności wyboru

i kształtowania swojego przeznaczenia, oraz tymi, którzy w to nie wierzą”. Dokonał tu zasadniczego rozróżnienia, które odnosić mógł także do „kiełkującego” na krajowym podwórku „socjalizmu”. Innymi słowy, przekonywał, że ten „konflikt” toczy się „między niedającymi się pogodzić stronami, z których jedna wierzy w uświęconą wolność jednostki, a druga w supremację państwa”. Tymi drugimi byli oczywiście komuniści (tak zagraniczni, jak i krajowi), których Reagan oceniał w kategoriach czysto moralnych: „Podczas jednej z faz tego konfliktu, niezbyt szeroko znanej opinii publicznej, część z nas nawiązała kontakt z przeciwnikiem – wrogą siłą, która wtargnęła do Hollywood”

[3 1 0 ]

.

Wspomnienie oddziaływania komunistów w Hollywood nie było – jak mogłoby się wydawać – nostalgiczne. Nowy, śmielszy i pewniejszy siebie Reagan dostrzegał bowiem, że pod koniec lat pięćdziesiątych bój o wyrugowanie komunistycznych wpływów w rodzimej wytwórni filmowej nie był wcale zakończony . W 1959 roku zbojkotował zorganizowany przez 20th Century Fox bankiet mający uczcić Nikitę Chruszczowa, a w 1961 roku bił na alarm, że komuniści „wychodzą ze swoich nor” i „ponownie”, na rozkaz partii, masowo [3 1 1 ]

wnikają do struktur telewizji oraz kina

[3 1 2 ]

.

„Reagan w swoich przemówieniach i wystąpieniach publicznych regularnie przedstawiał Związek Sowiecki jako zły i odrażający twór” – wskazywał badający historię Ronalda Reagana Matthew Dallek. Konflikt Wschodu z Zachodem był przez niego odmalowywany w apokaliptycznym wręcz klimacie . W serii wypowiedzi z lat 1961-1962, a więc u szczytu napięcia zimnowojennego, Reagan dolewał oliwy do ognia, używając retoryki już czysto [3 1 3 ]

wojennej. „Nie uciekniemy od prawdy – powiadał – że USA znajduje się «w stanie wojny» i że «przegrywamy ją» jedynie z powodu niedostrzegania, iż ona się naprawdę toczy” . „Wojna ta – mówił w styczniu 1962 roku w Dakocie (Północna Karolina) – wypowiedziana została pół wieku temu przez Karola Marksa, a następnie potwierdził ją Lenin, deklarując że komunizm i kapitalizm nie mogą istnieć obok siebie” . Agresorem – jak wskazał przyszły prezydent w sierpniu 1965 roku – pozostawał Związek Sowiecki. Reagan nazywał go „obrzydliwym wrogiem, który chce zniszczyć naszą wiarę w Boga” . [3 1 4 ]

[3 1 5 ]

[3 1 6 ]

SOWIECKI KOMUNIZM A WIECZNE ZBAWIENIE W tym jakże ważnym dla Reagana czasie rozwoju ideowego przysłuchiwał się on pewnego razu, jak jego kolega po fachu Pat Boone piętnuje „czerwone zagrożenie”. Było to przed szesnastotysięcznym tłumem zebranym na stadionie w Los Angeles. Boone – jak wspomina Reagan – porwał słuchaczy swoim wyznaniem: „Kocham moje małe dziewczynki

ponad wszystko... lecz wolałbym raczej widzieć je teraz umierające, ale wciąż wierzące w Boga, niż pozwolić im dorosnąć w komunizmie i umrzeć pewnego dnia już bez wiary w Boga”. Ronald zapamiętał: W tłumie znajdowały się tysiące młodych ludzi, którzy powstali i wznosili okrzyki radości. Od razu przyjęli tę głęboką prawdę tkwiącą w tym, co usłyszeli odnośnie do materii i ducha, i tego, co naprawdę ważne[3 1 7 ].

Logika Boone’a mogła być dla niewierzących trudna do zrozumienia, absurdalna czy wręcz brutalna. Tymczasem dla Reagana przesłanie mówcy było jasne i porywające. Wypływało ono z podstawowych prawd chrześcijaństwa. Część chrześcijan uznaje bowiem, że aby osiągnąć zbawienie i dostać się do nieba, istnieje konieczność przyjęcia Jezusa Chrystusa jako osobistego Pana i Zbawiciela. Dar zbawienia otrzymuje się więc, zgodnie z nauką Nowego Testamentu, w konsekwencji uwierzenia w ofiarę Chrystusa na krzyżu . [3 1 8 ]

Reagan powiedział więcej na ten temat w późniejszym wywiadzie udzielonym dyrektorowi Christian Booksellers Association. Zapytany o swój ulubiony werset biblijny, zacytował z pamięci fragment Ewangelii świętego Jana 3,16 [„Tak bowiem Bóg umiłował świat, że Syna swego Jednorodzonego dał, aby każdy, kto w Niego wierzy, nie zginął, ale [3 1 9 ]

miał życie wieczne” – przyp. tłum.]. Objaśniając, co osobiście znaczą dla niego te słowa, odwołał się do innego fragmentu Ewangelii Jana (10,10), o którym mówił już kiedyś, odbierając dyplom ukończenia szkoły. Jan 3,16 oznacza więc, „że kiedy przyjmujemy Chrystusa jako naszego Zbawiciela, otrzymujemy dwie rzeczy: Bożą obietnicę życia wiecznego w niebie oraz życie w obfitości już tutaj, na ziemi” . [3 2 0 ]

Zrozumienie znaczenia tej doktryny dla Reagana i Boone’a pozwala wyjaśnić, dlaczego woleliby oni ujrzeć śmierć najbliższych niż ich życie w komunizmie. Każdy, kto nie miałby okazji usłyszeć o Chrystusie i o Jego darze, nie dostąpiłby zapewne łaski życia wiecznego. Na te nieszczęśliwe, poddane pod komunistyczne jarzmo dusze narzucono w oczach Reagana blokadę uniemożliwiającą im dostanie się do nieba. Nazywał to po prostu zwyrodnieniem . [3 2 1 ]

W tym momencie pomocne okaże się sięgnięcie do filozofii chrześcijańskiej C.S. Lewisa, z którego Reagan czerpał, podziwiając go. Pisarz ten stwierdzał w Chrześcijaństwie po prostu: Chrześcijaństwo twierdzi, że każdy człowiek będzie żył wiecznie... Otóż jest wiele rzeczy, którymi nie warto zaprzątać sobie głowy, jeśli mam żyć tylko siedemdziesiąt lat – którym jednak należałoby się dobrze przyjrzeć, jeśli mam żyć na wieki[3 2 2 ]. Jeśli jednostki żyją zaledwie siedemdziesiąt lat, to państwo (czy naród lub cywilizacja), które może trwać i tysiąc lat, jest ważniejsze od jednostki. Ale jeśli chrześcijaństwo ma słuszność, wówczas jednostka okazuje się nieporównanie ważniejsza, ponieważ jest wieczna i wobec niej tysiącletnie życie państwa czy cywilizacji to jedynie chwila[3 2 3 ].

Pod takim światopoglądem Reagan ochoczo się podpisywał. Podobnie uznawał on, że człowiek jest o wiele istotniejszy od państwa. Wyciągał stąd wniosek, że „śmiertelne” państwo nie może odmawiać poszczególnym ludziom prawa dostania się do nieba. Taka postawa państwa jest niedopuszczalna i nie można jej tolerować. Reagana gniewało nie tyle, że przywódcy sowieccy zamykali kościoły, ile raczej sytuacja, w której zbawienie milionów ludzi wisiało na włosku. Szczególnie boleśnie odbierał on, że komunizm przekreślał zbawienie Rosjan, których postrzegał jako „głęboko religijnych”

[3 2 4 ]

.

Trudno o lepsze podsumowanie stanowiska Reagana co do zbawienia w komunizmie niż dobitne słowa niemieckiej emigrantki uwięzionej przez Sowietów po drugiej wojnie światowej Marii Anne Hirschmann: Wolność – dar niebios – jest najcenniejszą rzeczą, jaką Bóg przekazał rodzajowi ludzkiemu. Jest ona tak cenna, że pierwszą rzeczą, którą komuniści zabierają, jest właśnie wolność wyboru Jezusa Chrystusa. Pozostaje ona, wraz ze zbawieniem, na czele wartości znienawidzonych przez piekło [3 2 5 ].

WOLNOŚĆ, PODATKI I BIBLIA Duchowe konsekwencje komunizmu mogą się wydawać bardzo odległe od tak prozaicznej sprawy, jak federalne progi podatkowe w Ameryce. Reagan przejęty był wszelako i tą kwestią, a jego myślenie o opodatkowaniu (i szerzej: o sprawach wewnętrznych, a także i zagranicznych) wskazywało na wpływ pewnych charakterystycznych czynników. Były nimi przede wszystkim liczne lektury, jak również niezachwiana wiara w Boga i wolność. W związku z tym upatrywanie przyczyn obsesji podatkowej Reagana w obciążeniu podatkowym, którego doświadczył w swoich hollywoodzkich latach, nie będzie do końca prawdą. Drugim czynnikiem, który wpłynął na ukształtowanie jego myślenia o podatkach, była bowiem Biblia. Wyrażał to jasno w swoich przemowach z lat 1950-1970. Jedną z nich (wygłoszoną w 1962 roku) Reagan poświęcił szczególnie krytycznej analizie amerykańskiego systemu podatkowego, a zwłaszcza istniejących w nim progów wynoszących wówczas od 50 do 91 procent. Opowiadał się za wprowadzeniem „opodatkowania proporcjonalnego” w miejsce progresywnego, w którym rząd wraz ze wzrostem dochodów podatnika nakładał na niego coraz wyższe, czasem wręcz nieproporcjonalnie wysokie podatki. Reagan wyraził swoje obiekcje, używając terminologii biblijnej: Zilustrowaniu różnicy między opodatkowaniem proporcjonalnym a progresywnym niech posłuży sama Biblia. Czytamy w niej, iż podstawę judeochrześcijańskiej ekonomii stanowiła dziesięcina. Bóg przecież nakazał, aby oddawać dziesiątą część swoich dochodów. Rzekł On: „Jeśli pobłogosławię cię tak, iż będziesz uzyskiwał dziesięciokrotnie większy przychód, to oddawał będziesz dziesięciokrotnie więcej niż obecnie”. To jest opodatkowanie proporcjonalne. Spójrzmy jednak, co się dzieje, kiedy zaczniemy wyliczać przydział

należny współczesnemu cezarowi. Człowiek średnio zarabiający, któremu nagle przypadłyby w udziale dochody dziesięciokrotnie większe, zmuszony byłby odprowadzać podatek dochodowy większy od dotychczasowego czterdzieści trzy razy [3 2 6 ].

Przekonania Reagana co do podatków nosiły wyraźne ślady nauczania Nelle w kwestii dziesięciny. W podobnym tonie wypowiadał się on poprzedniego roku w New Jersey oraz w Phoenix

[3 2 7 ]

. W New Jersey opowiadał się za tym, co dziś nazywa się podatkiem liniowym,

cytując dla poparcia swej tezy odpowiednie fragmenty Pisma Świętego

[3 2 8 ]

Ogłaszając,

.

że nie istnieje „żadne normalne usprawiedliwienie dla podatku

progresywnego”, Reagan utrzymywał, że owa nowoczesna amerykańska idea została bezpośrednio zaczerpnięta z koncepcji pysznego ateisty Karola Marksa, „który wymyślił ją jako kręgosłup dla państwa socjalistycznego”. Istotnie, Marks wydaje się potwierdzać intuicję Reagana w jednej z najbardziej znanych maksym: „Od każdego wedle jego możliwości, każdemu wedle potrzeb” . Intuicja stanowiła w politycznej filozofii Reagana ważny i wręcz kategoryczny czynnik. To ona też pchała go we właściwym kierunku, kiedy trafił na orbitę [3 2 9 ]

mającą zaprowadzić go do Białego Domu.

CZAS NA WYBÓR W październiku 1964 roku Związek Sowiecki przechodził wielką reorganizację przywództwa, która doprowadziła do zastąpienia Nikity Chruszczowa Leonidem Breżniewem. Zmiana ta – jak sądził Reagan – nie oznaczała wszakże złagodzenia antyreligijnej polityki Sowietów. W tym samym miesiącu, chociaż nie było to jasne przez następne dwie dekady, także w Ameryce miał miejsce punkt zwrotny. Nie chodzi tu jedynie o dwójkę kandydatów gotujących się do wyborów prezydenckich. Oczywiście, rozstrzygnięcie przez Amerykanów, czy ich przywódcą ma zostać Lyndon B. Johnson, czy też kandydat republikanów Barry Goldwater, stanowiło wówczas sprawę ogromnej wagi. Jednakże ów październik był jeszcze czymś więcej, gdyż właściwie uczynił on Ronalda Reagana przyszłym prezydentem. Tak jak niegdyś pewien październik dał w Rosji początek rewolucji bolszewickiej, tak kilkadziesiąt lat później październik zrodził człowieka, który przyczynił się do jej zatrzymania. W tym miesiącu Reagan został poproszony o wsparcie kampanii Goldwatera poprzez wystąpienie w telewizji. Stało się ono znane pod nazwą Czas na wybór. Republikanom tak się ono spodobało, że postarali się, o jego wyemitowanie na kanale ogólnokrajowym. Najbardziej przyczynił się do tego chyba zamożny Walter Knott, którego rola w tym zakresie

została zapomniana. Knott, założyciel słynnej plantacji jagód California’s Berry Farm, zainicjował bowiem zwołanie konwencji republikańskiej, która oszacować miała koszt emisji wystąpienia Reagana w telewizji ogólnokrajowej

[3 3 0 ]

. Okazał się on niemal astronomiczny.

Jednak niestrudzony Knott zapytał wtedy: – Czy jeśli pokryję go z własnej kieszeni, to konwencja zapewni, że wystąpienie Reagana trafi na kanał krajowy? – Wtedy tak – odpowiedzieli zebrani. Czek dotarł do nich kilka dni później. Republikanie mimo to wahali się przeznaczyć tak dużą sumę na kampanię Goldwatera, którego szanse na zwycięstwo wobec kandydatury Johnsona pozostawały i tak skromne. Zatelefonowali do Knotta, pytając: – Może byśmy jednak ten kapitał zainwestowali gdzieś indziej? –W żadnym wypadku – odpowiedział sponsor. – Jeśli wystąpienie Reagana nie zostanie wyemitowane, to nie przeznaczę już na potrzeby partii ani pół dolara . [3 3 1 ]

Zebrani na konwencji uczynili więc tak, jak pierwotnie obiecali. Spot Reagana okazał się ogromnym sukcesem, przynosząc niespodziewany przypływ darowizn na rzecz republikanów. W ten sposób Ronald Reagan po raz pierwszy zaistniał w debacie publicznej. Jego przemówienie nosiło ślady wszystkiego tego, czym żył od ponad dziesięciu lat. Zbierało w jedną całość tematyczne wypowiedzi, których udzielał dla General Electric Theatre, podróżując po kraju. Pionierskie przemówienie w telewizji podnosiło zarówno kwestie wysokiego opodatkowania i zbyt daleko idących regulacji rządowych, jak i zagrożenia dla wolności w Ameryce i za granicą. Przesłanie Reagana dla każdego oglądającego go po raz pierwszy, jak i dla tych, którzy śledzili jego wypowiedzi od dawna, było bardzo jasne. W cieniu pozostała jedynie religijna podbudowa jego wystąpienia. W przemówieniu Reagan pokusił się o ocenę aktualnego stanu wolności na świecie. Ubolewał z powodu „milionów ludzi zniewolonych w sowieckich koloniach i państwach satelickich”. Najbardziej zapadający w pamięć fragment mowy odnosił się jednak do Amerykanów, a konkretnie do ich „rendez-vous z przeznaczeniem”, którego obraz osadził w kontekście biblijnym. Wspomniał on Mojżesza, Izrael oraz sytuację Chrystusa na krzyżu. Odkrył w ten sposób przed Amerykanami nieoczywiste dla nich kategorie myślenia: sprawa wolności okazała się być nierozerwalnie związana z Bogiem, stojąc w opozycji do wrogich sił agresywnego, ateistycznego komunizmu . [3 3 2 ]

„Ja i ty mamy rendez-vous z przeznaczeniem” – kontynuował Reagan. Było to stwierdzenie odważne i stosunkowo dziwne, biorąc pod uwagę okoliczności. Wypowiadał je człowiek, który nigdy urzędu publicznego nie zajmował ani nawet na niego nie kandydował –

dotyczyło to zarówno szczebla państwowego, jak i lokalnego. Teraz, 27 października 1964 roku, wspierając kampanię prezydencką kandydata swojej partii, sam znalazł się nagle w centrum zainteresowania. Niemal wcale nie wspominał o Barrym Goldwaterze, opowiadał natomiast o sobie, o Amerykanach i o ich wspólnym przeznaczeniu. Trudno obecnie zrozumieć, jaki szok wywołało wśród słuchaczy przemówienie Reagana (a w szczególności wspomnienie wspólnej misji dziejowej). Dopiero współcześni traktują je jako tradycyjną części historii amerykańskiej polityki. W latach sześćdziesiątych słowa „rendez-vous z przeznaczeniem” wyraźnie dźwięczały w uszach Amerykanów, nasuwając nieodparte skojarzenie z Franklinem Delano Rooseveltem (będącym notabene bohaterem Reagana w czasach młodości). Przemowa zarówno Roosevelta, jak i Reagana wypełniona była mocnymi, bardzo znaczącymi, choć nie aroganckimi sformułowaniami. Najbardziej oszałamiająca w wystąpieniu tego drugiego była pewność siebie, z jaką odwołał się do przesłania zmarłego prezydenta. Wypowiadając słowa „każdy z nas”, Reagan musiał więc mieć na myśli siebie samego wraz z rodakami, którzy podążają drogą idei Roosevelta. Trudno wszakże oprzeć się wrażeniu, że w październiku 1964 roku Ronald Reagan jako przywódcę Amerykanów zaprezentował siebie. Jeśli chodzi o przemowę Roosevelta, to miała ona miejsce w Filadelfii na Franklin Field w 1936 roku. Kiedy więc ziarna drugiej wojny światowej siane były w hitlerowskich Niemczech, prezydent Stanów Zjednoczonych bił już na alarm. Obserwując Niemcy, powiedział wówczas, że Ameryka zbliża się do podjęcia „swojej misji dziejowej”. Słowa te okazały się jakże prorocze. John McDonough i Robert Trout zaobserwowali, że po zakończeniu wojny było już jasne, iż stanowiły one najbardziej przenikliwe spojrzenie w przyszłość w tamtym okresie. Konflikt dostrzeżony przez Roosevelta wybuchł szybko i zakończył się stosunkowo szybko zwycięstwem Amerykanów. W przypadku Reagana na zwycięstwo takie trzeba było czekać niemal do końca jego administracji – do 1989 roku. Spośród słów Roosevelta Reagana najbardziej zainspirował pewien wyzywający i apokaliptyczny wręcz fragment: Stoimy przed dwiema ewentualnościami: możemy albo skazać nasze dzieci na uczynienie pierwszego kroku ku tysiącletniej ciemności, albo też zachować i przekazać im nadzieję, którą będą mogły się karmić. Jeśli nam się nie uda, to niech przynajmniej nasi potomkowie powiedzą, że dobrze wykorzystaliśmy dany nam czas, robiąc, co tylko mogliśmy.

W tak apokaliptycznym i poruszającym kontekście Roosevelt wspomniał o „rendez-vous z przeznaczeniem”. Okazało się, że wyrażenie to zostało przywołane przez Reagana nie tylko w 1964 roku, ale już dwa lata wcześniej, kiedy występował on w telewizji, popierając innego

znanego republikanina kandydującego wówczas na stanowisko gubernatora Kalifornii – Richarda Nixona. 4 listopada 1962 roku Reagan powiedział: „Każdy z nas ma jakieś rendezvous z przeznaczeniem. Jeśli w nadchodzącym czasie nie podejmiemy tego wezwania, to pozwolimy zgasnąć złotej nadziei dla ludzkości”

[3 3 3 ]

.

Zachować sycącą nadzieję dla potomnych albo kroczyć ku tysiącletniej ciemności; podjąć wyzwanie dziejowe albo pozwolić zgasnąć złotej nadziei ludzkości – tak brzmiał skierowany do Amerykanów testament Ronalda Reagana. Wielu z nich przekonało się do niego i przyjęło to trudne wyzwanie, nie zważając, że wypowiada je osoba pełniąca dotychczas jedynie funkcje przywódcy Związku Zawodowego Aktorów. Co jednak kierowało Reaganem, kiedy dążył do wystąpienia przed kamerami w 1964 roku? Warto zauważyć, że jego przemowa odnosiła się do utraty wolności w różnych formach, nie pomijając intruzji rządu amerykańskiego. Najbardziej jednak na sercu leżała mu kwestia zimnej wojny, a szczególnie przerażająca wizja zwycięstwa w niej bezlitosnych marksistów. Ta ciemna wizja spowodowana była niedawnym kryzysem rakietowym na Kubie. I chociaż język Reagana był nieco apokaliptyczny, to jednak przez jego wypowiedź wyraźnie przebijał wrodzony mu optymizm. Przyszły prezydent, zapraszając do wspólnej misji Amerykanów (w tym siebie samego), ukazał też pierwsze oznaki tej pewności siebie połączonej z wiarą, która piętnaście lat później zaprowadzi go do Białego Domu. W 1965 ROKU, PRZED POCZĄTKIEM KAMPANII REAGANA na stanowisko gubernatora Kalifornii, przyszły polityk udzielił wywiadu dla „New York Timesa”, nakreślając publicznie swoje poglądy polityczne. Streścił je w prostym zdaniu: „Wydaje mi się, że opowiadam się za tym, za czym stoi większość Amerykanów – za godnością, wolnością osobistą i prawem do decydowania o własnym losie” . [3 3 4 ]

W czasie całej kariery politycznej Reagana przesłanie to pozostawało aktualne.

[304] Reagan, Aby wasza Ameryka była wolna, przemówienie na uroczystości pożegnania rocznika 1957 w Eureka College, 7 czerwca 1957, w: Toboła-Pertkiewicz i Chodakiewicz (red.), Moja wizja Ameryki, s. 32. [305] Reagan, Freedom Has No „S” sierpień 1965. [306] Ronald Reagan, Encroaching Government Controls, „Human Events”, 21 lipca 1961, s. 457. [307] Hugh Heclo utrzymuje, że Reagan był „człowiekiem idei” zaliczającym się do grona Jacksona, Madisona i Jeffersona. Zob.: Heclo, Ronald Reagan and the American Public Philosophy, w: W. Elliot Brownlee (red.), The Reagan Presidency (Lawrence, Kansas: University Press of Kansas, 2003). [308] Reagan, Aby wasza Ameryka była wolna, w: Toboła-Pertkiewicz i Chodakiewicz (red.), Moja wizja Ameryki, s. 30.

[309] Tamże. [310] Tamże, s. 32. [311] Więcej na ten temat zob. na przykład: Reagan Spreads Warnings About Reds in Hollywood, „The Independent” (Wilkes-Barre, Peennsylvania), 23 lipca 1961. Artykuł agencji United Press International. [312] Ta wypowiedź Reagana zacytowana została w artykule pt. Red Threat Is Cited United Press International opublikowanym w „New York Times” z 9 maja 1961. [313] Matthew Dallek, The Right Moment (New York: Free Press, 2000), s. 27. [314] Ronald Reagan, Encroaching Government Controls, 21 lipca 1961, s. 457. [315] Przemowa Reagana wygłoszona w Fargo Chamber of Commerce (Izba Handlowa), 26 stycznia 1962. Cyt. za: Dallek, The Right Moment, s. 27. [316] Reagan, Freedom Has No „S”, sierpień 1965. [317] Reagan, Imperium Zła, przemówienie na dorocznej konwencji Narodowego Stowarzyszenia Ewangelicznych Chrześcijan w Orlando na Florydzie, 8 marca 1983, w: Toboła-Pertkiewicz i Chodakiewicz (red.), Moja wizja Ameryki, s. 198. Historię tę Reagan opowiedział także 10 miesięcy później na corocznej konwencji chrześcijańskiego stowarzyszenia National Religious Broadcasters. Zob.: Reagan, Remarks at the Annual Convention of the National Religious Broadcasters, 30 stycznia 1984. [318] Wśród denominacji chrześcijańskich istnieją pewne różnice co do tej doktryny. Pogląd Reagana wpisywał się w nurt myślenia wspólny tzw. fundamentalizmowi chrześcijańskiemu, ewangelikalizmowi i większości odłamów protestantyzmu. Reagan publicznie jako prezydent powtórzył słowa o przymierzu Boga z człowiekiem, cytując Biblię: „Tak bowiem Bóg umiłował świat, że Syna swego Jednorodzonego dał, aby każdy, kto w Niego wierzy, nie zginął, ale miał życie wieczne”. Zob.: Reagan, Remarks at the Annual Convention of the National Religious Broadcasters, 30 stycznia 1984. [319] Obok J 3,16 Reagan wskazał, że ulubionym jego wersetem był także 2 Krn 7,14. [320] Herbert E. Ellingwood, Ronald Reagan: „God, Home and Country”, „Christian Life”, listopad 1980, s. 50. [321] Nie będę podejmował kwestii, na ile przekonanie to zgadza się z chrześcijańską teologią. Nie jest to wszelako doktryna rzadko spotykana. Z drugiej strony, wielu chrześcijan wierzy, że jeśli człowiek nigdy nie miał okazji słyszeć Chrystusowej Ewangelii, to nie jest on za to odpowiedzialny, a więc nie zostanie potępiony w życiu pośmiertnym. Inaczej rzecz się ma z wieloma rosyjskimi ateistami, którzy mieli okazję usłyszeć Ewangelię nieoficjalnie przemycaną do nich przez chrześcijan, lecz i tak nie przyjęli jej. Działo się tak po części z powodu ich ateistycznego wychowania fundowanego przez państwo sowieckie. [322] Reagan często cytował C.S. Lewisa. Zob. między innymi: Reagan, Speech at Wheaton College, Wheaton, Illinois, 8 października 1980. Tekst tej mowy znajduje się w Bibliotece Reagana, Reagan 1980 Campaign Speeches, October 1980. [323] C.S. Lewis, Chrześcijaństwo po prostu (Poznań: Wydawnictwo Media Rodzina, 2002, tłum. Piotr Szymczak), s. 80-81. [324] Kolega Reagana i późniejszy jego doradca do spraw bezpieczeństwa Richard V. Allen tak o tym mówił: „Wierzył on [Reagan], że Rosjanie byli ludźmi głęboko religijnymi. Zdawał sobie sprawę, że to rząd komunistyczny powstrzymywał ich przed wyznawaniem wiary. Jest to ważny powód, dla którego Reagan nienawidził wręcz komunizmu”. Wywiad z Richardem V. Allenem, 12 listopada 2001. [325] Maria Anne Hirschmann, Hansi: The Girl Who Left the Swastika (Hansi Ministries, 2000). [326] Ronald Reagan, Losing Freedom by Installments, przemowa w zakładzie Fargo Chamber of Commerce w Północnej Dakocie, 26 stycznia 1962. Zob. także: Reagan, America the Beautiful, przemówienie z okazji rozdania dyplomów, William Woods Collge, czerwiec 1952.

[327] Przemówienie w Phoenix zostało wygłoszone 30 marca 1961 r. Znajduje się w Bibliotece Reagana. Przemówienie w New Jersey także wygłoszone zostało w 1961 r. [328] Reagan, Encroaching Government Controls, „Human Events”, 21 lipca 1961, s. 457-460. Zob. także: przemówienie w Phoenix z 30 marca 1961; Anne Edwards, Early Reagan, s. 539-557; oraz Reagan, Hubler, Where’s the Rest of Me?, s. 302-312. [329] Tamże. [330] Informację tę przekazał mi mój reporter Charles Wiley, który usłyszał ją bezpośrednio od Knotta podczas obszernego wywiadu, jaki z nim przeprowadził. [331] Informacje pochodzą z raportu Wiley’a o rozmowie z Knottem. Ich prawdziwość wydaje się potwierdzać opis wydarzeń dostarczony przez Ricka Perlsteina w Before the Storm (New York: Hill and Wang, 2001), s. 440-441, 492 i 500-501. Na temat kalifornijskich konserwatystów: Reagana, Knotta i innych, zob. także: Lisa McGirr, Suburban Warriors: The Origins of the New American Right (Princeton, New Jersey: Princeton University Press, 2001). [332] Reagan, Czas na wybór, ogólnokrajowe wystąpienie telewizyjne na rzecz senatora Barry’ego Goldwatera, 27 października 1964, w: Toboła-Pertkiewicz i Chodakiewicz (red.), Moja wizja Ameryki, s. 50. [333] Reagan wyrzekł te słowa 4 listopada 1962 r. w ramach przemowy wspierającej kalifornijską kampanię gubernatorską Richarda Nixona. Tekst przemówienia znajduje się w: Davis Houck, Amos Kiewe, Actor, Ideologue, Politician: The Public Speeches of Ronald Reagan (Westport, Connecticut: Greenwood Press, 1993), s. 27-35. [334] Lawrence E. Davies, Reagan Assesses Political Future, „New York Times”, 25 lipca 1965, s. 52.

ROZDZIAŁ 9

Bóg w Sacramento

„Ten, kto wprowadzi do urzędów publicznych pierwotne zasady chrześcijaństwa, zmieni oblicze świata”. Ronald Reagan cytujący Benjamina Franklina w gubernatorskiej mowie inauguracyjnej, 1967 r.[3 3 5 ] „Tego, jak doszło do mojego wyboru, ani tego, dlaczego znajduję się w tym miejscu, nie potrafię wyjaśnić inaczej, jak tylko przez wiarę, że są to części Bożego planu”. Ronald Reagan, wywiad dla „Christian Life”, 1968 r.[3 3 6 ]

A

by Reagan mógł podjąć walkę z komunizmem na poziomie polityki państwowej, potrzebował odpowiedniego doświadczenia w sprawach publicznych. Świetną okazją ku temu stało się objęcie przez niego urzędu gubernatora Kalifornii w styczniu 1967 roku i sprawowanie go do stycznia 1975 roku, aczkolwiek stanowisko to było dla niego czymś więcej niż tylko furtką do prezydentury. Ten zdecydowany konserwatysta objął urząd w wyniku szeregu lokalnych i stanowych uwarunkowań, które wywołały w nim silną chęć wyrażenia własnej koncepcji rządu i tego, czego rząd powinien, a czego nie powinien dopuszczać się wobec obywateli. Publiczne wypowiedzi Reagana z tego okresu, podobnie zresztą jak z każdego innego, pozostawały naznaczone konsekwentnym podkreślaniem znaczenia religii. Po raz kolejny wśród spraw najwyższej wagi umieszczał on Boga. Fakt ten nie budził wątpliwości, odkąd tylko Reagan objął fotel gubernatora. Już w pierwszych słowach swojego przemówienia inauguracyjnego z początku 1967 roku powiedział: „Nie wyobrażam sobie, aby ktokolwiek mógł przyjąć pełnomocnictwo do sprawowania władzy, nie zwracając się do Boga o pomoc”. Następnie Reagan, wskazując na wyzwania, jakie niesie za sobą jego nowa funkcja, odwołał się do wyższego autorytetu, mówiąc: „Modlę się za nas, prawodawców i rządzących, abyśmy otrzymali mądrość i siłę przekraczającą nasze własne ograniczenia; abyśmy podążając za Bożym prowadzeniem, unikali kierowania się własnym interesem i mogli w ten sposób budować wspólnotę, w której panuje prawo, sprawiedliwość i wolność” . [3 3 7 ]

Ponadto w tym inauguracyjnym wystąpieniu Ronald Reagan obiecał wyraźnie i bez cienia wahania, że swoje publiczne obowiązki zamierza wypełniać, kierując się nauczaniem Chrystusa. Aby uczynić to jasnym, przytoczył cytat Benjamina Franklina o wcielaniu w życie tych nauczań, aby „zrewolucjonizować świat” . Odwołanie do Franklina, czynione – jak cała przemowa Reagana – bez kartki, wspominane jest przez słuchaczy na różne sposoby. [3 3 8 ]

Wobec braku nagrania z tej inauguracji najrzetelniejszą relacją pozostaje chyba wspomnienie Nancy Reagan, spisane w jej autobiografii z 1980 roku . Zapamiętała ona, że podczas przemówienia jej mąż nagle zamilkł, odwrócił się do kapelana senatu, który chwilę wcześniej [3 3 9 ]

otworzył całą ceremonię, a następnie powiedział: Wyobrażając sobie ten moment, nie myślałem o tym, co tutaj Wielebny powie. Jestem wszakże głęboko wdzięczny Wielebnemu za jego obecność, ponieważ nie tylko przypomniał on nam o obecności kogoś, bez kogo nie podjąłbym się wykonywania moich zamierzeń, ale i tę obecność tutaj wprowadził. Ktoś kiedyś powiedział, mógł to być Benjamin Franklin, że zrewolucjonizuje świat ten, kto obejmując urząd publiczny, wprowadzi zasady i naukę Księcia Pokoju [3 4 0 ]; tego ludzie pamiętać będą przez tysiące lat. Nie sądzę, aby ktokolwiek mógł w pełni sprostać temu wyzwaniu. Nie jestem na tyle zarozumiały, aby twierdzić, że będę potrafił to uczynić, lecz będę się starał z całego serca. Myślę, że tego właśnie potrzeba dzisiejszemu światu [3 4 1 ].

Zrewolucjonizowanie świata, trwanie w pamięci przez tysiące lat... Bez wątpienia nowy gubernator dawał w ten sposób do zrozumienia, że jego aspiracje sięgają zdecydowanie dalej niż przeciętnego polityka stanowego. Zadowolenia z programu Reagana nie krył jeden z jego wiernych słuchaczy, a zarazem przyjaciel i towarzysz – Christian Herbert E. Ellingwood. Nie wyobrażał on sobie jednak, iżby przesłanie Reagana mogło dotyczyć czegoś więcej niż Sacramento – stolicy Kalifornii

[3 4 2 ]

.

ŻYCIE DUCHOWE RONALDA REAGANA z początku lat sześćdziesiątych pozostaje prawie nieudokumentowane. Mimo że były to jeszcze lata jego ostatnich wystąpień w General Electric Theatre, do których dołożył słynną mowę Czas na wybór, to jednak generalnie nieczęsto przemawiał przed szerszym audytorium. Spowodowane to było koncentracją na rodzinie, w którą – wraz z Nancy – inwestował wiele wysiłku. Rodzina Reagana bowiem, podobnie jak cała niemal Ameryka w latach sześćdziesiątych, zmagała się ze zmianami obyczajowymi. Po ślubie z Nancy Ronald przyłączył się do Kościoła prezbiteriańskiego w Bel Air i – wraz z rodziną – uczęszczał do niego aż do momentu objęcia urzędu gubernatora w Sacramento. Pewnej niedzieli jednakże, gdy Reaganowie szykowali się do wyjścia na nabożeństwo, młody Ron zaczął marudzić. Kiedy ojciec poszedł go pospieszyć, znalazł syna w jego pokoju, ubranego w niebieskie jeansy i T-shirt. Zapytany, dlaczego nie ma na sobie garnituru, chłopiec odpowiedział z uporem: „Nigdzie się nie wybieram. Nie wierzę w to wszystko i nie idę!”. Ron Reagan wspominał to zdarzenie jakieś czterdzieści lat później. Mówił o swoim ojcu, że „gryzło go to przez bardzo długi czas. Właściwie myślę, że nigdy nie przestało... [Była to] jedna z rzeczy, która niepokoiła go bardziej niż cokolwiek innego” . Reaganowi leżało na [3 4 3 ]

sercu, aby chrześcijaninem został zarówno Ron, jak i jego siostra Patti. „Chciałbym, aby przyjęli Chrystusa” – mówił nieraz swojemu starszemu synowi Michaelowi. Jego pragnienie nie zmieniło się w toku kariery politycznej. Podobne słowa powtórzył w 1984 roku, na krótko przed wydaniem córki za mąż, w czasie obiadu rodzinnego w Waszyngtonie. Chwycił wtedy rękę syna i szepnął mu: „Żeby tylko Patti przyjęła Chrystusa” . [3 4 4 ]

Sama „wiara w Boga” nie była dla Reagana tożsama z „przyjęciem Chrystusa” – czynił tu istotne rozróżnienie. Obawiał się, mimo wszystko, że jego syn niewystarczająco wierzy w Boga i nie dąży do przyjęcia Chrystusa. Martwiło go to do tego stopnia, że o podejrzewanym u Rona ateizmie wspomniał nawet Michaiłowi Gorbaczowowi w czasie prywatnego spotkania przywódców na szczycie w Moskwie . [3 4 5 ]

Reaganowi sprawiało trudność odpowiadanie na wątpliwości co do Boga wysuwane przez jego dzieci. Miały one zupełnie inne dzieciństwo niż ich ojciec; przeżywały całkiem odmienne problemy, które kształtowały ich myślenie. Nie przyswoiły więc chrześcijaństwa w takim stopniu, w jakim niegdyś przejął je Ronald od swojej matki. Dla ojca stanowiło to pewnego rodzaju osobistą porażkę. Przyszłość przyniosła jednak zaskoczenie. W 1995 roku Patti, najtrudniejsze chyba i najbardziej nieprzewidywalne dziecko Reaganów, wydała książkę Angels Don’t Die: My Father’s Gift of Faith (Aniołowie żyją wiecznie: Wiara, jaką otrzymałam od ojca). Książka opisuje dar, jaki przekazał córce ojciec. Pisze ona: Świat słyszy wiele o Ronaldzie Reaganie. Niech dowie się zatem i tego, że Ronald Reagan podarował swojej córce głęboką, żywą wiarę w Bożą miłość; w miłość, jaka nigdy nie ustaje, bez względu na trudności życiowe i okrucieństwo świata; w miłość niezmienną, bezwarunkową i wieczną. Świat powinien wiedzieć, że Ronald Reagan był ojcem, który cierpliwie wyjaśniał swemu dziecku niejasności dotyczące Boga, aniołów i cudów. Dziecko to wyrosło na człowieka, który nigdy nie zwątpił w cuda i w obecność Bożą i który wciąż słyszy odpowiedzi udzielane przez ojca, nawet wtedy, gdy ciemności zdają się przytłaczać[3 4 6 ].

Słowa Patti nie pozostawiają wątpliwości, że daleka była ona od ateizmu, aczkolwiek nie jest pewne, czy zdecydowała się przyjąć Chrystusa. Jakkolwiek było, ojciec musiał być poruszony sposobem, w jaki odwdzięczyła mu się córka. Jej książka ukazała się wprawdzie na krótko po tym, jak Reagan ogłosił, że cierpi na Alzheimera, lecz w momencie jej publikacji był jeszcze na tyle sprawny, że mógł swobodnie rozmawiać z córką. W latach sześćdziesiątych, kiedy Reagan pozostawał członkiem zgromadzenia prezbiterian w Bel Air, między nim a pastorem Donnem D. Moomawem nawiązała się przyjaźń, która przetrwała do ostatnich chwil życia. Donn D. Moomaw, zanim rozpoczął karierę duchownego, był popularnym w Ameryce rugbystą grającym w drużynie Uniwersytetu

Kalifornijskiego. Znany był także z założenia chrześcijańskiej organizacji sportowej Fellowship of Christian Athletes. Według Donna Moomawa jego relacja z Reaganem przekraczała ramy kongregacji. Stali się przyjaciółmi, rozmawiając często o sprawach dotyczących życia i śmierci. Pastor, poproszony przez byłego reportera „New York Timesa” Boba Slossera o opisanie tych rozmów, odmówił, powołując się na dyskrecję osoby duchownej. Jasne jednak było – powiada Slosser – że Moomaw nie wyraził zgody ze względu na to, że ich konwersacje dotyczyły „głębokich tematów, jak kwestie zbawienia, życia wiecznego, boskości Chrystusa, woli Bożej oraz zwyczajnych problemów codzienności jako ilustracji dla tych problemów teologicznych” . [3 4 7 ]

Moomaw wspominał, że Reagan uwielbiał prowadzić dyskusje teologiczne. Czynił to zarówno w czasie osobistych spotkań, jak i podczas rozmów telefonicznych. Nieraz dzwonił do pastora po wygłoszonym przez tegoż kazaniu, usiłując odnieść nauczanie do własnego doświadczenia, a niekiedy także wyrażając swoje odmienne zdanie. Pastor określał Reagana jako „obeznanego w sprawach wiary” i „bardzo dobrze rozumiejącego Pismo Święte”. Polityk w oczach Donna Moomawa „demonstrował swoje uwielbienie dla wielkich hymnów”, a „w czasie nabożeństw widać było jego niezwykłe skupienie. Podczas wspólnej modlitwy doświadczał smutków i radości, angażował się w śpiew. Był chyba bardziej niż ktokolwiek inny świadom, jakie znaczenie ma modlitwa uwielbienia”

[3 4 8 ]

.

Reagan od czasu do czasu spotykał się z pastorem także w czasie sprawowania urzędu gubernatora. Ważne było dla niego utrzymywanie prywatnego kontaktu z chrześcijańskimi towarzyszami, do których zaliczał się również Pat Boone. Nie mniej istotna pozostawała dla Reagana modlitwa – natychmiast po tym, jak poznał wynik wyborów gubernatorskich, udał się wraz z żoną do kościoła, aby się pomodlić . Sprawy dla siebie ważne powierzał on Bogu także w asyście pastora Moomawa. Slosser zapamiętał, że przyjaciele nie tylko dyskutowali o politycznych i moralnych wyzwaniach stojących przed gubernatorem, lecz i wspólnie za nie się modlili . Pastor nazywał Reagana „człowiekiem, w którym nie ma żadnego podstępu, autentycznie kierującym się w życiu zasadami... Podejmując decyzje, chce on pozostawać moralnie nieskażony, odwołuje się do zdrowego rozsądku i poszukuje Bożego prowadzenia”. Moomaw wspominał, że „przeklęczeli razem wiele godzin”. [3 4 9 ]

[3 5 0 ]

Nie będzie niespodzianką stwierdzenie, że odkąd Reagan został gubernatorem, jego posunięcia i mowy polityczne były wyrazem jego przekonań religijnych, rozwijanych także dzięki osobistym rozważaniom. Polityk, będący przeciwieństwem „zgnuśniałego parafianina”, brał sobie do serca kazania pastora Moomawa do tego stopnia, iż pastor w maju 1968 roku wspomniał, że z przemówień Reagana powraca do niego wiele obrazów wyraźnie

pochodzących z jego własnych kazań

[3 5 1 ]

.

Zarówno z nauczania Moomawa, jak i z wypowiedzi Reagana przebija przesłanie, że państwo może wiele zaczerpnąć od Kościoła. Gubernator powiedział Davidowi Frostowi, że postacią historyczną, którą podziwia najbardziej, jest Chrystus, od którego prawodawcy mogliby się z powodzeniem wiele nauczyć

[3 5 2 ]

. Reagan pytał retorycznie we wrześniu 1967

roku: „Czy możesz wymienić chociaż jeden problem, który pozostałby nierozwiązany, jeśli podążylibyśmy za nauką tego człowieka z Galilei?” . Następnie dodawał, że w „prostych [3 5 3 ]

słowach Jezusa z Nazaretu” odnaleźć można rozwiązanie „każdej trudności”

[3 5 4 ]

.

W późniejszym wystąpieniu gubernatorskim stwierdził ponadto: „Żadne dodatkowe prawa nie byłyby w ogóle potrzebne, jeśli żylibyśmy według złotej zasady [«Wszystko, co byście chcieli, aby ludzie dla was czynili, i wy dla nich czyńcie» – przyp. tłum.]”

[3 5 5 ]

.

W czasie swego urzędowania Reagan musiał się mierzyć z wyzwaniami skłaniającymi go do szukania rozwiązań w wierze. Jednym z nich był problem kary śmierci. Gubernator uznawał, że ten rodzaj sankcji pozostaje w zgodzie z nauką Biblii. Poświęcał mu dużo uwagi i przemyśleń. W jego biblioteczce na ranczo wciąż znaleźć można wydaną w 1925 roku książkę Lamara T. Bermana na temat kary śmierci. Jej fragmenty – analizujące pod tym kątem Pismo Święte – zostały przez Reagana podkreślone i wzięte w nawias czerwonym atramentem

[3 5 6 ]

.

Mimo przekonania o biblijnej zasadności sankcji pozbawienia życia Reagan w czasie swojego urzędowania odwołał się do modlitwy o Boże prowadzenie w tej sprawie. Stało się tak w związku ze sprawą Aarona Mitchella, który w czasie napadu z bronią w Sacramento zamordował policjanta, ojca dwójki dzieci, co podkreślał Reagan. Mitchell został skazany na śmierć, na biurko gubernatora trafiła jednak prośba o jego ułaskawienie. Polityk wspominał później noc poprzedzającą wydanie decyzji w tej sprawie jako najtrudniejszą w czasie swego urzędowania w Kalifornii. Powiedział wtedy, że żadna sprawa urzędowa gubernatora nie wymaga „więcej modlitwy” niż dokonanie wyboru co do wyroku śmierci. Pomocy rozdartemu Reaganowi udzielił Donn Moomaw, który przybył służyć mu poradą. Obaj uklękli obok stołu i rozpoczęli modlitwę. Po jej zakończeniu przez pastora, gubernator wciąż prosił Boga o poznanie Jego woli i podjęcie słusznej decyzji . [3 5 7 ]

Reagan odrzucił prośbę o ułaskawienie Mitchella. Następnego dnia o dziesiątej rano zabójca został umieszczony w komorze gazowej w San Quentin. Egzekucja ta była jedyną, jaką przeprowadzono w czasie ośmioletniego urzędowania Reagana w Kalifornii . Chociaż jego ostateczna decyzja o nieprzyznaniu łaski wskazywała na żelazną konsekwencję przekonań, to jednak nie jest to pełny obraz polityka. Więcej światła na jego serce rzucają [3 5 8 ]

pokorne chwile modlitwy z Donnem Moomawem. Ukazują one troskę Reagana o postępowanie w zgodzie z sumieniem oraz o właściwe rozpoznanie Bożej woli.

GUBERNATOR REAGAN NA TEMAT MOCY MODLITWY Będąc gubernatorem, Reagan szybko zorientował się, że udział w życiu publicznym wyraźnie wpływa na kształt jego modlitwy. Wyznał on w maju 1968 roku (a więc niecałe półtora roku od objęcia urzędu), że chociaż modlitwa zawsze stanowiła część jego życia, to w ostatnich miesiącach poświęcał na nią więcej czasu niż kiedykolwiek wcześniej. „Dzięki sile i mądrości otrzymywanym poprzez modlitwę – wspominał – przezwyciężać mogłem lęki i wątpliwości, jakie nachodziły mnie każdego dnia w związku z moją pracą”

[3 5 9 ]

.

W czasie urzędowania w Sacramento Reagan upublicznił swoje przeświadczenie, że Ameryka jest w stanie rozwiązać swoje problemy przez „zawierzenie mocy większej od naszej”. Pokładał ogromną ufność w moc modlitwy i zachęcał do niej od wczesnych lat swojej kariery, bez względu na to, czy jego słuchacze byli wierzący, czy niewierzący. „Głęboko wierzę w Jego obietnicę, że «gdzie dwóch albo trzech gromadzi się w imię Jezusa, tam jest On pośród nich»” – pisał w liście do państwa Ripple z Bakersfield w podziękowaniu za zanoszone przez ich kościół modlitwy. „Wydaje mi się – dodawał – że dostrzegam wsparcie płynące z ich modlitw, i wręcz doświadczam go” . [3 6 0 ]

Wielkie znaczenie miała dla Reagana także codzienna modlitwa osobista. Nancy Reagan wspominała, że jej mąż „modlił się bezgranicznie dużo”, gdziekolwiek był i cokolwiek robił . Według sędziego Williama P. Clarka, zwracanie się do Boga było dla Reagana „na tyle istotne”, że czynił to przy każdej niemal codziennej sprawie . Innym, najlepszym bodaj po Nancy Reagan, znawcą życia duchowego Ronalda w czasie jego zmagań politycznych był Bill Clark. Ten gorliwy katolik pełniący obowiązki szefa kancelarii gubernatora podążył później za Reaganem do Białego Domu, obejmując tam stanowisko między innymi doradcy do spraw bezpieczeństwa wewnętrznego . Edmund Morris określił Clarka jako „najbardziej błyskotliwego” doradcę w Białym Domu oraz „najważniejszą i najbardziej wpływową postać” w czasie pierwszej kadencji Reagana. Wskazał ponadto, że wśród dwóch sztabów administracji prezydenckiej Clark był jedyną osobą pozostającą w duchowej zażyłości z prezydentem . [3 6 1 ]

[3 6 2 ]

[3 6 3 ]

[3 6 4 ]

Clark wspomina, że nierzadko modlił się z Reaganem . Przywołuje pierwszą podróż gubernatora poza Kalifornię (do Waszyngtonu). Na pokładzie samolotu zmierzającego do Baltimore Clark poinformował wówczas polityka, że Martin Luther King Junior został [3 6 5 ]

zastrzelony. Kiedy zaskoczony brakiem komentarza doradca odchodził, odwrócił się jeszcze na moment i ujrzał Reagana klęczącego z pochyloną głową, pogrążonego w bezgłośnej modlitwie

[3 6 6 ]

.

Reagan ufał w moc modlitwy dotyczącej nie tylko zawirowań politycznych, ale nawet i dolegliwości fizycznych. W swojej drugiej autobiografii opowiada on historię choroby wrzodowej, na którą niegdyś zapadł. Nie informując o stanie swego zdrowia nikogo z wyjątkiem żony oraz lekarza, modlił się, aby jego przypadłość ustąpiła. Pewnego ranka, gdy sięgnął po lekarstwo, „coś wewnątrz” powiedziało mu: „Więcej już tego nie potrzebujesz”. Godzinę lub dwie później na umówione spotkanie przybył pewien człowiek z południowej Kalifornii. Po przedyskutowaniu odpowiednich kwestii, kiedy opuszczał już biuro, odwrócił się i obwieścił, że jest członkiem grupy każdego dnia modlącej się za gubernatora. Mile zaskoczony tym spontanicznym wyznaniem Reagan podziękował mu

[3 6 7 ]

.

Tego samego dnia gubernator miał innego gościa – tym razem z północnej części stanu. Gdy ten wychodził, również powiedział Reaganowi, że spotyka się codziennie z grupą ludzi, która modli się za niego. Niedługo po tych wydarzeniach Reagan wybrał się do lekarza. Dowiedział się wtedy, że wrzód nie tylko ustąpił, ale i że po zaleczonym schorzeniu nie ma nawet śladu. „Czy taka jest moc modlitwy?” – rozmyślał po tym. Był przekonany, że nie mógł być to zbieg okoliczności

[3 6 8 ]

.

Modlitwa stanowiła więc jakby opokę w gubernatorskiej misji Reagana. W jednym z wywiadów powiedział on (co potwierdził również pastor), że dwoma rzeczami, o które najbardziej prosił Boga, były mądrość i siła . Wiele razy przywoływał słowa Lincolna, że wielokroć na kolana rzucało go „przytłaczające przeświadczenie”, jakoby nie miał dokąd pójść albo nie miał już sił. „Reagan doświadczał czegoś takiego nieustannie” – mówił Clark . [3 6 9 ]

[3 7 0 ]

Ciężar obowiązków służbowych kierował Reagana ku odnajdywaniu pociechy w Bogu i ku dzieciństwu spędzonemu w Dixon. Myślał zwłaszcza o Nelle, która zmarła kilka lat wcześniej, oraz o pastorze Benie Cleaverze. Do Cleavera Reagan napisał piękny list, dziękując mu za pomoc w budowaniu jego wiary, na której nieustannie, jako gubernator, polegał. Wiara ta – powiadał – wyrobiła w nim nawyk zwracania się w trudnościach nie tyle do ludzi, co przede wszystkim ku niebu. „Pewnie Bóg chwilami męczy się moimi wołaniami o siłę, odwagę i mądrość” – czytamy w liście do pastora. Jednak wysłuchuje ich. „Bez Jego pomocy nie byłbym w stanie wykonywać mojej pracy nawet przez jeden dzień” – wyznawał gubernator . [3 7 1 ]

REAGAN EWANGELIZUJE KALIFORNIĘ

W czasie, kiedy Reagan rządził jako gubernator, po raz pierwszy zaczął nabierać przekonania, że Ameryka wymaga odnowy religijnej, duchowego przebudzenia. Na śniadaniu połączonym z modlitwą w 1972 roku stwierdził: „Wydaje mi się, że nasz naród, wraz z całym światem, bardziej niż kiedykolwiek wcześniej potrzebuje duchowej odnowy” w wywiadzie udzielonym „Christianity Today”, powiedział:

[3 7 2 ]

. Następnie

Przez ten kraj ciągle przetaczają się fale hedonizmu oraz humanizmu... Tym niemniej, przeczuwając wybuch wielkiego zrywu przeciwko tym falom, pozostaję optymistą. (...) Istnieje w tym kraju tęsknota za duchowym przebudzeniem, za powrotem do nienaruszalnych standardów moralnych – standardów, na których zbudowano Amerykę[3 7 3 ].

Tego rodzaju wypowiedzi Reagana nie były tylko publicznym apelem do religijnego, konserwatywnego elektoratu. Znacznie więcej ich bowiem zaobserwować można w prywatnych listach polityka do poszczególnych obywateli. Oto krótkie ich przykłady z lat siedemdziesiątych: Do brooklyńskiego pełnomocnika do spraw kontroli narkotykowej: „To, czego nam potrzeba, to duchowe przebudzenie oraz powrót do zasad moralnych społeczeństwa chrześcijańskiego”. Do zwyczajnego obywatela: „Jestem głęboko zatroskany rozrostem hedonizmu, tej popularnej dziś humanistycznej filozofii. Myślę, że jako naród musimy się duchowo odrodzić... i oby to odrodzenie nastąpiło już wkrótce”. Do innego obywatela: „Od dłuższego czasu przeczuwam, że ludzie w tym kraju oczekują powrotu do spraw duchowych”. Do jeszcze innego: „Ten naród powinien przeżyć nowe narodziny duchowe – musimy je przeżyć bardzo szybko”. Do absolwentów liceum w Wayne (New Jersey): „Żaden naród, który zrezygnował ze swojego Boga, nie był w stanie pisać kolejnych kart historii. Potrzebujemy ponownego przebudzenia i ponownego potwierdzenia wiary w Boga” . [3 7 4 ]

Rozprzestrzenianie tego przesłania przez Reagana w latach sześćdziesiątych i siedemdziesiątych potwierdza też Herb Ellingwood w artykule zatytułowanym Ronald Reagan: „God, Home, and Country”. Przytacza on relacje wielu świadków: Po tym, jak gubernator złożył swoje świadectwo na spotkaniu ewangelizacyjnym Full Gospel Business Men’s Fellowship w Sacramento, słyszałem jego rozmowę z Demosem Shakarianem. Padły w niej te same słowa, którymi Reagan instruował swoją ochronę w czasie kampanii 1976 roku. Te same słowa usłyszeli przedstawiciele kościoła Boba Mumforda na Florydzie w odpowiedzi na swoje pytania. To samo przesłanie trafiało publicznie do organizacji California Association of Christian Schools i prywatnie – w listach do jej uczniów. Identyczne słowa usłyszał osobiście od Reagana papież Paweł VI. Słowa te brzmiały za każdym

razem niemal identycznie: „Nadszedł czas, aby powrócić do Boga i zaufać Mu, że uleczy On Amerykę”[3 7 5 ].

Reagan jako gubernator starał się nieść Kalifornijczykom przesłanie Ewangelii. Pewnego razu, nie zważając na niestosowność sytuacji, zaprosił między innymi członków Sądu Najwyższego i rządu, aby na wspólnym posiedzeniu wysłuchali kazania gwiazdy ewangelizacyjnej Billy’ego Grahama. Zapowiadając występ kaznodziei, Reagan stwierdził: „Nie ma w tym kraju potrzeby bardziej palącej niż odkrycie na nowo naszego dziedzictwa duchowego”. Po tym wstępie Graham zaczął nawoływać przywódców Kalifornii do nawrócenia. To, co stało się wówczas, najlepiej opisał Herb Ellingwood: „Jedno zdarzenie w stolicy stanu zmieniło życie tak wielu” . Nie ma wątpliwości, że sesja ta skutecznie [3 7 6 ]

poruszyła serca znaczącej i licznej publiczności. Bardzo wiele spośród „Reaganowych popisów oratorskich” z tego okresu było jawnie chrześcijańskich . Gubernator często wspominał o Jezusie Chrystusie także w korespondencji prowadzonej z piszącymi do niego nieznanymi mu ludźmi. Nie krył się ze swoją apologią chrześcijaństwa i służeniem sprawie Chrystusa . W 1970 roku [3 7 7 ]

[3 7 8 ]

prowadzącemu z nim wywiad zadał pytanie retoryczne: „Jak można przekreślać proroctwa Starego Testamentu, które na setki lat przed narodzeniem Chrystusa zapowiadały każdy niemal szczegół Jego życia, Jego śmierć i to, że jest On Mesjaszem?” . [3 7 9 ]

W liście z marca 1978 roku, skierowanym do pewnego liberalnego duchownego, który poddawał w wątpliwość boskość Chrystusa i oskarżał gubernatora o „ograniczoną teologię na poziomie szkółki niedzielnej”, Reagan napisał: Możliwe, że Jezus nigdy nie użył słowa „Mesjasz” w odniesieniu do siebie samego (choć nie jestem tego całkiem pewien), aczkolwiek w Ewangelii świętego Jana (w rozdziale pierwszym, dziesiątym oraz czternastym) identyfikuje się On z Mesjaszem wystarczająco wyraźnie. Czy istnieje jakakolwiek dwuznaczność w Jego słowach: „Ja jestem drogą i prawdą, i życiem. Nikt nie przychodzi do Ojca inaczej, jak tylko przeze Mnie?...”. U Jana, w rozdziale dziesiątym, czytamy: „Ojciec jest we Mnie, a Ja w Ojcu”. Jezus wskazuje tu, że jest z Bogiem; że był z Bogiem „zanim świat powstał” i że zasiada On „po prawicy Boga...”. Te oraz inne wypowiedzi Jezusa na swój temat wykluczają, moim zdaniem, jakąkolwiek wątpliwość odnośnie do Jego boskości. Nie wydaje mi się, aby pozostawił On tę kwestię nierozstrzygniętą. Jeśli nie był tym, o kim sam mówił, to musiał być największym kłamcą, jakiego świat widział. Wszelako nigdy nie uwierzę, iżby kłamca albo szarlatan mógł wywierać na ludzkość od dwóch tysięcy lat tak ogromny wpływ. Można by spytać, czy największy łgarz, jeśliby go krzyżowano, trwałby wciąż w swoim kłamstwie, skoro uratowałoby go jedno proste wyznanie?... Czy Jezus zgodziłby się, przy akceptacji innych elementów Jego przesłania, na odrzucenie nauki dotyczącej Jego tożsamości (tak jak uczynił pan i czynią niektórzy)?[3 8 0 ].

Reagan ustawicznie, nie tylko w okresie, gdy pozostawał gubernatorem, zarówno publicznie, jak i prywatnie, bronił w podobny sposób chrześcijaństwa . Niektórzy w jego [3 8 1 ]

apologetyce rozpoznają słynny argument C.S. Lewisa pochodzący z Chrześcijaństwa po prostu . Lewis przestrzegał czytelników przed zajmowaniem pewnego „niepoważnego” [3 8 2 ]

stanowiska odnośnie do Chrystusa; stanowiska głoszącego: „Gotów jestem uznać Jezusa jako wielkiego nauczyciela moralności, lecz nie uznaję, że jest On Bogiem”. Pisarz protestował: Akurat tego nie wolno nam mówić. Ktoś, kto byłby tylko człowiekiem, a zarazem mówił takie rzeczy jak Jezus, nie mógłby być wielkim nauczycielem moralności. Byłby albo szaleńcem – niczym człowiek, który utrzymuje, że jest sadzonym jajem – albo szatanem z piekła rodem. Trzeba wybrać. Ten człowiek albo był i jest Synem Bożym, albo szaleńcem lub czymś jeszcze gorszym. Możesz kazać Mu się zamknąć jako głupkowi, możesz na Niego napluć i zabić Go jako wcielonego demona albo możesz upaść Mu do stóp i nazwać Go Panem i Bogiem. Ale nie prawmy protekcjonalnych bzdur, że był wielkim człowiekiem i nauczycielem. Tej możliwości nam nie zostawił[3 8 3 ].

Zaznajomienie Reagana z tym Lewisowkim argumentem zwanym „albo Bóg, albo oszust, albo szaleniec” , pokazuje, jak bardzo polityk był gotów zgłębiać filozofię chrześcijańską czy to dla własnego pożytku, czy też dla dobra swoich respondentów w rodzaju owego [3 8 4 ]

pastora metodystów, z którym toczył polemikę. Zapał Reagana do obrony chrześcijaństwa i prowadzenia debat teologicznych na wzór Lewisa pokazuje, że wiary gubernatora nie sposób określić jako płytkiej. Czerpał on wiele od oksfordzkiego uczonego i cytował go wielokroć, nazywając słynne Listy starego diabła do młodego „dziełem wybitnym” . Swobodne posługiwanie się przez Reagana argumentem Lewisa (argumentem, który notabene na stałe [3 8 5 ]

zagościł w nauczaniu seminaryjnym) pozwala dostrzec, jak bardzo przenikliwa była jego znajomość Nowego Testamentu i nauczania Chrystusa.

„BOŻY PLAN” Każdy, kto słuchał przemówienia Czas na wybór, zdawał sobie sprawę, że obejmujący w 1967 roku urząd gubernatora Reagan postrzegał Amerykę jako kraj przeznaczony przez Boga do czegoś specjalnego. Wskazanie, że „każdy z nas ma jakieś rendez-vous z przeznaczeniem”, sugeruje ponadto, że Reagan czuł się osobiście wezwany do działania na rzecz wyższego celu. Czym był dla polityka ów Boży plan widoczny w przekonaniu, że Bóg objawia swą wolę? Ważnym krokiem dla Reagana w kształtowaniu tego poglądu było jego zwycięstwo w wyborach na gubernatora Kalifornii. Objęcie urzędu – jak wskazuje jego korespondencja i przemowy – wydaje się utwierdzać go w towarzyszącym mu od dziecka przeczuciu, że Bóg postanowił poprowadzić go przez życie. Reagan pozostawał zatem przeciwieństwem deisty, który wierzy, że Bóg stworzył

wszechświat, ziemię i człowieka, lecz następnie powziął wobec stworzenia politykę leseferyzmu, nie wpływając już na bieg wydarzeń na świecie. Jednym z powszechnie znanych deistów był Thomas Jefferson, aczkolwiek pośród prezydentów Stanów Zjednoczonych pozostawał on ewenementem, nieuznającym aktywności Boga w życiu osobistym, narodu oraz świata. Ronald Reagan wierzył niezmiennie, że Bóg aktywnie angażuje się w to, co się dzieje na świecie. Jest więc On obecny zarówno w historii ludzkości, jak i w codziennym życiu każdego człowieka. Był przekonany, że Bóg pragnie uczynić każdego swoim narzędziem, aby każdy mógł wykonywać Jego plan. Spoglądając na własną historię, Reagan dziękował Bogu za te „życiowe zakręty”, które kształtowały go w dzieciństwie i młodości. Wspominał je często, dostrzegając w nich przeznaczenie: „Wtedy właśnie zdarzyło się coś, co skłania do zastanowienia się, czy Bóg nie ma przypadkiem jakiegoś planu dla każdego z nas...”. Reagan w swoich pismach używał terminu „Boży Plan”, pisząc zawsze wielką literą nie tylko „Boży”, ale i „Plan”. To ten właśnie „Plan” sprawił, że Ronald porzucił wymarzoną pracę w Montgomery Ward; ten sam „Plan” sprowadził do szkoły w Dixon nauczyciela aktorstwa dokładnie w czasie, kiedy uczęszczał tam Reagan. „Po raz kolejny przeznaczenie dało o sobie znać, interweniując – komentował te wydarzenia – tak jakby Bóg przeprowadzał swoje zamierzenia, a ja byłbym ich uczestnikiem”. Najbardziej wyraźnie chyba Reagan dostrzegał Bożą interwencję, kiedy spotkał swoją drugą żonę: „Jeśli Bóg kiedykolwiek dał mi konkretny dowód, że posiada dla mnie Plan, to bez wątpienia uczynił to tego wieczora, gdy wprowadził do mojego życia Nancy” . [3 8 6 ]

Gwarancja „Bożego Planu” zapewniała Ronaldowi swego rodzaju osobiste schronienie w trudnych okresach życia. Na początku lat pięćdziesiątych, kiedy jego kariera aktorska nie rokowała jeszcze zbyt dobrze, Reagan zajął się odgrywaniem trzeciorzędnych wodewilów w hotelu w Las Vegas o znaczącej nazwie Last Frontier (Ostatni przyczółek) . Aktor nie pozwolił jednakże, aby ten impas go przygniatał. „Szybko powrócił do przekonania, że nic nie dzieje się bez przyczyny – wyjaśniała później Nancy. – Cokolwiek mu się przytrafiało, musiał istnieć dla tego jakiś powód” . Wkrótce potem – jak można było się spodziewać – Reagan został prezenterem szalenie popularnego General Electric Theatre, co sprawiło, że zaistniał w krajowym życiu publicznym, a jego nazwisko stało się rozpoznawalne . [3 8 7 ]

[3 8 8 ]

[3 8 9 ]

O obecności Boga na ścieżce politycznej zaczął jednak Reagan rozmyślać dopiero w czasie swojego rezydowania w Sacramento. W wywiadzie z 1968 roku dla „Christian Life” podzielił się swoimi odczuciami: „Zawsze wierzyłem, że istnieje pewna Boska inspiracja biegu wydarzeń. Tego, jak doszło do mojego wyboru, ani tego, dlaczego znajduję się w tym

miejscu, nie potrafię wyjaśnić inaczej, jak tylko przez wiarę, że są to części Bożego planu” . William Rose, który w 1968 roku napisał artykuł na temat poglądów religijnych gubernatora, [3 9 0 ]

zanotował: Wiele osób uczęszczających na konferencje w Sacramento, na których gubernator stawiany był przed koniecznością podejmowania decyzji, wspominało, że Reaganowe odniesienie do „Bożej woli” czy też „Bożego planu” pozostawało jego naturalną cechą charakteru. Po wysłuchaniu plusów i minusów danej propozycji, Reagan nierzadko stwierdzał: „Jeśli taka jest Boża wola, to zróbmy tak”[3 9 1 ].

Autor artykułu w „Newsweeku” też zauważył, że Reagan postrzegał siebie jako „Jego [Boga] narzędzie”

[3 9 2 ]

. Niespełna rok po objęciu urzędu gubernatora, zapytany, czy

przewodzenie Kalifornii jest dla niego jedynie etapem na drodze do prezydentury i czy ewentualnie opuściłby swój urząd, gdyby powołano go do Białego Domu, odpowiedział: „Nie kuśmy losu”. George H. Smith wyjaśnił, że miał wówczas na myśli: „Jeśli Bóg zechce, zakończę obecne urzędowanie” . [3 9 3 ]

Przekonanie to wprawiało w zakłopotanie wielu współpracowników Reagana, pragnących, by gubernator bardziej starał się o fotel prezydencki. David Broder w „Washington Post” w styczniu 1968 roku odnotowywał, że gubernator poddał się Bożemu prowadzeniu we wszelkich sprawach do tego stopnia, iż sam nie zajmuje się nimi wystarczająco: „Jego współpracownicy określają go jako fatalistę wierzącego nieco naiwnie, że sprawy będą się układać same”. Broder cytował też republikańskiego kolegę Reagana, który mówił: „Ron jest święcie przekonany, że Bóg najlepiej zajmie się wszystkim. Jednakże część osób, która pomogła mu zostać gubernatorem, pragnie teraz pomóc Bogu w uczynieniu go prezydentem. Nie są oni uradowani trwającym spowolnieniem w tej sprawie”

[3 9 4 ]

.

Nieustająca wiara w Bożą dłoń czuwającą nad wszystkim była jednym z efektów wpływu, jaki miała na Ronalda Nelle Reagan . W 1968 roku Reagan wspominał: [3 9 5 ]

Zawsze trwała ona w przekonaniu o konieczności zaufania i uznania, że cokolwiek się dzieje, dzieje się z jakiegoś dobrego powodu – bez względu na to, czy można było dostrzec od razu ten powód, czy też nie. Wierzyła, że jeśli ufamy Bogu w ten sposób, podchodząc do spotykających nas zdarzeń bez buntu i goryczy, i potrafimy być cierpliwi, to poznamy powód danego wydarzenia i odkryjemy jego miejsce w Bożym schemacie[3 9 6 ].

Z dobrego powodu – powtarzała Nelle – mogą wyniknąć złe rzeczy. Potem dodawała: „Często odkrywamy coś po czasie i mówimy: «Gdybym nie miał kiedyś tego problemu, nie spotkałoby mnie później całe to wielkie dobro»” . [3 9 7 ]

Wymowny przykład ilustrujący zaufanie Reagana do Boga przytacza jego córka Patti. Jej ojciec nie znosił latania samolotem i zanim objął stanowisko gubernatora, konsekwentnie

odmawiał tego rodzaju propozycjom. W październiku 1947 roku, na przykład, mając w perspektywie powrót z Waszyngtonu aż na zachodnie wybrzeże USA, zdecydował się na przejazd pociągiem

[3 9 8 ]

. W ten sam sposób przemierzał Amerykę w czasie pracy dla General

Electric Theatre. Pociągiem albo czasem samochodem jeździł też razem z Nancy i dziećmi na wycieczki rodzinne. Kiedy jednak w końcu jako gubernator musiał wsiąść do samolotu, ogromną pomocą w przełamaniu wewnętrznych trudności okazało się zwrócenie do Boga. Patti tak opisuje pewien pamiętny lot: Nie robił z tego powodu wielkiego problemu. Zdawał się po prostu przyjmować, że musi jedynie przełamać własny strach. Chyba mu się to udawało, przynajmniej jak na moje oko. Powiedział mi potem, że za każdym razem, kiedy samolot wznosi się i ląduje, zamyka oczy i się modli. – Modlisz się, aby samolot się nie rozbił? – spytałam go, sądząc że jest to w tym momencie właściwa intencja do wznoszenia myśli ku Bogu. – Ależ nie – odpowiedział – modlę się, abym potrafił przyjąć wolę Bożą bez względu na to, jaka ona jest, i abym ją przyjął z wdzięcznością i wiarą w Jego mądrość. Każdy z nas przecież już znajduje się w Bożych rękach, tym niemniej trudno to czasem przyjąć. Dlatego modlę się, aby Bóg dopomógł mi ufać Jego woli. Mój ojciec chciał mi przez to powiedzieć, trochę między słowami, iż wierzy, że Bóg ma w swoim ręku jego los, a także los każdego pasażera tego samolotu. Już wcześniej zapewniał mnie, że godzina naszej śmierci pozostaje wyłącznie sprawą Boga. Nie na miejscu byłaby zatem krytyka Jego zamysłów, jak i wszelkie usiłowanie przekupienia Go modlitwą w stylu: „Proszę, nie pozwól, aby ten samolot się rozbił”. Zaczęłam zastanawiać się nad tym, czy jeślibym nagle spadała z nieba ku śmierci, pragnęłabym spędzić ostatnie chwile mojego życia, krzycząc i skarżąc się Bogu, że nie spełnia On moich życzeń? A może wolałabym opuścić ten świat w trwającej z Nim cichej komunii i w modlitwie o łaskę pogodzenia się z losem?... Mój ojciec gotowość do przyjęcia Bożej woli pielęgnował w sobie każdego dnia[3 9 9 ].

Reagan często dzielił się swoją ufnością w „Boży Plan” z poszukującymi u niego rady, aby mogli doświadczać pociechy i umocnienia. Kiedy w katastrofie samolotu zginął słynny aktor i bohater drugiej wojny światowej Audie Murphy, Reagan, mimo że bardzo słabo znał go, napisał osobisty list do owdowiałej żony: Kiedy doświadczamy tragedii, nieuchronnie zadajemy pytanie dlaczego, nie otrzymując odpowiedzi. Jednego wszakże jestem pewien: życie każdego z nas ma sens znany tylko Bogu i Bóg miał plan także dla Audiego. Plan ten nie wypełnił się jeszcze do końca i nie ograniczył do jego niezwykłej służby wojskowej w czasie wojny. Być może jego pełna realizacja dopiero nadejdzie, objawiając się w życiu synów Audiego. Jeśli tak się rzeczy mają, to pozostaje Pani wielką częścią Bożego Planu [4 0 0 ].

Nie był to wyjątkowy list Reagana. Często kierował on do nieznajomych podobne słowa pocieszenia, wierząc że jego wizja Bożego planu podniesie na duchu potrzebującego. Do pewnej kobiety z Nowego Jorku, której syn był inwalidą, napisał: Osobiście jestem głęboko przekonany, że Bóg posiada dla każdego z nas jakiś plan. Trudności i prób nie przeżywają jedynie ci, którzy zadowalają się małą wiarą, lecz przez to zdają się nie podejmować wyznaczonej

im misji (albo przynajmniej nie pozostawiają widocznego śladu w życiu innych). Ci, którzy wytrzymują to, czego nie da się zmienić, oraz wierząc w przeznaczenie przyjmują to, co zsyła Bóg, otrzymują w jakiś przedziwny sposób nagrodę, której nie zamieniliby na nic innego. Aby wykuć kawał stali, potrzeba wysokiej temperatury i ognia[4 0 1 ].

Reagan napisał także bezpośrednio do syna owej kobiety, dodając że „kiedy wierzymy w Boży Plan dla nas i kiedy zwyczajnie postępujemy naprzód, robiąc najlepiej, jak tylko możemy to, co do nas należy, wówczas wszystko w naszym życiu się poukłada – i to w najlepszy możliwy sposób” . Dalej przekonywał, że częścią Bożego planu może być też [4 0 2 ]

sytuacja dla nas bolesna, która zmierzać będzie ku dobremu, nawet jeśli w krótkiej perspektywie wygląda przygnębiająco. W innym liście z tego czasu Reagan pisał do wdowy zamordowanego policjanta, że nikt nie może być pewien, „dlaczego Bóg ma dla nas właśnie taki plan... Jakikolwiek on jest, pozostaje nam tylko ufać Bożej mądrości i miłosierdziu... Nie daje nam On planu, abyśmy go rozumieli, możemy jednak mieć wiarę... Wierzmy w Boży Plan dla każdego z nas!” . [4 0 3 ]

Jak wiele tego rodzaju listów napisał Reagan, jasne stało się dopiero w kolejnych latach jego prezydentury, kiedy zaczęto upubliczniać całe tomy jego korespondencji. Patrząc na nie, można odnieść wrażenie, że objął on urząd gubernatora głównie po to, aby koić ludzkie troski . Opierał się on na teologii „Bożego Planu” nawet po opuszczeniu Sacramento i po nieudanej próbie dostania się do Białego Domu. Opowiadał o niej we własnym programie radiowym pod koniec lat siedemdziesiątych i niezachwianie trwał przy niej zarówno [4 0 4 ]

[4 0 5 ]

w swoim życiu publicznym, jak i prywatnym

[4 0 6 ]

.

PROROCTWO? Pośród nader licznych momentów, kiedy Ronald Reagan czuł się osobiście poruszony przez Boga, żaden nie jest bardziej spektakularny niż pewne zdarzenie mające miejsce w jego domu w Sacramento w niedzielne, październikowe popołudnie 1970 roku . [4 0 7 ]

Był to czas, kiedy kalifornijscy wyborcy przygotowywali się, aby ruszyć do urn i zadecydować o ewentualnej reelekcji gubernatora Reagana na drugą kadencję. Pośród zwolenników polityka rozchodziły się już plotki o jego dalszym prezydenckim kursie. Tego popołudnia w domu Reaganów zebrała się grupa prominentnych chrześcijan, składająca się (nie licząc Ronalda i Nancy) z pastorów i ich pomocników. Razem z gospodarzami tworzyli ją: Harald Bredesen, Herb Ellingwood, George Otis oraz Pat Boone i jego żona. Otis wspomina, że w pewnym momencie wszyscy chwycili się za ręce, tworząc siedmioosobowy krąg modlitewny, i zamknęli oczy. Reagan opuścił głowę. Po jego lewej

stronie stał pastor High Adventure Ministries w Van Nuys (rejon Los Angeles) George Otis, ściskając go za rękę. Zapamiętał on kilkanaście kłopotliwych sekund ciszy, które nastały, ciągnąc się niczym długie minuty. Po ich upływie otworzył wreszcie usta i zaczął się modlić. „Modliłem się zwyczajnie, «z głowy» – opowiadał Otis Bobowi Slosserowi. – Wypowiadałem zwyczajne w takiej sytuacji słowa. Dziękowałem Panu za gościnność Reaganów i tym podobne”. Trwało to dziesięć lub piętnaście sekund, po których coś gwałtownie się zmieniło. „Wszystko jakby przeskoczyło – od mojej głowy do Ducha, tego Ducha – wspomina Otis. – Wiedziałem dobrze, co się stało: Duch Święty zstąpił na mnie. Byłem tym zawstydzony”. Pastor był zawstydzony, ponieważ okazało się, że jego ramię bardzo wyraźnie drżało. Opowiadał dalej: „Czułem takie pulsowanie na całym ramieniu, a moja ręka, trzymająca dłoń gubernatora Reagana, trzęsła się. Nie wiedziałem, co z tym zrobić. Nie chciałem, aby działo się coś takiego. Kiedy coś mówiłem, robiłem wszystko, by powstrzymać to trzęsienie – napinałem mięśnie i koncentrowałem się na nich – jednak nic się nie zmieniało. (...) Nie było to żadne dzikie wymachiwanie czy coś w tym rodzaju, lecz intensywne, miarowe drganie. Wkładałem wielki wysiłek fizyczny, aby je powstrzymać – bez efektu”. Wraz z trwającym drżeniem, treść modlitwy Otisa całkowicie się odmieniła. Jego głos pozostał niezmienny, lecz słowa stawały się jakby mocniejsze i wypowiadane z większym naciskiem. Skierowane były szczególnie do Reagana. Odnosiły się do niego jako do Bożego syna i potwierdzały jego rolę jako przywódcy stanu „wielkości niejednego państwa”. W pomieszczeniu, w którym się wspólnie znajdowali, panowała cisza jak makiem zasiał, przerywana jedynie dźwiękiem słów Otisa. Wszyscy mieli zamknięte oczy. Pastor zakończył przemowę słowami: „Jeśli będziesz za Mną wiernie postępował, zamieszkasz w Białym Domu”. Otis dowiedział się później od Ellingwooda, stojącego po prawicy Reagana, że w czasie modlitwy ręka gubernatora również drżała. Kiedy złapał Reagana za rękę, poczuł jakby „kopnięcie prądu”. Część uczestników spotkania była przekonana, że w jakiś sposób przez Otisa przemawiał wtedy Bóg. Pat Boone dziesięć lat później spytał Reagana, który właśnie został prezydentem: – Przypominasz sobie ten czas, kiedy trzymaliśmy się za ręce, modliliśmy się i mieliśmy przeczucie, że zostałeś powołany do czegoś wielkiego? – Oczywiście, że tak – odpowiedział Reagan, nie wahając się ani sekundy. Czytelnicy mogą wyrobić sobie w tej kwestii własne zdanie, jednak Reagan i jego towarzysze nie mieli wątpliwości, że w październiku 1970 roku doświadczyli pewnego

rodzaju duchowej więzi, przez którą Reagan został wezwany do większej, szczególnej misji. W NASTĘPNYM MIESIĄCU REAGAN ZOSTAŁ PONOWNIE WYBRANY GUBERNATOREM Kalifornii. W czasie drugiej kadencji poziom jego zaangażowania w życie duchowe pozostawał taki, jak w pierwszej. Chętnie uczęszczał na studium biblijne odbywające się w niewielkim pokoju seminaryjnym nieopodal jego biura w Sacramento. I chociaż od czasu do czasu, z uwagi na niecierpiącą zwłoki sprawę, musiał opuszczać niektóre spotkania, to jednak wspominał, że „zawsze je uwielbiał”

[4 0 8 ]

.

Jednym z uczestników studium był wielebny Louis P. Sheldon, który trzydzieści lat wcześniej założył chrześcijańską organizację społeczną Traditional Values Coalition (skupiającą obecnie ponad czterdzieści tysięcy amerykańskich kościołów; jej siedziba znajduje się w Waszyngtonie). Sheldon wspomina, że zgłębianie Biblii z Reaganem było „głębokie i bardzo treściwe” i że gubernator uwielbiał wyrażać swoje myśli poprzez parabole. Członkowie grupy wkrótce odkryli, że kiedy zaczynał opowiadać jakąkolwiek historię, warto było go słuchać z uwagą, bo nawet jego błahe z pozoru historyjki zawierały pewnego rodzaju duchowe przesłanie. Sheldon przytacza też kilka charakterystycznych wyrażeń Reagana, którymi niezmiennie się posługiwał. Były to szczególnie cztery zwroty. Pierwszy – „nie ma żartów” – gubernator wypowiadał często, gdy zapowiadał nastanie momentu szczerości. Dwa inne – „to właściwa droga” oraz „nieprawda” – stanowiły trwały element jego żargonu, ukazując, jak bardzo w tamtych latach idea dobra i zła „zakorzeniona była w jego myśleniu”. Wielebny dodaje, że Reagan używał tych zwrotów także do opisywania zimnej wojny. Czwarte charakterystyczne jego powiedzenie określające niektóre sytuacje brzmiało: „To komunistyczny podstęp”. Odniesienia do dobra i zła czynione podczas biblijnych spotkań wykraczały, jak widać, poza ramy kategorii czysto religijnych. Grupa regularnie rozmawiała na temat moralnych i duchowych fundamentów polityki państwowej. Wśród nich zagadnienie komunizmu zawsze pozostawało w kręgu zainteresowań Reagana. Ponadto – jak wspominał Sheldon – na spotkaniach wiele mówiło się o możliwej prezydenturze Reagana. „Nikt nigdy nie wstał i nie powiedział: «Zostanie pan prezydentem», jednakże wiele na to wskazywało. Mieliśmy ciche, lecz wyraźne przeczucie, że tak się stanie” . [4 0 9 ]

[335] Herbert E. Ellingwood, Ronald Reagan: „God, Home and Country”, „Christian Life”, listopad 1980, s. 25; William Rose, The Reagans and Their Pastor, „Christian Life”, maj 1968, s. 44; oraz Nancy Reagan i Bill Libby, Nancy (New York: William Morrow, 1980), s. 168.

[336] Rose, The Reagans and Their Pastor, s. 43-44. [337] To wystąpienie znane jest jako The Creative Society. Jego zapis zob.: Ronald Reagan, The Creative Society (New York: Devin Adair, 1968), s. 1-14. [338] Ellingwood, Ronald Reagan: „God, Home and Country”, s. 25; Rose, The Reagans and Their Pastor, s. 44; oraz Nancy Reagan, Nancy, s. 168. [339] Cyt. za: Cannon, Ronnie and Jesse, s. 130-131. Zob. także: Joseph Lewis, What Makes Reagan Run? A Political Profile (New York: McGraw-Hill Book Co., 1968), s. 159-160. [340] „Książę Pokoju” był ulubionym przez Reagana określeniem Jezusa Chrystusa. [341] Nancy Reagan, Nancy, s. 168. [342] Ellingwood, Ronald Reagan: „God, Home and Country”, s. 25. Na śniadaniu inauguracyjnym gubernatorstwa Kalifornii Reagan powiedział: „Jako naród i państwo musimy koniecznie opierać się na Bogu”. [343] Wywiad z Ronem Reaganem, Ronald Reagan: A Legacy Remembered, History Channel, 2002. [344] Miało to miejsce w 1984 r. Wywiad z Michaelem Reaganem. [345] Miało to miejsce podczas pierwszego spotkania w cztery oczy Reagana z Gorbaczowem, które odbyło się w Moskwie 29 maja 1988 r. Źródło: 1988 US-Soviet Summit Memcons, 26 maja – 3 czerwca 1988, Biblioteka Ronalda Reagana, Box 92084, Folder 2. [346] Patti Davis, Angels Don’t Die: My Father’s Gift of Faith (New York: HarperCollins, 1995), s. 5, a także s. 1-2, 9, 13, 16, 22-23, 25-27, 32-33, 35-38, 42-43, 48-51, 64, 99-102, 105-109, 117 i 120. [347] Bob Slossser, Reagan Inside Out (Waco, Texas: Word Books, 1984), s. 48-51. [348] Tamże. [349] Rose, The Reagans and Their Pastor, s. 38 i 44. [350] Slossser, Reagan Inside Out, s. 48-51. [351] Rose, The Reagans and Their Pastor, s. 38 i 44. [352] Reagan powiedział to podczas wywiadu z Frostem w 1968 r. Cyt. za: Cannon, Role of a Lifetime, s. 247. [353] Reagan, The Value of Understanding Our Past, mowa na Eureka College z 28 września 1967 r. opublikowana w A Time for Choosing, The Speeches of Ronald Reagan, 1961-1982, Regnery Press, 1983, s. 83. [354] Ellingwood, Ronald Reagan: „God, Home and Country”, s. 50. [355] Reagan powiedział to w 1973 r. Uwagi na ten temat opublikowane zostały w: Ryan (red.), Ronald Reagan: The Wisdom and Humor of the Great Communicator (San Francisco: Collins Publishers, 1995), s. 115. [356] Biblioteczka na ranczo Reagana. Autor zbadał ją 27 lipca 2001 r. Książka, o której mowa, to: Lamar T. Berman, Capital Punishment (New York: H.W. Wilson, 1925). [357] Wywiad przeprowadzony z Donnem Moomawem dla programu Ronald Reagan: A Legacy Remembered, History Channel, 2002. Zob. także: Morris, Dutch, s. 351; Lou Cannon, Reagan (New York: Putnam, 1982), s. 167 i nast.; Cannon, Role of a Lifetime, s. 444; Skinner, Anderson i Anderson, Reagan: A Life in Letters, s. 199-200; oraz Lynn Nofziger w wywiadzie w ramach serii opowieści historycznych Uniwersytetu Virginia – publikacja Kennet W. Thompson (red.), Leadership in the Reagan Presidency (Lanham, Maryland: Madison Books, 1992), s. 74. [358] Cannon, Role of a Lifetime, s. 504 i 803. [359] Rose, The Reagans and Their Pastor, s. 39. [360] List ten cytowany jest w: Von Damm, Sincerely, Ronald Reagan, s. 82. [361] Nancy udzieliła wywiadu Peggy Noonan, która zacytowała córkę Reagana w książce When Character Was a King, s. 98.

[362] Wywiad z Williamem P. Clarkiem, 24 sierpnia 2001; oraz William P. Clark, President Reagan and the Wall, przemówienie do rady polityki – Council of National Policy, San Francisco, Kalifornia, marzec 2000, s. 11. [363] Clark był drugim doradcą Reagana do spraw bezpieczeństwa. Zastąpił na tym stanowisku Richarda Allena. Clark urzędował od stycznia 1982 do października 1983 r. [364] Edmund Morris w wywiadzie dla magazynu „American Enterprise”, listopad/grudzień 1999. [365] Nieznany niemal przykład takiej modlitwy zanotowany został przez Clarka; modlitwa miała miejsce we wrześniu 1983 r. po zestrzeleniu przez sowieckie myśliwce samolotu koreańskich linii lotniczych lotu 007. Kiedy Clark poinformował o incydencie Reagana, jego pierwszą reakcją były słowa: „Bill, módlmy się, aby okazało się to nieprawdą”. Według Clarka było to rzeczywiste zaproszenie do modlitwy. Zob.: wywiad z Williamem P. Clarkiem z 24 sierpnia 2001; William P. Clark, President Reagan and the Wall, przemówienie do Rady Polityki – Council of National Policy, San Francisco, Kalifornia, marzec 2000, s. 11. [366] Wywiad z Williamem P. Clarkiem z 24 sierpnia 2001. [367] Reagan, An American Life, s. 167-168. [368] Tamże, s. 167-168. Historię tę potwierdza Mike Deaver, który rozmawiał z Reaganem o jego schorzeniu w 1968 r. Usłyszał wtedy od gubernatora, że ten znalazł wyjście z sytuacji nie tyle dzięki lekarstwu (Maalox), co raczej dzięki „zwróceniu się ku górze”. Zob.: Michael Deaver, A Different Drummer: My Thirty Years with Ronald Reagan (New York: HarperCollins, 2001), s. 96. [369] Rose, The Reagans and Their Pastor, s. 39. [370] Wywiad z Clarkiem z 24 sierpnia 2001. O Reaganie i Clarku będzie jeszcze mowa. [371] Źródła: list Reagana do rodziny Cleaverów z 4 stycznia 1973 r. opublikowany w: Skinner, Anderson i Anderson, Reagan: A Life in Letters, s. 278-279; oraz list z maja 1971 r. cytowany w: Von Damm, Sincerely Ronald Reagan, s. 43 i 83. To samo Reagan powtarzał w kolejnych latach. Zob.: David Nyhan, ‘Born-again’ run the race for President, „Boston Globe”, 26 maja 1980, s. A10-11. [372] Cytat za: Ellingwood, Ronald Reagan: „God, Home and Country”, s. 50; oraz Slosser, Reagan Inside Out, s. 154. [373] Zob.: Reagan on God and Morality, „Christianity Today”, 2 lipca 1976, s. 39-40. [374] Zobacz list cytowany w: Von Damm, Sincerely Ronald Reagan, s. 22-23, 84 i 91. [375] Ellingwood, Ronald Reagan: „God, Home and Country”, s. 50. [376] Tamże. [377] Przykład jednego z „popisów” miał miejsce na trzydniowym zjeździe kapelanów wojskowych, na który Reagan został zaproszony zanim jeszcze został gubernatorem. Po wystąpieniu jeden ze słuchaczy podszedł do niego i dziękował za nazywanie Chrystusa po imieniu. Okazało się, że w czasie trzydniowej konferencji nikt Chrystusa tak nie nazwał. Zob.: Reagan, Interview with Knight Ridder News Service, 13 lutego 1984. [378] Zob.: wybór listów w: Von Damm, Sincerely, Ronald Reagan, s. 82-86 i 155-157. [379] Reagan on God and Morality, „Christianity Today”, s. 39. [380] Reagan napisał to w liście z 1 marca 1978 r. do wielebnego Thomasa H. Griffitha z kalifornijskiego Shell Beach. List opublikowany w: Skinner, Anderson i Anderson, Reagan: A Life in Letters, s. 276-277 i 856 i nast. List cytowany także w: Evans i Novak, The Reagan Revolution, s. 208-209. [381] Helene Von Damm, sekretarka Reagana, opublikowała fragment jego listu do pewnego obywatela z początku lat siedemdziesiątych. Reagan pisał w nim: „Byłem zawsze przeświadczony, że sam Chrystus przekonywał nas, abyśmy przyjmowali cud Jego śmierci i zmartwychwstania w sposób dosłowny. Powiedział On: «Jestem Synem Bożym». Właściwie opowiadał o wielu rzeczach, wobec których możemy zająć tylko dwa stanowiska: albo w nie uwierzymy, albo musimy przyjąć, że był On największym kłamcą w historii świata. Jeśli

przyjmiemy drugą opcję, to nieuchronnie nasuwa się pytanie: czy człowiek mający od dwóch tysięcy lat tak ogromny wpływ na dzieje ludzkości, mógł być szarlatanem? W ciągu wieków pojawiało się co prawda niemało wielkich oszustów, a niektórzy zapisali się nawet w historii, jednakże wpływ żadnego z nich nie trwał długo”. Cyt. za: Von Damm, Sincerely, Ronald Reagan, s. 83. Zob. także: Reagan, Christmas, program radiowy z 9 stycznia 1978. [382] Jednym z uczonych rozpoznających u Reagana argument Lewisa był Dinesh D’Souza. Zob.: Dinesh D’Souza, Ronald Reagan: How an Ordinary Man Became an Extraordinary Leader (New York: Free Press, 1997), s. 214. [383] Lewis, Chrześcijaństwo po prostu, s. 60-61. [384] Ten argument staje w opozycji do popularnego wśród niewierzących przekonania, że Chrystus powinien być rozpoznawany jako „wielki człowiek”, „wielki nauczyciel” albo „wielki filozof”, jednakże nie jako Bóg ani Syn Boży. Przekonanie to przywoływane jest często przez sceptyków, starających się w ten sposób załagodzić burzliwe debaty. Lewis jednak utrzymywał, że stwierdzenia, iż Chrystus nie jest Synem Bożym, ale pozostaje wielkim człowiekiem, wykluczają się, nie mogą być więc jednocześnie wypowiadane. Lewis powiadał, że jeśli ten wielki człowiek zapewniłby wielu milionom, a nawet miliardom ludzi fałszywe poczucie bezpieczeństwa i zwodnicze przesłanie zbawienia, byłby największym i najbardziej efektywnym kłamcą w historii ludzkości. Szarlatan taki – przekonywał Lewis – będący po prostu szaleńcem doświadczającym urojeń, nie mógł być wielkim człowiekiem. W przeciwnym razie wszyscy apostołowie, uczniowie, biskupi, papieże, teologowie, zakonnice i święci okazaliby się zamieszani w największą w historii ludzkości tragiczną konspirację. [385] Argument Lewisa pozostawał tak popularny, że Reagan mógł się z nim zetknąć właściwie gdziekolwiek, nie wiedząc nawet, że pochodzi on od Lewisa. Nie mamy pewności, czy Reagan osobiście czytał Lewisa; pewne pozostaje wszakże, iż często powoływał się na niego i chwalił jego pisma. Zob.: Reagan, Imperium Zła, w: TobołaPertkiewicz i Chodakiewicz (red.), Moja wizja Ameryki, s. 198-199. [386] Zob.: Reagan, An American Life, s. 49, 57, 70 i 123. [387] Reagan występował w hotelu Last Frontier w lutym 1954 r. Później, w tym samym roku, rozpoczął pracę w General Electric. Informacje o pracy Reagana w Last Frontier pochodzą z samego hotelu, który obecnie nosi nazwę New Frontier (jego nazwa zmieniała się wielokrotnie). [388] Nancy Reagan w wywiadzie Reagan, „The American Experience”. Wiele innych przykładów podaje ona w swojej autobiografii z 1980 r. Zob.: Nancy Reagan, Nancy, s. 143. [389] Zob.: Morris, Dutch, s. 304. [390] Rose, The Reagans and Their Pastor, s. 43-44. [391] Tamże. [392] Kosner, Fleming i Cook, Ronald Reagan: Rising Star in the West?, s. 36. [393] George S. Smith, Who Is Ronald Reagan? (New York: Pyramid Books, 1968), s. 87. [394] Więcej na ten temat zob.: Cannon, Ronnie and Jesse, s. 266. [395] Mocne świadectwo wiary Nelle w Bożą wolę widoczne jest w jej liście do Lorraine Wagner z 17 stycznia 1955 r. Znajduje się on w kolekcji Young America’s Foundation collection of Reagan letters. [396] Rose, The Reagans and Their Pastor, s. 46. [397] Reagan, An American Life, s. 20-21. [398] Anne Edwards, Early Reagan, s. 350. [399] Patti Davis, Angels Don’t Die, s. 48-49. [400] Von Damm, Sincerely Ronald Reagan, s. 26. [401] Cyt. za: Von Damm, Sincerely Ronald Reagan, s. 86.

[402] Tamże. [403] Cyt. za: Von Damm, Sincerely Ronald Reagan, s. 123-125. [404] Więcej przykładów tego rodzaju zob.: Von Damm, Sincerely Ronald Reagan, s. 123-126. [405] Zob. Ronald Reagan, Life and Death, program radiowy z 20 lutego 1978. Nagranie znajduje się w: Ronald Reagan: Pre-Presidential Papers: Selected Radio Broadcasts, 1975-1979, przedział od października 1977 do 10 października 1978 r., Box 3 w Bibliotece Ronalda Reagana. Publikacja także w: Skinner, Anderson i Anderson, Stories in His Own Hand, s. 3-5. [406] Przykład dostarcza list napisany przez Reagana do wdowy po aktorze Ray’u Millandzie (13 marca 1986) oraz jego poruszająca korespondencja z panią Ellen Bejcek i jej synem Andym po śmieci pana Bejcek, który był pracownikiem wywiadu. Listy znajdują się w PHF, PR, RRL – Box 15 i 6, Folder (odpowiednio) 233 i 78. [407] Incydent szczegółowo opisał Bob Slosser, dziennikarz „New York Timesa”. Zob.: Slosser, Reagan Inside Out, s. 13-20. [408] Reagan zanotował to w liście do Johna T. Kehoe z 1 kwietnia 1987 r. List znajduje się w PHF, PR, RRL, Box 18, Folder 285. [409] Wywiad z wielebnym Louisem P. Sheldonem z 6 lutego 2003 r.

ROZDZIAŁ 10

Dwie kampanie

„Rosjanie w kółko powtarzają, że starają się narzucić światu swój nieudolny, niedorzeczny system”. Ronald Reagan, 1975 r.[4 1 0 ]

J

eszcze dobrze nie zamknęły się za Reaganem drzwi w jego biurze gubernatorskim, a już zaczął on nawoływać Amerykę i Amerykanów do przejęcia szczególnej

odpowiedzialności za ludzkość. Zaledwie trzy tygodnie od opuszczenia kalifornijskiego urzędu rozgłaszał tę prawdę w Waszyngtonie. W styczniu 1974 roku przypominał: „Nie możemy uciec przed naszym przeznaczeniem, nie powinniśmy nawet tego próbować. Przywództwo wolnego świata zostało powierzone nam dwieście lat temu w małej sali w Filadelfii” . Następnie ubolewał, iż Stany Zjednoczone „zaczęły rezygnować ze swojej [4 1 1 ]

historycznej roli duchowego przywódcy i pierwszego obrońcy demokracji w wolnym świecie” . Dopiero nadejście lat sześćdziesiątych i trwający konflikt w Wietnamie miały być [4 1 2 ]

dla „miasta na górze” impulsem do ponownego zajaśnienia. W wystąpieniach publicznych i listach z tego okresu Reagan zaczął coraz częściej cytować słowa Piusa XII, że „Bóg powierzył w ręce Ameryki los chorego rodzaju ludzkiego” . [4 1 3 ]

Zdanie to Amerykanin wypowiedział między innymi w czasie wystąpienia telewizyjnego z okazji dwusetnej rocznicy podpisania Deklaracji Niepodległości. Było to przedostatnie zdanie w tej przemowie zakończonej słowami: „Boże, błogosław Amerykę” . Papież natomiast – jak zauważył Reagan – wyrzekł tę sentencję zaraz po zakończeniu drugiej wojny światowej, gdy jedynie Ameryka posiadała jeszcze siłę. „Amerykanie mają niezwykły dar do wspaniałych i bezinteresownych czynów” – powiadał Pius, wskazując na ich misję wspierania ludzi walczących i uciśnionych. Misja, o której wspomniał Pius XII, a którą Reagan podkreślał, nie była skutkiem dążeń Amerykanów, lecz została im powierzona przez Boga. [4 1 4 ]

Mając za sobą poparcie Sacramento, Reagan ruszył z pierwszą ze swoich dwóch kampanii prezydenckich. W czasie jej trwania stosował, tak jak w latach sześćdziesiątych, retorykę antykomunistyczną. Wrócił więc także – i to we wzmożoną siłą – motyw zimnowojennej krucjaty przeciwko zwolennikom bezbożnego Związku Sowieckiego. Nowy szturm na marksizm i leninizm Reagan rozpoczął w swoich wypowiedziach pod koniec lat siedemdziesiątych. Przez tego rodzaju porywy stawał się czołową postacią ruchu

antykomunistycznego. Starając się o fotel prezydencki, Reagan walczył jednocześnie w słusznej sprawie. W marcu 1975 roku powiedział, że „totalitarny komunizm pozostaje bezwzględnym wrogiem ludzkiej wolności” . Związek Sowiecki w jego oczach symbolizował rzeczywiste zagrożenie ludzkiej umysłowości – zagrożenie kolektywnym ateizmem. Temu właśnie polityk postanowił [4 1 5 ]

się przeciwstawić. 7 kwietnia 1975 roku Reagan wygłosił przemówienie (niemal dziś zapomniane) w londyńskim Hotelu Savoy. Skierowane było do grupy zwanej The Pilgrim Society. Zachowały się z niego jedynie dwie pierwsze, nieopublikowane strony. Na drugiej z nich czytamy: „Sprawa, o którą walczymy, jest w gruncie rzeczy prosta: albo utrzymamy wizję, że człowiek jest istotą szczególną, zdolną określać swój własny los z godnością i wedle praw danych mu przez Boga... albo też powiemy, że jesteśmy tylko bezimiennymi numerkami w BEZBOŻNYM [podkreślenie Reagana], kolektywnym mrowisku” mrowiska stanowiła oczywiście komunistyczna Moskwa.

[4 1 6 ]

. Centrum tego

Reagan mógł się wówczas odwoływać do wychodzących na jaw doniesień o sowieckim bestialstwie, które stanowiły potwierdzenie złowrogiego charakteru imperium komunistycznego. Podobne historie ujawniali też rozmaici dysydenci i uczeni, wśród nich Aleksander Sołżenicyn, który opublikował właśnie Archipelag Gułag. Wiadomości o zbrodniach sowieckich można było znaleźć w ulubionych periodykach Reagana: „National Review” oraz „Human Events”. Reagan, zbulwersowany doniesieniami tego rodzaju, starał się w latach siedemdziesiątych skupić na nich uwagę opinii publicznej. Czynił to przy okazji wystąpień w swojej kampanii i podczas codziennych audycji radiowych nadawanych w całych Stanach przez ponad sto rozgłośni. W okresie od 1975 do 1979 roku miał okazję uczestniczyć w ponad tysiącu programach radiowych tego rodzaju i napisać teksty do większości (dwóch trzecich) z nich – każdy o długości (i w stylu) dużego artykułu w gazecie . [4 1 7 ]

Drażniły go w szczególności dwa aspekty komunizmu. Pierwszym było nieustanne prześladowanie religii, drugim natomiast – ucisk stosowany wobec obywateli przez sowiecki reżim oraz jego dążenia ekspansjonistyczne. To przekonywało Reagana o nikczemności Związku Sowieckiego i prowokowało do gorliwej walki mającej pokonać Imperium Zła. Dla Reagana w sowieckim systemie najbardziej chyba nieakceptowalna była łatwość, z jaką komuniści w imię bluźnierczej ideologii – jak to określał – mordowali miliony ludzi. Co gorsza, Reagan był świadom, że przywódcy sowieccy zamierzali rozprzestrzenić swój zbrodniczy system na cały świat i uczynić Kreml jego stolicą.

Niewykluczone więc, że tym, co dawało Reaganowi największy impuls w jego staraniach o Biały Dom, były represje religijne systemu sowieckiego.

WOJNA SOWIETÓW PRZECIW RELIGII TRWA Zapoczątkowany przez Włodzimierza Lenina w latach dwudziestych zamach bolszewików na religię trwał nieustannie – także w czasie rządów Breżniewa. Chronologię prześladowań chrześcijan przez Związek Sowiecki w dekadzie lat siedemdziesiątych rozpocząć można od przywołania diagnozy organizacji Union of Evangelical – Christian Baptists of Russia, która dokładała starań, aby ujawnić pełny wachlarza sowieckich represji religijnych. Na kongresie więźniów owej E.C.B., który odbył się w grudniu 1970 roku, podano następującą informację: „Cel działania ateistów jest dla nas jasny – za wszelką cenę zniszczyć Kościół i wiarę w Boga” . [4 1 8 ]

Sytuację w Związku Sowieckim ilustruje także artykuł w „Washington Post” z lipca 1976 roku. Wskazuje on na rzeczywisty zakaz głoszenia Ewangelii w imperium sowieckim, mimo konstytucyjnej gwarancji wolności religijnej. W praktyce wszelkie wspólnoty chrześcijańskie musiały być tam rejestrowane i kontrolowane przez rząd (do każdej z nich wysyłano stałego inspektora) i nie pozwalano stawiać nowych kościołów. Ponadto dziennik opisywał zakaz przekazywania wiary dzieciom oraz wymieniał przykłady sowieckich kar i tortur za „przestępstwa religijne” . [4 1 9 ]

Konstytucja sowiecka pozostawała jednym z czułych punktów Reagana. Często wymieniał zawarte w niej prawa – zwłaszcza wolność religijną – i zauważał, że Moskwa ani trochę ich nie honoruje. Przez całe dekady grzmiał przeciwko konstytucyjnemu fałszowi, oskarżając Sowietów o ukrywanie prawdy i gołosłowne deklarowanie tolerancji religijnej . [4 2 0 ]

Starania o ujawnianie Amerykanom prawdy o sowieckich prześladowaniach czynił też nierzadko sam Kongres. W czasie, gdy Reagan ubiegał się o przejęcie od Geralda Forda republikańskiej nominacji do startowania na prezydenta (w lecie 1976 roku), podkomitet Izby Reprezentantów do spraw międzynarodowych i wojskowych wysłuchiwał świadectw sowieckich tortur wobec chrześcijan. Świadkowie prześladowań opowiadali o regularnym psychicznym znęcaniu się nad dysydentami, „ze względu na ich wiarę” umieszczanymi w zakładach psychiatrycznych i w państwowych obozach doświadczalnych. Podawano im tam środki odurzające oraz poddawano nowemu wynalazkowi sowieckiemu zwanemu „fizycznym unicestwieniem” . Represje stały się w latach siedemdziesiątych tak potworne, że niektórzy mówili o „ponownej stalinizacji”. Po raz pierwszy w historii Kongres wydał [4 2 1 ]

wówczas rezolucję potępiającą sowieckie prześladowania chrześcijan. W październiku 1976 roku głosowało za nią 381 reprezentantów, a przeciw niej – dwóch . [4 2 2 ]

Prześladowania wcale nie zmniejszyły się wraz z nadejściem nowej dekady. W sierpniu 1980 roku, wkrótce po przełomowym wystąpieniu Reagana na konwencji republikanów w Detroit, w każdej niemal gazecie Amerykanie mogli się zetknąć z obszernymi raportami trzech największych europejskich organizacji broniących praw człowieka o łamaniu wolności religijnej w Związku Sowieckim. Ujawniały one, między innymi, że w sowieckim systemie prawnym grupa wierzących – chociażby trójka ludzi – bez specjalnego pisemnego zezwolenia z Moskwy nie ma prawa się modlić razem, czytać Biblii ani nawet rozmawiać na tematy religijne . [4 2 3 ]

Pod koniec lat siedemdziesiątych Reagan nie zostawiał suchej nitki na sowieckim komunizmie. „Sowieci próbują nas przekonać, że człowiek nie ma duszy, że nie ma życia wiecznego, że Bóg nie istnieje” – wykrzykiwał polityk . W audycji radiowej z października 1975 roku nazwał Związek Sowiecki „bezbożnym tyranem” . W lutym 1977 roku, [4 2 4 ]

[4 2 5 ]

przemawiając w Waszyngtonie, określił go jako leżący w „sercu ciemności” . Rok później w innym programie radiowym, zupełnie jak dwadzieścia lat wcześniej, otwarcie określał sowiecki komunizm jako „zły” . [4 2 6 ]

[4 2 7 ]

W kolejnych audycjach – we wrześniu 1978 i w czerwcu 1979 roku – Reagan powiadał, że ateizm, „podobnie jak gułag, pozostaje nieodłączną częścią komunizmu. Komunizm stawia rozwojowi religii wszelkie możliwe przeszkody, wtrąca ludzi do więzienia” . Wytykał [4 2 8 ]

Związkowi Sowieckiemu „wojnę” przeciwko „ideałom religii i wolności” . Dwukrotnie w 1978 roku przypominał, że Marks „zarzekał się, iż raj komunistyczny można zrealizować jedynie poprzez zniszczenie Kościoła; nienawidził szczególnie Hebrajczyków – pewnie dlatego, że Bóg Mojżesza jest także Bogiem chrześcijan” . [4 2 9 ]

[4 3 0 ]

Reagan potępiał także antyreligijną indoktrynację dzieci w komunistycznych szkołach. Przy dwóch różnych okazjach (w 1978 i w 1979 roku) zwrócił uwagę, iż sowieckie dzieci „już od pierwszej klasy karmi się fałszem”, że nie ma żadnego Boga . Jeden z programów poświęcił w całości omówieniu przykładów komunistycznej indoktrynacji w szkołach w Czechosłowacji . Wyjaśniał wtedy, że rządy komunistyczne dążą do zapewnienia sobie wyłączności nauczania dzieci o tym, co jest dobre, a co złe . [4 3 1 ]

[4 3 2 ]

[4 3 3 ]

Amerykański mówca skupiał się dodatkowo na odkrywaniu sowieckiej hipokryzji. Komunistyczny atak na chrześcijaństwo niósł bowiem ze sobą również wywyższenie religii – choć zupełnie innego rodzaju. W mowach radiowych z 1978 roku Reagan dwukrotnie wypominał, że w Związku Sowieckim „Karol Marks czczony jest jako mesjasz” . Jedno [4 3 4 ]

z najbardziej błyskotliwych i zapadających w pamięć przemówień przyszłego prezydenta odnośnie do zagrożenia sowieckiego (z lutego 1978 roku) nazwane zostało: Święta według Marksa i Lenina. Opowiadał w nim, jak ukraińscy komisarze polityczni oczyszczali tradycyjną uroczystość religijną z jej chrześcijańskiego kontekstu. W kolędach zamiast „wiernych” pojawiali się „robotnicy”, czas świętowania zaczął przypadać na październik jako na miesiąc bolszewickiej rewolucji, obraz Chrystusa zastąpiono obrazem „wznoszącej się chwały Lenina”, a gwiazda betlejemska ustąpiła miejsca czerwonej gwieździe

[4 3 5 ]

. Reagan

chętnie upubliczniał kuriozalną prawdę o sowieckiej ewangelii widoczną w różnych aspektach . [4 3 6 ]

Kolejne dekady dramatycznych wiadomości o sowieckich horrorach mocno wpływały na Reagana. W końcu, zanim rozpoczął drugie podejście do fotela prezydenckiego w 1980 roku, mając dość wieści o okrucieństwie, wybuchnął, nazywając przywódców sowieckich „potworami” . [4 3 7 ]

SOWIECKIE ZBRODNIE „Pojedyncza śmierć to tragedia – powiedział niecnie Józef Stalin – milion to statystyka”. Dyktator wprowadzał swoje słowa w czyn. Nie licząc komunistycznych Chin, w których ofiarami przy obejmowaniu władzy przez komunistów padło o wiele więcej ludzi, żaden rząd w historii ludzkości nie zamordował tak wielu niewinnych obywateli. W opracowanym przez Lenina systemie obozów pracy zwanych łagrami traciły życie miliony osób. Jeszcze przed krwiożerczym Stalinem bolszewicy wszędzie i bez wyjątki głosili konieczność zastosowania „masowego terroru”. Mówił więc o tym zarówno Lenin, jego pomocnik Martyn Latsis, jak i twórca Czeka Feliks Dzierżyński. Jak orzekł jeden z historyków: „Od samego początku terror pozostawał nieodzownym składnikiem bolszewizmu” . [4 3 8 ]

Reagan odkrywał również, że przemoc nie była dla bolszewizmu czymś wyjątkowym. Francuski redaktor periodyku „Communisme”, Stéphane Courtois, odnotował, że zbrodnie sowieckiego rządu przeciwko obywatelom pozostawały trwałym elementem systemu komunistycznego w całym okresie istnienia reżimu. Najbardziej spektakularna dokonywana przez komunizm redystrybucja dotyczyła w rzeczy samej nie bogactwa, lecz zbrodni i mordów. Courtois pisał: „Reżimy komunistyczne wykroczyły poza jednostkowe zabójstwa i lokalne lub okolicznościowe masakry oraz uczyniły ze zbrodni masowej prawdziwy system rządów” . [4 3 9 ]

Podobnie stwierdza Martin Maila: „Systemy komunistyczne popełniały nie tylko akty

zbrodni” – ich przecież dopuszczały się także rządy państw niekomunistycznych – „lecz w swej istocie same były fabrykami zbrodni. W reżimach tych władzę sprawowano zupełnie samowolnie, przemocą i bez poszanowania ludzkiego życia”. Pod rządami komunistów przemoc na skalę światową zaczęły stosować zupełnie odmienne kulturowo narody, które dotychczas nic nie łączyło, a które wraz z nadejściem komunizmu scalone zostały panowaniem zbrodniczego systemu. W nowym, rewolucyjnym porządku ta polityczna przemoc stosowana była w sposób całkowicie rozmyślny. Jej nieludzki charakter i

zakres daleko

przekraczały

zaangażowanych w nią narodów

[4 4 0 ]

jakiekolwiek

niechlubne wydarzenia z przeszłości

.

Tę powszechnie stosowaną przemoc opisano w dokumentach i zapiskach. Znaczące studium komunistycznych represji i morderstw przeprowadzone zostało przez Courtois i innych badaczy i opublikowane przez Harvard University Press [w wersji angielskiej; wydanie polskie zob. przypis nr 30 – przyp. tłum.]. Nosi ono tytuł Czarna księga komunizmu. Autorzy przytaczają następujące statystyki: 20 milionów ludzi zamordowanych w Związku Sowieckim, 65 milionów w Chinach, 2 miliony zarówno w Korei Północnej, jak i w Kambodży, co najmniej po milionie w Afganistanie, Afryce, Europie Wschodniej i Wietnamie oraz setki tysięcy w innych częściach świata. Całkowita liczba ofiar komunizmu obejmuje blisko 100 milionów. Komentuje to Maila, trafiając w sedno sprawy, że „wśród historii politycznych rzezi ta była najbardziej kolosalna” . [4 4 1 ]

Rzeczywista liczba zamordowanych może jednak się okazać wyższa niż podaje Czarna księga komunizmu – szczególnie jeśli chodzi o Związek Sowiecki. Wobec szacunkowych danych reżimu sowieckiego wymienianych generalnie w literaturze Czarna księga podaje ich stosunkowo niewiele. Obliczenia innych badaczy wskazują najczęściej na około 33 miliony, a niektóre nawet na dwukrotnie więcej. Lee Edwards, sięgając do prac politologa R.J. Rummela oraz zapisków i świadectw między innymi Roberta Conquesta i Aleksandra Sołżenicyna, doliczył się 61,9 miliona ofiar rządów sowieckich z lat 1917-1987 . [4 4 2 ]

Jakkolwiek było, 100 milionów zamordowanych w komunizmie przekracza przynajmniej dziesięciokrotnie rozmiar ludobójstwa dokonanego na rozkaz Hitlera . To również ponad dwukrotnie więcej niż łączna liczba poległych w dwóch wojnach światowych . Żadna ideologia ani system przekonań nie spowodował w historii ludzkości w tak krótkim czasie śmierci tak ogromnej ilości ludzi. Sowieckie ludobójstwo dokonywało się na przestrzeni siedemdziesięciu lat, a większa część zbrodni – w pierwszej połowie tego okresu. Sto milionów ludzi w czasie siedemdziesięciu lat dawałoby średnią 1,4 miliona mordowanych rocznie, 119 tysięcy miesięcznie albo około 4 tysięcy dziennie. Rozmiar tragedii i bólu [4 4 3 ]

[4 4 4 ]

wywołanych tą jedną ideologią pozostaje niepojęty. Dla porównania, w czasie trwającej sześćdziesiąt dwa lata hiszpańskiej inkwizycji (1481-1545) życie straciło 31,912 ludzi, a więc znacznie mniej niż rocznie ścinał Lenin i mniej niż tygodniowo skazywał na śmierć Stalin podczas wielkiej czystki (zwanej też czerwonym terrorem) z lat 1934-1938

[4 4 5 ]

.

Część tych danych opublikowano dopiero niedawno, lecz pogłoski o skali ludobójstwa były już całkiem wyraźne w czasie kampanii Reagana w latach siedemdziesiątych. Wtedy też wychodziły na jaw koszmary reżyserowane w Chinach przez Mao Tse-tunga. Zanim zrobiło się o nich głośno, na amerykańskich kampusach uniwersyteckich modne pozostawały nie tylko chińskie kapelusze i kamizelki w stylu Mao, lecz także i jego koncepcje. Ten swoisty klimat przerwany został informacjami o zbrodni tego przywódcy oraz masakrą dokonaną przez komunistów w Kambodży w latach 1975-1979. Odpowiedź Reagana na trwającą rzeź była jedną z najostrzejszych w jego karierze. W audycji radiowej w maju 1975 roku określił on komunizm jako „epidemię”. „Ludzkość przetrwała najróżniejsze choroby i plagi – rozważał – czy jednak zdoła przetrwać komunizm?”. Zakażenie to „utrzymywało się” od przeszło pół wieku i koniecznością pozostawało uświadomienie sobie, „jak bardzo jest złośliwe”. Wypowiedzi tego rodzaju były w stylu Reagana: atakowały wprost przewrotność nieprzyjaciela, nazywając zło po imieniu. „Komunizm nie jest ani systemem ekonomicznym, ani politycznym – dodawał – jest rodzajem choroby psychicznej” . [4 4 6 ]

Ostra retoryka, histeryczne niemal atakowanie czerwonych mogły urazić niektórych słuchaczy, w związku z tym Reagan nie stosował często tak ekstremalnego języka. Faktem pozostaje jednak, że żadna epidemia nie złożyła do grobu w tak krótkim czasie tak ogromnej ilości ludzi. W XX wieku najgroźniejsza (nie licząc komunizmu) była prawdopodobnie epidemia grypy z lat 1918-1919 – zabrała ona w sumie od 10 do 20 milionów istnień ludzkich. Wynikowi temu daleko było jednak do liczby ofiar komunistycznego „zakażenia” . [4 4 7 ]

Dla Reagana ogromnym złem pozostawały morderstwa dokonywane przez Sowietów. Bardziej niebezpieczna jednakże jawiła mu się wizja opanowania przez ich system całego świata, co wiązałoby się z pozbawieniem życia jeszcze większej ilości ludzi. Innymi słowy, Reagan obawiał się, że Związek Sowiecki dąży do dominacji nad światem, pragnąc utworzenia jednego, wielkiego, komunistycznego państwa. Alarm w tej sprawie został wszczęty przez Reagana wraz z krystalizacją jego ambicji politycznych. W 1975 roku ogłaszał on w radio, iż „Rosjanie nieustannie powtarzają, że ich celem pozostaje narzucenie własnego nieudolnego, niedorzecznego systemu całemu

światu” . W maju 1977 roku przyszły prezydent zapisał, że „każdy sowiecki przywódca”, w tym Breżniew, „zaprzysiągł, iż stosować będzie w praktyce słowa Lenina”, który wedle [4 4 8 ]

Reagana powiedział: „Życie trzech czwartych ludzkości nie ma znaczenia; ważne jest, aby pozostała jedna czwarta była komunistami” . W przemowie z kwietnia 1978 roku Reagan ostrzegał: „Istnieje na tym świecie pewne niedobre oddziaływanie. Jeśli uważnie [4 4 9 ]

przyglądniemy się stałym punktom zapalnym, odkryjemy, że każdy z nich związany jest z zaangażowaniem Związku Sowieckiego, pragnącego spełnienia swoich imperialnych ambicji”

[4 5 0 ]

.

Reagan znalazł poparcie swoich poglądów w opublikowanym za jego życia raporcie NSC-68 (National Security Council Report 68). Dokument opracowany przez administrację Trumana nakreślał fundamenty narodowej polityki bezpieczeństwa i strategii, jaką Stany Zjednoczone miały się kierować przez kolejne dziesięciolecia. Główną ideą raportu pozostawała identyfikacja Związku Sowieckiego jako mocarstwa agresywnego i ekspansywnego, starającego się za wszelką cenę poszerzyć zakres swoich wpływów. W dokumencie czytamy, że Związek Sowiecki „stara się narzucić swoje panowanie reszcie świata”. Podobne zdania wielokrotnie wypowiadał Reagan w swoich programach radiowych, cytując też raport NSC-68, który „wyraźnie stwierdza, że Rosja jest zdeterminowana, aby narzucić swoją władzę światu; że jako Amerykanie stanowimy dla niej główną przeszkodę, którą będzie się starała usunąć; że jeśli jej ekspansjonizm nie zostanie wkrótce zatrzymany, to wówczas żaden sojusz pozostałych wolnych narodów nie będzie w stanie zgromadzić wystarczającej siły, aby powstrzymać ich od osiągnięcia upragnionego celu” (kursywą dodane słowa Reagana). „Powiedziano to – dodawał Reagan – 27 lat temu” . Jego przesłanie było jasne – Sowieci wciąż postępowali drogą ekspansjonizmu. [4 5 1 ]

CELE EKSPANSJI ZWIĄZKU SOWIECKIEGO Podejrzenia Reagana nie były bezzasadne, ekspansjonizm pozostawał bowiem centralnym punktem komunistycznej retoryki od samego początku istnienia systemu. Słowami: „Proletariusze wszystkich krajów, łączcie się!” nawoływał do rewolucji już Manifest komunistyczny Marksa z 1848 roku, zapewniając że przed proletariuszami stoi świat do zdobycia, i wyrażając radość na myśl o socjalizmie rozprzestrzeniającym się na cały świat . W przemowie dla Naczelnej Rady Ligi Komunistycznej (z 1850 roku) zapewniał: „Naszym zadaniem jest i w naszym interesie leży, aby rewolucja stała się permanentna – do czasu aż proletariat odniesie zwycięstwo nad siłami państwowymi i do czasu, gdy wspólnota [4 5 2 ]

proletariuszy posunie się na tyle daleko, że obejmie swym zasięgiem nie jeden, lecz wszystkie wiodące kraje świata” . [4 5 3 ]

Lenin, który został ikoną komunizmu, od samego początku powtarzał, że celem Sowietów była „światowa dyktatura proletariatu” . Zadeklarował on w trzecią rocznicę rewolucji [4 5 4 ]

październikowej (która zbiegła się z ostateczną klęską mienszewików), że prawdziwe zwycięstwo nastąpi dopiero wówczas, gdy „sprawa nasza zwycięży cały świat”. Dodawał: „Przystąpiliśmy do naszej sprawy, licząc wyłącznie na rewolucję światową”. Pod słowami tymi podpisywał się także Trocki, samemu głosząc wizję światowej „rewolucji proletariackiej” oraz potrzebę przewrócenia świata. Skomentował on wypowiedź Lenina, mówiąc: „Bardziej bezpośredniego świadectwa nie można żądać” . [4 5 5 ]

Od początku było więc jasne, że zwycięstwo, do którego wzywali Lenin i Stalin, wymagało konfliktu militarnego z Zachodem. Wrogiem numer jeden w ich optyce pozostawały środowiska kapitalistów. O nadchodzącej z nimi konfrontacji tak pisał Lenin na siódmym zjeździe partii w marcu 1919 roku: Żyjemy nie tylko w państwie, lecz również w systemie państw, i istnienie republiki sowieckiej obok państw imperialistycznych przez dłuższy czas jest niemożliwe. W końcu albo jedno, albo drugie zwycięży [4 5 6 ].

„Dopóki obok socjalizmu istnieje kapitalizm – kontynuował innym razem – nie możemy trwać w pokoju. Któraś strona musi zatriumfować. Pieśń żałobna zaśpiewana zostanie albo nad Republiką Sowiecką albo nad światem kapitalizmu”

[4 5 7 ]

.

Lenin, pisząc te słowa, miał na myśli nie tylko Europę, lecz i Amerykę

[4 5 8 ]

. W 1918 roku

zaniósł on grupie amerykańskich pracowników takie przesłanie: „Obecnie znajdujemy się w oblężonej twierdzy. Będziemy tam, dopóki armie międzynarodowej rewolucji socjalistycznej” – amerykańskich żołnierzy, proletariuszy – „nie przyjdą nam z odsieczą”. W listopadzie tego samego roku pisał: Fakty historii światowej wykazywały, że przeistoczenie naszej rosyjskiej rewolucji w socjalistyczną nie było awanturą, lecz koniecznością, gdyż innego wyboru nie było: imperializm anglo-francuski i amerykański niechybnie zdusi niezależność i wolność Rosji, jeśli nie zwycięży światowa rewolucja socjalistyczna, światowy bolszewizm[4 5 9 ].

Lenin dla realizacji marzenia, „by rewolucyjny płomień ogarnął Europę, potem zaś cały świat”, założył Komintern – Międzynarodówkę Komunistyczną . Jej centralę osadził w Moskwie, a celem uczynił „zastąpienie światowej ekonomii kapitalistycznej globalnym systemem komunistycznym”. „Skuteczna walka o dyktaturę proletariatu – uzasadniał – wymaga istnienia w każdym kraju zwartej partii komunistycznej, która jest zaprawiona [4 6 0 ]

w bojach, zdyscyplinowana, poddana centrali i która posiada wpływ na masy” . Zawrotna szybkość, z jaką partia rozwijała się dzięki Kominternowi, sprawiła, że jej rozentuzjazmowany [4 6 1 ]

przywódca – Grigorij Zinowjew – przewidywał w 1919 roku: „W ciągu roku cała Europa stanie się komunistyczna. Następnie walka o komunizm przeniesie się do Ameryki, a być może również do Azji i innych części świata” . [4 6 2 ]

Ambicja Marksa podjęta przez Lenina kontynuowana była przez Stalina i jego towarzyszy. Sowieckie dążenia do ekspansji sprawiły, że Reagan wszedł na ring, aby im się przeciwstawić. Zanim jeszcze na dobre rozpoczęła się jego pierwsza kampania prezydencka, jasne już było dla świata, że nie będzie oszczędzał ciosów swemu przeciwnikowi.

DWIE KAMPANIE Ronald Reagan w drugiej połowie lat siedemdziesiątych ubiegał się o fotel prezydenta dwukrotnie. Najpierw (w latach 1975-1976) bezskutecznie starał się o nominację republikańską, rywalizując z prezydentem Geraldem Fordem, a następnie (w latach 19791980) zwyciężył w kampanii, pokonując kandydata demokratów i zarazem prezydenta – Jimmy’ego Cartera. Widoczna w tych kampaniach prostoduszna religijność Reagana nie była zaskakująca dla tych, którzy go znali, jednakże dziwić musiała wielu innych. W 1980 roku Reagan zapytany został przez lidera Południowej Konwencji Baptystów Adriana Rogersa: – Czy narodził się pan na nowo? Czy ma pan Jezusa w swoim sercu? – Tak – odpowiedział Reagan. – Bóg jest dla mnie bardzo realny. Mam osobiste doświadczenie zaproszenia Jezusa do mojego życia. – Zna pan Jezusa, czy tylko pan o Nim słyszał? – naciskał dalej Rogers. – Znam Go – potwierdził Reagan krótko

[4 6 3 ]

.

Innym razem, w 1976 roku, Reagan powiedział, że nie przypomina sobie sytuacji, w której wołałby do Boga, nie dziękując Mu jednocześnie. Spytany wówczas o to, czy naprawdę wierzy, że ktoś z góry go wysłuchuje, wykrzyknął: „O niebiosa! Gdybym w to nie wierzył, żyłbym w śmiertelnym strachu!” . [4 6 4 ]

Czy Reagan wierzył, że Bóg uczyni go prezydentem? Niewątpliwie słyszał on pewnego rodzaju wezwanie, jednakże chrześcijańska pokora powstrzymywała go od przyjęcia zupełnej pewności w tej kwestii. W liście z czasu kampanii prezydenckiej 1976 roku pisał on: Muszę uznawać, że sens moich wszelkich poczynań istnieje tylko wtedy, gdy pytam, czy służą one Jego zamiarom... Wierzę, że w moim aktualnym przedsięwzięciu, bez względu na jego wynik, będę Mu służył.

Modlę się o zrozumienie tego, co On chce, abym robił[4 6 5 ].

W czasie tej samej kampanii powiedział również: „Jeśli urząd, o który zabiegam, zostanie mi powierzony, to będę modlił się jedynie o to, abym wykonywał to zadanie w sposób, który przysłuży się Bogu”

[4 6 6 ]

.

Zamierzenia Reagana w 1976 roku były dość niezwykłe. Będąc dotychczas lojalnym członkiem partii, podjął się nagle próby pozbawienia stanowiska rezydującego prezydenta – republikanina. Końcowa faza zmagań nominacyjnych wśród republikanów okazała się wówczas zadziwiająca. Głosy z kilku kluczowych stanów spowodowały, że Reagan był szokująco bliski wytrącenia Fordowi nominacji. Na konwencji republikanów 19 sierpnia 1976 roku na Kemper Arena w Kansas City rozegrał się więc prawdziwy dramat. W efekcie za Reaganem opowiedziało się 47,4 procent delegowanych do głosowania. Politykowi do zwycięstwa zabrakło jedynie 117 głosów (otrzymał ich 1070). Ford ledwo pokonał rywala, otrzymując 1187 głosów (potrzebował 1130). Aktualny prezydent mógł odetchnąć z ulgą. Reagan nie przejął się tym wynikiem. Dla wielu jednak porażka Reagana była czymś traumatycznym. Córka Ronalda, Maureen, mówiła, że była tak zdruzgotana tą klęską, iż płakała przez dwa dni. „Po prostu nie mogłam przestać” – opowiadała. Za każdym razem, kiedy ojciec rozmawiał z nią w tym czasie, pytał, czy nadal płacze. Próbował ją pocieszać, jednak nie był w stanie. Pewnego razu odciągnął ją w końcu na bok i przekonywał: „Istnieje jakiś powód, dlaczego tak się stało. Nie znam go, ale on jest”. Maureen wspominała później, że ojciec powiedział jej: „Wszystko dzieje się z jakiegoś powodu... Jeśli wytrwasz w robieniu tego, co do tej pory, otworzy się przed tobą droga i zobaczysz, co powinnaś czynić” . Podobne słowa – aby nie martwić się z powodu przegranej w wyścigu, ponieważ widocznie tak miało być – Reagan skierował do swojej sekretarki Helene Von Damm . Nie inaczej pisał też do swojego byłego pastora z Dixon, pracującego już w Storrs w Connecticut – Garlanda Waggonera; przekonywał starego kompana o tym, że on i Nancy mają pokój w sercu i przyjmą od Boga, cokolwiek On dla nich ma . [4 6 7 ]

[4 6 8 ]

[4 6 9 ]

Reagan nie poddał się i zaraz zaczął przygotowania do kolejnych wyborów. Ogłosił swoją kandydaturę w Nowym Jorku 13 listopada 1979 roku. Przemowę, która okazała się przydługa nawet dla wiernych republikanów, zakończył w ten sam sposób, co konwencję w 1976 roku w Kansas City. Poruszał te same wątki, co zwykle, i wyrażał wielkie nadzieje co do siebie samego i USA. Mówił wtedy: „Udręczona, przygnieciona trudnościami ludzkość spogląda na nas, błagając, abyśmy podjęli naszą misję dziejową; abyśmy stali się tym świetlistym miastem na górze. Wierzę, że każdy z nas i wszyscy razem jesteśmy w stanie podjąć tę misję

dziejową”

[4 7 0 ]

.

Reagan powtórzył to przesłanie niczym echo 17 lipca 1980 roku, po tym, jak udało mu się wygrać nominację partyjną na konwencji partyjnej w Detroit . Mowa, którą wówczas wygłosił, okazała się jedną z najbardziej znaczących w jego karierze. Polityk wykorzystał ją, [4 7 1 ]

aby dokonać wielkiego publicznego zamanifestowania wiary. Na jej zakończenie podjął wątek wspominany przez siebie od czasu wystąpienia w Fulton w 1952 roku. Mówił wówczas: „Czyż możemy żywić jakiekolwiek wątpliwości, że ta ziemia, ta wyspa wolności, służy jako schronienie dla wszystkich pragnących swobodnie oddychać i że służy w ten sposób tylko dzięki Bożej Opatrzności?”. Najbardziej dramatycznym momentem przemówienia Reagana z 1980 roku było jednak zaimprowizowane przez niego zakończenie, w którym rzekł: „Wyznaję, że obawiałem się nieco powiedzieć to, co zamierzam, jednak bardziej teraz obawiałbym się, gdybym to pominął. Zachęcam was więc: rozpocznijmy naszą krucjatę złączeni chwilą modlitwy w ciszy”. Te słowa stanowiły najbardziej publiczne potwierdzenie wiary Reagana. Dla niego słowo „krucjata” nie było przypadkowe – posiadało głęboki duchowy wymiar. Po tym wezwaniu na konwencji zapadła niesamowita cisza. Zebrani – wśród nich Gerald i Betty Ford uwiecznieni przez kamery telewizyjne – w milczeniu kiwali głowami. Po chwili łamiący się głos Reagana przełamał tę ciszę i dało się słyszeć: „Boże, błogosław Amerykę” . Nie był to już Reagan szeroko uśmiechający się, nie był to Reagan z wysoko zadartą głową – tym razem przemawiał człowiek poważny, posiadający głębokie duchowe przekonanie, postanawiający [4 7 2 ]

połączyć własną wizję religijną z przeznaczeniem politycznym swojej partii. Zdarzenie to było oczywiście transmitowane przez telewizję krajową. Chociaż republikanie zarzekają się, iż na sali nie było nikogo, kto nie uroniłby łzy, to jednak wśród dziennikarzy reakcje były różne. Ekipa radia CBS (Columbia Broadcasting System) postrzegała modlitwę jako wyraz – jak powiedział jeden z jej członków – „niewyobrażalnej wprost banalności” . Reakcja ta była zapowiedzią przyszłych wydarzeń: jeszcze przed wyborami wykopana została przepaść między poważnie traktowaną przez Reagana pobożnością a gderliwym cynizmem elit. [4 7 3 ]

Walka Reagana z prezydentem demokratów Jimmym Carterem była wyrównana do ostatnich tygodni kampanii. Sondaże wskazywały, że obaj politycy szli pod względem wyników łeb w łeb. Reagan nierzadko rozpowszechniał przesłanie, że Carter nie potrafi dobrze bronić kraju, że nie radzi sobie z Sowietami i że jest odpowiedzialny za słabą ekonomię. Obmyślił on wobec Cartera sprytną linię ataku, obarczając go odpowiedzialnością za sytuację gospodarczą kraju: „Do recesji dochodzi wtedy, gdy twój sąsiad traci pracę.

Depresja pojawia się, gdy ty tracisz pracę. Powrót do zdrowia natomiast następuje, gdy Jimmy Carter traci swoją pracę”. W ostatnich dniach kampanii opinia publiczna najwyraźniej przyjęła Reaganowy punkt widzenia. Carter został znokautowany przeważającym zwycięstwem Reagana: w 44 z 50 stanów. Republikanin zebrał głosy 489 elektorów, a demokrata – 49. Amerykańscy wyborcy przyjęli wezwanie do krucjaty.

[410] Cyt. za Ronnie Dugger, On Reagan: The Man & His Presidency (New York: McGraw Hill, 1983), s. 439. [411] Reagan, Miasto na wzgórzu, przemówienie wygłoszone na forum dorocznej konferencji Konserwatywnej Akcji Politycznej, 25 stycznia 1974, w: Toboła-Pertkiewicz i Chodakiewicz (red.), Moja wizja Ameryki, s. 63. [412] Reagan, An American Life, s. 266. [413] Z okresu przedprezydenckiego zob. między innymi: Reagan, Miasto na wzgórzu, w: Toboła-Pertkiewicz i Chodakiewicz (red.), Moja wizja Ameryki, s. 63; Reagan, Speech to Members of Platform Committee, przemówienie na krajowej Konwencji Republikanów, 31 lipca 1968, zapis przechowywany w: RWR – Speeches and Articles (1968), RRL; Tekst przemowy: Roberts (red.), A City Upon a Hill, s. 11-12; oraz Reagan, Commencement Remarks at Marlborough College Prep School for Girls, Los Angeles, 6 czerwca 1974, zapis przechowywany w: RWR – Speeches and Articles (1974-1976), RRL. Zob. także: Reagan, Letters to the Editor, program radiowy z czerwca 1975 dostępny w Ronald Reagan: Pre – Presidential Papers: Selected Radio Broadcasts, 1975-1979, programy radiowe od stycznia 1975 do marca 1977 r., Box 1, RRL; oraz Skinner, Anderson i Anderson, Reagan, In His Own Hand, s. 15-16. [414] Reagan, Nationally Televised Address, ABC-TV, 6 lipca 1976. Mowa zachowana w: RWR – Speeches and Articles (1974-1976), RRL. [415] Przemowa Reagana na waszyngtońskiej konferencji Konserwatywnej Akcji Politycznej (1 marca 1975). Tekst przemowy: Roberts (red.), A City Upon a Hill, s. 25. [416] W zapisie przemowy słowo BEZBOŻNY zostało dodane później. Dostęp do tej przemowy uzyskałem dzięki Kurtowi Ritterowi (z teksańskiego A&M University), który chętnie podzielił się ze mną zachowanymi dwoma stronami tej mowy. Otrzymał je od sekretarza Reagana – C. Landon Parvina. Ritter wskazuje, że nie istnieje pełny tekst tego wystąpienia. [417] Zapiski dostępne w Bibliotece Ronalda Reagana, opublikowane przez Skinnera, Andersona i Andersona. [418] Cyt. za: Bociurkiw, Religious Dissent and the Soviet State, w: Bociurkiw i Strong (red.), Religion and Atheism in the USSR and Eastern Europe, s. 81-82. [419] Johnson, Movement Grows, s. A3. [420] W maju 1988 r. sowiecka agencja prasowa TASS zarzuciła Reaganowi, że ten, atakując Związek Sowiecki, nie dostrzega artykułu 52 sowieckiej konstytucji, który brzmi: „Obywatelom ZSRR zapewnia się wolność sumienia, to jest prawo do wyznawania dowolnej religii lub niewyznawania żadnej”. Źródło: Komunikat TASS w języku angielskim znajdujący się w: Reagan Remarks on Human Rights, Religion Reviewed: Speaks to Churchmen, w FBIS, FBIS-SOV-88-087, 4 maja 1988, s. 11. [421] Johnson, Movement Grows, s. A3. Zob. także: Seven Soviet Christians Appeal to World for Aid, Religious News Services, opublikowane w „Washington Post”, 13 sierpnia 1980, s. C6. [422] Janis Johnson, Congress Decries Soviet Christian Persecution, „Washington Post”, 8 października 1976, s.

B18; oraz Johnson, Movement Grows, s. A3. [423] Soviets Still Repress Believers, Report Says, Religious News Services, opublikowane w „Washington Post”, 13 sierpnia 1980, s. C6. [424] Cyt. za: Dugger, On Reagan, s. 430. [425] Ronald Reagan: Pre – Presidential Papers: Selected Radio Broadcasts, 1975-1979, programy radiowe od stycznia 1975 do marca 1977, Box 1, RRL. Zob. także: Skinner, Anderson i Anderson, Reagan, In His Own Hand, s. 30. [426] Reagan, Nowa Partia Republikańska, przemówienie wygłoszone 6 lutego 1977 r. na IV Konferencji Konserwatywnej Akcji Politycznej, w: Toboła-Pertkiewicz i Chodakiewicz (red.), Moja wizja Ameryki, s. 87. Tekst przemowy zob. także: Roberts (red.), A City Upon a Hill, s. 33. [427] Ronald Reagan: Pre – Presidential Papers: Selected Radio Broadcasts, 1975-1979, programy radiowe od października 1977 do 10 października 1978, Box 3, RRL. Zob. także: Skinner, Anderson i Anderson, Reagan, In His Own Hand, s. 136. [428] Ronald Reagan: Pre – Presidential Papers: Selected Radio Broadcasts, 1975-1979, programy radiowe od 31 października 1978 do października 1979, Box 4, RRL. Zob. także: Dugger, On Reagan, s. 516; oraz Skinner, Anderson i Anderson, Reagan, In His Own Hand, s. 174-175. [429] Reagan, Address to the Roundtable National Affairs Briefing, Dallas, Teksas, 22 sierpnia 1980. Tekst dostępny w: Reagan 1980 Campaign Speeches, August 1980, RRL. [430] Reagan, Religious Freedom, program radiowy z 31 lipca 1978. Dostępny w: Ronald Reagan: Pre – Presidential Papers: Selected Radio Broadcasts, 1975-1979, programy radiowe od października 1977 do 10 października 1978, Box 3, RRL. Zob. także: Skinner, Anderson i Anderson, Reagan, In His Own Hand, s. 26. [431] Reagan mówił tak w programach radiowych. Zob. Ronald Reagan: Pre – Presidential Papers: Selected Radio Broadcasts, 1975-1979, Box 3 i 4, RRL; oraz Skinner, Anderson i Anderson, Reagan, In His Own Hand, s. 174-175. [432] Reagan, Religious Freedom, program radiowy z 31 lipca 1978. [433] Reagan powiedział to (i znacznie więcej) w czasie wywiadu przeprowadzonego z nim w 1975 r. przez Charlesa D. Hobbsa. Źródło: Charles D. Hobbs, Ronald Reagan’s Call to Action (Nashville i New York: Thomas Nelson, 1976), s. 22-23. [434] Reagan, Religious Freedom, program radiowy z 31 lipca 1978. [435] Czerwona gwiazda zastąpiła tradycyjną gwiazdkę na wierzchołku choinki, która to została przemianowana na „drzewko noworoczne”. Drzewko stanowić miało część świeckich obchodów świąt zimowych, które pojawiły się w miejsce tradycyjnych świąt chrześcijańskich. W nowych świętach celebrowano już tylko nadejście nowego roku. Zob. Thrower, God’s Commisar, s. 61. Na temat sowieckich świąt zastępujących święta chrześcijańskie – Wielkanoc oraz Boże Narodzenie – zob. Powell, Rearing the New Soviet Man, w: Bociurkiw i Strong, Religion and Atheism in the USSR and Eastern Europe, s. 157-165. [436] Spisana wersja tego wystąpienia znajduje się w Bibliotece Ronalda Reagana w: Ronald Reagan: Pre – Presidential Papers: Selected Radio Broadcasts, 1975-1979, programy radiowe od kwietnia do września 1977, Box 2, RRL. [437] Cyt. za: Ernest Conine, President Reagan: How Does That Sound?, „Los Angeles Times”, 17 marca 1980, s. 5. [438] George Legett, The Cheka: Lenin’s Political Police (New York: Oxford University Press, 1981), w. 103. [439] Stéphane Courtois et al., Czarna księga komunizmu (Warszawa, Prószyński i S-ka, 1999, tłum. Krzysztof Wakar i inni ), s. 24. [440] Zob. tamże, s. 25-26. Komentarz Martina Malia – zob. Courtois, The Black Book of Communism

(Cambridge: Harvard University Press, 1999; wstęp do wydania angielskiego autorstwa Martina Malia), s. XVIIXVIII. [441] Tamże, s. X. [442] Lee Edwards (red.), The Collapse of Communism (Stanford, Connecticut: Hoover Instirution Press, 1999), s. XIII. [443] Nie licząc poległych w czasie drugiej wojny światowej w wojnie z hitlerowskimi Niemcami, szacuje się, że Hitler zlecił zamordowanie od 6 do 10 milionów Żydów, Słowian, Cyganów i innych nacji określanych przez niego jako „nieprzystosowanych”. [444] Najczęściej przyjmowana liczba ofiar pierwszej wojny światowej to 8,5 miliona ludzi, natomiast drugiej wojny światowej: 40-50 milionów. [445] Aleksander Sołżenicyn podaje dość niską liczbę zabijanych w wyniku inkwizycji: dziesięciu miesięcznie. Moje źródło mówi w tym wypadku o czterdziestu dwóch – dane pochodzą z pierwszego poważnego opracowania tego tematu: J.A. Llorente, A Critical History of the Inquisition of Spain (Williamstown, Massachusetts: J. Lillburne, 1823), s. 575-583. Dane Sołżenicyna opublikowane zostały w: Alexander Solzhenitsyn Speaks to the West, s. 17. [446] Ronald Reagan: Pre – Presidential Papers: Selected Radio Broadcasts, 1975-1979, programy radiowe od stycznia 1975 do marca 1977, Box 1, RRL. Zob. także: Skinner, Anderson i Anderson, Reagan, In His Own Hand, s. 10-12. [447] Na ten temat zob.: Gina Kolata, Flu: The Story of the Great Influenza Pandemic of 1918 and the Search for the Virus That Caused It (New York, Touchstone, 2001). [448] Cyt. za: Dugger, On Reagan, s. 439. [449] Ten fragment pochodzi ze spisanego wystąpienia radiowego z 25 maja 1977. Znajduje się w: Ronald Reagan: Pre – Presidential Papers: Selected Radio Broadcasts, 1975-1979, programy radiowe od kwietnia do września 1977 r., Box 2, RRL. Zob. także: Skinner, Anderson i Anderson, Reagan, In His Own Hand, s. 33-35. [450] Mowa cytowana przez Kirona Skinnera w Reagan’s Plan, „National Interest”, lato 1999. [451] Fragmenty dwóch audycji radiowych Reagana zatytułowanych Strategy I oraz Strategy II – obie z 4 maja 1977. Znajdują się w: Ronald Reagan: Pre–Presidential Papers: Selected Radio Broadcasts, 1975-1979, programy radiowe od kwietnia do września 1977, Box 2, RRL; a także w: Skinner, Anderson i Anderson, Reagan, In His Own Hand, s. 109-113. [452] Cytat Marksa pochodzi z 44. strony Manifestu komunistycznego. Zob. Courtois i in., Czarna księga komunizmu, s. 257; oraz Magstadt i Schotten, Understanding Politics, s. 39. [453] Cyt. za: Woolley, Adherents of Permanent Revolution, s. 12-13. [454] Wołkogonow, Lenin. Prorok raju, apostoł piekła (Warszawa: Wydawnictwo Amber, 2006, tłum. Maciej Antosiewicz), s. 382. Na temat Lenina, światowej rewolucji i Kominternu, zob. także s. 379-397. [455] Cyt. za: Lew Trocki, Historja rewolucji rosyjskiej – Rewolucja październikowa (Warszawa: Spółka Wydawnicza „Bibljon”, 1934, tłum. Bolesław Tarczyński), s. 340-341. Na temat Trockiego i globalnego komunizmu zob. także: Woolley, Adherents of Permanent Revolution, s. 13 i 35; oraz opracowania Richarda Pipesa. [456] Cyt. za: Lew Trocki, Historja rewolucji rosyjskiej – Rewolucja październikowa, s. 340. [457] Cytujący Lenina Arthur M. Schlessinger Jr zauważa, że Lenin i jego zwolennicy (w tym Stalin i jego towarzysze) niezmiennie postrzegali Stany Zjednoczone jako wroga nie z powodu jakiegoś konkretnego posunięcia tego kraju, ale z uwagi na „pierwotny fakt”, że Ameryka pozostawała wiodącym mocarstwem kapitalistycznym, co w leninowskiej logice równało się przekonaniu, że była ona nieprzejednanym wrogiem. W kręgach komunistów uważano, że Ameryka dąży do przeciwstawienia się, otoczenia i zniszczenia sowieckiej

Rosji. Spuścizna tego leninowskiego przekonania – jak zauważa Schlessinger – przetrwała, niezależnie od poczynań czy zaniechań Franklyna Delano Roosevelta i Harry’ego Trumana. Według Schlessingera, cokolwiek Stany Zjednoczony zrobiłyby w latach 1944-1945, to „nie zmieniłoby sowieckiej wrogości wymaganej i uświęcanej przez marksistowską ewangelię, chyba że Stany Zjednoczone nawróciłyby się na stalinowski despotyzm”. Arthur Schlessinger Jr, The Origins of the Cold War, „Foreign Affairs”, t. 46, nr 1, październik 1967, s. 22-52. [458] Bardzo cenne i niezwykle poczytne dzieło na temat poczynań komunistów w Ameryce napisał Arthur M. Schlessinger Jr. Zob. Schlessinger, The U.S. Communist Party, „Life”, 29 lipca 1946, t. 21, s. 38-40. [459] Cyt. za: Trocki, Historja rewolucji rosyjskiej – Rewolucja październikowa, s. 340. [460] Courtois i in., Czarna księga komunizmu, s. 257-262. [461] Pełne cytaty zostały opublikowane przez Croziera w dziele The Rise and Fall of the Soviet Empire, s. 38-40. [462] Richard Pipes, The Cold War: CNN’s version, w: Beichman (red.), CNN’s Cold War Documentary, s. 45-46. Podane tam treści zgadzają się z celami leninizmu nakreślonymi w dziele Lenina z 1920 r.: Dziecięca choroba lewicowości w komunizmie. [463] Slosser, Reagan Inside Out, s. 48-51; Rose, The Reagans and Their Pastor, s. 46; oraz Hyer, Reagan, Carter, Anderson, s. A28. Inne źródła z lat 70. i 80. cytowane będą później.

Jednym ze źródeł potwierdzających wypowiedzi Reagana jest jego przyjaciel z czasów, gdy Reagan był gubernatorem – Herbert Ellingwood. Pisał on w 1980 r.: „Ronald Reagan jest nowo narodzonym chrześcijaninem. Rozmawialiśmy o tym osobiście wiele razy”. Zob.: Ellingwood, Ronald Reagan: „God, Home and Country”, s. 50. [464] Frank van der Linden, The Real Reagan (New York: William Morrow, 1981), s. 26-27. [465] Cyt. za: Evans i Novak, The Reagan Revolution, s. 208-209. [466] Tamże. [467] Maureen Reagan, A president and a father, „Washington Times”, 16 lipca 2000, s. A23. [468] Von Damm, At Reagan’s Side, s. 83. [469] Waggoner, Richly Blessed, s. 149. [470] Fragmenty tego przemówienia przytaczane są przez Petera Hannaforda w książce The Reagans: A Political Portrait (New York: Coward-McCann, 1983), s. 214-219. Słowa z Kansas City pochodzą z 20 sierpnia 1976 r., z dnia po wielkiej konwencji republikanów, podczas której Ford wygrał nominację bardzo niewielką przewagą głosów, a Reagan wygłosił improwizowane przemówienie po tym, jak skinął na niego Ford. [471] W przeddzień elekcji, 3 listopada 1980 r., powiedział o tym ponownie w wystąpieniu telewizyjnym: Reagan, A Vision for America. Zapis jego mowy znajduje się w Reagan 1980 Campaign Speeches, November 1980, RRL. [472] Spośród dostępnych kopii zapisu, zob.: Houck i Kiewe, Actor, Ideologue, Politician, s. 166. [473] Jak na ironię, owa członkini ekipy medialnej została później sekretarką Reagana spisującą jego przemówienia (nazywała się Peggy Noonan). Sama opowiada tę historię – zob.: Noonan, When Character Was King, s. 130-131.

ROZDZIAŁ 11

Gabinet Owalny

„Od dawna już czuję, że ludzie w tym kraju głodni są czegoś, co nazwać można duchowym przebudzeniem... Pamiętam słowa Teddy’ego Roosevelta, że jego urząd dawał możliwości nieograniczonego wręcz przemawiania do ludzi i poruszania ich. Postanowiłem więc, że przez urząd prezydenta – jeśli tylko będę w stanie – przysłużę się temu przebudzeniu”. Ronald Reagan, 14 października 1984 r.[4 7 4 ]

O

d dzieciństwa Ronalda Reagana nawiedzał pewien powtarzający się sen. Mimo że

wielokrotnie zmieniał miejsce zamieszkania (naliczono trzydzieści siedem przeprowadzek ), niezmiennie w swoim śnie zamieszkiwał w dużym białym domu. „Sen ten [4 7 5 ]

po prostu ciągle do mnie wracał – powiedział kiedyś Peggy Noonan. – Widziałem siebie w rezydencji z ogromnymi pokojami, wysokimi sufitami i białymi ścianami. Ciągle było w nim to samo”. Sen ten jednak wkrótce miał się zakończyć – na dobre

[4 7 6 ]

.

20 stycznia 1981 roku, który był w stolicy kraju dniem bezbarwnym i ponurym, Ronald Wilson Reagan złożył urzędową przysięgę i został czterdziestym prezydentem Stanów Zjednoczonych. Kiedy składał zaprzysiężenie, obok niego stała rozpromieniona z radości Nancy. Jej szeroko otwarte, utkwione w męża oczy przypominały spojrzenie Amy Goodrich z powieści That Printer of Udell’s – Amy wpatrzona była w podobny sposób w swojego męża Dicka Walkera, gdy ten przygotowywał się do wyprawy do Waszyngtonu, aby ocalić świat. Do zaprzysiężenia Reagan postanowił użyć starej, zniszczonej Biblii swojej matki, otwartej na Drugiej Księdze Kronik 7,14. Fragment ten był ulubionym wersetem tak Nelle, jak i jej syna: Jeśli upokorzy się mój lud, nad którym zostało wezwane moje imię, i będą błagać, i będą szukać mego oblicza, a zawrócą ze swoich złych dróg, Ja z nieba wysłucham ich i przebaczę im grzechy, a kraj ich ocalę[4 7 7 ].

Wers ten – podobnie jak inne dotyczące narodów zwracających się ku modlitwie – miał dla Reagana szczególne znaczenie. Na przestrzeni wielu lat cytował go często z pamięci w licznych wystąpieniach i przemowach . Został on nawet wygrawerowany na wewnętrznej okładce osobistej Biblii Reagana, wydanej przez Cowboy Chapter Fellowship of Christian Athletes . Reagan wspominał go także cztery lata wcześniej, tuż po porażce w poprzednich wyborach prezydenckich, mówiąc: „Kiedy tak przemierza się kraj i spotyka ludzi, aż prosi się, aby modlić się za nich i przypominać im 2 Krn 7,14”. Obok tego wersu w Biblii Nelle [4 7 8 ]

[4 7 9 ]

znajdowała się odręczna adnotacja: „Najwspanialszy werset dla uzdrowienia narodu”

[4 8 0 ]

.

Nelle nie dożyła momentu objęcia prezydentury przez jej syna, aczkolwiek na zaprzysiężeniu obecnych było wielu gości, którzy myśleli w podobny jak ona sposób. Zaproszony został między innymi pastor Donn Moomaw oraz bohater Reagana z dzieciństwa Garland Waggoner, syn pastora, który wprowadził Nelle do dixońskiego First Christian Church. Waggoner przybył z żoną Nevą, która po raz pierwszy spotkała „ciepłą, kochającą Nelle” w 1925 roku. Neva wspominała, że słowa Reagana: „Tak mi dopomóż Bóg”, przywołały w jej pamięci właśnie obraz Nelle i w konsekwencji przyprawiły ją o łzy. Mówiła później: „Słowa te dla człowieka, który je wypowiedział, nie były tylko formalnością, nie były bez znaczenia – były szczerą modlitwą płynącą z serca” . [4 8 1 ]

Po zakończeniu przysięgi Reagan udał się na mównicę znajdującą się na czele tarasu w zachodnim skrzydle Kapitolu. Było to posunięcie oryginalne. Jego poprzednicy zwyczajowo po zaprzysiężeniu kierowali się bowiem na inaugurację na tył budynku, gdzie rozciągał się obszerny, lecz mniej majestatyczny teren parkingu. Reagan miał teraz przed sobą cudowny widok i wspaniałe audytorium. W mowie inauguracyjnej, którą napisał własnoręcznie, Reagan wychwalał osiągnięcia Stanów Zjednoczonych jako narodu. Nazwał go krajem, który uwolnił „energię indywidualnego geniuszu ludzkiego do niespotykanego stopnia”. Przekonywał, że wolność oraz godność jednostki została w Stanach Zjednoczonych zagwarantowana bardziej niż „gdziekolwiek indziej na świecie” . [4 8 2 ]

Następnie nowy prezydent odniósł się do pogarszającej się od niedawna sytuacji Ameryki, wskazując że tego rodzaju droga nie jest nieunikniona. „Nie wierzę, że spadnie na nas wyrok losu, bez względu na to, co uczynimy – mówił. – Wierzę jednak w taki wyrok, jeśli niczego nie zrobimy”. Wyrażał też pragnienie narodowego odrodzenia, zachęcając: „Odnówmy naszą determinację, odwagę i siłę. Odnówmy naszą wiarę i nadzieję” . [4 8 3 ]

Reagan starał się pobudzić Amerykanów, aby nie bali się „heroicznych marzeń”. „Wasze marzenia, wasze nadzieje i wasze cele staną się marzeniami, nadziejami i celami tej administracji – obiecywał, dodając: – Tak mi dopomóż Bóg”. Wzywał kraj do stawienia czoła trapiącym go problemom i do pokonywania ich. Powoływał się na jednego z najmniej znanych ojców założycieli, Josepha Warrena, który niegdyś zachęcał obywateli: „Postępujcie tak, byście byli godni samych siebie”. Reagan zapewniał swoich rodaków: „Znów staniemy się ideałem wolności i światłem nadziei dla tych wszystkich, którzy wolnością nie zostali obdarowani” . [4 8 4 ]

Zbliżając się do końca przemówienia, dziękował ludziom za ich modlitwy:

Dowiedziałem się, że z okazji dzisiejszej uroczystości odbywają się dziesiątki tysięcy spotkań modlitewnych. Jestem za nie niezwykle wdzięczny. Jesteśmy narodem pokładającym ufność w Bogu, dlatego wierzę, że to Jego wolą było uczynienie nas wolnymi ludźmi. Uważam też za doskonały pomysł uczynienie każdego kolejnego Dnia Inauguracji dniem modlitwy [4 8 5 ].

Reagan kończył, stwierdzając że jeśli Amerykanie wierzą w siebie, to z Bożą pomocą będą w stanie rozwiązać wszelkie trudności, które napotykają. Ostatnie jego słowa w przemowie brzmiały: „Czemu mielibyśmy w to nie wierzyć! Jesteśmy przecież Amerykanami! Niech was Bóg błogosławi. Dziękuję” . [4 8 6 ]

PORÓWNUJĄC PREZYDENCKĄ MOWĘ INAUGURACYJNĄ DO POPRZEDNICH przemówień Reagana, nietrudno odnieść wrażenie, że wystąpienie nowego prezydenta nosiło tym razem jedynie lekkie zabarwienie duchowe. Mimo to obserwujący go z bliska wyraźnie opisywali objęcie przez niego urzędu w kategoriach religijnych, chociaż mocnego języka religijnego w wystąpieniu publicznym starał się wówczas unikać. Nie oznaczało to, że prezydent przestał myśleć w takich kategoriach. Donn Moomaw domyślał się, że w chwili wejścia w nową rolę Reagan musiał mówić sobie w duchu: „Prezydentem Stanów Zjednoczonych zostałem z Bożego nadania”. Reagan musiał też być przekonany, że realizował Boży plan . Biograf Reagana nastawiony na badanie jego życia duchowego – Frank Van [4 8 7 ]

der Linden – napisał w 1981 roku, że Reagan „czuł się wezwany do poprowadzenia narodu, tak jak duchowni czują się wezwani do zadbania o swoje kościoły i do modlitwy o wypełnienie się woli Bożej”. Przekonanie to według Lindena zapewniało Reaganowi głęboki pokój. „Można to nazwać, jak się chce – zanotował ów biograf – mistycyzmem, fatalizmem, przeznaczeniem... Jakkolwiek było, Reagan był pewien, że na prezydenta został wyświęcony” . [4 8 8 ]

OBECNOŚĆ W KOŚCIELE Większość prezydentów Stanów Zjednoczonych w pierwszych dniach swojego urzędowania z uwagą rozeznaje i wybiera, do którego waszyngtońskiego kościoła będą uczęszczać. Nie inaczej było z Reaganem. W jego jednak przypadku decyzja taka wkrótce okazała się punktem zapalnym, szczególnie po zamachu na jego życie, który odbył się w 1981 roku. Po tym zdarzeniu zdecydował się on nie uczęszczać regularnie do kościoła jako prezydent. Te swoiste wagary religijne prezydenta były trudne dla wielu wspierających go chrześcijańskich konserwatystów. Po dzień dzisiejszy wielu chrześcijan ewangelicznych nie

potrafi wybaczyć mu rezygnacji z częstego pojawiania się na nabożeństwach. U niektórych nawet decyzja Reagana zaczęła wzbudzać wątpliwości co do jego wiary. Sytuację tę wykorzystała prasa sowiecka, gorliwie poszukująca pretekstów, aby nazywać Reagana hipokrytą, szczególnie na gruncie wiary. Dziennik „Izwiestia” odnotował wówczas: „Chociaż Reagan nie kryje się ze... swoją religijnością, to jednak do kościoła nie uczęszcza” . [4 8 9 ]

Reagan generalnie postrzegał siebie jako „chodzącego do kościoła przez całe życie... nawet jeśli nie ma to miejsca każdego tygodnia” . Wyjątkiem w jego życiu był jedynie okres [4 9 0 ]

waszyngtoński. Potwierdza to wiele zapisków. Reagan regularnie uczęszczał na nabożeństwa (niekiedy będąc związanym jednocześnie z dwoma kongregacjami), jednak nie w czasie owych jakże istotnych ośmiu lat urzędowania w Białym Domu. Ci, którzy znali prezydenta, wiedzieli, że duchowość była dla niego zawsze sprawą bardzo prywatną – zdawał się on otrzymywać wskazówki i prowadzenie bezpośrednio od Boga w wyniku osobistej relacji i modlitwy. Edmund Morris powiada, że większość tego rodzaju konsultacji odbywała się jako „bezgłośne rozmowy” . Bill Clark zgadza się z Morrisem, wskazując że „formalna [4 9 1 ]

religijność była dla niego sprawą drugorzędną względem osobistej relacji ze Stwórcą” . Zdarzało się jednak, że Reagan korzystał w Białym Domu z przewodnictwa duchowego innych. Przyjmował też wielu duchownych i pastorów, korespondował z nimi. Byli to często [4 9 2 ]

znani ewangelizatorzy w rodzaju Billy’ego Grahama

[4 9 3 ]

.

Pewnego razu, w 1984 roku, zapytano Reagana o jego nieobecność w kościele. Uczynił to były wiceprezydent Walter Mondale w czasie debaty – jak wspomina Fred Barnes. Reagan odpowiedział wówczas, że nie chodzi regularnie do kościoła, gdyż obawia się o życie swoje oraz obecnych tam wiernych. „Kiedy pojawiam się w kościele, stanowię zagrożenie dla kilkuset ludzi – wyjaśniał, dodając: – Jestem świadom wszelkich zagrożeń, które mogą we mnie uderzyć. Wszyscy wiemy o możliwościach terroryzmu” . [4 9 4 ]

Prezydent nie udawał. Rzeczywiście brał pod uwagę ewentualność zamachu na swoje życie i to już w czasie urzędowania w Sacramento. „Bezpieczeństwo zdaje się szczególnie leżeć mu na sercu” – zauważał współczesny mu biograf zaraz po tym, jak Reagan został gubernatorem. Zanim wkroczył do Białego Domu, szczegółowo sprawdził stan tamtejszych służb ochrony. Poczucie zagrożenia napędzane było regularnym pojawianiem się na okładkach „Timesa” twarzy Muammara Kadafiego i Jasera Arafata. „Wiedząc, że moja obecność w kościele mogłaby mieć poważne konsekwencje w innych częściach świata (jak w Bejrucie), nie sądzę, abym miał prawo tam chodzić” – oświadczył Reagan w czasie debaty z Mondalem. Zwłaszcza końcowa jego uwaga wzbudziła aplauz publiczności. Powiedział on: „Tęsknię za chodzeniem do kościoła, lecz myślę, że Bóg rozumie tę sytuację” . [4 9 5 ]

Reagan wspominał też o środkach ostrożności, jakich wymagano od niego, kiedy decydował się wybrać na nabożeństwo: „Kiedy już służby bezpieczeństwa pozwoliły nam się udać do kościoła, przybyliśmy tam w asyście wyjących syren, otoczeni legionem reporterów oraz ochroniarzy. Wyprawa na nabożeństwo przestała już być pięknym doświadczeniem niedzielnego poranka, a stała się wydarzeniem medialnym”. Helikoptery tłoczyły się na niebie, a wierni musieli przechodzić przez magnetometry zanim wpuszczono ich do świątyni. Zdecydowanie nie była to więc zwyczajna niedziela. Środki ostrożności zaostrzyły się jeszcze bardziej, gdy zaczęły docierać informacje o „atakach terrorystów” . Według jednego ze źródeł w czasie wyprawy Reagana do kościoła uzbrojeni w karabiny członkowie jednostki [4 9 6 ]

specjalnej SWAT rozlokowali się na dachu świątyni

[4 9 7 ]

. Reagan żalił się później na zaistniałą

sytuację w liście do wieloletniego przyjaciela: „Modlę się, abyśmy pewnego dnia potrafili uczynić ten świat znów bardziej cywilizowanym” . [4 9 8 ]

„Nie znosił sprawiać ludziom kłopotów... – wyjaśniał zachowanie Reagana Bill Clark, siedząc w pierwszej ławie zbudowanej przez siebie pięknej kaplicy na majestatycznym wzgórzu Paso Robles w Kalifornii. – Nie chciał tego robić. Dyskutowaliśmy o tym. Ale on nie chciał przeszkadzać nikomu, zwłaszcza w kościele” . [4 9 9 ]

Jednym ze świadków niepokoju Reagana odnośnie do pojawiania się w kościele była parafianka z prezbiteriańskiego zboru Santa Ynez zlokalizowanego nieopodal ukochanego rancza Reagana del Cielo nieopodal Santa Barbara. Jako prezydent nawiedził ten kościół tylko raz – w czasie Wielkanocy. Parafianka, zapytana, co zapamiętała z owej wizyty, odpowiedziała bez wahania, że zapadła jej w pamięć jedna rzecz: Reagan zdawał się być bardzo przejęty wrażeniem, że swoją obecnością „obciąża” (to jej słowo) całą kongregację . [5 0 0 ]

Oczywiście, ktoś mógłby zauważyć, że wymogi bezpieczeństwa w epoce terroryzmu nie przeszkodziły w formalnym uczęszczaniu do kościoła George’owi W. Bushowi czy Billowi Clintonowi. To prawda, jednakże żaden z tych prezydentów nie doświadczył zamachu, w wyniku którego zostałby postrzelony w klatkę piersiową. Względy bezpieczeństwa i obawa przed sprawianiem kłopotu innym nie były jedynymi powodami, dla których Reagan nie pojawiał się w kościele . Odpychająca była dla niego także wizja modlitwy w świątyni pełnej setek utkwionym w nim oczu, obserwujących, jak śpiewa, wstaje i wypowiada Skład Apostolski. „Za każdym razem, kiedy siadaliśmy w kościele – żalił się Reagan – Nancy i ja czuliśmy się niekomfortowo, ponieważ bardzo wielu ludzi zamiast słuchać kazania, gapiło się na nas”. „Z bólem serca – zapisał Ronald – musieliśmy po prostu przestać chodzić do kościoła i bardzo nam tego brakuje” . [5 0 1 ]

[5 0 2 ]

Kolejne światło na postawę Reagana rzuca czołowa postać nowojorskiego radia Joey

Reynolds. Dziennikarz, uczęszczający do kościoła w Bel Air, gdzie pojawiał się Reagan, wspomina historię z końca lat siedemdziesiątych, kiedy pastor Moomaw poprosił go, aby przekazał Reaganowi, by ten nie przychodził do zboru, ponieważ „ludzie obecnie przybywają tutaj, aby wielbić nie tyle Boga, co Ronalda Reagana”. Wiernych w świątyni rozpraszała jego obecność. Stało się to jeszcze bardziej dotkliwsze, gdy pojawił się on w Waszyngtonie . [5 0 3 ]

W pamięci syna Michaela wyrył się pewien lot z 1988 roku, pod koniec prezydentury Reagana, w czasie którego dostrzegł on, iż ojciec skrupulatnie coś wylicza na palcach. Gdy zatrzymał się na liczbie dziewięć, zapytał go, co to oznacza. Reagan odparł, że już za dziewięć miesięcy będzie mógł znów pójść do kościoła . I w istocie tak się stało: po zakończeniu drugiej kadencji i powrocie do Kalifornii Reagan wznowił regularne wizyty w tamtejszej [5 0 4 ]

świątyni. Najpotężniejszy człowiek na świecie po przybyciu do swojego starego kościoła uczęszczał w nim na spotkania dla nowych członków wspólnoty

[5 0 5 ]

.

Decyzja Reagana, aby zawiesić uczęszczanie do kościoła, mogła wywołać w niektórych środowiskach dezaprobatę, jednakże jej autor nie przejmował się zbytnio ewentualnością politycznej porażki. Paradoksalnie, gdyby wiara Reagana nie była głęboka i gdyby wykorzystywał on religię dla celów politycznych, niewątpliwie dbałby o to, aby jego obecność w kościele była publicznie podkreślana. Był jednak na tyle pewny swojej drogi i postępowania, że nie dawał w żaden sposób zbić się z tropu.

DUCHOWE ODRODZENIE: PREZYDENCKA MÓWNICA – AMBONĄ Można powiedzieć, że zamiast samemu chodzić do kościoła, Reagan wprowadził Kościół do swojej prezydentury. Kiedy już ulokował się w prezydenckim gabinecie zwanym Gabinetem Owalnym, jego świadectwa i demonstracje wiary stały się wszechobecne. Zauważył to sowiecki analityk z TASS, który szydził: „Za każdym razem, gdy Reagan przemawia, wspomina o swoich uczuciach religijnych” . „Za każdym razem” – było to pewną przesadą, jednak nie tak znowu dużą. [5 0 6 ]

Przykładami wyrażeń religijnych i własnoręcznie dopisanych do przemówień wersetów biblijnych wypełnione są po brzegi dokumenty Presidential Handwriting File dostępne w Bibliotece Ronalda Reagana . Jeden z piszących przemowy dla Reagana – Peter Robinson (autor mowy o murze berlińskim) – wspomina spotkanie w Gabinecie Owalnym, w czasie którego prezydent wstał, podszedł do biblioteczki, wyciągnął z niej Biblię i wskazał fragment, który koniecznie chciał umieścić w przemówieniu . Tak też się stało. [5 0 7 ]

[5 0 8 ]

Opinia publiczna nie do końca zdawała sobie sprawę, jak bardzo kwestie religijne

zajmowały Reagana i wpływały na jego myślenie. Większość Amerykanów zauważyła, że prezydent miał w zwyczaju kończyć swoje przemówienia słowami: „Boże, błogosław Amerykę”. Zdanie to stało się wkrótce znakiem rozpoznawczym (niemal handlowym) Reagana. Amerykanie nie byli jednak świadomi faktu, że prezydent podobne słowa („Niech was Bóg błogosławi”) w swoich prywatnych listach kierował także do konkretnych osób. Jego prywatna korespondencja w czasie całej prezydentury wypełniona była symboliką religijną

[5 0 9 ]

.

W kolejnych wystąpieniach publicznych wiara Reagana była również widoczna, i nie chodziło tu o zdobycie popularności. Polityk miał bowiem skłonność do wykorzystywania powagi swojego urzędu i czynienia z niego swoistej ambony. Już jako gubernator wyrażał żal: „Tak niewielu z nas wykorzystuje swoje talenty i swoje pozycje, aby świadczyć o Bożej dobroci” . Bardzo chciał to robić jako prezydent – i robił to. W prywatnej korespondencji z pierwszego okresu prezydentury Reagan niejednokrotnie mówił o swoim urzędzie jako „dającym możliwość służenia Bogu”, o co „codziennie się modlił” . Nadzieją tą odznaczał [5 1 0 ]

[5 1 1 ]

się również w drugiej kadencji. „Osobiście modlę się, abym... służył Bogu, wypełniając obowiązki tego stanowiska” – pisał w marcu 1987 roku w liście do kardynała Bernarda Lawa, arcybiskupa Bostonu . [5 1 2 ]

Nade wszystko wydaje się, że prezydentura stanowiła dla Reagana najlepszą sposobność dla realizacji wielkiego przedsięwzięcia: rozniecenia w Ameryce i na świecie „duchowego odrodzenia”, o którym mówił od lat . Trzeba jednak odnotować, że Reagan dokonywał [5 1 3 ]

dokładnego rozróżnienia spraw narodowych od spraw duchowych zarówno w osobistych rozmyślaniach, jak i wystąpieniach publicznych. Kiedy więc mówił o „przywróceniu” bądź „odnowieniu” amerykańskiego ducha, miał na myśli odnowienie patriotyzmu i odnosił się do kwestii moralności Amerykanów. Częściej jednak zamiast słowa „odnowienie” używał terminu „odrodzenie” lub „przebudzenie”, które miały już wyraźnie religijną lub duchową konotację. Uderzająca jest spójność i trafność, z jaką używał i rozróżniał tak podobne do siebie terminy, oraz głębokość ich zakorzenienia w jego sposobie myślenia. Najwyraźniej Reagan chciał w ten sposób uniknąć mieszania ze sobą rzeczywistości Kościoła i państwa. Od dawna bowiem polityk irytował dziennikarzy wprowadzaniem do dyskursu publicznego religijnego przesłania, szczególnie postulatów chrześcijańskich. Zdawał on sobie sprawę, że gdyby dla Amerykanów stało się jasne, iż ich prezydent usiłuje doprowadzić Stany Zjednoczone do religijnego odrodzenia, wybuchłby przeciw niemu gwałtowny protest ze strony laickich elit kraju, obawiających się poczynań religijnej prawicy. Nietrudno wyobrazić sobie, jak wyglądałyby wówczas pierwsze strony „New York Timesa”

czy „Washington Post”. Dlatego Reagan był dość ostrożny w podkreślaniu dążenia do religijnego odrodzenia i częściej wskazywał na narodową potrzebę odnowienia patriotyzmu. Zdarzało się jednak czasem, że Reagan zapominał o ostrożności. Przykładowo w wywiadzie z Bobem Slosserem powiedział: Od dawna już czuję, że ludzie w tym kraju głodni są czegoś, co nazwać można duchowym przebudzeniem... Pamiętam słowa Teddy’ego Roosevelta, że jego urząd dawał możliwości nieograniczonego wręcz przemawiania do ludzi i poruszania ich. Postanowiłem więc, że przez urząd prezydenta – jeśli tylko będę w stanie – przysłużę się temu przebudzeniu”[5 1 4 ].

Innym przypadkiem użycia swojego urzędu jako ambony dla „duchowego przebudzenia”

[5 1 5 ]

było wystąpienie na uniwersytecie w Kansas City w 1982 roku. W dość

trudnych okolicznościach Reagan powiedział wtedy: „Myślę, że Amerykanie tęsknią za duchowym odrodzeniem” . Rok później wyznał szczerze: „Od dłuższego już czasu staram się mówić o tym, że w Ameryce panuje głód duchowego przebudzenia tego kraju” . [5 1 6 ]

[5 1 7 ]

Przy co najmniej jednej okazji wyzwanie rzucone Reaganowi przez sceptycznego dziennikarza sprowokowało go do posunięcia się dalej w słowach. Zdarzenie miało miejsce 13 lutego 1984 roku, gdy Knight Ridder wypytywał prezydenta o jego chrześcijaństwo, wyrażając zaniepokojenie „kontrowersyjnym” nauczaniem „Ewangelii Chrystusa” płynącym z Gabinetu Owalnego. Reagan zaczął wówczas bronić swojej postawy, wyjaśniając dziennikarzowi: „W tym kraju istnieje wielka tęsknota za pewnego rodzaju duchowym odrodzeniem; za ponownym uwierzeniem w rzeczy, które niegdyś wyznawano, za przyjęciem podstawowych prawd”. Powiedział ponadto, że nie chce, aby Ameryka stała się kolejną wielką cywilizacją, która z uwagi na zapomnienie o Bogu poczęłaby doświadczać rozpadu. Otwarcie rzekł także: „Jestem przekonany, że z urzędem prezydenta wiąże się ogromna odpowiedzialność, aby – jak mawiał Teodor Roosevelt – korzystać z niego dla tego rodzaju celów” . [5 1 8 ]

Wyznanie to było zaiste niezwykłe, tym bardziej, że uczynione wobec nieznajomego reportera. Na szczęście wśród środowiska wspierającego Reagana w Białym Domu jego poczucie misji było znacznie lepiej rozumiane. Piszący często przemówienia dla prezydenta Ben Elliott, będący zdeklarowanym chrześcijaninem, specjalizował się w tworzeniu mów religijnych. Potwierdził on w wywiadzie, że Reagan miał skłonność do korzystania ze swojego urzędu dla „rozbudzania tego, co wydawało mu się wzbierającym nastrojem religijnego przebudzenia w Stanach Zjednoczonych”. „Nie mam wątpliwości, że było to zamierzone działanie” – stwierdzał zdecydowanie Elliott . [5 1 9 ]

Zadanie pozostawało oczywiście niezwykle trudne, biorąc pod uwagę naturę urzędu

Reagana. Jako prezydent nie mógł zrobić dla sprawy więcej ponad okazjonalne wygłaszanie przemówień na ten temat. Zdarzało mu się niekiedy popaść w przygnębienie z powodu braku dostrzegalnych postępów jego misji, lecz generalnie pozostawał optymistą. W listach z 1982 i 1983 roku pisał pełen nadziei, że dostrzega już w kraju pierwsze przejawy długo oczekiwanego „przebudzenia chrześcijańskiego” . [5 2 0 ]

IMIĘ CHRYSTUSA Politycy chrześcijańscy generalnie wykazywali pewną ostrożność w publicznym wypowiadaniu imienia Chrystusa. Działo się tak, ponieważ obawiali się, aby nie przylepiono im etykietki ograniczonych lub powodujących podziały. Podczas badań nad prezydenckimi mowami inauguracyjnymi Paul H. Boase z Ohio University odkrył, że wszyscy – bez wyjątku – nowi prezydenci Ameryki odnosili się w swych wystąpieniach do Boga. Czynili to najczęściej na zakończenie przemówienia. Regularnie używali poetyckich wręcz terminów, takich jak „dobry Ojciec”, „wspaniały Stwórca”, „Dawca dobra”, „Źródło sprawiedliwości”, „Strażnik pokoju”. Żaden z nich jednak – z wyjątkiem Williama Henry’ego Harrisona w 1841 roku – nie odniósł się wprost do Jezusa Chrystusa . [5 2 1 ]

Podobnie i Reagan powstrzymał się od przywołania imienia Chrystusa przy swojej inauguracji. Wykazywał również ostrożność w tym względzie przy innych okazjach, kiedy przeczuwał, że odwołanie się do motywów chrześcijańskich spowodowałoby napięcie wśród niechrześcijańskiego audytorium. Religijny Ben Elliott z bólem serca wspominał, że Reagan, jako „człowiek bardzo taktowny”, unikając uwag o Chrystusie między innymi wobec Żydów, rezerwował tego rodzaju słowa dla słuchaczy będących chrześcijanami . [5 2 2 ]

Kiedy jednak Reagan stawał już przed nimi, to – ku uciesze Elliotta – „nie bał się ani nie wstydził mówić o Jezusie Chrystusie” . Zdarzało mu się, gdy spoglądał na napisane teksty wystąpień, zmieniać niektóre wyrażenia, tak aby oddawały one jego wiarę w boskość Chrystusa. Przykładowo przemówienie dostarczone mu przez Elliotta i Peggy Noonan a zawierające fragment określający święta Bożego Narodzenia „dniem upamiętniającym przyjście na świat Syna Bożego” Reagan zastąpił wyrażeniem: „narodziny obiecanego Mesjasza – Syna Bożego” (kursywa autorstwa Reagana) . Tego rodzaju zmiany nie należały do rzadkości. „Nie mówił o nich dużo – wspominał Elliott – jednak bardzo ich pragnął i po prostu sam je wpisywał” . [5 2 3 ]

[5 2 4 ]

[5 2 5 ]

Co ciekawe, zdarzało mu się też odnieść do Chrystusa w sytuacjach zupełnie niereligijnych, takich jak przemowy na laickich uniwersytetach w rodzaju uczelni w Kansas.

W wygłoszonym tam w 1982 roku przemówieniu dokonał własnoręcznie poprawki tekstu, żeby przypomnieć publiczności o „napomnieniach Człowieka z Galilei, abyśmy czynili innym to, co byśmy chcieli, aby inni nam czynili”

[5 2 6 ]

. Najczęściej jednak imię Chrystusa padało z ust

Reagana w czasie corocznych waszyngtońskich spotkań polityczno-religijnych zwanych National Prayer Breakfast [coroczne spotkanie ważnych osobistości z życia publicznego, służące jako forum dyskusyjne i stanowiące okazję do wspólnej modlitwy; organizowane przez grupę chrześcijańskich konserwatystów – przyp. tłum.] oraz w czasie spotkań chrześcijańskich dziennikarzy (National Religious Broadcasters) przemówił w 1984 roku tymi słowy:

[5 2 7 ]

. Do tych ostatnich

Skoro Bóg jest naszym światłem, naszą siłą i naszym zbawieniem, kogo mielibyśmy się lękać? Nieważne, w jakim miejscu się znajdujemy – posiadamy daną nam przez Jezusa obietnicę, że ukoi On nasze troski, uleczy nasze serca i oddali wszelki strach. Obiecał przecież, że żadna ciemność nie będzie zalegać wiecznie. Nasz smutek może trwać jedną noc, lecz rankiem nadchodzi radość. Zapewniał, że jeśli nasze serca będą czyste, Jego miłość będzie jaśniała jak słońce. A poprzez swoją śmierć pokazał nam, jak daleko powinniśmy być gotowi pójść dla miłości[5 2 8 ].

Wypowiedź ta okazała się zbyt mocna dla redaktorów „New York Timesa”, którzy dali upust swojemu rozgoryczeniu w dość oryginalnym artykule. Dało się w nim wyczuć ich niezadowolenie, że mowa Reagana zaprezentowana została „nie przy okazji nabożeństwa w kościele, lecz w waszyngtońskim hotelu”. Dla „Timesa” jedynym odpowiednim miejscem dla tego rodzaju słów był kościół. „Nie trzeba być laickim humanistą – przekonywał dziennik – aby poczuć się urażonym słowami, które nie powinny w Ameryce wykraczać poza sferę prywatną... Sposób wypowiedzi pana prezydenta stanowi obrazę Amerykanów z każdej denominacji, jak i niewyznających żadnej religii”. W końcu – pastwił się dalej dziennik – Reagan ma być „prezydentem narodu, którego prawa nie zezwalają ani na wprowadzanie religii państwowej, ani na wspieranie konkretnych religii” . Dokładnie dziesięć dni po ukazaniu się tego artykułu doszło do wspomnianego wcześniej niełatwego dla Reagana wywiadu z Knightem Ridderem . [5 2 9 ]

[5 3 0 ]

Istnieje sporo dowodów na to, że Reagan poświęcał dużo uwagi rozważaniu, kiedy nie odnosić się bezpośrednio do Chrystusa – również dlatego, aby nie wymawiać Jego imienia nadaremno. Wierzył on – za Georgem Washingtonem – że głupotą byłoby prosić Boga o błogosławieństwo, jeśli chwilę wcześniej dopuściłoby się nadużywania imienia Bożego . Do grup w rodzaju National Religous Broadcasters Reagan przemawiał często, chętnie i bez ogródek. Spotykająca go w wyniku tej bezpośredniości nagana środowisk „New York Timesa” nie stanowiła dla niego przeszkody – twierdził Ben Elliott. Wręcz przeciwnie: „Traktował ją jako wyróżnienie” . [5 3 1 ]

[5 3 2 ]

[474] Slosser, Reagan Inside Out, s. 166. [475] Informacje pochodzą z RRL, z dokumentu o nazwie Residences of Ronald Reagan. [476] Reagan powiedział do Peggy Noonan: „Kiedy przybyłem do Waszyngtonu i zamieszkałem w tym domu, mój powtarzający się sen ustał. Nie miałem go już ani razu”. Zob.: Noonan, What I Saw at the Revolution, s. 329-330. Zob. także: Deaver, A Different Drummer (New York: HarperCollins, 2001), s. 144. [477] Źródła: Slosser, Reagan Inside Out, s. 155; oraz Doug i Bill Wead, Reagan in Pursuit of the Presidency (Plainfield, New Jersey: Haven Books, 1980), s. 174. [478] Dla przykładu, w jednym z wywiadów Reagan zacytował Psalm 106,2-6. Zob. Reagan on God and Morality, „Christianity Today”, s. 39-40. Wers z 2 Krn 7,14 był jedynym, który Reagan przytoczył w 1984 r. na spotkaniu religijnym National Day of Prayer. Zob.: Reagan, Proclamation 5138-National Day of Prayer, 1984, 14 grudnia 1984. W 1983 r. cytował ten werset wielokrotnie – przykłady tego zob.: Reagan, Remarks at Annual National Prayer Breakfast, 3 lutego 1983; Reagan, Remarks at a Dinner Honoring Senator Jesse Helms, 16 czerwca 1983. Ponadto werset 2 Krn 7,14 Reagan przytoczył nie wprost w sierpniu 1980 r., mówiąc: „Otrzymaliśmy obietnicę Bożą, że jeśli się do Niego zwrócimy i wzywać będziemy Jego pomocy – otrzymamy ją. Z Jego pomocą możemy wciąż być „miastem świecącym na wzgórzu”. Reagan, Address to the Roundtable National Affairs Briefing, Dallas, 22 sierpnia 1980. [479] Fotografie tej Biblii zostały mi udostępnione przez YAF. Nancy także posiadała osobistą Biblię ze specjalnym wygrawerowaniem. Był to u niej werset z Księgi Lamentacji 3,23-24. [480] Kopia tej Biblii i strony dostępna jest w Bibliotece Ronalda Reagana i w jego muzeum. [481] Waggoner, Richly Blessed, s. 150-151. [482] Reagan, Wystąpienie inauguracyjne (20 stycznia 1981), w: Toboła-Pertkiewicz i Chodakiewicz (red.), Moja wizja Ameryki, s. 98. [483] Tamże. [484] Tamże, s. 98-99. [485] Tamże, s. 100. [486] Tamże, s. 101. [487] Wywiad z Donnem Moomawem w programie Ronald Reagan: A Legacy Remembered, History Channel, 2002. [488] Van der Linden, The Real Ronald Reagan, s. 26. [489] V. Soldatov, Preelection America, „Izwiestia”, 8 maja 1984, s. 5, przedrukowane także jako Soldatov Studies Reagan Election Campaign, w FBIS, FBIS-SOV-10-MAY-84, 10 maja 1984, s. A3. [490] Ronald Reagan, The Role Bel Air Presbyterian Church Has Played in Our Lives, Images (publikacja kościoła prezbiteriańskiego w Bel Air), lato 1990, t. 12, nr 1, s. 3. [491] Morris, Dutch, s. 427. [492] Wywiad z Williamem P. Clarkiem, 11 grudnia 2001. [493] W Bibliotece Ronalda Reagana znajduje się wiele listów wymienianych między Reaganem a Billy Grahamem oraz innymi zaangażowanymi w budowanie kościoła. Wśród nich znajdował się także kolega Reagana z czasu jego studiów w Eureka College – „Mac” McCallister, który też odwiedził Ronalda w Białym Domu. [494] Debate Between Reagan and Mondale, 7 października 1984. [495] Tamże. [496] Reagan, An American Life, s. 396.

[497] Obszerna kolekcja cytatów religijnych Reagana została opublikowana przez Davida Shepherda i zatytułowana Ronald Reagan: In God I trust (Wheaton, Illinois: Tyndale, 1984). Opis tej sytuacji znajduje się na stronie 6 tej książki. [498] List do Lorraine i E.H. Wagnerów z 13 lutego 1984, kolekcja YAF. [499] Wywiad z Williamem P. Clarkiem w Paso Robles, 17 lipca 2003. [500] Rozmowy z członkami kościoła prezbiteriańskiego Santa Ynez, 27 sierpnia 2003. [501] Jeden z recenzentów niniejszej książki spekulował, że być może Reaganowie obawiali się słuchać z ambony kazań liberalnych pastorów, czego miał okazję doświadczyć Lyndon Johnson w czasie trwania wojny w Wietnamie. Nie jest trudno wyobrazić sobie, że Reagana nie zachwycały liberalne przesłania na temat ubóstwa, programów socjalnych, broni rakietowej, Ameryki Środkowej i inne. Ta hipoteza co do przyczyn nieobecności Reagana w kościele jest interesująca, jednakże nie potwierdzają jej ani współpracownicy, ani przyjaciele prezydenta. Ed Meese powiedział na ten temat: „Nie wydaje mi się, żeby to nim kierowało”. Zob. wywiad z Edem Meese z 23 listopada 2001. [502] Reagan, An Amercian Life, s. 396. [503] Reynolds podzielił się ze mną tymi wiadomościami 6 lutego oraz 18 sierpnia 2004 r. w studio jego radia w Nowym Jorku. Nie zdołałem dotrzeć do Donna Moomawa, aby poprosić go o komentarz. [504] Wywiad z Michaelem Reaganem. [505] Źródło: wywiad z Edem Meese’em, 23 listopada 2001. [506] Anatoli Krasikow, komentarz dla sowieckiej agencji prasowej TASS z 22 listopada 1986 r., opublikowany jako TASS Examines Reagan’s Remarks on Religion, FBIS, 24 listopada 1986, s. A11. [507] Osobiście przeglądnąłem teksty tych przemówień – jest w nich wiele przykładów takich dopisków. Część z nich będzie cytowana w dalszej części tej książki. [508] Robinson zapamiętał, że był to werset z Księgi Jeremiasza 31,33: „Będę ich Bogiem, oni zaś będą Mi ludem”. Fragment ten występuje także w innych miejscach Nowego Testamentu. Zob. wywiad z Peterem Robinsonem, 18 września 2001. [509] Widać to w całej masie listów z PHF. Pośród wielu listów niecytowanych w tej książce znajduje się list do dziekana z St. George’s University School of Medicine z 29 października 1983 r., napisany przez Reagana w odpowiedzi na (zupełnie świeckie) podziękowania dziekana za interwencją amerykańską na Grenadzie. Zawiera on charakterystyczną ripostę: „Jesteśmy wdzięczni Bogu za Jego pomoc, która zapewniła sukces tej misji”. List znajduje się w PHF, PR, RRL,Box 8, Folder 106. [510] Von Damm, Sincerely, Ronald Reagan, s. 23. [511] W liście do pewnego obywatela, udostępnionym mi przez sekretarza Reagana – Dona Hodela, Reagan pisał, że chciał skorzystać ze swojej pozycji prezydenta, „aby Mu służyć”. W liście z 25 października 1982 r. do Grega Breziny wyznawał: „Osobiście modlę się, abym służył Bogu, wypełniając obowiązki tego stanowiska”. List opublikowany w: Skinner, Anderson i Anderson, Reagan: A Life in Letters, s. 654. [512] Ten list z 11 marca 1987 r. znajduje się w PHF, PR, RRL, Box 18, Folder 282. [513] Bob Slosser, dziennikarz piszący o wierze Reagana jako prezydenta, słusznie odnotowuje, że Reagan od lat – co najmniej od czasu, kiedy był gubernatorem – miał nadzieję, iż nadejdzie przebudzenie religijne: „Przez wiele lat Reagan przekonywał, że Stany Zjednoczone dla rozwiązania swoich problemów potrzebują duchowego odrodzenia”. Slosser cytuje wiele sytuacji, w których Reagan nawoływał do takiego przebudzenia, poczynając od 1972 r. Zob.: Slosser, Reagan Inside Out. [514] Ten wywiad z Reaganem przeprowadzony przez Slossera miał miejsce 14 października 1983 r. Zob.: Slosser, Reagan Inside Out, s. 166.

[515] Spośród wielu źródeł zob.: Reagan, Meeting with Editors and Publishers of Trade Magazines, 24 września 1982. Zob. także Ryan (red.), Ronald Reagan: The Wisdom and Humor of the Great Communicator, s. 108. [516] Reagan, Remarks at Kansas State University, 9 września 1982. [517] Reagan, Remarks at the Annual Convention of the National Religious Broadcasters, 31 stycznia 1983. [518] Reagan, Interview with Knight Ridder News Service, 13 lutego 1984. W podobny sposób Reagan stwierdził: „Teodor Roosevelt nazwał kiedyś prezydenturę szczególnie ważnym stanowiskiem związanym z amboną. Zamierzam użyć tego stanowiska w możliwie najlepszy sposób, aby służyć Bogu”. Pisał tak w liście z 25 października 1982 r. do Grega Breziny – list opublikowano w: Skinner, Anderson i Anderson, Reagan: A Life in Letters, s. 654. [519] Wywiad z Benem Elliottem z 20 września 2001. [520] List do Blake’a Steele’a: PHF, PR, RRL, Box 6, Folder 77. Inny podobny list został wysłany do Grega Breziny 25 października 1982 r. – zob.: Skinner, Anderson i Anderson, Reagan: A Life in Letters, s. 654. [521] Paul H. Boase, Moving the Merct Seat into the White House: An Exegesis of the Carter/Reagan Religious Rhetoric, „Journal of Communication and Religion”, wrzesień 1989, s. 1. [522] Przykłady zob.: Reagan, Christmas, program radiowy z 9 stycznia 1978 r., znajdujący się w Ronald Reagan: Pre-Presidential Papers: Selected Radio Broadcasts, 1975-1979, programy radiowe od października 1977 do października 1978, Box 3, RRL. Transkrypt został opublikowany w: Skinner, Anderson i Anderson, Reagan, In His Own Hand, s. 17-18. [523] Wywiad z Benem Elliottem z 20 września 2001 r. Reagan generalnie odwoływał się do Boga przy różnych świeckich okazjach, takich jak inauguracje, wystąpienia radiowe, przemowy na uniwersytetach czy spotkania różnych organizacji w rodzaju Boy Scouts. Cytował Pismo Święte nie tylko występując na Narodowej Chrześcijańsko-Żydowskiej Konferencji czy na Studenckim Kongresie Ewangelizmu, lecz czynił to także przed instytucją finansową U.S. League of Savings Associations oraz przed innymi, jak American Bar Association. Jego niezliczone refleksje religijne pojawiały się w różnych kontekstach, często będąc kierowane do publiczności niereligijnej i często w sposób, który laickie audytorium uznawało za niewłaściwy. Dla przykładu: przemowa z 1984 r. zatytułowana State of the Union zawierała10 odniesień do Boga, licząc synonimy w rodzaju „Stwórca”, „Wszechmocny”, „Pan”, „On”, „Jezus” i inne. [524] Kopie znajdują się w PHF, PS, RRL, Box17, Folder 322. [525] Wywiad z Benem Elliottem, 20 września 2001. [526] Ta mowa została w znaczny sposób przeredagowana przez Reagana. Dodał on w szczególności wzmianki religijne. Jej zapis znajduje się w PHF, PS, RRL, Box 6, Folder 104. Reagan, Remarks at Kansas State University, 9 września 1982. [527] Kilka przykładów zob.: Reagan, Remarks at the Annual Convention of the National Religious Broadcasters, 31 stycznia 1983; Remarks at the Annual National Prayer Breakfast, 3 lutego 1983; Remarks at the Annual Convention of the National Religious Broadcasters, 30 stycznia 1984; Remarks at the Annual National Prayer Breakfast, 2 lutego 1984; oraz Remarks at the Annual Convention of the National Religious Broadcasters, 31 stycznia 1985. [528] Reagan, Remarks at the Annual Convention of the National Religious Broadcasters, 30 stycznia 1984. [529] Sermon on the Stump, „New York Times”, 3 lutego 1984. [530] Reagan, Interview with the Knight Ridder News Service, 13 lutego 1984. Zob. też: Ronald Reagan’s Weekly Radio Addresses, t. 1, s. 57, 88-90 oraz 171-173. [531] Odnotowuje to także Edmund Morris. Zob.: Morris, Dutch, s. 427. [532] Wywiad z Benem Elliottem z 20 września 2001.

ROZDZIAŁ 12

Religia a prezydentura Reagana

„Amerykanie muszą poszukiwać Bożego prowadzenia dla polityki swojego rządu i dla ogłaszanych praw”. Ronald Reagan, 1980 r. 5 3 3

W

iara nie była dla Reagana czymś, co pozostawiłby za drzwiami, obejmując urząd polityczny. Jako gubernator często szukał w modlitwie wskazówek, a po dostaniu się

do Białego Domu czuł, że potrzebował jej bardziej niż kiedykolwiek. Jego zdaniem tym, czego brakowało w polityce, była wiara. Często cytował aforyzmy George’a Washingtona o tym, że religia i moralność stanowią „nieodzowne warunki” dla rozwoju politycznego . [5 3 4 ]

Reagan był również przekonany, że Ameryka i Amerykanie potrzebowali Biblii. W niej mogli, według niego, znaleźć odpowiedzi na wszelkie pytania. „Oskarżany jestem niekiedy o bycie nazbyt prostym – wyznawał – jednakże prawdą jest, że w tej jednej księdze znajdują się odpowiedzi na wszystkie trudności, jakie nas dręczą” . Gdy prezydent podzielił się tym [5 3 5 ]

przesłaniem na spotkaniu chrześcijańskich dziennikarzy, wzbudził nieziemski wprost entuzjazm – wspominał Ben Elliott. Słuchacze, co Reagan przyjął z ulgą, odpowiedzieli owacjami na stojąco. Elliott przypominał sobie także, że pracownicy Białego Domu mieli pewne obiekcje co do tej wypowiedzi Reagana. Gdy je wyrazili, prezydent odpowiedział im: „Powiedziałem przecież to, w co wierzę!” . [5 3 6 ]

Postrzegał on Boga jako pierwotne źródło mądrości i ładu moralnego, jako fontannę, „z której wytryskuje wszelka wiedza” . „Kiedy otwieramy się na Niego – mówił w 1983 roku grupie studentów – otrzymujemy nie tylko odwagę moralną, lecz także wyposażenie intelektualne” . Obstawał przy tym przekonaniu przez lata . [5 3 7 ]

[5 3 8 ]

[5 3 9 ]

Jego wiara w nadprzyrodzone prowadzenie dotyczyła także wymiaru geopolitycznego. Reagan szczerze obawiał się o wolne, demokratyczne społeczeństwa, które kontestowały wiarę. Tłumowi zebranemu na Georgetown University z okazji dwusetnej rocznicy istnienia uczelni powiedział: „Chociaż dla społeczeństw zachodnich pierwszą i nieodzowną zasadą ich rozkwitu pozostaje wolność, to jednak nie może ona istnieć samodzielnie. Dlatego też hasło obchodów rocznicy tego uniwersytetu jest bardzo odpowiednie: nauka, wiara i wolność. Każda z tych wartości posiłkuje inne, każda czyni inne możliwymi. Czym byłyby one bez siebie?”.

Reagan polecił zarazem słuchaczom, aby modlili się o to, by Ameryka kierowała się nauką, wiarą i wolnością. Powołał się tu na autora O demokracji w Ameryce: „Tocqueville w 1835 roku powiedział coś, co pozostaje aktualne do dziś – że «bez wiary może funkcjonować despotyzm, ale nie wolność. Religia w społeczeństwach demokratycznych potrzebna jest bardziej niż gdziekolwiek indziej»” . Prezydent ostrzegał zebraną młodzież [5 4 0 ]

akademicką, że „jeśli uczenie się, które jest rzeczą dobrą, nie zostanie osadzone na wierze i umiłowaniu wolności, może się stać rzeczą niebezpieczną. Intelektualistami byli Robespierre, Lenin, Ho Chi Min czy Pol Pot: zapisali się oni w historii w sposób haniebny”

[5 4 1 ]

.

Reagan szczególnie trzymał się przekonania, że biblijna mądrość dla tworzenia dobrego prawa pozostaje koniecznością. Mężczyźni i kobiety „dla prowadzenia właściwej polityki rządowej i ogłaszania ustaw” muszą „niezmiennie poszukiwać Bożego prowadzenia” – utrzymywał. Powinni oni – dodawał – „uczynić nasz rząd i nasze prawa nie tylko wzorem do naśladowania dla całej ludzkości, ale i świadectwem Bożej mądrości i miłosierdzia” . [5 4 2 ]

Prezydentura Reagana kształtowała się więc w dużym stopniu w oparciu o jego duchowość. Nietrudno było zauważyć jego skłonności do publicznego stosowania religii w polityce oraz niezłomnej wiary w moc modlitwy.

PREZYDENTURA A MODLITWA W latach osiemdziesiątych Reagan często korzystał z różnych okazji, aby nauczać o mocy modlitwy . Na przykład w czasie prezydenckich debat z Walterem Mondale’em dwukrotnie podkreślał, że nie wyobraża sobie, jak ktoś mógłby się wywiązywać z prezydenckich obowiązków, nie modląc się. Byłby to dla niego absurd. Bez zaufania do wyższej władzy niemożliwością byłoby kontynuowanie jego urzędowania . Poglądy takie wyrażał też regularnie w osobistej korespondencji, podpierając się obrazem klękającego do modlitwy Lincolna . [5 4 3 ]

[5 4 4 ]

[5 4 5 ]

Wiara Reagana w modlitwę powodowała, iż najlepszym sposobem na uzyskanie telefonu lub listu od prezydenta było poinformowanie go, że jego korespondent modli się za niego. Tak stało się w przypadku ojca Roberta J. Baffa, który listownie przekazał Reaganowi, że Katolickie Stowarzyszenie Studentów Uniwersytetu Vermont oraz Norwich planuje dwudziestoczterogodzinne czuwanie modlitewne przed rozpoczynającym się w Waszyngtonie szczytem. Ojciec Baffa szybko doczekał się osobistego telefonu od prezydenta . [5 4 6 ]

Pewnego razu sekretarka Margaret Heckler zaproponowała, aby spotkania gabinetu Reagana rozpoczynały się modlitwą. Była to sugestia iście nieortodoksyjna – spośród

prezydentów USA jedynie Dwight Eisenhower stosował tę praktykę. Na słowa Heckler Reagan odpowiedział spokojnie: „Ja już rozpoczynam spotkania gabinetu modlitwą”. Prezydent miał bowiem zwyczaj cichej, osobistej modlitwy przez każdym zebraniem. Świadkiem tej rozmowy był inny sekretarz – Don Hodel – który zapamiętał, że Reagan „odpowiedział na propozycję, jednocześnie zamykając temat”. „Nie było żadnej niejasności ani dyskusji. Reagan po prostu się modlił”

[5 4 7 ]

.

W lutym 1983 roku do jednego z przemówień prezydent dopisał własnoręcznie następujące słowa: „Czasem może wydaje nam się, że w modlitwie prosimy o zbyt wiele, albo też czujemy, że jakaś rzecz nie jest na tyle istotna, aby Bóg miał się nią zajmować”. Zalecał wówczas oddanie mocy decyzyjnej Bogu: „Może powinniśmy pozwolić Jemu podjąć decyzje w tych sprawach...”

[5 4 8 ]

.

Jednym z ulubionych

obrazów Reagana,

zwanym przez niego

„najbardziej

wysublimowanym w historii Ameryki” , był George Washington modlący się w Valley Forge. Klęczał on na śniegu, będąc przykładem – jak mówił Reagan w przemówieniu [5 4 9 ]

radiowym z grudnia 1983 roku – „człowieka, który wiedział, że poleganie w życiu na własnej odwadze i dobroci nie jest wystarczające; który wiedział, że musi prosić o pomoc Boga będącego ojcem i obrońcą” . [5 5 0 ]

Postawę modlitewną Reagana doskonale widać na przykładzie wydarzeń poprzedzających samobójczy zamach bombowy w Bejrucie z października 1983 roku, w którym zginęło wówczas 241 marines . Zanim doszło do zamachu, w tym niemal zrujnowanym mieście [5 5 1 ]

dochodziło już do sporadycznych ataków na żołnierzy amerykańskich. Ginęli regularnie i pojedynczo, co wyraźnie obniżało morale oddziałów. Reagan naciskał, aby niezwłocznie informowano go o poległych, niezależnie od pory dnia. „Chciał, aby go budzono tak szybko, jak to możliwe” – wspominał Bill Clark, ówczesny doradca do spraw bezpieczeństwa wewnętrznego. Clark otrzymywał na bieżąco od Pentagonu wiadomości o zabitych (nawet w środku nocy). Jego zadaniem było przekazać te wieści prezydentowi. Reagan, słysząc je, zawsze wyrażał ubolewanie; czasem milczał przez chwilę, modląc się po cichu. Miał zwyczaj dzwonić do rodzin ofiar, składać im kondolencje, a także proponować wspólną modlitwę. „Bardzo często – opowiadał Clark – pytał ich: «Może zmówimy krótką modlitwę?»”. Odpowiedź była przeważnie pozytywna. W rezultacie prezydent modlił się przez telefon z pogrążonymi w smutku rodzinami. Wiara Reagana w moc modlitwy często była wyrażana. Innym jej przykładem jest przemówienie z lutego 1983 roku na National Prayer Breakfast, w którym prezydent przypomniał słuchaczom, że Ameryka w przeszłości postanowiła zaufać Bogu i że obecnie

powinna uczynić to samo

[5 5 2 ]

.

RELIGIA A POLITYKA Wiara Reagana bardzo wpływała na wykonywanie jego przywódczej, prezydenckiej roli. Nakierowanie na Boga stanowiło dla niego podstawowe źródło optymizmu, odwagi, poczucia bezpieczeństwa i pewności siebie. Cechy te pchały go naprzód zarówno w jego karierze, jak i prezydenturze, umożliwiając osiąganie zamierzonych celów. Na przykład pewność siebie Reagana była tak niesamowita, że zdawało się, jakby dla jej zdobycia sięgał gdzieś poza siebie. Ewidentne osobiste poczucie bezpieczeństwa rzutowało na jego podejście do zimnej wojny, zachęcając go do stosowania bardzo śmiałej i ryzykownej strategii dla pokonania Związku Sowieckiego – strategii wojny ekonomicznej . [5 5 3 ]

Przekonanie, że mógł on przyczynić się do jego upadku, wskazywało także na jego ogromną wiarę i pewność – nikt bowiem w tych czasach nie myślał poważnie o realizacji takiego zamierzenia. Reagan odznaczał się „podarowanym przez Boga optymizmem” która, jak później powiedział, brała się „z silnej wiary w Boga” .

[5 5 4 ]

– poczuciem nadziei,

[5 5 5 ]

Oczywiście do jego sukcesu przyczyniły się również legendarne zdolności oratorskie, dzięki którym otrzymał przydomek „Wielkiego Mówcy”. Wcześnie nabyte doświadczenie – przy czytaniu Biblii i nauczaniu jej – wyrobiło w nim przekonanie o dużej wadze przypowieści i historii . „Wierzę, że dobra słowna ilustracja wyraża, podobnie jak obrazek, tysiąc słów. Jezus mówił w przypowieściach, aby ułatwić ludziom zrozumienie Go” – tłumaczył kiedyś Reagan pewnemu dziennikarzowi. [5 5 6 ]

[5 5 7 ]

Wszystkie te cechy, zebrane razem, dawały mu potężny arsenał do sterowania amerykańską polityką wewnętrzną i zagraniczną. Zostały w nim one rozwinięte dzięki wierze, która kształtowała nie tylko jego zdolności przywódcze, lecz także różne aspekty jego polityki. Jednym z nich była edukacja. W czasie prezydentury Reagana rozgorzała narodowa dyskusja na temat modlitwy w publicznych szkołach. Stanowisko prezydenta w tej sprawie nie było zaskoczeniem : „Bóg jest żywy – powtarzał – wielka szkoda, że nie możemy już z Nim rozmawiać w sali lekcyjnej” . Reagan niestrudzenie walczył o prawa dzieci do modlitwy w szkołach publicznych, wykorzystując niemal każdą okazję, aby mówić na ten temat. W wystąpieniu radiowym w lutym 1984 roku głośno zastanawiał się: „Jak to możliwe, że pierwsza poprawka do konstytucji zezwala na działalność nazistów, członków Ku-Klux[5 5 8 ]

[5 5 9 ]

Klanu, ludzi pragnących eksterminacji Żydów oraz zwolenników podporządkowania sobie czarnych Amerykanów, a jednocześnie poprawka ta zakazuje naszym dzieciom odmawiania modlitw w szkołach?”

[5 6 0 ]

.

Reagan, walcząc w tej sprawie kiedy tylko mógł

[5 6 1 ]

, niekiedy udawał się ze swoim

przesłaniem wprost do paszczy lwa – bezpośrednio do szkół

[5 6 2 ]

. Aby je głosić, wkraczał do

miejsc znaczących, takich jak coroczne zjazdy Krajowego Stowarzyszenia Dyrektorów Szkół Średnich . Począwszy od 1982 roku, wywierał też mocne naciski, by na modlitwę [5 6 3 ]

w szkołach publicznych zezwolić w drodze poprawki konstytucyjnej

[5 6 4 ]

.

Wiara określała także jego poglądy na edukację w innych aspektach. W liście do przyjaciela z 1987 roku Reagan narzekał na zlaicyzowane treści szkolnego wychowania seksualnego: „Bez względu na to, jakie intencje przyświecały twórcom tego programu, mówi się w nim jedynie o fizycznym wymiarze aktu – jak gdyby był on podobny do jedzenia kanapki z szynką. Nauczający obawiają się, że jakiekolwiek nawiązanie do grzechu lub moralności postrzegane byłoby jako naruszenie obowiązującego rozdziału Kościoła od państwa”

[5 6 5 ]

.

Innym aspektem edukacji, o który Reagan toczył prawdziwe boje, była aborcja. Postawa prezydenta w tej kwestii również wynikała z biblijnego uregulowania problemu . [5 6 6 ]

W wystąpieniu do chrześcijańskich dziennikarzy powiedział on: „Życie jest najcenniejszym darem, jaki Bóg powierza rodzinom. Zesłał On nam Księcia Pokoju jako dziecko w żłobie” . Reagan uważał zwalczanie aborcji za swój moralny obowiązek, który [5 6 7 ]

przyrównywał do dziewiętnastowiecznego ruchu domagającego się zniesienia niewolnictwa. Analogię tę nakreślił w styczniu 1984 roku, gdy przemawiał na spotkaniu National Religious Broadcasters, cytując miejscami Chrystusa: Ten naród stoczył okropną wojnę po to, aby prawa dane przez Boga zagwarantować także czarnoskórym Amerykanom. Abraham Lincoln zauważył, że jeśli jacyś ludzie mogą u nas decydować o tym, czy inni są wolnymi, czy niewolnikami, to nie będziemy w stanie przetrwać jako wolny kraj. Dzisiaj jednak wypada zadać inne pytanie, a mianowicie: Jak możemy przetrwać jako wolny naród, skoro jacyś ludzie mogą decydować o tym, czy inni nadają się do życia, czy też nie? Jestem przekonany, że największym wyzwaniem stojącym przed Ameryką jest przywrócenie wszystkim ludzkim istotom prawa do życia. Bez tej gwarancji wszelkie inne prawa pozostaną pozbawione znaczenia. „Dopuśćcie dzieci i nie przeszkadzajcie im przyjść do Mnie; do takich bowiem należy królestwo niebieskie”[5 6 8 ].

Reagan zapewniał religijną publiczność, że razem (oni i on) są w stanie przekonywać swoich kolegów, iż Ameryka „może, a nawet powinna zachowywać najcenniejszy dar Boży” – prawo do życia – „i uczyni to”. Stwierdzenie to było bardzo mocne. Ściągnęło na Reagana

falę krytycyzmu ze strony liberalnych środowisk opowiadających się za dopuszczalnością aborcji

[5 6 9 ]

.

Reagan często wypowiadał się na temat Boga i aborcji. Jednym z przykładów było jego wystąpienie w 1986 roku zatytułowane State of the Union. Ubolewał w nim: „W naszej narodowej świadomości znajduje się pewna rana. Dopóki prawo do życia dla nienarodzonych przewidziane przez Stwórcę nie zostanie nam zagwarantowane, Ameryka nigdy nie będzie jednością” . Reagan nie był w tym przekonaniu skłonny do kompromisów, jakie [5 7 0 ]

wchodziłyby dla niego w grę w innych kwestiach. Aborcja była wszak zagadnieniem moralnym. Podobną bezkompromisową postawę wykazywał w stosunku do uprzedzeń rasowych i religijnych. Sprzeciwiał się szczególnie nietolerancji wobec czarnoskórych, żydów oraz katolików. Nastawienie takie wynikało u niego z przykładu rodziców – z ich rozumienia, czym jest bezstronność oraz dobro i zło . W liście do przyjaciela prezydent przekonywał, że będąc synem katolika, nie miał „ani krzty religijnego uprzedzenia” . Potwierdza to Bill [5 7 1 ]

[5 7 2 ]

Clark, gorliwy katolik, wspominając, że Reagan „pozostawał bardzo tolerancyjny wobec innych wyznań, szczególnie chyba wobec judaizmu” . [5 7 3 ]

Wyraźne dowartościowanie tolerancji Reagan wyniósł z domu, jednak przekonanie to zakorzeniło się w nim jeszcze bardziej dzięki wierze . Według niego Biblia wyraźnie stawała w opozycji wobec uprzedzeń i niesprawiedliwości. „Dane nam dziesięć przykazań są jasne i proste: «będziesz miłował swego bliźniego jak siebie samego»”. To jedno przykazanie – [5 7 4 ]

zauważał Reagan – każe zdecydowanie odrzucić rasizm. Również i ten temat był więc regularnie podejmowany przez prezydenta, który starał się nie marnować okazji, aby nazywać nietolerancję i rasizm „grzechem” oraz „złem”. Jednocześnie pragnął rozbudzić w słuchaczach poczucie chrześcijańskiej odpowiedzialności, aby „odważnie występowali” i „sprzeciwiali się” temu złu „z całą mocą” . [5 7 5 ]

Jedną z najbardziej radykalnych zmian, jakie przyniosła administracja Reagana, była nowa recepta na zażegnanie ubóstwa – tak przynajmniej twierdzili liberałowie. Pomysły na walkę z biedą prezydent czerpał oczywiście z Biblii i ze swojej wiary . Jak już widzieliśmy, kluczowy wpływ na kształtowanie się jego koncepcji miała powieść That Printer of Udell’s. Istotnym czynnikiem okazał się również kontakt z Uczniami Chrystusa i ich ideami Ewangelii społecznej, praktykowanymi od początku XX wieku do czasów wielkiego kryzysu w latach trzydziestych . Chrześcijanie ci wierzyli, że rolą Kościoła jest praca na rzecz „zbawienia każdego poszczególnego człowieka, ale i na rzecz odkupienia całego społeczeństwa”. Teologia ta zdominowała ich myślenie i zainspirowała Nelle Reagan do podejmowania dzieł [5 7 6 ]

[5 7 7 ]

miłosierdzia

[5 7 8 ]

.

Propozycje Reagana natrafiały na podatny grunt, ponieważ na początku lat osiemdziesiątych było już jasne, że wielkie rozwiązania polityczne Roosevelta i Johnsona (zwane polityką New Deal) nie spełniły pokładanych w nich nadziei. Alternatywą dla praktykowanych dotąd dużych wydatków było – według prezydenta – dowartościowanie sektora prywatnego i rodzących się w nim pomysłów, zwłaszcza organizacji religijnych. Rozmowę z Reaganem na ten temat wspomina Thomas McDill, członek reprezentacji grupy Kościołów, z którą spotkał się wówczas prezydent. McDill zaskoczony był determinacją prezydenta, aby wspierać organizacje chrześcijańskie, a także przesłaniem, by grupy te brały odpowiedzialność za głodujących i bezdomnych. „Obowiązkiem” Kościołów miała być bowiem według Reagana troska o gromadzenie żywności, bezpłatne jadłodajnie i inne tego typu inicjatywy

[5 7 9 ]

.

Podobne słowa padły z ust Reagana w 1982 roku w czasie lunchu z afroamerykańskimi duchownymi. Przekonywał on wtedy zebranych, że Kościoły amerykańskie odgrywają kluczową rolę w życiu narodu. W przykazaniu Chrystusa: „Wszystko, co uczyniliście jednemu z tych braci moich najmniejszych, Mnieście uczynili”, zawarty został obowiązek troski o biednych. „Zbyt wiele kościołów dzisiaj – kontynuował prezydent – pozostaje kościołami jedynie w niedzielę, zamiast być nimi siedem dni w tygodniu”

[5 8 0 ]

.

Nie inaczej niż po chrześcijańsku wyglądało też podejście prezydenta do polityki zagranicznej. Jednym z najbardziej niezłomnych przekonań tego rodzaju była wiara, że Stany Zjednoczone posiadały chrześcijański obowiązek przybywania z pomocą krajom, którym nie wiedzie się tak dobrze. Już w 1962 roku Reagan przekonywał: „Chrześcijańska dobroczynność – a więc dobroczynność Boga Mojżesza – wymaga, abyśmy dzielili się z potrzebującymi bliźnimi naddatkiem naszych dóbr” . Jako prezydent napisał w grudniu 1984 roku list do Matki Teresy, w którym wyznawał, że Stany Zjednoczone „mogą wspierać” potrzebujących z innych krajów „dzięki temu, że Bóg obdarzył je obfitością” . [5 8 1 ]

[5 8 2 ]

Nie jest zapewne zaskoczeniem, że Reagan, odczytując Boże nakazy, troszczył się o dostarczanie wielu krajom pomocy. Niektórych zdziwić może jednak fakt, że chrześcijański sposób myślenia przenikał u niego nawet tak niemiłosierną kwestię jak zbrojenia. Widać to na przykładzie podpisanego w 1987 roku ze Związkiem Sowieckim traktatu rozbrojeniowego, na mocy którego oba mocarstwa zadeklarowały pozbycie się całego arsenału jednego z typów broni nuklearnej. Krótko po zawarciu tego waszyngtońskiego porozumienia – 10 grudnia 1987 – prezydent odważnie wystąpił przed amerykańskimi kamerami telewizyjnymi, mówiąc, że wszystkie „dzieci Boga” mogą radować się z faktu, iż „oddalamy się od tak zwanej

polityki” wzajemnego grożenia sobie zagładą, przez którą „narody czynią się wzajemnie zakładnikami nuklearnego terroru i zniszczenia”. Nawiązując do nadchodzących świąt Bożego Narodzenia, Reagan przywołał w tej mowie motyw Jezusa w bardzo świeckim i konkretnym kontekście: Od stuleci już rozlega się wołanie dzieci tego świata o pokój, miłość i zrozumienie. O wolność i pokój wołał także niegdyś w ziemi obiecanej lud wybrany, wołał i pewien Cieśla z Nazaretu... stojąc na brzegu Jeziora Galilejskiego. Narodziny owego Cieśli, które miały miejsce w lichej stajence, świętujemy po dzień dzisiejszy. Gdy zbliżają się te święta, przypominamy sobie Jego słowa. Tym razem zbiegają się one w czasie i w treści z wydarzeniami, które miały miejsce w tym tygodniu w Waszyngtonie. Dziękujmy Bogu za całe Jego błogosławieństwo dla tego narodu i prośmy Go o pomoc i prowadzenie, abyśmy mogli kontynuować dzieło pokoju i umacniali w świecie nadzieję prawdziwej ochrony ludzkiej wolności[5 8 3 ].

Było to kolejne mocne stwierdzenie. W chwili jakże istotnej zmiany politycznej Reagan ze swojego Gabinetu Owalnego wzywał wszystkich Amerykanów – przez telewizję – do przypomnienia sobie słów Chrystusa, które znakomicie oddawały to, co zdarzyło się na szczycie w Waszyngtonie w poprzednim tygodniu. Wezwanie to było jednym z najmocniejszych przemówień jego prezydentury.

[533] Reagan, Address to the Roundtable National Affairs Briefing, Dallas, Teksas, 22 sierpnia 1980. [534] Oryginalny cytat Waszyngtona zob.: W.B. Allen (red.), George Washington: A Collection (Indianapolis: Liberty Fund, 1988), s. 521. Przykłady przytaczania tego cytatu przez Reagana zob.: Reagan, Remarks at Kansas State University, 9 września 1982; Reagan, Remarks at the Centennial Meeting of the Supreme Council of the Knights of Columbus in Hartford, Connecticut, 3 sierpnia 1982; Reagan, Remarks at a Spirit of America Rally, Atlanta, 26 stycznia 1984; Reagan, Remarks at the Annual Convention of the National Association of Evangelicals, Columbus, Ohio, 6 marca 1984; oraz Reagan, Written Responses to Questions Submitted by France Soir Magazine, 3 listopada 1984. [535] Reagan, Remarks at Annual Convention of NRB, 31 stycznia 1983. Przykład laickiej widowni zob.: President’s News Conference, 21 lutego 1985. [536] Wywiady z Benem Elliottem z 20 września 2001 oraz z 18 czerwca 2004. [537] Cytat pochodzi z cyklicznego programu radiowego Education, z 12 maja 1984. Zob.: Ronald Reagan’s Weekly Radio Addresses, t. 1, s. 211. [538] Reagan, Remarks at the National Forum on Excellence in Education, Indianapolis, 8 grudnia 1983. [539] Wypowiedział je jako gubernator w latach sześćdziesiątych, wskazując: „Rozwiązanie każdego poszczególnego problemu odnaleźć można w prostych słowach Jezusa z Nazaretu”. Zob.: Ellingwood, Ronald Reagan: „God, Home and Country”, s. 50. Inne przykłady pochodzą z lat osiemdziesiątych – zob.: Reagan, Remarks at the Annual National Prayer Breakfast, 4 lutego 1982; Reagan, Remarks at the Annual Convention of the National Religious Broadcasters, 30 stycznia 1984. [540] Reagan, Remarks at Georgetown University’s Bicentennial Convocation, 1 października 1980. [541] Tamże.

[542] Reagan, Address to the Roundtable National Affairs Briefing, Dallas, 22 sierpnia 1980. [543] W swoich wspomnieniach prezydenckich – An American Life – Reagan regularnie odnosi się do modlitwy. Najpierw pisze o drobnych modlitwach przed meczem, a następnie o modlitwie w czasie pierwszej swojej nocy w Białym Domu. Potem czytamy o modlitwach za Anwara Sadata, za Filipiny i o modlitwach przed szczytami państw w Genewie i Rejkiawiku, a także o krótkiej modlitwie – w formie notatki – dołączonej do kluczy, które kończący kadencję Reagan przekazał George’owi Bushowi. Czytamy o staraniach Reagana, aby jego będący agnostykiem teść na łożu śmierci „zwrócił się do Boga”. Czytamy o Reaganie regularnie dziękującym Bogu za różne sprawy, jak na przykład za wypuszczenie pięćdziesięciu dwóch irańskich zakładników czy za zakończoną sukcesem misję w Grenadzie. O tej ostatniej tak pisze: „Odnieśliśmy wspaniały sukces i dziękuję Bogu za niego. Naprawdę trzymał On mnie w swoich ramionach”. Reagan kończy swoje wspomnienia: „Naprawdę, Ameryka jest piękna, a Bóg «rozlał na nią swoją łaskę»”. Zob.: Reagan, An American Life, s. 56, 229, 236, 252, 261-263, 292, 307, 319, 321, 365, 379, 455, 721-722. (Odnośnie do modlitwy za Genewę: Reagan w wystąpieniu do narodu prosił Amerykanów, aby „modlili się o Bożą łaskę i Boże prowadzenie dla wszystkich jadących do Genewy” – zob.: Reagan, Address to the Nation, 14 listopada 1985). Wspomnienia Reagana dają jasny obraz, że wiara religijna pozostawała częścią jego życia. Słyszałem przy różnych okazjach komentarze poszczególnych ludzi zadziwionych jego niekończącym się odnoszeniem do Boga. „Jestem pewien, że wielu było tym kompletnie zaskoczonych – mówił jeden z obserwatorów – wielu też czuło się z tym dość niekomfortowo”. Nawet w pierwszej swojej autobiografii, pisanej razem z Hublerem, już na trzeciej stronie książki odnajdujemy uderzające fragmenty w rodzaju: „Dusza znajduje spoczynek w Bogu” albo „błogosławmy ją”. Zob.: Reagan i Hubler, Where’s the Rest of Me?, s. 5. [544] Reagan, Debate Between Reagan and Mondale, 7 października 1985; oraz Reagan, Written Responses to Questions Submitted by France Soir Magazine, 3 listopada 1984. [545] Spośród wielu listów zob.: list do wielebnego Paula T. Butlera z Ozark Bible College, Joplin: PHF, PR, RRL, boks 13, Folder 187; list do kardynała Bernarda Lawa, arcybiskupa Bostonu, z 19 sierpnia 1985: PHF, PR, RRL, Box 13, Folder 198; list do brata Gary’ego Gerke’a z Pecos, Nowy Meksyk, z 22 grudnia 1986: PHF, PR, RRL, Box 17, Folder 271; oraz list do wielebnego Billy’ego Grahama z 17 stycznia 1989: PHF, PR, RRL, Box 21, Folder 346. Innym typem listów były prośby o modlitwę i podziękowania za nią pisane przez prezydenta. Zob.: list do Pata Boone’a z 18 marca 1981: PHF, PR, RRL, Box 1, Folder 1; list do wielebnego Williama D. Browna z Ithaca15 lipca 1982: PHF, PR, RRL, Box 3, Folder 44; list do wielebnego Roberta C. Savage’a z St. Croix, Wyspy Dziewicze, 15 marca 1983: PHF, PR, RRL, Box 5, Folder 73; oraz list do wielebnego Dana C. Jonesa Jr z West Alexander, 6 stycznia 1988: PHF, PR, RRL, Box 19, Folder 316. [546] Był to list z 1 grudnia 1987. Korespondencja ta znajduje się w PHF, PR, RRL, Box 19, Folder 312. [547] Wywiad z Donem Hodelem z 28 sierpnia 2003. [548] Było to przemówienie z 3 lutego 1983. Jego zapis znajduje się w: PHF, PR, RRL, Box 8, Folder 142. [549] Reagan, White House Ceremony in Observance of National Day of Prayer, 6 maja 1982. Reagan często przywoływał ten obraz, zob. przykładowo: Reagan, Proclamation 5017-National Day of Prayer, 1983, 27 stycznia 1983. [550] Wystąpienie Reagana w programie radiowym 24 grudnia 1983 – publikacja Ronald Reagan’s Weekly Radio Addresses, t. 1, s. 171-172. [551] Historię tę opowiedział mi William P. Clark 17 lipca 2003 w Paso Robles, Connecticut. [552] Zob.: Remarks at the Annual National Prayer Breakfast, 3 lutego 1983. W swojej proklamacji z okazji Narodowego Dnia Modlitwy 1983 r. prezydent nazwał modlitwę „głównym źródłem amerykańskiego ducha”, a o narodzie mówił jako o „ufającym Bogu”. Zob. Reagan, Proclamation 5017-National Day of Prayer, 1983, 27 stycznia 1983.

[553] Strategia ta zostanie omówiona w pisanej przeze mnie kolejnej książce o Reaganie. [554] Przemówienie Reagana na konwencji republikanów 17 sierpnia 1992. Jako gubernator, Reagan napisał list do Billy’ego Grahama, w którym wspomniał swój „optymizm wynikający z wiary”. List ten cytowany jest w: Van Damm, Sincerely, Ronald Reagan, s. 82. [555] Zob.: Ryan (red.), Ronald Reagan: The Wisdom and Humor of the Great Communicator, s. 123. [556] Reagan mógł także odziedziczyć dar przemawiania po ojcu, który potrafił opowiadać piękne historie. [557] Rose, The Reagans and Their Pastor, s. 45. [558] Haynes Johnson piszący dla „Washington Post” ironizował z tego rodzaju wysiłków Reagana, pisząc: „Dlaczego Bóg, skoro jest wszechmocny, miałby pozwolić usunąć siebie z sal lekcyjnych?”. Zob. Haynes Johnson, Sleepwalking Through History: America in the Reagan Years (New York: Norton, 1991), s. 193-214. [559] Cyt. za: Smith, Who is Ronald Reagan?, s. 86; oraz Bill Adler i Bill Adler Jr (red.), The Reagan Wit: The Humor of the American President (New York: William Morrow, 1998), s. 31. Zob. także: Governor Reagan: „God Is Not Dead on Your Campuses”, „CACS Quarterly Report”, kwiecień-czerwiec 1969; oraz list Reagana do Lorraine i Elwod Wagner (16 czerwca 1964), kolekcja YAF. [560] Cytat pochodzi z audycji radiowej Reagana (25 lutego 1984) zatytułowanej Prayer in Public Schools. Zob.: Ronald Reagan’s Weekly Radio Addresses, t. 1, s. 188-189. Ten sam tytuł nosiła podobna audycja radiowa z 18 września 1982. Zob.: Ronald Reagan’s Weekly Radio Addresses, t. 1, s. 27-29. [561] Jest na to wiele przykładów, także z pierwszej kadencji prezydentury Reagana – zob.: audycje z 22 stycznia oraz z 5 marca 1983 r. w: Ronald Reagan’s Weekly Radio Addresses, t. 1, s. 67 i 81-83. [562] Przykłady – zob.: Reagan, Remarks and a Question-and-Answer Session With Area High School Seniors, Jacksonville, Floryda, 1 grudnia 1987. [563] Zob.: Reagan, Remarks at the National Association of Secondary School Principals, 7 lutego 1984; oraz Reagan, State of the Union Address, 25 stycznia 1984. [564] Zob.: Reagan, Message to the Congress Transmitting the Proposed Constitutional Amendment on Prayer in Schools, 17 maja 1982 oraz 8 marca 1983. Zob. także: Noonan, What I Saw at the Revolution, s. 241-242. [565] Reagan napisał to w liście do Williama A. Wilsona (5 marca 1987). List znajduje się w: PHF, PR, RRL, Box 18, Folder 282. [566] Reagan w czasie swojej prezydentury napisał nawet książkę o aborcji, zatytułowaną Abortion and the Conscience of the Nation. Posłowiem opatrzył ją Malcolm Muggeridge (New York: Thomas Nelson Publishers, 1984). Była to jedyna praca tego rodzaju opublikowana przez niego jako prezydenta. Co do antyaborcyjnych poglądów Reagana zob. także: Remarks at Kansas State University, 9 września 1982; Remarks at the Annual Convention of the National Religious Broadcasters, 31 stycznia 1983 oraz 30 stycznia 1984; Remarks to the Student Congress on Evangelism, 28 lipca 1988; oraz Remarks to the Students and Faculty of Arcbishop Carroll and All Saints High Schools, 17 października 1988. [567] Reagan, Remarks to the National Religious Broadcasters Annual Convention, 30 stycznia 1984. [568] Tamże. Słowa Chrystusa pochodzą z Mt 19,14. Podobne znajdują się w Mk 10,14 oraz Łk 18,1. [569] „New York Times” zbeształ Reagana za to stwierdzenie, wskazując, że prawdziwym współczesnym „brakiem wolności” był „zakaz możliwości decydowania przez kobietę o tym, czy ma urodzić dziecko – dopóki Sąd Najwyższy nie wpisał tego podstawowego prawa do konstytucji”. Zob.: „New York Times”, Sermon on the Stump, 3 lutego 1984. [570] Reagan, State of the Union Address, 4 lutego 1986. [571] Edmund Morris nazywał Reagana „najlepszym przyjacielem, jakiego Izrael kiedykolwiek posiadał” w Białym Domu. Na temat konfrontacji z antysemityzmem zob.: Reagan i Hubler, Where’s the Rest of Me?, s. 9;

Smith, Who Is Ronald Reagan?, s. 38; Reagan, An American Life, s. 20; oraz Anne Edwards, Early Reagan, s. 203-204. Odnośnie do zacieśniania więzi żydowsko-chrześcijańskich zob. przemowę America the Beautiful, wystąpienie na William Woods College, Missouri, czerwiec 1952. Sprzeciw Reagana wobec niesprawiedliwości w stosunku do czarnoskórych miał niewątpliwie swoje źródło między innymi w urazie, jaki żywił jego ojciec względem sposobu ukazania czarnoskórych w filmie The Birth of a Nation. Zob.: Reagan, Where’s the Rest of Me?, s. 8; oraz Smith, Who Is Ronald Reagan?, s. 38. Ponadto nietolerancję krytykowały inne kluczowe w pierwszym okresie życia Reagana postacie w rodzaju Bena Cleavera czy matki Ronalda – zob. William Pemberton, Exit with Honor: The Life and Presidency of Ronald Reagan (Armonk, New York: M.E. Sharpe, 1997), s. 9-10; oraz Vaughn, Ronald Reagan in Hollywood, s. 11. Współcześnie zapomina się, że Reagan razem z Gingerem Rogersem oraz Doris Day nakręcili w 1951 r., dzięki Warner Bros., film zatytułowany Storm Warning, który był mocną krytyką Ku-Klux-Klanu. Ponadto Reagan zaangażowany był w wiele hollywoodzkich wysiłków mających na celu poprawę losu czarnoskórych Amerykanów. Zob.: Vaughn, Ronald Reagan in Hollywood, s. 171-187. [572] Reagan napisał to 5 marca 1987 w liście do Williama A. Wilsona. List znajduje się w PHF, PR, RRL, Box 18, Folder 282. [573] Wywiad z Williamem P. Clarkiem z 17 lipca 2003 przeprowadzony w Paso Robles. Reagan wyraźnie przejmował się antykatolickim nastawieniem, jakie mógł obserwować w pierwszym okresie swojego życia (zob.: Reagan i Hubler, Where’s the Rest of Me?, s. 9). Sam pozostawał bardzo uprzejmy względem katolików, których w jego środowisku było niemało. Bardzo podziwiał Jana Pawła II i współpracował z nim. Zdarzało mu się korzystać z porad pojawiających się niekiedy w Białym Domu księży, szczególnie po zamachu na jego życie. Jako młody człowiek nosił się z zamiarem poślubienia atrakcyjnej Mary Frances, która pozostawała gorliwą katoliczką. Różnica wyznań stanowiła w tym wypadku dla niej problem, nie dla niego. Mary nie akceptowała jego protestantyzmu, Reaganowi zupełnie nie przeszkadzał jej katolicyzm (zob.: Anne Edwards, Early Reagan, s. 133135). Zob. także Smith, Who Is Ronald Reagan?, s. 38. Aczkolwiek Anne Edwards odnotowuje ostrą niezgodę Reagana – w czasach jego młodości – z doktryną katolicką – zob. Anne Edwards, Early Reagan, s. 242. [574] Zob.: Van der Linden, The Real Reagan, s. 39-40, 46, 80-81 i 256. [575] Reagan, Imperium Zła, w: Toboła-Pertkiewicz i Chodakiewicz (red.), Moja wizja Ameryki, s. 196. Zob. także: list Reagana do wielebnego Kennetha Bowlinga z 29 stycznia 1985 znajdujący się w PHF, PR, RRL, Box 11, Folder 164. [576] Zob.: Hobbs, Ronald Reagan’s Call to Action, s. 150. [577] Na temat Ewangelii społecznej zob.: McAllister i Tucker, Journey in Faith, s. 286, 390 i 403-404; oraz Garrison i DeGroot, The Disciples of Christ, s. 403, 420-424 i 546. [578] McAllister i Tucker, Journey in Faith, s. 286. [579] Wywiad z Thomasem McDillem z 31 stycznia 2003. [580] Reagan, Remarks at a White House Luncheon with Black Clergymen, 26 marca 1982. [581] Reagan powiedział to 4 listopada 1962 jako mowę wspierającą kampanię Richarda Nixona starającego się o fotel gubernatora Kalifornii. Zob.: Houcke i Kiewe, Actor, Ideologue, Politician, s. 27-36. [582] List Reagana z 18 grudnia 1984 znajdujący się w PHR, PR, RRL, Box 11, Folder 154. [583] Reagan, Address to the Nation on the Soviet-United States Summit Meeting, 10 grudnia 1987.

ROZDZIAŁ 13

Wśród gwiazd

„Astrologia była po prostu jednym z wielu sposobów stłumienia w sobie tego lęku, który odczuwałam po tym, jak mój mąż omal nie umarł”. Nancy Reagan[5 8 4 ]

Z

aledwie dwa miesiące po inauguracji prezydentury Reagana jego urzędowanie zostało brutalnie zakłócone. 30 marca 1981 roku z początku niczym nie różnił się od innych

dni. Wkrótce jednak wydarzyło się coś, co nowy prezydent szybko uznał za wydarzenie wykraczające poza ziemskie rozumowanie – zdarzenie opatrznościowe. O godzinie 14.25 Reagan, zaraz po wygłoszeniu kolejnego przemówienia, opuszczał hotel Hilton w Waszyngtonie. Wychodził bocznymi drzwiami w asyście ochroniarzy, służb bezpieczeństwa, dziennikarzy i gapiów. Wśród tych ostatnich znajdował się człowiek, który miał odebrać mu życie. Nazywał się John Hinckley. Był osobą niezrównoważoną, pragnącą poprzez zamach zwrócić na siebie uwagę ogromnej publiczności... i udowodnić swoją miłość do młodej aktorki Jodie Foster. Gdy prezydent kierował się ku otwartym drzwiom samochodu, jeden z dziennikarzy doskoczył do niego z pytaniem. Reagan, uśmiechając się, uniósł lewą rękę, aby uchylić się od odpowiadania. Nie był jednak w stanie uniknąć tego, co nadlatywało już w jego kierunku. Reagan usłyszał coś w rodzaju wybuchu petardy – był to odgłos strzału. Jerry Parr, agent ochrony, natychmiast wepchnął prezydenta do samochodu, przykrywając go swoim ciałem. „Jerry, wstawaj – krzyknął Reagan – chyba złamałeś mi żebro!”. Ból odczuwany przez prezydenta był jednak rezultatem trafienia kulą w klatkę piersiową. Zaraz też Parr zauważył pieniące się pęcherzyki krwi, które sączyły się z rany. Ochroniarz momentalnie nakazał kierowcy pędzić do szpitala. Zaledwie w kilka minut trafili oni do Szpitala Uniwersyteckiego George’a Washingtona. Zdecydowana reakcja Parra była pierwszą dobrą nowiną tego dnia. Niewykluczone, że ocaliła ona Reaganowi życie. Druga porcja dobrych wieści nadeszła po zabraniu prezydenta na stół operacyjny. Okazało się, że miał on niebywałe szczęście. W szpitalu tego dnia odbywało się bowiem comiesięczne spotkanie ordynatorów, na które przybyli czołowi specjaliści zajmujący się chirurgią mózgu oraz klatki piersiowej. Dwóch z nich natychmiast zjawiło się przy boku prezydenta, aby go operować . Reagan tak wspominał chwile tuż przed ich [5 8 5 ]

przybyciem: Utkwiłem wzrok w płytkach na suficie i modliłem się. Zdałem sobie jednak sprawę, że nie mogę prosić Boga o pomoc, dopóki odczuwam w sercu nienawiść do tego pomylonego młodego człowieka, który mnie postrzelił. Czy to nie on był biblijną zagubioną owcą? Wszyscy jesteśmy przecież dziećmi Bożymi jednakowo przez Niego umiłowanymi. Zacząłem modlić się za jego duszę, aby odnalazł drogę z powrotem do owczarni[5 8 6 ].

Reagan nauczył się kiedyś od Nelle, jaką moc posiada przebaczenie. Postrzegał je nie tylko jako swój chrześcijański obowiązek, lecz także jako praktyczny sposób „przezwyciężenia złości i zgorzknienia” – jak pisał później do pastora prezbiteriańskiego kościoła Westminster w Los Angeles

[5 8 7 ]

.

Po przybyciu chirurgów możliwe stało się dokładne określenie charakteru obrażeń Reagana. Ustalono, że zamachowiec używał amunicji 0,22 cala, która po kontakcie z ciałem miała eksplodować. Jedna z wystrzelonych przez niedoszłego zabójcę kul odbiła się od utwardzonej blachy samochodu, trafiając rykoszetem pod lewą pachę prezydenta. Pocisk pozostawił na ciele tak niewielki ślad (przypominający cięcie noża), że lekarze zauważyli go dopiero po odkryciu dziury w kurtce Reagana; powędrował jednak głębiej: odbił się od żebra i nakłuł lewe płuco, ostatecznie zatrzymując się w klatce piersiowej, tuż przed siedemdziesięcioletnim sercem prezydenta USA. Ronald Reagan był więc o krok od śmierci. Donn Moomaw zapytał go później: – Czy byłeś wtedy gotowy na spotkanie z Bogiem? – Byłem – odpowiedział Reagan po chwili namysłu. – A skąd to przekonanie o gotowości? – dopytywał się zaciekawiony Moomaw. – Gotów jestem spotkać się z Bogiem, ponieważ przyjąłem Zbawiciela

[5 8 8 ]

.

Córka Reagana, Patti, tak opisuje swoją wizytę w szpitalu, do którego przybyła niezwłocznie do zamachu: Nie wyglądał wtedy na osłabionego, raczej miał w sobie coś eterycznego. Światłość biła mu z oczu. Przypuszczałam (i nadal tak myślę), że zobaczył coś szczególnego: widział się z Bogiem albo rozmawiał z aniołami. Mama powiedziała mi później, że kiedy obudził się po operacji, nie mógł mówić z powodu rurki umieszczonej w gardle. Widząc wówczas naokoło siebie postacie w bieli, nabazgrał na kartce papieru pytanie: „Czy ja na pewno żyję?”. Mama zachowała ten zapisek. Pytanie ojca może być jednak bardziej adekwatne niż by się wydawało. Kiedy mama po raz pierwszy opowiedziała mi tę historię, rozważałyśmy, czy rozsądne byłoby przypuszczać, że widziane postacie w bieli były kimś innym niż opiekujący się ojcem lekarze i pielęgniarki. Nie wykluczyłyśmy, że tata zobaczył anioły, ale ostatecznie nie stwierdziłyśmy niczego pewnego. Historię tę opowiedziałam następnie mojej koleżance – pielęgniarce. Zauważyła ona, że ani lekarze, ani pielęgniarki na sali operacyjnej czy też na intensywnej terapii nie są ubrani na biało – noszą oni zielone fartuchy. Zadzwoniłam do mamy i powiedziałam jej o tym, a ona odpowiedziała: „Nie pomyślałam o tym w dniu operacji, tak wiele się wtedy wydarzyło, ale masz rację”.

Składam w modlitwie dozgonne podziękowania wszelkim aniołom, które czuwały wtedy nad moim tatą. Niszczycielska kula, która cudem wówczas nie eksplodowała, zatrzymała się pół centymetra przed jego sercem. Nie wiem, co stałoby się z moim ojcem, gdyby nie ta Boża interwencja[5 8 9 ].

Takie były wrażenia Patti. Jej rodzice ich nie kwestionowali. Po próbie zamachu matka Patti poszukiwała natomiast miejsca, w którym znalazłaby pociechę. Miejsce to okazało się być dość oryginalne i gdyby wyszło na jaw, rzuciłoby pewien cień na chrześcijańskie przekonania Reaganów.

NANCY REAGAN I ASTROLOGIA Kiedy Ronald został postrzelony, troska Nancy Reagan o bezpieczeństwo urosła do niebotycznych rozmiarów. Dręczył ją stan zdrowia męża i jego spotkania służbowe. Bardzo obawiała się ewentualności ponownej próby odebrania mu życia . [5 9 0 ]

Tuż po zamachu Nancy rozmawiała ze swoim kolegą z Hollywod – Mervem Griffinem. Powiedział on jej o hollywoodzkiej astrolog Joan Quigley, która ostrzegała, że 30 marca będzie dla prezydenta „niebezpiecznym dniem”. Nancy wspominała: Pamiętam, co powiedziałam wtedy do Merva: „O, mój Boże, mogłam temu zapobiec!”. Położyłam słuchawkę, podniosłam ją znowu i zadzwoniłam do Joan: – Merv mi mówi, że wiedziała pani o 30 marca. – Tak – odparła – widziałam w diagramie, że to bardzo zły dzień dla prezydenta. – Tak się boję – zwierzyłam się Joan. – Trzęsę się, ilekroć wychodzi z domu, i prawie nie oddycham, póki nie wróci. Kurczę się, kiedy wysiadamy z samochodu albo wychodzimy z jakiegoś budynku. Drżę na myśl, że jutro lub pojutrze znów ktoś do niego strzeli[5 9 1 ].

„Astrologia była po prostu jednym z wielu sposobów stłumienia w sobie tego lęku, który odczuwałam po tym, jak mój mąż omal nie umarł” – opowiadała później. Nancy traktowała ją jako swego rodzaju podporę, jako sposób na przetrawienie ogromnej traumy i smutku. Odnalazła w Quingley, jak jej się wydawało, pocieszającą, bratnią duszę. Poza tym astrologia była dla niej jednym ze środków do zrobienia wszystkiego, co możliwe, aby zapewnić mężowi maksymalne bezpieczeństwo. „Postanowiłam nie ryzykować” – mówiła. Reagan oczywiście przetrwał dalszą część swoich dwóch kadencji prezydenckich bez kolejnych ataków. „Czy akurat dzięki astrologii? – zastanawiała się Nancy w swoich wspomnieniach. – Jeśli w gruncie rzeczy nie wierzę, że tak było, nie jestem również ostatecznie przekonana, że tak nie było... Co to komu szkodzi?... Czy wyrządziło to jakąś krzywdę Ronniemu, krajowi? Nikt mi tego nie udowodnił” . [5 9 2 ]

„Była przerażona – wyjaśniała Elaine Crispen, sekretarka pani Reagan. – Myślę, że nikt

z nas nie zdawał sobie sprawy, jak bardzo. Jeśli zatem mogła znaleźć w astrologii jakąś pociechę, cóż w tym złego?”

[5 9 3 ]

.

Ci, którzy znali Nancy Reagan, zapewne nie byli zaskoczeni. Zatroskana od dawna o bezpieczeństwo męża, wykazywała gotowość do odczytywania nadprzyrodzonych znaków mówiących coś o nim. Jej wiarę w mistycyzm szczególnie ukazuje pewne prawie nieznane zdarzenie. Pewnej nocy 1974 roku Joan Sieffert ocknęła się ze snu – „z koszmaru” – w którym, jak mówiła, widziała Ronalda Reagana dążącego do prezydentury, zwyciężającego wybory, a następnie postrzelonego. Sieffert była znajomą Reagana z czasów jego pobytu w Hollywood. Korespondowała z nim od wielu lat. Relacja ta była tak bliska, że do Joan pisywała także Nelle, a nawet żona brata Reagana . We śnie Sieffert Reagan „został postrzelony, gdy wsiadał do samochodu”, co bardzo ją przestraszyło. Następnego ranka [5 9 4 ]

napisała do Reaganów list, w którym poinformowała ich o nocnej wizji

[5 9 5 ]

.

Reakcja Nancy była niezwykle interesująca. Sieffert po kilku dniach otrzymała telefon – żona Ronalda była zrozpaczona. Mówiła, że obawia się, iż tego rodzaju sen może się kiedyś ziścić, a podobne przeczucie miewa także i jej mąż. Powiedziała jednakże – jak zapamiętała Sieffert – iż „Ronald głęboko wierzy, że decyzja odnośnie do tego, kto ma rządzić w kraju, należy do Boga. Mnie się również tak wydaje” – zakończyła. Był to jedyny telefon, jaki Sieffert kiedykolwiek otrzymała od Nancy Reagan – telefon sprowokowany nadprzyrodzoną oznaką grożącego niebezpieczeństwa. Przesiąknięta strachem, że jej mąż może zostać zamordowany, Nancy była niezwykle podatna na mgliste sny i skłonna wierzyć mistycznym tabelom astrologicznym. Mimo że zastrzegała się, iż „daleko jej do prawdziwej wiary” w astrologię, to chyba tak naprawdę tylko ona sama znała stopień, w jakim angażowała się w nią w czasie kariery politycznej męża. Niektóre relacje wskazują, że konsultowała się z jasnowidzami, kiedy jeszcze Reagan był gubernatorem. Jakkolwiek było, faktem pozostaje, że zarówno Nancy, jak i Ronald byli wystawieni na wpływ astrologii poprzez kulturę Hollywood – szczególnie w czasie jej najprężniejszego rozkwitu w latach sześćdziesiątych . [5 9 6 ]

Trudno jest oddać rzeczywistą fascynację astrologią w Hollywood i poza nim w tamtym czasie . Przykładowo, w 1966 roku w popularnym programie Mike Douglas Show astrolog Jeane Dixon przypisano przewidzenie śmierci Johna F. Kennedy’ego, Mahatmy Gandiego, Daga Hammarskjolda i innych. Prowadzący program Douglas siedział jak zaczarowany, gdy Dixon przewidywała, że Chiny dokonają inwazji na Rosję, której Stany Zjednoczone przybędą z pomocą. Miała także wizję, że Sowieci wylądują na Księżycu wcześniej aniżeli [5 9 7 ]

Amerykanie . W końcu mówiła również w tajemniczy sposób, że Ronald Reagan któregoś dnia zostanie prezydentem – to ostatnie nie uszło oczywiście uwagi Nancy. [5 9 8 ]

Z drugiej strony wiele źródeł (w tym sama Nancy) wskazuje, że wierzyła ona w Boga, nie widząc jednakże żadnego konfliktu pomiędzy chrześcijaństwem a astrologią. Była bardzo skryta co do tego, jak rozumiała „wiarę”. „Esencja mojej wiary pozostaje chroniona i ukryta” – powiadała. Mówiła też, że mogła na swojej wierze polegać nawet w czasach „wielkich kryzysów osobistych i ciemności”. Kiedy przechodziła próbę, otrzymywała – jak mówiła – nowe siły. Wiara pozostawała dla niej „jedną z tych rzeczy, które zachowuje się tylko dla siebie”

[5 9 9 ]

.

ROLA ASTROLOGII W PREZYDENTURZE Pod koniec prezydentury Reagana opinia publiczna dowiedziała się o regularnych kontaktach Nancy z astrologiem i o tym, że konsultacje te, bazując na wglądzie Quigley „w gwiazdy”, wpływały na ustalanie terminów niektórych spotkań jej męża. Nancy twierdziła (a bieg wydarzeń zdaje się to potwierdzać): „Jeżeli traktować astrologię jako czynnik wywierający pewien wpływ na rozkład zajęć Ronniego, to trzeba pamiętać, że nie był to wpływ rozstrzygający i że nigdy żadna decyzja polityczna nie zależała od opinii astrologa” . Druga część tego zdania zdaje się być prawdziwa. Podkreśla to sama Nancy w swoich wspomnieniach: „Raz jeszcze chcę powiedzieć jasno i niedwuznacznie: zalecenia [6 0 0 ]

Joan nie miały najmniejszego wpływu ani na generalną linię polityczną, ani na poszczególne decyzje w tej sferze. Jej porady ograniczały się i sprowadzały do korygowania terminów w planie zajęć Ronniego. Chodziło o to, które dni są dla niego korzystne, a które nie. Dotyczyło to szczególnie jego podróży poza Waszyngton” . [6 0 1 ]

Zainteresowanie opinii publicznej miejscem astrologii w Białym Domu za czasów Reagana zostało podsycone przez szefa administracji prezydenckiej Donalda Regana, który dawał zupełnie inny opis roli Quigley. W swojej książce Donald Regan pisał: „Praktycznie każde ważne posunięcie czy decyzja, jakie podejmowali Reaganowie w czasie mojego urzędowania w Białym Domu, było zawczasu konsultowane z pewną kobietą z San Francisco, która przeglądała horoskopy, aby upewnić się, że planety pozostawały w odpowiednim układzie dla podjęcia danego przedsięwzięcia”. Uwagi Donalda Regana wydają się być jednak niewiarygodne. Jego określenie „praktycznie każde ważne posunięcie czy decyzja” jest przesadą. Potwierdzają to inni członkowie administracji w Białym Domu. Jego tezę dementują także decyzje podejmowane

przez prezydenta i jego sztab (w tym również Dona Regana) przy takich okazjach jak szczyt polityczny w Rejkiawiku. Aczkolwiek teza Regana może mieć w sobie ziarno prawdy. Jego świadectwo potwierdza na pewno przypuszczenie, że astrologia odgrywała pewną rolę w ustalaniu harmonogramu w czasie prezydentury Reagana

[6 0 2 ]

. Bliski pomocnik Reagana – Michael Deaver – mówił, że

rola Quigley ograniczała się do ustalania terminów jedynie „ważnych publicznych wydarzeń”, a nie całego harmonogramu prezydenta. Deaver opowiadał, że kiedy Quigley rozpoznawała „dwa lub trzy” tak zwane „złe dni”, to zgadzał się on uwzględnić jej przekonanie w harmonogramie Reagana po to, aby Nancy była spokojna

[6 0 3 ]

.

Jeśli Ronald Reagan znajdował się pod wpływem astrologii, to tylko w tym sensie, że poszczególne punkty jego harmonogramu były ustalane w oparciu o interpretacje Joan przekazywaną Nancy. Trudno jednak uwierzyć, aby praktyka ta obejmowała takie wydarzenia jak amerykańsko-sowiecki szczyt w Rejkiawiku, którego termin ustalony został zgodnie z sugestią Sowietów. Nancy powiada, że jej mąż pozostawał zasadniczo nieświadomy konsultacji z Quigley. „Ronnie nic z początku nie wiedział o moich rozmowach z Joan” – opowiadała. Chciała mu powiedzieć o tym, ale: „Tak bardzo się do tego nie paliłam i stale odkładałem sprawę na później”. Pewnego dnia jednak Reagan wszedł do pokoju, kiedy żona rozmawiała przez telefon z Joan, i zapytał: – Kochanie, o co tu chodzi? Kiedy opowiedziała mu wszystko, stwierdził: – Jeśli dzięki temu czujesz się lepiej, proszę bardzo, rób to dalej, ale bądź ostrożna. Mogłoby to wyglądać trochę dziwnie, gdyby ktoś to wyciągnął . [6 0 4 ]

W rzeczy samej, już w czasie pobytu w Sacramento Reagan mógł doświadczyć pewnych konsekwencji takiego „wyciągnięcia” spraw. Po inauguracji nowego gubernatora, która odbyła się minutę po północy, jego sekretarz musiał odpierać pojawiające się zarzuty, że czas na zainaugurowanie urzędu został wybrany z powodów astrologicznych. Sekretarz przekonywał, że gubernator Kalifornii „nie wierzy w astrologię. Nie jest prowadzony przez gwiazdy!” . [6 0 5 ]

RONALD REAGAN A ASTROLOGIA Niezwykle ważne pozostaje zrozumienie faktu, że flirt Nancy Reagan z astrologią nie oznacza, iż Ronald Reagan utożsamiał się z nią. Z najważniejszych źródeł i relacji wynika, że

odpowiedzialna za zajmowanie się astrologią była wyłącznie Nancy. Przypisywać to zajęcie prezydentowi próbowali jedynie nieliczni obserwatorzy jego poczynań. Dwaj najbardziej znani spośród nich to sama Joan Quigley oraz biograf Reagana Kitty Kelley. Quigley wydaje się przypisywać sobie w tym względzie większą rolę niż odgrywała w rzeczywistości

[6 0 6 ]

. Chociaż przyznaje, że bezpośrednio nigdy nie dała prezydentowi żadnej

rady, to jednak stara się przekonywać, iż jej kanałem docierania do niego była Nancy. Quigley wskazuje, że Reagan dwa lub trzy razy zasięgał jej opinii poprzez swoją żonę, pewnego razu pytając ją nawet: „Co na to Joan?”. Pytanie to stało się tytułem książki Quigley. Najprawdopodobniej ma ona rację, spekulując, że Reagan musiał wiedzieć o niej, jak i o radach, które dawała Nancy . Ewentualny wpływ Joan na prezydenta mógł się jednak [6 0 7 ]

odbywać jedynie w wyniku manewrów Nancy. Drugim źródłem przekonującym o zawikłaniu Reagana w astrologię jest Kitty Kelley – autorka skandalizującej, nieuwierzytelnionej biografii Nancy Reagan. Książka ta poważnie rozzłościła Reagana i jego małżonkę. Kelley powoływała się w niej na sensacyjne, nigdzie niepublikowane doniesienia, w tym na seksualne insynuacje co do Reaganów. Kwestionowała wiarę religijną prezydenta i posunęła się dalej niż ktokolwiek inny, stwierdzając, że Ronald Reagan pozostawał od hollywoodzkich czasów głęboko związany z astrologią. Pokazywała nawet zdjęcia trzech astrologów (Jeane Dixon, Carrol Rihter oraz Quigley), z których usług miał korzystać w tamtych latach . [6 0 8 ]

W rezultacie insynuacji Kelley Reagan zmuszony był publicznie odeprzeć zarzut pozostawania pod wpływem astrologii . Pewnego razu bowiem po przyjęciu w Ogrodzie Różanym w Białym Domu pewien dziennikarz przystąpił do prezydenta z zapytaniem: [6 0 9 ]

– Panie prezydencie, czy pozwoli pan na to, aby astrologia wciąż odgrywała rolę w planowaniu pańskiego harmonogramu? – Astrologia nigdy nie miała wpływu na mój harmonogram. Żadna moja decyzja nie została podjęta w oparciu o nią – odpowiedział Reagan . [6 1 0 ]

Przy innej okazji prezydent stwierdził jednoznacznie: „Żadna polityka ani żadne moje postanowienie nigdy nie było uwarunkowane astrologią”. W rzeczy samej, trudno znaleźć dowody jakiegokolwiek zainteresowania Reagana astrologią. Brak tych związków zdaje się potwierdzać fakt, że jego wiara była gruntowna i podchodził do niej poważnie. Inne relacje również potwierdzają tę tezę. Ben Elliott, który pisał mowy dla Reagana, mówił, że astrologia pozostawała dla niego „czymś zupełnie obcym”. Nie wierzył on, aby prezydent mógł mieć z nią jakieś związki. „Nigdy nie słyszałem niczego na jej temat od

Reagana” – twierdził. Podobne wspomnienia miał Ed Meese, który znał Ronalda od lat sześćdziesiątych. „Nie pamiętam, aby kiedykolwiek mówił o niej [o astrologii]” – zapewnił . [6 1 1 ]

[6 1 2 ]

Niemal dokładnie takich samych słów użył Richard V. Allen, który podróżował często z Reaganem, służąc jako doradca do spraw zagranicznych. Powiedział on: „Nigdy nie słyszałem, aby Reagan mówił kiedykolwiek cokolwiek o astrologii. Jestem tego pewien” . [6 1 3 ]

Zanim Reagan został prezydentem, zdarzało mu się zaglądać do horoskopu. W książce Where’s the Rest of Me? sam przyznaje, że czytywał bardzo wówczas popularnego, piszącego do gazet astrologa Carrolla Rightera, z którym pozostawał w relacji koleżeńskiej

[6 1 4 ]

.

Michael Reagan wspomina, jak jego ojciec, siedząc pewnego razu przy śniadaniu (było to w latach sześćdziesiątych), przeglądał horoskop Rightera. „Nie powinno być to niczym szokującym – przekonywał Michael. – To było jak czytanie komiksu”. Reagan, patrząc do horoskopu, śmiał się i mówił: „Hej, posłuchajcie tego...”. „Zrozumcie wreszcie – wyjaśnia Michael – że w tamtych czasach w Hollywood po prostu każdy czytał Rightera. Każdy” . Tak samo Ed Meese wspomina, że Reagan czytał horoskopy, lecz czytał je dla zabawy [6 1 5 ]

i rozrywki. „Z tego, co wiem – opowiadał – astrologia nie miała w żaden sposób zastosowania w jego prezydenturze. Nigdy czegoś takiego nie widziałem. Przypuszczenie, że było inaczej, jest grubymi nićmi szyte” . [6 1 6 ]

Nie trzeba przekonywać, że między czytaniem kolumny horoskopów w gazecie a zasięganiem porad wróżbitów jest ogromna różnica. Doprawdy, bardzo niewiele wskazuje na to, iżby Reagan zajmował się tym ostatnim. Trudno wyobrazić sobie, aby prezydent miał w ogóle potrzebę zgłębiania sensu astrologii czy znajdowania w niej pociechy. Chrześcijański Bóg przecież był dla niego nieporównywalnie lepszym przewodnikiem niż różne konstelacje gwiazd; Reagan, począwszy od wieku nastoletniego aż po czas prezydentury, nieustannie odnosił się właśnie do Niego. W tysiącach jego listów przeglądniętych na potrzeby tej książki nie ma nawet jednego wspomnienia dotyczącego znaków zodiaku. JESZCZE JEDNYM POWODEM, ABY WIERZYĆ DEKLARACJOM REAGANA odnośnie do astrologii była jego skłonność do mówienia otwarcie na różne tematy. Prezydent nie starał się ukrywać czegokolwiek – nawet kiedy doradcy sugerowali mu, aby pewne opinie zatrzymał dla siebie. Reagan był człowiekiem odznaczającym się niezwykłą pewnością siebie i odwagą do wyrażania własnego zdania, a jego szczerość nierzadko wprawiała słuchaczy w zakłopotanie. Znany był z wyrażania swobodnych opinii na temat latających talerzy, przybyszów z kosmosu, duchów i istot z innego świata. W czasie kampanii w 1980 roku wyraził przykładowo wątpliwości odnośnie do teorii ewolucji, co wzbudziło trwającą przez lata falę krytyki . Bez skrępowania wspominał także biblijny Armagedon, Antychrysta oraz [6 1 7 ]

wiele proroctw

[6 1 8 ]

.

Jego rozważanie na temat apokalipsy działało na nerwy nawet jego współpracownikom i doradcom. Pewnego razu, gdy biografowi Edmundowi Morrisowi opowiadał o powtórnym przyjściu Chrystusa, wszedł do pokoju szef administracji Howard Baker i zobaczywszy magnetofon, zmartwił się: „Panie prezydencie, naprawdę wolałbym, aby nie mówił pan o tym więcej. Zasmuca mnie pan!”. Reagan nie przejmował się tym. Kontynuował wywiad, opowiadając o Dziesięciu Królach z Apokalipsy i o innych motywach biblijnych . O [6 1 9 ]

Armagedonie mówił tak często, że niektórzy biografowie uznawali to za jego obsesję

[6 2 0 ]

.

W kwestiach mistyki przypominał niezgłębioną, otwartą księgę. Niemniej przez pewien czas Reagan musiał się zmagać z przekonaniem opinii publicznej co do jego wiary w astrologię. W tym względzie krytycyzm Garry’ego Willsa był bardzo reprezentatywny: „Czemu chrześcijanie ewangeliczni i inni mieliby odrzucać szczerze wyznającego ideały Ewangelii Jimmy’ego Cartera, obdarzając zamiast niego poparciem Reagana, który tworzy mieszankę różnych przekonań religijnych?” . Wills wykrzykiwał: [6 2 1 ]

„Religijność prezydenta Reagana niewiele różni się od wiary w przesądy” . Mówca ten nie był konserwatystą, aczkolwiek wielu amerykańskich chrześcijan podzielało jego przekonania. Jeden z nich, rozmawiając ze mną i odnosząc się szczególnie do astrologii, stwierdził: „Reagan [6 2 2 ]

tak naprawdę zawiódł nas wszystkich”. Po dzień dzisiejszy wielu chrześcijan ewangelicznych utrzymuje tego rodzaju przekonanie. Sytuację tę tak skomentował Cal Thomas, chrześcijański konserwatysta i felietonista: „Dla religijnych obywateli, którzy traktowali Reagana jako swojego politycznego zbawiciela, było to za wiele. Niegdyś mówił on: «Odpowiedzi na wszelkie problemy życia codziennego znajdują się w Biblii». Wygląda na to, że odłożył on teraz Boga na bok, aby konsultować się z Jeane Dixon” . [6 2 3 ]

Także i dzisiaj dla wielu ewangelicznych chrześcijan otarcie się Reagana o astrologię pozostaje czymś w rodzaju wielkiej plamy na białym obrusie. Przychodzi im ona na myśl w pierwszej kolejności, gdy rozważają wiarę prezydenta. Sporo wyznawców Chrystusa jest bowiem przekonanych, że nikt, kto poszukuje rady u wpatrujących się w gwiazdy, nie może być „prawdziwym chrześcijaninem”. Jak to z oburzeniem stwierdził David Neff w magazynie „Christianity Today”, „chrześcijaństwo biblijne w oczywisty sposób potępia astrologię” . [6 2 4 ]

Astrologowie mający jakiś związek z Reaganem sądzą natomiast zupełnie inaczej. Jeane Dixon – ta sama, która w szklanej kuli ujrzeć miała drogę Reagana do Białego Domu – w programie Show The Mike Douglas nosiła na szyi przyczepiony do naszyjnika jaśniejący krucyfiks, a swój „dar prorokowania” zakorzeniała w Biblii, nazywając go

„błogosławieństwem” i „darem od Pana” . Podobnie i Joan Quigley twierdziła, że astrologia nie jest sprzeczna z Pismem Świętym; utrzymywała, że astrologami byli prorok Izajasz oraz [6 2 5 ]

Trzej Królowie. Według niej tak naprawdę „Biblia pochwalała astrologię”

[6 2 6 ]

.

SPOŚRÓD OBJAWIEŃ QUIGLEY CO DO REAGANÓW najbardziej wymowna sytuacja przedstawiona w jej książce miała miejsce, gdy po przyjęciu w Białym Domu spotkała ona prezydenta osobiście. Po nim powiedziała do Nancy: „Rozmawiałam po obiedzie z Ronnim, który opowiedział mi o swoim przekonaniu, że Bóg powierzył mu misję i że jego siła pochodzi wprost od Niego. Bardzo mi się to podobało” . Cóż uczynił więc Reagan, kiedy został postawiony przed możliwością zasięgnięcia rady astrologa? Nie skorzystał z niej, [6 2 7 ]

lecz podzielił się z nim porcją własnej, duchowej mądrości.

[584] Nancy Reagan i William Novak, Moja kolej (Katowice: Krajowa Agencja Wydawnicza, 1991, tłum. Barbara Korzon), s. 58. [585] Informacja pochodzi od Michaela Deavera (A Different Drummer). Deaver był tego dnia na miejscu. [586] Cyt. za: Morris, Dutch, s. 429. Zob. także: Reagan, An American Life, s. 261-262. [587] List opublikowany w: Von Damm, Sincerely, Ronald Reagan, s. 118. [588] Wywiad z D. Moomawem w Ronald Reagan, A Legacy Remembered, History Channel, 2002. [589] Patti Davis, Angels Don’t Die, s. 26-27. [590] Nancy Reagan, Moja kolej, s. 58-59. Potwierdza to także Ed Meese – zob.: wywiad z Edem Meese’em z 23 listopada 2001. [591] Nancy Reagan, Moja kolej, s. 60. [592] Tamże, s. 61 i 64; oraz wywiad z Nancy Reagan w Ronald Reagan: A Legacy Remembered, History Channel, 2002. [593] Cyt. za: George Hackett i Eleanor Clift, Of Planets and the Presidency, „Newsweek”, 16 maja 1988, s. 10. [594] Reaganowie wysyłali także Sieffert wiele zdjęć. [595] Wywiad z Mary Joan Roll-Sieffert, 3 lutego 2001, Pittsburgh. [596] Nancy Reagan, Moja kolej, s. 64. [597] Michiko Kakutani, Memoirs of a „Chamberlain” in the White House, „New York Times”, 9 maja 1988, s. C15. [598] Nagranie wideo z tego wydarzenia znajduje się w Bibliotece Ronalda Reagana. Dixon nazwała Reagana „człowiekiem realizującym przeznaczenie” i „odpowiednim” dla jego kraju i polityki. Zapytana, czy jej zdaniem Reagan zostanie któregoś dnia prezydentem, odpowiedziała, że wypłynie on na powierzchnię, wyprzedzając inne „kaczki”. [599] Cyt. za Patti Davis, Angels Don’t Die, s. X. Nancy nie miała w zwyczaju czynić odnośników religijnych w stylu swego męża, jednakże w swojej autobiografii z 1980 r. odnotowała, że oboje „wierzą w Boga i wierzą, że ma On plan dla każdego z nas”. Podkreślała, że Amerykanie potrzebują Boga w swoim życiu. Zob. Nancy Reagan, Nancy, s. 143-144.

[600] Nancy Reagan, Moja kolej, s. 61. [601] Tamże, s. 63. [602] Donald Regan, For the Record (San Diego: Harcourt Brace Jovanowich, 1988), s. 3-4 oraz 28. [603] Wywiad z Deaverem Ronald Reagan: A Legacy Remembered, History Channel, 2002. [604] Zob. Nancy Reagan, Moja kolej, s. 65. [605] Boyarski, The Rise of Ronald Reagan, s. 14. [606] Zob. Joan Quigley, What Does Joan Say? (New York: Carol Publishing Group, 1990), s. 11-12 i 72-73. [607] Tamże, s. 72-73. [608] Kitty Kelley, Nancy Reagan: The Unauthorized Biography (New York: Simon & Schuster, 1991). Zob. Kelley, s. 147-150, 213-216, 230, 280, 285, 351, 407-408, 431-432, 492-493, 570 i następne. [609] W dokumentach Public Presidential Papers znajdują się cztery przykłady wypowiedzi Reagana, w których odnosił się on do astrologii, odrzucając ją. Zob.: Reagan, Remarks at the Presentation Ceremony for the Small Business Person of the Year Awards, 9 maja 1988, w: Public Presidential Papers, 1988, s. 572; Reagan, Remarks and a Questionand-Answer Session With Reporters, 17 maja 1988, w: Public Presidential Papers, 1988, s. 604; oraz Reagan, Interview with Foreign Television Journalists, 19 maja 1988, w: Public Presidential Papers, 1988, s. 611. [610] Tamże. Zob. także: Hackett i Clift, Of Planets and the Presidency, s. 20. [611] Wywiad z Benem Elliottem, 20 września 2001. [612] Wywiad z Edem Meese’em, 23 listopada 2001. [613] Allen zapytany o to, czy Reagan czytywał swój horoskop, odpowiedział: „Nie wiem”. Śmiejąc się, dodał: „Ja natomiast czytałem – dla żartów”. Wywiad z Richardem Allenem, 12 listopada 2001. [614] Reagan, Hubler, Where’s the Rest of Me?, s. 283. [615] Wywiad z Michaelem Reaganem, 2 września 2003. [616] Wywiad z Edem Meese’em, 23 listopada 2001. [617] Van der Linden, The Real Reagan, s. 27. Na temat kreacjonistycznych poglądów Reagana przeciwnych teorii ewolucji zob.: Von Damm, Sincerely, Ronald Reagan, s. 83. [618] Przykłady publicznych wypowiedzi Reagana na temat Armagedonu zob.: Reagan, Presidential Debate Reagan and Mondale, 21 października 1984. Co najmniej jedną z tego rodzaju wypowiedzi odnotowali także Sowieci. Co ciekawe, ich analiza pozbawiona była zwyczajowej zawziętości i hiperboli. Artykuł nieznanego autora zatytułowany Pushing the World Toward Catastrophe opublikowano w: „Izvestia”, 19 kwietnia 1984, s. 4. Przedrukowany jako Reagan Belief in Approach of Armageddon Analyzed, w: FBIS, FBIS-SOV-19-APR-84, 19 kwietnia 1984, s. A2-3. [619] Morris, Dutch, s. 632-633. [620] Na przykład zob.: Lou Cannon, Role of a Lifetime; Edmund Morris, Dutch; oraz Kenneth L. Woodward, Arguing Armageddon, „Newsweek”, 5 listopada 1984, s. 91. [621] Wills prawdopodobnie zdawał sobie sprawę, że chrześcijanie ewangeliczni bardziej zgadzali się z Reaganem niż z Carterem jeśli chodzi o światopogląd i politykę. Zob.: Garry Wills, Faith and the Hopefuls, „Sojourners”, marzec 1988, s. 15. W książce o myśleniu religijnym Reagana – Reagan’s America – osąd Willsa wydaje się być bardziej trzeźwy i rzetelny niż w jego artykule z marca 1988 r., który miejscami był obraźliwy i nasiąknięty uprzedzeniami. [622] Wills, Faith and the Hopefuls, s. 14. [623] Cyt. za: Hackett i Clift, Of Planets and the Presidency, s. 20. [624] David Neff, Suckers for the Zodiac, „Christianity Today”, 15 lipca 1988, s. 15.

[625] Nagranie wideo tego wydarzenia znajduje się w Bibliotece Ronalda Reagana. [626] Quigley, What Does Joan Say?, s. 14. Jej teza odrzucana jest przez ortodoksyjnych chrześcijan, wskazujących, że Biblia potępia astrologię. [627] Tamże, s. 112.

ROZDZIAŁ 14

Boża wola a upadek imperium sowieckiego

„Czas, który mi pozostał, jest dla Niego... Cokolwiek się stanie, moje życie jest w rękach Boga, któremu będę się starał służyć tak, jak potrafię”. Ronald Reagan do kard. Terence’a Cooke’a, Wielki Piątek 1981 r.6 2 8 „Stało się to z jakiejś przyczyny... Spotkało to pana w tym czasie, ponieważ pana kraj i cały świat potrzebują pana”. Matka Teresa, list do Reagana po próbie zamachu na niego,4 czerwca 1981 r. 6 2 9

R

eakcja Ronalda Reagana na jego otarcie się o śmierć była zupełnie inna od reakcji jego żony. Nancy po zamachu upatrywała pomocy z zachodu – z Hollywood, podczas gdy Ronald – jak zwykle – z góry. Powiedział on później, że miał przeświadczenie, iż jego życie oszczędził Bóg. To, co go spotkało owego pamiętnego dnia, nie miało bowiem charakteru tylko fizycznego, lecz było zarazem bardzo duchowe. Podczas gdy fizyczne skutki postrzału spowolniły Reagana na kilka tygodni, to pod względem duchowym przeżył on swoistą transformację; jego poczucie nadprzyrodzonej misji na następnych osiem lat wyraźnie wzmogło się. Wydarzenia tego dnia, wbrew pozorom, nie stłumiły entuzjazmu Reagana. Wprost przeciwnie, uzyskał on w ich wyniku jeszcze większą pewność co do swojego powołania. Jeśli wraz z inauguracją prezydentury w styczniu 1981 roku jego poczucie misji zaczynało ostrożnie wychodzić na światło dzienne, to w wyniku marcowego ataku stało się jasne jak słońce. Półtora tygodnia przed zamachem Reagan mówił do słuchaczy: „Motto naszego narodu: «W Bogu pokładamy ufność» [In God we trust – przyp. tłum.], nie zostało wybrane przypadkowo. Ukazuje ono podstawową prawdę, że we wszechświecie istnieje ponadziemska władza” . Przeżycie przez Reagana zamachu umocniło jego wiarę w tę władzę. Co ciekawe, rankiem przed zamachem, na konferencji ze stu czterdziestoma członkami gabinetu, Reagan zacytował swój ulubiony fragment dzieła amerykańskiego rewolucjonisty Thomasa Paine’a: „Leży w naszej mocy rozpoczęcie świata na nowo” . Jak na ironię, Reagan sam wkrótce usłyszał Boże wezwanie do potrząśnięcia światem – wezwanie ponowione wobec niego w pewnym sensie poprzez zamach Hinckleya. [6 3 0 ]

[6 3 1 ]

Ronald Reagan w wystąpieniach publicznych, a przede wszystkim w prywatnej wymianie zdań, nie pozostawiał wątpliwości, że ma głębokie przekonanie, iż Bóg wyznaczył go do

specjalnego zadania mającego związek z zimną wojną. Przekonanie to było jasne nie tylko dla niego samego, lecz i dla wielu znanych i szanowanych wierzących, którzy mieli okazję z nim się spotkać. Troje z nich było katolikami. Osoby te „z zewnątrz” potwierdzały wewnętrzną intuicję Reagana. Jedna spośród nich to Jan Paweł II, z którym Reagan pozostawał w szczególnej relacji i z którym dzielił obopólne poczucie misji.

„CZAS, KTÓRY MI POZOSTAŁ, JEST DLA NIEGO” Podczas rekonwalescencji w szpitalu Reagan powiedział swojej córce Maureen, że był pewien, iż Bóg ocalił go z jakiegoś powodu oraz że pragnie on poświęcić resztę swojego ziemskiego życia na realizację tego, co Bóg pragnie, aby on uczynił . [6 3 2 ]

Myśli tej nie porzucił wraz z opuszczeniem szpitalnego łoża. Gdy wrócił do Białego Domu, pierwszego wieczora zanotował w swoim pamiętniku: „Wiem, że rekonwalescencja będzie trwała długo. Cokolwiek się stanie, moje życie jest w rękach Boga, któremu będę się starał służyć tak jak potrafię” . Przebywając w „Pokoju Słonecznym” Białego Domu i oczekując na odejście lekarzy, aby móc wrócić do zaplanowanych zajęć, Reagan rozmyślał nad tym, w jaki sposób rozpocząć proces negocjacji ze Związkiem Sowieckim. Dochodził do [6 3 3 ]

wniosku: „To zetknięcie oko w oko ze śmiercią ostatecznie przekonuje mnie, abym w tych latach życia, które podarował mi Bóg, robił, co tylko mogę, dla zredukowania niebezpieczeństwa wojny atomowej. Być może z tego właśnie powodu pozwolił mi żyć” . [6 3 4 ]

Przekonanie to miało istotny wpływ na zimnowojenną strategię Reagana. W następnym miesiącu napisał on do Leonida Breżniewa list liczący czternaście i pół strony. List trafił do Narodowej Rady Bezpieczeństwa i do kremlinologów, którzy całkowicie zmienili jego treść. Gdy Reagan otrzymał go ponownie, wzruszył ramionami, ustępując: „Cóż, być może znają się oni na rzeczy lepiej niż ja”. Komentarz ten usłyszał Michael Deaver, który wówczas zabrał głos, przypominając prezydentowi, że to on a nie Departament Stanu został obdarzony mandatem zaufania publicznego. Reagan zgodził się z Deaverem i podziękował mu. „Wie pan, odkąd zostałem postrzelony – powiedział – właściwie chciałbym polegać bardziej na własnej intuicji niż na reszcie ludzi. Zostałem w końcu ocalony z jakiegoś powodu” . List został wysłany w wersji napisanej przez Reagana – i zapoczątkował proces komunikacji z Sowietami . [6 3 5 ]

[6 3 6 ]

W tym samym miesiącu przekonanie Reagana o ocaleniu z jakiegoś szczególnego powodu zostało potwierdzone „z zewnątrz”. Uczynił to w Wielki Piątek kardynał Nowego Jorku Terence Cooke, którego rady prezydent pragnął zasięgnąć. Kardynał powiedział wówczas

Reaganowi: – Ręka Boża była nad panem. – Wiem. Czas, który mi pozostał, jest dla Niego

[6 3 7 ]

– odparł przejęty polityk.

Edmund Morris wyjaśnia, że Reagan, obok innych rzeczy, miał wtedy na myśli „rozprawienie się ze złem. Nie ze... złem... zamachu Johna Hickley’a, ale z instytucjonalnym gwałceniem wszelkich wolności, czyli z sowieckim komunizmem”

[6 3 8 ]

.

Odczuć tych Reagan nie skrywał zbyt długo. Upublicznił je już w lutym 1982 roku przy okazji National Prayer Breakfast. Wygłosił tam mowę, w której powiedział: „Zawsze wierzyłem, że każdy z nas znajduje się tutaj z jakiegoś powodu i że istnieje jakiś Boży plan dla każdego z nas”. Przekonaniu takiemu Reagan dawał wyraz już nieraz w przeszłości, jednak tym razem miało ono dla niego dodatkowe znaczenie. Podzielił się bowiem publicznie myślą, którą zakomunikował wcześniej prywatnie kardynałowi Cooke’owi. Powiedział zebranym: „Teraz wiem, że dni, które mi pozostały, należą do Niego”

[6 3 9 ]

.

AMERYKAŃSKIE „WYZWANIE”: KWIECIEŃ–MAJ 1981 ROKU Powrót siedemdziesięcioletniego Reagana do zdrowia następował zaskakująco szybko. W pierwszych tygodniach po zamachu prezydent, pełen niezwykłej siły, czynił komentarze o czekającym Amerykę wyzwaniu związanym z zimną wojną i o jej obowiązku podjęcia tego wyzwania. Po raz kolejny Reagan przytoczył słowa Piusa XII: „Bóg powierzył znękaną ludzkość opiece Ameryki”. W kwietniu i w maju 1981 roku prezydent powoływał się na te słowa przy okazji swoich ważnych wystąpień, w tym na Amerykańskiej Akademii Wojskowej . Powracał do nich także w późniejszym czasie, często przemawiając do społeczności akademickiej . [6 4 0 ]

[6 4 1 ]

Sowieci, śledząc publiczne wystąpienia Reagana, rozumieli, że prezydent, ożywiając obserwację Piusa sprzed czterdziestu dwóch lat, był przekonany, iż Bóg wybrał Stany Zjednoczone – a nie Związek Sowiecki – na ostoję ludzkiej nadziei. W moskiewskim programie telewizyjnym International Osbervers Roundtable komentator Wiktor Nikołajewicz Levin zauważył, że słowa papieża „były bardzo bliskie sercu Reagana; co więcej, okazały się dokładnie tym postulatem, którym stara się on kierować w polityce”. Dodał też: „To jest właśnie źródło problemów, na które napotykamy” . [6 4 2 ]

Kolejne wyzwanie Reagan postawił w maju przed studentami Uniwersytetu Notre Dame . Wystąpienie to zostało zapamiętane jako pierwsza prezydencka prognoza upadku komunizmu: [6 4 3 ]

Nadchodzące lata będą dla tego kraju [USA] wspaniałe: wolność i cywilizacja będą się rozrastać. Zachód nie przejmie komunizmu, lecz zagóruje nad nim... Pożegna go jak pewien dziwny epizod w historii ludzkości, której ostatnie strony pisane są dopiero teraz”[6 4 4 ].

Patrząc z perspektywy czasu, wizjonerski charakter tej przemowy jest zdumiewający. Nikt inny wówczas tego nie przewidywał i niewielu chyba przypuszczało, że „ostatnie strony”, o których wspominał prezydent, zapisywane były również przez jego wystąpienie. Wpływ komunistów w Europie Wschodniej zbliżał się ku końcowi – nie przetrwał on kolejnej dekady. W samym Związku Sowieckim komunizmowi nie pozostało też wiele lat istnienia. Państwo sowieckie przestanie istnieć 18 grudnia 1991 roku, kiedy sierp i młot od dziesięcioleci dumnie powiewający ze szczytu Kremla zastąpiony zostanie flagą nowej Federacji Rosyjskiej. Tydzień później, w święta Bożego Narodzenia, bezradny Gorbaczow zrezygnuje ze stanowiska przywódcy, przynosząc formalny koniec sowieckiemu imperium. Niemniej przewidywania Reagana w 1981 roku wyśmiewano i uznawano za naiwne bądź aroganckie. Nawet część konserwatystów postrzegało je tylko jako idealistyczną retorykę. Przemówienie Reagana z Uniwersytetu Notre Dame jest jednak godne uwagi również z innych powodów niż zawarte w nim przewidywania. Była to bowiem przemowa bardzo osobista, rozpoczynająca się nieformalną improwizacją ze strony mówcy. Improwizacja ta – pełna różnych cytatów, anegdot oraz duchowych i osobistych odniesień do publiczności – stawiała przed Ameryką wyzwanie i powoływała się na ponadziemską władzę. Mowa generalnie była dość enigmatyczna, tak że można było ją interpretować na różne sposoby. Jej charakter zawierał się już w pierwszych słowach: Wielka jest pokusa, aby skorzystać z wystąpienia na tym forum dla omówienia ważnych spraw międzynarodowych i wewnętrznych... Jednakże byłoby to czymś zwyczajnym. Nie zdziwiłem się więc, czytając kilka porządnych dzienników, które zapewniały, że moje przemówienie tutaj dotyczyć będzie polityki zagranicznej oraz ekonomii. Nie będę jednak mówił ani o jednym, ani o drugim[6 4 5 ].

Nie do końca, jak zobaczymy, było to prawdą. Zasadniczym celem, jaki przyświecał Reaganowi w tym przemówieniu, było przekonanie Amerykanów, że stanowią oni część większej całości i większej sprawy. Aby im to uświadomić, prezydent przytaczał cytaty Winstone’a Churchilla z najgroźniejszych chwil bitwy o Anglię. „Kiedy na świecie dzieją się wielkie rzeczy – mówił Reagan za Churchillem – odkrywamy, że nie jesteśmy zwierzętami, lecz istotami obdarzonymi duszą i że jest coś, co istnieje zarówno w czasie i przestrzeni, jak i poza nimi. To coś nazywa się obowiązkiem” . Dla Reagana zobowiązanie, jakie podjąć mieli Amerykanie, sprowadzało się do walki z ekspansywnym, ateistycznym, sowieckim marksizmem. Czy Amerykę stać było na podjęcie tego wyzwania? Reagan był przekonany, że [6 4 6 ]

tak. Zestawił on następnie cytat Churchilla z historią z filmu Knute Rockne, All – American, w którym niegdyś występował: Także i dzisiaj słyszę często: „Wygrajcie dla Gippera” [Reagan odgrywał w filmie rolę sławnego zawodnika rugby drużyny Notre Dame – George’a Gippa – który na łożu śmierci polecił swojemu trenerowi, aby w czasach kryzysu zachęcał zespół do zwycięstwa słowami: „Wygrajcie dla Gippera!” – przyp. tłum.]... Spójrzmy jednak na znaczenie tej historii. [Trener Knute] Rockne mógł użyć tych właśnie słów, aby drużyna zwyciężyła którykolwiek mecz, jednak nie robił tego. Musiało minąć osiem lat od śmierci George’a Gippa zanim Rock powołał się na nie, ujawniając, że były one ostatnim życzeniem zmarłego. Zrobił to podczas przerwy w pewnym meczu, gdy prowadził drużynę, która przegrywała i która była w jego karierze jedyną targaną przez podziały, zazdrość i szukanie własnych korzyści. Doświadczeni zawodnicy z tej drużyny mogliby zakończyć swoje kariery, niewiele wiedząc o prawdziwych wartościach, jakich uczy gra. Żaden z nich nie znał George’a Gippa, który grał dla Notre Dame, gdy tamci byli dziećmi. Rockne opowiedział jednak historię Gippa właśnie tej drużynie. Zainspirował ją tym tak bardzo, że zawodnicy pokonali swoje osobiste animozje. Połączyli się razem we wspólnym celu i osiągnęli to, co wydawało się nie do osiągnięcia. Uczynili to dla kogoś, kogo nigdy nie znali. Kiedy kręciliśmy zdjęcia do jednej ze scen filmu, dowiedzieliśmy się, że odgrywamy sytuację opisaną przez jednego z zawodników, który grał w drużynie Rockne’a. Baliśmy się odegrać tę scenę. Okazało się, że zawodnik, który zdobywał zwycięskie punkty dla drużyny, odniósł w czasie meczu obrażenia, a gdy zabierano go z boiska na noszach, powiedział: „Przynajmniej to mogę dla ciebie zrobić, Gipper!”. To była tylko gra. Być może historia ta słyszana dzisiaj wyda się jedynie sentymentalną opowieścią. Obawiałem się tego. Czy jednak jest coś nie w porządku z młodymi ludźmi, którzy doświadczają czegoś, czują głęboko w sobie coś albo myślą o czymś, czemu mogliby się całkowicie poświęcić? W życiu każdego z nas nastanie czas, kiedy postawieni zostaniemy przed sprawą znacznie nas przerastającą, która nie będzie rozgrywana na boisku [6 4 7 ].

Skąd ta historia w tej przemowie? Gippa odgrywał oczywiście Reagan i to on wypowiadał słynne zdanie na łożu śmieci: „Idźcie i wygrywajcie dla Gippera”. W czasie swojej kariery politycznej Reagan miał w zwyczaju przywoływać ten cytat jako własne hasło, często utożsamiając siebie z Gipperem. Tym razem jednak prezydent zdawał się utożsamiać nie z zawodnikiem, ale z trenerem. Podobnie jak Rockne prowadził drużynę rozbitą „podziałami, zazdrością i szukaniem własnych korzyści”, tak i Reagan prowadził własną drużynę. Zależało mu na tym, aby przekonać ją do dołączenia do kogoś, „kogo nigdy nie znali” – najwyraźniej do samego Reagana – i do „osiągnięcia tego, co wydaje się nie do osiągnięcia”. Nie pierwszy raz Reagan pozyskiwał dla wielkiej sprawy grupę studentów. Jego wezwanie na Notre Dame przypominało słowa skierowane przezeń do studentów z William Woods College w czerwcu 1952 roku. Reagan nawoływał ich wówczas do przyłączenia się do niego w toczącej się wielkiej wojnie ideologicznej, aby „odeprzeć ciemności, które pojawiły się na stadionie ludzkości” . [6 4 8 ]

W maju 1981 roku Reagan wykorzystał swoje wystąpienie przed Notre Dame do dotarcia do „drużyny” studentów, która „nigdy nie doświadczyła prawdziwych wartości, jakie niosła ze sobą gra”. Tamtejsi słuchacze nie mieli jeszcze doświadczenia prawdziwego życia ani nie znali dobrze losów zimnej wojny – wojny, która ukształtowała całe poprzednie pokolenie. Reagan usiłował więc motywować swoją młodą publiczność do przekraczania osobistych animozji. Wyzwanie, jakie niosła ze sobą zimna wojna, nie mogło być należycie podjęte przez kraj podzielony, pełen partykularnych interesów. Po przywołaniu historii Gippa Reagan skierował uwagę słuchaczy w nieco innym kierunku: Historia kiedyś zapyta nas... czy ludzie kształtowani przez odwagę innych sami byli odważni? Czy pokolenie zaprawione ciężką wojną i szorstkim pokojem w szczytowym punkcie walk o ludzką duszę zrezygnowałoby z honoru?... Odpowiedzi udzieli nam dziedzictwo wielu pokoleń Amerykanów. Pozostają oni milczącymi świadkami tego, o czym świat wkrótce się dowie, a historia zapamięta: tego, że naród amerykański w trzecim stuleciu swego istnienia potwierdza swoje przewodnictwo wśród wolnych ludzi, służąc bezinteresownie koncepcji człowieka żyjącego z Bogiem, rządu funkcjonującego dla ludzi i ludzkości oddanej pokojowi[6 4 9 ].

Reagan był przekonany, iż pewnego dnia historia uzna, że Ameryka osiągnęła dojrzałość, potwierdzając „swoje przewodnictwo wśród wolnych ludzi, służąc bezinteresownie koncepcji człowieka żyjącego z Bogiem”, a więc koncepcji zupełnie odmiennej od ateistycznej, sowieckiej wizji. Nie ma wątpliwości, że Reagan, wypowiadając te słowa, miał na myśli nieprzejednane zmaganie pomiędzy chrześcijaństwem a komunizmem. Ten ostatni miał zbliżać się ku końcowi – jak powiedział prezydent cztery akapity swego tekstu wcześniej, a przez kolejne trzy kontynuując tę myśl. Pamiętać należy, że wystąpienie to odbyło się zaledwie kilka tygodni po zamachu na Reagana i po jego zapewnieniu skierowanym do kardynała Cooke’a, że czas, który mu pozostał, przeznaczony jest dla Boga. Owa świadomość wielkiego wezwania do służenia Bogu w każdy możliwy sposób wyraźnie odzwierciedlona została w przemowie . [6 5 0 ]

Reagan kontynuował: Dla Ameryki i dla Zachodu nadszedł czas, aby nabrać odwagi i pokazać całemu światu, że nasze cywilizowane pomysły, tradycje i wartości nie są tylko – jak ideologia i machina wojenna społeczeństw totalitarnych – fasadą siły. Nadszedł czas, aby świat dowiedział się, że nasze intelektualne i duchowe wartości zakorzenione są w źródle wszelkiej siły, w wierze w Stwórcę oraz w prawo ważniejsze niż nasze własne[6 5 1 ].

„Nadszedł czas” – mówił Reagan, zaznaczając w ten sposób kolejny wielki moment, kolejne zaproszenie do realizacji przeznaczenia. Wartości, które Ameryka miała zaprezentować światu, pochodzą z największej z wszelkich mocy – od Boga, od wiary w Boga i od mądrości

Jego prawa. W tym kontekście zaskakująca okazuje się poczyniona na wstępie uwaga Reagana, że mowa ta nie będzie dotyczyła polityki zagranicznej. Wygląda na to, że prezydent chciał w ten sposób przekroczyć kategorie myślenia polityką zagraniczną, ukazując ją samą jako niewielką jedynie część wielkiego obrazu – wielkiej sprawy. Reagan zdawał sobie sprawę ze znaczenia wypowiadanych słów. Kiedy bowiem siedem lat później powrócił do Notre Dame, wspominał, że w 1981 roku wygłosił tutaj „jedno z najważniejszych przemówień” jego prezydentury i że w przemówieniu tym przewidywał zwycięstwo Zachodu nad komunizmem. W 1988 roku mówił także, że Ameryka jest zdolna osiągać zamierzone cele dzięki jej wartościom duchowym i wielkiej wewnętrznej sile. Przypomniał wówczas legendę Notre Dame – Knute’a Rockne’a i powiedział: „Tej wewnętrznej siły miał w obfitości Rockne, miała jej w obfitości i Notre Dame” . [6 5 2 ]

Przy drugim wystąpieniu w Notre Dame Reagan podjął temat wiary słynnego trenera rugby. Opowiadał, że chociaż Rockne pozostawał znany z wielkiego wpływu, jaki wywarł na swoją drużynę, to niewystarczająco dużo uwagi poświęcono zagadnieniu wpływu jego drużyny na niego. Rockne zapamiętał szczególnie sytuację, gdy jego drużyna, pomimo braku wypoczynku po wyjątkowo ciężkim meczu, w czasie niedzielnej Mszy ustawiała się w kolejce do Komunii. Wtedy właśnie trener zrozumiał – jak wspominał – „jak potężnym sojusznikiem do pracy na boisku była dla nich religia” . Nie będzie nadużyciem przypuszczenie, że Reagan, mówiąc te słowa, miał na myśli własną batalię z komunizmem. [6 5 3 ]

Prezydent, kończąc przemówienie, rozważał, w jaki sposób Rockne odnalazł wiarę w Notre Dame i jak bardzo chętnie dzielił się nią z innymi. Trener ten miał kiedyś powiedzieć swemu przyjacielowi: „Wierzę, że odnalazłem swoją drogę. Będę nią podążał do końca”. Reagan przypomniał również, że po katastrofie lotniczej, w której zginął Rockne, obok jego ciała znaleziono modlitewnik, a w jego ręku różaniec. „Ktoś to wówczas doskonale ujął – mówił Reagan – że Knute Rockne w sferze ducha zdziałał więcej dobrego, niż tysiąc kaznodziejów” . Przemawiający prezydent musiał mieć wówczas nadzieję, że i on będzie pewnego dnia chwalony w podobny sposób. [6 5 4 ]

Kilka miesięcy po pierwszym wystąpieniu w Notre Dame, w dwusetną rocznicę kluczowej dla wywalczenia amerykańskiej niepodległości bitwy pod Yorktown, Reagan ponownie poruszył kwestię „wyzwania”. Zadał wtedy pytanie, czy Amerykanie okażą się godni nałożonego na nich przez Boga brzemienia. „Czy podejmiemy to wyzwanie? – zapytywał, przemawiając na dawnym polu bitwy. – Każde pokolenie przed nami walczyło o wolność i poświęcało się dla niej. Czyż moglibyśmy uczynić mniej niż nasi poprzednicy?” . [6 5 5 ]

Skąd wziąć siłę oraz wolę dla sprostania temu wyzwaniu? Dla Reagana odpowiedź leżała oczywiście w sferze ducha. Powiedział wówczas, że Amerykanie jako naród potrzebują ponownie rozbudzić swoje oddanie dla prawa wyższego niż ich własne. Podjąć stojące przed nimi wyzwanie mogli tylko, „budując taki duchowy mur”

[6 5 6 ]

.

W tym momencie prezydent ponownie powołał się na wezwanie Thomasa Paine’a: „Leży w naszej mocy rozpoczęcie świata na nowo”. Dla niego słowa rewolucjonisty nie były jakimś idealistycznym frazesem, lecz realnym wezwaniem do realizacji konkretnego planu geopolitycznego. Kontynuował więc za Painem: „Musimy tylko zachowywać się z godnością” . Reagan w taki sposób pracował na rzecz zmiany tłumów, aby uwierzyły one w to, w co wierzył on sam: że Bóg ustanowił dla Amerykanów konkretny, realizujący się bieg [6 5 7 ]

rzeczy oraz że Amerykanie byli godni podjęcia zadania i mogli je wykonać. Mówiąc o Amerykanach albo o „nas”, miał na myśli oczywiście także siebie.

MATKA TERESA I JAN PAWEŁ II W kwietniu 1981 roku Reagan spotkał się z kardynałem Cookiem. W maju przemawiał do dużej grupy katolickich studentów w Notre Dame. Wkrótce miał też okazję spotkać się z dwoma szczególnie popularnymi katolikami. Jack Reagan – jego ojciec, katolik pochodzenia irlandzkiego – byłby z niego dumny. W czerwcu Reaganowie zaprosili na wspólny posiłek kilku gości. Jednym z nich była Matka Teresa, która od razu wywarła na gospodarzach niesamowite wrażenie. Wskazując na młodszą siostrę, która dołączała właśnie do posiłku, rzekła ona: „Panie prezydencie, czy wie pan, że spędziłyśmy dwie noce, modląc się za pana po zamachu? Gorliwie modliłyśmy się, aby pan żył”. Prezydent podziękował jej, jednak Matka Teresa nie doszła jeszcze do sedna sprawy. Patrząc prosto na Reagana, powiedziała mu dramatyczne słowa: „Cierpiał pan mękę krzyża i otrzymał pan łaskę. Kryje się za tym jakaś przyczyna. Osobiście doświadczając cierpienia i bólu, będzie pan mógł teraz rozumieć cierpienie i ból świata”. Jej słowa w przedziwny sposób rezonowały z jego własnymi odczuciami: „Spotkało to pana w tym czasie, ponieważ pana kraj i cały świat potrzebują pana”. W tym momencie Nancy Reagan zalała się łzami, a prezydentowi na chwilę odjęło mowę . [6 5 8 ]

Rok później, w czerwcu 1982 roku, miało miejsce wydarzenie jeszcze bardziej znaczące – Reagan spotkał się w Watykanie z Janem Pawłem II. Papież darzył sympatią Ronalda Reagana z kilku powodów. Cenił go jako protestanta,

który pozostaje przyjaźnie nastawiony wobec katolicyzmu i ma wielu katolickich przyjaciół. W rzeczy samej, katoliccy współpracownicy otaczali Reagana niemal ze wszystkich stron. Zajmowali u niego wysokie stanowiska, zwłaszcza w pionie polityki zagranicznej. Zaliczali się do nich między innymi: Richard V. Allen – pierwszy doradca do spraw bezpieczeństwa narodowego, William J. Casey – dyrektor CIA, Vernon Walters – ambasador Stanów Zjednoczonych przy ONZ, Tony Dolan – sekretarz piszący przemówienia czy też Bill Clark – drugi doradca do spraw bezpieczeństwa narodowego. Clark, gorliwy katolik, pozostawał najbliższym towarzyszem modlitewnym Reagana. Ponadto Jan Paweł II uradowany był decyzją Reagana o nawiązaniu stosunków dyplomatycznych Stanów Zjednoczonych z Watykanem – posunięcie to było od czasów Harry’ego Trumana skutecznie blokowane przez środowiska protestanckie

[6 5 9 ]

.

Pod wieloma względami Jan Paweł II i Ronald Reagan mieli ze sobą wiele wspólnego. Głęboka wiara każdego z nich sprawiała, że stali się sobie bardzo bliscy. Nie tylko ona zresztą. Papież dokładnie sześć tygodni po zamachu na amerykańskiego prezydenta również przeżył próbę zamachu na niego. Obaj potrafili wyjść poza osobiste urazy, gdy zetknęli się z zamachowcami: Jan Paweł II przebaczył swemu niedoszłemu mordercy, odwiedzając go nawet w więzieniu, a Reagan modlił się o wybaczenie dla Hinckley’a. Co więcej, pełen pasji związek Jana Pawła II z Polską zjednał mu Reagana jako wiernego sojusznika, występującego – podobnie jak papież – przeciwko komunizmowi. Obaj mocno wierzyli w Bożą wolę i wykazywali się stałym, płynącym z wiary optymizmem, który dawał im nadzieję na przyszłość . Papież, jak sam o sobie mówił, żywił „przekonanie, że los wszystkich narodów leży w rękach miłosiernej Opatrzności” . [6 6 0 ]

[6 6 1 ]

7 czerwca 1982 roku tych dwoje ludzi nareszcie spotkało się twarzą w twarz. Rozmawiali o przeżytych zamachach i o wspólnym poczuciu szczególnego celu. W artykule, który ukazał się później w „Timesie”, Carl Bernstein stwierdzał, że zarówno papież, jak i Reagan wierzyli, iż Bóg oszczędził ich życie, by wypełnili konkretną misję. Misją tą – jak wskazywał autor artykułu – było doprowadzenie do upadku komunizmu w bloku sowieckim” . [6 6 2 ]

Pierwsze ich spotkanie odbyło się w gmachu Biblioteki Watykańskiej, gdzie rozmawiali przez pięćdziesiąt minut. Reagan powiedział wówczas do papieża, jak wspomina kardynał Pio Laghi: „Proszę zobaczyć: na naszej drodze postawiono siły zła, ale zainterweniowała Boża Opatrzność”. Bernstein opowiadał, że doradca Reagana do spraw bezpieczeństwa Bill Clark powiedział, iż obaj rozmówcy odnosili się do przeżytych przez nich zamachów jako do „cudów”. Mieli oni także „wspólną wizję duchową i wspólny pogląd na imperium sowieckie, dzieląc przekonanie, że w Bożym planie leży, aby prawda któregoś dnia zatryumfowała” . [6 6 3 ]

Clark rozwodził się nad tym w wywiadzie z 1999 roku: Papież i prezydent byli przekonani, że każdy z nich otrzymał pewną duchową misję, specjalną rolę do odegrania w Bożym planie. Obaj pozostawali ludźmi modlitwy – w przypadku Reagana nie było to wiadome publicznie... Ich podobieństwo stało się jasne, gdy spotkali się w Watykanie w czerwcu 1982 roku. Modlili się razem i rozmawiali o życiu... Dyskutowali o jedności swych poglądów duchowych, wykazując troskę wobec znękanych ateistycznym komunizmem... Obaj wierzyli, że gdy kłamstwo ateistycznego komunizmu zostanie w pełni pojęte, system ten zawali się... Każdy z nich potrafił przenieść osobistą wizję na konkretną politykę, stosując strategię zwalczania sowieckiej agresji i opresji[6 6 4 ].

Jedność myślenia prowadziła ich do wspólnego działania. Podczas spotkania ci dwaj wielcy ludzie uzgodnili, że będą wspierać polską Solidarność, tak aby mogła ona trwać i stanowić klin, który potencjalnie byłby w stanie rozedrzeć imperium sowieckie w Europie Wschodniej. Obaj wierzyli, że Solidarność może być swoistą zadrą, która doprowadziłaby do pęknięcia żelaznej kurtyny i przyspieszyłaby upadek bloku komunistycznego oraz Związku Sowieckiego. Reagan tak to sobie wyobrażał od dawna, jeszcze zanim został prezydentem . On i papież przełożyli więc swoją misję na język praktyki, jaką było podtrzymywanie Solidarności . Ich poczucie historycznego znaczenia, jakie zyskiwał ten ruch, okazało się [6 6 5 ]

[6 6 6 ]

być bezbłędne. Michaił Gorbaczow mówił później, że wraz z wyborami 1989 roku w Polsce blok komunistyczny skazany został na zagładę . [6 6 7 ]

Bernstein cytuje kardynała, będącego jednym z głównych pomocników papieża: Nikt nie wierzył, że upadek komunizmu nadejdzie tak szybko. Jednakże już od pierwszego spotkania Ojciec Święty i prezydent Reagan zarzekli się, że wraz z instytucjami amerykańskimi i kościelnymi dążyć będą do tego celu. Od tego też dnia dokładali starań, aby upadek komunizmu stał się w Polsce rzeczywistością[6 6 8 ].

Ten niesamowity fakt współpracy Reagana z papieżem w kwestii doprowadzenia do upadku komunizmu pozostaje mało znany opinii publicznej. Większość korespondencji administracji Reagana z Watykanem oznaczona jest jako „poufne” i nie jest upubliczniania, choć część ujrzała już światło dzienne . Ogólnie tylko powiedzieć możemy, że – na przykład – wpływ ich nieformalnego sojuszu sięgnął półkuli zachodniej. Jan Paweł II wspierał bowiem nie tylko Solidarność w Polsce, ale i rządy państw w Ameryce Łacińskiej, które opierały się reżimowi komunistycznemu, wspierając rozwój demokracji. Carl Bernstein i Marco Politi, pisząc biografię papieża, zauważyli, że „amerykańska formuła” stosowana wobec lewicowych, jak i prawicowych reżimów na półkuli zachodniej „przyjęła się również jako polityka Watykanu” . [6 6 9 ]

[6 7 0 ]

Autorzy ci doszli do zadziwiającej konkluzji, iż „dla papieża Reagan był... narzędziem

w rękach Boga”. Jan Paweł II nie pochwalał nadużyć kapitalizmu i materializmu w Ameryce i nie wahał się publicznie ich potępiać. Jednakże, według Bernsteina i Politiego, odkąd papież uznał, że Reagan był narzędziem Boga, „w ciągu ośmiu lat jego prezydentury Watykan ani razu nie skrytykował otwarcie Białego Domu pod żadnym względem”. Papież zalecał nawet biskupom amerykańskim, aby powstrzymywali się od kontestowania tak zwanej reaganomiki. Mimo silnego oporu biskupów, papież generalnie zaakceptował Reaganowy plan rozbudowy militarnej, który został mu przedstawiony przez prezydenta w liście ze stycznia 1982 roku (odtajnionym w lipcu 2000 roku) . Kiedy Watykańska Akademia Nauk przygotowała raport bardzo krytyczny wobec amerykańskiego programu Inicjatywy Obrony Strategicznej [6 7 1 ]

(SDI), papież – mając na uwadze również zdanie wiceprezydenta Busha, ambasadora Waltersa oraz samego Reagana – nakazał jego wycofanie. Bernstein i Politi pisali: „Ani papież, ani Kościół – od czasu upadku komunizmu w Europie Środkowo-Wschodniej, aż do wojny w Zatoce Perskiej w 1991 roku – nie dopuścili się publicznie żadnej krytyki polityki amerykańskiej” . [6 7 2 ]

CZYM BYŁ „SZCZEGÓLNY POWÓD?” Nie ma wątpliwości, że dla Reagana Bożym planem dla Ameryki pozostawało toczenie batalii ze Związkiem Sowieckim. Oddanie życia na rzecz służby Bożym postanowieniom prezydent zadeklarował publicznie. Czy jednak postrzegał on siebie jako osobiście wybranego do zaatakowania i pokonania imperium sowieckiego? Każdy spytany o to współpracownik Reagana odparłby, że nie jest to łatwe pytanie. Chociaż wiara prezydenta pozostawała jasna i wyraźna, to jego odczucia co do partykularnej misji naznaczone były ostrożnością i skromnością. Nie zawszy był on pewien Bożego planu dla siebie, jeśli idzie o generalny przebieg prezydentury, a także o ewentualność atakowania sowieckiego komunizmu. Kiedy trzeba było konkretnie zinterpretować Bożą wolę, Reagan czuł się zmuszony czekać, modląc się o wskazówki . [6 7 3 ]

Szczególnie trudne do ustalenia pozostaje, czy Reagan wierzył, że w Bożym planie leżał przebieg wydarzeń, który faktycznie miał miejsce. To kluczowe zagadnienie wymaga ostrożnego i precyzyjnego oglądu, mówi ono bowiem o motywacjach i przekonaniach Reagana co do konfrontacji ze Związkiem Sowieckim. Wiemy już, że zwycięstwo nad komunizmem pozostawało dążeniem Reagana na długo przed tym, jak możliwości ku temu znalazły się w zasięgu jego ręki. Richard Allen, długoletni doradca Reagana do spraw polityki zagranicznej, nie zapomni nigdy, jak przyszły prezydent

kategorycznie powiedział mu (było to w Kalifornii w styczniu 1977 roku), że jego zamiarem jest pokonanie imperium sowieckiego. „Richardzie, moja koncepcja polityki wobec Związku Sowieckiego jest prosta – powiedział. – Polega ona na tym: my wygrywamy, oni przegrywają”

[6 7 4 ]

.

W latach osiemdziesiątych Reagan wielokrotnie przewidywał koniec sowieckiego komunizmu. Ameryka miała się do tego przyczynić w sposób zasadniczy – taki pozostawał według niego Boży plan. Skoro uznawał, że różne wydarzenia kształtowane są Bożą ręką, to musiał również przypuszczać, iż ostatecznie też stoi za nimi właśnie Wszechmocny. Naturalne dla Reagana wydawało się więc przekonanie, że Bóg prowadził jego samego i że on sam, dokonując konfrontacji ze Związkiem Sowieckim, wykonywał jedynie Boże dzieło. Richard Allen odnotował, że Reagan generalnie postrzegał siebie jako służącego Bogu albo jako Jego narzędzie. Zauważyło to także wielu innych: począwszy od papieża, przez Billa Clarka, na samym Reaganie skończywszy . Niemniej zarówno Allen, jak i Clark (pytani o tę sprawę osobno) podkreślają, że Reagan był zbyt pokorny, aby mówić albo nawet myśleć [6 7 5 ]

w ten sposób o swojej roli w zakończeniu zimnej wojny. Allen ostrożnie dobiera tu słowa: Nie wydaje mi się, aby Reagan wierzył, że Bóg wybrał go do pokonania imperium sowieckiego. Wierzył jednakże, że Ameryka pozostaje miejscem wybranym. Spoglądał on wstecz [gdy jego prezydentura, jak i zimna wojna dobiegły końca] i mówił coś w rodzaju: „Nasza drużyna wypełniła Boży zamiar”. Wydaje mi się, że mógł mówić: „Stanowiliśmy część Bożego planu”. Rzeczywiście, miał on żywą, mocną wiarę, że możemy odnieść zwycięstwo nad Związkiem Sowieckim i że je odniesiemy [6 7 6 ].

Allen i Clark wskazują, że czym innym było dla Reagana stwierdzenie, iż osobiście wypełniał on Boże zamierzenie, a czym innym, że Ameryka wypełniała Boże posłannictwo. Clark powiada, że nigdy nie słyszał z ust prezydenta, iżby Bóg wybrał go do wypełnienia jakiegoś szczególnego zadania w rodzaju pokonania imperium sowieckiego, ani też, iżby Bóg postanowił, że to on ma zadać klęskę sowieckiemu komunizmowi. „Nic takiego – mówi Clark. – Nie wypowiadał się tak, bo po prostu nie leżało to w jego naturze. Wypowiadał się raczej w stronie biernej. «Mur żelaznej kurtyny upadnie»; «rozpadnie się na kawałki». «Boży Plan albo ‘BP’ – jak to nazwałem – zwycięży»... Mówił rzeczy tego rodzaju”. Niemniej Clark wskazuje, że Reagan – podobnie jak i on – „czuł wezwanie do starań o to, aby prawda ostatecznie zwyciężyła. Nie żeby on zwyciężył, lecz prawda” . W przemówieniu, które Clark wygłosił w San Francisco w roku 2000, powiedział, że Reagan wielokrotnie (także będąc jeszcze gubernatorem) przekazywał w tajemnicy jemu i jego współpracownikom, iż „mur wzniesiony przez ateistyczny komunizm przeznaczony jest na upadek, ponieważ zbudowany jest na kłamstwie. Taki jest Boży Plan” . Co ciekawe, Clark [6 7 7 ]

[6 7 8 ]

powiada, że Reagan oczekiwał zawalenia się tego muru za jego życia, co w latach siedemdziesiątych, a nawet do połowy lat osiemdziesiątych wydawało się nieprawdopodobne

[6 7 9 ]

.

W wywiadzie z 2001 roku Clark kontynuuje: Pamiętam dzień, kiedy pewien człowiek podszedł do Reagana i pogratulował mu zburzenia muru. Odparł on wtedy: „To nie ja go zburzyłem. Taki był Boży Plan, praca całego zespołu i Boża wola”. Jego maksymą numer jeden było przekonanie, że osiągnąć cokolwiek możemy jedynie wtedy, kiedy nie martwimy się o to, kto zostanie nagrodzony i komu przypisze się zasługę... Miał po prostu bezgraniczne zaufanie do woli Bożej. Pozostawał narzędziem dla Boga, jednym z wielu. Odnosił się do pracy zespołowej... Nie czynił uwag w rodzaju: „Zostałem wybrany przez Boga, abym poprowadził krucjatę przeciwko Imperium Zła”. Uważałby tego rodzaju słowa za przejaw pychy... A był osobą niesamowicie pokorną. Prawdziwa pokora. Nie było w nim żadnej pychy [6 8 0 ].

Według Clarka Reagan był zbyt pokorny, aby wypełnianie Bożej woli przypisywać sobie – mówił o jej realizacji jedynie przez cały zespół. Gdy inny człowiek podziwiający Reagana pogratulował mu sukcesu w zakończeniu zimnej wojny, Clark zauważył, że ten uśmiechnął się i odpowiedział: „To nie mój sukces, lecz wysiłek zespołowy prowadzony przez Bożą Opatrzność”

[6 8 1 ]

.

Wrażenia Allena i Clarka potwierdza inny zaufany pomocnik Reagana – Edwin Meese. Meese nigdy nie słyszał, aby Reagan mówił, że czuł się wybrany przez Boga do obalenia Związku Sowieckiego

[6 8 2 ]

.

To samo mówi Casper Weinberger, ówczesny sekretarz obrony. Podobnie jak Meese, Allen i Clark, znał on Reagana i współpracował z nim już w Kalifornii jako dyrektor finansowy. Weinberger podkreśla jednak znaczenie poczucia osobistego wezwania: „Powiedział kilka razy mnie i innym, że od czasu zamachu ma bardzo silne przekonanie, iż ocalał on z jakiegoś szczególnego powodu, co jeszcze bardziej go determinuje do starań o to, czego pragnął... Był w tym jakiś cel – ocalenie nie nastąpiło przypadkowo”. Gdy spytano Weinbergera, czy celem tym było rozbicie Związku Sowieckiego, zaprzeczył on: „Nie wydaje mi się, aby był to na tyle konkretny cel. Reagan miał wiele pomysłów, które były bardzo trudne w realizacji. Sądzę, że cel ten pozostawał bardziej ogólny – biorąc pod uwagę wszystkie jego pomysły, przy których obstawał z żelazną konsekwencją”. „Wśród tych pomysłów – dodawał jednak Weinberger – znajdowała się kontynuacja walki przeciwko komunizmowi” . [6 8 3 ]

CZEGO OSTATECZNIE MOŻEMY BYĆ PEWNI, jeśli chodzi o poczucie misji u Reagana? Wiemy, że wierzył, iż on i Ameryka mieli do realizacji szczególny cel. Meese

wskazuje, że było nim „prawdopodobnie coś istotnego, co wiązało się ze Związkiem Sowieckim”. Wydaje mu się, że „celem tym było wprawienie w ruch sił, które ostatecznie doprowadziłyby do zakończenia zimnej wojny” . [6 8 4 ]

Oczywiście i tak wiele zapisków wskazuje na to, że Reagan jako prezydent wkładał ogromny wysiłek, aby ukazać narodowi i sobie niebezpieczeństwo ateistycznej ideologii oraz ateistycznego imperium i aby je odsunąć . Mimo że w przemówieniu na ten temat unikał stosowania pierwszej osoby. Jego zapewnienie, iż Bóg wybrał jego „drużynę” do pokonania [6 8 5 ]

Związku Sowieckiego w jasny sposób pokazuje, kto pozostawał głową tej drużyny

[6 8 6 ]

.

[628] Zob. Ronald Reagan, Am American Life, s. 263; Deaver, A Different Drummer, s. 145-147, oraz Morris, Dutch, s. 432. [629] Cyt. za: Laurence I. Barrett, Gambling with History: Ronald Reagan in the White House (Garden City, New York: Doubleday, 1983), s. 124. [630] Reagan, Remarks on Proclamation for the National Day of Prayer, 19 marca 1981. [631] Źródło: Van Damn, At Reagan’s Side, s. 192. Reagan wypowiedział te słowa także w przemówieniu z 1983 r. Imperium Zła – zob. Reagan, Imperium Zła w: Toboła-Pertkiewicz i Chodakiewicz (red.), Moja wizja Ameryki, s. 200. [632] Maureen Reagan, First Father, First Daughter, s. 279. Konkluzja Ronalda Reagana, że został on ocalony z jakiegoś szczególnego powodu, została wyrażona także przez jego współpracowników i rodzinę. Zob. między innymi: Michael Reagan i Joe Hyams, On the Outside Looking In (New York: Kensington Publishing, 1988), s. 198; Davis, Angels Don’t Die, s. 38; Slosser, Reagan Inside Out; oraz wywiad z Kenem Dubersteinem dla dokumentu CNN: The Reagan Years: Inside the White House, część II, emisja 18 lutego 2001. [633] Reagan, An American Life, s. 263; oraz Morris, Dutch, s. 432. [634] Reagan, An American Life, s. 269. [635] Wywiad z Deaverem dla dokumentu CNN: The Reagan Years: Inside the White House, część II, emisja 18 lutego 2001. [636] List został wysłany 24 kwietnia 1981 r. Zapoczątkował listy pisane do Sowietów przez Reagana; każdy sekretarz generalny otrzymał więcej niż jeden. [637] Cytat ten występuje w różnych wariacjach, jakkolwiek wszystkie są niemal identyczne pod względem językowym i znaczeniowym. Przytoczona wersja jest najbardziej popularna. Opowiada się za nią między innymi Edmund Morris. Jedynym świadkiem tej wymiany zdań był najwyraźniej Mike Deaver, który zaaranżował spotkanie prezydenta z kardynałem. Deaver zapamiętał, że Reagan powiedział wówczas: „Czas, który może mi jeszcze pozostał, jest dla Niego”. Deaver, A Different Drummer, s. 145-147. [638] Edmund Morris, Dutch, s. 434-435. [639] Reagan, Remarks to the Annual National Prayer Breakfast, 4 lutego 1982. [640] Reagan, Remarks at the First Annual Commemoration of the Days of Remembrance of Victims of the Holocaust, 30 kwietnia 1981; oraz Reagan, Address at Commencement Exercises at the United States Military Academy, 27 maja 1981. [641] Zob.: Reagan, Remarks at Eureka College, 6 lutego 1984. Cytował on także tę uwagę w prywatnej korespondencji w czasie swojej prezydentury. Przykładem jest list do wielebnego Edwarda Davisa ze Spokane (z

19 grudnia 1984), znajdujący się w PHF, PR, RRL, Box 11, Folder 155. [642] Wiktor Levin występujący w programie informacyjnym moskiewskiej telewizji International Observers Roundtable, Moscow Domestic Service, 3 czerwca 1984. Zapis programu opublikowany przez FBIS, FBIS-4JUN-84, 4 czerwca 1984, s. CC8. [643] Przemówienie napisane przez Tony’ego Dylana, z kilkoma poprawkami prezydenta. Tekst zob.: PHF, PS, RRL, Box 1, Folder 7. [644] Reagan, Address at Commencement Exercises at the University of Notre Dame, 17 maja 1981. [645] Tamże. [646] Tamże. [647] Tamże. [648] Reagan, America the Beautiful, William Woods College, czerwiec 1952. [649] Reagan, Remarks at Notre Dame, 17 maja 1981. [650] W przemówieniu tym zaznaczył się także wątek katolicki. Miało ono miejsce niedługo po spotkaniu Reagana z kardynałem Cookiem i niedługo po zamachu na Jana Pawła II. Reagan prosił w nim o modlitwę za papieża i wychwalał jego ostatnią encyklikę, atakującą komunizm. [651] Tamże. [652] Reagan, Remarks at the Unveiling of the Knute Rockne Commemorative Stamp at the University of Notre Dame in Indiana, 9 marca 1988. [653] Tamże. [654] Tamże. [655] Reagan, Remarks at the Bicentennial Observance of the Battle of Yorktown in Virginia, 19 października 1981. [656] Reagan, Moja wizja władzy, przemówienie na konferencji Konserwatywnej Akcji Politycznej, 20 marca 1981, w: Toboła-Pertkiewicz i Chodakiewicz (red.), Moja wizja Ameryki, s. 109. [657] Reagan, Remarks at the Bicentennial Observance of the Battle of Yorktown in Virginia, 19 października 1981. [658] Matka Teresa odwiedziła Biały Dom 4 czerwca 1981 r. Zob.: Barrett, Gambling with History, s. 124; oraz Deaver, A Different Drummer, s. 114. [659] Reagan w imieniu USA dokonał dyplomatycznego uznania Watykanu w 1984 r. [660] Papież mówił o „teologii nadziei”, co widać najlepiej po tytule jego biografii autorstwa George’a Weigela – Świadek nadziei. Odnośnie do teologii nadziei dziękuję Michaelowi Coulterowi za udostępnienie niepublikowanych dokumentów John Paul II and the Hope for this world and the World to Come. [661] Przemówienie Jana Pawła II na 50. Zgromadzeniu Generalnym Organizacji Narodów Zjednoczonych (5 października 1995). [662] Carl Bernstein, The Holy Alliance, „Time”, 24 lutego 1992, s. 28 i 30. Reagan był zszokowany tą próbą zabójstwa i w telegramie z 13 maja 1981 zapewnił papieża o modlitwie. Telegram dostępny jest w: ES, NSC, HSF: Records, Vatican: Pope John Paul II, RRL, Box 41, Folder „Cables 1 of 2”. [663] Bernstein, The Holy Alliance, s. 28 i 30. [664] The Pope and the President: A key adviser reflects on the Reagan Administration, wywiad z Williamem P. Clarkiem, „Catholic World Reporter”, listopad 1999 r. [665] Potwierdza to wiele źródeł, między innymi William P. Clark w rozmowie z autorem. Ciekawa jest także wczesna refleksja Reagana co do znaczenia papieża dla polskiego komunizmu wyrażona w audycji radiowej z 29 czerwca 1979 r. Zob.: Ronald Reagan: Pre-Presidential Papers: Selected Radio Broadcasts, 1975-1979, od 31 października 1978 do października 1979, Box 4, RRL; oraz Skinner, Anderson i Anderson, Reagan, In His Own

Hand, s. 176. Zob. także: Reagan, An American Life, s. 301-303; oraz Reagan, Address at Commencement Exercises at Eureka College, Eureka, Illinois, 9 maja 1982. [666] Na ten temat piszę obszernie w kolejnej książce o Ronaldzie Reaganie. [667] Gorbaczow mówi na ten temat w swoich wspomnieniach. W pewnym momencie pisze on, w jaki sposób pojawienie się Solidarności spowodowało dla sowieckich przywódców zagrożenie nie tylko „chaosem w Polsce”, ale i „rozbiciem całego obozu socjalistycznego”. Zob.: Gorbaczow, Memoirs, s. 478-479. Na konferencji na Princetown University (1993 r.) Siergiej Tarasenko mówił także o tym, jak polskie wybory z czerwca 1989 r., w których zwyciężyła Solidarność, przekonały jego i przywództwo sowieckie (w szczególności Ministerstwo Spraw Zagranicznych), że system sowiecki załamie się. Zapis przemówienia Tarasenki znajduje się w: William C. Wohlforth (red.), Witnesses to the End of the Cold War (Baltimore and London: John Hopkins University, 1996), s. 112-113. [668] Bernstein, The Holy Alliance, s. 35. [669] Fragmenty niektórych utajnionych dokumentów znajdują się w jednym dokumencie w Bibliotece Ronalda Reagana, w: ES, NSC, HSF: Records, Vatican: Pope John Paul II, RRL, Box 41, Folderi „Cables 1 of 2” oraz „Cables 2 of 2”. [670] Carl Bernstein i Marco Politi, His Holiness: John Paul II and the Hiden History of Our Time (New York: Doubleday, 1996), s. 362, 364, 369, 461, 474. [671] Reagan napisał ten list 11 stycznia 1982 jako odpowiedź na dociekania Akademii Papieskiej. Zasięgał przy tym rady doradcy do spraw bezpieczeństwa Williama Clarka oraz Jamesa Nance’a, którzy sporządzili memorandum: pierwsze 3 grudnia 1981, a drugie 11 stycznia 1982. Znajdują się one, wraz z listem, w Bibliotece Ronalda Reagana w: ES, NSC, HSF: Records, Vatican: Pope John Paul II, RRL, Box 41, Folder 81003018106715. [672] Bernstein i Politi, His Holiness, s. 474. [673] Na temat Reagana mówiącego w ten sposób o możliwości, że zostanie prezydentem, zob. jego cytat w: Evans i Novak, The Reagan Revolution, s. 208-209. [674] Wywiad z Allenem (12 listopada 2001); oraz Richard Allen, An Extraordinary Man in Extraordinary Times: Ronald Reagan’s Leadership and the Decision to End the Cold War, wystąpienie przed Hoover Institution oraz przed William J. Casey Institute of the Center for Security Policy, Washington, D.C., 22 lutego 1999, s. 6. [675] Wywiad z Richardem Allenem z 12 listopada 2001. [676] Tamże. [677] Wywiad z Clarkiem. [678] William P. Clark, President Reagan and the Wall, przemówienie na spotkaniu Narodowej Rady Bezpieczeństwa, San Francisco, marzec 2000, s. 2. [679] Wywiad z Clarkiem. [680] Tamże [681] Clark powiedział to 22 lutego 1999 w czasie prezentacji w Waszyngtonie. Zob.: Clark w: Peter Schweizer (red.), Fall of the Berlin Wall (Stanford: Hoover Institution Press, 2000), s. 75. [682] Wywiad z Edem Meese’em, 23 listopada 2001. [683] Wywiad z Casparem Weinbergerem, 10 października 2002. [684] Wywiad z Edem Meese’em, 27 listopada 2001. [685] Jestem w trakcie pisania odrębnej książki na ten temat. [686] Reagan często mówił o sobie jako o członku drużyny, o swoich poczynaniach jako o „naszych” i o potrzebie przypisywania zasług innym.

ROZDZIAŁ 15

Waszyngtońska krucjata przeciw komunizmowi

„Wolność jest uniwersalnym prawem wszystkich dzieci Boga... Kwestia wolności to kwestia Boga... Jego wolą było uczynienie nas wolnymi ludźmi”. Prezydent Ronald Reagan 6 8 7

D

ostrzegając coraz bardziej sens prowadzenia zimnowojennej polityki oraz po przeżytym w 1981 roku zamachu Reagan przeszedł do werbalnej ofensywy. Stosował tę taktykę

już od lat pięćdziesiątych, obecnie jednak jego pełne prowokacyjnej pasji przemówienia – w związku z zajmowanym urzędem – wybrzmiewały potężniej niż kiedykolwiek. Przywoływane przez niego motywy, jak i język, którego używał, nie różniły się od retoryki stosowanej wcześniej. Odmienność przemówień z lat osiemdziesiątych polegała na zasięgu ich oddziaływania. Tym razem Reagan nie mówił już do małych grup – jego wypowiedzi oglądał cały świat. Cały blok sowiecki – począwszy od salonów Europy Wschodniej, na korytarzach Kremla skończywszy – nasłuchiwał, co ma do powiedzenia.

ATEIZM SOWIECKIEGO KOMUNIZMU Gdyby zebrać i poukładać obok siebie wszystkie wypowiedzi Reagana atakujące Związek Sowiecki za jego antyreligijną postawę, rozciągałyby się one od Waszyngtonu aż po Leningrad. Nie było tygodnia, w którym prezydent nie powiedziałby czegoś krytycznego na ten temat. Niemal obsesyjnie skupiał się on na zagrożeniu sowieckim, bez względu na to, że przyszło mu rządzić w kraju niepozbawionym własnych problemów. Jego postawa w tym względzie stała się wystarczająco jasna w czasie pierwszej prezydenckiej konferencji prasowej (29 stycznia 1981). Reagan, sprowokowany przez dziennikarza stacji ABC Sama Donaldsona, oznajmił, że Jimmy Carter wraz ze swoją polityką odszedł już ze sceny na dobre. Następnie przypomniał, że przywódcy sowieccy „otwarcie i publicznie przyznawali, iż jedyna uznawana przez nich moralność jest taka, która popchnie do przodu ich sprawę. Oznacza to, że rezerwują sobie oni prawo do popełnienia dowolnej zbrodni, do kłamania i do oszukiwania”. Sowieci uważali takie zachowanie za „moralnie dobre” – mówił Reagan, wskazując, że Stany Zjednoczone powinny „mieć to na uwadze”, prowadząc z Moskwą jakiekolwiek rozmowy . [6 8 8 ]

Odpowiedź Reagana na pytanie Donaldsona stanowiła strzał ostrzegawczy wobec

sowieckiego relatywizmu. W kolejnych tygodniach pojawianie się tej informacji w amerykańskich mediach poszło lawinowo. Tabuny dziennikarzy naciskały na Reagana, aby wyjaśnił swoje stwierdzenia i pytały, czy aby na pewno się nie przejęzyczył. Reagan wyjaśnił swoje stanowisko dopiero w wywiadzie udzielonym w następnym miesiącu. Powiedział wtedy o przywódcach sowieckich: „Nie podzielają oni naszego poczucia moralności. Nie wierzą w życie po śmierci, w Boga ani w religię. Jedyną uznawaną przez nich moralnością jest taka, która służy postępowi socjalizmu” . Poproszony o obronę swojego poglądu, odpowiedział niedowiarkowi Walterowi Cronkite’owi: „Niech pan pamięta, że ich [6 8 9 ]

ideologia obchodzi się bez Boga i bez naszej koncepcji moralności, mającej sens religijny” . Dwa tygodnie później – 20 marca – Reagan nazwał przywódców sowieckiego marksizmu [6 9 0 ]

ludźmi, „których wizja człowieka bez Boga jest wiarą pustą i fałszywą”

[6 9 1 ]

. Tego rodzaju

wyjaśnienia rozwiewały wszelkie wątpliwości. Ważne jest jednak zrozumienie – na tle amerykańskiego dyskursu politycznego z lat osiemdziesiątych – jak rewolucyjne treści przekazywał wówczas Reagan. W pierwszych dwudziestu latach zimnej wojny większość Amerykanów – od prasy po opinię publiczną – przyjmowało istniejącą między Stanami Zjednoczonymi a Związkiem Sowieckim moralną dychotomię jako oczywistą. W kolejnej dekadzie byli oni świadkami sytuacji patowej w Wietnamie, doświadczyli moralnego rozczarowania aferą Watergate oraz odprężenia w stosunkach ze Związkiem Sowieckim zarządzonego przez Richarda Nixona i Henry’ego Kissingera; do lat osiemdziesiątych toczona chorobą Ameryka utraciła swoje poczucie moralnej siły i zaczęła się obawiać prowokowania rosnących w potencjał militarny Sowietów. Ostatnim politykiem na szczeblu krajowym, który wykazywał się pełną pasji gotowością do konfrontacji z Kremlem, był stary sprzymierzeniec Reagana – Barry Goldwater. Nic dziwnego zatem, że amerykańskie media były zupełnie nieprzygotowane na tę swoistą szarżę Reagana. Dla prezydenta jednak popadanie w tego rodzaju samozadowolenie, jakim odznaczała się ostatnio Ameryka, stanowiło pewną receptę na nieszczęście. Według jego chrześcijańskiego światopoglądu wszelkie próby pogodzenia się albo odprężenia w stosunkach ze Związkiem Sowieckim trąciły moralnym permisywizmem. Niewielu dziennikarzy zauważyło wówczas, że uwagi Reagana co do sowieckiej niemoralności były po prostu przytoczeniem fragmentów słynnego wystąpienia Lenina z 1920 roku na Wszechrosyjskim Kongresie Komunistycznej Ligii Młodych: Odrzucamy wszelką moralność wywodzącą się z idei nadprzyrodzonych albo idei niemieszczących się w koncepcji klasowej. Moralność jest całkowicie podporządkowana sprawie walki klas. Wszystko, co prowadzi do unicestwienia starego porządku, wszystko, co likwiduje wyzysk i prowadzi do zjednoczenia proletariatu, jest dobre[6 9 2 ].

Wokół słów zacytowanych przez Reagana rozgorzała w Ameryce debata. Niektórzy twierdzili, że źle zinterpretował on myśli Lenina; jednakże jego podsumowanie wydawało się na miejscu i tak naprawdę, biorąc pod uwagę całość podżegawczych stwierdzeń Lenina, Reagan ukazał jedynie wierzchołek góry lodowej . „Washington Post” oraz biograf prezydenta Lou Cannon wskazują, że bez względu na dyskusję wokół parafrazy Reagana, [6 9 3 ]

słowa, których wyboru dokonał, odznaczały się istotną adekwatnością

[6 9 4 ]

.

Reagan nacierał uszu sowieckiemu ateizmowi niemal przy każdej sposobności. Nowy prezydent w barwny sposób opisywał relacje między Bogiem a sowieckim komunizmem. Lubił żartować, że „komunizm działać może jedynie w niebie, ale tam go nie potrzebują, oraz w piekle, które jest nim przepełnione” . W sierpniu 1983 roku powiedział, że sowieccy [6 9 5 ]

przywódcy „pogardzają oddawaniem czci Bogu” i że według nich „człowiek powinien podlegać wyłącznie rządowi, więc obywatele mają żyć jak owce”

[6 9 6 ]

.

Wkrótce po wyborze Reagana na drugą kadencję podjął on ten temat na konferencji poświęconej wolności religijnej, która odbyła się w Waszyngtonie. Powiedział wtedy słuchaczom, że konieczne jest zrozumienie jednej prawdy: że dla Związku Sowieckiego „ateizm nie jest przygodnym elementem komunizmu, nie jest jedynie częścią pakunku, lecz sam jest pakunkiem”. W krajach rządzonych przez komunistów „normą jest, iż najmocniejszą barierę przeciwko systemowi totalitarnemu tworzy Kościół. Z tego powodu reżimy totalitarne niestrudzenie dążą albo do zniszczenia Kościoła, albo – gdy jest to niemożliwe – do zneutralizowania go”. Reagan często ilustrował swoje stwierdzenia historiami o aktualnych prześladowaniach chrześcijan za żelazną kurtyną. Zauważył (być może pod wpływem Nelle Reagan), że „historia pokazała nam, iż można zburzyć każdy kościół, lecz nie można zniweczyć tego, co w każdym ludzkim sercu jest dobre” . [6 9 7 ]

Reagan zapewniał słuchaczy, że sowiecka uraza do Kościoła brała swój początek z nauczania Marksa i Lenina: „Gdy Marks wymyślał swój system polityczny, jego centralnym elementem okazało się przekonanie, że światopogląd religijny sprzeciwia się jego planowi... Marks ogłosił, że religia jest wrogiem człowieka, narkotykiem, opium dla mas”. Nigdy nie przestał on cytować Lenina, powiadającego: „Religia i komunizm ani trochę do siebie nie pasują – zarówno w teorii, jak i w praktyce... Musimy zwalczać religię” . Najlepszą bronią Reagana pozostawały więc wypowiedzi samych komunistów. [6 9 8 ]

Niektóre uwagi Reagana na temat religii w Związku Sowieckim pojawiły się w jego życiu bardzo wcześnie. Na przykład o spostrzeżeniach odnośnie do braku szkółek niedzielnych w tym kraju mówił już w czasie swojej aktywności na studium biblijnym w Dixon, w First Christian Church. Teraz je przypominał. Ponieważ wszelkie wystąpienia prezydenta były

bardzo szybko komentowane przez sowiecką agencję TASS, po jednym z nich pojawił się w niej komunikat: „Dobrze wiadomo, że w Stanach Zjednoczonych uporczywe starania obecnej administracji o wprowadzenie w szkołach obowiązkowej modlitwy nie znajdują, mówiąc delikatnie, zrozumienia” . Następnie agencja próbowała porównywać amerykańską debatę na temat modlitwy w szkołach publicznych z sowieckim zakazem edukacji religijnej. [6 9 9 ]

Próby te mogłyby szczerze rozbawić Reagana, gdyby nie dotyczyły tak smutnej rzeczywistości.

KOMUNISTYCZNE ZAGROŻENIE DLA RELIGII NA ŚWIECIE Reagan był przekonany, że ideologia komunistyczna stanowi zagrożenie dla praktykowania religii nie tylko w Związku Sowieckim, ale i na całym świecie. Piętnował on antyreligijne wystąpienia komunistów także w Chinach, Afryce i Ameryce Środkowej. Wskazując na dążenia komunistów do wyeliminowania buddyzmu z Kambodży, konfucjanizmu z Chin, a nawet islamu z Afganistanu, stawał w obronie różnych religii . Podkreślał, że pod dyktaturą komunistyczną okropnych prześladowań doświadczali również Żydzi. Zauważał, że w Nikaragui sandiniści [partia rządząca o orientacji marksistowskiej – [7 0 0 ]

przyp. tłum.] używali gróźb i zastraszeń, aby zmusić „każdego z nich do opuszczenia kraju” . Jedną z najczęściej przytaczanych przez Reagana i zarazem najbardziej wyrazistych anegdot była historia brutalnie prześladowanego przez komunistów nikaraguańskiego [7 0 1 ]

wierzącego Prudencio Baltodano, który cudem uniknął śmierci z ich rąk

[7 0 2 ]

.

Reagan jako prezydent miał często pod ręką mrożący krew w żyłach artykuł waszyngtońskiego dyrektora Instytutu Puebla, świeckiej katoliczki broniącej praw człowieka Niny Hope Shea. Opisała ona swoje spostrzeżenia z wizyt w obozach dla uchodźców w Hondurasie i Kostaryce i opublikowała je w „Wall Street Journal”, tytułując je The Systematic Destruction of Faith in Nicaragua [Systematyczne niszczenie wiary w Nikaragui – przyp. tłum.]. Artykuł ukazywał sandinistowskie prześladowania wierzących pełne szyderstw z Boga – zupełnie jak u sowieckich funkcjonariuszy dokonujących przesłuchań w więzieniach. Reagan sporządził kopię artykułu i przesłał go do swojego przyjaciela i pastora Donna Moomawa . Słowną krucjatę przeciwko komunizmowi rozciągającemu się od Moskwy do Managui podjął w następującym przemówieniu: [7 0 3 ]

Dlaczego ci, którzy zarzekają się, iż reprezentują najbardziej oświeconą myśl Ameryki Środkowej, głusi są na świadectwo jednego z największych moralnych przywódców naszych czasów, Jego Świątobliwości Jana Pawła II? W zeszłym roku udał się on do Nikaragui z misją pokojową, uzbrojony jedynie w miłość i przesłanie dobroci. Kiedy papież dotarł do kraju reżimu sandinistów, spotkała go następująca historia.

Ten człowiek, który po postrzale przez długi czas cierpiał w szpitalu, zmuszony został do czekania w palącym słońcu. Musiał tam stać, gdy Daniel Ortega, przywódca rządu sandinistów, wygłaszał przewlekłą, pełną nienawiści mowę szkalującą Zachód. Kiedy Jan Paweł II próbował przemawiać, został wygwizdany i wyśmiany przez sandinistów, którzy starali się poniżyć Jego Świątobliwość. Nie wiedzieli jednak, że takiej wielkości nie da się poniżyć. Gdy gwizdali i drwili z niego, rzekł tylko „silencio” – cisza – a wszyscy umilkli, powaleni przedziwną siłą jego majestatu. Dwa tygodnie temu Jan Paweł II, stojąc na balkonie przed placem Świętego Piotra, powiedział, że rząd sandinistów ciemięży Kościół katolicki w Nikaragui. Papież ubolewał nad aresztowaniami i deportacją księży... Dlaczego ci, którzy reprezentować mają najbardziej światłe opinie w Ameryce Środkowej, nie mogą poradzić sobie z tym, co się tam dzieje? Dlaczego nie mogą przyznać, że sandiniści są jedynie totalitarnymi opryszkami, którzy tłumią w tym kraju wolność, w tym wolność religijną?... Co do Ameryki Środkowej, pragniemy wsłuchiwać się nie w oświadczenia komunistycznych sandinistów, lecz w świadectwo Jego Świątobliwości Jana Pawła II[7 0 4 ].

Reagan wskazywał także na innych marksistów stosujących w latach osiemdziesiątych represje religijne. Ciskał gromami w „bezbożną tyranię komunizmu” funkcjonującą w Północnym Wietnamie, której amerykańscy żołnierze doświadczyli w latach sześćdziesiątych oraz siedemdziesiątych . Wspominał komunistyczną partyzantkę w Salwadorze, która była dla niego grupą rewolucjonistów pragnących wciągnąć [7 0 5 ]

Salwadorczyków w „ciemności bezbożnych rządów komunistycznych” . W listopadzie 1983 roku Reagan określił północnokoreańskie, stalinowskie państwo jako oparte na [7 0 6 ]

„nienawiści i ucisku”, oskarżając je o „brutalne przeciwdziałanie wszelkim formom ludzkiej wolności” oraz „nazywanie wrogami ludzkości tych, którzy wyznają wiarę w Boga” . [7 0 7 ]

Mimo tego rodzaju wydarzeń, Reagan w jakiś sposób utrzymał swój optymizm, nie przestając wierzyć, że stosowanie represji obróci się przeciwko oprawcom. Na wspomnianej wcześniej konferencji poświęconej wolności religijnej na początku jego drugiej kadencji ukazywał promyk nadziei: W wielu miejscach świata mechanizmy państwa wykorzystywane są obecnie przeciwko wolności religijnej jak nigdy dotąd. Jednocześnie w wielu miejscach pojawiają się nowe wspólnoty wierzących. Promień światła przebija przez ciemność, przez co Bóg otrzymuje znów chwałę. Być może jest to największą ironią eksperymentu komunistów. Opresja przez nich stosowana powoduje pojawienie się siły oraz gorąca, które rozpalają głęboką wiarę, tak że wybucha ona żarliwym płomieniem[7 0 8 ].

Reagan kochał anegdoty, które pokazywały, w jaki sposób komunistyczne dążenia do zdławienia religii przynosiły całkiem odwrotny skutek. Powoływał się często na słowa przywódcy Solidarności Lecha Wałęsy, który tak mawiał o wpływie następców Lenina: „W naszych duszach dzieje się coś zupełnie przeciwnego do tego, co zamierzali. Chcieli, abyśmy nie wierzyli w Boga, a nasze kościoły wypełniły się po brzegi” . Reagan odnajdywał w tych [7 0 9 ]

słowach radość porównywalną do tej, która płynęła dla niego z chrześcijańskich hymnów.

BÓG, WOLNOŚĆ I KOMUNIZM Wolnościowa ofensywa Reagana była w pewnym momencie tak zaciekła, że korespondent agencji TASS Jurij Korniłow ironizował w jednej ze swoich wypowiedzi: „Aby policzyć, jak wiele razy Ronald Reagan używa w czasie swoich wystąpień słowa «wolność», potrzeba by doprawdy najnowocześniejszego komputera”

[7 1 0 ]

.

Sowieci nie byli jedynymi, którzy dostrzegli u Reagana pasję wypowiadania się na pokrewne tematy wolności i religii. Również francuski prezydent François Mitterand opisał amerykańskiego przywódcę jako człowieka, który „porozumiewa się poprzez żarty, opowiada... różne historie i mówi głównie o Kalifornii i Biblii. Wyznaje on dwie religie: wolny rynek oraz chrześcijańskiego Boga”

[7 1 1 ]

.

W istocie, było to przesłanie, które ciągle jako prezydent podkreślał. „Istotą wolności jest możliwość wyboru Bożej ścieżki” – proklamował sześć tygodni po rozpoczęciu swojej kadencji . Z drugiej strony w styczniu 1982 roku stwierdził, że Sowieci „także uznają, że wolność jest drogocenna, dlatego racjonują ją tak, jak wszelkie inne dobra, jakich ich ludzie [7 1 2 ]

nie posiadają” . Nieustannie utrzymywał, że dla człowieka największym zniewoleniem pozostaje komunizm . [7 1 3 ]

[7 1 4 ]

Po spotkaniu z Janem Pawłem II w Watykanie Reagan oświadczył, że „wszyscy mężczyźni i kobiety tęsknią za wolnością, którą podarował nam Bóg wraz z wolną wolą” . Inny cytat, który wszedł do grona ulubionych, został Reaganowi zaprezentowany przez papieża. Rzekł on: „Człowiekowi dana jest wolność przez Boga... Jako dzieci Boga nie możemy być niewolnikami” . [7 1 5 ]

[7 1 6 ]

Amerykański prezydent często mówił o wolności jako o szczególnym postanowieniu Bożym. Raz zrobił to podczas połączonej sesji Kongresu, a innym razem przed Zgromadzeniem Generalnym ONZ, deklarując wówczas, że wolność „jest uniwersalnym prawem wszystkich dzieci Boga” . Celebrując Tydzień Narodów Zniewolonych, wypowiedział słowa bezpośrednio wymierzone w ideę żelaznej kurtyny: „Sprawa wolności jest sprawą Boga” . Powołując się na Pismo Święte, wskazywał, że „gdzie jest Duch Pański, tam jest wolność” . [7 1 7 ]

[7 1 8 ]

[7 1 9 ]

Posuwał się nawet nieco dalej, utrzymując, że Bóg „zasiał” w sercu człowieka „marzenie o wolności”. Tak brzmiało ostatnie zdanie jego drugiej mowy inauguracyjnej, a jest to proklamacja niezwykle istotna dla zrozumienia Reagana. Podobnie głębokimi słowami

otworzył swoją pierwszą inaugurację: „Jesteśmy narodem pokładającym ufność w Bogu, dlatego wierzę, że to Jego wolą było uczynienie nas wolnymi ludźmi”. Oba zdania pochodziły od samego Reagana

[7 2 0 ]

.

Prezydent niósł swoje przesłanie w różne części świata. „Każdy z was i każdy z nas – mówił w Niemczech Zachodnich – stworzony jest na obraz najbardziej trwałej i potężnej cywilizacji – cywilizacji Zachodu. Stworzeni zostaliśmy na obraz Boga – Boga Stwórcy” . Nieco wcześniej apelował tam do uciekinierów z reżimu komunistycznego, aby ich głos [7 2 1 ]

wzywający do religijnej wolności usłyszeli przywódcy ich krajów. „Powiedzcie im tak – polecał Reagan – Możecie ludziom zakazać wymawiania imienia Jezusa, ale nigdy nie zniszczycie Bożej miłości i wolności, która rozpala się w ich sercach” . [7 2 2 ]

Wielebny Ben Cleaver byłby dumny z żarliwości Dutcha.

BÓG, WOLNOŚĆ I AMERYKAŃSKIE DOŚWIADCZENIE Reagan uznał za właściwe dokonać na prezydenckiej mównicy porównania amerykańskiego doświadczenia z sowieckim. Przypomniał więc, iż od dawna wierzył, że „Bóg zamierzył, aby ten kraj [Ameryka] był wolny” . „My, Amerykanie, rozumiemy [7 2 3 ]

znaczenie tych słów – nauczał. – Przyszliśmy na świat jako naród pokładający ufność w Bogu; naród, za którym tęsknią ci, którzy zaufali Jego woli i wypełniają ją w swoim życiu” . [7 2 4 ]

Reagan posunął się nawet tak daleko, iż stwierdził, że wszyscy Amerykanie należą do Królestwa Bożego. „A przede wszystkim pamiętajmy – oznajmił w przemówieniu po powrocie ze swojej jedynej podróży do Moskwy – że bycie Amerykaninem oznacza także dodatkową lojalność; lojalność, jak to ujmuje pewien hymn, «wobec innego kraju, o którym słyszałem, wobec miejsca, którego Króla nigdy nie widać, a którego armii nie da się zliczyć»” . Ta odważna deklaracja jednych musiała niewątpliwie wzruszyć, a innych rozwścieczyć. Słowa Reagana sugerowały, że bycie Amerykaninem oznacza podwójną lojalność – wobec ojczyzny i wobec Boga. Tak ścisła definicja Amerykanina była nie do przyjęcia dla wielu obywateli. [7 2 5 ]

Według Reagana dla doświadczeń Ameryki fundamentalną rolę miała Biblia. Uczyła ona bowiem o niezbywalnej wartości i godności każdego człowieka. Prezydent z radością oznajmił, że rok 1983 będzie Rokiem Biblii. W niektórych swoich proklamacjach przypominał słuchaczom, że to właśnie biblijne recepty pomagały ojcom założycielom utrwalić przekonanie o niezbywalnych prawach człowieka . Nie było w historii Ameryki [7 2 6 ]

osób, których Reagan darzyłby większym poważaniem, niż grupa ojców założycieli – mądrość tę eksponował jako prezydent nader często. Podziwiał Deklarację Niepodległości, z której chętnie czerpał sformułowania do swoich wystąpień publicznych; powracał często do idei rządu, jaką stworzyli i zapisali w konstytucji. Poza tą spisaną spuścizną, Reagan podziwiał w nich świadomość religijną i wierzył, że przekonanie, iż Bóg pragnie dla ludzi wolności, wyznawał nie inaczej, jak tylko wraz z nimi. W marcu 1983 roku oznajmił, że bliski mu jest pogląd założycieli, że wiara w Boga pozostanie dla Amerykanów kluczem do bycia dobrymi ludźmi i do stania się wielkim narodem: Podstawą tych [amerykańskich] ideałów jest przywiązanie do wolności i swobód jednostki, które mają się dobrze tylko wtedy, gdy człowiek gorliwie zabiega w modlitwie o ich zachowanie i o błogosławieństwo dla nich od Boga. Właśnie na tym opiera się eksperyment amerykańskiej demokracji. To odkrycie było wielkim triumfem naszych Ojców Założycieli, wyrażonym przez Williama Penna: „Jeśli nie będziemy posłuszni Bogu, oddamy władzę tyranom”. Określając przyrodzone prawa człowieka, Jefferson powiedział: „Bóg, dając nam życie, obdarował nas jednocześnie wolnością”. Dowodem na to jest nasza historia oraz ustrój. W Deklaracji Niepodległości co najmniej cztery razy wymieniony jest Stwórca[7 2 7 ].

Reagan rozkochany był w trzech niezbywalnych prawach cytowanych przez Jeffersona w Deklaracji Niepodległości: w prawie do życia, do wolności i dążenia do szczęścia. Prezydent pozostawał także przejęty słynną uwagą Jeffersona, że prawa te zostały ludziom podarowane przez ich Stwórcę . Przytaczał te słowa jako zawartą w Deklaracji obietnicę, [7 2 8 ]

nazywając je „przepisem na wieczność – największym skarbem Ameryki”. W czasie wystąpienia w Atlancie w 1983 roku prezydent zacytował pewnego teologa, który powiedział, że prawa te są „skutkiem leżącej w sercu zachodniej cywilizacji propozycji, że każda... osoba jest ressacra – rzeczywistością świętą i jako taką powołaną do realizacji owego ogromnego potencjału, jakim Bóg obdarował człowieka” . [7 2 9 ]

Dla Reagana było zatem jasne, że pogwałcenie woli Bożej poprzez nastawanie na przyrodzone prawo do życia stanowiło następstwo ideologii komunistycznej, której historia pełna była mordowania własnych obywateli. Podobnie też zbezczeszczeniem przyrodzonych, danych każdemu człowiekowi przez Boga praw była komunistyczna konfiskata własności oraz inne naruszenia wolności osobistej. Dla Reagana nierespektowanie przez represyjny rząd tych niezbywalnych praw oznaczało konsekwentną utratę ludzkiej wolności oraz godności. Podstawową funkcją rządu miała być według niego ochrona życia, wolności i własności . [7 3 0 ]

Prezydent postrzegał wszelkie wysiłki rządu mające na celu zawieszenie, kontrolowanie lub eliminację swobód jednostki (w tym wolności wyznania, jak to miało miejsce u

komunistów) za największą z możliwych interwencji. Nieuwzględnianie wolności sumienia było dla niego jednoznaczne z próbą zawładnięcia ludzką duszą. Podobnie przedmiotami jego oglądu i troski pozostawała wolność prasy, wolność słowa i wolność finansowa. Wolność religijna stanowiła jednak kwestię innego rodzaju: Reagan wyszczególnił ją jako „najważniejsze, gwałcone obecnie” w Związku Sowieckim „prawo człowieka” . [7 3 1 ]

W lipcu 1983 roku Reagan odświeżył jedno ze swoich przesłań z lat pięćdziesiątych – wskazał na dwie zasadnicze „wizje świata”. Przypominając je, potępił system sowiecki. Skorzystał w tym celu z obchodów Tygodnia Narodów Zniewolonych: Za całą dysputą kryją się tak naprawdę dwie wizje świata. Pierwsza uznaje, że wszyscy ludzie stworzeni są przez miłującego Boga jako równi i że Bóg pobłogosławił nas wolnością. Wyznawał ją Abraham Lincoln... Druga wizja postrzega natomiast religię jako opium dla mas. Przyjmuje, że odwieczne wartości, takie jak prawda, wolność i demokracja, są tylko fanaberią, którą kontrolować może państwo. Za wizją taką opowiadał się Lenin [7 3 2 ].

Według Reagana amerykańska rewolucja miała swoje korzenie w wartościach judeochrześcijańskich, podczas gdy rewolucja bolszewicka bazowała na założeniach dokładnie przeciwnych. Twórcy sowieckiego komunizmu dokonali rozbratu swojej „wiary” z chrześcijaństwem. Ich „tak zwana rewolucja pozostawała jedyną, która wynosiła samą siebie powyżej Boga” – oświadczył Reagan w czasie tej samej przemowy . [7 3 3 ]

REAGAN A KOMUNISTYCZNY EKSPANSJONIZM Nawet gdyby Związek Sowiecki pozostawał tylko odizolowanym od świata bastionem komunizmu, to i tak prezydent Reagan w swoich przemówieniach regularnie by go potępiał. Był on bowiem głęboko przekonany, że zło sowieckiego komunizmu to niebezpieczny wirus, który mógł się rozprzestrzeniać po całym świecie. Podobnie jak w latach siedemdziesiątych, tak i na początku swojej prezydentury Reagan przestrzegał przed komunistycznym ekspansjonizmem i dążeniami Moskwy do utworzenia ze świata jednego marksistowskiego państwa. Powtarzał, że od czasów Lenina każdy sowiecki przywódca miał na celu „komunizację świata”. Sowieci „uporczywie i z religijną dewocją” dążyli do realizacji tego właśnie celu . [7 3 4 ]

W maju 1982 roku Reagan powiedział pewnemu zachodniemu dziennikarzowi, że „agresja o zasięgu światowym” stosowana wówczas przez Związek Sowiecki ma swoje źródło w „marksistowsko-leninowskiej teorii dominacji w świecie” . W lipcu prezydent zadeklarował, że celem Sowietów, „który sami sobie wyznaczyli, pozostawało poddanie pod swoje zwierzchnictwo każdego narodu na ziemi” . Podobne oświadczenia często wypełniały [7 3 5 ]

[7 3 6 ]

jego formalne przemówienia, kampanie i wywiady . Jako próbę zagarnięcia nowego terytorium Reagan postrzegał także interwencję sowiecką w Nikaragui oraz wojnę [7 3 7 ]

w Afganistanie, o której tak mówił: „Ta inwazja Związku Sowieckiego stanowi kolejny dowód na to, że realizuje on politykę ekspansjonizmu opartą na doktrynie marksistowskiej i marksistowsko-leninowskiej, które przekonują o tym, że na świecie zaistnieć musi jedno państwo komunistyczne; taki jest cel komunistów”

[7 3 8 ]

. Reagan przestał określać wszystkich

sowieckich przywódców i oficjeli – w rodzaju Andrieja Gromyko

[7 3 9 ]

– jako nastawionych na

piekielną ekspansję oraz dominację w świecie dopiero wraz z pojawieniem się Michaiła Gorbaczowa . [7 4 0 ]

Pewnego razu Reagan został przyparty do muru przez dwóch sowieckich dziennikarzy domagających się od niego ujawnienia źródła jego „przypuszczeń”, że Lenin i sowieccy komuniści mieli „cele ekspansjonistyczne”

[7 4 1 ]

. Jeden z nich naciskał:

Sowieccy analitycy oraz – z tego, co wiem – amerykańska prasa, a także pracownicy Biblioteki Kongresowej przestudiowali wszystkie dzieła Lenina i nie znaleźli w nich ani jednego cytatu tego rodzaju. Chciałbym więc spytać, które dzieła Lenina pan czytał i skąd pochodzą cytaty, na które się pan powołuje?

Dziennikarze usiłowali zapędzić Reagana w kozi róg. Ten jednak utrzymywał swoją pozycję, odpowiadając: Karol Marks powiedział, że wasz system – komunizm – odniesie sukces tylko wtedy, gdy opanuje cały świat. Zatem jego celem jest utworzenie jednego, światowego państwa komunistycznego. W tej chwili nie przypominam sobie wszystkich źródeł, z których korzystałem; możliwe też, że niektóre słowa zostały współcześnie zinterpretowane w inny sposób. Wiem jednak, iż Lenin, objaśniając to, stwierdził, że cel musi być właśnie taki. Wiem także – a nie wymaga to lektury Lenina – że każdy przywódca i każdy sekretarz generalny (z wyjątkiem obecnego [Michaiła Gorbaczowa – przyp. tłum.]), występując przed sowieckim parlamentem, wielokrotnie zapewniał o swoim przywiązaniu do marksistowskiej teorii, upatrującej cel w utworzeniu jednego, światowego państwa. Nie zmyślam zatem – takie właśnie rzeczy słyszeliśmy. Na przykład wiemy, że Lenin ogłosił fragment swojego planu polegający na uzyskaniu dominującego wpływu w Ameryce Łacińskiej. Szczególnie złowieszczo brzmi jedno jego zdanie: że ostatniego bastionu kapitalizmu – Stanów Zjednoczonych – nie trzeba będzie podbijać, ponieważ same wpadną im w ręce, niczym przejrzały owoc[7 4 2 ].

Reaganowym zarzutom przeciwko Związkowi Sowieckiemu nie było końca: był on bezbożny, represyjny, sprzeciwiający się zasadom wolności, ekspansywny we wszystkie strony świata i do wszelkich zakątków. Żaden z zarzutów nie miał jednak takiego znaczenia, jak dwa słowa wypowiedziane przez Reagana 8 marca 1983 roku.

[687] Często to powtarzał jako prezydent. Cytat ten odnotowany jest przynajmniej trzykrotnie. Zob.: Reagan, State of the Union Address, 6 lutego 1985; Reagan, Remarks at a Ceremony Marking the Annual Observance of Captive Nations Week, 19 lipca 1983; oraz Reagan, Wystąpienie inauguracyjne (20 stycznia 1981), w: Toboła-Pertkiewicz i Chodakiewicz (red.), Moja wizja Ameryki, s. 100. [688] Reagan, The President’s News Conference, 29 stycznia 1981. [689] On Soviet Morality, „Time”, 16 lutego 1981, s. 17. [690] Reagan, Excepts From an Interview With Walter Cronkite of CBS News, 3 marca 1981. [691] Reagan, Moja wizja władzy, przemówienie na konferencji Konserwatywnej Akcji Politycznej, 20 marca 1981, w: Toboła-Pertkiewicz i Chodakiewicz (red.), Moja wizja Ameryki, s. 109. [692] On Soviet Morality, „Time”, s. 17. Fragment ten Reagan cytował również w przemówieniu Imperium Zła 8 marca 1983 – zob. Toboła-Pertkiewicz i Chodakiewicz (red.), Moja wizja Ameryki, s. 197. [693] Zob. W.I. Lenin, Dzieła, t. 31: kwiecień – grudzień 1920 r. (Warszawa: Książka i Wiedza, 1955). [694] Cannon, Role of a Lifetime, s. 241-242. [695] Reagan, Remarks at the National Conference of the National Federation of Independent Business, 22 czerwca 1983. [696] Reagan, Remarks at the Annual Convention of the United States Hispanic Chamber of Commerce, Tampa, Floryda, 12 sierpnia 1983. [697] Reagan, Remarks at a Conference on Religious Liberty, 16 kwietnia 1985. [698] Tamże. [699] Komunikat TASS w wersji angielskiej opublikowany jako Reagan Remarks on Human Rights, Religion Reviewed: Speaks to Churchmen, w: FBIS, FBIS-SOV-88-087, 4 maja 1988, s. 11. [700] Reagan, Remarks in an Interview with Representatives of Excelsior of Mexico, 19 sierpnia 1986. [701] Reagan, Remarks at the Young Leadership Conference of the United Jewish Appeal, 13 marca 1984. [702] Zob.: Reagan, Address to the Nation on the Situation in Nicaragua, 16 marca 1986; oraz Reagan, Remarks at the Annual Convention of the National Religious Broadcasters, 1 lutego 1988. [703] Artykuł Shea został opublikowany 22 maja 1987, a list Reagana do Donna Moomawa pochodzi z 21 grudnia 1987. [704] Reagan, Remarks at the St.Ann’s Festival, Hoboken, New Jersey, 26 lipca 1984. [705] Tekst przemówienia – zob.: Skinner, Anderson i Anderson, Reagan, In His Own Hand, s. 479. [706] Reagan, Remarks at the Centennial Meeting of the Supreme Council of the Knights of Columbus, Hartford, 3 sierpnia 1982. [707] Reagan, Remarks to American Troops, Camp Liberty Bell, Republika Korei, 13 listopada 1983. [708] Reagan, Remarks at a Conference on Religious Liberty, 16 kwietnia 1985. [709] Przykłady stosowania tego cytatu – zob.: Reagan, Remarks at the Centennial Meeting of the Supreme Council of the Knights of Columbus, Hartford, 3 sierpnia 1982; oraz Reagan, Address Before a Joint Session of the Irish National Parliament, 4 czerwca 1984. [710] Jurij Korniłow, Lies, Lies, Lies – And Nothing But Lies, komunikat TASS, 19 listopada 1986, przetłumaczony i opublikowany jako Kornilov Commentary, w: FBIS, 20 listopada 1986, s. A4. [711] Cyt. za: William Niskansen, Reaganomics: An Insider’s Account (New York, Oxford: Oxford Univeristy Press, 1988), s. 284.

[712] Reagan, Proclamation 4826-National Day of Prayer, 1981, 19 marca 1981. [713] Reagan, Remarks at the New York City Partnership Luncheon, Nowy Jork, 14 stycznia 1982. [714] Reagan, Farewell Address to the Nation, 11 stycznia 1989. [715] Reagan, Remarks Following Discussions With Pope John Paul II, Watykan, 6 czerwca 1987. Na temat Reagana i wolnej woli zob. komentarze Petera Robinsona w jego książce How Ronald Reagan Changed My Life (New York: ReganBooks, HarperCollins, 2003), s. 192 i 200-202. [716] Zob. między innymi: Reagan, Polska walczy, Polska przeżyje, Polska zwycięży, spotkanie z Polonią Amerykańską z okazji 40. rocznicy wybuchu Powstania Warszawskiego, 17 sierpnia 1984, w: TobołaPertkiewicz i Chodakiewicz (red.), Moja wizja Ameryki, s. 217; oraz Reagan, Remarks at a Polish Festival, Doylestown, Pensylwania, 9 września 1984. [717] Reagan, State of the Union Address, 6 lutego 1985; oraz Reagan, Address to the 40th Session of the United Nations General Assembly, Nowy Jork, 27 października 1985. [718] Reagan, Remarks at a Ceremony Marking the Annual Observance of Captive Nations Week, 19 lipca 1983. [719] 2 Kor 3,17. Zob. też: Reagan, Radio Address to the Nation, Independence Day, 3 lipca 1982, opublikowany w: Clark Cassell (red.), President Reagan’s Quotations: A Collection (Washington, D.C.: Braddock, 1984), s. 104. [720] Reagan, Druga inauguracja; oraz Reagan, Wystąpienie inauguracyjne, i Chodakiewicz (red.), Moja wizja Ameryki, s. 230 i 100 (odpowiednio).

w: Toboła-Pertkiewicz

[721] Reagan, Remarks to Citizens, Hambach, Republika Federalna Niemiec, 6 maja 1985. [722] Reagan, Remarks at a Ceremony Marking the Annual Observance of Captive Nations Week, 19 lipca 1983. [723] Van der Linden, The Real Reagan, s. 27. [724] Reagan, Remarks at a Ceremony Marking the Annual Observance of Captive Nations Week, 19 lipca 1983. [725] Reagan, Remarks Upon Returning from the Soviet-United States Summit Meeting in Moscow, 3 czerwca 1988. [726] Reagan, Proclamation 5018-Year of the Bible, 1983 r., 3 lutego 1983. [727] Reagan, „Imperium Zła” (przemówienie na dorocznej konwencji Narodowego Stowarzyszenia Ewangelicznych Chrześcijan w Orlando na Florydzie, 8 marca 1983) w: Toboła-Pertkiewicz i Chodakiewicz (red.), Moja wizja Ameryki, s. 193-194. [728] Jefferson przejął od Johna Locke’a koncepcje życia, wolności i dążenia do szczęścia. [729] Reagan, Remarks at the Annual Meeting of the American Bar Association, Atlanta, 1 sierpnia 1983. [730] Własność nie w sensie tytułu do posiadania per se, ale w znaczeniu tytułu do korzystania z owoców własnej pracy. Wcześniejsze przykłady tych idei u Reagana – zob.: Alfred Balitzer (red.), A Time for Choosing: The Speeches of Ronald Reagan (Chicago: Regnery Gateway, 1983), s. 163-180. [731] Reagan napisał to w liście do państwa Reinders z Appletown, Wisconsin. List znajduje się w: Skinner, Anderson i Anderson, Reagan: A Life in Letters, s. 385. [732] Reagan, Remarks at a Ceremony Marking the Annual Observance of Captive Nations Week, 19 lipca 1983. [733] Tamże. [734] Reagan, An American Life, s. 265, a także s. 14, 110, 575. [735] Reagan, Interview With Representatives of Western European Publications, 21 maja 1982. [736] Reagan, Remarks at a Ceremony Marking the Annual Observance of Captive Nations Week, 19 lipca 1983; oraz Reagan, Address at Commencement Exercises at Eureka College, 9 maja 1982. [737] Zob. na przykład: Reagan, Interview with Reporters from „Los Angeles Times”, 20 stycznia 1982; oraz Reagan, Interview with Morton Kondracke and Richard H. Smith of „Newsweek” Magazine, 4 marca 1985; Reagan, Interview With Representatives of College Radio Stations, 9 września 1985; Reagan, Question-and-Answer Session With

Students at Fallston High School, Fallston, Maryland, 4 grudnia 1985. [738] Reagan, Interview With Representatives of the Baltimore Sun, 12 marca 1986; oraz Reagan, Remarks and a Question-and-Answer Session at a White House Luncheon for Regional Editors and Broadcasters, 13 czerwca 1986. [739] Reagan, An American Life, s. 605. [740] Co do określania przez Reagana sowieckich przywódców, zob. jego list w: Reagan, American Life, s. 593. Reagan wskazywał wiele razy na wyjątek, jaki stanowił Gorbaczow – zob.: Reagan, Remarks and a Questionand-Answer Session With Area High School Seniors, Jacksonville, Floryda, grudzień 1987; Reagan, Interview with Network TV Broadcasters, 3 grudnia 1987; Reagan, An American Life, s. 641 i 706-707. Na szczycie w Genewie w 1985 r. stwierdził on, że Gorbaczow „w czasie spotkań plenarnych i rozmów prywatnych ani razu nie wyraził dążenia do kierowania się starym markistowsko-leninowskim celem, jakim było światowe państwo komunistyczne, ani też nie wyraził poparcia dla doktryny ekspansjonizmu Breżniewa. Był pierwszym znanym mi przywódcą sowieckim, który tego nie zrobił”. Sam Gorbaczow powiedział wprost Reaganowi w czasie jednego ze spotkań plenarnych (19 listopada): „Nie mamy tajnych planów, aby podbić świat”. Źródło: Geneva Meeting: Memcons of Plenary Sessions and Tete-A-Tete, 19-21 listopada 1985, odtajnione w maju 2000 r., RRL, Box 92137, Folder 2. Jedenaście miesięcy później, na szczycie w Rejkiawiku, Reagan powiedział Gorbaczowowi, że każdy sowiecki przywódca z wyjątkiem jego wyznawał pogląd, iż „socjalizm, aby zwyciężyć, musi objąć cały świat” i że „jedyną moralnością była ta, która służyła postępowi socjalizmu” i która „wyrażana była w przemowach na zebraniach Partii Komunistycznej i służyła utworzeniu światowego państwa komunistycznego”. Gorbaczow nie zaprzeczył. Źródło: Memcons from Reykjavik Summit, October 12 meeting, 10:00 AM – 1:35, Box 92140, Folder 3. [741] Jednym z dziennikarzy przepytujących wówczas Reagana był – jak go określił tłumacz Gorbaczowa – „nikczemny” siewca propagandy, sowiecki komentator Walentin Zorin. G. Trofimenko, były dyrektor prestiżowego moskiewskiego Instytutu Studiów nad USA i Kanadą (Rosyjskiej Akademii Nauk), nazwał Zorina „wiernym uczniem moralności Lenina”. Znaczyło to – jak mówił Trofimenko – że Zorin wyczekiwał wszelkich doniesień, które pomogłyby zdyskredytować „amerykańskich podżegaczy wojennych” i promować „obraz Stanów Zjednoczonych jako nieprzejednanego, złowieszczego wroga ZSRR”. Trofimenko potępił badania Zorina nad Stanami Zjednoczonymi, nazywając je „oszczerczymi”. Powiedział także, że Zorin był człowiekiem niemówiącym ani nieczytającym po angielsku, „mini-Goebbelsem”, który „całe życie... poświęcił na gromadzeniu niewyobrażalnych brudów albo raczej gnoju dotyczącego Stanów Zjednoczonych”. Źródło: Genrich Aleksandrowicz Trofimenko, prezentacja na konferencji Hofstra University (1993 r.) dotyczącej prezydenta Reagana, opublikowana w: Eric J. Schmertz et al (red.), President Reagan and the World (Westport, Connecticut: Greenwood Press, 1997), s. 144. [742] Reagan, Interview With Soviet Television Journalists Valentin Zorin and Boris Kalyagin, 20 maja 1988. Reagan wypadł niezwykle efektownie w tym wywiadzie. Dla mających wątpliwości – zob.: Presidential Papers, s. 665-670.

ROZDZIAŁ 16

Imperium Zła

„Nazwał nas «Imperium Zła». Czemu na Zachodzie śmialiście się z niego? Miał rację!”. Arkadij Muraszew, szef moskiewskiej policji i przywódca Demokratycznej Rosji[7 4 3 ]

R

onald Reagan w czasie swojej prezydentury często słyszał i czytał opowieści ludzi,

którzy uciekli zza żelaznej kurtyny. Potwierdzali oni jego przypuszczenia co do sowieckiej opresji i stanowili kluczowe wsparcie moralne dla jego przekonań. Niektórzy z nich pisali do niego, aby zapewnić go o modlitwie, a on odpowiadał im osobiście. Jedną z takich osób był John Kmech z Chicago. Przez trzy i pół roku przebywał on w obozie na Syberii. Reagan został bardzo zbudowany jego listem z 10 grudnia 1982, w którym były więzień pisał: „Wiem, jak bardzo rząd sowiecki kłamie. Proponuje on pokój, a tak naprawdę rozbudowuje swój arsenał wojskowy, aby podbić świat”. Autor użył następnie wielkich liter: „NIE WIERZCIE IM! NIECH PAN IM NIE UFA!!!”. Kmecha, katolickiego księdza, drażnił protest niektórych hierarchów przeciwko polityce militarnej Reagana. „Popieram pana w stu procentach – pisał dalej do prezydenta – i przepraszam za tę niedorzeczną gadaninę amerykańskich biskupów”. Czerpiąc ze słów Chrystusa, radził on Reaganowi: „Proszę im wybaczyć, bo nie wiedzą, co czynią. Proszę być silnym, nawet jeżeli wielu będzie się panu sprzeciwiać. Postępuje pan bowiem słusznie” . [7 4 4 ]

Reagan, poruszony tym listem, odpowiedział osobiście Kmechowi 1 lutego 1983: „Nie potrafię wyrazić, jak wiele dla mnie znaczy pański list i jak bardzo jestem za niego wdzięczny”. Bez wątpienia prezydent życzyłby sobie, aby przesłanie Kmecha zostało szeroko rozpowszechnione: „Gdyby tylko więcej ludzi – w tym biskupów – mogło usłyszeć i wziąć pod uwagę słowa kogoś takiego jak pan, kto osobiście doświadczył bezbożnej tyranii sowieckiego totalitaryzmu...” . [7 4 5 ]

Wkrótce życzenie Reagana zaczęło się częściowo spełniać. 8 marca 1983 roku – w czasie, gdy impas pomiędzy Stanami Zjednoczonymi a Związkiem Sowieckim zdawał się być nie do przełamania – Ronald Reagan wystąpił w Orlando na Florydzie z przemówieniem do Narodowego Stowarzyszenia Ewangelicznych Chrześcijan. Przemówienie to okazało się niezwykle reprezentatywne dla jego prezydentury. Pozostawało pod głębokim wpływem duchowości Reagana i otrzymało tytuł Imperium Zła. Jego język oraz efekt przypominał mowę wygłoszoną czterdzieści lat wcześniej (również

w marcu) przez Winstona Churchilla w Fulton w stanie Missouri: powiedział on wtedy, że w Europie zapadła „żelazna kurtyna”. Nikogo, kto znał nastawienie Reagana do Związku Sowieckiego, nie zdziwiła zastosowana retoryka. Jednakże ostrość jego wypowiedzi zszokowała co wrażliwszych widzów z całego świata, odbiło się bowiem szerokim echem w waszyngtońskich mediach, Europie, na Moskwie skończywszy – zupełnie jak orędzie Churchilla. Świadkiem przemówienia Reagana był przełożony Wolnego Kościoła Ewangelicznego – Thomas McDill. Wspomina on, że miało to miejsce w idealny, słoneczny dzień – najlepszy, jaki mógł być na Florydzie wczesną wiosną. Sala balowa wypełniona była kilkuset ludźmi. McDill zasiadł na podwyższeniu na scenie, zaledwie kilka metrów od prezydenta. Gdy Reagan wypowiadał historyczne słowa, że Związek Sowiecki stanowi „kwintesencję zła współczesnego świata” oraz „Imperium Zła”, McDill instynktownie zerknął na zgromadzonych poniżej dziennikarzy. Zatrzymał wzrok na niechętnym prezydentowi Samie Donaldsonie, aby zobaczyć jego reakcję. Ujrzał na jego twarzy „wyjątkowo bezczelny uśmieszek”. Dobór słów Reagana – jak wnioskował obserwator – „był zaskoczeniem dla każdego z nas, ale największym dla dziennikarzy” . [7 4 6 ]

Na krótką metę przemówienie Reagana określić można jako najbardziej polaryzujące spośród kiedykolwiek przez niego wygłoszonych. Jednakże w następnych latach wielu śledzących dezintegrację bloku sowieckiego opisywało je jako jeden z najważniejszych gestów, który pomógł zakończyć zimną wojnę. REAGAN PRZEMAWIAŁ W SALI BALOWEJ CITRUS CROWN hotelu Sheraton Twin Towers w Orlando o godzinie 15.04. Rozpoczął od podziękowania wszystkim obecnym za ich modlitwy, mówiąc, że w jego życiu „miały one... ogromne znaczenie”. Zacytował swój ulubiony fragment z Lincolna o tym, jak ten padł do modlitwy na kolana, przekonany, że nie ma dokąd pójść. Reagan podkreślił rolę religii w budowaniu amerykańskiej demokracji, wskazując, że wolność i swobody jednostki „mają się dobrze tylko wtedy, gdy człowiek gorliwie zabiega w modlitwie o ich zachowanie i o błogosławieństwo dla nich od Boga”. Przypominał, że „właśnie na tym opiera się eksperyment amerykańskiej demokracji” – na tym „wielkim triumfie” założycieli . [7 4 7 ]

Mówiąc o Bogu i wolności, cytował Jeffersona, a gdy wspominał o nierozłączności moralności z religią oraz ich wpływie na politykę – Waszyngtona. Znaczna część przemówienia dotyczyła spraw wewnętrznych. Prezydent ubolewał nad „nowoczesną świeckością”, która według niego „odrzucała wypróbowane wartości”, na których opierała się

Ameryka. Wyraził głębokie zatroskanie rosnącą w USA liczbą nieślubnych dzieci oraz dokonywanych aborcji. Postulował przywrócenie modlitw do szkół, co nie było pustym gestem, gdyż prezydent kilka dni wcześniej zgłosił do Kongresu propozycję poprawki do konstytucji, mającą taką modlitwę zagwarantować

[7 4 8 ]

.

Następnie Reagan poszedł w bardziej filozoficznym, a nawet teologicznym kierunku. Mówił o grzechu i upadłej naturze człowieka: „Wiemy, że życie na ziemi oznacza zmaganie się z tym, co filozofowie nazwaliby fenomenologią zła, a teologowie doktryną grzechu”. Po tym wstępie pojawiła się uwaga jeszcze wyraźniej chrześcijańska: „Jest na świecie grzech i zło, a my z nakazu Pisma Świętego i nauki Chrystusa musimy się tym zjawiskom przeciwstawić z całą mocą”. Po niej Reagan mógł już przejść do zasadniczej części przemówienia, zawierającej motywy zarówno dobrze znane, jak i dawno zapomniane: W dorobku naszego narodu znajduje się przykład długotrwała walka przedstawicieli i wojny domowej, jest obecnie powodem do drogi. Nie ma w naszym kraju miejsca dla rasowej nienawiści.

także pewna spuścizna zła, której musimy stawić czoło... Na mniejszości o równouprawnienie, niegdyś źródło niezgody dumy dla wszystkich Amerykanów. Nie wolno zawrócić z tej rasizmu, antysemityzmu czy innych przejawów etnicznej lub

Wiem, że jesteście, tak jak ja, przerażeni odrodzeniem się w pewnych środowiskach nienawiści, bigoterii i uprzedzeń. Opierając się na silnej pozycji waszych Kościołów, dobitnie i głośno potępiajcie z ambonn nienawiść i odcinajcie się od jej przejawów. Dane nam przykazanie jest jasne i proste: „Będziesz miłował bliźniego jak siebie samego!”[7 4 9 ].

Ten wątek przemówienia musiał zostać dobrze odebrany zarówno przez konserwatystów, jak i liberałów. Zanim więc Reagan przeszedł do zastosowania słowa „zło” w odniesieniu do Związku Sowieckiego, postawił przed Ameryką wyzwanie. Użycie dobitnego sformułowania w odniesieniu do samej Ameryki nie spotkało się z żadną kontestacją ze strony krytyków. Dopiero po tym Reagan nakierował uwagę słuchaczy na kwestię pozakrajową – na Związek Sowiecki. Przywołał koncepcję moralności pozostawioną przez nestora bolszewizmu i skorzystał z cytatu, na który powołał się już dwa lata wcześniej: Autentyczni marksiści-leniniści, a także przywódcy sowieccy otwarcie i publicznie przyznawali, że jedyną uznawaną przez nich moralnością jest taka, która popchnie do przodu ich sprawę, czyli ogólnoświatową rewolucję. Przytoczyłem wówczas cytat z Lenina, ich duchowego przywódcy, który w 1920 roku powiedział, że odrzucają oni wszelką moralność wywodzącą się z idei nadprzyrodzonych – tak określają religię – albo idei niemieszczących się w koncepcji klasowej. Moralność jest całkowicie podporządkowana sprawie walki klas. Wszystko, co prowadzi do unicestwienia starego porządku, wszystko, co likwiduje wyzysk i prowadzi do zjednoczenia proletariatu, z punktu widzenia tej filozofii jest moralnie słuszne[7 5 0 ].

„Niedostrzeganie tego podstawowego aspektu sowieckiej doktryny wpłynęło na niechęć do właściwego postrzegania sił totalitarnych – kontynuował, wskazując, że niechęć ta

pozostawała fenomenem lat trzydziestych. Reagan milcząco odnosił ją w ten sposób do nazizmu, ale i do współczesnego sowietyzmu. Zapewnił jednocześnie o potrzebie właściwej oceny totalitaryzmu poprzez rozpoznanie sowieckiej koncepcji moralności, które nie powinno przekreślać starań Stanów Zjednoczonych o znalezienie drogi do pokoju z Sowietami. „Musimy im jednak uświadomić – podkreślał – że nie zrezygnujemy z naszych zasad i standardów. Nigdy nie oddamy naszej wolności, nie porzucimy naszej wiary w Boga” . [7 5 1 ]

W kolejnej części wystąpienia Reagan podzielił się jedną ze swoich ulubionych opowieści – historią przytoczoną przez Pata Boone’go (nie wymienił go jednak z nazwiska), który niegdyś oświadczył, że wolałby raczej widzieć swoje córeczki umierające a zachowujące wiarę w Boga, niż oglądać ich dorastanie w bezbożnym komunizmie. Reagan powiedział, że kiedy człowiek ten lata temu opowiadał ową historyjkę, tysiące słuchaczy powstało z okrzykami radości. Podkreślił, że w zasłyszanych słowach instynktownie rozpoznali oni głęboką prawdę, dostrzegli zasadniczą różnicę między fizycznością a duszą, między ziemską doczesnością a wiecznością . [7 5 2 ]

Warto zauważyć, że zanim jeszcze Reagan odniósł się do sowieckiego zła, poprosił zebranych o modlitwę w intencji obywateli Związku Sowieckiego: Tak, módlmy się o ocalenie [użyte tu słowo „salvation” można tłumaczyć też jako „zbawienie” – przyp. tłum.] wszystkich tych, którzy żyją w ciemnościach totalitaryzmu – módlmy się, aby odkryli radość bliskości Boga. Ale zanim to nastąpi, miejmy świadomość, że ci, którzy głoszą supremację państwa, oznajmiają jego wszechwładzę nad człowiekiem i przewidują swoją ostateczną dominację nad wszystkimi narodami, stanowią kwintesencję zła współczesnego świata[7 5 3 ].

Ze zdań tych wyzierała niefortunna dwuznaczność. Reagan zaczął je, polecając modlitwę za znajdujących się pod panowaniem sowieckim, aby poznali oni prawdziwą religię. Pod koniec natomiast zmienił on adresata, odnosząc się już do sowieckich przywódców, będących „kwintesencją zła współczesnego świata” . Ci, którzy znali prezydenta, zdawali sobie sprawę, że nigdy nie uważał on samych Rosjan za złych . [7 5 4 ]

[7 5 5 ]

Po tej części pojawiły się pamiętne dwa słowa, które nadały przemówieniu tytuł. Reagan prowadził swoich chrześcijańskich żołnierzy: Zachęcam was do odważnego występowania przeciwko tym, którzy chcieliby spowodować, że Stany Zjednoczone znalazłyby się w militarnej i moralnej niższości... Uczulam was, żebyście byli świadomi pokusy pychy... pokusy beztroskiego stawiania siebie ponad to wszystko i jedynie obarczania równą winą obie strony konfliktu. Przestrzegam również przed ignorowaniem faktów historycznych i agresywnej postawy Imperium Zła, nazywania wyścigu zbrojeń po prostu gigantycznym nieporozumieniem, a tym samym usuwania siebie z pola walki między czymś słusznym a niesłusznym, między dobrem a złem[7 5 6 ].

Zbliżał się do końca. Gdyby występował lata wcześniej, niewątpliwie zapożyczyłby cytat

od Whittakera Chambersa. Okazało się, że zrobił tak i tym razem: Prawdziwy kryzys, przed którym teraz stoimy, ma charakter duchowy i w zasadzie jest próbą moralności i wiary. Whittaker Chambers, człowiek, z którego religijne nawrócenie uczyniło świadka jednego ze straszniejszych wydarzeń naszych czasów, sprawy Hissa – Chambersa, napisał, że stopień kryzysu świata zachodniego jest równy temu, w jakim Zachód jest obojętny wobec Boga, w jakim współpracuje z komunizmem w dziedzinie uniezależnienia człowieka od Boga. Następnie zauważył, że marksizm-leninizm jest w istocie drugą najstarszą religią, zapoczątkowaną w ogrodach Edenu słowami kusiciela: „Będziecie jako bogowie”. Dodał, że ludzie Zachodu mogą oprzeć się tej pokusie, „ale tylko pod warunkiem, że ich wiara w Boga i wolność od Niego pochodząca będzie tak wielka, jak wielka jest wiara komunistów w człowieka”[7 5 7 ].

W tym miejscu Reagan po raz kolejny – tak jak czynił to w Notre Dame i w Yorktown w 1981 roku, a także gdy był gubernatorem – mówił o wyzwaniu: o wyzwaniu dotyczącym zimnej wojny, pochodzącym od Boga. W tym klimacie zakończył swoje wystąpienie, przewidując ostateczny upadek komunizmu i cytując swoje ulubione fragmenty z Księgi Izajasza: Wierzę, że podejmiemy to wyzwanie. Wierzę, że komunizm jest tylko kolejnym smutnym i dziwacznym rozdziałem w historii ludzkości, którego ostatnie karty zapisywane są być może właśnie teraz. Wierzę w to, ponieważ źródło siły w poszukiwaniu wolności człowieka nie ma charakteru materialnego, lecz duchowy. A ponieważ nasze źródło siły nie ma ograniczeń, to musi trwożyć i ostatecznie zatriumfować nad tymi, którzy chcieliby zniewolić swoich bliźnich. Według słów Izajasza: „On dodaje mocy zmęczonemu i pomnaża siły omdlałego... Lecz ci zaufali Panu, odzyskują siły, otrzymują skrzydła jak orły, biegną bez zmęczenia, bez znużenia idą”. Tak, zmieniajcie świat. Jeden z naszych Ojców Założycieli, Thomas Paine, powiedział: „Leży w naszej mocy rozpoczęcie świata na nowo”. Działając wspólnie, możemy dokonać tego, czego żaden Kościół w pojedynkę osiągnąć nie zdoła. Niech was Bóg błogosławi. Bardzo wam dziękuję[7 5 8 ].

Przemówienie doskonale oddawało sposób myślenia Reagana, kształtowany w ciągu całego jego życia. Uczucia ujawnione w wystąpieniu rozeszły się jako nowinki po całym świecie, mimo że dla Reagana były one oczywiste. Bill Clark tak skomentował sprawę: „Wystąpienie Imperium Zła... dotyczyło nie tyle Związku Sowieckiego, ile raczej samego Ronalda Reagana. Zostało potępione przez wielu ludzi, jednakże dla wielu z nas było jego najwspanialszym przemówieniem – ukazywała prawdziwego Ronalda Reagana” . [7 5 9 ]

Przede wszystkim przemówienie Imperium Zła stanowiło brutalną lekcję sztuki komunikacji. Reagan doskonale wiedział, co chce osiągnąć, i dlatego celowo upierał się przy słownictwie, które gwarantowało odpowiednio mocny efekt. Od używania zjadliwego języka nie odstraszyła go nawet ewentualność kolosalnej fali krytyki mogącej na niego spaść z różnych stron świata, także od jego rodaków.

W niektórych środowiskach Reagan od lat już był wyśmiewany z uwagi na prostotę swoich wypowiedzi. Podobnie i teraz. Potępiając Związek Sowiecki przy użyciu jednoznacznych kategorii moralnych, doczekał się on oskarżeń o sprowadzenie wielce złożonej problematyki do jednego wymiaru. Clive Staples Lewis zauważył kiedyś, że wielu ludziom wydaje się, iż im mądrzejsi się stają, tym mniej skłonni są nazywać coś dobrym lub złym

[7 6 0 ]

. Oskarżenia wobec Reagana wytaczane były właśnie przez tego rodzaju „mądrych”

ludzi, przekonanych, że znają się na rzeczy lepiej niż ich w gruncie rzeczy prostacki prezydent. Reagan znał się jednak na rzeczy wystarczająco dobrze i myślał na tyle przenikliwie, że nic nie powstrzymało go od oznajmienia oczywistego dla niego faktu, iż imperium sowieckie gnije i że jest ono złem. Sprawa była nieskomplikowana. „Od wielu lat wmawia się nam jak dzieciom, że nie istnieją proste odpowiedzi – mówił prezydent już trzy lata wcześniej. – Prawda jest jednak taka, że proste odpowiedzi istnieją”

[7 6 1 ]

. Jedną z nich właśnie przedstawił.

ZAPOMNIANI POPRZEDNICY REAGANA Wydawałoby się, że żaden prezydent Stanów Zjednoczonych nie wypowiedział w kierunku sowieckich przywódców słów tak ostrych, jak uczynił to Reagan. Jednakże jego krytycy zaskoczeni będą faktem, że trzech najpopularniejszych przywódców demokratów XX wieku – Woodrow Wilson, Franklin Delano Roosevelt i Harry Truman – potępiało Związek Sowiecki w sposób wcale nie mniej szorstki. Wilson, były profesor uniwersytetu Princeton, który wysłał żołnierzy amerykańskich, aby ci rozprawili się z bolszewikami, nazywał tych ostatnich „barbarzyńcami”, „terrorystami” i „tyranami” prowadzącymi „brutalną” kampanię „masowego terroru” i „zbiorowej rzezi” oraz stosującymi „dziką opresję”. Mówił w ten sposób często i zupełnie otwarcie, wypowiadając podobne słowa przy zebranych, na przykład na wspólnej sesji Kongresu. Wilson nieustannie oskarżał bolszewików o „zatruwanie” Rosjan ideologią „ekspansjonistyczną”, o chęć ogarnięcia nią całego świata i o występowanie w związku z tym przeciwko Stanom Zjednoczonym . [7 6 2 ]

Oczywiście w czasie drugiej wojny światowej Ameryka pozostawała z Sowietami w antyhitlerowskim sojuszu. Urzędujący wówczas Franklin Delano Roosevelt, zapytany o moralne konsekwencje stania po tej stronie, co Stalin, przyrównał rządzony przez niego Związek Sowiecki do diabła. „Moje dzieci – powiedział amerykański prezydent – w chwilach wielkiego zagrożenia wolno wam podróżować z diabłem, ale tylko do momentu, kiedy przekroczycie most” (Roosevelt podobnie określał wojnę USA z Japonią – miało to być [7 6 3 ]

starcie pomiędzy siłami „religii” i „bezbożności”; podobnie i naziści starali się według niego rozprzestrzenić „na cały świat swoją nową, germańską i pogańską religię”) . [7 6 4 ]

Nie było chyba w historii Stanów Zjednoczonych prezydenta tak bezceremonialnego i „prostego” jak Truman. W skład jego administracji wchodzili główni architekci nieskomplikowanej w gruncie rzeczy amerykańskiej strategii zimnowojennej, tacy jak George Kennan i Dean Acheson. Truman zaliczał się do grona ulubionych prezydentów Reagana; to on był autorem określenia „bezbożny komunizm” . W jednym ze swoich licznych spisanych [7 6 5 ]

rozmyślań stwierdził on: Nie mam zaufania do żadnego państwa totalitarnego, niech by to była Rosja, Niemcy, Hiszpania, Argentyna, Włochy czy Japonia. Wszystkie one bazują na fałszywym założeniu, że kłamstwo popłaca, i uznają, że dla istnienia władzy konieczne jest stosowanie przestarzałej jezuickiej idei, mówiącej, że cel uświęca środki. Nie zgadzam się z tym i nie wierzę, aby te formuły pomagały ludzkości oczekiwać na milenium [powtórne przyjście Chrystusa]. Dobrze działać mógłby jedynie szczery komunizm opisywany w Dziejach Apostolskich. Rosyjskie bezbożne wypaczone systemy nie są w stanie właściwie funkcjonować[7 6 6 ].

Innym przykładem szczerości Trumana (wówczas senatora) była jego wypowiedź z 22 czerwca 1941 roku, sprowokowana inwazją nazistów na Związek Sowiecki. Rzekł wtedy: „Jeśli zobaczymy, że Niemcy zwyciężają, to powinniśmy pomóc Rosji; a jeśli Rosja będzie wygrywać, pomożemy Niemcom. W ten sposób wielu z nich będzie mogło się pozabijać” . [7 6 7 ]

(Uczeni zwykle przymykali oko na ten radykalny język Trumana, podczas gdy mniej brutalne uwagi Reagana nie doczekały się od nich taryfy ulgowej). Trzech wymienionych prezydentów nie było jedynymi znanymi demokratami, którzy wypowiadali się w tak ostry sposób. 27 sierpnia 1952 roku czołowa postać demokratów (nominowana do prezydentury) Adlai Stevenson skomentował coś, co nazywał amerykańskim „zdrowym rozumieniem zagrożenia komunistycznego” w tym kraju. Jego wypowiedź brzmiała następująco: Komunizm jest odrażający. Zabija on ludzi, odcinając im dopływ powietrza; stanowi śmierć dla duszy. Amerykanie, którzy ulegli temu poronionemu bożkowi, wyzbyli się prawa do zaufania z naszej strony. Nie ma dla nich bezpiecznego miejsca w naszym życiu publicznym[7 6 8 ].

Chociaż Reagan, również w latach pięćdziesiątych, wskazywał na niebezpieczeństwo amerykańskiego komunizmu, to jednak nigdy nie powiedział czegoś tak złowrogiego o wyznających go rodakach. Nazywał ich jedynie „naiwniakami” podążającymi niewłaściwą drogą. Stevenson, uczony mający opinię liberała nad liberałami, powiedział w swoim wystąpieniu przed weteranami z Amerykańskiego Legionu, że organizacja ta (wraz z innymi,

podobnie patriotycznymi) powinna chronić naród przed jego „nieprzyjaciółmi”. John F. Kennedy, urzędujący w trakcie kubańskiego kryzysu rakietowego, odnosił się do Związku Sowieckiego jako do „ateistycznego wroga” Ameryki. Komunistyczny „fanatyzm i furia”, a także „spiskowanie” wskazują na – mówił Kennedy – dążenie do „ostatecznego zniewolenia” innych. Używając języka niczym nieróżniącego się od języka Reagana, prezydent ten stwierdzał: „Wrogiem jest komunistyczny system: nieprzejednany, nienasycony, nieustannie podążający w kierunku opanowania świata... Walka o zwierzchnictwo toczy się pomiędzy dwoma różnymi ideologiami: wolność w Bogu versus bezwzględna, bezbożna tyrania”

[7 6 9 ]

.

We wczesnych latach zimnej wojny postrzeganie komunizmu jako zła nie było niczym nadzwyczajnym. Spojrzenie demokratów w rodzaju Trumana, Kennedy’ego czy Stevensona wyrażało więc powszechne odczucie Amerykanów. Żywili wobec komunizmu odrazę, spowodowaną jego bluźnierczą naturą. Odraza ta wpłynęła na ukształtowanie przekonania Amerykanów co do zasadności podjęcia konfrontacji. Mocna retoryka demokratów nie dotrwała oczywiście do lat osiemdziesiątych. Kiedy Reagan w czasie swojej prezydentury rzucał kamieniami w Sowietów, spotykał się z protestami ze strony swoich przeciwników. Jednym z nich był spiker Izby Reprezentantów Tip O’Neil, krytykujący Reagana za słowa, których kiedyś używali członkowie jego własnej partii. Sytuacja ta pozwala lepiej zrozumieć stwierdzenie Reagana, że to nie on opuścił partię demokratów, lecz że demokraci opuścili jego.

WKŁAD REAGANA Wystąpieniem Reagana z 8 marca 1983 najmniej zaskoczeni byli z pewnością ci, którzy od jakiegoś czasu obserwowali rozwój jego kariery politycznej. Bill Clark, sekretarz w jego gabinecie w Sacramento, powiedział, że osobiście słyszał, jak Reagan nazywał Związek Sowiecki „Imperium Zła” wiele lat przed marcowym wystąpieniem . Podobnie Ed Meese rozpoznaje to określenie jako trwałą część Reaganowego repertuaru . Prezydent wyraźnie potępiał „siły zła” i rozprzestrzenianie się w bloku komunistycznym „bezbożnej tyranii” już w czerwcu 1982 roku, po spotkaniu z Janem Pawłem II. Kilka dni później, przemawiając w Republice Federalnej Niemiec przed Bundestagiem, zacytował Friedricha Schillera, opowiadając, w jaki sposób „człowiek pobożny” toczy zmaganie ze swoim „niedobrym bliźnim” . [7 7 0 ]

[7 7 1 ]

[7 7 2 ]

Wyrażenie „Imperium Zła” stało się odtąd obiektem wielu dyskusji i badań,

poszukujących także jego korzeni. Całe wystąpienie Reagana zaprojektował Tony Dolan, absolwent prestiżowego Yale University, uhonorowany literacką nagrodą Pulitzera . [7 7 3 ]

Edmund Morris, nie będąc skłonnym do przyznania, aby ktokolwiek inny poza Dolanem miał udział w pisaniu przemówienia , wskazuje jednak na dwóch zagranicznych pisarzy używających języka uderzająco podobnego do tego, który następnie pojawił się [7 7 4 ]

w wystąpieniach Reagana. Pierwszym z nich był Aleksander Sołżenicyn, który na spotkaniu z Amerykańską Federacją Związków Zawodowych w 1975 roku stwierdził, że Związek Sowiecki jest „esencją zła na świecie” . Reagan często czytał Sołżenicyna i cytował go w przemówieniach radiowych z lat siedemdziesiątych (niektóre z nich w całości poświęcone były pisarzowi ), [7 7 5 ]

[7 7 6 ]

a także w swoich wystąpieniach z lat osiemdziesiątych

[7 7 7 ]

.

Drugi pisarz to Alexandre de Marenches, szef francuskiego wywiadu, o którym Morris pisał, że „przyleciał do Los Angeles w grudniu 1980 roku, aby ostrzec Reagana o l’empire du mal [franc. imperium zła – przyp. tłum.]”. Przy spotkaniu Alexandra de Marenchesa z Reaganem tłumaczeniem służył korespondent „Newsweeka” Arnaud de Borchgrave, oddając wypowiedź francuskiego przybysza w następujący sposób: „Jest pan prezydentem Stanów Zjednoczonych, które poprowadzą wolny świat do ostatecznego zwycięstwa nad komunizmem”. Morris jest przekonany, że sformułowanie l’empire du mal spodobało się Reaganowi, który też je wówczas przyswoił. De Marenches używał go regularnie, przewidując między innymi, że po klęsce Związku Sowieckiego w Afganistanie, do której przyczyni się interwencja Stanów Zjednoczonych, „Imperium Zła zacznie się rozpadać”

[7 7 8 ]

.

Reagan, nieustannie walczący z Sowietami, używał jednak podobnych sformułowań już wcześniej, zanim jeszcze spotkał się z francuskim pisarzem. Bez wątpienia postacią, która ukształtowała jego język na długie lata, był Whittaker Chambers. Ostatecznie autorstwo wyrażenia „Imperium Zła” zostało przypisane Reaganowi – również dlatego, że doskonale oddawało ono sposób jego myślenia. Sam Dolan wskazuje, że kiedy do pisanego przemówienia dodał słowa „Imperium Zła”, to użył po prostu języka samego Reagana. „To jest sformułowanie pana prezydenta” – potwierdził siedemnaście lat później . [7 7 9 ]

Reagan w marcowym przemówieniu był autorem nie tylko tego najbardziej zapadającego w pamięć wyrażenia, ale i innych ważnych fragmentów . Tak jak w przypadku wielu wystąpień prezydenckich, własnoręcznie naniósł on poprawki, które okazały się bardzo efektywne w odbiorze. Głównym twórcą przemówienia pozostaje oczywiście Dolan, jednakże wskazywał on, że charakterystykę Sowietów Reagan wyraźnie zaostrzył. Analiza tekstu wystąpienia zawierającego poprawki Reagana pozwala sądzić, że wpłynął on na najważniejsze [7 8 0 ]

jego fragmenty. Gdyby ktoś poddawał to w wątpliwość, niech sięgnie do zbioru przemówień Speaking My Mind, a znajdzie tam fotografię rzeczonego tekstu. Prezydent redagował go tak skrupulatnie, że zasadne wydaje się nazwanie go współautorem ostatecznej wersji. Wykreślił on w całości piętnaście akapitów naszkicowanych przez Dolana oraz dziesiątki poszczególnych zdań i setki słów. Wstawił natomiast czternaście swoich akapitów (w tym historię Pata Boone’go) oraz prawie trzydzieści własnych linijek tekstu. Zmiany kluczowych fragmentów pokazują, jak współautorstwo Reagana sprawiło, że wystąpienie zapadło słuchaczom głęboko w pamięć. W pierwotnej wersji można było przeczytać: „Marksiści-leniniści nauczali na swoich zjazdach o supremacji państwa, o jego wszechwładzy nad człowiekiem i o jego ostatecznej dominacji nad wszystkimi narodami świata. Historycy z pewnością dostrzegą w tych naukach kwintesencją zła współczesnego świata”. Reagan zmienił ten fragment, aby podkreślić, że Sowieci, którzy „głoszą supremację państwa, oznajmiają jego wszechwładzę nad człowiekiem i przewidują swoją ostateczną dominację nad wszystkimi narodami świata, stanowią kwintesencję zła współczesnego świata” . [7 8 1 ]

Kilka subtelnych „udoskonaleń” uczyniło dużą różnicę. Reagan zastąpił czas przeszły teraźniejszym, a nieinwazyjne przewidywanie przyszłych opinii historyków – bezpośrednią oceną tego, co dzieje się tu i teraz. Zastępując słowa „historycy z pewnością dostrzegą” sformułowaniem, że Sowieci „stanowią”, prezydent dokonał też personalizacji swojego przesłania. Chciał bowiem jednoznacznie przekazać, że „kwintesencją zła współczesnego świata” był nie tylko monolityczny system sowiecki, lecz także przywódcy, którzy go napędzali. Był to doprawdy retoryczny pocisk wymierzony bezpośrednio w Kreml. Inna słabo znana zmiana dotyczyła duchowego kontekstu, w którym Reagan postrzegał walkę przeciwko komunizmowi. Dodał on bowiem (tuż przed cytowanym powyżej fragmentem) jedną linijkę tekstu, w której wyrażał pragnienie, aby Sowieci, „którzy żyją w ciemnościach totalitaryzmu”, mogli odkryć „radość bliskości Boga”. Poprosił słuchaczy, by modlili się o „ocalenie” tych, którzy „żyją w ciemnościach”. Idea ta nie tylko została dodana do oryginału Dolana, ale odżyła również rok później w czasie wystąpienia Reagana przed podobnym audytorium w Columbus w Ohio. Wyraził tam nadzieję, że Sowieci pewnego dnia poznają „wyzwalającą prawdę wiary w Boga” . [7 8 2 ]

Przemówienie Imperium Zła oraz wygłoszona dwa tygodnie po nim mowa dotycząca Inicjatywy Obrony Strategicznej (SDI) stanowiły podwójne uderzenie w Związek Sowiecki. Uderzenie to spotkało się z mocną opozycją wewnątrz Białego Domu. David Gergen

zapamiętał, że był wstrząśnięty niektórymi „skandalicznymi uwagami” przemówienia i wraz z Budem McFarlanem pracował nad ich stonowaniem . [7 8 3 ]

Rok wcześniej, gdy przygotowywany był tekst do westminsterskiego przemówienia Reagana, który zawierać miał odniesienia do „zła”, „pragmatyści” z Białego Domu, oczyścili go z tego rodzaju sformułowań, zezwalając na jednokrotne tylko nieszkodliwe użycie tego terminu . W 1983 roku, walka o przemówienie rozgorzała ponownie. W pierwotnej wersji Dolan umieścił sformułowanie „Imperium Zła” siedmiokrotnie. Ukończył pracę nad tekstem 3 [7 8 4 ]

marca, gdy Reagan przebywał w Kalifornii. Projekt trafił do odpowiedzialnego za przemówienia w Białym Domu Arama Bakshiana, któremu tekst, a zwłaszcza termin „Imperium Zła” przypadł do gustu. Zarówno Bakshian, jak i Dolan mieli nadzieję, że rozpropagują je wśród innych odpowiedzialnych za wystąpienia prezydenta jako „przemówienie o niewielkim znaczeniu”, niedotyczące polityki zagranicznej ani innych ważnych kwestii. „Byłem zdecydowany przepchnąć je dalej – opowiadał później Bakshian. – Przemowa miała przejść niezauważona” . [7 8 5 ]

Reagan wrócił do Białego Domu 5 marca. Do tego czasu grupa waszyngtońskich pragmatystów przestudiowała tekst Dolana i zaczęła go ciąć. Dolan wspominał, że przemówienie wróciło do niego „pokreślone zielonym atramentem”: brakowało w nim całego fragmentu dotyczącego „Imperium Zła”. Ktokolwiek wykreślił tę część, miał nadzieję, że prezydentowi przekazana zostanie tylko nowa wersja. Dolan jednak zaprotestował: „Nie pozwolę na to... Niech pan prezydent sam zdecyduje”. Wyjaśniał później, że rzadko zajmował podobne stanowisko, ale tym razem wykreślenie z przemówienia jego własnych słów wyraźnie go zdenerwowało . [7 8 6 ]

Zatem decyzja pozostawała w gestii Reagana. Dokonując wyboru, uczynił dokładnie to samo, co z wygłoszonym cztery lata później przemówieniem Petera Robinsona Rozwal pan ten mur! – odrzucił sugestie Departamentu Stanu oraz doradców z Białego Domu, aby słowa Dolana uczynić bardziej umiarkowanymi. „Naprawdę nalegał na to i dopiął swego” – mówił Ed Meese . [7 8 7 ]

REAKCJE NA PRZEMÓWIENIE REAGANA Przemówienie Reagana spotkało się z bardzo zróżnicowanym odbiorem. Użycie sformułowania „Imperium Zła” zezłościło część Amerykanów. Z drugiej strony spowodowało nieoczekiwany rezonans w niektórych środowiskach. Historia reakcji na przemówienie przypomina historię jego powstawania.

Najmocniejsza krytyka uderzyła w Reagana ze strony lewicowych dziennikarzy i intelektualistów w kraju, jak również ze strony zachodnioeuropejskiej lewicy oraz – oczywiście – sowieckiej prasy. Dwa dni po wystąpieniu Anthony Lewis z „New York Timesa” opisywał przemówienie jako „sekciarskie”, „niebezpieczne”, „skandaliczne”, „prostackie”, aż w końcu znalazł najlepsze słowo na jego określenie – „prymitywne”. Stwierdzał on, że Reagan „wobec najbardziej skomplikowanych problemów człowieka” stosuje „uproszczoną teologię”. Kończył swój artykuł słowami: „Dla prezydenta atakowanie tych «bezbożników», którzy nie zgadzają się z jego polityką, może się okazać bardzo niebezpieczne w skutkach”

[7 8 8 ]

.

Historyk Henry Steele Commager stwierdzał: „Było to najgorsze przemówienie prezydenckie w historii Stanów Zjednoczonych, a przeczytałem je wszystkie”. Historyka w rozgoryczenie wprawił szczególnie Reaganowy apel do „religijnych przesądów” . George [7 8 9 ]

Ball, zajmujący wysokie stanowiska w administracji Kennedy’ego oraz Johnsona, opublikował kilka miesięcy później list otwarty do Reagana, w którym w sposób pogardliwy odniósł się do jego obsesyjnej niechęci do tego, co nazywa on „Imperium Zła”

[7 9 0 ]

.

Szczególnie obciążające oskarżenie pojawiło się w dwutygodniku „New Republic”, będącym biblią amerykańskiej lewicy. 4 kwietnia 1983 roku na pierwszej stronie magazynu zagościł sarkastyczny tytuł Wielebny Reagan

[7 9 1 ]

, a zaraz pod nim zarzuty:

Według Ronalda Reagana historia osiąga właśnie swój punkt kulminacyjny. Opisał on swój kraj jako osaczony, otoczony z zewnątrz i wewnątrz wrogami... Wrogiem z zewnątrz jest komunizm... Wrogiem wewnątrz pozostawać ma „współczesna sekularyzacja”... Przemówienie to przekonało jego przyjaciół, jak i nieprzyjaciół z całego świata, że prezydent Stanów Zjednoczonych nosi się z zamiarem wyprawy na świętą wojnę. Pan Reagan obraził bardzo wielu, sugerując, że ci dwaj wrogowie dążą do wspólnego celu, jakim jest osłabienie Ameryki.

Redaktorzy „New Republic” napisali, że Reagan „przeraził słuchaczy opowieścią o człowieku”, który powiedział, że wolałby raczej widzieć swoje córeczki umierające a zachowujące wiarę w Boga, niż oglądać ich dorastanie w bezbożnym komunizmie. Dziennikarze ci sprawiali wrażenie szczególnie obrażonych tą historią (podobnie jak TASS). W kwestii polityki zagranicznej w „New Republic” narzekano, że w wystąpieniu Reagana problematyka ta nie została właściwie wcale podjęta . Reagan winny miał być też „szokującego uproszczenia” polegającego na oczernianiu procesu laicyzacji przy powołaniu się na wątpliwy autorytet Whittakera Chambersa. Cytując fragment Chambersa, który przywoływał Reagan (o wysiłkach komunistów, aby uniezależnić człowieka od Boga), dziennikarze nazwali przemówienie „orgią kompromitujących ciosów”. [7 9 2 ]

Tym, co najbardziej zdenerwowało redaktorów „New Rebublic” w przemówieniu Reagana, było więc odwołanie się przezeń do aspektu religijnego. Retoryka prezydenta powodowała według nich głębokie podziały. Przekonywali, że Reagan przytacza „kiepskie historie” i że wykazuje się on głębokim niezrozumieniem „natury laicyzmu” oraz „świeckiego charakteru demokracji”. Narzekali, że wygłosił nie przemówienie, lecz kazanie, homilię. „Wybieraliśmy prezydenta, a nie księdza” – pisali. „Prezydent powinien darować sobie te niebiańskie wycieczki” – radzili mu. „Jest dużo do zrobienia na ziemi. A on jest w Białym Domu nie po to, by zbawiać nasze dusze, lecz chronić nasze ciała; jego zadaniem nie jest czynienie woli Bożej, ale narodu”. Część odbiorców wściekała się na Reagana jeszcze dwa miesiące po przemówieniu. Jednym z nich był felietonista „Washington Post” Richard Cohen, któremu również nie przypadły do gustu religijne odniesienia prezydenta. Napisał on artykuł rozpoczynający się od pytania: „Co ma wspólnego Ronald Reagan z moją babcią?”. Odpowiedź: „Oboje są religijnymi bigotami”. Dalszy atak Cohena na prezydenta przypominał kazanie gorliwego [7 9 3 ]

pastora baptystycznego: Moja babcia pozostawała do śmierci głęboko przekonana... że każdy, kto nie wyznaje jej religii, nie jest człowiekiem. Przypisywała ona tym osobom rozmaite cechy zwierzęce, w szczególności zupełny brak szacunku dla życia lub własności – zwłaszcza dla jej życia i dla jej własności. Nie będzie przesadą stwierdzenie, że nasz prezydent myśli dokładnie tak samo... Nieustannie podkreśla on, że różnica między „nami” a „nimi” sprowadza się do tego, że my kierujemy się religią, a oni – nie. „My” to oczywiście Stany Zjednoczone Ameryki, a „oni” to każdy kraj komunistyczny lub nawet każdy sympatyk komunizmu, bez względu – dodać by można – na jego wyznanie religijne. Myślenie w ten sposób musi być bardzo pocieszne, lecz niełatwe. Nie bierze ono bowiem pod uwagę ani zdrowego rozsądku, ani też faktów... [Reagan] uwielbia postrzegać rzeczywistość w kategorii czarno-białej, stąd też dla niego Bóg w konflikcie zimnowojennym znajduje się po naszej stronie. Rozumie on, że mamy różne sposoby chwalenia Boga i że nie można narzucać żadnego konkretnego. Dlatego religia państwowa, jaką prezydent pragnie utworzyć, ma być bezpostaciowa i stanowić pewnego rodzaju grunt dla manifestacji Boga... W poprzednich przemówieniach prezydent podkreślał, że Bóg jest tym, co odróżnia nas od państw komunistycznych. Co ciekawe jednak, kiedy jedno z tych państw – Rosja – pozostawało jeszcze tak głęboko religijne, moja babcia stała się nietolerancyjna wobec innych religii. W imię Boga próbowano wówczas przemawiać jej do rozsądku. Religia albo jej brak nie ma z konieczności związku z moralnością. Dowodzi tego przykład pana prezydenta. Jest on religijny; to, czego mu brakuje, to tolerancja.

Rok po przemówieniu rozgoryczony pozostawał również spiker Izby Reprezentantów Tip O’Neil, który grzmiał na konwencji demokratów: „W obecnym czasie w Białym Domu zagościło zło. Złem tym jest człowiek, którego nie obchodzi los klasy pracującej w USA ani przyszłe pokolenia Amerykanów... Jest niewzruszony i podły” . Nietrudno się domyśleć, że [7 9 4 ]

nikt z lewicy nie kontestował O’Neilla używającego słowa „zło” w takim kontekście. Edmund Morris odnotował, że na zachodzie Europy postrzegano Reagana albo jako człowieka naiwnego, albo „prostaka myślącego w systemie dwójkowym”, który pozostawał przekonany, że na wszelkie pytania istniały tylko odpowiedzi „tak” lub „nie” . (Naturalnie, [7 9 5 ]

jeśli chodzi o ocenę komunistycznej moralności, Reagan nie wahał się ani chwili, w której grupie ją umieścić). Należy zauważyć, że nie wszystkie reakcje zza oceanu pozostawały negatywne. Andrew Sullivan, będący w 1983 roku nastolatkiem, w latach dziewięćdziesiątych redaktor „New Republic”, wspominał później w londyńskim „Sunday Times”: „Nigdy nie zapomnę chwili, gdy usłyszałem przemówienie Imperium Zła. Nadawano je w Radio 4, opatrując sceptycznym, typowo brytyjskim komentarzem, że nowy prezydent, niewiedzący nic o złożoności późnego komunizmu, jest podżegaczem”. „Mimo całego krytycyzmu – podkreślał Sullivan – to, co zapadło wówczas w mojej nastoletniej głowie, to przekonanie, że Związek Sowiecki był zły... Kto dziś w to wątpi?” . [7 9 6 ]

Reagan otrzymał także wsparcie w liście napisanym przez innego Brytyjczyka – Malcolma Muggeridge’a. Muggeridge, który odbył podróż ideową od lewicowego agnostycyzmu do antykomunistycznego chrześcijaństwa, relacjonował Reaganowi, że gdy był on młodym dziennikarzem w Moskwie (w 1932 roku), spotkał się z „muzeami, w których zniechęca się do wiary w Boga, całkowitym wycofaniem z obiegu Pisma Świętego i związanej z nim literatury, wyśmiewaniem Chrystusa i Jego wyznawców oraz z największą i najbardziej kompleksową maszyną propagandy, jaka kiedykolwiek istniała, nakierowaną (także w szkołach i na uniwersytetach) na promocję marksizmu i unicestwienie chrześcijaństwa”. Muggeridge z brytyjską szczerością wskazał Reaganowi fundamentalną różnicę między chrześcijaństwem a marksizmem: „Chrześcijaństwo okazuje się prawdziwe, a marksizm... «uporczywym niedorozwojem umysłowym»” . [7 9 7 ]

Ciekawa ocena przemówienia wyszła ze strony amerykańskiej prawicy, szczególnie od redaktora „National Review” Williama F. Buckley’a Juniora. Zwrócił on uwagę na dwie kwestie . Po pierwsze, był jednym z nielicznych, którzy dostrzegli, że Reagan przypomniał Ameryce, iż jej historia nie była bez skazy, że kraj ten miał własną spuściznę zła, z którą powinien się zmierzyć. Po drugie, zauważył „godną odnotowania analogię [między] planami pana Reagana” a słowami Abrahama Lincolna z drugiego wystąpienia inauguracyjnego. Lincoln, po wygłoszeniu przemówienia, powiedział jednemu ze swoich entuzjastów, iż nie oczekiwał, aby mowa ta stała się z miejsca popularna. Jego słowa cytuje Buckley: „Nie schlebia ludziom wskazywanie, że między ich celami a celami Boga istnieje przepaść”. [7 9 8 ]

„Prawdę tę, jak mi się wydaje, trzeba było uwypuklić” – dodawał redaktor „National Review”. Tak jak Lincoln zwracał niegdyś uwagę na konfederatów broniących niewolnictwa, tak Buckley wskazywał obecnie na nową, sowiecką formę niewolnictwa. Oczywiście zauważał on co najmniej jedną różnicę: że konfederaccy zwolennicy Jeffersona Davisa modlili się do Boga o pomoc, podczas gdy ci skupieni wokół Andropowa, jeśliby to robili, przestaliby być blisko niego. Ostatecznie jednak Buckley stwierdzał, że zarówno Lincoln, jak i Reagan konfrontowali się z niekwestionowanym złem. Każdy z nich uważał za swój obowiązek potępić ową niegodziwość, nawet jeśliby w ten sposób mieli niektórych urazić. Redaktor „National Review” rozumiał to, co wielu – z uwagi na swoją irytację – przeoczyło: że słowa Reagana dobrane zostały rozważnie i że przyświecał im jakiś cel. Reagan coś zamierzał – jak określił to Buckley. I udało mu się to osiągnąć.

REAKCJE Z IMPERIUM ZŁA Reakcje Sowietów na słowa Reagana widoczne były w słowach sekretarza generalnego Jurija Andropowa, w komentarzach sowieckiej agencji prasowej oraz w mediach. Oczywiście media pozostawały pod kontrolą państwa, więc również ich reakcja nie różniła się niczym od rządowej. Dzień po przemówieniu agencja TASS opublikowała oficjalny komentarz, w którym Andropow nazwał uwagi Reagana „prowokacyjnymi” i stwierdził, że prezydent i jego „szalona, antykomunistyczna” administracja „potrafią myśleć jedynie w kategoriach konfrontacji i wojowania” . [7 9 9 ]

Podobnie wydanie sowieckiego dziennika „Prawda” z 10 marca 1983 roku rozpoczynało się od odnotowania, że Reagan „wygłosił ostatnio prowokacyjne przemówienie, po raz kolejny potwierdzając”, iż „myśli tylko w kategoriach konfrontacji i walki z nieokiełzanym komunizmem”. „Mieszkaniec Białego Domu” wyrażał „skrajny militaryzm” jego administracji. Oskarżając Związek Sowiecki o „agresywną postawę”, Reagan „nie przytaczał na to żadnych dowodów” . [8 0 0 ]

Jak często się też zdarzało, prasa sowiecka, aby uwiarygodnić swoje stanowisko, cytowała negatywne reakcje niektórych amerykańskich mediów. I tym razem „Prawda” (a także organ prasowy sowieckiej armii – „Krasnaja Zwiezda”) donosiła, że amerykańska agencja „United Press International nazywała patologiczną koncentrację Reagana na socjalizmie i komunizmie niczym innym, jak tylko wskrzeszeniem najgorszej retoryki zimnowojennej” . Donoszono również, że telewizja ABC, komentując przemówienie, „odnotowała fakt, iż ma ono [8 0 1 ]

«charakter otwarcie militarny»”. Dzień po artykule w dzienniku „Prawda” także i TASS wskazał na „skrajny militaryzm” Reagana i jego „antysowiecką, wojowniczą histerię” . Besztając Reaganową „krucjatę przeciw komunizmowi”, TASS wytykała mu „maccartyzm” i dodawała: „Szef Białego Domu [8 0 2 ]

gotów jest poświęcić je [dzieci Ameryki] w imię jego fanatycznego antykomunizmu oraz militaryzmu”

[8 0 3 ]

.

13 marca dziennikarz sowieckiej telewizji Gienadij Gerasimow nie zostawił na Reaganie suchej nitki. Stwierdzał on, że „w oczach prezydenta” Związek Radziecki jawił się niczym „demon albo diabeł” i że Reagan mówił „w taki sposób, jakby był namiestnikiem Boga na ziemi”. Kontynuował: Nie pierwszy już raz prezydent użył kategorii moralnych, wedle których jedna strona pozostawała dobra (był nią oczywiście on sam i Ameryka), a druga – zła. Prezydent doszedł tu do swojego najważniejszego punktu. Wskazując palcem [na Związek Sowiecki] powiedział: „Oto Imperium Zła!”. Innymi słowy: „Uważajcie, święci ministrowie i inni, abyście nie stali się wspólnikami diabła!”. Nadzwyczaj prosty schemat tego, jak się rzeczy mają – dla zbyt leniwych, aby myśleć[8 0 4 ].

Dezaprobata dziennikarzy sowieckich odbijała niczym echo wypowiedzi amerykańskiej lewicy: Reagan był leniwym i ociężałym intelektualnie człowiekiem, który sprowadził całą zimną wojnę do jakże prostego moralnego zmagania dobra ze złem i miał czelność obwieścić, że Bóg jest tylko po jego stronie. Jego sposób myślenia pozostawał – jak napisał Gerasimow – „bardzo niebezpieczny”. Nie czekając na odpowiedź, Gerasimow stwierdzał: „Jeśli chodzi o problem zła w naszym świecie, to najpoważniejszym jego źródłem pozostaje amerykański imperializm”

[8 0 5 ]

.

Nie był on oczywiście jedynym sowieckim komentatorem, który wyrażał takie opinie. Również Eduard Grigoriew w telewizji moskiewskiej otwarcie mówił o „złej woli obecnej administracji Reagana” . Kilka dni później, 13 marca, propagandzista Grigorij Arbatow opublikował w „Prawdzie” mocną diatrybę, w której pisał: „Krzyżowcy słyszą wściekłe wezwania... To po prostu średniowiecze. Wszystko to spowijają pełne hipokryzji słowa o wierze i Bogu, o moralności, o ostatecznym dobru i złu” . Jedną z publikacji sowieckich, nazywającą Reagana „zbrodniarzem przeciw ludzkości”, przesłano prezydentowi. Dołączono do niej dodający otuchy list. Siedemdziesięciopięcioletni Richard Wurmrbrand, który przeżył sowieckie tortury, napisał w nim: „Nie mogło być dla pana lepszego komplementu niż zostać zaatakowanym przez komunistów” . [8 0 6 ]

[8 0 7 ]

[8 0 8 ]

Reagan nie męczył się powtarzaniem, że Sowieci mówili i mówią o nim, a także o Stanach Zjednoczonych te same, a nawet gorsze rzeczy (sam Andropow pewnego razu określił

Reagana „szaleńcem” podobnym do Hitlera – porównanie takie nie było rzadkie wśród sowieckich komentatorów). W styczniu 1984 roku, gdy Reagan sprowokowany został przez dziennikarzy „Washington Post” do obrony swojej retoryki, przypomniał on, że Sowieci od lat przecież nazywają przywódców amerykańskich „imperialistami”, „agresorami”, a nawet gorzej . Sześć miesięcy później – przy okazji innej obrony – oznajmił dziennikarzom: „Nie [8 0 9 ]

wydaje mi się, żebym powiedział coś bardziej zapalnego niż oni, kiedy określali pogrzeb nieznanego żołnierza «orgią wojskową». Jeśli mielibyśmy porównywać nasze retoryki, to oni zostawiają mnie daleko w tyle” . Później jeszcze Reagan przypomniał: Sowieci „nazwali nas [8 1 0 ]

«kanibalami»”

[8 1 1 ]

. Ambasador [w Czechosłowacji, a od 1987 roku w Związku Sowieckim –

przyp. tłum.] Jack Matlock zgadzał się: „Nie wiem, dlaczego Sowieci mieliby się wściekać. Od dziesięcioleci przecież sami nazywają nas imperialistami i podżegaczami” . Edward Luttwak [8 1 2 ]

z Centrum Studiów Strategicznych i Międzynarodowych stwierdził, że dzięki Reaganowi „USA mówią teraz do Rosjan w ten sam sposób, w jaki Rosjanie mówili i mówią do USA” . [8 1 3 ]

Poza gwałtownymi protestami sowieckich mediów, jasne jest, czytając kolejne pojawiające się wypowiedzi, że sformułowanie Reagana odnośnie „Imperium Zła” wyryło się w sowieckiej świadomości w sposób niezatarty. Przez kolejne lata, do momentu, jak Reagan opuścił swój urząd w 1989 roku, w sowieckich mediach wciąż sformułowanie to wybrzmiewało setki razy . Do pewnego stopnia było to zamierzeniem Reagana, które zwieńczone zostało sukcesem. [8 1 4 ]

REAKCJE Z BYŁEGO IMPERIUM SOWIECKIEGO Dziesięć lat później światło dzienne ujrzeć mogły wypowiedzi obywateli byłego Związku Sowieckiego i krajów satelickich. John Lewis Gaddis, prawdopodobnie najlepszy współczesny historyk zimnej wojny, pisał po jej zakończeniu w „Foreign Affairs”: „Teraz, kiedy obywatele byłego Związku Sowieckiego mogą wreszcie swobodnie mówić i działać, jeszcze bliższe wydaje im się słynne określenie prezydenta Reagana, oskarżające Związek Sowiecki o bycie «Imperium Zła». Określenie przemawia do nich lepiej, niż wszelakie bardziej wyważone oceny akademickie” . [8 1 5 ]

Podobne reakcje miały miejsce nawet wśród Sowietów zajmujących wysokie stanowiska. Minister spraw zagranicznych Borysa Jelcyna, Andriej Kozyriew, przywołał sformułowanie Reagana w sierpniu 1991 roku, mówiąc, że błędem jest stosowanie określenia „Związek Socjalistycznych Republik Radzieckich. Było to raczej, jak powiedziano, Imperium Zła” . [8 1 6 ]

Genrich Trofimenko, uczony i były dyrektor prestiżowego Instytutu Studiów nad USA i Kanadą Rosyjskiej Akademii Nauk, powiedział w 1993 roku, że użyte przez Reagana określenie „Imperium Zła” „było prawdopodobnie nazbyt łagodne, biorąc pod uwagę fakty, które wychodzą obecnie na jaw odnośnie Rosji, także dzięki Rosji”

[8 1 7 ]

.

Podobnego rodzaju reakcję dostrzec można było u pracującego w Ministerstwie Spraw Zagranicznych Siergieja Tarasenko, który w latach 1985-1991 sprawował funkcję asystenta ministra spraw zagranicznych Związku Sowieckiego – Eduarda Szewardnadze. Tarasenko, rozpoczynając swoje przemówienie w 1993 roku w New Jersey, wyjaśnił, że ilekroć prezydent Stanów Zjednoczonych (albo sekretarz generalny ZSRR) powiedział coś, co „podgrzewało atmosferę”, wówczas sowieckie MSZ, aby poradzić sobie z zaistniałą sytuacją, momentalnie zaczynało szacowanie szkód, jakie owa wypowiedź wywołała. Można by pomyśleć – opowiadał Tarasenko – że uwagi Reagana odnośnie „Imperium Zła” spowodują zamęt w sowieckim MSZ. Tak jednak nie było. „Rzekłbym, że w MSZ właściwie nie braliśmy przemówienia Reagana na poważnie – wyznawał Tarasenko. – Chyba zdawaliśmy sobie sprawę, że byliśmy źli. Cóż więc w tym nowego? Prezydent powiedział: «To jest Imperium Zła!». Cóż... jesteśmy Imperium Zła... Nie stanowiło to dla nas problemu” . [8 1 8 ]

Teolog i uczony Michael Novak przytacza historię kolacji, na której spotkali się amerykańscy i sowieccy negocjatorzy do spraw zbrojeń dobrych kilka lat po rozwiązaniu Związku Sowieckiego. Kiedy zebrani zaczęli w pewnym momencie spekulować o tym, co przesądziło o tym rozpadzie, jeden z byłych generałów Armii Czerwonej, zarumieniony nieco od alkoholu, przerwał rozważania, wyznając z zapałem: „Wiecie, co spowodowało upadek Związku Radzieckiego? Wiecie?”. Uderzył pięścią w stół i zagrzmiał ponownie: „To przeklęte przemówienie o Imperium Zła! Wszystko to jego wina!”. Widząc pytający wzrok jednego z Amerykanów, generał wyjaśnił: „To naprawdę było Imperium Zła” . [8 1 9 ]

Edmund Morris wskazuje, że „wielu Rosjan przyznaje, iż po raz pierwszy zaczęło się godzić z faktem, że stanowią oni system zła, wtedy, gdy użył on [Ronald Reagan – przyp. tłum.] tego języka – języka biblijnego – «Imperium Zła»” . Pomógł on „krajowi... zorientować się, że był naprawę zły” . Morris podkreślił też później, że słowo „zło” bardzo głęboko przeniknęło do rosyjskiej duszy. Przebywający w 1983 roku w Moskwie ludzie z Zachodu opowiadali o gwałtownym szoku, jaki dało się wówczas wyczuć w Związku Sowieckim. Jeden z nich mówił Morrisowi: „W ciągu jednej doby widać było w całym społeczeństwie reakcję: wstręt do samych siebie”. Różni prezydenci mówili już w przeszłości źle na temat komunizmu – zauważał obserwator – ale żaden nie zrobił tego dotąd tak „bezpośrednio”, przy użyciu „tak jasnego języka” . [8 2 0 ]

[8 2 1 ]

[8 2 2 ]

Obecnie nietrudno już wśród obywateli rosyjskich wyczuć sympatię wobec przemówienia Reagana. Za przykład niech posłuży Arkadij Muraszew, szef moskiewskiej policji, przywódca ruchu Demokratyczna Rosja i bliski współpracownik Borysa Jelcyna. Powiedział on Davidowi Remnickowi, dziennikarzowi z „Washington Timesa”: „Nazwał nas [Sowietów – przyp. tłum.] «Imperium Zła». Czemu na Zachodzie śmialiście się z niego? Miał rację!”

[8 2 3 ]

.

Innym przykładem jest Aleksandr Donskij, urodzony w 1954 roku Ukrainiec, który służył w Armii Czerwonej, a następnie pracował dla elitarnej jednostki zajmującej się sowiecką bronią nuklearną. Donskij, obserwujący sowiecką opresję religijną osobiście, mówił, że nie czuł się obrażony Reaganowym sformułowaniem „Imperium Zła”. „Zgadzałem się – przyznawał. – Mówił prawdę. W tamtym czasie nie cieszyliśmy się wolnością polityczną, społeczną, ekonomiczną ani religijną. Miał w zupełności rację” . [8 2 4 ]

Donskij powiedział więcej na ten temat w październiku 2000 roku. W miasteczku, z którego pochodził, znajdowała się tylko jedna cerkiew. Fakt ten bolał go bardzo, biorąc pod uwagę „tysiąc pięćset lat” tradycji religijnej Rosji. W dodatku cerkiew ta „ściśle współpracowała z KGB”. Według Donskija nielegalny był chrzest dziecka, którego ojciec należał do partii komunistycznej. „Konstytucja ZSRR deklarowała wolność religijną, ale nie przestrzegano jej” – żalił się. Dokonując oceny końcowej, rzekł: „Związek Sowiecki pozostawał w dziewięćdziesięciu dziewięciu procentach krajem ateistycznym” . [8 2 5 ]

Zapytany, czy wyrażenie Reagana pomogło mu, czy też uraziło go w jakiś sposób, odparł: „Być może wpłynęło to nieco na stosunki amerykańsko-sowieckie, ale pomogło zniszczyć ZSRR i stworzyć lepszy kraj. Wpłynęło na Gorbaczowa. Zapewne przyspieszyło też reformy Związku Sowieckiego”. Donskij zawsze wyrażał się pozytywnie o Gorbaczowie i wierzył, że zasługę zakończenia zimnej wojny należy przypisywać tak jemu, jak i Reaganowi. O Imperium Zła Reagana mówił: „To właśnie przemówienie i polityka Reagana pomogły skończyć zimną wojnę” . [8 2 6 ]

Gdy Donskij opowiadał, jego żona – Ukrainka Olena Dowiskajowa – kiwała głową. Zapytana, czy zgadza się z tym opisem Imperium Zła, odpowiedziała: „To całkowita prawda. Bezwzględnie” . [8 2 7 ]

Kolejną postacią, która pozytywnie przyjęła szczerość Reagana, był Władimir Bukowski – który przetrwał dwanaście lat w sowieckim gułagu, obozach pracy, więzieniach i zakładach psychiatrycznych, nazwany „szaleńcem” z uwagi na odmowę wsparcia utopijnego raju komunistów. Bukowski, żyjący obecnie w Cambridge, przemawiając w pięćdziesiątą rocznicę urodzin Stalina (5 marca 2003), potwierdził, że mowa Reagana stanowiła dla więźniów

politycznych oraz represjonowanych „wydarzenie zasadnicze”. Potwierdził także, że wyrażenie „Imperium Zła” stało się za żelazną kurtyną „niesamowicie popularne” i pozostaje takie po dzień dzisiejszy

[8 2 8 ]

. Cóż za ironia: okazało się, że sformułowanie użyte do opisu imperium

sowieckiego, odrzucone przez amerykańskich krytykantów jako niestosowne i niesprawiedliwe, zostało szybko przyswojone przez obywateli sowieckiego państwa. To, jak przemówienie Reagana wpłynęło na stosunki sowiecko-amerykańskie, opisywało również wielu dyplomatów. Jack Matlock, ambasador w Związku Sowieckim w latach osiemdziesiątych, pisał w swoich wspomnieniach Autopsy of an Empire: „Niewątpliwie wypowiedzi padające z Ameryki mają moc wspierania pewnych przyjaznych orientacji, a podcinania innych – nieprzyjaznych. Oczywistym przykładem jest tu użycie przez Ronalda Reagana terminu «Imperium Zła», który obraził w swoim czasie sowieckich przywódców, lecz przyczynił się do upadku legitymizacji dla imperium sowieckiego”

[8 2 9 ]

.

James Billington, kolejny autorytet w dziedzinie sowieckich wypowiedzi, nazwał Reagana „chyba najważniejszym” spośród amerykańskich prezydentów, którzy przyczynili się do zakończenia zimnej wojny . Podczas szczytu w Moskwie (maj – czerwiec 1988) „dwóch sowieckich reformatorów” powiedziało Billingtonowi, że aby przekonać sowieckich przywódców do polityki dostosowania się do Zachodu i do rezygnacji z konfrontacji z nim, [8 3 0 ]

powoływali się oni właśnie na „bezprecedensowo niedyplomatyczne” przemówienie Imperium Zła . [8 3 1 ]

W Europie Wschodniej, gdzie prześladowania sowieckie były na porządku dziennym, Reaganowy opis Związku Sowieckiego postrzegano według George’a Weigela, autora bestsellerowej biografii Jana Pawła II Świadek Nadziei – „po prostu jako oczywistość” . To samo mówił Jan Winiecki, doradca Solidarności do spraw ekonomicznych, a obecnie profesor uniwersytetu we Frankfurcie. Tak opisywał on reakcje w swoim środowisku, mówiąc o przemówieniu Reagana: „Dla nas, rzecz jasna, pokazywało ono prawdę. Lewicowi intelektualiści na Zachodzie kręcili na to nosami, a my mówiliśmy im: «O co chodzi? Jego wypowiedź była tylko stwierdzeniem oczywistości. Nie ma nad czym debatować»” . [8 3 2 ]

[8 3 3 ]

Na nieszczęście dla Reagana wiele tego rodzaju wyrażeń wdzięczności z Europy Wschodniej i byłego Związku Sowieckiego docierało do niego zbyt późno. Jednym z wyjątków była sprawa Anatolija Szarańskiego, byłego więźnia politycznego. W marcu 1977 roku dwudziestodziewięcioletni Szarański został uprowadzony przez KGB spod swojego mieszkania na przedmieściu Moskwy. Zarzucono mu szpiegostwo i zdradę kraju (zbrodnie karane śmiercią) i wysłano do więzienia Lefortowo. Spędził tam dziewięć lat, stanowiąc ilustrację do Reaganowego opisu „dysydenta religijnego uwięzionego w zimnej, brutalnej

egzystencji”. Po wyjściu na wolność Szarański spotkał się z Reaganem (i jego współpracownikami) pod koniec jego prezydentury. „Powiedziałem mu, że jego przemówienie o Imperium Zła dodawało nam otuchy” – wspominał były więzień, dodając że Reagan był „jednym z tych nielicznych, którzy rozumieli, że Związek Sowiecki był Imperium Zła i że byliśmy w stanie to zmienić... Mówił prosto w oczy. Rozumiał naturę ZSRR. Powiedziałem to, a on odwrócił się i rzekł do współpracowników: «Słyszycie, co ten pan mówi? Posłuchajcie go!». Był tam Shultz, McFarlane i Poindexter, a może i Baker”

[8 3 4 ]

.

REAKCJE AMERYKAŃSKIE PO ZIMNEJ WOJNIE W ciągu dwóch dekad oblicze świata poważnie się odmieniło, na tyle, że w 1999 roku, dzień przed dziesiątą rocznicą upadku muru berlińskiego, nie kto inny jak Bill Clinton (pierwszy prezydent demokratów po Reaganie), pochwalił swego poprzednika, mówiąc o nim: „Prezydent Reagan, który powiedział tak wyraźnie... że imperium sowieckie było złem” . [8 3 5 ]

Słowa Reagana rozważano także w środowiskach akademickich. Historyk Alonzo Hamby nazwał jego wystąpienie „niezwykle interesującą przemową”, która została „skarykaturowana” . „Dla tych, którzy przeczytali dokładnie ją całą, oznaczała ona wyraźne zdementowanie opinii tych, którzy twierdzili, że Reagan unika poważnych idei”. Hamby [8 3 6 ]

odnotował, że przemówienie było w istocie „opisem ludzkiej natury w kategoriach tego, co zwało się kiedyś «teologią nieortodoksyjną»”, nurtem popularnym wśród liberałów w latach czterdziestych i pięćdziesiątych . [8 3 7 ]

Interesujące komentarze pozostawił historyk Garry Wills, będący katolickim liberałem. „Wielu odniosło wrażenie (w tym i ja), że mowa Reagana o Imperium Zła była nieodpowiedzialna – pisał Wills. – Absolutyzm moralny prowokuje fanatyzm, rzecz niebezpieczną, kiedy broń nuklearna leży pod ręką gotowa do odpalenia”. Po czasie jednak Wills zaktualizował swoją wypowiedź i zaczął postrzegać „niebezpieczną” wypowiedź Reagana jako „ryzyko”, które „mogło się nie udać; które mogło wysadzić w powietrze nas wszystkich. Ale nie pociągnęło tego za sobą” . [8 3 8 ]

„Komentarze Reagana co do Związku Sowieckiego – kontynuuje Wills – nie były dla niego jakimś wybiegiem, lecz stwierdzeniem oczywistości”. Historyk wskazuje następnie: Znaczenia jego poglądom dodawała – nie tylko za granicą, ale i u siebie – jego ewidentna szczerość, wręcz prostota. David Hume powiedział, że wysiłki polityczne są o wiele bardziej skuteczne, kiedy popiera się je argumentami moralnymi, niż kiedy dla ich wsparcia odwołuje się do indywidualnego interesu. Ludzie będą

skłonni do poświęcenia w imię tego, do czego są głęboko przekonani. Niezależnie od tego, Związek Sowiecki pozostawał złem. Był słaby, lecz zły. Niewielu dostrzegało tę oczywistą słabość. On [Reagan – przyp. tłum.] otworzył nam oczy na oczywiste zło [8 3 9 ].

Wills wskazał także, że rychło po tym, jak Reagan określił Związek Sowiecki jako „Imperium Zła”, imperium to zniknęło

[8 4 0 ]

.

MOTYWACJE I KONSEKWENCJE Patrząc z perspektywy czasu, motywacje Reagana do wystąpienia z najmocniejszą w jego historii retoryką wymierzoną w Sowietów mogą nie budzić wątpliwości. „Mówiąc prosto w oczy” – jak określił to Szarański – poruszył on problem z pełną mocą, prowokując każdego – od wschodnioeuropejskich dysydentów do kremlowskich dyplomatów – do ponownego rozważenia standardów moralnych opresyjnego reżimu. Istniało jednak wiele powodów, dla których Reagan postąpił tak, a nie inaczej. Wśród nich znajdowała się jego religijna motywacja: wszak zarówno Pismo Święte, jak i Jezus Chrystus nakazywali chrześcijanom przeciwstawiać się złu „z całą mocą” . Reagan bez wątpienia uznałby bierność względem Związku Sowieckiego za zaniedbanie chrześcijańskiego [8 4 1 ]

obowiązku. Obowiązek ten dotyczył szczególnie praktycznego chrześcijanina, jakim był Dick Walker z powieści That Printer of Udell’s. Inną przyczyną śmiałego wystąpienia Reagana przeciwko Związkowi Sowieckiemu było jego przekonanie, że jest on głosem tych, którym głosu nie dano. Podobnie jak występował w imieniu niemogących mówić ofiar aborcji (był to inny ważny aspekt przemówienia Imperium Zła), tak też czuł się zobligowany do zabrania głosu w imieniu uciszonych ofiar Związku Sowieckiego. Ben Elliott odnotował, że prezydent „miał wielką słabość do tych Sowietów, którzy żyli w zniewoleniu”. Przy innej okazji powiedział: „Do więźniów politycznych na całym świecie: odwagi! Nie zostaliście zapomniani. My, wasi bracia i siostry w Panu, uczyniliśmy waszą sprawę naszą sprawą i przysięgamy, że nie ustąpimy, dopóki nie odzyskacie wolności, która należy się wam jako dzieciom Boga od urodzenia” . [8 4 2 ]

Sam Reagan mówił, że szczere słowa, jakie skierował do Związku Sowieckiego, wynikały po prostu z jego uczciwości. Po dwóch kadencjach prezydentury tak opisał on swoje motywacje: Wystarczająco długo już nasi przywódcy nie radzili sobie z właściwym określeniem tego, czym był Związek Sowiecki. Strażnicy wiedzy o naszej polityce zagranicznej, innymi słowy najbardziej liberalni uczeni, Departament Stanu i różni felietoniści, uznali, że szczerość byłaby czymś nieliberalnym i nazbyt prowokującym. Ja jednak zawsze wierzyłem, że uwypuklenie różnic jest bardzo ważne. Jest przecież tak wiele

wyborów i decyzji do podjęcia w życiu i w historii. W ciągu wielu lat system sowiecki celowo mordował swoich obywateli, wyżywał się na nich i głodził ich na śmierć. Zginęły miliony – poświadczają to książki historyczne. Innych obywateli, sprzeciwiających się systemowi, umieszczano w szpitalach psychiatrycznych, odurzając ich i wymazując ich pamięć. Czy system, który pozwala na to, nie jest złem? Czemu więc nie mielibyśmy tak go określać? Obecnie nawet sami Sowieci przyznają, że w erze Stalina unicestwiali własne społeczeństwo”[8 4 3 ].

Szczerość pozostawała dla Reagana koniecznością, ponieważ pomagała wyzbywać się wszelkich iluzji. Bud McFarlane, doradca do spraw bezpieczeństwa wewnętrznego, wyjaśniał: „Fundamentem nowego ułożenia stosunków miał być realizm. Musieliśmy pokazać, że odrzucamy wszelkie złudzenia co do marksistów” . [8 4 4 ]

Dla Reagana jego przemówienie stanowiło „filozoficzną i intelektualną krytykę podwalin marksizmu-leninizmu”

[8 4 5 ]

. Po zakończeniu urzędowania jako prezydent wspominał: „Zawsze

obawialiśmy się, że kiedy wystąpimy z czymś prostym, urazimy Sowietów. I co się stało? Myśl marksistowsko-leninowska okazała się być pusta jak wydmuszka. Każdy zdawał sobie z tego sprawę w latach osiemdziesiątych, ale nikt tego głośno nie mówił” . Oczywiście, nie [8 4 6 ]

wszyscy o tym wiedzieli, ale to właśnie on chciał im o tym głośno powiedzieć. Reagan bardzo pragnął jasności w zimnej wojnie. W wywiadzie udzielonym niechętnemu mu brytyjskiemu dziennikarzowi (dziesięć dni po wygłoszeniu przemówienia Imperium Zła) prezydent wyjaśnił, że jego celem pozostawało wyrażenie „różnic, jakie istnieją w światopoglądzie między nami a nimi i realistyczne spojrzenie na nie...”. Powiedział też: „Mieliśmy już w przeszłości do czynienia z próbami zacierania lub ukrywania tych różnic pod płaszczykiem dyplomacji, polityki odprężenia i tak dalej. Stwierdziłem bardzo jasno, czym są według mnie owe różnice” . [8 4 7 ]

Reagan chciał, aby Sowieci dokładnie wiedzieli, jakie zajmuje stanowisko. W swoich wspomnieniach pisał: Moim celem było przypomnienie Sowietom, że wiemy, co oni kombinują... Chciałem, aby Andropow wiedział, że zdajemy sobie sprawę, kim naprawdę są Sowieci. Szczerze mówiąc, myślę, że udało się to zrobić, chociaż niektórzy – jak na przykład Nancy – próbowali mnie przekonać, aby w tym wystąpieniu spuścić nieco z tonu. Powiedziałem Nancy, że w używaniu takiej retoryki mam swój cel. Pragnąłem, żeby Rosjanie wiedzieli, że dobrze rozumiem ich system i to, za czym się opowiadają[8 4 8 ].

Obok strategicznych motywacji przemówienia Imperium Zła Reaganowi przyświecały także cele taktyczne związane z delikatnymi, dyplomatycznymi stosunkami, które rodziły się między Stanami Zjednoczonymi a Związkiem Sowieckim. Prezydent liczył, że jego bombastyczne przemówienie stanie się bronią mającą poprawić stosunki między mocarstwami na zasadzie: pokój dzięki sile; że pchnie ono naprzód negocjacje.

Jednym z nieporozumień dotyczących Reagana była opinia, że uderza on we wroga w sposób zupełnie nieprzemyślany i pozbawiony celu. Prawda jest jednak taka, że mowie Imperium Zła przyświecała rozważna, nieprzypadkowa intencja. Reagan wyjaśniał później: „Chociaż wielu liberalnych mędrców naskakiwało na moje przemówienie w Orlando, mówiąc że nieświadomie stosowałem w nim lekkomyślne chwyty retoryczne, które prowokowały Sowietów do wojny, to tak naprawdę obecna w nim (i w innych przemówieniach) napastliwość była od dawna zamierzona”

[8 4 9 ]

.

Innymi słowy, wybór słownictwa dokonany przez Reagana miał na celu zagonić Sowietów do stołu negocjacyjnego, gdzie rzeczywisty postęp mógłby zostać osiągnięty. Członkowie jego administracji potwierdzają, że prezydent przedsięwziął swego rodzaju dwutorową dyplomację: ganiącą publicznie Związek Sowiecki z jednej strony, a wzywającą do negocjacji z drugiej . Jednym z nich był Donald Regan, szef administracji prezydenckiej, który wspomina: „Wszelkie posunięcia Reagana w polityce zagranicznej” – takie jak rozbudowa arsenału militarnego, krytyka polityki sowieckiej, planowanie SDI czy „publiczna [8 5 0 ]

retoryka nakierowana na konfrontację przy prywatnych sygnałach gotowości do porozumienia” – czynione były z myślą, że pewnego dnia, gdy usiądzie on do stołu negocjacyjnego z przywódcą Związku Sowieckiego, podpisany zostanie układ zakazujący istnienia broni masowego rażenia

[8 5 1 ]

.

Najlepiej chyba dwutorowość polityki Reagana uchwycił jednak Tony Dolan. W 1993 roku wskazał on, w jaki sposób prezydent w swoich kluczowych przemówieniach (szczególnie tych najbardziej ostrych) wprowadził „nowe, kontrowersyjne podejście do dialogu sowiecko-amerykańskiego i ich wzajemnej relacji. Częścią strategii nakierowanej na wykorzystanie psychologicznych słabości totalitaryzmu i osłabienie jego bezkompromisowości była odtąd szczerość” . [8 5 2 ]

Przemyślaną strategię prezydenta potwierdza też Bill Clark . Reagan był „niezwykle ostrożny”, jeśli chodzi o używanie „wojowniczego języka” – mówił Clark. „W żadnym wypadku” nie stosował go lekkomyślnie ani przypadkowo. Kiedy zaostrzał retorykę, działo się tak z jakiegoś konkretnego powodu. W istocie, Reagan w pełni zdawał sobie sprawę z niebezpieczeństwa używania ostrego języka, niejednokrotnie usuwając ze swych przemówień sformułowania – jak określił to Dolan – szczególnie „rozwścieczające” . [8 5 3 ]

[8 5 4 ]

Wreszcie Reagan potraktował przemówienie Imperium Zła jako świetną okazję do zaatakowania atmosfery moralnego relatywizmu, którą debata w amerykańskiej polityce zagranicznej przesiąknięta była od dziesięcioleci. Wielu polityków lewicowych utrzymywało bowiem, że odpowiedzialnością za wybuch i trwanie zimnej wojny powinno się obarczyć po

równo Związek Sowiecki i Stany Zjednoczone. W optyce tej żadna ze stron nie mogła się odwołać do wyznawania „lepszej” moralności. Tego rodzaju przekonanie było dla Reagana wierutną bzdurą. To Związek Sowiecki był tym, który bardzo poważnie naruszał niezbywalne prawa nadane człowiekowi przez Boga i to on

przecież mordował

miliony

istnień

ludzkich.

Ameryka pozostawała krajem

demokratycznym, „gdzie wszyscy cieszą się wolnością słowa i religii, jaką wybiorą, i gdzie mogą żyć bez strachu”. Prezydent powiedział w Miami: „Nie dajcie sobie wmówić, że nasza moralność jest równoważna moralności sowieckiej... Pod względem moralnym wobec jakiegokolwiek totalitarnego reżimu nie stoimy na tym samym poziomie, lecz wyżej, i powinniśmy być z tego dumni!” . [8 5 5 ]

Reagan, podnosząc kwestię relatywizmu moralnego w przemówieniu Imperium Zła, przypomniał słuchaczom, że w latach czterdziestych, kiedy Stany Zjednoczone cieszyły się monopolem na broń nuklearną, nie użyły one jej do uzyskania „zdobyczy terytorialnych” czy dominacji nad światem. Stwierdzenie to pojawiało się w wypowiedziach Reagana już od lat pięćdziesiątych, nawet w listach pisanych własnoręcznie do sowieckich sekretarzy generalnych . Jego wnioski były jasne i trudne do obalenia: gdyby Stalin i Sowieci posiedli monopol nuklearny, nigdy nie zachowywaliby się w podobnie pokojowy sposób . [8 5 6 ]

[8 5 7 ]

Reagan zachęcał swoich słuchaczy – ewangelicznych chrześcijan – do występowania przeciwko tym, którzy twierdzili, że Stany Zjednoczone stoją pod względem moralnym niżej niż Związek Sowiecki. Zachęcał także do odejścia od beztroskiego stawiania siebie ponad debatą, uznając że obie strony są jednakowo winne. Przekonywał, że postępowanie zgodne z sumieniem nie pozwala na ignorowanie ani faktów historycznych, ani agresywnych zaczepek złego imperium. Według Reagana wyścig zbrojeń nie był jakimś nieporozumieniem, lecz rzeczywistą walką dobra i zła . [8 5 8 ]

G

eorge Will, analizujący przemówienie piętnaście lat po jego wygłoszeniu, zaobserwował, że kluczowym celem uwag Reagana w Imperium zła było „ponowne umoralnienie” amerykańskiej polityki zagranicznej po „demoralizacji”, jakiej doświadczyła ona w okresie détente . W tym samym czasie Ed Meese wyjaśnił, że prezydent dążył do ukazania moralnego wymiaru Związku Sowieckiego . Reagan, przemawiając w stylu świętego Augustyna, przygotowywał grunt dla „wojny sprawiedliwej” – jakkolwiek „zimnej” – z Sowietami. [8 5 9 ]

[8 6 0 ]

Historyk Alonzo Hamby przyczynę początkowo krytycznego odbioru przesłania Reagana upatruje w dominującej tendencji postmodernistycznej do odejścia od jasnych rozróżnień,

szczególnie tych odnoszących się do moralności i prawdy, a zastąpienia ich wszechobecną moralną niejednoznacznością . Allan Bloom pisał w Umyśle zamkniętym: „Tym, co uraziło [8 6 1 ]

współczesne uszy, kiedy prezydent posłużył się słowem «zło», była kulturowa arogancja, supozycja, jakoby prezydent, a z nim Ameryka, wiedzieli, co jest dobre”

[8 6 2 ]

.

PRZEMÓWIENIE IMPERIUM ZŁA REAGANA pomogło w zmianie tego rodzaju podejścia na całym świecie. Kiedy po upadku Związku Sowieckiego w „Los Angeles Times” ukazał się opisujący otwarcie sowieckich archiwów artykuł pt. Niekończąca się dokumentacja zła Związku Sowieckiego ujrzy światło dzienne, nikt nie mrugnął nawet okiem . Dziesięć lat wcześniej podobny tytuł byłby nie do pomyślenia. [8 6 3 ]

W wystąpieniu z sierpnia 1992 roku przed konwencją republikanów Reagan powiedział: „My nie ugięliśmy się pod presją i ogłosiliśmy, że miejsce komunizmu jest na śmietniku historii. Nasi liberalni przyjaciele nigdy nie wyszydzali nas tak bardzo, jak wtedy. Niesłychanie irytowały ich dwa słowa: «Imperium Zła»”. Reagan zarysował także związek między jego uszczypliwym słownictwem a rozwojem zimnej wojny: „Widzieliśmy jednak to, czego nie mogli dostrzec przywódcy liberalnych demokratów: nie stanie się nic strasznego, gdy Ameryka odbuduje swoją siłę i zdecydowanie; nie stanie się nic strasznego, gdy amerykański prezydent powie prawdę. Jedynym wstrząsem miało być zniszczenie muru berlińskiego” . [8 6 4 ]

[743] David Remnick, Dead Souls, „New York Review of Books”, 19 grudnia 1991, s. 79. [744] List od Kmecha, jak i odpowiedź Reagana znajdują się w: PHF, PR, RRL, Box 5, Folder 68. [745] Tamże. [746] Wywiad z Thomasem McDillem, 31 stycznia 2003. [747] Reagan, Imperium Zła, przemówienie prezydenta na dorocznej konwencji Narodowego Stowarzyszenia Ewangelicznych Chrześcijan w Orlando na Florydzie, 8 marca 1983, w: Toboła-Pertkiewicz i Chodakiewicz (red.), Moja wizja Ameryki, s. 192-193. [748] Zob.: Reagan, Message to the Congress Transmitting the Proposed Constitutional Amedment on Prayer in Schools, 3 marca 1983. [749] Reagan, Imperium Zła, w: Toboła-Pertkiewicz i Chodakiewicz (red.), Moja wizja Ameryki, s. 196-197. [750] Tamże, s. 197. [751] Tamże. [752] Tamże, s. 198. [753] Tamże. [754] Tamże.

[755] Patrząc na inne wypowiedzi Reagana, jest to jasne. Potwierdzają to także świadectwa osób mu bliskich. [756] Tamże, s. 199. [757] Tamże, s. 199-200. [758] Tamże, s. 200. [759] Wypowiedź Clarka – cyt. za: Schweizer, Fall of the Berlin Wall, s. 76. [760] C.S. Lewis, Chrześcijaństwo po prostu (Poznań: Wydawnictwo Media Rodzina, 2002, tłum. Piotr Szymczak), s. 47. [761] Reagan mówił tak często. Ten cytat przytoczony jest przez: Lou Cannon, A Vision of America Frozen in Time, „Washington Post”, 24 kwietnia 1980, s. A1. [762] Zob.: Public Presidential Papers of Woodrow Wilson, np.: Address to Congress (Przemwienie na wspólnej sesji Kongresu), 4 grudnia 1917, t. 17, s. 8403; Seventh Annual Message to Congress, 2 grudnia 1919, t. 17, s. 8589-8592; oraz Note of State Department on Polish Situation autorstwa sekretarza stanu Bainbridge’a Colby’ego, 10 sierpnia, 1920, t. 18, s. 8864-8866. [763] Roosevelt powiadał, że jest to „stare przysłowie bałkańskie”; powszechnie uznaje się, że odnosił je do Stalina. [764] Roosevelt, On Maintaining Freedom of the Seas, 11 września 1941, i On the Declaration of War with Japan, 9 grudnia 1941. Zob. też: Gary Gregg, America Attacked: Presidential Leadership from Pearl Harbour to 9/11, tekst przygotowany na coroczne spotkanie Midwest Political Science Association (3-6 kwietnia 2003). [765] Henrik Bering, biograf Helmuta Kohla, opisuje sytuację, kiedy Kohl i Reagan mieli wypisać na oddzielnych kartkach nazwisko swojego ulubionego prezydenta XX wieku. Kiedy pokazali sobie, co napisali, okazało się, że obu wskazało Harry’ego Trumana. Henrik Bering, Helmut Kohl: The Man Who Reunited Germany, Repuilt Europe, and Thwarted the Soviet Empire (Washington, D.C.: Regnery, 1999), s. 28. [766] Cyt. za: Alonzo Hamby, Man of the People: A Life of Harry S. Truman (New York: Oxford University Press, 1995), s. 313-314. [767] Cyt. za: David McCullough, Truman (New York: Simon & Schuster, 1992), s. 262. [768] Adlai Stevenson, przemówienie przed Amerykańskim Legionem z 27 sierpnia 1952, opublikowane w: William Safire, Lend Me Your Ears: Great Speeches in History (New York: W.W. Norton, 1997), s. 72. [769] Zob.: Public Presidential Papers of Kennedy, rocznik 1961, s. 341, oraz rocznik 1962, s. 723 i nast. Zob. także: Walker, Martin, The Cold War and the Making of the Modern World (London, 1993), s. 132; oraz Hobsbawm, The Age of Extremes: A History of the World, 1914-1991 (New York: Pantheon Books, 1994), s. 231 i nast. [770] Wywiad z Williamem P. Clarkiem, 24 sierpnia 2001. [771] Wywiad z Edwinem Meese’em, 23 marca 1998. [772] Reagan, Remarks Following a Meeting with Pope John Paul II in Vatican City, 7 czerwca 1982; oraz Reagan, Address Before the Bundestag, Bonn, Republika Federalna Niemiec, 9 czerwca 1982. [773] Próbowałem się skontaktować z Dolanem wiele razy, jednak nie odpowiadał on na telefony. [774] Zob.: tekst przemówienia z przeróbkami w: PHF, PS, RRL, Box 9, Folder 150. [775] Zob.: Frank Warner, New World Order, „The Moring Call” (Allentown, 5 marca 2000), s. A1; oraz Aleksander Sołżenicyn, Aleksandr Solzhenitsyn Speaks to the West (London: The Bodley Head, 1978), s. 37 i 61. [776] Reagan miał na ten temat dwa przemówienia radiowe w czerwcu 1978 r. Zatytułował je po prostu Alex. Solzhenitsyn oraz Alex. Solzhenitsyn II. Zob.: Skinner, Anderson i Anderson, Reagan, In His Own Hand, s. 519. [777] Reagan, Address to the Roundtable National Affairs Briefing, Dallas, Teksas, 22 sierpnia 1980. [778] Morris, Dutch, s. 472.

[779] Warner, New World Order, s. A1. [780] Przykładem jest przemówienie westminsterskie z Londynu. [781] Reagan, Imperium zła, w: Toboła-Pertkiewicz i Chodakiewicz (red.), Moja wizja Ameryki, s. 198. [782] Reagan, Remarks at the Annual Convention of the National Association of Evangelicals, Columbus, Ohio, 6 marca 1984. [783] Dolan powiedział, że dla wielu obecnych w Białym Domu największy problem stanowiły fragmenty dotyczące aborcji. Zob.: Cannon, Role of a Lifetime, s. 274. [784] Zob.: Warner, New World Order, s. A1 [785] Tamże. [786] Tamże. [787] Wywiad z Edem Meese’em, 23 marca 1998. [788] Anthony Lewis, Onward Christian Soldiers, „New York Times”, 10 marca 1983. [789] Zob.: Charles Krauthammer, Reluctant Cold Warriors, „Washington Post”, 12 listopada 1999; oraz Morris, Dutch, s. 475. [790] Cyt. za: Krauthammer, Reluctant Cold Warriors, s. A35. [791] Reverend Reagan (artykuł redakcyjny), „The New Rebublic”, 4 kwietnia 1983. [792] Zob.: TASS Criticism, angielskie tłumaczenie wiadomości z 11 marca 1983, opublikowane w: FBIS, 14 marca 1983, s. A2-A3. [793] Richard Cohen, Convictions, „Washington Post”, 26 maja 1983, s. C1. [794] Don Philips, O’Neil: Mondale must attack “cold, mean” Reagan, United Press International, 19 lipca 1984. [795] Morris, Dutch, s. 475. [796] Andrew Sullivan, A Reagan Tribute, „The Sunday Times” (London), 4 lutego 2001. [797] List znajduje się w PHF, PR, RRL, Box 6, Folder 78. [798] William F. Buckley Jr, Reagan at Orlando, „National Review”, 15 kwietnia 1983. [799] Moscow Terms Speech „Bellicose”, „Facts on File”, marzec 1983, s. 164. [800] Rhetoric from the Cold War Era, „Prawda”, 10 marca 1983, s. 5. Opublikowane w: The Current Digest of the Soviet Press, 6 kwietnia, 1983, s. 19-20. [801] Manki Ponomarev, The United States: Policy with No Future, „Krasnaja Zwiezda”, 8 marca 1987, s. 3, opublikowane jako: Army Paper on Links Between Reagan, „Truman Doctrine”, w: FBIS, 13 marca 1987, s. A6-A8. [802] Zob.: Reagan Orlando Speech Reflects U.S. „Militarism”, komunikat TASS po angielsku z 9 marca 1983, opublikowany w: FBIS, 10 marca 1983, s. A1-A2. [803] Zob.: TASS Criticism, angielskie tłumaczenie wiadomości z 11 marca 1983, opublikowane w: FBIS, 14 marca 1983, s. A2-A3. [804] Zob.: Gerasimov Denunciation, transkrypt telewizji moskiewskiej z 13 marca 1983, opublikowany w: FBIS, 14 marca 1983, s. A2. [805] Tamże. [806] Komentarz Eduarda Grigoriewa, 7 listopada 1983. Transkrypt opublikowany jako U.S. „Evil Will” Seen Wrecking Seventies Accords, w: FBIS, FBIS-8-NOV-83, 8 listopada 1983, s. A4-A5. [807] G. Arbatov, The U.S. – Will There Be Changes?, „Prawda”, 17 marca 1983, opublikowane w: Arbatov Assails US „Propaganda Tricks”, „The Current Digest of the Soviet Press”, t. 1, nr 11, 13 kwietnia 1983, s. 4. [808] Wurmbrand napisał ten list 1 lutego 1984 r. List znajduje się w Bibliotece Reagana, Box 41, 027/08/01,

Folder Wurmbrand Richard. [809] Reagan, Interview with Lou Cannon, David Hoffman, and Juan Williams of the „Washington Post” on Foreign and Domestic Issues, 16 stycznia 1984. [810] Reagan, The President’s News Conference, 14 czerwca 1984. [811] Reagan, Interview with Foreign Broadcasters on the Upcoming Soviet – United States Summit Meeting in Geneva, 12 listopada 1985. [812] Wywiad z Matlockiem dla dokumentu CNN, The Reagan Years: The Great Communicator, cz. II, emisja 25 lutego 2001. [813] Zob.: A Message to Moscow, „Time”, 9 lutego 1981. [814] Przykłady: On Reagan’s Address, „Prawda” oraz „Izwiestia”, 26 września 1984, s. 5 i 4, opublikowane w: At UN, Gromyko Repeats Hardline on US, „The Current Digest of the Soviet Press”, t. 36, nr 39; 24 października 1984, s. 6; T. Kolesnichenko, In a Web of Stereotypes – Washington’s Imperial Ambitions, „Prawda”, 27 marca 1986, s. 4, opublikowane w: Has Washington Lost „Spirit of Geneva”?, „The Current Digest of the Soviet Press”, t. 38, nr 13, 30 kwietnia 1986, s. 1; Manki Ponomarev, The United States: Policy With No Future, „Krasnaja Zwiezda”, 8 marca 1987, s. 3, opublikowane jako Army Paper on Links Between Reagan, „Truman Doctrine”, w: FBIS, 13 marca 1987, s. A6-A8; Gennady Vasilyev, Of „Demons” and the President, „Prawda”, 29 kwietnia 1988, s. 6, opublikowane jako Reagan Remarks, U.S. Rights Record Condemned, w: FBIS, FBIS-SOV-88-085, 3 maja 1988, s. 5-7; Aleksandr Bovin, International Panorama, program telewizji moskiewskiej, 22 maja 1988, przetłumaczony i wydrukowany jako Senate „Dragging Its Feet”, w: FBIS, FBIS-SOV-88-099, 23 maja 1988, s. 27-28; Aleksandr Bovin, After the Third Before the Fourth, „Izwiestia”, 28 maja 1988, s. 6, opublikowane jako: Bovin on „Political Tact”, w: FBIS, FBIS-SOV-88104, 31 maja 1988, s. 21-22; Vitaliy Kobysh, What Are the Visitors Bringing With Them?, „Izwiestia”, 19 stycznia 1989, s. 5, opublikowane jako: Reagan Seen as „Insincere”, w: FBIS, FBIS-SOV-88-104, 31 maja 1988, s. 2 i inne. [815] John Lewis Gaddis, The Tragedy of Cold War History, „Foreign Affairs”, styczeń – luty 1994, t. 73, nr 1, s. 148. [816] Kozyriew w wiadomościach ABC, This Weekend With David Brinkley, 25 sierpnia 1991. Transkrypt: Brinkley ABC News, nr 513, s. 7. [817] Trofimenko cytowany w: Eric J. Schmertz et al. (red.), President Reagan and the World (Westport, Connecticut: Greenwood Press, 1997), s. 136. [818] Tarasenko powiedział to w czasie konferencji w Princeton (25-27 lutego 1993). Zob.: Wohlforth (red.), Witnesses to the End of the Cold War, s. 20. [819] Michael Novak, The Return of „Good” and „Evil”, „Wall Street Journal”, 7 lutego 2002. [820] Wywiad Lesley Stahl z Morrisem 60 Minutes, CBS, 26 września 1999. [821] Morris cytowany w: Reagan and History, „National Review”, 24 maja 1993, s. 20. [822] Morris, Dutch, s. 474. [823] David Remnick, Dead Souls, „The New York Review of Books”, 19 grudnia 1991, s. 79. [824] Wywiad z Aleksandrem Donskijem. [825] Tamże. [826] Tamże. [827] Wywiad z Oleną Dowiskajową. [828] Przed przemówieniem Reagana z 1983 r. Bukowski został wypuszczony na Zachód. Często konsultowali się z nim współpracownicy Reagana piszący dla niego przemówienia: Dolan, Mark Palmer (Departament Stanu) i John Lenczowski (doradca do spraw bezpieczeństwa); wywiad z Władimirem Bukowskim, 5 marca 2003.

[829] Jack F. Matlock Jr, Autopsy of an Empire (New York: Random House, 1995), s. 589. [830] Spostrzeżenia Jamesa Billingtona – prezentacja w Grove City College, 27 września 2001; Billington, The Foreign Policy of President Ronald Reagan, tekst przemówienia wygłoszonego na kolacji International Republican Freedom Institute, 25 września 1997, Washington, D.C., s. 2 i 4. [831] Billington, The Foreign Policy of President Ronald Reagan, s. 4. [832] George Weigel, The Final Revolution (New York: Oxford University Press, 1992), s. 22. [833] Jan Winiecki, Poland Under Communism, prezentacja w Grove City College, 6 marca 2002. [834] Szarański cytowany w: Noonan, When Character Was King, s. 213-214. [835] Cyt. za: Lawrence F. Kaplan, We’re All Cold Warriors Now, „Wall Street Journal”, 18 stycznia 2000; oraz Krauthammer, Reluctant Cold Warriors, s. A35. [836] Alonzo Hamby, The Liberal Tradition in American Politics, wystąpienie na konferencji Salvatori Fellowship, „American Politics and the Future of Constitutional Government”, the Heritage Foundation, Washington D.C., 16 czerwca 2000. [837] Alonzo Hamby, Liberalism and Its Challengers: FDR to Reagan (New York: Oxford University Press, 1985), s. 372. [838] Wills, Reagan’s America: Innocents at Home, s. XVIII. [839] Tamże. [840] Tamże. [841] Reagan, Imperium zła, w: Toboła-Pertkiewicz i Chodakiewicz (red.), Moja wizja Ameryki, s. 196. [842] Na temat Reagana i fenomenologii zła – zob.: Hamby, Liberalism and Its Challengers, s. 374. [843] Reagan, Remarks at a Conference on Religious Liberty, 16 kwietnia 1985. [844] Reagan, Speaking My Mind, s. 168-169. [845] Cannon, Role of a Lifetime, s. 274 – na podstawie wywiadu z Budem McFarlanem z 16 stycznia 1990. [846] Reagan, Speaking My Mind, s. 108. [847] Reagan, Interview with Henry Brandon of the „London Sunday Times” and New Service on Domestic and Foreign Policy Issues”, 18 marca 1983. [848] Reagan, An American Life, 569-570. [849] Tamże. [850] Wątek ten podejmę w kolejnej książce. [851] Reagan, For the Record, s. 294. [852] Anthony R. Dolan, Premedicated Prose: Reagan’s Evil Empire, „The American Enterprise”, marzec – kwiecień 1993, s. 24-26. [853] Wywiad z Williamem P. Clarkiem, 24 sierpnia 2001. [854] Anthony R. Dolan, Premedicated Prose: Reagan’s Evil Empire, s. 24-26. [855] Reagan, Remarks at a Fundraising Dinner for Senator Paula Hawkins, Miami, 27 maja 1985. [856] Inne przykłady – zob.: Reagan, Remarks at a Fundraising Luncheon for Senator Don Nickles, Oklahoma City, 5 czerwca 1985. [857] Reagan, Imperium Zła, w: Toboła-Pertkiewicz i Chodakiewicz (red.), Moja wizja Ameryki, s. 197. [858] Tamże. [859] Meese przekonuje, że Reagan „dał nadzieję” niektórym narodom zniewolonym i że „był to prezydent, który właściwie określił naturę sowieckiego imperializmu”. Ed Meese, America at the Crossroads, przemówienie

w Grove City College, 23 maja 1998. [860] Wypowiedź George’a Willa w: Reagan, „The American Experience”. [861] Hamby, Liberalism and Its Challengers, s. 374. [862] Allan Bloom, Umysł zamknięty: O tym, jak amerykańskie szkolnictwo wyższe zawiodło demokrację i zubożyło dusze amerykańskich studentów (Poznań: Wydawnictwo Zysk i S-ka, 1997, tłum. Tomasz Bieroń), s. 164. [863] Steven Merritt Miner, The Soviet Union’s Endless Paper Trail of Evil Comes to Light, „Los Angeles Times”, 15 marca 1992, s. M2. [864] Reagan, Jesteśmy krajem jutra, przemówienie na Narodowej Konwencji Republikanów w Houston, 17 sierpnia 1922), w: Toboła-Pertkiewicz i Chodakiewicz (red.), Moja wizja Ameryki, s. 287.

ROZDZIAŁ 17

Przesłanie do społeczeństw komunistycznych

„W wielu krajach ludziom nie wolno nawet czytać Biblii. Od nas zależy, czy przesłanie nadziei i zbawienia będzie mogło do nich dotrzeć”. Ronald Reagan, 9 grudnia 1983r. 8 6 5 „Nasza misja rozciąga się daleko poza nasze granice; Boża rodzina nie zna granic”. Ronald Reagan, 30 stycznia 1984r. 8 6 6

listopada 1982 roku o trzeciej nad ranem wysokiej rangi doradca prezydenta do spraw 10 bezpieczeństwa narodowego otrzymał w Waszyngtonie niecierpiący zwłoki telefon . [8 6 7 ]

Dzwonił ambasador sowiecki Antolij Dobrynin. „To musi być coś ważnego” – myślał Bill Clark. Dobrynin powiedział mu, że sowiecki sekretarz generalny Leonid Breżniew przed chwilą zmarł. Miał siedemdziesiąt sześć lat. Związek Sowiecki – dodał – oczekuje przybycia na jego pogrzeb prezydenta Reagana. Kiedy Clark obudził prezydenta, aby przekazać mu nowiny, ten odrzekł, że nie wybierze się na pogrzeb. „Nie, nie, Bill. Nie chcę tam jechać. To zadanie dla wiceprezydenta. Chciałbym, żeby moja pierwsza wizyta w Moskwie miała inne, większe znaczenie”. Przez kolejne dni czołowi doradcy Reagana sugerowali mu, aby raz jeszcze przemyślał otrzymaną propozycję. „Myślał on – powiada Clark – że hipokryzją byłoby pojawić się na pogrzebie człowieka, z którym nigdy się nie spotkał”. Zamiast tego Reagan postanowił udać się wraz z Clarkiem i Nancy do sowieckiej ambasady, by złożyć kondolencje. Clark tak wspomina tę sytuację: Kiedy dotarliśmy na miejsce, mieliśmy wrażenie, że przybyliśmy do kostnicy, choć pewnie w tym miejscu zawsze było jak w kostnicy. W zupełnym milczeniu wpisaliśmy się do księgi kondolencyjnej. [Reagan] wtedy nachylił się do nas i powiedział, mrugając okiem: „Myślicie, że mieliby coś przeciwko, gdybyśmy pomodlili się chwilkę za tego człowieka?”. Odmówiliśmy więc krótką, chrześcijańską modlitwę za spoczynek duszy przewodniczącego Breżniewa.

Dla Breżniewa i jego towarzyszy modlitwa ta z pewnością jawiła się jako daremny, zabawny akt pobożności. Dla Reagana jednak była ona czymś bardzo właściwym, a zarazem rzadką okazją zaniesienia słowa Chrystusa do bezbożnego domu. Czy przyniosła ona Breżniewowi coś dobrego – tego nie wie nikt. Garry Wills doszedł kiedyś do wniosku, że „Bóg Reagana spośród wszystkich swoich stworzeń najbardziej lubi Amerykanów” . Ronald Reagan swoimi gestami pokazywał [8 6 8 ]

jednak, że wierzy w coś przeciwnego. Wielokrotnie jako prezydent powtarzał: „Zdaję sobie sprawę, iż musimy być ostrożni w deklarowaniu, że Bóg jest po naszej stronie... jednocześnie wydaje mi się, że dobrze jest Go pytać, czy to my znajdujemy się po Jego stronie” Modlitwa stanowiła dla niego najlepszy sposób pytania.

[8 6 9 ]

.

Reagan, jak pokazuje fragment z pamiętnego przemówienia z marca 1983 roku mówiący o „kwintesencji zła”, uważał za chrześcijański obowiązek modlitwę również za komunistów. Czuł się zobligowany do rozcięcia żelaznej kurtyny, aby Boże słowo mogło swobodnie roznosić się za nią. Jego bezpośrednim celem było nie tyle nawrócenie Sowietów, ile raczej promocja chrześcijańskiej etyki, wolności religijnej i generalnej wiary w Boga. Modlitwa w ambasadzie za Breżniewa ukazuje jego myślenie: chciał zburzyć system Breżniewa, ale także pomodlić się za jego duszę. Sowiecki dziennik „Literaturnaja Gazeta” pisał, że co do intencji Reagana wobec Związku Sowieckiego „nie było wątpliwości”. „Miłe Wszechmocnemu miało być dokonanie oczyszczenia: zniszczenia Sowietów – próbowali przytoczyć myślenie Reagana redaktorzy. – Ocalmy Rosjan, wysyłając ich do chrześcijańskiego raju!” . [8 7 0 ]

Reagan niewątpliwie mógłby się śmiać z tonu wypowiedzi tego autora, ale dostrzegłby też w jego słowach ziarno prawdy.

MISJONARSKI OBOWIĄZEK Rok 1984 był czasem drugiej kampanii prezydenckiej Reagana. W styczniu (dokładnie 30 stycznia) udzielił dwóch wywiadów, w których powiedział parę słów na temat najbliższej przyszłości w polityce. Pierwszy odbył się w Różanym Ogrodzie o 9 rano, a drugi – przeprowadzony przez Davida Hartmana w programie ABC Good Morning America – o 15.30. Wypowiedzi Reagana odnośnie do ewentualnych zmian w przywództwie Ameryki zbiegły się w czasie ze zmianą na szczycie u Sowietów – dokonywaną jednakże nie poprzez cykl wyborczy, lecz zgodnie z cyklem życia. Pod koniec stycznia tegoż roku zdrowie Jurija Andropowa gwałtownie się bowiem pogorszyło. Zmarł on półtora tygodnia później – 9 lutego. Zastąpiony został przez chorowitego Konstantina Czernienko, którego rozedma płuc dręczyła do tego stopnia, że w czasie swojej inauguracji nie był w stanie podnieść ręki, aby zasalutować pochodowi. Czernienko rządził zaledwie trzynaście miesięcy. Reagan później żartował, że nie był w stanie negocjować z sowieckimi przywódcami, ponieważ – jak mówił – przywódcy ci „bez przerwy umierali”. Sowiecka nieufność względem prezydenta Ameryki nie zmniejszała się jednak.

W styczniowym artykule „Prawdy” komentator polityczny Witalij Korionow przypominał czytelnikom, że „obecny rezydent Białego Domu odwołał się do Boga, deklarując «krucjatę» przeciw socjalizmowi”

[8 7 1 ]

. Korionow wyrażał nadzieję, że nadchodzący rok będzie dla

prezydenta nieudany. Reagan natomiast 30 stycznia, między pierwszym a drugim wywiadem, udał się do wielkiej sali balowej waszyngtońskiego Hotelu Sheraton, by przemówić na corocznym Krajowym Zjeździe Dziennikarzy Chrześcijańskich (NRB). Wygłosił tam zagadkowe oświadczenie: Nasza misja rozciąga się daleko poza nasze granice; Boża rodzina nie zna granic. W waszym życiu przechodzicie rozmaite próby, ale wiedzcie, że miliony wierzących w innych krajach zmagają się z o wiele gorszymi rzeczami. Wyśmiewa się ich i prześladuje za zbrodnię, jaką jest miłowanie Boga. Każdemu dysydentowi religijnemu uwięzionemu w zimnej, brutalnej egzystencji, przesyłamy zapewnienie o naszej miłości i pomocy. Nasze przesłanie? Nie jesteście sami; nie zapomniano o was; nie traćcie waszej wiary i nadziei – któregoś dnia i wy będziecie bowiem wolni[8 7 2 ].

Nasza misja – to intrygujące wyrażenie, jak na prezydenta przemawiającego do grupy ewangelicznych chrześcijan nadających nierzadko programy o treści misyjnej i korzystających ze stacji o zasięgu światowym. Autorzy komentarzy, które pojawiły się po wystąpieniu, słusznie zauważali, że Reagan postrzegał prezydenturę także jako okazję do wypromowania swojej własnej „misji”. Nieco wcześniej dziękował on grupie katolickich duchownych (szczególnie Katolickiemu Serwisowi Informacyjnemu) za stanowienie „inspiracji dla świata desperacko poszukującego ludzi, którzy zrealizują we własnym życiu przesłanie Ewangelii”; Reagan w tym wypadku mógł równie dobrze mówić o sobie samym

[8 7 3 ]

.

Na kilka tygodni przed przemówieniem z 30 stycznia Reagan mówił w podobnym tonie: „W wielu krajach ludziom nie wolno nawet czytać Biblii. Od nas zależy, czy przesłanie nadziei i zbawienia będzie mogło do nich dotrzeć” . W grudniu tego roku, w liście do Matki Teresy prezydent cytował Pismo Święte, wyrażając pragnienie pomocy dla potrzebujących spoza Stanów Zjednoczonych i zauważając, że o podobnej potrzebie mówił już Chrystus, który opatrywał rany serc złamanych i zapowiadał wyzwolenie jeńcom . [8 7 4 ]

[8 7 5 ]

Wszystkie te uwagi skierowane były w sposób szczególny do Związku Sowieckiego, jednakże okazuje się, że adresatem duchowego przesłania Reagana był również komunistyczny i ateistyczny naród chiński. W kwietniu 1984 roku prezydent poleciał do Pekinu. 27 kwietnia, stojąc wśród chińskich przywódców, wygłosił do nich swoiste kazanie, wspominając nie tylko o potrzebie samostanowienia narodu, ale i wskazując na fakt, iż „Amerykę zbudowali ludzie poszukujący wolności wielbienia Boga i zaufania Mu, że poprowadzi ich On przez życie” . [8 7 6 ]

Na dłuższe przemówienie Reagan udał się pod koniec kwietnia do studentów chińskiego Uniwersytetu Fudan w Szanghaju. Zawsze przed młodym audytorium (gdzie maniery dyplomatyczne nie obowiązywały) wspominał jakąś kwestię związaną z wiarą. I tym razem, w połowie przemówienia, zacytował swój ulubiony fragment Deklaracji Niepodległości, ogłaszający „że wszyscy ludzie stworzeni są równi, że Stwórca obdarzył ich pewnymi nienaruszalnymi prawami”. Pod koniec mowy zaznaczył natomiast: „Istnieje jedna cecha naszego charakteru narodowego, o której chciałbym wspomnieć. Niezwykle ważna dla nas pozostaje religia oraz wiara”. Reagan wskazał, że Ameryka jest krajem wielu religii. „Jednakże większa część Amerykanów czerpie swoje przekonania religijne z Biblii Mojżesza, który wyzwolił pewien lud z niewoli; z Biblii Jezusa Chrystusa, który nakazał nam kochać swego bliźniego jak siebie samego i czynić drugiemu, cokolwiek byście chcieli, aby wam czyniono. To właśnie – stwierdził Reagan – ukształtowało nas” . [8 7 7 ]

Wspominając, że Mojżesz „wyzwolił pewien lud z niewoli”, Reagan z pewnością myślał o potrzebie wyzwolenia ludu chińskiego spod komunizmu. W chwili, gdy wypowiadał te słowa, w tamtejszych więzieniach krajowych przebywało wielu chińskich chrześcijan – niektórzy trafili tam za użycie słów mniej prowokujących, niż te z publicznego wystąpienia Reagana. Wierzył on jednak, że Bóg pomoże uwolnić ich wszystkich spod jarzma komunizmu, tak jak uwolnił kiedyś Whittakera Chambersa. Wystąpienie Reagana w Szanghaju można by przyrównać do sytuacji, w której Dutch Reagan przejąłby funkcję Nelle jako przewodniczącego Towarzystwa Misyjnego i przemawiałby do znacznie liczniejszej publiczności. Reagan postanowił skierować swoje przesłanie właśnie do młodych Chińczyków. Gdy przemawiał, audytorium wypełnione było zaciekawionymi studentami, którym zakazano praktyk religijnych. Reagan zdawał się stanowić dla nich nadzieję na lepszą przyszłość – w przeciwieństwie do osiemdziesięciolatków z tamtejszej partii komunistycznej, wiecznie przysypiających na kongresach ludowych. Dla nich właśnie – dla młodych – Reagan zarezerwował najlepszy wątek przemówienia (podobnie postąpił cztery lata później, przemawiając na Państwowym Uniwersytecie Moskiewskim). Kiedy leciał z powrotem do Białego Domu, dziennikarze na pokładzie Air Force One nie dawali mu spokoju. „Jak przyjęli [chińscy przywódcy] pana nauczanie o demokracji, Bogu, kapitalizmie i wolności?” – pytał jeden z nich. „Czy sądzi pan, że podejrzewali pana o stosowanie propagandy wobec ich obywateli?” – wtrącał inny. Reagan posmutniał, kiedy dowiedział się wówczas, że jego przesłanie zostało ocenzurowane i zakazano jego rozpowszechniania. Pocieszał się jednak, że przynajmniej wyemitowano je na żywo przez

tamtejszą telewizję – tak jak cztery lata później w Moskwie

[8 7 8 ]

.

Tydzień później papież Jan Paweł II docenił wysiłki Reagana w Chinach. W czasie spotkania w Fairbanks na Alasce papież powiedział, że jest „głęboko zaszczycony” obecnością Reagana, który właśnie powrócił z „ważnej podróży” do Chin . Musiał być pod wrażeniem [8 7 9 ]

sukcesu, jaki odniósł jego przyjaciel, przywożąc Boga do Pekinu. Była to misja, którą Jan Paweł II zawsze chciał zrealizować, ale która okazywała się dla niego niemożliwa.

MODLITWA ZA URZĘDNIKA I KOMUNISTĘ Najbardziej natarczywą antysowiecką retorykę Reagan stosował w czasie swojej pierwszej kadencji. Chociaż po reelekcji nie przestał przemawiać w sposób twardy, to jednak czas ten znacznie bardziej obfitował w dialog między nim a Kremlem. W latach jego pierwszej administracji Stany Zjednoczone i Związek Sowiecki nie spotkały się na żadnym szczycie; w czasie drugiej natomiast kadencji odbyły się spotkania w Genewie (w listopadzie 1985 roku), w Rejkiawiku (w październiku 1986 roku), w Waszyngtonie (w grudniu 1987 roku) i w końcu w paszczy lwa – w Moskwie (na przełomie maja i czerwca 1988 roku). Aż cztery spotkania w ciągu czterech lat stanowić powinny wystarczający dowód na prawdziwość stwierdzenia Jamesa Billingtone’a, że ostry język Reagana miał pomóc zagonić Sowietów do negocjacji. Na początku listopada 1985 roku, tuż przed szczytem w Genewie, Reagan przygotował tekst swojego przemówienia do narodu. Wpisał do niego uwagę (mając na myśli Związek Sowiecki), że najważniejsze jest, aby „młodzi ludzie... dowiedzieli się, że wszyscy jesteśmy dziećmi Boga” . Z upływem czasu okazało się dopiero, że to hasło oznaczało początek zdecydowanej duchowej krucjaty przeciwko Moskwie, która trwała przez resztę kadencji Reagana. [8 8 0 ]

Dwa miesiące później prezydent wyraził swoją otwartość duchową. Z okazji prawosławnych świąt powiedział, że narodziny Chrystusa „przyniosły dobrą nowinę wielkiej radości wszystkim ludziom” (kursywa Reagana). Odwołując się do „daru”, jaki przyniósł Jezus, wyznał słuchaczom: „Powiedziano nam, że w samym Związku Sowieckim znajduje się sto milionów wierzących. Nieważne, czy pochodzisz z Rosji, Ukrainy, Białorusi, Armenii, Gruzji, państw bałtyckich czy z jakiegokolwiek innego miejsca w Związku Sowieckim – wiedz, że my, w Ameryce, łączymy się z tobą w jedną rodzinę, której ojcem jest ten sam Bóg”. „Możemy się modlić razem – proponował Reagan – aby Boże przesłanie o pokoju dotknęło serc wszystkich Jego dzieci”. Reagan przywoływał chrześcijańskie nauczanie, aby

wyrazić swoją troskę o religijny „dobrobyt” wszystkich ludzi – „przykazanie Boże, aby miłować bliźniego swego jak siebie samego” (stanowiło ono po raz kolejny odbicie [8 8 1 ]

przekonań misyjnych jego matki, która w listopadzie 1947 roku napisała, że Kościół musi wspierać prace misyjne, ponieważ Bóg nakazał „kochać bliźniego swego jak siebie samego” ). [8 8 2 ]

Reagan jako prezydent czynił tego rodzaju uwagi bardzo często . Jeszcze przed szczytem w Genewie nalegał: „Wszyscy jesteśmy dziećmi Boga. Na Jego obraz został stworzony [8 8 3 ]

i urzędnik, i król, i komunista. Wszyscy bez wyjątku posiadamy dusze”. Zatem, mówił dalej: „Bardziej niż kiedykolwiek wcześniej przekonany jestem, że człowiek może odnaleźć swoje wyzwolenie jedynie gdy związuje się z Bogiem i poświęca samego siebie na służbę braciom”

[8 8 4 ]

. W lutym 1988 roku rzekł ponadto, że „dar Boży... jest dla całej ludzkości”

[8 8 5 ]

.

W październiku tegoż roku zachęcał grupę amerykańskich i sowieckich studentów, aby zrozumieli, że „wszyscy jesteśmy dziećmi Bożymi” . [8 8 6 ]

Reagan szczerze obawiał się o dusze Sowietów. Widać to było w jego modlitwach zanoszonych nie tylko za prześladowanych rosyjskich chrześcijan, ale i za zdeklarowanych ateistów w rodzaju Leonida Breżniewa, których reżim regularnie zsyłał wierzących na syberyjskie śniegi. Zawsze uważał, aby mówić, że istniejący problem wiązał się z sowieckim systemem, a nie z samymi ludźmi. Nazywał obywateli Związku Sowieckiego „najcieplejszymi, najbardziej przyjaznymi, najmilszymi ludźmi, jakich tylko można spotkać”, dodając: „Modlę się, aby ręka Boga była nad nimi”. Reagan zauważał, że między Bogiem a jego dziećmi istniała bariera – stanowił ją rząd sowiecki: „To nie ludzie, ale rządy powodują wojnę. I to nie ludzie, lecz rządy wzniosły tę barierę, która nas oddziela od siebie” . [8 8 7 ]

REAGAN CHĘTNIE MODLIŁ SIĘ SAMOTNIE, a często również z Billem Clarkiem. Jego spojrzenie na swoją rolę względem ludzi w krajach komunistycznych w czasie jego drugiej kadencji najlepiej wyraża modlitwa: O Panie, uczyń mnie narzędziem Twojego pokoju, abym siał... Wiarę tam, gdzie panuje zwątpienie. Nadzieję tam, gdzie panuje rozpacz. Światło tam, gdzie panuje mrok [8 8 8 ].

Pastor Richard Wurmbrand w jednym z listów do prezydenta zasugerował mu: „Być może rząd amerykański powinien teraz rozważyć także użycie bomby ideologicznej; bomby, której istotnym składnikiem byłaby religia” . [8 8 9 ]

Pastor wyraził dokładnie to, o co Reaganowi chodziło.

[865] Reagan, Remarks on Signing the Bill of Rights Day and Human Rights Day and Week Proclamation, 9 grudnia 1983. [866] Reagan, Remarks at the Annual Convention of the National Religious Broadcasters, 30 stycznia 1984. [867] Wywiad z Williamem P. Clarkiem, 24 sierpnia 2001. [868] Wills dodawał także, że Reagan wierzył, iż jego „Bóg upodobał sobie wszystkich Amerykanów, z wyjątkiem tych, którzy krytykują Amerykę” i że Bóg prezydenta „nie ma jednakowego upodobania we wszystkich Amerykanach”; woli On „bogatych, których bogactwo jest oznaką Jego łaski”. Bóg ten „lubi tych, którzy nie uciekają od wojen”. Nie znalazłem wszakże u Reagana potwierdzenia żadnego z tych przekonań. Żaden z doradców prezydenta i spośród jego przyjaciół, z którymi przeprowadzałem wywiad, nie zgadzał się z Willsem nawet częściowo. Źródło: Wills, Faith and the Hopefuls, s. 15. [869] Zob.: Reagan, State of the Union Address, 25 stycznia 1984. Reagan powiedział to ponownie pięć dni później – zob.: Reagan, Remarks at the Annual Convention of the National Religious Broadcasters, 30 stycznia 1984. [870] Vladimir Simonov, Political Portrait of Ronald Reagan, „Literaturnaja Gazeta”, 25 maja 1988, s. 14, opublikowane jako: Weekly Presents „Political Portrait” of Reagan, w: FBIS, FBIS-SOV-88-102, 26 maja 1988, s. 11. [871] Vitaliy Korionov, Production Line of Crimes and Hipocrisy, „Prawda”, 10 stycznia 1984, s. 14, opublikowane jako: „Unprecedented Wave” of Lies Seen in U.S., w: FBIS, FBIS-13-JAN-84, 13 stycznia 1985, s. A1. [872] Reagan, Remarks at the Annual Convention of the National Religious Broadcasters, Columbus, Ohio, 30 stycznia 1984. [873] Reagan, Remarks at the Centennial Meeting of the Supreme Council of the Knights of Columbus, Hartford, 3 sierpnia 1982. [874] Reagan, Remarks on Signing the Bill of Rights Day and Human Rights Day and Week Proclamation, 9 grudnia 1983. [875] Cytat biblijny: Iz 61,1. List Reagana pochodzi z 18 grudnia 1984 r. i znajduje się w PHF, PR, RRL, Box 11, Folder 154. [876] Reagan, Remarks to Chinese Community Leaders, Beijing (Chiny), 27 kwietnia 1984. [877] Reagan, Remarks at Fudan University, Szanghai (Chiny), 30 kwietnia 1984. [878] Reagan, Question-and-Answer Session With Reporters on the Trip to China, 1 maja 1984. [879] Reagan, Remarks at a Welcoming Ceremony for Pope John Paul II, Fairbanks, Alaska, 2 maja 1984. [880] Reagan dopisał to 12 listopada; wystąpienie miało miejsce dwa dni później. Jego tekst znajduje się w: PHF, PS, RRL, Box 21, Folder 404 i 405. [881] Reagan, Message on the Observance of Orthodox Christmas, 6 stycznia 1986. [882] Zostało to omówione w rozdziale 2. List Nelle cytowany jest w: Wills, Reagan’s America, s. 29. [883] Inne przykłady: Reagan, Remarks Following Discussions with Pope John Paul II, Watykan, 6 czerwca 1987; oraz Reagan, An American Life, s. 709. To samo powiedział przed Narodowym Stowarzyszeniem Ewangelicznych Chrześcijan zarówno 8 marca 1983, jak i 6 marca 1984 r. [884] Reagan, Remarks at the Annual Convention of the National Religious Broadcasters, 31 stycznia 1985. [885] Reagan, Remarks at the Annual National Prayer Breakfast, 4 lutego 1988.

[886] Reagan, Remarks to Participants in the Yale University – Moscow State University Exchange Project, 3 października 1988. [887] Podkreślali to w wywiadach Allen, Clark i Elliott. Wszyscy trzej wspominali o tym bez mojego zapytania. Cyt. za: Reagan, Remarks Upon Returning from the Soviet – United States Summit Meeting in Moscow, 3 czerwca 1988; oraz Reagan, Remarks and a Question-and-Answer Session at Luncheon with Radio and Television Journalists, 8 czerwca 1988. [888] William P. Clark, President Reagan and the Wall (przemówienie przed Radą Bezpieczeństwa Narodowego, San Francisco, marzec 2000), s. 10. Clark mówi, że modlitwa ta nosi nazwę modlitwy o pokój św. Franciszka. [889] Wurmbrand w liście z 30 września 1983; list znajduje się w Bibliotece Reagana w: WHORM, Alpha File, Wf-Wz, Box 41, 027/08/01, Folder Wurmbrand Richard.

ROZDZIAŁ 18

Wyprawa misyjna do Moskwy

„Świątynia komunistycznego ateizmu została zbeszczeszczona przez niego [Reagana] w ich obecności”. Sowiecki tłumacz Igor Korcziłow o wystąpieniu Reagana w Moskwie w maju 1988 r.8 9 0 „To proste: on chce chrześcijaństwa w Moskwie”. Edmund Morris[8 9 1 ]

3

maja 1988 roku w Pokoju Wschodnim w Białym Domu dało się wyczuć szczególną

atmosferę. O godzinie 14.44 odbyła się tam konferencja prasowa, na której prezydent rozmawiał z czterema rosyjskimi dysydentami religijnymi. Byli to: ksiądz Władimir Szibajew, wielebny Stefan Matwejuk, Mykola Rudenko oraz Iosif Begun. Prezydent nadał spotkaniu szczególną rangę, stwierdzając że chociaż w Białym Domu gościło już wielu ważnych ludzi – prezydentów, dyplomatów i polityków – to jednak żaden z nich „nie był znaczniejszy i nie odznaczał się większą wiarą i odwagą moralną niż ci czterej panowie” . [8 9 2 ]

Bardzo niewiele było dla Reagana rzeczy wymagających odwagi większej niż opowiadanie się za Bogiem podczas prześladowań, zwłaszcza komunistycznych. Dla prezydenta ci czterej mężczyźni byli po prostu bohaterami ducha. Złożył on im publiczną obietnicę: Obiecuję, że świadectwo wiary, jakie przynieśliście tu dzisiaj, nie pozostanie tylko w tych murach i nie pójdzie w zapomnienie, kiedy to spotkanie dobiegnie końca. Będę je miał w sercu, kiedy pojadę pod koniec tego miesiąca do Związku Sowieckiego. Powiem tam, że najbardziej odpowiednim sposobem uczczenia tysiąclecia chrześcijaństwa na Rusi Kijowskiej byłoby przyznanie tamtejszym ludziom i wszystkim wiarom Związku Sowieckiego prawa do wielbienia Boga w sposób, w jaki tego pragną ludzie.

Reagan dotrzymał obietnicy: świadectwo to zabrał w swoim sercu cztery tygodnie później i wyraził je słowem i czynem. Prezydent na konferencji prasowej powiedział słuchaczom: „Obecność tych czterech panów stanowi potwierdzenie faktu, że nasze świadectwo tu, na Zachodzie, ma duże znaczenie”. W rzeczy samej, Reagan doskonale zdawał sobie sprawę, że jego słowa wpływają na wielu, dlatego w ostatnim roku swojej prezydentury przygotowywał się do zaniesienia świadectwa wprost do Moskwy. Można by rzec, że Reagan, robiąc spis oddziałów wojskowych pod koniec zimnej wojny, umieściłby na liście także własną armię zbawienia niosącą właściwe przesłanie.

Aby bezpośrednio zanieść obywatelom Związku Sowieckiego Słowo Boże, podjął brzemienne w skutki działania. „Nie czuł najmniejszego oporu wobec dzielenia się swoimi poglądami religijnymi z Rosjanami” – mówił Richard Allen

[8 9 3 ]

. „Wolność religijna była dla

niego bardzo ważna” – podkreślał George Shultz, sekretarz stanu towarzyszący Reaganowi przy wielu spotkaniach z przywódcami sowieckimi . [8 9 4 ]

Swoją misję Reagan zamanifestował w czasie wyprawy do Moskwy na czwarte spotkanie na szczycie z Michaiłem Gorbaczowem. Odbywało się ono w dniach od 29 maja do 2 czerwca 1988 roku. Cała Moskwa stała się wówczas w oczach Reagana jednym wielkim audytorium, a dostarczone mu sowieckie mikrofony – megafonami. Ben Elliott przyznawał, że jego przełożony starał się ewangelizować obywateli Związku Sowieckiego: „Reagan pragnął, aby w tej jego historycznej wizycie każde słowo wybrzmiało dostatecznie mocno i aby było dobrze słyszane” . Potwierdził to Edmund Morris, mówiąc: „To proste: on chce chrześcijaństwa w Moskwie” . Tak było w istocie: Reagan zdawał się mieć w pamięci i realizować Chrystusowe napomnienie z Ewangelii świętego Mateusza (28,19-20): „Idźcie [8 9 5 ]

[8 9 6 ]

więc i nauczajcie wszystkie narody... A oto Ja jestem z wami przez wszystkie dni, aż do skończenia świata”. Kiedy Reagan miał siedemnaście lat, tęsknił za bujną zielenią chrześcijańskiego Eureka College; teraz, jako siedemdziesięciolatek, pragnął przekroczyć szare granice ateistycznej Moskwy. W obu przypadkach kierowała nim motywacja chrześcijańska. Mając przemawiać w Związku Sowieckim w 1988 roku, przepełniony był nadzieją, że wygłoszone przezeń Słowo Boże przyczyni się do pomnożenia wiary słuchaczy. Co ciekawe, Reagan mógł mieć także inną motywację. W prywatnym liście z lipca 1981 roku pisał: „Mam przeczucie... że religia może się okazać sowiecką piętą achillesową”. Wskazywał na pielgrzymkę Jana Pawła II do Polski, która podcięła tamtejszy komunizm . Reagan, szukający wszelkich możliwych sposobów na podkopanie sowieckiego komunizmu, musiał zdawać sobie sprawę, że jeśli w czasie swojej wyprawy do Moskwy uczyni Boga (a szczególnie chrześcijaństwo biblijne) stałym punktem odniesienia, to będzie w stanie wpłynąć na osłabienie zbrodniczego systemu i na zapoczątkowanie reform w tym kraju. W innym liście z czasów jego prezydentury wyrażał nadzieję, że „tęsknota za religią” w Związku Sowieckim, którą od dawna wyczuwał, „może być głównym czynnikiem powodującym zmianę obecnej sytuacji” . [8 9 7 ]

[8 9 8 ]

Zwyczajowo historycy administracji Reagana, opisując szczyt w Moskwie, skupiają się na problemach dyplomacji i geopolityki. Gdyby jednak oceniać historię na podstawie samych wypowiedzi Reagana, to niepodobna przeoczyć fakt, że kwestią, która w zasadniczy sposób

zaprzątała myśli prezydenta, była religia i wolność religijna. Stwierdzenie to może zdumiewać współczesnych czytelników – zdumiało ono i Sowietów. Szczyt w Moskwie ewidentnie stanowił więc dla Reagana wyprawę misyjną – zapewne pierwszą i najważniejszą. Wiele uwagi w swoich publicznych wypowiedziach poświęcił tam promowaniu wolności przekonań. Przy wielu okazjach jego przemówienia wpadały w ton ewangelizacyjny – bardziej niż w przypadku jakiegokolwiek wcześniejszego prezydenta. Jego orędzie nie było zasadniczo skierowane do przywódców sowieckich, którzy obserwować mogli jedynie, jak prezydent Stanów Zjednoczonych ponad ich głowami trafia wprost do zwykłych ludzi

[8 9 9 ]

.

DROGA DO MOSKWY Gorliwość Reagana co do promocji religii za żelazną kurtyną była ewidentna na długo jeszcze zanim dotarł on do Moskwy w 1988 roku. Grunt pod swoją wyprawę misyjną przygotowywał co najmniej od 1983 roku. W czasie pierwszej kadencji Reagan dokładał starań, aby zasięg oddziaływania religijnej stacji radiowej Głos Ameryki (VOA) poszerzał się, a ona sama rozwijała się. Miał przy tym na uwadze zwłaszcza dotarcie do imperium sowieckiego. Był to jeden z jego ulubionych projektów. W styczniu 1983 roku Reagan mógł z dumą oznajmić, że po raz pierwszy w historii Głos Ameryki nada program religijny na cały świat; nagranie odbędzie się Wigilię w waszyngtońskim kościele National Presbyterian Church. „Przywódcy mocarstw totalitarnych nie gustują obecnie w tych programach” – żartował Reagan. „Naszym obowiązkiem jednak pozostaje je nadawać” – dodawał. Język Reagana pozostawał bardzo sugestywny. Przed kim bowiem odpowiadać mają ci, którzy związani są owym „obowiązkiem” nadawania? Kim jest ten, który nakazuje im nieść Słowo Boże poza granice Stanów Zjednoczonych? [9 0 0 ]

Reagan, wskazując palcem na władze sowieckie, wygłosił w Głosie Ameryki następujące oświadczenie: Nasze przesłanie kierowane jest do tych, którzy nastają na wolność religijną. Jest ono proste: możecie pozbawiać wolności wierzących; możecie zamykać ich kościoły, konfiskować ich Biblie, dyskryminować ich rabinów i księży, ale nigdy nie uda wam się zniszczyć miłości Bożej i wolności, które płoną w ich sercach. One to zatriumfują nad wami[9 0 1 ].

„Pomyślcie tylko – mówił Reagan w tym samym oświadczeniu – najbardziej przerażająca machina wojenna w historii [Związek Sowiecki] nie jest w stanie dorównać temu jednemu

człowiekowi, silnemu, lecz troskliwemu bohaterowi, którym jest Książę Pokoju”. Tym Księciem Pokoju jest Jezus Chrystus . [9 0 2 ]

Aby wprowadzić wolność religijną w Związku Sowieckim, Reagan podejmował również inicjatywy prywatne. Jedną z nich było spotkanie (w lutym 1983 roku) z sowieckim ambasadorem Anatolijem Dobryninem – pierwsze ze spotkań sam na sam z wysoko postawionymi przedstawicielami Sowietów. Stanowiło ono punkt zwrotny zimnowojennej konfrontacji, prowadzący do jej złagodzenia. Do spotkania tego doszło bardzo niespodziewanie. Jego historia rozpoczyna się, gdy sekretarz stanu George Shultz powrócił z podróży do Chin i przygotowywał się do wylotu do Camp David. Z powodu ogromnej śnieżycy Waszyngton jednakże zamarł – lot był niemożliwy. Wtedy to Reaganowie zadzwonili do Shultzów i zaprosili ich na obiad

[9 0 3 ]

.

W czasie posiłku sekretarz rzucił uwagę, że jego prywatne spotkania z ambasadorem Dobryninem, aczkolwiek kontestowane przez część administracji, wypadają jednak korzystnie. Następnie powiedział prezydentowi, że Dobrynin zamierza zaglądnąć do jego biura we wtorek (był wówczas weekend), i zapytał Reagana, czy nie zechciałby zrobić ambasadorowi niespodzianki, zjawiając się tam. „Prezydent odpowiedział: «Wspaniale!»” – zapamiętał jego reakcję Shultz. – Miał wielką ochotę spotykać się z nimi [z Sowietami]”. Sekretarz przewidywał, że spotkanie zajmie dziesięć minut – trwało ponad godzinę

[9 0 4 ]

.

Reagan w rozmowie z ambasadorem poruszył wiele tematów. Przede wszystkim skupił się jednak na sowieckim prześladowaniu grupy rosyjskich zielonoświątkowców, którzy pięć lat wcześniej musieli szukać schronienia w moskiewskiej ambasadzie Stanów Zjednoczonych i od tego czasu tam zamieszkują. Zielonoświątkowcy chcieli swobodnie praktykować swoją wiarę i wyjechać ze Związku Sowieckiego – odmówiono im tego. „Gdyby tylko postawili stopę poza terenem ambasady, zostaliby aresztowani – żalił się Dobryninowi Reagan. – Ich zbrodnia to trzymanie się swojej religii i wiara w Boga” . [9 0 5 ]

Shultz wspomina, że w czasie tego spotkania Reagan „mocno naciskał na przestrzeganie praw człowieka”, szczególnie wobec zielonoświątkowców. Powiedział on ambasadorowi, że ich uwolnienie stanowiłoby pozytywny sygnał ze strony sowieckiego przywództwa, co mogłoby ułatwić wznowienie negocjacji Stanów Zjednoczonych ze Związkiem Sowieckim . Jeśliby Sowieci zechcieli w ten sposób przełamać istniejący impas, to Reagan nie zawstydzi Związku Sowieckiego „przesadnymi wypowiedziami, przypisywaniem sobie zasługi i przechwalaniem się”. Dobili targu: zielonoświątkowcy odzyskali wolność, a Reagan dotrzymał słowa . [9 0 6 ]

[9 0 7 ]

Shultz wyniósł ze spotkania dwa spostrzeżenia. Pierwsze: że Sowieci uświadomili sobie

głębokość troski Reagana o przestrzeganie praw człowieka. Drugie: że odkryli, iż mają do czynienia z człowiekiem, który dotrzymuje słowa. Te rzeczy okażą się kluczowe dla przyszłych negocjacji i spotkań na szczycie

[9 0 8 ]

.

Latem tego samego roku na opuszczenie Związku Sowieckiego pozwolono także drugiej grupie zielonoświątkowców. Reagan odnotował ten gest w swoich wspomnieniach: „Patrząc całościowo na relacje amerykańsko-sowieckie, wydaje się, że wypuszczenie garstki chrześcijan stanowiło wydarzenie niewielkiej wagi. Jednak w tamtym czasie byłem przekonany, że ich gest dawał nadzieję na lepszy rozwój tych relacji”

[9 0 9 ]

.

„Praktyczny chrześcijanin” w Reaganie mógł się radować – zrealizował pragnienie grupy gorliwych, wierzących Rosjan. Służył swemu Panu. Dotrzymał także słowa: nigdy nie upublicznił incydentu, mimo potencjalnej wartości propagandowej, jaką miałby on dla Ameryki. Działo się w to czasie, gdy zarówno znaczna część lewicy, jak i niektórzy teologowie (zwolennicy idei zamrożenia nuklearnego) przyrównywali Reagana do demona podżegającego do wojny nuklearnej. Epizod z zielonoświątkowcami jest bardzo znaczący. Okazał się jedynym spośród wielu problemów poruszanych w czasie pierwszych spotkań z Sowietami, wobec którego zostało podjęte tak szybkie i zdecydowane działanie. To wydarzenie, przydające grupie rosyjskich zielonoświątkowców wolność religijną, stanowiło tak naprawdę pierwsze porozumienie Reagana ze Związkiem Sowieckim. Od tego czasu prześladowani obywatele imperium sowieckiego zaprzątali myśli Reagana jeszcze częściej. Sekretarz obrony Frank Carlucci wspominał, że prezydentowi zdarzało się „chodzić w kółko z listami osób uwięzionych w Związku Sowieckim”. Ilekroć sekretarz stanu przygotowywał się do wyprawy do Związku Sowieckiego, Reagan odczytywał mu nazwiska więźniów. („Część z nich kojarzyliśmy, ale o większości nie słyszeliśmy” – wspominał Carlucci). Prezydent mówił następnie: „Chcę, abyście odczytali Sowietom te nazwiska”. „George [Shultz] odczytywał je wszystkie i ci więźniowie odzyskiwali wolność” – dodawał . [9 1 0 ]

ROSYJSKIE DUSZE I STARANIA PREZYDENTA Lata 1985-1987 przyniosły dwóm zimnowojennym przeciwnikom aż trzy spotkania na szczycie. Wszystkie stanowiły jednakże tylko preludium do czwartego spotkania w Moskwie. W tym okresie wzmożonej aktywności dyplomatycznej wiele stwierdzeń Reagana o Związku Sowieckim naszpikowanych było uwagami o Bogu.

Ciągła mowa o Bogu bardzo denerwowała twardogłowych Sowietów. „Obawiam się – żalił się w «Izwiestiach» Aleksandr Bovin w październiku 1985 roku – że prezydent ma silną pokusę, aby odgrywać rolę emisariusza sił dobra i światłości wysłanego na teologiczną dysputę przeciwko siłom zła i ciemności” . Bovin miał rację. Komentujący dla „Prawdy” wypowiedzi Reagana Grigorij Arbatow wzdychał w listopadzie 1986 roku: „Także i w tej [9 1 1 ]

przemowie prezydent nie mógł obejść się bez odniesienia do wiary i wartości religijnych”

[9 1 2 ]

.

Znowu racja. Dla Reagana nawet zirytowanie redaktorów „New York Timesa” nie stanowiło tak znaczącego punktu honoru i takiej satysfakcji, jak zdenerwowanie Sowietów w rodzaju Arbatowa czy Bovina. Aby przebić się ze swoim przesłaniem bezpośrednio do ludzi żyjących w Związku Sowieckim, prezydent poszukiwał różnych sposobów – takich jak choćby przemówienie radiowe skierowane do nich z Nowego Jorku 31 grudnia 1986 roku. W tym czasie nie tylko Reagan złożył życzenia noworoczne Rosjanom, ale i Gorbaczow życzył szczęśliwego nowego roku Amerykanom. Oba przemówienia miały się odbyć bez państwowej cenzury. Mowa Gorbaczowa była jednak konwencjonalna, podczas gdy wystąpienie Reagana bardzo różniło się od tego, jakiego oczekiwano. Wspominał on o spotkaniach w Genewie i w Rejkiawiku (to ostatnie miało miejsce zaledwie dwa miesiące wcześniej). Najbardziej jednak skupił się na wątku, który ostatnio nieustannie zaprzątał jego myśli. Powiedział, że czas noworoczny jest czasem miłości, nadziei, refleksji, oczekiwania – „czasem, kiedy ludzie w Ameryce, jak i na całym świecie zbierają się razem w rodzinach, a także z przyjaciółmi, wspominają błogosławieństwa Boże i spoglądają z nadzieją w przyszłość. To samo chciałbym uczynić dziś wieczór z wami, mieszkańcami Związku Sowieckiego” . [9 1 3 ]

Kiedy Reagan kończył wypowiadać te słowa, Kreml musiał przeklinać swój błąd w obliczeniach – od tego momentu przywódcy sowieccy stali się bowiem świadomi, jak wielkie „niebezpieczeństwa” niosą dla nich Reaganowe nieocenzurowane przemówienia na żywo . Dalej prezydent trzymał się rzeczy przyziemnych, zwracając uwagę na spotkania na szczycie czy pociski nuklearne. W połowie wystąpienia powrócił jednakże do zagadnień duchowości i praw człowieka: „Amerykanie są głęboko przejęci losem ludzi z różnych części świata. Wierzymy, że Bóg podarował święte prawa każdemu mężczyźnie, każdej kobiecie i każdemu dziecku na ziemi”. Cztery kolejne akapity przemówienia dotyczyły pokoju i praw jednostki; po nich nastąpił ostatni wątek, w którym Reagan odwoływał się do świętych i męczenników, wspominał dwukrotnie o modlitwie, a słowo „dusza” zastosował pięciokrotnie – w tym prowokacyjnie wspominając o „rosyjskiej duszy” . [9 1 4 ]

[9 1 5 ]

Cóż to takiego? – musieli się zastanawiać Rosjanie. Prawdopodobnie po raz pierwszy w życiu usłyszeli przez radio polityka mówiącego o duszy; mówiącego o tym, czego Lenin zakazywał, dokładając przez całe życie wysiłków, aby pojęcia te wyrugować z języka na zawsze. Oszałamiające dla rosyjskich uszu musiało być nawet zakończenie przemówienia Reagana, w którym użył on słów: „Niech Bóg wam błogosławi” . [9 1 6 ]

Zbliżając się do szczytu w Waszyngtonie zaplanowanego na grudzień 1987 roku, Reagan (w przemówieniu z 30 listopada tegoż roku) ganił Sowietów za trwające u nich łamanie praw człowieka, a zwłaszcza za represje na tle religijnym. Mocne słowa, których wówczas użył, wprawiały w zakłopotanie nawet niektórych z jego administracji, oczekujących przybycia do Waszyngtonu Sowietów i podpisania z nimi traktatu o likwidacji pocisków rakietowych średniego zasięgu (INF) oraz – być może – uzyskania od nich zapewnienia o postępie w przestrzeganiu praw człowieka. Departament Stanu obawiał się, aby ostre słowa prezydenta nie zniweczyły zakulisowych wysiłków dyplomatycznych. Reagan jednak nie przejął się tym i kiedy nadszedł dzień waszyngtońskiego szczytu, w prywatnym spotkaniu zrobił wrażliwemu Gorbaczowowi wykład na temat wolności religijnej . „Niewiele posunięć ze strony Sowietów pomogłoby bardziej zapewnić świat o ich szczerych zamiarach reform, niż zalegalizowanie Kościoła katolickiego na Ukrainie – [9 1 7 ]

mówił Reagan w przemówieniu 30 listopada. – Jednym z najważniejszych mierników głasnosti będzie stopień, w jakim sowieccy przywódcy zezwolą wszystkim na wolność wyboru i praktyki wyznania”. Dopóki nie dokonają się tego rodzaju zmiany – kontynuował Reagan – głasnost pozostanie „obietnicą jeszcze niezrealizowaną” . Gorbaczow – pierwszy sowiecki przywódca próbujący dokonać poważnych reform Związku Sowieckiego; człowiek, który wprowadził pojęcie głasnosti – musiał być tym rozdrażniony. Czyż nie robił on wystarczająco wiele? [9 1 8 ]

Ostrożność Reagana nie była jednak bezzasadna, jak wskazywał nagłówek tytułowej strony „Prawdy”: Wspierając zdeklarowanych ateistów – artykuł o takim tytule ukazał się w poprzednim roku, w środku ery głasnosti. Redaktor powoływał się w nim na „pilną potrzebę” „wsparcia zdeklarowanych ateistów” i dziękował 27 Zjazdowi Partii Komunistycznej za nakierowanie na „budowę komunizmu”. „Edukacja ateistyczna – pisał redaktor – jest nieodłączną, konstytutywną częścią... transformującej siły” ideologii marskistowsko-leninowskiej. Autor deklarował: Instrukcje Lenina co do stosunku klasy i partii do religii jako fałszywego światopoglądu pozostają dzisiaj aktualne. Kadry zajmujące się ideologią muszą zadbać o udoskonalenie form i metod oddziaływania ateistycznego. Potrzeba jasnego, konsekwentnego podejścia, dobrze przemyślanego programu aktywności oraz bliskiej współpracy z innymi segmentami pracy edukacyjnej...

Ważne jest, by odnaleźć optymalne sposoby wpływania na masy, grupy i poszczególne jednostki... Robotnicy powinni mieć możliwość wykazania troski o swoich kamratów i ustrzeżenia ich przed zgubnym wpływem religijnych stowarzyszeń oraz sekt poprzez donoszenie na nich. Włodzimierz Lenin nieustannie powtarzał ludziom, że im bardziej naukowo prowadzona jest walka z religijną ideologią, tym większy odniesie ona sukces... Pilną potrzebą jest zbadanie, na przykład, istoty i specyfiki stopnia religijności różnych regionów Związku Socjalistycznych Republik Radzieckich [oraz] powodów, dla których ludzie sięgają po religię... Walka przeciwko ideologii religijnej wymaga nade wszystko, aby wszyscy światli ludzie pracy oraz komuniści stali się profesjonalnymi orędownikami ateistycznej edukacji[9 1 9 ].

Patrząc na takie wiadomości pisane przez redaktorów państwowej gazety sowieckiej umieszczone na pierwszej stronie, można wybaczyć Reaganowi obawę, że nawet reformy Gorbaczowa mogą się okazać niewystarczające. Dlatego prezydent Stanów Zjednoczonych naciskał na sowieckiego przywódcę zarówno publicznie, jak i prywatnie, aż treść tego lobbingu weszła Gorbaczowowi w krew. Robiąc to, Reagan wyrażał jednocześnie nadzieję, że Związek Sowiecki otworzy się na chrześcijaństwo. Czytał on wiele na ten temat i często z pierwszej ręki słyszał świadectwa wielu uciekinierów. Mówiąc ich słowami, Reagan dostrzegał wyrytą głęboko w sercach ludzi żyjących w Związku Sowieckim tęsknotę za wolnością religijną. Jedną z osób, która go rozumiała, był towarzyszący mu w krucjacie Billy Graham. 1 grudnia 1987 roku, tuż przed szczytem waszyngtońskim, Reagan publicznie obiecał, że on i Gorbaczow „zamienią kilka słów” na temat prześladowań religijnych w Związku Sowieckim. Dodał wtedy, że Billy Graham powiedział mu, iż to, co najbardziej dręczy ludzi pod panowaniem sowieckim, to „głód religii”. I chociaż mieszkańcy Związku Sowieckiego nie mieli odwagi tego przyznać – mówił Reagan – to świadectwo Grahama zasługuje na wiarę . [9 2 0 ]

W liście, jaki Reagan otrzymał od Grahama tydzień wcześniej, kaznodzieja napisał mu, że „pod zasłoną chwiejących się babuszek” przybywających do cerkwi w Związku Sowieckim kryją się młodzi, co oznacza, że sowiecka młodzież „tęskni za Bogiem”. Graham zachęcał prezydenta, aby „miał na uwadze” ten fakt „przy wszelkich rozmowach” z Sowietami . Reagan dzielił się tą radosną wiadomością nie w jakiejś kaplicy, ale w szkole publicznej w Jacksonville na Florydzie, przed amerykańską młodzieżą. Z podekscytowaniem opisywał tam „Biblie”, jakie dotarły do niego ze Związku Sowieckiego. Gdy tamtejsi obywatele „otrzymywali Biblię, cięli ją na części, tworząc z niej małe książeczki, tak aby każdy mógł zachować przynajmniej trochę wersetów dla siebie. Nie wolno im bowiem było posiadać Biblii... Wysłali mi jedną z nich, aby pokazać, jak sobie z tym radzą” . [9 2 1 ]

[9 2 2 ]

Takie doniesienia, choć sporadyczne, podtrzymywały Reagana na duchu, podsycając jego nadzieję na duchowe odrodzenie w Związku Sowieckim. Inne dobre wieści usłyszał od

pesymistycznego na co dzień Malcolma Muggeridge’a. „Najważniejszym wydarzeniem” na świecie – pisał ten – będzie „wskrzeszenie” chrześcijaństwa w Związku Sowieckim, które pokaże, że „wszelkie wysiłki podejmowane od sześćdziesięciu lat, aby wyprać mózgi Rosjan... zakończyły się fiaskiem” . Reaganowi spodobała się ta wizja; zaczął długotrwałą korespondencję z Muggeridgem. W jednym z listów Brytyjczyk krytykował zachodnie media [9 2 3 ]

za brak relacji z tego historycznego procesu religijnego przekształcenia Związku Sowieckiego

[9 2 4 ]

. Edmund Morris wskazuje, że Reagan był niemal opętany wizją wzbierania

podziemnego ruchu religijnego, który wyleje się na powierzchnię społeczeństwa sowieckiego . [9 2 5 ]

Wszelkie pełne nadziei przemówienia Reagana o rozkwicie wiary na leninowskiej ziemi stanowiły jednak tylko rozgrzewkę do przesłania, które zaniesie on samym Sowietom pod koniec maja 1988 roku.

MISJA MOSKWA: MAJ – CZERWIEC 1988 ROKU 3 maja 1988 roku na konferencji prasowej z czterema religijnymi dysydentami Reagan zasygnalizował, że wyprawa do Moskwy będzie krucjatą o prawa człowieka, ze specjalnym naciskiem na wezwanie do zapewnienia wolności religijnej. Prezydent, po złożeniu obietnicy zaniesienia świadectwa wiary czterech jego gości do Związku Sowieckiego, przyjął chwilowo dla swoich wypowiedzi pozytywny ton, podkreślając liczne oznaki kiełkowania wolności religijnej w Związku Sowieckim. Oznaki te – jak mówił – wskazywały na zmianę w narodzie, który postanowił „przekształcić człowieka”, odrzucając „najbardziej podstawowe przekonanie judeochrześcijańskie: że Bóg, po ulepieniu Adama z prochu ziemi, tchnął w niego Bożą zasadę życia”. Podczas tej samej konferencji Reagan w typowy dla siebie sposób wywierał presję na Sowietów i Gorbaczowa – wymieniał przykłady istniejących prześladowań. „Mile widziany jest każdy pozytywny krok ze strony Sowietów – podkreślał – aczkolwiek mamy świadomość, że jeszcze bardzo wiele przed nami” . Uwagi Reagana zamknęła przytoczona zaimprowizowana historia, w której nie brakło przytyków wobec Gorbaczowa: [9 2 6 ]

Mam jeszcze coś do dodania. Całkiem niedawno pewna kobieta napisała list, do którego dołączyła egzemplarz czegoś, co można nazwać jedynie modlitwą. Opowiada ona o młodym rosyjskim żołnierzu walczącym w czasie drugiej wojny światowej. Żołnierz ten, czekając w okopie, wiedział, że jego oddział wkrótce ruszy do ataku na wroga. Patrząc w gwiazdy, po raz pierwszy w życiu zdał sobie sprawę, że całe życie uczono go, iż Bóg nie istnieje. Teraz jednak uwierzył, że jest inaczej. Wzniósł oczy ku niebiosom i przemówił z niezwykłą szczerością: „Być może, zanim noc dobiegnie końca, przyjdę do Ciebie. Mam nadzieję, że przebaczysz mi to, w co od tak dawna wierzyłem. To głupstwo, ponieważ teraz wiem, że Bóg

naprawdę istnieje”. List o tej treści znaleziono przy ciele młodego żołnierza, który wkrótce po jego napisaniu poległ w walce. Zastanawiałem się czasem, czy nie zabrać tego listu ze sobą do Moskwy. Być może sekretarz generalny zechce go przeczytać. Dziękuję wam wszystkim bardzo. Niech wam Bóg błogosławi[9 2 7 ].

Reagan rzeczywiście zawiózł ten list do Moskwy. Przeczytał go Gorbaczowowi przy pierwszym spotkaniu z nim oko w oko – 29 maja . Zanim jeszcze zaniósł to przesłanie na Plac Czerwony, komentator polityczny TASS, Anatolij Krasikow, wyśmiewał jego uwagi [9 2 8 ]

z konferencji prasowej z 3 maja. Skarżył się, że „beznadziejne i pozbawione sensu apele” prezydenta „wywołują w Związku Radzieckim jedynie ironiczny uśmiech. Będzie lepiej, jeśli [prezydent USA i Kongres] zajmą się problemem wolności sumienia na własnym podwórku”. Insynuując hipokryzję ze strony Reagana, Krasikow powiedział, że „sporo wysoko postawionych urzędników i polityków” amerykańskiego rządu „demonstruje swoją pobożność, podczas gdy ich sposób życia wskazuje, iż wiara jest dla nich jedynie przykrywką dla całkowicie nieewangelicznego postępowania” . [9 2 9 ]

Dzień później, 4 maja, Reagan wystąpił z przemówieniem, które można by nazwać jego własnymi „Czterema wolnościami”. Pierwszą i najważniejszą z nich pozostawała wolność religijna. To ją, wraz z innymi trzema, Reagan podniósł w swojej batalii o prawa człowieka w Związku Sowieckim pod koniec miesiąca

[9 3 0 ]

.

Naciski Reagana na kwestię wolności wyznania trwały przez cały miesiąc. W ostatniej mowie przez odlotem do Moskwy (25 maja) stwierdził, że będzie wywierał presję na sowieckich przywódcach, aby zwiększyli oni zakres wolności religijnej w swoim państwie . W drodze do Moskwy zatrzymał się jeszcze w Europie Zachodniej, gdzie nie przestawał drążyć sprawy. 27 maja w Finlandii, w formalnym wystąpieniu poprzedzającym szczyt moskiewski, przywołał fakt religijnej przeszłości Rosji, przypominając, że tysiąc sześćset moskiewskich dzwonnic spowodowało, iż nadano niegdyś stolicy Rosji przydomek „Miasta czterdziestu czterdziestek”. „Świat cieszy się powrotem po latach niektórych kościołów do swoich funkcji – mówił Reagan – jednakże wciąż relatywnie mało świątyń normalnie działa, a dzwonnicy nie widać prawie żadnej”. Następnie zacytował stwierdzenie Gorbaczowa, w którym sekretarz generalny powiedział: „Wśród narodu sowieckiego znajdują się wierzący... mają oni pełne prawo do godnego wyrażania swoich przekonań”. Reagan pochwalił oświadczenie Gorbaczowa, lecz nie poprzestał na tym, stwierdzając: „Istotną manifestacją dobrej woli przywódców sowieckich byłoby sprawienie, że zabiją dzwony – nie tylko w Moskwie, ale i w całym Związku Sowieckim” . [9 3 1 ]

[9 3 2 ]

Wraz ze zbliżaniem się Reagana do Moskwy, prasa sowiecka odnotowywała wszelkie jego

wypowiedzi dotyczące religii, nie szczędząc wobec nich dezaprobaty. Kolejne artykuły mówiły o presji, jaką amerykański prezydent z pewnością wywierać będzie również w Moskwie. Być może najbardziej obraźliwy artykuł ukazał się w „Izwiestiach” . Dziennik [9 3 3 ]

ten szydził z przemówienia Reagana w Finlandii, zaznaczając sarkastycznie, że „łza goryczy zwilżyła oko prezydenta”, gdy przywoływał on obraz czterdziestu czterdziestek . [9 3 4 ]

Reagan ucieszył się natomiast z powitania moskiewskiego patriarchy Pimena, który 29 maja oświadczył, że tym, co sprawiło, iż Gorbaczow, Reagan i ich ludzie mogą się spotkać razem, była „wola Boga w niebiosach”

[9 3 5 ]

.

PRZYBYCIE Samolot Reagana kierował się ku Moskwie. 29 maja sowieccy specjaliści z dumą oczekiwali przybycia gościa zza oceanu. Czekało ich pierwsze od czasów Richarda Nixona (od 1974 roku) spotkanie z prezydentem Stanów Zjednoczonych w ich stolicy. Grupa odpowiedzialna za wizytę dopięła wszystko na ostatni guzik. Ulice wokół Spaso House, gdzie miał się zatrzymać prezydent, zostały wyłożone nowym brukiem; dwa odrapane pobliskie budynki cudownie odnowiono i otynkowano na biało; brzydkie zabudowania nieopodal Kremla odmalowano w kolorach pastelowych, a pas zieleni przy szkole, którą odwiedzić miała Nancy Reagan, wysadzono nowymi roślinami . Usunięto nawet kobiety lekkich obyczajów zwyczajowo goszczące w hotelach, w których mieli się zatrzymać amerykańscy [9 3 6 ]

dziennikarze i świta Reagana. Igor Korcziłow, będący sowieckim tłumaczem rządowym przez trzydzieści lat, nazwał te przygotowania współczesnymi wioskami potiomkinowskimi [a więc pewną iluzją rzeczywistości – gubernator Grigorij Potiomkin postawił w XVIII wieku na Krymie fasady osad, aby wywrzeć wrażenie na carycy Katarzynie II – przyp. tłum.]. Władzie miasta przechwalały się, że na przywitanie Reagana zakwitną lilie i zaświeci słońce; oba te przewidywania rzeczywiście sprawdziły się . Z okazji przybycia gościa nawet skażenie środowiska przestało być widoczne – jakby na rozkaz politbiura. [9 3 7 ]

Samolot prezydencki wylądował na krótko przed godziną 14.00 na lotnisku Wnukowo 2. Ronald i Nancy Reagan o 14.05 postawili swoje stopy na sowieckiej ziemi. Witało ich bezchmurne niebo i powiewające transparenty oraz niezbyt zachęcające oblicze ministra spraw zagranicznych Andrieja Gromyko, opisanego kiedyś przez Reagana jako „starego, oziębłego stalinistę”. Konwój samochodów z Reaganem wjechał na teren Kremla przez Bramę Borowickiego. Gdy wysiadali z samochodu przed Wielkim Pałacem Kremlowskim, przywitani zostali

mnóstwem amerykańskich i sowieckich flag. Stamtąd rozpoczęli wspinaczkę wielkimi, niekończącymi się schodami, na których szczycie stało przeszło czterometrowe płótno przedstawiające Lenina rozprawiającego z Komsomołem (Komunistycznym Związkiem Młodzieży) w 1920 roku. Po dotarciu do końca schodów Reagan mógł mieć nadzieję na milszą rekompensatę trudu. Uśmiechnął się wówczas bez przekonania i szepnął: „Właściwie spodziewałem się tu czegoś podobnego”. Goście udali się do majestatycznej Sali Świętego Jerzego – olśniewającej, największej ceremonialnej komnaty Wielkiego Pałacu Kremlowskiego. Reagan wszedł z jednego końca sali, Gorbaczow z drugiego. Spotkali się na środku pokoju na czerwonym dywanie. Wymienili gesty uprzejmości i uścisnęli sobie dłonie; każdy z nich zacytował jakieś powiedzenie rosyjskie. Po tym mogli przejść do wygłoszenia oficjalnych oświadczeń. Zrządzeniem losu czy też zbiegiem okoliczności, 29 maja to była niedziela; tego dnia i podczas tej ceremonii rozpoczęła się rola Reagana jako samozwańczego emisariusza religijnego. Po kilku oficjalnych słowach zamilkł on, spojrzał w górę i zasalutował bezpośrednio sekretarzowi generalnemu i jego towarzyszom: „Dziękuję i niech panu Bóg błogosławi”. Kiedy zebranym przetłumaczono na rosyjski słowa prezydenta, obecni tam zatwardziali kremlowscy ateiści wyraźnie zbledli. Tłumacz Gorbaczowa mówił, że słowa Reagana zabrzmiały w ich uszach niczym bluźnierstwo. Zareagowali na nie wykrzywieniem twarzy. „Świątynia komunistycznego ateizmu została zbezczeszczona w ich obecności” – odnotował tłumacz w swoich zapiskach . Nieprzejednanych czerwonych ateistów chwila ta zbiła z tropu. [9 3 8 ]

O godzinie 15.26 dwóch przywódców odbyło po raz pierwszy tego dnia spotkanie w cztery oczy. Trwało ono godzinę i jedenaście minut. Rozmowa rozpoczęła się uwagami ze strony Gorbaczowa, ale gdy przyszła kolej na Reagana, natychmiast podniósł on kwestię religii w Rosji. Mówił o muzułmanach, o żydach, o protestantach i ukraińskich katolikach, podkreślając że wszyscy oni mają prawo chodzić do kościoła, jaki sobie wybiorą. Powiedział też Gorbaczowowi, że jeśli będzie on wspierał rozwój wolności wyznania, to świat jeszcze bardziej niż dotychczas zacznie w nim widzieć „bohatera” . [9 3 9 ]

Gorbaczow, odpowiadając, stwierdził, że w Rosji nie ma poważnego problemu z religią, choć wskazał na wcześniejsze, porewolucyjne „ekscesy” tego rodzaju. Nie przekonało to Reagana. Zaproponował sekretarzowi generalnemu, aby ten przyjrzał się, w jaki sposób prawa religijne gwarantowane są przez amerykańską konstytucję. Debata rozgorzała; jej zapis, dokonany przez amerykańskiego sekretarza, zajął dwie i pół strony (z dziewięciu stron spisanych w ciągu całego spotkania) . [9 4 0 ]

Michaił Gorbaczow nie mógł być jednak zaskoczony uwagami Reagana. Sześć miesięcy wcześniej, na szczycie w Waszyngtonie, jego gospodarz również zaczynał mówić o religii w najmniej oczekiwanych momentach. Pewnego razu w trakcie obiadu z sowieckim sekretarzem generalnym Reagan podniósł kieliszek, aby wznieść toast, i przywołał ducha nadchodzącego czasu, bez wahania mówiąc: Panie sekretarzu generalny, panie Gorbaczow, zadeklarował pan, że w pana kraju jest potrzeba większej głasnosti albo otwartości; świat wygląda z oczekiwaniem i z nadzieją spełnienia pańskiej obietnicy... Thomas Jefferson, jeden z ojców naszego narodu, filozof, powiedział niegdyś: „Bóg, który dał nam życie, dał nam i wolność”. Miał na myśli to, że rodzimy się, aby być wolni, i że potrzeba wolności jest tak podstawowa, jak potrzeba odżywiania się. Jako wielki rewolucjonista wiedział on również, że życie w pokoju możliwe jest jedynie wówczas, gdy poszczególni ludzie cieszą się wolnością, której pragną. Nie ma lepszej okazji do mówienia o tym, niż obecny czas świąt Bożego Narodzenia i świąt Chanuki – czas ducha, o którym pan, panie sekretarzu generalny, wspominał, opowiadając o tysiącleciu chrześcijaństwa w pana kraju i o nadziejach pańskiego narodu na lepsze życie w świecie pełnym pokoju. Nadzieje te podzielają ludzie z każdego narodu: nadzieje na zakończenie wojny; nadzieje – szczególnie w tym czasie – na prawo wielbienia Boga zgodnie z własnym sumieniem[9 4 1 ].

Tym razem, na ojczystej ziemi Gorbaczowa, Reagan był nawet bardziej natarczywy. Ten człowiek ze Środkowego Zachodu, który stał się Kalifornijczykiem, który w czasie rosyjskiej wojny domowej (1917-1923) był chłopcem uczęszczającym do kościoła w Dixon, przeprowadzał teraz, w czasie swojej wizyty w Moskwie, potężne natarcie przeciwko represjom religijnym.

KLASZTOR DANIŁOWSKI, SPASO HOUSE I KOMNATA GRANIASTA Drugi dzień szczytu w Moskwie był dla Reagana czasem obfitującym w najbardziej wzbogacające i ekscytujące wydarzenia. Wtedy to odsłonił on swoją duszę przez przywódcami religijnymi, z którymi spotkał się w odbudowanym klasztorze Daniłowskim. Klasztor ten, wzniesiony w 1282 roku, nazwany imieniem świętego księcia, stanowił oazę prawosławnego chrześcijaństwa pośrodku duchowej pustyni. Komentarze Reagana na tym spotkaniu od początku ujawniały jego prawdziwe intencje. „To dla mnie wielka przyjemność odwiedzić ten piękny klasztor i móc spotkać tych, którzy sprawili, że jego powrót do Kościoła prawosławnego stał się rzeczywistością. Zwracam się także w duchu do trzydziestu pięciu milionów wierzących, których osobiste wysiłki uczyniły możliwą odnowę tego wspaniałego miejsca” – rozpoczął . Potem kontynuował: [9 4 2 ]

Mówi się, że ikona stanowi okno pomiędzy niebem i ziemią; okno, przez które oko wierzącego może obserwować wieczność. Niemożliwe jest spoglądanie na napisane i odnowione tutaj pod kierunkiem ojca Zinona ikony, nie doświadczając jednocześnie głębokiej wiary, która żyje w sercach ludzi tego kraju. Tak jak

wiara świętych i męczenników przedstawionych na tych ikonach, tak i wasza wiara poddana została próbom i przetestowana w tyglu przeciwności. Przez to cierpienie jednakże nabrała ona mocy i gotowości na przyjęcie nowej nadziei, jaką przynosi drugie tysiąclecie chrześcijaństwa. W naszym kraju również żyjemy nadzieją na nastanie w Związku Sowieckim ery wolności religijnej. Podzielamy nadzieję, że klasztor ten nie jest zwieńczeniem, lecz symbolem rozwoju nowej polityki tolerancji religijnej, która rozciągnie się na ludzi każdego wyznania. Modlimy się, aby odnowienie tego klasztoru stanowiło dla tysięcy innych domów modlitwy, które pozostają obecnie zamknięte albo używane dla celów świeckich, sygnał do odnowy [9 4 3 ].

Wyrażając swoje nadzieje odnośnie do Związku Sowieckiego, Reagan odnosił się do cierpiących od dwóch tysięcy lat z powodu prześladowania chrześcijan, poddawanych temu, czego doświadczali święci: próbom wiary, przeciwnościom, bólowi i męczeństwu. Jak to Reagan miał w zwyczaju, powiedział swoim słuchaczom, że Amerykanie „dojmująco przeżywają sytuacje, kiedy wolność religijna odmawiana jest komukolwiek gdziekolwiek”. Przewidywał, że „niebawem wszelkie społeczności religijne, którym obecnie nie zezwala się na zarejestrowanie działalności albo których funkcjonowanie zostało zakazane (w tym ukraiński Kościół katolicki oraz Kościoły prawosławne), będą mogły praktykować swoją religię w sposób nieskrępowany i otwarty, będą mogły nauczać swoje dzieci fundamentów wiary zarówno w domu, jak i poza nim”. Odnowienie klasztoru nazwał pierwszym krokiem, który będzie miał swoją kontynuację i zaowocuje „wiosennym odrodzeniem wolności religijnej”. Namawiał wprost Gorbaczowa: „Możemy mieć nadzieję, że pierestrojce towarzyszyć będzie głębsza przebudowa, głębsze nawrócenie, głębsza metanoya, zmiana w sercu; że glasnost, która oznacza danie głosu, uwolni także nowy chór wiary wyśpiewujący pieśń chwały Bogu, który dał nam życie” . [9 4 4 ]

Cytując Sołżenicyna, który przypominał w tym miejscu Tocqueville’a (O demokracji w Ameryce), Reagan kończył przemówienie słowami: Jest taki piękny fragment, który chciałbym wam teraz przeczytać, jeśli można. Pozostawił go jeden z największych pisarzy i wierzących w tym kraju, Aleksander Sołżenicyn, a dotyczy on wiary, która jest dla tej ziemi czymś tak podstawowym jak czarne i żyzne gleby. Napisał on: „Kiedy podróżuje się drogami środkowej Rosji, zaczyna się rozumieć tajemnice kojącej rosyjskiej wsi. Tkwi ona w cerkwiach. Wznoszone są przy nich dzwonnice – zgrabne, pełne wdzięku, a jedna różna od drugiej, wyrastające ponad przyziemne drewno i strzechy. Odcięte od wiosek, niewidoczne dla siebie nawzajem, wzbijają się do samego nieba. Ludzie, którzy zwykle są samolubni i niemili, odrywają się od trywialnych trosk tego świata przez wieczorne bicie dzwonu niosące się po wsiach, polach i lasach. Bicie dzwonu przypomina im o tym, aby poświęcić czas na myślenie o wieczności”. Możemy przywoływać sobie ten obraz przed oczy, kiedy stajemy do modlitwy: że dzwony znowu zabiją, rozbrzmiewając w Moskwie i we wsiach, oznajmiając radośnie odnalezioną na nowo wolność[9 4 5 ].

Jak było do przewidzenia, wypowiedź Reagana z klasztoru oburzyła prasę sowiecką. „Nie

na miejscu jest odwiedzenie gospodarza i mówienie o jego problemach w jego własnym domu – skarżył się pewien redaktor. – Delikatnie mówiąc, zdziwiliśmy się tym, co usłyszeliśmy od prezydenta. Wciąż to samo zawodzenie o «wolność wyznania w Związku Sowieckim»”

[9 4 6 ]

.

Większość dzienników zdawała się być wyraźnie obrażona retoryką Reagana i chciała stłumić jego przesłanie. Bez względu na to, ów niepokorny gość z Gabinetu Owalnego przemówił dwie godziny później z moskiewskiej rezydencji ambasadora Stanów Zjednoczonych w Spaso House. Wśród słuchaczy znajdowali się zarówno sowieccy dygnitarze, jak i dysydenci. Ci ostatni zostali następnego dnia spotwarzeni w „Izwiestiach” oraz „Prawdzie”, która na pierwszej stronie wydania zamieściła napastliwy, pełen nienawiści artykuł dyskredytujący tych, których Reagan zamierzał uhonorować

[9 4 7 ]

.

Audytorium w Spaso House, inaczej niż w klasztorze Daniłowskim, nie było grupą religijną i z pewnością oczekiwało przesłania świeckiego . Przez dziewięćdziesiąt procent tego oficjalnego przemówienia otrzymywało je, bowiem Reagan wymieniał priorytety [9 4 8 ]

w ochronie praw człowieka, odnosząc się do swoich „czterech wolności” w Związku Sowieckim. Pozostała część przemówienia poszła jednak w innym kierunku. „W tym miejscu chciałbym mówić do was nie jako głowa rządu, lecz jako człowiek, wasz bliźni – powiedział prezydent. Przybyłem tu z nadzieją, że zrobię, co tylko będę w stanie, aby dodać wam sił”. To bezprecedensowy zwrot w historii przemówień prezydenckich. Reagan przedstawiał w nim siebie nie tyle jako przywódcę politycznego, co raczej jako kapłana lub proroka. Następnie, zakorzeniając swoją zbawczą wizję w szerzej rozumianej duchowości, zakończył mowę doraźną apologetyką: Niech mi wolno będzie podzielić się z wami jeszcze jednym moim odczuciem. Przybywając tu, będąc z wami, patrząc na wasze twarze, jestem przekonany, że historia tego trudnego wieku zostanie odkupiona na oczach Boga i człowieka i że dla wszystkich nastanie wolność. Jaka bowiem niesprawiedliwość mogłaby przełamać waszą siłę i co może być silniejszego od waszych modlitw?... Czy mogę pozwolić sobie na pewną osobistą anegdotę, która nie znajduje się w tekście przemówienia? Kiedy czasem spotykam się z niewierzącym, z ateistą, mam ochotę zaprosić go na wspaniały, najbardziej wykwintny obiad, jaki tylko można podać, a po jego zakończeniu zapytać go, czy wierzy, że kucharz, który przygotował ten obiad, istnieje. Dziękuję wam wszystkim i niech Bóg wam błogosławi[9 4 9 ].

Nietypowy to sposób na zakończenie przemówienia – dość gwałtowny, mniej bezpośredni niż Reagan miał w zwyczaju. Jednak przytoczenie tego obrazu stanowiło jakby kwintesencję przesłania prezydenta, którego oczy błyszczały, gdy – wypowiadając je –

spoglądnął na niebo. Ten spontaniczny fragment obrazujący kreacjonizm musiał zadziwić tamtejsze świeckie audytorium. Teologowie jednakże rozpoznaliby w przypowieści Reagana pewne odbicie znanej w kręgach chrześcijańskich historii, której autorstwo przypisuje się żyjącemu w XVI i XVII wieku astronomowi Johannesowi Keplerowi. Będący chrześcijaninem Kepler prowadził częste dysputy ze swoim ateistycznym kolegą i pewnego dnia, aby przekonać go do istnienia Stwórcy, skorzystał ze swojej apologetycznej kreatywności. Skonstruował zdumiewający, skomplikowany model Układu Słonecznego, w którym obracające się planety krążyły wokół Słońca, a wokół planet – księżyce. Gdy jego niewierzący przyjaciel ujrzał ten model, zdziwił się i zapytał: – Kto go zbudował? – Nikt. Zapewne pewnego popołudnia wpadł do laboratorium potężny wiatr, rozdmuchał laboratoryjne odpady, kurz i różne drobiny i w ten sposób powstał z nich ten model – odparł Kepler, fantazjując. – Czy naprawdę myślisz, że ja w to uwierzę? – spytał kolega. – Oczywiście, że nie. Ale mimo to wierzysz, że prawdziwy Układ Słoneczny z jego niewytłumaczalnymi zawiłościami po prostu stworzył się sam. To dopiero jest niedorzeczne – zripostował Kepler.

Historia Reagana mogła zadziwić proletariuszy, lecz nie Gorbaczowa. Usłyszał on bowiem tę samą opowieść już przy pierwszym osobistym spotkaniu z amerykańskim prezydentem (który opowiadał ją jeszcze nieraz, na przykład kilka tygodni później podczas wystąpienia przed amerykańskimi studentami, będącymi chrześcijanami ewangelicznymi). [9 5 0 ]

Improwizowana końcówka mowy w Spaso House mogła się wydawać nieco niezgrabna, zupełnie niepasująca do reszty przemówienia. Jednakże dla Reagana każde słowo, jakie miał wypowiedzieć do Sowietów, stanowiło okazję do wskazania wygłodzonemu duchowo narodowi na religię. Wiedział on, że wydarzenie transmitowane jest na żywo przez sowiecką telewizję, co oznaczało, iż jego duchowe przesłanie dotrze do milionów widzów. Trudno sobie więc wyobrazić, aby nie skorzystał z takiej sposobności. Zapewne tak wielka liczba odbiorców spowodowała błyskawiczne potępienie, jakie zaraz pojawiło się w komunistycznej prasie. Przekaz na żywo, transmitowany na kanale informacyjnym Wremia, nie mógł zostać ocenzurowany, dlatego postarano się go chociaż postawić pod pręgierzem. Inaczej jednak niż w przypadku przemówienia w klasztorze, które wzbudziło wśród Sowietów jedynie irytację, wystąpienie w Spaso House jeden z komunistycznych oficjeli określił jako „jawną demonstrację antyradziecką” . Właściwie określenie to oddawało jego charakter. [9 5 1 ]

DRUGI DZIEŃ SZCZYTU W MOSKWIE ZAKOŃCZYŁ SIĘ KOLACJĄ u Michaiła

Gorbaczowa w Pałacu Graniastym, w Graniastej Komnacie. Po przemówieniu sekretarza generalnego Reagan zaskoczył gospodarza kilkoma słowami wypowiedzianymi od siebie oraz prezentem: wręczył mu nagranie filmu zatytułowanego Friendly Persuation z 1956 roku z Garym Cooperem w roli głównej. Film opowiada o pewnej rodzinie kwakrów mieszkającej w stanie Indiana w czasie wojny secesyjnej. Wiara kwakrów nie zezwala na zaangażowanie w wojnę; pragną oni spokojnego życia, w którym mogliby się zajmować rolnictwem i oddawaniem chwały Bogu. W kluczowej scenie filmu do domu tych rozmodlonych chrześcijan przybywa major wojsk Unii, nakłaniając ich, aby dołączyli do walki w obronie swojego życia i własności. Pyta on bohatera granego przez Coopera: – Co by pan zrobił, gdyby wojska nieprzyjaciela zagrażały pana żonie i dzieciom? – Jeśli taka próba przyjdzie – odparł stoicko bohater – to wszystko, co mogę powiedzieć, to to, że mam nadzieję i modlę się, abym potrafił być narzędziem w rękach Boga. Módlmy się... aby dano nam siłę i łaskę potrzebną do wypełniania Jego woli.

W innej ważnej scenie do kwakrów przybywa ich sąsiad, również kwakier, któremu Konfederaci spalili stodołę. Jest żądny zemsty i rozmawia o tym z Cooperem. Sumienie bohatera targane jest sprzecznymi pragnieniami: pokoju, wojny i pytania o to, czego Bóg chce. Według tłumacza Gorbaczowa Reagan „wdał się w zawiłą analizę” tej sceny . Następnie prezydent podniósł kieliszek i wzniósł toast, ponownie szokując Sowietów konkluzją: „Niech Bóg panu błogosławi” . [9 5 2 ]

[9 5 3 ]

Z UNIWERSYTETU MOSKIEWSKIEGO DO GETSEMANE 31 maja, trzeciego dnia szczytu, prezydent przybył na Kreml o dziesiątej rano – na negocjacje z sekretarzem generalnym. Stamtąd obaj przywódcy udali się na Plac Czerwony. Gorbaczow próbował zabrać swojego gościa do Mauzoleum Lenina, jednakże prezydent nie dał się skierować w tamtą stronę, dość niezdarnie kładąc rękę na ramieniu gospodarza i obracając go grzecznie w innym kierunku. Nie pierwszy i nie ostatni raz w czasie wizyty w tym brutalnym, komunistycznym kraju pryncypia Reagana okazały się przeważyć wszelką nieprzemyślaną kurtuazję. Gorbaczow daremnie oczekiwał, że zdeklarowany antykomunista odda hołd sztywnemu, chłodnemu Leninowi. Od tego momentu jednak atmosfera spotkania ulegała poprawie. Przywódcy udali się na popołudniowy spacer po Placu Czerwonym; oglądnęli dumną katedrę świętego Bazylego,

zuchwale wygiętą ku niebiosom; ich obraz zdawał się symbolizować nastanie nowej ery w stosunkach amerykańsko-sowieckich. Tego samego dnia Reagan wystąpił z przemówieniem na Państwowym Uniwersytecie Moskiewskim – Alma Mater zarówno Michaiła, jak i Raisy Gorbaczow. Dla Reagana przemówienie te stanowiło szczyt tego szczytu. Reagan i jego sekretarz stanu Shultz przez długie miesiące naciskali na Sowietów, aby ci wyemitowali to przemówienie w państwowej telewizji. Telewizja była bowiem dla amerykańskiego prezydenta ulubionym medium. Bardzo pragnął on wykorzystać sposobność dotarcia z przesłaniem do milionów sowieckich obywateli w ich własnych domach – dokładnie tak jak docierał do milionów odbiorców w Ameryce. Gorbaczow skłonny był spełnić życzenie gościa, lecz sowieckim oficjelom włos zjeżył się na głowie, gdy je usłyszeli – zdawali sobie sprawę, że Reagan chce wykorzystać czas antenowy do wygłoszenia do sowieckiego narodu kazania o wartościach Ameryki. Dobrze pamiętając jego „kościelne” życzenia noworoczne z 1986 i 1988 roku, Sowieci postanowili tym razem ocenzurować wystąpienie, transmitując w późniejszym czasie jedynie „bezpieczne” jego fragmenty . [9 5 4 ]

Przemówienie prezydenta tak wspomina tłumacz Gorbaczowa, Igor Korcziłow: „Nie zawiodłem się... Był to prawdziwy tour de force ze strony prezydenta występującego teraz w roli wykładowcy... Moim zdaniem był to jego najlepszy występ... Wystąpienie Reagana było jednym z najlepszych przemówień, jakie zdarzyło mi się słyszeć... Jak prawdziwy profesor nauczał o prawach i obowiązkach amerykańskiego obywatela” . [9 5 5 ]

Reagan powiedział słuchaczom, że spośród najważniejszych wolności Ameryki na pierwszym miejscu pozostaje wolność wyznania; że Amerykanie „są jednym z najbardziej religijnych narodów na świecie” i że jeśli pojedzie się do „któregokolwiek amerykańskiego miasteczka”, będzie tam „kilka tuzinów kościołów” oraz „wiele rodzin, każdej narodowości, modlących się wspólnie”. Dlaczego Amerykanie pozostawali tak religijni? Ponieważ – wyjaśniał sowieckim studentom, których postrzegał jako następne pokolenie przywódców – „wiedzą oni, że wolność, zupełnie jak samo życie, nie jest czymś, co się uzyskuje, lecz jest darem od Boga”. Ci sami Amerykanie „pragną dzielić się tym darem z całym światem” . Tak jak czynił to właśnie ich prezydent. [9 5 6 ]

Odczucia Reagana były bardzo nietypowe jak na miejsce wystąpienia – obowiązującą ideologią na Państwowym Uniwersytecie Moskiewskim pozostawał wszak ateizm. Kończący uczelnie, aby uzyskać dyplom, zobligowani byli do recytacji „wyznania wiary” w państwo . Ponadto Reagan przemawiał przed gigantycznym, marmurowym, umieszczonym na wysokim, żółtym cokole popiersiem Lenina, które – jak zapamiętał – wznosiło się chyba na piętnaście metrów . Zanim rozpoczął przemówienie, obejrzał się za siebie i, spoglądając raz [9 5 7 ]

[9 5 8 ]

jeszcze na posępne, zagniewane oblicze bolszewika, westchnął. Gdy zaś otrzymał od studentów owacje na stojąco, żartował później, że odwrócił się i ujrzał, jak posąg płacze . [9 5 9 ]

Tego dnia Reagan wrócił do Spaso House, gdzie z kolei on podjął Gorbaczowa na oficjalnej kolacji. Wznosząc toast za gościa (sekretarz generalny mógł się domyślać, że tak będzie), złożył zdumiewające oświadczenie o symbolice religijnej. Drżącym głosem opowiadał dość dramatycznie i tajemniczo o „głosie”: Panie sekretarzu generalny... Wydaje mi się, że... obaj słyszymy ten sam głos, to samo naglące wezwanie. To, co ów głos mówi, może być wyrażone na różne sposoby. Myślę, że dobrze ujmuje jego treść poeta Borys Pasternak w wierszu Ogród Getsemane: „Ledwo to rzecze, już nadciąga śmiele Sług i włóczęgów zgraja, tłum zbójecki, Z ogniem i mieczem. A Judasz na czele Swój pocałunek przynosi zdradziecki. Piotr miecz dobywa, by powstrzymać sforę, I ucho słudze kapłanów usiecze. Lecz słyszy: «Oręż nie rozstrzyga sporu. Odłóż żelazo na miejsce, człowiecze»”. To właśnie ten głos: „Odłóż żelazo na miejsce, człowiecze”. To jest to wezwanie, rozkaz: abyśmy pracowali razem i abyśmy na zawsze odłożyli nasze miecze na swoje miejsce[9 6 0 ].

Trudno powiedzieć, czy Gorbaczow dostrzegł w tych słowach coś więcej, niż to, że mają one jakiś związek z chrześcijaństwem i z odłożeniem mieczy, czyli broni, które leży w interesie ludzi. Oczywiście Reagan mówił o odłożeniu mieczy, ale do poruszenia tego wątku nie potrzebowałby przypowieści o Getsemane. Podtekstem tej wypowiedzi Reagana było właśnie to, że powołał się na zapis Ewangelii Jezusa Chrystusa. Bez względu na to, co Gorbaczow wówczas zrozumiał, Reaganowi zależało przede wszystkim na pozostawieniu ewangelicznego przesłania; przesłania, które trafiłoby do szerszego grona odbiorców, a nie tylko do samego sekretarza generalnego.

ŚWIĘTO TRÓJCY W czasie wizyty w Moskwie Ronald Reagan pozostawiał religijne przesłanie, gdzie tylko mógł, nawet poza oficjalnymi wystąpieniami. Po jednym z nich – tym w Spaso House – gest religijny uczyniła także Nancy Reagan. Było to w czasie zwiedzania katedry Zaśnięcia Najświętszej Maryi Panny, na które pierwszą damę Ameryki zabrała Raisa Gorbaczow. Nancy zapytała w pewnym momencie grzecznie, lecz stanowczo, dlaczego ta katedra nie służy już, tak jak kiedyś, jako centrum modlitwy. Było to pytanie niezwykle kłopotliwe dla dumnego

ateisty, jakim była Raisa. Następnego ranka Nancy wstała wcześnie i poprosiła o umożliwienie jej oglądnięcia najwspanialszych rosyjskich ikon – kolekcji przepięknych świętych obrazów zgromadzonej w Galerii Trietiakowskiej, którą to kolekcję komuniści usunęli z widoku publicznego. Jej życzenie zostało natychmiast spełnione, a wizytę w galerii transmitowała państwowa telewizja, dając Rosjanom po raz pierwszy od wielu lat możliwość rzucenia okiem na ich zapomniane skarby . [9 6 1 ]

Piąty, ostatni dzień szczytu – czwartek, 2 czerwca – zakończył się krótką ceremonią pożegnalną, która odbyła się rankiem w Sali Świętego Jerzego. Prezydent wygłosił tam swoje ostatnie oświadczenie. Wyrażał nadzieję, w duchu świętego Jerzego, że z Bożą pomocą uda się utrzymać na świecie pokój i wolność, otwierając w ten sposób nową erę w historii ludzkości. Przypomniał państwu Gorbaczow, że przybył tu w niedzielę, i żegnając się, zacytował przysłowie rosyjskie: Troitsa: ves’ les raskroitsja (W święto Trójcy zakwitają wszystkie drzewa). Tłumacz Gorbaczowa powiedział później, że chociaż przysłowie prawdopodobnie znane było wśród rosyjskich chrześcijan, to zbiło ono (po raz kolejny) z tropu sekretarza generalnego, jak i towarzyszących mu na ceremonii ateistycznych oficjeli. Te słowa Reagana nie były jednak ostatnimi, jakie wypowiedział w Moskwie – ostatnie bowiem brzmiały: „Dziękuję i niech Bóg wam błogosławi” . [9 6 2 ]

Wizytę Reagana zakończyło więc udzielone przez niego błogosławieństwo. Jego misja została wypełniona. Pozostawiał Kreml, w którym wkrótce miała zagościć poważna debata teologiczna.

DUSZA GORBACZOWA Reagana bardzo ciekawiło, czy Gorbaczow był chrześcijaninem. Według Larry Speakes, sekretarki prasowej prezydenta, Biały Dom otrzymał przed pierwszym spotkaniem na szczycie wiadomość, że Gorbaczow w prywatnej rozmowie odwołał się do Boga, co stanowiło bezprecedensowy wyłom dla sowieckiego przywódcy . Reagan przypuszczał – zarówno przed szczytem w Moskwie, jak i w jego trakcie – że przywódca ten uznawał pewne podstawowe prawdy chrześcijaństwa wyniesione z dzieciństwa . Fascynująca dla amerykańskiego prezydenta pozostawała wizja tego swoistego pęknięcia ideologicznego w monolicie sowieckiego ateizmu. [9 6 3 ]

[9 6 4 ]

Istotnie, Gorbaczow w obecności Reagana odwoływał się do Boga przy wielu okazjach, stosując wyrażenia typu: „Bóg jeden wie” czy „tak nam dopomóż Bóg” . Zwyczaj ten amerykański prezydent zauważył już w czasie pierwszego szczytu w Genewie. Na pierwszym [9 6 5 ]

z tamtejszych spotkań plenarnych głowa Imperium Zła wtrąciła uwagę: „Nigdy nie byliśmy ze sobą w stanie wojny. Módlmy się do Boga, aby tak pozostało” . Także w Genewie [9 6 6 ]

Gorbaczow odniósł się do Boga, gdy rozmawiał z Reaganem przy kominku. Tego wieczora, wznosząc nieformalny toast, pokusił się o zapożyczenie cytatu biblijnego . W odpowiedzi na to Reagan również wzniósł toast, pochwalając odwołanie Gorbaczowa i samemu cytując [9 6 7 ]

fragment z szesnastego rozdziału Dziejów Apostolskich

[9 6 8 ]

. Reagan dobrze zapamiętał te

święte mowy i kilka miesięcy później przyznawał, że „zapadły” mu one głęboko w pamięci, wywołując „dręczące, niedające spokoju pytanie”

[9 6 9 ]

.

Mike Deaver opisuje bardzo znaczącą rozmowę, jaką odbył z Reaganem tydzień po genewskim szczycie. Deaver zauważył w słowach Reagana „uroczysty ton”, który był „zaraźliwy”. Spytał on prezydenta: – I czego się pan, panie prezydencie, dowiedział o sowieckim przywódcy, gdy spędzaliście czas razem? – On wierzy – wyszeptał w odpowiedzi Reagan. – Czy chce pan przez to powiedzieć, że sekretarz generalny Związku Sowieckiego wierzy w Boga? – dopytywał się Deaver, wiedząc, że temu państwu nie przewodzą wierzący. – Nie wiem, Mike, ale jestem święcie przekonany, że wierzy w wyższą siłę[9 7 0 ] – odparł Reagan, którego w tym momencie przekonania religijne Gorbaczowa zastanawiały bardziej niż cokolwiek innego.

Dwa lata później, na szczycie w Waszyngtonie Gorbaczow powiedział Reaganowi: „Jestem przekonany, że nasza współpraca jest wolą Bożą” . Uwaga ta została momentalnie odnotowana, jednakże niektórzy przypuszczali, że sekretarz generalny chciał poprzez nią [9 7 1 ]

wykorzystać sympatie religijne Reagana, aby polepszyć pozycję Związku Sowieckiego w prowadzonych negocjacjach . Reagan jednak nie dawał się zwodzić podobnymi sztuczkami. Już w przemówieniu radiowym z 1978 roku wskazywał on, że Leonid Breżniew powiedział prezydentowi Carterowi (na spotkaniu na szczycie tych przywódców), iż Bóg nigdy nie wybaczy im, jeśli zawiodą w swojej misji. „Wybaczcie państwo, ale nie wierzę w jego szczerość – mówił o Breżniewie Reagan. – Myślę, że użycie Bożego imienia dla zyskania uznania albo dla zmiękczenia prezydenta, który wierzy w Boga tak samo, jak Breżniew nie wierzy, jest hipokryzją” . [9 7 2 ]

[9 7 3 ]

Pozostawało jednak pytanie: czy Gorbaczow próbował sztuczki, czy też mówił szczerze? Reagan i Gorbaczow w czasie spotkań w Genewie i Waszyngtonie rozmawiali o religii. Niektóre ich konwersacje przekroczyły nawet ramy krótkiej wymiany zdań. Reagan opowiadał później, że dowiedział się od Gorbaczowa, iż jego żona, Raisa, była ateistką, ale że on sam miał kontakt z Biblią w dzieciństwie – czytała mu ją jego wierząca babcia . [9 7 4 ]

Raisa Gorbaczow była marksistką-leninistką do szpiku kości. To uczennica Lenina, która,

podziwiając bunt bolszewickich przywódców przeciwko religii, przyjęła postawę ateistyczną. Dokumenty odtajnione w maju 2000 roku ukazują Gorbaczowa, który na kolacji z Reaganami w Genewie z dumą opisuje, w jaki sposób jego żona przysłużyła się dla ateizmu . Na Reaganach nie zrobiło to oczekiwanego wrażenia. [9 7 5 ]

Z sekretarzem generalnym sprawa wyglądała jednak nieco inaczej. „Prezydent był przekonany – zapamiętała Speakes – że dzieciństwo... wywarło piętno” na Gorbaczowie . Reagan podkreślał, że chociaż sowiecki przywódca nie omieszkał podkreślać ateizmu swojej [9 7 6 ]

żony, to co do swojego życia duchowego milczał, wspominając jednak z jakiegoś powodu osobiste zaznajomienie z Biblią w latach dzieciństwa. Przy innej okazji Gorbaczow powiedział, że chrześcijanami pozostawali: jego obie babcie, dziadek oraz matka, a jedna z babć była „głęboko religijna”. Modliła się za niego, za Rosję i za świat. Ciekawym przypadkiem był drugi dziadek Gorbaczowa, który, chociaż pozostawał niewierzącym komunistą, to jednak „za swój obowiązek uważał szacunek dla wierzących”. W domu dziadków Gorbaczowa na stole ze świętymi obrazami babci stały również portrety Stalina i Lenina, tworząc wspólnie niejako kącik ikono-leninowski. Innymi słowy, dziadek Gorbaczowa stanowił przykład pokojowej koegzystencji – tolerancji religijnej; jego wpływ na sowieckiego przywódcę okazał się trwały. Gdy były prezydent Stanów Zjednoczonych Richard Nixon, który przez długi czas badał komunistyczny sposób myślenia, dowiedział się o zaskakującej postawie Gorbaczowa względem religii, zadziwił się i wysłał Reaganowi list na ten temat. Spekulował on, że Reagan „wyczuł po sposobie”, w jaki Gorbaczow odpowiedział, iż ten „sugerował, że raczej nie był” ateistą. Nixon przywoływał zdarzenie podczas kolacji na Kremlu, na której gościł u Chruszczowa w 1959 roku: Chruszczow starał się zrobić na mnie wrażenie swoim otwartym umysłem i tym, że nie jest doktrynerskim marksistą. Spojrzał na miejsce przy stole, gdzie siedział wicepremier Kozłow. Kozłow powitał mnie wcześniej na lotnisku typowo bombastyczną tyradą o osiągnięciach komunizmu. Chruszczow z wyraźną pogardą powiedział o nim: „Towarzysz Kozłow jest beznadziejnym komunistą”. Przypuszczałem, że Chruszczow próbował mi powiedzieć, iż on, który pozostawał na szczycie drabiny całego bloku komunistycznego, nie był beznadziejnym komunistą! Oznacza to, że Rosjanie potrafią stosować wybiegi, sugerując nie wprost, iż odstają od głównej linii politycznej partii. Czy postawa Gorbaczowa stanowi tego rodzaju wybieg, czy też jest ona autentyczna – będzie pan z pewnością w stanie lepiej osądzić ode mnie[9 7 7 ].

Wybieg czy szczerość? Niestety, Reagan odpowiedział Nixonowi rozmową telefoniczną, zatem nie wiadomo ostatecznie, jakie było jego stanowisko . Jakiekolwiek było, prezydent łaknął przejawów przekonań religijnych Gorbaczowa i kolekcjonował je. Dowiedział się od [9 7 8 ]

Tipa O’Neilla, który stał na czele delegacji Kongresu do Moskwy, iż podobno sekretarz generalny był zasmucony uwagą o „Imperium Zła”. „Zdawało, się, że martwiło go to bardziej niż cokolwiek innego” – opowiadał O’Neill . [9 7 9 ]

Wszystko to dla Reagana oznaczało, że sowiecki przywódca mógł być „ukrytym chrześcijaninem”. Trzeba przyznać, że Gorbaczow nigdy nie wyrażał się jasno o swojej wierze. W opublikowanej w roku 2000 książce – długo po tym, jak wszelkie powody do ukrywania swojej ewentualnej wiary ustały – odnosił się on do homo sapiens jako do „najważniejszego stworzenia Bożego” . Z drugiej strony jednak jego książka napisana jest zupełnie ze [9 8 0 ]

świeckiego punktu widzenia. Cytuje on wiodących humanistów, a po swoim spostrzeżeniu odnośnie homo sapiens pisze: „Jednym z najważniejszych zadań naszej epoki jest powrót do wiekowych wartości duchowych i moralnych dotyczących życia – do humanizmu i optymistycznego spojrzenia na rzeczywistość”. Chociaż więc w książce można znaleźć przesłanki wskazujące na wiarę Gorbaczowa w Boga, to jednak znacznie więcej w niej przemawia za tym, że (były wówczas) przywódca sowiecki pozostawał raczej pod wpływem światopoglądu New Age . [9 8 1 ]

Mimo to przebłyski chrześcijańskiego myśleniu u Gorbaczowa radowały Reagana. Niewykluczone, iż doszedł on do wniosku, że Bóg mógł wybrać sowieckiego przywódcę – tak jak Ronalda Reagana i Jana Pawła II – aby pomógł on wyprowadzić naród z duchowej niewoli.

REAGAN A WPROWADZENIE WOLNOŚCI RELIGII PRZEZ GORBACZOWA Pod rządami Michaiła Gorbaczowa religia w Związku Sowieckim zaczynała zatem rozkwitać. Był on jedynym spośród przywódców sowieckich, który nie wykazywał w stosunku do niej wrogości i właściwie powstrzymał trwające od siedemdziesięciu lat represje religijne, dając iskrę pod prawdziwe przebudzenie religijne w Rosji w latach dziewięćdziesiątych. Bez względu na to, jakie były jego osobiste motywacje, trzeba jasno stwierdzić, że przeprowadzane przez niego zmiany dotyczące religii pozostawały pod wpływem nacisków wywieranych przez Reagana. Pierwsze ważne reformy sekretarza generalnego miały miejsce wiosną 1988 roku (od kwietnia do czerwca), a więc w czasie największej presji ze strony amerykańskiego prezydenta. W kwietniu, miesiąc przed przybyciem Reagana na szczyt, Gorbaczow odbył

symboliczne, ale bardzo ważne spotkanie z patriarchą Pimenem i z innymi przywódcami kościelnymi. Krok ten został nagłośniony jako pierwsze od czasu drugiej wojny światowej spotkanie przywódcy partii komunistycznej z przywództwem Kościoła. Gorbaczow dał swoje osobiste polityczne błogosławieństwo dla ponownego otwarcia setek cerkwi i innych sanktuariów, takich jak klasztor Daniłowski czy klasztor Peczerski w Kijowie, które od czasów Stalina trwały w zawieszeniu pod kontrolą państwa. Ceremonia transmitowana była w programie informacyjnym Wremia i nadawana do stu pięćdziesięciu milionów mieszkańców Związku Sowieckiego. W czasie niej muzeum na Kremlu zwróciło Kościołowi relikwie – długo po usilnych staraniach bolszewików, aby je wszystkie skonfiskować. Kilka dni po opuszczeniu Moskwy przez Reagana Gorbaczow zezwolił na tydzień obchodów święta tysiąclecia chrześcijaństwa w Rosji. Sam nie brał udziału w uroczystościach, jednakże wśród uczestników głównej ceremonii otwarcia obchodów (10 czerwca w moskiewskim Teatrze Bolszoj) pojawiła się jego niewierząca żona

[9 8 2 ]

.

W latach 1988-1989 Kościół prawosławny otworzył dwa tysiące parafii w całym Związku Sowieckim, w tym dwieście zupełnie nowych. Rozwój wolności religijnej stał się tak intensywny, że wkrótce zabrakło popów i aby zaradzić potrzebie, zaczęto otwierać nowe seminaria i akademie. Zwiększała się także rola Kościoła w życiu publicznym; przywódcy religijni mogli występować w telewizji, pracować w szpitalach, prowadzić organizacje charytatywne, spotykać się z uczonymi, rozwijać różne sfery aktywności Kościoła, a nawet zostać wybranymi na Zjeździe Deputowanych Ludowych ZSRR . [9 8 3 ]

Fred Mueller, amerykański misjonarz, odnotował, że do 1992 roku wolność religii została w Rosji przywrócona do tego stopnia, iż mógł on swobodnie udać się do rosyjskiej szkoły albo uczelni, zapukać do drzwi którejś klasy i zapytać nauczyciela, czy może wejść i podzielić się z uczniami przesłaniem chrześcijańskiej Ewangelii, i rzadko spotykał się z odmową. „W tamtym czasie istniała w Rosji taka wolność, jakiej nie było nawet w Ameryce – wspomina Mueller – a już na pewno nie w szkołach publicznych” . [9 8 4 ]

Pod koniec 1988 roku pierwsze symptomy poprawy sytuacji w Rosji zauważał nawet Reagan, jakkolwiek nie omieszkał wspomnieć, że wciąż jeszcze jest daleka droga do przejścia. Na ile presja przez niego wywierana rzeczywiście przyczyniła się do tych reform? Gorbaczow nigdy nie wspomniał, aby motywacją jego działań był Reagan. Niewątpliwie wprowadzana przez niego liberalizacja religii stanowiła część generalnej zmiany kursu politycznego spowodowanej przez glasnost. Niemniej Reagan zdawał się być przekonany, że jego zabiegi wpłynęły na Gorbaczowa. Przykładem są jego wspomnienia z wyprawy do Moskwy w 1988 roku, w których

szczególnie zaznacza on (już jako były prezydent) swój sprzeciw wobec kondycji praw człowieka w Rosji, zwłaszcza prawa do wyznawania religii. Reagan odnotowuje, że starał się łączyć tę kwestię z oferowaną Rosji pomocą i wymianą ekonomiczną. Pisał on: „Na naszej pierwszej sesji [na szczycie w Moskwie] Gorbaczow ponownie wyraził chęć zwiększenia obrotów handlowych między Stanami Zjednoczonymi a Związkiem Sowieckim”. „Byłem na to gotów – wspominał dalej Reagan. – Przemyślałem wcześniej, co mam odpowiedzieć, kiedy poruszy tę kwestię”. Powiedział on więc, że jedną z przeszkód na drodze do rozwinięcia handlu pomiędzy Stanami a Związkiem Sowieckim jest to, iż zarówno wielu członków Kongresu, jak i wielu Amerykanów sprzeciwia się temu z uwagi na to, co określają „sowieckim łamaniem praw człowieka”. Reagan, cały czas wspominając spotkanie z Gorbaczowem, wyszczególnił następnie wolność religijną: „Nasi obywatele pochodzą z różnych środowisk – powiedziałem Gorbaczowowi – ale jednoczą się oni, gdy ktokolwiek poddawany jest dyskryminacji z powodu swego pochodzenia etnicznego czy wiary religijnej”. Potem podniosłem kwestię, która od dawna już nie dawała mi spokoju: wolności religijnej w Związku Sowieckim. „To nie jest coś, co chciałbym poddać pod negocjacje – powiedziałem mu. – Nie próbuję panu mówić, jak rządzić krajem, ale wierzę, że zdaje sobie pan sprawę, iż jeśli pozwoli pan na emigracje ze Związku Sowieckiego zbyt wielu Żydów, którzy tego chcą, to powstanie w pańskim kraju «dziura» – odpływ zdolnych ludzi znających się na sprawach ekonomicznych [według szacunków, z którymi się zetknąłem, Związek Sowiecki chciało opuścić do czterystu do pięciuset tysięcy Żydów]. Sądzę, że wywołałoby to pewne problemy. Ci ludzie stanowią część pańskiego społeczeństwa; wielu z nich wykonuje istotne zajęcia. A czy myślał pan kiedyś o tym, co do całego problemu praw człowieka, że jeśliby Żydom wolno było czcić Boga, tak jak tego pragną, i uczyć swoje dzieci języka hebrajskiego, to może nie chcieliby oni opuszczać Związku Sowieckiego?”. „W taki właśnie sposób zbudowany został nasz kraj – przez ludzi, którym w ojczyznach odmówiono prawa do kultu, jakiego sobie życzyli. Przebyli więc oni Atlantyk, dobili do naszych wybrzeży i utworzyli nasz naród. Jestem pewien, że wielu spośród tych, którzy chcą opuścić pana kraj, nie pragnęłoby tego, gdyby cieszyli się wolnością wyznania. Mówią, że chcą wyjechać, ale przecież są Rosjanami. Wiem, że kochają oni ten kraj tak jak inni Rosjanie, zatem, jeśliby pozwolono im na otwarcie synagog i oddawanie czci Bogu, czego oczekują, to być może zadecydowaliby, że wcale nie muszą migrować, a tym samym ustałby problem owej dziury”[9 8 5 ].

Reagan nie przypisywał sobie zasługi przebudzenia religijnego Związku Sowieckiego, ale jasno wyraził swoje przypuszczenia w tym zakresie: „Czy moje słowa wywarły jakiś wpływ, czy też nie – tego nie wiem, ale po tym, jak je wypowiedziałem, rząd sowiecki zaczął zezwalać na przywrócenie wielu kościołów i synagog” . [9 8 6 ]

Wiele wskazuje więc na to, że Reagan miał pozytywny wpływ na swobodę religijną w Związku Sowieckim, jednakże bez otwartego przyznania tego ze strony Gorbaczowa trudno będzie uwierzyć, że jakikolwiek amerykański prezydent mógł w ten sposób oddziaływać. W 2000 roku Gorbaczow napisał, że w czasie glasnosti i pierestrojki „powzięto

zdecydowany kurs w kierunku wolności sumienia”. Wiązał to z przekonaniem, iż „ludziom religijnym należy się szacunek”, dodając: „Wiara jest sprawą bardzo osobistą i każdy obywatel powinien mieć bezwzględne prawo do dokonania własnego wyboru” . [9 8 7 ]

Ostatecznie u schyłku Związku Sowieckiego bram kościelnych nie otwierał ani sam Reagan, ani Gorbaczow. Niemniej, gdyby nie lata Reaganowej presji politycznej i jego niezwykłe zabiegi skierowane do mieszkańców Związku Sowieckiego w Moskwie w 1988 roku, Gorbaczow mógłby nigdy nie poczuć się zmuszony do wprowadzenia zmian w sposób tak kompleksowy i sprawny. Oczywiście wielkie znaczenie miało tu zetknięcie się tych dwóch przywódców w odpowiednim momencie historycznym – zetknięcie, które przynajmniej Reagan przypisywać mógł Opatrzności.

ŚWIADECTWO Rzeczywisty wpływ Reagana na kształtowanie się wolności religijnej w Związku Sowieckim może być oszacowany na podstawie świadectw samych Rosjan, składanych szczególnie w przededniu i w czasie szczytu moskiewskiego. Większość obywateli Związku Sowieckiego nigdy nie słyszało o czymś innym niż ateizm. Mimo to zaskakujące jest, w jak ciepły sposób wystąpienia Reagana przyjmowane były przez niewierzących. „Nie jestem religijna – mówiła pewna moskwiczanka w wywiadzie – ale miło mi było słyszeć, jak na zakończenie mowy powiedział on [Reagan]: «Niech wam Bóg błogosławi». Nigdy wcześniej nie słyszeliśmy tych słów w telewizji” . Niewątpliwie była to prawda. „Do lat 1988-1989 dostojnicy kościelni nie byli pokazywani w sowieckiej telewizji” . Danił Granin, rosyjski pisarz, którego powieść Żubr stała się jedną z najbardziej poczytnych książek w Rosji w 1987 roku, powiedział o Reaganie: „Jedna rzecz szczególnie mnie rozradowała – jego religijność. Nie mieliśmy dotąd okazji słyszeć religijnego słownictwa z ust polityka” . [9 8 8 ]

[9 8 9 ]

[9 9 0 ]

Słowa o misji Reagana dotarły do wielu uszu w Związku Sowieckim, zanim jeszcze przybył on do Moskwy. Jednym z tych, którzy wcześniej je zasłyszeli, był Anatolij Szarański, rosyjski żyd i były więzień sowiecki, który spotkał się z amerykańskim prezydentem w jego biurze pod koniec jego drugiej kadencji . Czas, który Szarański spędził w więzieniu, naznaczony był nie tylko okresami głodu i izolacji, ale też szczegółowymi przesłuchaniami i indoktrynacją. Opowiadał on: „Chcieli mnie wykorzystać, abym zniszczył dwie grupy, dla których pracowałem: Żydów mających nadzieję uciec do Izraela, oraz dysydentów występujących w obronie praw człowieka” . [9 9 1 ]

[9 9 2 ]

Szarański dzielił więzienną celę ze starym przyjacielem Wołodią Poreszem, chrześcijaninem. Poresz – scharakteryzowany przez Szarańskiego – przypomina postać z powieści Sołżenicyna Jeden dzień Denisa Iwanowicza – Aloszkę, baptystę. Zarówno Aloszka, jak i Poresz utrzymywali spokój duszy dzięki wierze, wyróżniając się tym pośród innych biednych dusz w gułagu . [9 9 3 ]

Poreszowi skonfiskowano Biblię. Aby ją odzyskać, przecierpiał głód i ciężkie roboty. Zaskoczony był, nie tylko zresztą on, że strażnicy więzienni zwrócili mu ją pod koniec 1983 roku. Niepodobna zrozumieć, dlaczego KGB na to pozwoliło. Natomiast starania Szarańskiego o własną Biblię kończyły się niepowodzeniem. Udawało mu się korzystać z Biblii Poresza, z którym wspólnie każdego dnia po porannych ćwiczeniach odbywali małe studium biblijne – czytali Stary i Nowy Testament, prowadząc na ten temat dyskusje. Nazwali oni to biblijne studium „Reaganowymi czytaniami”. Szarański wyjaśnia, skąd to określenie: Po pierwsze dlatego, że prezydent Reagan ogłosił tamten lub ubiegły rok (prasa sowiecka nie określiła tego wyraźnie) Rokiem Biblijnym; a po drugie dlatego, że wiedzieliśmy, iż nasza sytuacja może ulec jakiejkolwiek poprawie wyłącznie dzięki zdecydowanej obronie praw człowieka przez Zachód, a szczególnie przez Amerykę. Wspomagaliśmy więc w duchu Reagana, aby nie rezygnował[9 9 4 ].

Szarański i jego koledzy nawet w gułagu słyszeli o wezwaniu Reagana do wolności religijnej. Ten natomiast za ogłoszenie roku 1983 Rokiem Biblii zbierał szykany zarówno od amerykańskiej lewicy, jak i od przywódców sowieckich. W pewnym moskiewskim programie radiowym komentator „Literaturnaja Gazeta” oświadczył, że rok ten powinien raczej zostać nazwany „Rokiem Karola Marksa”. Reaganowy Rok Biblijny pozostawał jednak dla dysydentów w Związku Sowieckim ogromną inspiracją. Dutch Reagan, który w latach dwudziestych prowadził swoją własną grupkę biblijną, musiałby być zachwycony. W rzeczy samej, Reagan dowiedział się, co tego rodzaju działania znaczą dla ludzi takich jak Szarański i Poresz. 13 lipca 1988 roku, sześć tygodni po szczycie w Moskwie, otrzymał on list od grupy sowieckich dysydentów. „Panie prezydencie – pisali w nim – nie wyobrażamy sobie walki o prawa człowieka bez walki o prawa narodów. Wolność narodów pozostaje dzisiaj (i pozostanie w przyszłości) głównym gwarantem praw człowieka. Jesteśmy przekonani, że prawdziwa historia powstaje nie na papierze, lecz w sercach ludzi, i że stamtąd dobry Bóg ją odczytuje”. Reagan został osobiście zapewniony przez Szarańskiego, Armando Valladara (wieloletniego więźnia gułagu Fidela Castro) i przez innych, że przesłanie tolerancji religijnej, które puszczał w świat z Ameryki oraz z Moskwy, słyszano w „odległych lochach świata komunistycznego” . [9 9 5 ]

Półtora tygodnia przed zakończeniem urzędowania Reagana w Gabinecie Owalnym wręczył on Szarańskiemu Złoty Medal Kongresu. W czasie uroczystości Szarański powiedział Reaganowi, że jeśli po zakończeniu prezydencji najdą go kiedyś „smutne chwile”, to powinien pomyśleć o „szczęśliwych towarzyszach” Szarańskiego i o „tysiącach ludzi, którzy modlą się w sowieckich obozach”. Podziękował też Reaganowi w imieniu obywateli sowieckich, którzy byli dziś wolni „nie dzięki dobrej woli sowieckich przywódców, lecz dzięki walce swojej i pana [Reagana – przyp. tłum.]”

[9 9 6 ]

.

[890] Igor Korcziłow, Kulisy dyplomacji. Historyczne rozmowy na szczycie we wspomnieniach rosyjskiego tłumacza (Warszawa: Wydawnictwo Magnum, 1998, tłum. Magdalena Słysz), s. 158. [891] Wywiad z Morrisem w Reagan, „The American Experience”. [892] Reagan, Remarks at a White House Briefing on Religious Freedom in the Soviet Union, 3 maja 1988. [893] Wywiad z Richardem V. Allenem, 12 listopada 2001. [894] Wywiadem z Georgem P. Shultzem, 15 lipca 2003. Wywiad odbył się w Palo Alto (Kalifornia) na Uniwersytecie Stanford. [895] Wywiad z Benem Elliottem, 20 września 2001. [896] Wywiad z Morrisem w Reagan, „The American Experience”. [897] Reagan zawarł te przekonania w liście do Johna O. Koehlera z Nowego Jorku napisanym 9 lipca 1981 r. List opublikowany w: Skinner, Anderson i Anderson, Reagan: A Life in Letters, s. 375. [898] Tamże, s. 379 – list do Suzanne Massie z Irvington napisany 15 lutego 1984 r. [899] Określanie działań politycznych Reagana z 1988 r. terminami takimi jak „wyprawa misyjna” i „krucjata” powodowały, że niektórzy respondenci, z którymi przeprowadzałem wywiad, czuli się niekomfortowo i nie mówili wiele na ten temat. Jednakże sam Reagan często używał określania „krucjata”, rozważając swój cel w relacji z sowieckim komunizmem. Sowieci natomiast bardzo często przytaczali w swoich mediach Reaganowe określenie „krucjata” jako przejaw wojowniczości prezydenta USA przeciwko komunizmowi. Przykłady przytoczono już wcześniej. Dwa kolejne zob.: Manki Ponomarev, The United States: Policy with No Future, „Krasnaja Zwiezda”, 8 marca 1987, s. 3, opublikowane jako: Army Paper on Links Between Reagan, „Truman Doctrine”, w: FBIS, 13 marca 1987, s. A6-A8. [900] Reagan, Remarks at the Annual Convention of the National Religious Broadcasters, 31 stycznia 1983. [901] Tamże. [902] Tamże. [903] Wywiad z Georgem P. Shultzem, 15 lipca 2003. [904] Tamże. [905] Reagan, An American Life, s. 558. [906] Tamże oraz: wywiad z Georgem P. Shultzem. [907] Zob.: prywatny list Shultza do Reagana z 18 lipca 1983 r. znajdujący się w: PHF, PR, RRL, Box 7, Folder 90; George P. Shultz, Turmoil and Triumph (New York: Scribners, 1993), s. 164-165; wywiad z Shultzem w: Reagan, „The American Experience”; Reagan, An American Life, s. 558; wywiad z Shultzem; oraz Anatolij

Dobrynin, In Confidence (New York: Random House, 1995), s. 517-521. [908] Wywiad z Georgem P. Shultzem, 15 lipca 2003. [909] Reagan, An American Life, s. 572. [910] Wywiad Thompsona z Frankiem Carlucci; The Reagan Presidency, „Miller Center Journal”, t. 2, wiosna 1995, s. 43. Zob. także: Fred Barnes, In the Evil Empire, „The New Republic”, 20 czerwca 1988, s. 8-9. [911] Aleksandr Bovin, Geneva Motifs, „Izwiestia”, 13 października 1985, s. 5, opublikowane jako Bovin on Prospects for Geneva Summit”, w: FBIS, FBIS-15-OCT-85, 15 października 1985, s. A2. [912] G. Arbatow, Not Just for the Sake of It; On R. Reagan’s Speech, „Prawda”, 21 listopada 1986, s. 4, opublikowane jako: Arbatov Rebuttal to 18 Nov Reagan Speech, w: FBIS, FBIS, 21 listopada 1986, s. A6. [913] Reagan, New Year’s Radio Address to the People of the Soviet Union, 31 grudnia 1986. [914] Widać to będzie na szczycie w Moskwie w maju 1988 r. [915] Tamże. [916] Tamże. [917] Reagan głosił Gorbaczowowi wykłady na ten temat przy okazji każdego spotkania na szczycie. [918] Reagan, Remarks at a Luncheon Hosted by the Heritage Foundation, 30 listopada 1987. [919] Fostering Committedt Atheists (artykuł redakcyjny), „Pravda”, 28 września 1986, s. 1, opublikowany jako: Pravda Editorial on “Struggle” Against Religion, w: FBIS, FBIS-17-OCT-86, 17 października 1986, s. R4-R5. [920] Reagan, Remarks and a Question-and-Answer Session With Area High School Seniors, Jackonville, Floryda, 1 grudnia 1987. [921] Graham pisał do Reagana więcej listów na temat religii w Związku Sowieckim, w tym listy z 29 kwietnia 1988 oraz z 26 kwietnia 1982. Znajdują się one w: PHF, PR, RRL, Box 2, 19 i 20, Folder 35, 312 i 327A. [922] Reagan, Remarks with Area High School Seniors, Jacksonville, s. 1405. [923] Reagan cytował ten list w pierwszym okresie swojej prezydentury, lecz pamiętał go długo. Zob.: Reagan, Remarks at the Annual Convention of the National Religious Broadcasters, 31 stycznia 1983. [924] List Muggeridge’a z marca 1983 r., znajdujący się w: PHF, PR, RRL, Box 6, Folder 78. [925] Morris, Dutch, s. 519. [926] Reagan, Remarks at a White House Briefing on Religious Freedom in the Soviet Union, 3 maja 1988. [927] Tamże. [928] 1988 US-Soviet Summit Memcons, 26 maja – 3 czerwca 1988, RRL, Box 92084, Folder 2. [929] Obserwator TASS Anatolij Krasikow, komentarz z 3 maja 1988, opublikowany jako: U.S. Resolution on Religious Repression Viewed, w: FBIS, FBIS-SOV-88-086, 4 maja 1988, s. 4-5. [930] Reagan, Remarks and a Question-and-Answer Session With Members of the National Strategy Forum, Chicago, 4 maja 1988. [931] Reagan, Remarks on Departure for the Soviet-United States Summit in Moscow, 25 maja 1988. [932] Reagan, Remarks to the Paasikivi Society and the League of Finnish-American Societies, Helsinki, 27 maja 1988. [933] Przykłady artykułów z 27-29 maja opublikowane zostały jako: Reagan Pre-Summit Activity in Helsinki Reported, w: FBIS, FBIS-SOV-88-104, 31 maja 1988, s. 1-4. Inny przykład, bardzo dobitny, ukazał się na tytułowej stronie „Prawdy” 31 maja – zob.: T. Kolesnichenko, A. Lyutyy i N. Prozhogin, Dialogue Continues, „Prawda”, 31 maja 1988, s. 1-2, opublikowane jako: Reagan „Platitudes” on Right Deplored, w: FBIS, FBIS-SOV88-106, 2 czerwca 1988, s. 50-51.

[934] Vitaliy Kobysh, What Are the Visitors Bringing with Them?, „Izwiestia”, 29 maja 1988, s. 5, opublikowane jako: Reagan Seen as „Insincere”, w: FBIS, FBIS-SOV-88-104, 31 maja 1988, s. 2. [935] Oświadczenie moskiewskiej agencji prasowej TASS w języku angielskim, 29 maja 1988, opublikowane jako Patriarch Prays for „Success” of Summit, w: FBIS, FBIS-SOV-88-104, 31 maja 1988, s. 20. [936] Za szczegóły w tym względzie jestem głęboko wdzięczny Igorowi Korcziłowowi, który był wtedy na miejscu. Zob.: Igor Korcziłow, Kulisy dyplomacji, s. 147. [937] Szczegóły odnośnie do tego fragmentu pochodzą z różnych źródeł. Do najbardziej pomocnych zaliczam książkę Korcziłowa. Zob. także: Public Papers of the Presidents of the United States: Ronald Reagan, 1988, s. 672-715. [938] Korcziłow, Kulisy dyplomacji, s. 158. [939] Źródło: 1988 US-Soviet Summit Memcons, 26 maja – 3 czerwca 1988, RRL, Box 92084, Folder 2. Jest to oficjalne memorandum z pierwszego spotkania w cztery oczy Reagana i Gorbaczowa, 29 maja 1988. [940] 1988 US-Soviet Summit Memcons, 26 maja – 3 czerwca 1988, RRL, Box 92084, Folder 2. [941] Reagan, Toast at a Dinner Hosted by Soviet General Secretary Mikhail Gorbachev, 9 grudnia 1987. [942] Reagan, Remarks to Religious Leaders at the Danilov Monastery in Moscow, 30 maja 1988. [943] Tamże. [944] Tamże. [945] Tamże. [946] Filaret Regrets Reagan Remarks, „Argumenty i Fakty”, 4-10 czerwca 1988, nr 23, s. 3, przetłumaczony i opublikowany w: FBIS, FBIS-SOV-88-108, 6 czerwca 1988, s. 16-19 oraz FBIS-SOV-88-111, 9 czerwca 1988, s. 23-24. [947] Zob.: S. Dardykin, Who Was Invited to Spaso House, „Izwiestia”, 1 czerwca, s. 5, opublikowane w: Current Digest of the Soviet Press, 29 czerwca 1988, t. XL, nr 22, s. 1; oraz T. Kolesnichenko, A. Lyutyy i N. Prozhogin, Dialogue Continues, „Prawda”, 31 maja 1988, s. 1-2, opublikowane jako: Reagan „Platitudes” on Rights Deplored, w: FBIS, FBIS-SOV-88-106, 2 czerwca 1988, s. 50-51. [948] Znajdowało się tam jednak nieco osób wierzących – na widowni i wśród gości zaproszonych. [949] Reagan, Remarks to Soviet Dissidents at Spaso House in Moscow, 30 maja 1988. [950] 1988 US-Soviet Summit Memcons, 26 maja – 3 czerwca 1988, RRL, Box 92084, Folder 2. Według amerykańskiego sekretarza Gorbaczow odpowiedział, że jedyną możliwą odpowiedzią na pytanie, czy kucharz istnieje, jest odpowiedź „tak”. Z notatek sekretarza jednakże nie wynika, czy Gorbaczow uznawał w ten sposób istnienie Boga. [951] Korcziłow, Kulisy dyplomacji, s. 165. [952] Memorandum ze szczytu w Moskwie; oraz Korcziłow, Kulisy dyplomacji, s. 168. [953] Tamże. [954] Na ten temat zob. szczególnie: Korcziłow, Kulisy dyplomacji, s. 175. [955] Tamże, s. 177-178. [956] Reagan, Remarks and a Question-and-Answer Session With the Students and Faculty at Moscow State University, 31 maja 1988. [957] Informacje te pochodzą od kilku misjonarzy rosyjskich, którzy przekazali mi to w oddzielnych wywiadach. [958] Reagan wspomniał ten szczegół w rozmowie z Gorbaczowem we wrześniu 1990 r. Źródło: Korcziłow, Kulisy dyplomacji, s. 358. [959] Tamże.

[960] Reagan, Toasts at a State Dinner Hosted by the President at Spaso House in Moscow, 31 maja 1988. Tłum. wiersza: Andrzej Drawicz (w: Borys Pasternak, Doktor Żywago, Warszawa, PIW, 1990, tłum. Ewa RojewskaOlejarczuk); fragment przetłumaczonego wiersza znajduje się także w: Korcziłow, Kulisy dyplomacji, s. 179. [961] Billington, The Foreign Policy of President Ronald Reagan, s. 9. Wycieczkę Nancy Reagan opisała pokrótce „Pravda”. Zob.: Nancy Reagan Visits Moscow Art Gallery, „Pravda”, 2 czerwca 1988, s. 5, przetłumaczony tekst z sowieckich mediów opublikowany w: FBIS, FBIS-SOV-88-108, 6 czerwca 1988, s. 24. [962] Zob.: Reagan, Statement at Closing Ceremony for Moscow Summit, 2 czerwca 1988. [963] Zob.: Morris, Dutch, s. 519. [964] Wywiad z Edem Meese, 23 listopada 2001. [965] Dinesh D’Souza powiada, że Gorbaczow przywoływał także imię Jezusa, mówiąc na przykład: „Odpowiedź na to zna tylko Jezus Chrystus”. D’Souza nie cytuje źródła tego stwierdzenia. Pozostaje on też jedynym spośród tych, których wypowiedzi zbadałem, wskazującym, że Gorbaczow wspominał imię Jezusa. Zob.: D’Souza, Ronald Reagan, s. 187. [966] Zob.: Geneva Meeting: Memcons of Plenary Sessions ant Tete-A-Tete, 19-21 listopada 1985, dokumenty odtajnione w maju 2000 r., RRL, Box 92137, Folder 1 i 2; oraz Morris, Dutch, s. 561. [967] Zob.: Geneva Meeting: Memcons, 19-21 listopada 1985. [968] Reagan posiłkował się cytatem stamtąd, mówiąc: „Wszyscy jesteśmy jednej krwi, bez względu na to, gdzie mieszkamy”. Powiedział też gościom: „Nigdy nie powinniśmy o tym zapominać”. Tamże. [969] Reagan wyraził to w liście z 10 lutego 1986 do Suzanne Massie z Nowego Jorku. List opublikowany w: Skinner, Anderson i Anderson, Reagan: A Life in Letters, s. 417. [970] Deaver, A Different Drummer, s. 118. [971] Gorbaczow, Memoirs, s. 457. [972] Mówi o tym D’Souza, Morris i Cannon. Zob. szczególnie: D’Souza, Ronald Reagan, s. 187; oraz Morris, Dutch, s. 561 i 569. [973] Cyt. za: Dugger, On Reagan, s. 516. [974] Larry Speakes, Speaking Out (New York: Scribner, 1988), s. 134-135; oraz Geneva Meeting: Memcons, 1921 listopada 1985. [975] Ten fakt opisywany jest przez samych Gorbaczowów w czasie rozmowy przy kolacji z Reaganami w Genewie (20 listopada 1985). Zob.: Geneva Meeting: Memcons, 19-21 listopada 1985. [976] Speakes, Speaking Out, s. 134-135. [977] List Nixona pochodzi z 20 grudnia 1985. Znajduje się w: PHF, PR, RRL, Box 14, Folder 213. [978] Tamże. Potwierdzają to notatki Reagana. [979] Zob.: Tip O’Neill i William Novak, Man of the House (New York: Random House, 1987), s. 295; oraz D’Souza, Ronald Reagan, s. 187. [980] Gorbaczow, On My Country and the World, s. 20-21, 93, 106, 193 i 268. [981] Na temat jego światopoglądu zob.: Paul Gray i David Ellis, Gorby, the New Age Guru?, „Time”, 18 czerwca 1990, s. 15. [982] Hedrick Smith, The New Russians (New York: Random House, 1990), s. 395-396. [983] Tamże. [984] Wywiad z Fredem Muellerem, 28 marca 2001. [985] Reagan, An American Life, s. 705-706. [986] Tamże.

[987] Gorbaczow, On My Country and the World, s. 21. [988] Cyt. za: Dusko Doder i Louise Branson, Gorbachev: Heretic in the Kremlin (New York: Viking, 1990), s. 320. [989] Na temat tej zmiany, a także innych, zob.: Hedrick Smith, The New Russians, s. 395-396. [990] Terry Muck, Still the Evil Empire?, „Christianity Today”, 15 lipca 1988, s. 15. [991] Po upadku Związku Sowieckiego Anatolij Szarański wyemigrował do Izraela, gdzie został urzędnikiem rządowym. Zmienił imię na Natan. [992] Szarański, Fear No Evil, s. 362. [993] Zob. Aleksander Sołżenicyn, Jeden dzień Iwana Denisowicza (Warszawa: Wydawnictwo ISKRY, 2000, tłum. Witold Dąbrowski i Irena Lewandowska), s. 8, 23, 25, 40-41, 95-96, 154, 157 i in. [994] Szarański, Fear No Evil, s. 362. [995] Reagan, Remarks on Signing the Captive Nations Week Proclamation, 13 lipca 1988. [996] Reagan, Remarks on Presenting Congressional Gold Medals to Natan and Avital Sharansky and an Informal Exchange With Reporters, 11 stycznia 1989.

ROZDZIAŁ 19

Rendez-vous

„Pan jest wierny... Zwycięstwo jest dla tych, którzy trwają i nie ulegają zmęczeniu”. Pastor Ben Cleaver, zakończenie kazania w kościele w Dixon[9 9 7 ] „Wszyscy powinniśmy dziękować Bogu, że mogliśmy – każdy z nas na swój sposób – przyczynić się do tego, iż te dni przejdą do historii”. Ronald Reagan przemawiający w Oksfordzie, odwołujący się do Churchilla, 4 grudnia 1992 r. 9 9 8

G

dy Air Force One opuścił Moskwę, Ronald Reagan, patrząc na to, co udało mu się

osiągnąć na szczycie, poczuł się odprężony i spełniony. Przebył długą drogę od Dixon do Moskwy, gdzie wizja Imperium Zła z rozwijającą się weń wiarą, stała się nagle bliska. Reagan nie pozostał bierny – znalazł sposób, aby mówić w imieniu tych, którym nie dano głosu. Działał jak praktyczny chrześcijanin, w duchu Dicka Walkera. Na początku 1988 roku Reagan postawił pytanie: „Czy istnieje jakaś prawda dająca więcej siły niż świadomość, że Bóg ma dla każdego z nas szczególny plan?” . Wypełniać [9 9 9 ]

przewidziany dla niego plan starał się także po odniesieniu sukcesu w Moskwie. W tym celu w drodze powrotnej odwiedził Wielką Brytanię. Było to ostatnie pół roku jego prezydentury. Wielka Brytania i Stany Zjednoczone posiadają oczywiste wspólne dziedzictwo duchowe. Ta pierwsza ma chwalebne tradycje wolności religijnej, począwszy od Wycliffe’a i reformacji, przez Wesley’a i Tyndale’a, na współczesnych praktycznych chrześcijanach w rodzaju Williama Wilberforce’a, J.R.R. Tolkiena i C.S. Lewisa skończywszy. Jednakże Reagan zdawał sobie sprawę, że w latach osiemdziesiątych ta chwalebna tradycja zamazywała się z uwagi na kurczącą się liczbę wierzących. W czerwcu 1988 roku Zjednoczone Królestwo było prawdopodobnie w większej potrzebie przebudzenia religijnego niż Ameryka. Wielka Brytania, podobnie jak wiele zachodnioeuropejskich socjaldemokracji, doświadczała w ostatnich dziesięcioleciach zaniku religijności. Mniej niż dwadzieścia procent Brytyjczyków deklarowało wiarę w Boga, a mniej niż dziesięć procent chodziło regularnie do kościoła – statystyka o wiele gorsza niż w Ameryce. Przywódca partii laburzystów Neil Kinnock, pretendujący jako następca Margaret Thatcher na stanowisko premiera po ewentualnej porażce torysów, był zdeklarowanym ateistą, a jego elektorat nie miał nic przeciwko temu. Krótko mówiąc, w 1988 roku Wielka Brytania stanowiła przejaw tego, co Reagan miał na

myśli, od dawna żaląc się, że „świat domaga się duchowej odnowy” . W istocie, widział on taką potrzebę w Europie i wyciągał pomocną dłoń, gdzie tylko mógł. Przykładowo, stykając [1 0 0 0 ]

się ze szczególnie zeświecczonym narodem Francji, zaproponował prezydentowi François Mitterandowi, aby ten spotkał się z Billym Grahamem, jego apostołem w kalifornijskiej legislaturze sprzed dwóch dziesięcioleci

[1 0 0 1 ]

.

3 czerwca 1988 roku w Londynie Reagan miał zaplanowane przemówienie przed dostojnym Królewskim Instytutem Spraw Zagranicznych. Jego myśli wciąż krążyły jednak wokół Boga i komunizmu. Słuchacze oczywiście wiedzieli, że prezydent zakończył właśnie szczyt w Moskwie. Trudno jednak wyobrazić sobie, iżby wielu odczytywało ostatnie spostrzeżenia Reagana we właściwy sposób – że były one rodzajem pożegnalnego kazania pełnego religijnej gorliwości i ukazującego w pełni wymiar jego duchowej krucjaty. Rozpoczął przemówienie, cytując swoje ulubione słowa z proroka Izajasza – tak jak to uczynił pięć lat wcześniej w Imperium Zła – „On daje siłę zmęczonemu i pomnaża moc bezsilnego. Ci, co zaufali Panu, odzyskują siły, otrzymują skrzydła jak orły; biegną bez zmęczenia, bez znużenia idą” . Mógł mieć na myśli tych w gułagu, lecz z pewnością ukazywał też w ten sposób wiarę Amerykanów, brytyjskich gospodarzy i wszelkich szermierzy wolności, wliczając w to samego siebie. [1 0 0 2 ]

Podobne słowa wypowiedział sześćdziesiąt lat wcześniej Ben Cleaver do kongregacji w Dixon, gdzie uczęszczali Reaganowie. Mówił wówczas: „Bóg nie jest zmęczony; czemu my mielibyśmy być?... Pan jest wierny... Zwycięstwo jest dla tych, którzy trwają i nie ulegają zmęczeniu”. Zwycięstwo dla tych, którzy dzielnie idą do przodu, przyjmując Jego prowadzenie . Teraz wyglądało to tak, jakby duch Bena Cleavera zagościł w piętnastowiecznym Guildhall, londyńskim ratuszu, gdzie przemawiał Reagan. [1 0 0 3 ]

Przesłanie, które Reagan wyciągnął ze słów Izajasza, tego dnia było olśniewające. „Tu zatem jest przepis na zakończenie naszej krucjaty wolności – kontynuował przemówienie, odmalowując po raz kolejny bezpośrednie powiązanie swojej misji z Bogiem. – Tu tkwi siła naszej cywilizacji i nasza wiara w prawa człowieka; nasza wiara w wyższe prawo”. „Tak – dodawał – wierzymy w modlitwę i jej moc”. „Podobnie jak Ojcowie Założyciele” – zarówno Stanów Zjednoczonych, jak i Wielkiej Brytanii, a inaczej jak założyciele imperium, które dopiero co opuścił – „jesteśmy przekonani, że ludzkość nie powstała po to, aby doznawać pohańbienia od wszechmocnego państwa, lecz po to, aby stanowić obraz i podobieństwo Tego, który nas stworzył” . [1 0 0 4 ]

Poprzez wystąpienie tego dnia Reagan zatoczył pełne koło – od czasu swego przemówienia Czas na wybór z października 1964 roku. Teraz mówił: „Ponad pięćdziesiąt lat

temu amerykański prezydent [Franklin Delano Roosevelt] powiedział swojemu pokoleniu, że przeżywają oni rendez-vous z przeznaczeniem. W podobnym czasie premier [Churchill] przekazał Brytyjczykom, że oto nadeszła ich godzina”. Amerykanie z Brytyjczykami wspólnie podjęli wezwania swoich przywódców do stawienia czoła totalitarnemu wrogowi. „To rendez-vous – przekonywał w Londynie Reagan – ta nasza godzina jest wciąż przed nami”

[1 0 0 5 ]

. Teraz stał się przywódcą nawołującym Brytyjczyków i Amerykanów do

kontynuowania walki przeciwko nieprzyjacielskiemu totalitaryzmowi – wrogowi, który zmienił jedynie odcień, zastępując brąz nazistów bolszewicką czerwienią

[1 0 0 6 ]

.

Konkluzją rozważań Reagana tego dnia było proste wezwanie do podjęcia większej misji: „Starajmy się wypełniać Jego wolę we wszystkim, bronić wolności, opowiadać się za człowieczeństwem”

[1 0 0 7 ]

. Spośród wszystkich przemówień Reagana trudno znaleźć lepiej

streszczające jego przekonania. Na zakończenie zacytował fragment Pisma Świętego, poprosił Boga o prowadzenie w „krucjacie wolności”, odwołał się do wyższego prawa i pochwalił za mądre odwoływanie się do niego amerykańskich i brytyjskich ojców założycieli. Reagan przypomniał słuchaczom o ich wspólnym rendez-vous z przeznaczeniem. Motyw ten podkreślał wcześniej nie tylko w przemówieniu Czas na wybór, ale i podczas mowy z okazji swojej zwycięskiej nominacji w lipcu 1980 roku. Mówiąc wówczas z wyraźnym przekonaniem, że wkrótce zostanie prezydentem, cytował Thomasa Paine’a: „Leży w naszej mocy rozpoczęcie świata na nowo”. Jakby komentując te słowa, podkreślił wtedy: „Ja też wierzę, że każdy z nas ma rendez-vous z przeznaczeniem” . Gdy to mówił w 1980 roku, [1 0 0 8 ]

wierni republikańscy nie mieli wątpliwości, że nawiązuje w ten sposób do swojego przemówienia z 1964 roku; teraz – w 1988 roku – także powróciło ono w ich pamięci. Ronald Reagan przeprowadził Amerykę przez kluczowy moment w jej historii – przez końcówkę zmagań między dwoma konkurującymi systemami, które zdominowały świat niemal na sto lat . Za swój obowiązek uważał, bardziej niż którykolwiek poprzedni przywódca Ameryki, konfrontację z imperium sowieckim i z napędzającymi je ideami marksistowsko-leninowskimi. Wierzył, że spełnia w ten sposób zadanie, które Bóg powierzył Ameryce. Pod koniec 1991 roku pytanie o rezultat jego przekonań stało się już bezzasadne. Tak jak przewidywał, sowiecki komunizm leżał spopielony na śmietniku historii. [1 0 0 9 ]

OSTATNIE RENDEZ-VOUS Wkład Reagana w pokonanie komunizmu dostrzegał Aleksander Sołżenicyn, autor Archipelagu Gułag. „Cieszę się, że przynajmniej Stany Zjednoczone mają takiego

prezydenta, jak pan – powiedział on Reaganowi – i nieustannie dziękuję Bogu, że nie został pan zabity tamtą łajdacką kulą” . [1 0 1 0 ]

Reagan musiał rozkoszować się tą uwagą, wypowiedzianą przez człowieka, którego tak bardzo podziwiał. Sam niewątpliwie dziękował Bogu za to, że towarzyszył mu On w pielgrzymce z Dixon do Moskwy, od illinojskiej samotności w niezliczonych mieszkaniach w drugim i trzecim dziesięcioleciu XX wieku do odległego, ateistycznego Związku Sowieckiego w 1988 roku. Od pierwszych wystąpień publicznych Reagan przeczuwał, iż jest wezwany do większych rzeczy. W pierwszym przemówieniu inauguracyjnym – gubernatorskim – przywołał słowa Benjamina Franklina: „Ten, kto wprowadzi do urzędów publicznych pierwotne zasady chrześcijaństwa, zmieni oblicze świata” zebranym w stanie Indiana:

[1 0 1 1 ]

. Natomiast w czerwcu 1968 roku powiedział

Bez względu na to, czy nam się to podoba, czy nie, w czasie, który nadchodzi, każdy z nas dopisze stronicę do księgi historii. Może ona opisywać powstanie i upadek Stanów Zjednoczonych Ameryki, ale może też być wyrazem naszych najlepszych chwil. Konsekwencjami naszych decyzji kolejne pokolenia naznaczone będą przez następnych tysiąc lat[1 0 1 2 ].

W innym jeszcze przemówieniu – inauguracji drugiej kadencji prezydentury – Reagan powiedział, że Bóg wzywa Amerykanów, aby „marzenie o wolności” przekazywali „czekającemu i pełnemu nadziei światu”

[1 0 1 3 ]

.

W wizji Reagana Boży plan dla Ameryki istniał już od bardzo dawna. Realizował się od czasów Mayflower Compact [umowy pierwszych osadników amerykańskich z 1620 roku – przyp. tłum.]; poprzez Winthorpa na jego Arabelli, Bradforda i osadników oraz przez założycieli Filadelfii. Boży plan trwał w latach zimnej wojny, gdy Ameryka stawiała czoło wyzwaniom sowieckiego bolszewizmu. Ameryka pozostawała po prostu „ostatnią nadzieją człowieka na ziemi”, jak powiedział Reagan w 1952 roku pewnej absolwentce William Woods College . On sam miał oczywiście w tym wielkim planie własną rolę do spełnienia. Była nią dbałość o to, aby chrześcijaństwa nie odkładano na półkę, lecz stosowano je w praktyce. [1 0 1 4 ]

W przemówieniu na Uniwersytecie Oksfordzkim w 1992 roku, tuż po wyrzuceniu na śmietnik historii komunizmu oraz Związku Sowieckiego, Reagan powoływał się na Churchilla: Wszyscy powinniśmy dziękować Bogu, że mogliśmy – każdy na z nas na swój sposób – przyczynić się do tego, iż te dni przejdą do historii[1 0 1 5 ].

Doprowadzenie zimnej wojny do zakończenia – zapewniając wolność milionom represjonowanych ludzi – pozostanie na zawsze dziedzictwem Ronalda Reagana. Obecnie Ronald Reagan kontynuuje samotną podróż do ostatecznego rendez-vous ze swoim Stwórcą. Rozpoczynał życie jako samotny chłopiec w Illinois, otoczony nieznajomymi, troskliwą kobietą, posiadający oparcie w Bogu. Dzisiaj kończy je w podobny sposób, otoczony troskliwą opieką Nancy i wyznający tę samą wiarę, która podtrzymywała go przez ponad dziewięćdziesiąt lat. Także i teraz nie jest samotny.

[997] Ben Cleaver, Annual Minister’s Report, 31 grudnia 1924. [998] Reagan, Democracy’s Next Battle, wystąpienie przed Oxford Union Society, Oksford, 4 grudnia 1992, opublikowane w: Ryan (red.), Ronald Reagan: The Wisdom and Humor of the Great Communicator, s. 19. [999] Reagan, Remarks at the Annual Convention of the National Religious Broadcasters Association, 1 lutego 1988. [1000] Źródło: Reagan, Tale of Two Cities, program radiowy z czerwca 1979 r., znajdujący się w: Ronald Reagan: Pre-Presidential Papers: Selected Radio Broadcasts, 1975-1979, 31 października 1978 – październik 1979 r., Box 4, RRL. Pełny zapis, zob.: Skinner, Anderson i Anderson, Reagan, In His Own Hand, s. 176-177. Powiedział to ponownie w sierpniu 1980 r., zob.: Reagan, Address to the Roundtable National Affairs Briefing, Dallas, 22 sierpnia 1980. [1001] Reagan złożył taką propozycję prezydentowi François Mitterandowi listownie 7 lipca 1986. List opublikowany jest w: Skinner, Anderson i Anderson, Reagan: A Life in Letters, s. 722-723. [1002] Reagan, Remarks to Royal Institute of International Affairs in London, 3 czerwca 1988. Cytował ten fragment (Iz 40,29-31) także w przemówieniu o Polsce w grudniu 1982 r., zob.: Reagan, Remarks on Signing the Human Rights and Day of Prayer for Poland Proclamations, 10 grudnia 1982. [1003] Ben Cleaver, Annual Minister’s Report, 31 grudnia 1924. [1004] Reagan, Remarks to Royal Institute of International Affairs in London, 3 czerwca 1988. [1005] Tamże. [1006] Uwagę tę Reagan często przytaczał, cytując Churchilla. Jej przykład z 1975 r. – zob.: Hobbs, Ronald Reagan’s Call to Action, s. 50-51. W 1975 r. cytował Churchilla z głowy. [1007] Reagan, Remarks to Royal Institute of International Affairs in London, 3 czerwca 1988. [1008] Reagan, Acceptance Speech at Republican National Convention, 17 lipca 1980. [1009] Zmaganie to trwało prawie cały XX wiek: od narodzin komunistycznego państwa sowieckiego w 1917 r. do jego upadku w 1991 r. [1010] Cyt. za: John O’Sullivan, Friends at Court, „National Review”, 27 maja 1991, s. 4. [1011] Ellingwood, Ronald Reagan: „God, Home and Country”, s. 25; oraz Rose, The Reagans and Their Pastor, s. 44. [1012] Reagan, Speech and Indiana State Fairgrounds, Indianapolis, 13 czerwca 1968. Przemówienie znajduje się w Bibliotece Reagana, RWR – Speeches and Articles (1968). [1013] Reagan, Druga inauguracja, przemówienie inaugurujące drugą kadencję prezydentury Reagana w Białym Domu, 25 stycznia, 1985, w: Toboła-Pertkiewicz i Chodakiewicz (red.), Moja wizja Ameryki, s. 230.

[1014] Zbiegiem okoliczności William Woods znajduje się akurat w Fulton, gdzie inny płomienny przeciwnik bolszewizmu – Winston Churchill – przybył w 1945 r., żeby powiedzieć Amerykanom, aby podjęli spoczywającą na nich odpowiedzialność i przeciwstawili się Sowietom, „ekspansji ich sił i doktryn”. [1015] Reagan, Democracy’s Next Battle, wystąpienie przed Oxford Union Society, Oksford, 4 grudnia 1992.

Epilog

R

onald Reagan w drodze do Białego Domu wygłosił cały szereg nadzwyczajnych przemówień. W każdym z nich wyraziście i z wielkim zaangażowaniem odwoływał się

do swojej wiary. Od Czas na wybór w 1964 roku, poprzez wszystkie swoje przemowy na konwencjach republikańskich, cztery przemówienia inaugurujące prezydenturę, a także w mowie pożegnalnej w Gabinecie Owalnym Białego Domu kontynuował tradycję zapoczątkowaną

swoim

pierwszym

„prezydenckim”

przemówieniem

–

gdy

był

przewodniczącym ostatniej klasy szkoły średniej – za każdym razem upewniając się, że w wystąpieniach tych znajdzie się Bóg. W przemówieniu z sierpnia 1992 roku na konwencji republikanów – kiedy wielu sądziło, że będzie to jego ostatnie przemówienie do narodu – Reagan wciąż nawiązywał do Boga lub do Chrystusa (pięciokrotnie). „Dany mu od Boga optymizm” łączył z wizją „miasta położonego na górze”. Na zakończenie powiedział: „Rodacy, niech każdy świt będzie wspaniałym nowym początkiem dla Ameryki, a każdy wieczór niech zbliża nas do lśniącego Miasta na Wzgórzu”. Żegnając się, w imieniu swoim i Nancy dodał: „Kochani rodacy, w imieniu nas obojga mówię «do widzenia». Niech Bóg błogosławi każdego z państwa i niech Bóg błogosławi ten kraj, który kochamy” . [1 0 1 6 ]

Ostatnią publiczną wypowiedzią Reagana był jego list z 5 listopada 1994 roku, informujący o chorobie Alzheimera. Przeciwnik ten – choroba – tak samo nieprzyjemny jak wcześniej komunizm, prowadził go nieuchronnie ku „zmierzchowi życia”. W krótkim liście do narodu amerykańskiego cztery razy odwoływał się do Boga. Pisał w nim: „Gdy Bóg wezwie mnie do domu... odejdę, żywiąc wielką miłość do tego kraju i patrząc na jego przyszłość z wiecznym optymizmem”. Po raz ostatni mógł publicznie i w stosowny sposób pożegnać się: „Niech Bóg wam zawsze błogosławi”. Wiarę Reagana, w trakcie, gdy był prezydentem, wyśmiewano lub w najlepszym razie lekceważono. Dla mnie osobiście odkrycie tej pomijanej często części jego życiorysu i umożliwienie jej ujrzenia światła dziennego było wzruszające. Reagan na pewno życzyłby sobie, by dostrzeżono ten aspekt jego osobowości. W trakcie składania w całość poszczególnych fragmentów tej książki, miałem okazję rozmawiać z wieloma współpracownikami Reagana zarówno w Kalifornii, jak w całym kraju. Na początku zawsze zadawałem im proste pytanie: „Co tam u niego?”. Rzadko kiedy

odpowiedź była optymistyczna. Wraz z pogarszaniem się jego stanu zdrowia wieści o nim były coraz gorsze. Na długo zanim dał za wygraną, opisywał utrapienia związane z Alzheimerem. Jako prezydent wygłosił osiem odrębnych oświadczeń na temat tej choroby – średnio jedno na rok . Czytając te słowa dzisiaj, można mieć gęsią skórkę. W ostatnim oświadczeniu [1 0 1 7 ]

o chorobie, z 5 listopada 1988 roku, sześć lat przed listem pożegnalnym do narodu, wypowiedział słowa, które równie dobrze mogłyby być opisem jego stanu w tych ostatnich latach: Choroba Alzheimera jest jedną z najgorszych przypadłości. Ponieważ odbiera ludziom pamięć i zdolność trzeźwego osądu, okrada ich z istotnej części ich osobowości. Wraz z jej rozwojem funkcjonowanie mózgu coraz bardziej się pogarsza i codzienne czynności, jak wiązanie butów czy ścielenia łóżka, stają się bardzo kłopotliwe. Małżonkowie i dzieci nagle wydają się być obcymi osobami. Cierpiący na tę chorobę powoli zapadają na ciężką demencję[1 0 1 8 ].

Reagan zdawał sobie sprawę, że przyczynę słabnięcia jego własnej matki – coś, co lekarze nazwali wtedy „starczym zniedołężnieniem” – dzisiaj najprawdopodobniej nazwano by chorobą Alzheimera. Dwa lata przed śmiercią Nelle żona Moona – Bessie – napisała w jednym z listów: „Nelle stała się tak ociężała, że konieczne jest, aby przez cały czas ktoś przy niej był. Jest to tym bardziej przykre, iż ona sama pozostawała dobrą osobą i zrobiła dla innych wiele dobrego”

[1 0 1 9 ]

.

Nelle i jej syn podzielali nie tylko tę samą wiarę, ale spotkał ich również ten sam los. Tak jak Reagan spokojnie przyjął odejście matki, tak i jego syn trwał w optymizmie i wierze, gdy jego ojciec zbliżał się do kresu życia. „Wiem, gdzie pójdzie mój tata – mówił Michael Reagan. – Gdy umrze, nie będę się smucił. Żal mi będzie jedynie, że nie będzie go już tutaj. Ale raduję się, gdy pomyślę o miejscu, do którego idzie. Zapewniam was, że on też się z tego cieszy” . [1 0 2 0 ]

POD KONIEC 2000 ROKU, gdy rodzina i przyjaciele Reagana zmagali się z jego brakiem pamięci, otrzymałem e-maila od Floyda Browna, dyrektora siedziby Young American Foundation na Zachodnim Wybrzeżu. Fundacja ta jest właścicielem i zarządcą rancza, niegdyś ulubionego miejsca prezydenta. Wiadomo było przez pewien czas, że zdrowie fizyczne Reagana nie pogarszało się wraz z jego słabnącą kondycją intelektualną. Później jednak – jak donosił Brown – niedomagał również i pod tym względem. Tego samego dnia rozmawiałem ze starym kalifornijskim konserwatystą i Reaganowym wojownikiem z czasów zimnej wojny. Opowiadał on, jak prezydent, pomimo swego ogromnego osłabienia, pewnego dnia był na tyle świadomy, że rozpoznał jednego z agentów swojej ochrony, przysunął jego rękę do ust i w geście uznania pocałował. „Uwierzyłbyś

w to?” – zapytał mnie ów Reaganowy wojownik z czasów zimnej wojny, a patrząc w niebo z rękoma uniesionymi do góry, powiedział: „Boże, skróć jego mękę!”. Niepierwszy raz usłyszałem takie westchnienie. Rok wcześniej, gdy jechałem samochodem po Pittsburghu, słuchałem audycji radiowej, w której prowadzący, zdając relację z kiepskiego stanu zdrowia prezydenta, żalił się głośno: „Boże, proszę zabierz Ronalda Reagana!”. Tego samego pragnął Michael Reagan – chciał, by cierpienia ojca już się skończyły. Mówił o tym w ten sposób: „Siadam obok niego, biorę go za rękę i po cichu się modlę... Modlę się, żeby go Bóg zabrał i ulżył mu w jego położeniu”. Rozumiałem, o co chodzi. W jego końcowych dniach zbyt bolesne było wspominanie Reagana jako niegdyś pełnego energii człowieka: młodego i silnego ratownika potrafiącego wydobyć siedemdziesięciu siedmiu pływaków z rwącej rzeki Rock River w Lowell Park; aktora w latach czterdziestych pozostającego jedną z najbardziej znanych twarzy Hollywood; gorliwego działacza partii republikańskiej emocjonalnie zaangażowanego w kampanię prezydencką Barry’ego Goldwatera. W szczególności przypomina mi się nagranie historycznej debaty między Reaganem i Robertem F. Kennedym na temat wojny w Wietnamie. Jeszcze w latach osiemdziesiątych, gdy prezydent był już po siedemdziesiątce, z jego wystąpień zawsze emanowało zdecydowanie. Energia Reagana udzielała się słuchającym: poczynając od konferencji prasowych, na których po raz pierwszy potępiał komunizm, poprzez wystąpienia w parlamencie na krótko po nieudanym zamachu na jego życie, a kończąc na przemówieniach o Imperium Zła i murze berlińskim, nie wspominając już wystąpień na szczytach w Genewie i Rejkiawiku oraz chwili, gdy obejmował Gorbaczowa na Placu Czerwonym. W późniejszym okresie, gdy Reagan wciąż mówił o nieustannie otaczającej go opiece Boga, jego przemówienia działały na mnie szczególnie mocno. Zapamiętałem jego wypowiedź na konwencji republikanów w Nowym Orleanie w sierpniu 1988 roku, gdy mówił: „Jestem wdzięczny Bogu za to, że pobłogosławił mnie dobrym i długim życiem”. I choć wiadomo było, że nastaje dla niego czas, w którym będzie musiał cierpieć, to nie miałem wątpliwości, iż Bóg wciąż przy nim będzie. „To, kiedy umrzemy, jest Bożą sprawą” – powiedział wiele lat wcześniej swojej córce Patti. Jak twierdzi jego syn Michael: „Decyzje Boga są najlepsze. Mój tata zawsze w to wierzył” . W 1982 roku, w liście do jednego z przyjaciół, któremu właśnie zmarła żona, Reagan napisał: „Nie dane nam jest poznać, dlaczego dzieją się takie rzeczy. Możemy jedynie pokładać ufność w nieskończone Boże miłosierdzie i w to, że miejsce, które On dla nas przeznaczył, pozbawione jest bólu i cierpienia. Miej wiarę w to i zaufaj Jego mądrości” . [1 0 2 1 ]

[1 0 2 2 ]

Reagan, będąc chłopcem, wyrażał niektóre swoje myśli za pomocą poezji. Podobnie

czyniła jego matka. Gdy miał siedemnaście lat, w wierszu zatytułowanym Życie opisał przeżycia związane z wieczną nadzieją. Niektóre fragmenty tego utworu wydają się szczególnie oddawać jego przemyślenia dotyczące śmierci: Czemu smutek nas przytłacza, Gdy odchodzi nasz przyjaciel? Przecież zmienił życia lament na żyjących wiecznie pieśń. Skąd... jest płacz przy końcu życia? Płacz, gdy stoimy już u bram zapraszających do środka przynoszących pokój wieczny, zamkniętych przed grzechem? Miliony zmarły przed nami i miliony przyjdą po nas, Więc dlaczego przeklinamy Los ten mądry i łaskawy?[1 0 2 3 ]

Jak wierzył Reagan, ostatecznie Bóg postąpi wobec nas zarówno mądrze, jak i łaskawie. Ten odwieczny optymista zawsze odnajdywał wynikającą z wiary odpowiedź i równocześnie pocieszenie – nawet w obliczu zbliżającej się śmierci. Bliskim i znajomym mówił, iż śmierć jest jedynie przejściem do czegoś lepszego. Jakieś sześćdziesiąt lat po napisaniu powyższego wiersza Reagan wraz z Nancy wracali z pogrzebu jej matki, który odbył się w Phoenix. Na pokładzie Air Force One sekretarz Reagana zapytał go, jak radzi sobie teraz jego żona. Prezydent odpowiedział, że jest ona trochę zdenerwowana i że starał się ją pocieszyć: „Powiedziałem jej tylko, że Bóg zamknął jej matce drzwi obecnego życia i otworzył nowe po to, aby dołączyła do Niego” . [1 0 2 4 ]

W bardzo podobny sposób Reagan pogodził się ze śmiercią własnej matki. W listopadzie 1962 roku jej śmierć opisywał w liście do przyjaciela: „W pewnym sensie było to najlepsze rozwiązanie”. Jak zapewniał, „nie było tam ani bólu, ani rozpaczy” . Śmierć była dla niego po prostu „zakrętem” lub „skrzyżowaniem” na drodze, o której nieustannie mówił tak, jak uczyła go matka: kiedy coś idzie źle, to najprawdopodobniej jest to zapowiedź dobrych wydarzeń. Nawet swoją własną śmierć widział w ten sposób – jako zmianę na lepsze, przejście przez drzwi do wieczności zapowiedziane w Bożym planie. Choroba Alzheimera nigdy nie była w stanie odebrać mu tego przekonania, nawet pomimo tego, że udało się jej opanować jego ciało. [1 0 2 5 ]

[1016] Reagan, Jesteśmy krajem jutra, przemówienie na konwencji republikanów w 1992 r., w: TobołaPertkiewicz i Chodakiewicz (red.), Moja wizja Ameryki, s. 291. [1017] Było to między innymi w dniach: 30 września 1983, 9 października 1984, 1 listopada 1984, 8 listopada 1985, 5 listopada 1988 r. [1018] Reagan, Proclamation 5900 – National Alzheimer’s Disease Month, 1988, 5 listopada 1988. [1019] Pod listem wskazany jest tylko rok jego napisania – 1960. Został on również wysłany do Siefferta. [1020] Wywiad z Michaelem Reaganem. [1021] Tamże. [1022] List z 23 listopada 1982 r. do Victora Honiga z Palm Springs w Kalifornii. Opublikowany w: Skinner, Anderson i Anderson, Reagan: A Life in Letters, s. 105. Inny przykład, w którym Reagan wyraża tego typu opinię, to list z 17 lipca 1984 r. do Paula F. Bollingera Jr, w: tamże,. s. 279. [1023] Przytoczono fragmenty. Cały wiersz jest prawie dwa razy dłuższy. Wiersz opublikował magazyn „Times” 5 stycznia 1981 w wydaniu, które ogłosiło Reagana Człowiekiem Roku. Zob także.: Norman E. Wymbs, A Place to Go Back to, Ronald Reagan in Dixon, Illinois (New York: Vantage Press, 1987), s. 69-70. [1024] Historię tę opowiedział mi w trakcie wywiadu Peter Robinson (18 września 2001). Podobnymi odczuciami dzielił się Reagan w lutym 1978 r. w audycji radiowej. Zob. Reagan, „Life and Death”, audycja radiowa z 20 lutego 1978, w: Ronald Reagan: Pre-Presidential Paper: Selected Radio Broadcasts, 1975-1979, audycje od października 1977 r. do października 1978 r., Box 3, RRL. Transkrypt opublikowany został w: Skinner, Anderson i Anderson, Reagan, In His Own Hand, s. 3-5. [1025] List z 7 listopada 1962, wysłany z jego biura Pacific Palisades. Adresatką była Mary Joan Roll-Sieffert, przewodnicząca fanklubu Reagana w Pittsburghu.

Posłowie

W

sobotę 5 czerwca 2004 Reagan leżał w swoim łóżku nieprzytomny. Już od dwóch tygodni cierpiał na zapalenie płuc, zaś na Alzheimera od dziesięciu lat. Większość

przypadków tej choroby kończy się śmiercią w ciągu czterech lub pięciu lat od chwili diagnozy – silne ciało Dutcha, które przez długi czas było dla niego błogosławieństwem, teraz stało się przekleństwem. Tego ranka Nancy Reagan przekazała swojemu długoletniemu przyjacielowi Mike’owi Wallace’owi ze stacji CBS News takie słowa: „To już”. Przy łóżku Reagana trwali Nancy, syn Ron i córka Patti. Niedaleko był również lekarz z pielęgniarką, czuwający nad oddechem pacjenta, który powoli stawał się coraz cięższy. Wtedy nastąpiło coś niespodziewanego! Oczy Reagana otwarły się! Te same oczy, które od wielu dni pozostawały zamknięte, teraz patrzyły prosto na miłość swego życia – Nancy. „Nie były mętne ani niewyraźne – mówiła Patti. – Były jasne i niebieskie, pełne miłości. Potem, wraz z jego ostatnim oddechem, zamknęły się” . Potwierdził to Ron: „Dosłownie, biorąc ostatni oddech, obrócił głowę, otworzył oczy i... spojrzał na prawo w kierunku mamy, a zaraz [1 0 2 6 ]

potem zmarł”. Ron przytoczył również wypowiedź Reagana, który powiedział żonie, że chciałby, aby była ona pierwsza osobą, którą będzie widział każdego ranka, i ostatnią, jaką zobaczy przed śmiercią. Dokładnie tak się stało . [1 0 2 7 ]

Oszołomiona i smutna Nancy powiedziała w słowach pożegnania swojemu mężowi, że jego ostatnie spojrzenie było najlepszym darem, jaki mogła od niego otrzymać. Chwilę później powiedziała do niego: „Kocham cię”. Ledwie miesiąc wcześniej spokojnym głosem wyznała: „U końca swojej długiej podróży Ronnie znalazł się w odległym miejscu, w którym nie mogę się z nim już skontaktować” . Teraz jej mąż, z którym przeżyła pięćdziesiąt dwa lata, nawiązał z nią kontakt po raz ostatni. [1 0 2 8 ]

Specjalista od Alzheimera z Uniwersytetu Kalifornijskiego UCLA doktor Gary Small zapytany został o to, czy Reagan, który już od kilku lat nie rozpoznawał swoich bliskich, mógł na chwilę przed śmiercią rozpoznać swoją żonę Nancy. Zdaniem Smalla było to „jak najbardziej możliwe”. Doktor wyjaśniał, że w końcowej fazie choroby zdarza się, że komuś może wrócić zdolność rozpoznawania innych . Wyjaśnienie tego fenomenu wydaje się jednak bardziej opatrznościowe niż naukowe: Bóg, w swojej nieskończonej dobroci, być może dał Reaganowi łaskę, aby ten po raz ostatni miał możliwość spojrzeć na kobietę, która opiekowała się nim przez wszystkie te lata i do ostatniej chwili trzymała go za rękę. [1 0 2 9 ]

Na zegarze w domu Reagana w Bel Air była godzina pierwsza po południu czasu wschodniego. Michael Reagan w pośpiechu starał się przybyć na miejsce, ale nie zdążył przed śmiercią ojca. Był jednak pierwszym z rodzeństwa Reaganów, który wydał oświadczenie dla prasy. Czytamy w nim: Bardzo wyraźnie pamiętam emocje mojego ojca, gdy zmarła jego matka Nelle Reagan. Do dziś nie rozumiałem, jakie to uczucie, gdy straci się jednego z rodziców... Odegrał znaczącą rolę w moim nawróceniu do Boga... Największy dar, jaki od niego otrzymałem, to proste przekonanie o tym, że zobaczę go kiedyś w niebie[1 0 3 0 ].

Zaraz po tym swoje oświadczenie dla prasy wydał duchowy przyjaciel Reagana – William P. Clark. Jak już nieraz zdarzało mu się to robić, wychwalał on sposób, w jaki Reagan oddany był życiu, broniąc tych, którzy nie mieli prawa głosu – zarówno znajdujących się w łonie matki, jak i zamkniętych w komunistycznych lochach w Europie Środkowej i Związku Sowieckim. Nazwał Reagana „obrońcą niewinnych, zarówno młodych, jak i starych” . [1 0 3 1 ]

Swoimi odczuciami podzielił się także Timothy McCarthy, szef policji z Orland w stanie Illinois, który jako agent ochrony w marcu 1981 roku zasłonił Reagana własnym ciałem i przyjął na siebie jedną z kul wystrzelonych przez Johna Hinckley’a. „To smutny dzień dla kraju” – powiedział McCarthy, którego odwaga zabezpieczyła ośmioletnią kadencję Reagana w Białym Domu, nie wspominając już o następnych dwudziestu latach życia . [1 0 3 2 ]

Flagi w całym kraju zostały opuszczone do połowy. Na boiskach baseballowych i na torze konnym Belmont Stakes ludzie pochylali głowy w minucie ciszy. Z całego świata nadchodziły wyrazy uznania. Przebywający w Paryżu prezydent George W. Bush oświadczył, że „wspaniały amerykański życiorys właśnie się zakończył”. Reagan pozostawił po sobie „naród, który odbudował, oraz świat, który pomógł uratować”. Jak mówił Bush, to dzięki jego przywództwu zakończyła się na świecie era strachu i tyranii. Teraz natomiast zakończyło się życie samego przywódcy. Podsumował: „On zawsze nam mówił, że to, co najlepsze, jest jeszcze przed Ameryką. Pocieszamy się tym, że jest to prawda również dla niego. Pocieszamy się tym, że to, co najlepsze, spotka także jego. Jego dzieło jest skończone, a świetliste miasto czeka na niego. Niech Bóg pobłogosławi Ronalda Reagana” . [1 0 3 3 ]

Poprzednik Busha, Bill Clinton, zauważył: „Właściwe jest to, że część muru berlińskiego zdobi budynek Ronalda Reagana w Waszyngtonie”. Wtórowali mu inni demokraci. Senator Bob Graham z Florydy nazwał Reagana „człowiekiem, który zmienił historię”, zaś senator Ted Kennedy z Massachusetts powiedział, że czterdziesty prezydent „będzie pamiętany jako ten, który wygrał zimną wojnę” . [1 0 3 4 ]

Nawet w kręgach, które niegdyś sceptycznie podchodziły do Reagana, panowała wówczas zgoda co do uznania jego zasług. W gazecie „Washington Post”, która w latach osiemdziesiątych była niezbyt przychylna prezydentowi, jednostronicowy artykuł Davida E. Hoffmana zatytułowany został Przyspieszając zakończenie zimnej wojny . Tim Russert z NBC zgodził się natomiast, że to, co zostało po Reaganie, to „zakończenie zimnej wojny”. [1 0 3 5 ]

Powiedział, że rozpoczynając wyścig zbrojeń, któremu Sowieci nie mogli sprostać, Reagan zmusił Michaiła Gorbaczowa do „reform”, a Kreml do „przyznania porażki”

[1 0 3 6 ]

.

Michaił Gorbaczow ze swej strony wysłał do Nancy Reagan list, w którym napisał: „Pani mąż zasłużył sobie na szczególne miejsce w historii oraz w ludzkich sercach” . Natomiast dziennikarzom powiedział: „Ciężko jest mi się pogodzić ze śmiercią Ronalda Reagana” . [1 0 3 7 ]

[1 0 3 8 ]

Swoje odczucia wyjawiali także przywódcy religijni, wspominając ciekawe szczegóły. Billy Graham przyznał, że Reagan był przez wiele lat jednym z jego najbliższych przyjaciół i że on i jego żona „spędzili setki godzin na rozmowach” z Reaganami. Opisywał, jak „w ciągu ostatnich lat wielokrotnie odwiedzał” Reagana. Odwiedzał go również, gdy ten leżał chory – o czym wcześniej nie wiedzieli dziennikarze. Pomimo tego, że Reagan był nieprzytomny, pewnego razu Nancy powiedziała Grahamowi: „Gdy się modliłeś, wydaje mi się, że wiedział, iż tu byłeś” . [1 0 3 9 ]

D. James Kennedy, znany kaznodzieja, opowiedział o rozmowie, jaką przeprowadził z Reaganem w latach osiemdziesiątych. Zapytał ówczesnego gubernatora: „Jeśliby pan umarł i Bóg zadałby panu pytanie: «Dlaczego miałbym cię wpuścić do nieba?», to co by pan odpowiedział?”. Zdaniem Kennedy’ego Reagan wyglądał, jakby mu ktoś właśnie przywalił w wątrobę. Zgiął się w pół i na prawie minutę zwiesił nisko głowę. Powoli się wyprostował i trzeźwo odpowiedział: „Nie zasługuję, by pójść do nieba. Jedyną rzeczą, jaką mógłbym powiedzieć, byłoby: «Tak bowiem Bóg umiłował świat, że Syna swego Jednorodzonego dał, aby każdy, kto w Niego wierzy, nie zginął, ale miał życie wieczne»” . [1 0 4 0 ]

Rzecznik prasowy Watykanu Joaquin Navarro-Valls przekazał słowa papieża Jana Pawła II, z którym Reagan wspólnie starał się przezwyciężyć sowiecki reżim w Polsce. Papież stwierdził, że amerykański prezydent wpłynął na „wydarzenia historyczne, dzięki którym odmieniony został los milionów ludzi, zwłaszcza w Europie”. Emerytowany arcybiskup kardynał Anthony Bevilacqua, który w roku 1988 gościł Reagana w swojej rezydencji, nazwał go „potężnym obrońcą najbardziej bezbronnych – nienarodzonych istot ludzkich” . [1 0 4 1 ]

Piszący z Izraela Anatolij „Natan” Szarański, obecnie wolny, mogący swobodnie wyrażać swoje opinie, wspominał dzień z marca 1983 roku, kiedy to zamknięto go w dwumetrowej celi w więzieniu na Syberii. Strażnicy pozwalali mu jedynie czytać ostatnie numery gazety

„Prawda”. Tam na stronie głównej znalazł tekst potępiający Reagana za to, że nazwał Związek Sowiecki złem. Szarański, posługując się alfabetem Morse’a, wystukał na murze przesłanie od prezydenta do celi obok, skąd – poprzez kolejne mury celi i toalet – przekazywano je na cały obóz. „Jako więźniowie byliśmy bardzo podekscytowani – mówił Szarański. – W końcu przywódca wolnego świata powiedział prawdę; prawdę, która rozpaliła serce każdego z nas”

[1 0 4 2 ]

.

Swoją historię opowiedział doktor Roger Peele, główny psychiatra hrabstwa Montgomery w Maryland. Zdradził on sekret, który ukrywany był przez kilkadziesiąt lat: o tym, że Reagan przebaczył Johnowi Hinckley’owi, a nawet – podobnie jak Jan Paweł II – chciał to przebaczenie wyznać niedoszłemu zabójcy osobiście. W rezultacie w 1983 roku starał się zorganizować prywatną rozmowę ze swym niedoszłym zabójcą, który przebywał wtedy w szpitalu St. Elizabeth. W tym waszyngtońskim zakładzie psychiatrycznym Roger Peele był ordynatorem oddziału psychiatrii. Reagan rozmawiał więc z Peelem na temat odwiedzin Hinckley’a. „Naprawdę chciał to zrobić” – mówił Peele ponad dwadzieścia lat później. Lecz chciał przekazać swoje przebaczenie „tylko pod warunkiem, że nie wyrządzi to szkody panu Hinckley’owi”. Jednak Peel odradził mu to. Gdy dowiedział się o tym Barry Levine, adwokat Hinckley’a, powiedział, że jest to przykład „wielkości prezydenta i jego wielkiej, wielkiej łaski”

[1 0 4 3 ]

.

Przez następne dni po śmierci Reagana Amerykanie doświadczali tak wielkiego wybuchu emocji, jakiego nie widziano od czasu śmierci Johna F. Kennedy’ego i Franklina Delano Roosevelta. W powodzi tego Amerykanie nieco mniej uwagi zwracali na wyrazy sympatii płynące z krajów byłego Związku Sowieckiego. Ci niegdyś „zniewoleni ludzie” mogli teraz przemawiać bez cenzury i oddawali hołd człowiekowi, któremu wielu z nich zawdzięczało wolność. Niebędąca już za żelazną kurtyną i pod dyktaturą Nicolae Ceausescu Rumunia nazwała Reagana „przywódcą politycznym, który najbardziej przyczynił się do upadku totalitarnego systemu komunistycznego” . Prezydent Rumunii Iliescu oświadczył: „Obywatele Rumunii wysoko cenią Reagana i jego kluczowy wkład w zakończenie zimnej wojny, a także za to, że przetarł on Rumunom szlak do Zjednoczonej Europy” . [1 0 4 4 ]

[1 0 4 5 ]

Pisarz Juri Estam, urodzony w Estonii, obecnie już wyzwolonej spod panowania Sowietów, w artykule zatytułowanym Ronald Reagan: ostatni „Prezydent Wschodniej Europy” napisał, że Reagan „będzie pamiętany przez wszystkich w Europie Wschodniej jako «nasz amerykański prezydent». Niech spoczywa w pokoju” . [1 0 4 6 ]

W zjednoczonym Berlinie natychmiast zaproponowano, by imieniem Reagana nazwać

jedną z ulic lub placów

[1 0 4 7 ]

.

W wolnej Pradze były prezydent Czech Vaclav Havel powiedział, że głęboko poruszyła go wieść o śmierci Reagana. Bez cienia wątpliwości nazwał go też człowiekiem, który „przyczynił się do obalenia komunizmu”. Natomiast ówczesny prezydent Vaclav Klaus dodał: „Był z pewnością jednym z największych mężów stanu naszych czasów. Myślę, że bez niego upadek komunizmu na pewno nie byłby tak rychły i nie przebiegłby tak łagodnie, jak to się stało” . [1 0 4 8 ]

Chwalebne wyrazy uznania przyszły także z Węgier, kolejnego państwa z byłego bloku wschodniego. W gazecie „Budapest Business Journal”, której istnienie samo w sobie jest symbolem zwycięstwa ideałów Reagana, pewien Węgier napisał: „Każdy, kto prowadzi działalność gospodarczą lub głosuje w wolnych i demokratycznych wyborach w Europie Środkowej i Wschodniej, zawdzięcza to Reaganowi. A jeśli stwierdzenie, że każdy miałoby być przesadą, to zgódźmy się, iż dotyczy to przynajmniej dziewięćdziesięciu procent osób” . Gazeta opublikowała również inne świadectwo, w którym napisano, że gdyby [1 0 4 9 ]

Ronald Reagan był prezydentem w 1956 roku, w czasie powstania na Węgrzech, to Węgrzy cieszyliby się wolnością dużo wcześniej. Autor artykułu pisał: Zawsze miałem nadzieję, że siła wolności zwycięży imperium zakłamania, które serwowało swoim obywatelom pranie mózgu. Naprawdę myślałem wtedy, że mój kraj znajduje się w rękach diabła. I dlatego właśnie, że Reagan był zaciekłym antykomunistą i silnym, stanowczym przeciwnikiem „Imperium Zła”... byłem jego bezwarunkowym zwolennikiem i wielbicielem. Reagan był jednym z największych mężów stanu sprawujących władzę w Stanach Zjednoczonych. Obecnie w każdym kraju byłego Związku Sowieckiego mamy dobrze działającą demokrację. Popieram słowa Margaret Thatcher: „Miliony ludzi, którzy dzięki jego polityce żyją teraz w wolności, zatęsknią za nim”. Data jego śmierci jest symboliczna, gdyż odszedł na dzień przed sześćdziesiątą rocznicą lądowania aliantów w Normandii, kiedy to rozpoczęła się akcja wyzwalania Europy od kolejnego totalitaryzmu. Panie Prezydencie! Dzięki temu, co Pan uczynił w swoim życiu „świetlana przyszłość będzie zawsze przed nami”; nie tylko przed Ameryką ale również przed całym światem. Niech Bóg błogosławi Pana duszę[1 0 5 0 ].

Głosy te pochodziły dokładnie z tych części świata, o których wolność zabiegał Reagan. Zebrane razem są jego największą chlubą. Jedna z pochwał została wypowiedziana w samym sercu byłego Imperium Zła. Profesor Eduard Ivanayan, autor pierwszej rosyjskiej książki na temat Reagana, powiedział: „Ameryka straciła jedną z najbardziej znaczących postaci politycznych swojej historii” . Z kolei Gienadij Gerasimow, pierwszy rzecznik sowieckiego Ministerstwa Spraw Zagranicznych w latach osiemdziesiątych stwierdził, że „Reagan wzmocnił potęgę armii amerykańskiej, chcąc w ten sposób zrujnować rosyjską gospodarkę, i to mu się udało”. Yelena Bonner, wdowa po Andrieju Sacharowie, rosyjskim dysydencie nagrodzonym Nagrodą Nobla, powiedziała, że [1 0 5 1 ]

uważała Reagana za „jednego z największych prezydentów amerykańskich od czasów drugiej wojny światowej, ponieważ tak uporczywie przeciwstawiał się komunizmowi oraz podejmował wszelkie wysiłki, by bronić praw człowieka” . [1 0 5 2 ]

Oczywiście nie wszyscy opłakiwali Reagana. Niektórzy starzy wrogowie, zarówno w kraju, jak i za granicą, nie mogli się powstrzymać, by nie wyrazić swojej niechęci do niego. Gazeta „Prawda” wciąż istnieje i niewiele się w niej zmieniło. Jeden z jej dziennikarzy, David F. Hoffman, zapamiętał Reagana w ten sposób: „Znane porzekadło mówi: «O zmarłych wypada mówić dobrze». Ronald Reagan zmarł. Dobrze!”

[1 0 5 3 ]

. Z kolei amerykański

komentator Christopher Hitchens powiedział o Reaganie, że jest „dziwakiem głupim jak but” . Polityczny satyryk Ted Rall, finalista w konkursie o Nagrodę Pulitzera i dwukrotny [1 0 5 4 ]

zdobywca nagrody dziennikarskiej imienia Roberta F. Kennedy’ego, którego prace agencja Universal Press Syndicate rozpowszechnia w stu czterdziestu czasopismach, włączając w to gazetę „New York Times” i „Los Angeles Times”, wygłosił pogląd, że Reagan „staje się właśnie kruchy i brązowy”. Nazwał byłego prezydenta „idiotą” i „chrystianistą”, (co zdaniem Ralla jest „radykalnie prawicowym bezpodstawnie określał jako zło .

odpowiednikiem

islamisty”),

który

wrogów

[1 0 5 5 ]

Jednak większość komentarzy była całkiem przychylna. Typowa była reakcja, jaką podzielił się sekretarz stanu Colin Powell, niegdyś doradca Reagana w sprawach obronnych: „Cały świat patrzył na Amerykę przez jego pryzmat” . [1 0 5 6 ]

Reagana upamiętniono również w jego rodzinnym stanie Illinois. W Peoria Heights znajdującym się na Szlaku Ronalda Reagana [tak nazwano grupę autostrad biegnącą przez miejsca związane z Reaganem – przyp. tłum.], przebiegającym przez południowo-zachodnią część stanu, rada mieszkańców w swojej sali obrad zawiesiła dwa portrety prezydentów: Reagana i Roosevelta. Przesłała ona także paczkę pomocową dla Nancy Reagan. Kwartet muzyczny z miejscowego zakładu fryzjerskiego stał obok metrowej wysokości portretu Reagana i śpiewał: „Boże, błogosław Amerykę” . W Eureka College pięciuset żałobników zebrało się niedaleko ogrodu upamiętniającego Reagana. [1 0 5 7 ]

Nabożeństwo żałobne odbyło się w Dixon, w First Christian Church przy ulicy Hennepin 123. Wśród ważnych osobistości obecni byli: gubernator Illinois Rod Blagojevich, wielebny doktor Chris Hobgood, przewodniczący denominacji Uczniów Chrystusa oraz przedstawiciel Białego Domu J. Dennis Hastert, w którego okręgu wyborczym leży zarówno Dixon, jak i Tampico. Hobgood powiedział, że Reagan może być przykładem tego, iż skromny start może zaprowadzić nas bardzo daleko: „Chłopak ten wyrósł w małym miasteczku, otoczony tysiącami chrześcijan, i stał się najbardziej wpływową osobą na świecie, jednocześnie nie tracąc

kontaktu ze swoim małym miasteczkiem”. Chwalił tego, który jego zdaniem dotknięty został Bożą miłością: „To Bóg uczynił z Reagana lidera, jakiego mogliśmy poznać, i Bóg woła go teraz do życia wiecznego”. Kongresman Hasert dodał: „Jest rzeczą właściwą, że zbieramy się w tym miejscu, w kościele, w którym Ronald jako jedenastoletni chłopiec został ochrzczony. To tutaj przyswoił sobie wartości, chrześcijańskiej” .

nauczył

się odróżniać dobro

od

zła,

nabył

wiary

[1 0 5 8 ]

Zgodził się z tym gubernator Blagojevich, mówiąc że Reagan wychował się w świątyni w centrum kontynentu. „Idylliczne spojrzenie, jakie miał na Stany Zjednoczone oraz jego wizje Ameryki, wyrastają z doświadczeń zebranych w tym miejscu”. Gubernator demokratów powiedział, że ponieważ jest w kościele, to musi się teraz do czegoś przyznać: a mianowicie, iż pozostawał reaganowskim demokratą – żartował, że jako mieszkaniec Chicago dwukrotnie głosował na Reagana i to w tych samych wyborach. Prezydent miasta James G. Burke stwierdził, że Reagan nie był ani zbyt wyniosły, ani nadmiernie roszczeniowy: „Można go było zabrać z Dixon, ale nie można było zabrać Dixon z jego serca” . Wanita Trader, jedna z wiernych kościoła, powiedziała: „Był naszym bohaterem. Nasz chłopiec dobrze się spisał. W kościele mamy poczucie, że wychowaliśmy [1 0 5 9 ]

prezydenta”

[1 0 6 0 ]

.

Zebrani wyszli z kaplicy na zewnątrz, gdzie w deszczu maszerowali przez osiem przecznic w stronę rodzinnego domu Reagana. Widać było, jak gąszcz parasoli przemieszcza się wzdłuż domów, gdzie niegdyś mieszkał Jack, Nelle, Moon i Dutch. W chwili, gdy zespół rozpoczął hymn Stanów Zjednoczonych Gwieździsty sztandar, senator stanu Todd Sieben odwrócił się w kierunku flagi, położył rękę na sercu i po cichu zaczął śpiewać, zachęcając w ten sposób innych, by dołączyli do niego. Jak podało „Dixon Telegraph”, w trakcie grania jednej z ulubionych piosenek Reagana, patriotycznego Hymnu bojowego Republiki, deszcz rozpadał się na dobre, „mocząc bogatych i biednych, pokornych i dumnych, starych i młodych, każdego traktując na równi, tak jak zawsze czynił to Reagan” . [1 0 6 1 ]

W Kalifornii czarny karawan z trumną owiniętą we flagę rozpoczął swój pochód, zaczynając w Simi Valley, gdzie znajduje się Biblioteka oraz Muzeum Reagana. Jedną z czterech osób niosących trumnę był David Milder, specjalista wojskowy ze State Center w stanie Iowa mieszczącego się niedaleko Des Moines, w którym Reagan przed ponad siedemdziesięciu laty rozpoczynał naukę swojego zawodu. Osobą, która przewoziła rodzinę, był Jason Garkey z Eureki w Illinois, którego rodzice ukończyli Eureka College i którego babcia znała Reagana z czasów, gdy był on ratownikiem w Dixon . [1 0 6 2 ]

Gdy karawan wyjeżdżał z domu pogrzebowego w Santa Monica i zbliżał się do Simi Valley, grupa emigrantów z Rosji oraz Europy Wschodniej oddała hołd prezydentowi. Umieścili flagi oraz plakaty na zewnątrz domu pogrzebowego. Na jednym z plakatów widniał napis: „PANIE PREZYDENCIE, POWIEDZIAŁ PAN GORBACZOWOWI: «ZBURZ PAN TEN MUR!». MY POMAGALIŚMY. DZIĘKUJEMY ZA PANA PRZYWÓDZTWO I ODWAGĘ”. Obok umiejscowione były dwa dwudziestocentymetrowe fragmenty muru berlińskiego. Na plakacie z litewską flagą znajdowało się hasło: „PANIE PREZYDENCIE REAGANIE, DZIĘKUJEMY PANU ZA WOLNOŚĆ NA LITWIE”. Na jeszcze innym plakacie można było przeczytać: „SOLIDARNOŚĆ! WYRAZY MIŁOŚCI Z POLSKI” . [1 0 6 3 ]

Rabin Velvel Tsikman, przewodniczący prężnego żydowskiego ośrodka dla emerytów w zachodnim Hollywood, opowiadał, jak na terenie Związku Sowieckiego zakazywano mu nosić jarmułkę. Wskazując na zgromadzone tam starsze osoby, powiedział: „Oni wszyscy żyją tutaj jak w raju. To tak, jakby Bóg odpłacał im za wcześniejsze okropne życie w Rosji”. Jak mówił, w Rosji „ci ludzie siedzieliby w domu, czekając na śmierć. Po przybyciu tutaj znowu ożyli”. O samym Reaganie powiedział zaś: „To, co zrobił, bardzo pomogło pokonać potwora, który zamieszkiwał Europę” . [1 0 6 4 ]

Aleksandr Szaknowicz, były budowniczy statków dla floty sowieckiej, również był obecny na uroczystości pożegnalnej. „To człowiek, który zmienił świat. Zmienił świat nie tylko swoimi przemowami, ale także czynami... Zrobił coś, co nie tylko odmieniło moje życie, ale również życie wszystkich w Związku Sowieckim” – wspominał on Reagana . Z kolei [1 0 6 5 ]

pochodzący z Armenii Paul Khostikyan nazwał Reagana „najlepszym prezydentem w historii Stanów Zjednoczonych” . [1 0 6 6 ]

Do wtorku 8 czerwca ponad sto tysięcy ludzi oddało hołd Reaganowi w Simi Valley . Gdy trumna dotarła do Waszyngtonu, rozpoczęła się państwowa uroczystość pogrzebowa – poetycka i poważna; przyciągająca uwagę całego narodu. [1 0 6 7 ]

Były prezydent został powoli przewieziony w konnym powozie na wzgórze Kapitolu. Po drodze minął Sąd Federalny imienia E. Barretta Prettymana, gdzie sądzony był John Hinckley . Za trumną podążał koń bez jeźdźca, któremu w strzemiona włożono w odwrotną stronę ulubione buty Reagana. Po zatrzymaniu procesji z dwudziestu jeden karabinów została wystrzelona salwa honorowa. Był to znak, po którym straż honorowa złożona z ośmiu oficerów wojskowych przeniosła trumnę po schodach do Rotundy budynku Kapitolu. Wszystkiemu temu przyglądała się Nancy. [1 0 6 8 ]

Trumnę Reagana umieszczono wewnątrz Rotundy na pokrytym czarnym aksamitem katafalku, na którym wcześniej stała trumna prezydenta Lincolna. Straż katafalku składała się

z żołnierza, marynarza, żołnierza sił powietrznych i żołnierza marynarki. Stali oni w całkowitej ciszy i poruszali się ruchami przypominającymi roboty tylko w trakcie zmiany warty. Aby dostać się do środka, w upale czekano godzinami w wielotysięcznej kolejce. Przechodząc obok trumny, ludzie spowalniali krok i spoglądali z uznaniem, a dopiero po chwili szli dalej. Niektórzy mieli ze sobą flagi, inni nieśli małe dzieci lub popychali wózki. Jedna z osób była niewidoma, miała ze sobą laskę oraz psa przewodnika. Jedni kłaniali się, drudzy przyklękali, niektórzy czynili znak krzyża. Pewien były wojskowy zasalutował. Dwóch młodych marynarzy w mundurach, z odkrytymi głowami zatrzymało się i szeptało coś do siebie; następnie bardzo starannie nałożyli swoje berety i stojąc wyprostowani, obróceni w kierunku Reagana, szybkim ruchem zasalutowali. Gest ten wielokrotnie powtarzany był przez ludzi na autostradzie w Kalifornii, gdy Reagan powracał do Simi Valley

[1 0 6 9 ]

.

W czwartek w Rotundzie odbyła się ceremonia pogrzebowa. Naród płakał na widok filigranowej Nancy, gdy pochyliła się nad trumną, poklepała ją parę razy, ucałowała i wyszeptała słowa pożegnania mężowi. Ostatnia mowa pożegnalna wygłoszona została przez wiceprezydenta Dicka Cheneya, który w ostatnim tygodniu mówił o Nelle i Jacku częściej niż ktokolwiek inny. „Gdy opłakuje się człowieka, który miał dziewięćdziesiąt trzy lata – mówił Cheney – na świecie nie ma już nikogo, kto by go pamiętał jako dziecko trzymane w ramionach matki”. Zauważył, że chociaż Nelle i Jack żyli wystarczająco długo, by zobaczyć, na kogo wyrosło ich dziecko, to jednak „nigdy nie mieli okazji poznać wszystkiego, co los przygotował dla ich Dutcha. Jeśliby teraz, w roku 2004, mogli zobaczyć pogrzeb swego syna, odbywający się z wszystkimi honorami państwowymi, byliby na pewno bardzo dumni z tego, co ich syn osiągnął”. Opowiadając o wpływie, jaki Nelle wywarła na duchowość Reagana, Cheney przyznał: „Taki był Ronald Reagan. Miał wiarę. Miał duszę optymisty. Miał też ufność i zawierzył Bożym planom, wiedząc, że plany te są dobre i właściwe”. Wiceprezydent zakończył swoją mowę, nazywając Reagana „nie tylko postacią historyczną..., ale i mężem opatrznościowym, który przyszedł w momencie, w którym nasz kraj i cały świat najbardziej go potrzebował... Oddajemy Bogu duszę Jego wiernego sługi Ronalda Wilsona Reagana” . [1 0 7 0 ]

Nabożeństwo w waszyngtońskiej Katedrze Narodowej, które odbyło się następnego dnia, chwytało za serce. W południe dzwony kościelne donośnym głosem zabrzmiały czterdzieści razy na cześć Reagana. Przemawiał prezydent George W. Bush oraz jego ojciec, wiceprezydent za kadencji Reagana, któremu głos łamał się, gdy mówił do zebranych, że w czasie całej swojej służby publicznej od Reagana nauczył się więcej niż od kogokolwiek innego. Przyjaciółka Reagana, była premier Wielkiej Brytanii Margaret Thatcher, przekazała

swoje pamiętne słowa za pośrednictwem nagrania wideo, jako że miała problemy zdrowotne spowodowane serią drobnych wylewów. Ogłosiła Reagana „Wielkim Wyzwolicielem”, a w księdze kondolencyjnej napisała: „Ronniemu, «Dobrze, sługo dobry i wierny»”

[1 0 7 1 ]

. Hołd

Reaganowi złożył również inny jego przyjaciel, premier Kanady Brian Mulroney. Na uroczystości obecnych było czterech żyjących prezydentów Stanów Zjednoczonych. Wśród tuzina innych przywódców światowych znalazł się między innymi Michaił Gorbaczow, były prezydent Polski i przywódca Solidarności Lech Wałęsa, a także Anatolij Szarański. Grano piękną i jednocześnie smutną, żałobną muzykę, poczynając od Requiem Mozarta, a kończąc na wykonanym przez Ronana Tynana zapierającym dech w piersiach Ave Maria Schuberta. W rytm pieśni żałobnej grano także często przy uroczystościach prezydenckich Hail to the Chief . [1 0 7 2 ]

Uroczystości przewodził były senator John Danforth, duchowny anglikański, który popierał Reagana, gdy ten dwukrotnie ciął podatki oraz atakował komunizm. Uroczystość miała charakter ekumeniczny. Mówcy pochodzili z różnych Kościołów – pasowało to do Reagana, który szanował wierzących z innych denominacji i sam nie podpisywał się pod żadną. Na początek rabin Harold Kushner przeczytał fragment z Księgi Izajasza: „Lecz ci, co zaufali Panu, odzyskują siły, otrzymują skrzydła jak orły”. Rabin wiedział, że jest to jeden z ulubionych wersetów zmarłego – jego „przepis” (jak sam powiedział w czerwcu 1988 roku w Wielkiej Brytanii) na zakończenie „krucjaty wolności”. Rabin Kushner nie wiedział jednak, że był to również ulubiony wers Bena Cleavera, który pod względem duchowym wywarł na Dutcha największy wpływ i który, podobnie jak Nelle, miał też swój wkład w obecne wydarzenia. Osiemdziesiąt lat wcześniej, w roku 1924, powołując się na ten sam fragment z Pisma Świętego, Ben Cleaver obiecywał przed swoją kongregacją, że dla tych, którzy „wypełniają swoje postanowienia i się nie znużą... zwycięstwo jest blisko”. I rzeczywiście, 11 czerwca 2004 świętowano zwycięstwo. Jak powiedział wielebny Danforth, kończąc swoją przemowę: „Nie ma lepszej okazji do świętowania triumfu życia, aniżeli nabożeństwo upamiętniające Ronalda Reagana”. Sandra Day O’Connor, która jako pierwsza kobieta mianowana została przez Reagana na sędziego Sądu Najwyższego, odczytała kazanie Johna Winthropa z 1630 roku, będące inspiracją dla Reaganowych wizji miasta na górze. Następnie kardynał Theodore McCarnick przeczytał fragment z Ewangelii świętego Mateusza. W wersetach 5,14-16 Jezus mówi o „mieście położonym na górze” oraz wypowiada takie słowa: „Tak niech wasze światło

jaśnieje przed ludźmi, aby widzieli wasze dobre uczynki i chwalili Ojca waszego, który jest w niebie”. Oglądając tę ceremonię, łatwo się domyśleć, że ten starannie przygotowany przez Nancy hołd bardzo spodobałby się matce Reagana, Nelle. Biorąc pod uwagę, jak wiele osób przybyło zobaczyć Reagana w Waszyngtonie (było ich ponad sto tysięcy), i że przedłużono nawet godziny oddawania hołdu zmarłemu, jest wręcz zaskakujące, że zaplanowane na piątek w Kalifornii nabożeństwo końcowe rozpoczęło się o czasie. W kalifornijskich uroczystościach wziął udział gubernator Arnold Schwarzenegger, bracia Gretzky i hollywoodzcy przyjaciele Reagana: Merv Griffin, Tom Selleck, Bo Derek, Mickey Rooney – wszyscy ubrani na czarno stali na zewnątrz Biblioteki Reagana. Reagan byłby co najmniej zaskoczony, słysząc hołd, jaki złożyła mu trójka jego żyjących dzieci. Spadkobiercy Wielkiego Mówcy wygłosili wspaniałe przemówienia, świetnie zaplanowane, inteligentne, ze szczyptą humoru i prawie nie korzystając z notatek. Wszystkie trzy mowy różniły się od siebie i niosły ze sobą znaczące duchowe przesłanie, choć w wystąpieniu Rona dla wielu nie na miejscu była polityczna uwaga skierowana w stronę obecnego prezydenta. Michael Reagan przemawiał jako pierwszy. Nazwał siebie największym „szczęściarzem” spośród trójki, jako że w 1945 roku został przez Reagana „wybrany”. Lecz – jak powiedział – jego ojciec ani razu nie wypomniał mu, że był adoptowany. Wspominał, że na początku choroby Alzheimera jego ojca razem mieli w zwyczaju ściskać się nawzajem i mówić sobie, że się kochają. W miarę postępowania choroby Reagan nie mógł sobie przypomnieć imienia swojego syna, lecz pamiętał go jako tego, który go przytula. Pewnego razu, gdy Michael zapomniał go przytulić, staruszek wyszedł na zewnątrz z wyciągniętymi rękami. Gdy siedzący już w samochodzie Michael zobaczył go, pobiegł naprawić swoje zaniedbanie. „Było to doprawdy błogosławieństwo od Boga” – powiedział. Michael przytoczył rozmowę, jaka miała miejsce w samolocie do Kalifornii w roku 1988, kiedy to ojciec powiedział mu „o swojej miłości do Boga i Chrystusa – jego Zbawiciela”. Jak stwierdził: „Nie wiedziałem jeszcze wtedy, co to wszystko znaczy. Ale teraz na pewno już wiem”. Michael wiedział, gdzie jest jego ojciec. Mówił: „Mogę coś mojemu ojcu przyrzec: tato, kiedy odejdę, ja również pójdę do nieba. I ty i ja, i moja siostra Maureen, która przed nami odeszła, będziemy razem tańczyć z zastępami aniołów w obecności Boga. Będziemy wtedy wolni od Alzheimera i czerniaków [przyczyna śmierci Maureen]”. Słuchając pełnego anegdot przemówienia Patti, można było się przekonać o jej sardonicznym poczuciu humoru. „Mój ojciec nigdy nie bał się śmierci – zaczęła. – Dla niego nigdy nie był to koniec”. Opowiedziała historię z dzieciństwa, kiedy to zmarła jej złota rybka.

Ojciec wziął łyżeczkę i wykopał dziurę w ogrodzie, a następnie ze sznurka i dwóch patyków zrobił krzyż. W mowie pożegnalnej powiedział, że rybka pływa teraz w niebie, w przejrzyście czystej wodzie, tam, gdzie się jej tylko podoba, wolna na zawsze, nigdy się nie męczy ani nie odczuwa głodu, nie boi się bólu ani śmierci. Gdy wrócili do domu, Patti spojrzała na pozostałe rybki w akwarium i zaproponowała, żeby je zabić, aby także mogły się cieszyć szczęściem w niebie. Ojciec, uśmiechając się czule, zaczął jej tłumaczyć, że w „czasie, który wybrał Bóg”, pozostałe rybki dołączą do zmarłego kolegi i choć nie wiemy, kiedy to będzie, powinniśmy zaufać Bogu, iż jego decyzja będzie słuszna i mądra. „W czasie wybranym przez Boga – mówił ojciec Patti – wszyscy zostaniemy zabrani do domu”. Nawet syn Reagana – Ron, który – jak sam o sobie mówi – jest ateistą, wygłosił kilka słów sugerujących (być może nieświadomie), że jego ojciec spoczywa teraz z Ojcem w niebie. Ron wcale nie mówił jak ateista, gdy stwierdzał: „Mój ojciec jest w lepszym miejscu”

[1 0 7 3 ]

.

Ciało czterdziestego prezydenta Stanów Zjednoczonych podniesiono na platformie parę metrów nad miejscem, w którym miało ostatecznie spocząć. Dalszą cześć uroczystości prowadził pastor Reaganów wielebny Michael Wenning, imigrant, który przybył do kraju kilkadziesiąt lat wcześniej. Mówił o znaczeniu, jakie dla niego osobiście oraz dla jego ojca miał Reagan. Chwalił także Nancy za jej godność i oddanie. Wspominał Reagana śpiewającego z pamięci hymny w kościele. Nazwał go „darem od Boga dla nas wszystkich”, który nie cofnął się przed komunizmem, oraz stwierdził, że „owoce Ducha Świętego były głęboko osadzone” w krwi Reagana. Wenning powiedział również – używając słów, jakie Reagan odniósł niegdyś do tych, którzy zginęli w wypadku promu Challenger – że teraz właśnie on „dotyka twarzy Boga”. Podsumowując, przytoczył jeden z ulubionych wersetów Reagana z Drugiej Księgi Kronik (werset 7,14). Mógł jeszcze wtedy nie wiedzieć, że był to też ulubiony werset Nelle. Flaga, którą przykryta była trumna, została złożona i przekazana pani Reagan. Czynności tej dokonał dowódca lotniskowca USS Ronald Reagan. Przykląkł on na jedno kolano i szeptem przekazał pani prezydentowej parę słów. Następnie wstał powoli i zasalutował. Nancy pozostawiono samą przy trumnie. Wstała, położyła lewy policzek na trumnie i dotykając jej prawą ręką, przez łzy mówiła coś do swojego męża. Dzieci podeszły, by ją pocieszyć. Każde z nich ją ucałowało, dotknęło po raz ostatni trumny i odeszło. Ustawiła się kolejka przyjaciół, którzy chcieli podejść do trumny, by się pożegnać. Chór zaśpiewał God Bless America, zaś orkiestra odegrała hymn Holy, Holy, Holy. Słońce chyliło się już ku zachodowi. Będąca trochę dalej w kolejce Margaret Thatcher – ta, która najbardziej wspierała antykomunistyczną kampanię Reagana, pomimo słabego stanu zdrowia, przyleciała

do Kalifornii z Waszyngtonu – podeszła i powoli pochyliła się nad trumną. Każdy Brytyjczyk, nawet najbardziej zagorzały przeciwnik wyścigu zbrojeń, musiał oglądać tę scenę ze ściśniętym gardłem: dokładnie w momencie, gdy Thatcher skłoniła się, słońce całkowicie zaszło za horyzont. Parę godzin wcześniej prezydent George W. Bush tak zakończył swoje przemówienie: „W chwili, gdy pochowamy naszego czterdziestego prezydenta, a nad wybrzeżem Kalifornii zapadnie zmierzch, wielka amerykańska opowieść dobiegnie końca”. Zmierzch życia Ronalda Reagana, o którym sam wspominał dziesięć lat wcześniej, w końcu zapadł. Zdaniem Nielsena uroczystość w Waszyngtonie oglądało dwadzieścia jeden milionów telewidzów. Kolejne trzydzieści pięć milionów obejrzało jego pogrzeb w kalifornijskiej Simi Valley. W sobotę 12 czerwca ciało prezydenta zostało zapieczętowane w krypcie na wzgórzu, gdzie mieści się jego biblioteka. Mahoniową trumnę umieszczono w wykonanym z brązu grobowcu, ponad dwa metry pod ziemią. Grobowiec został zamknięty tuż przed godziną trzecią po południu. Wartę honorową pełnili agenci amerykańskiego wywiadu. Ich praca też dobiegła końca – ochrona życia prezydenta nie była już potrzebna. W ostatnim pożegnaniu wzięli udział również pracownicy biblioteki oraz domu pogrzebowego. Ronald Wilson Reagan odszedł – na zawsze zniknął ze sceny politycznej. Być może kres życia Reagana nie powinien przypominać nam o zapieczętowanym zimnym grobowcu, lecz o tęczy i słonecznym dniu, który budzi optymizm – obrazie nabierającym teraz jeszcze większego znaczenia. To przecież Nelle mówiła o tęczy, która czeka za rogiem, i gdy zmarła w 1962 roku, syn bardzo tęsknił za jej optymizmem. Jak mówił swoim przyjaciołom: śmierć jego matki była krokiem przez drzwi wieczności, za którymi zobaczyć można było tęczę. Teraz, w czerwcu 2004 roku, Ronald Wilson Reagan mógł w końcu udać się na wieczny spoczynek, przekroczyć drzwi wieczności i radować się widokiem tęczy.

[1026] Szczegóły te podaje Patti Davis w artykule dla magazynu People. Ron Reagan powiedział, że oczy jego ojca nie otwierały się przez trzy dni. [1027] Wywiad Larry’ego Kinga z Ronem Reaganem. [1028] Arthur Spiegelman, Ex-President Reagan Dies After Alzheimer’s Ordeal, Associated Press, 5 czerwca 2004. [1029] Wywiad Pauli Zahn z CNN z dr. Garym Smallem, 13 czerwca 2004. [1030] Oświadczenie Michaela Reagana odnośnie do śmierci jego ojca, 5 czerwca 2004.

[1031] Oświadczenie sędziego Williama Clarka odnośnie do śmierci Ronald Reagana, 5 czerwca 2004. [1032] Curtis Lawrence, McCarthy took bullet for Reagan, „Chicago Sun-Times”, 6 czerwca 2004. [1033] Oświadczenie prezydenta Georga W. Busha w związku ze śmiercią Ronalda Reagana, 5 czerwca 2004. [1034] Cyt. za: Ted Anthony, U.S. And the World Mourn Reagan’s Death, „Associated Press”, 5 czerwca 2004. Oświadczenia te zamieszczone zostały również na stronie internetowej Biblioteki i Fundacji Reagana. [1035] David E. Hoffman, Hastenning an End to the Cold War, „Washington Post”, 6 czerwca 2004. [1036] Russert w wywiadzie dla Chrisa Jansinga, MSNBC, 6 czerwca 2004. [1037] List Gorbaczowa umieszczony został na stronie internetowej Biblioteki i Muzeum Reagana. [1038] Vladimir Isachenkov i Jim Heintz, Reagan Mourned in Former „Evil Empire”, „Moscow Times”, 7 czerwca 2004. [1039] Oświadczenie dr. Billy’ego Grahama w związku ze śmiercią Ronalda Reagana, 5 czerwca 2004. [1040] D. James Kennedy podzielił się tą historią w trakcie audycji radiowej, a także w e-mailu do subskrybentów swojego newslettera, 9 czerwca 2004. [1041] Christie L. Chicione, Remembering Reagan’s presence in Philadelphia, „The Catholic Standard & Times”, 16 czerwca 2004. [1042] Hołd Natana Szarańskiego w numerze „Jerusalem Post” z 7 czerwca 2004. [1043] Henri E. Cauvin, President Offered in ‘83 To Meet With Hinckley, „Washington Post”, 12 czerwca 2004. [1044] Opublikowane przez FBIS pod tytułem Romanian Daily Praises Reagan Role in Ending Cold War, Rejects Anti-US Attitude. [1045] Opublikowane przez FBIS pod tytułem Romania Iliescu Pays Tribute to President Reagan as „Defender of Democracy”. [1046] Juri Estam, Ronald Reagan: the late „President of Eastern Europe”, „These Tides”, lipiec 2004. [1047] Germany’s CDU Wants Ronald Reagan Square in Berlin, Bild Says, serwis informacyjny Bloomberg, 8 czerwca 2004. [1048] Opublikowane przez FBIS pod tytułem Czech President, Predecessor Express Sadmess at Death of Former US President. [1049] Where’s the Rest of Him?, „Budapest Business Journal”, 4 czerwca 2004. [1050] Thank You President Reagan, From A Grateful Hungarian, „Budapest Business Journal”, 14 czerwca 2004. [1051] Russian Envoy Says Reagan Played Important Part in Washington-Moscow Relations, Agencja ITAR-TASS, 7 czerwca 2004. [1052] Vladimir Isachenkov i Jim Heintz, Reagan Mourned in Former „Evil Empire”, „Moscow Times”, 7 czerwca 2004. [1053] David F. Hoffman, The Illusory Praise, „Prawda”, 15 czerwca 2004. [1054] Christopher Hitchens, Not Even a Hedgehog: The Stupidity of Ronald Reagan, „Slate.com”, 7 czerwca 2004. [1055] Steve Miller, Political Cartoonist Defends Anti-Reagan Web Tirade, „Washington Times”, 9 czerwca 2004. [1056] Colin Powell w wywiadzie udzielonym Chrisowi Wallace’owi w programie Fox News Sunday, 13 czerwca 2004. [1057] Angela Green, Heights Pays Tribute to Reagan, „Peoria Journal-Star”, 17 czerwca 2004. [1058] David Holsted, Blagojevich Calling Himself a Reagan Democrat, Praises Great Communicator, „Dixon Telegraph”, 11 czerwca 2004.

[1059] Clark Kelly, Leadership Credited to Faith, „Dixon Telegraph”, 11 czerwca 2004. [1060] Collen Cason, Small-town Boyhood Shaped, „Chicago Sun-Times”, 6 czerwca 2004. [1061] Donna Newman, Admirers Remember Reagan’s Charisma, Caring, „Dixon Telegraph”, 11 czerwca 2004. [1062] Źródła: Annie Shuppy, State Center Serviceman Carrying Reagan’s Casket During Ceremonies, „Des Moines Register”, 11 czerwca 2004; oraz Dori Minert, Duo Worked Reagan Funeral, „Peoria Journal Star”, 16 czerwca 2004. [1063] Gillian Flacus, Immigrants From Soviet Union Mourn Reagan, „Associated Press”, 9 czerwca 2004. [1064] Tamże. [1065] Tamże. [1066] Tamże. [1067] Nancy Benac, Nancy Reagan Visits Ronald Reagan’s Casket, „Associated Press”, 11 czerwca 2004; oraz 100,000 File Past Reagan’s casket, CNN.com, 9 czerwca 2004. [1068] Edward Epstein, A Historic Tribute, A Solemn Farewell, „San Francisco Chrinicle”, 10 czerwca 2004. [1069] Nancy Benac, Nancy Reagan Visits Ronald Reagan’s Casket. [1070] Wiceprezydent Dick Cheney, Remarks at the State Funeral of Ronald W. Reagan, Washington D.C. U.S. Capitol Rotunda, 9 czerwca 2004. [1071] Nancy Benac, Nancy Reagan Visits Ronald Reagan’s Casket. [1072] Zob.: David Von Drehle, Reagan Hailed as Leader for „the Ages”, „Washington Post”, 12 czerwca 2004. [1073] Rona zapytano o to 26 czerwca w czasie wywiadu przeprowadzonego przez Larry’ego Kinga. „Jesteś ateistą – pytał King – więc nie uważasz, żeby twój ojciec gdziekolwiek szedł po śmierci?”. Ron odpowiedział: „Wraca do samego życia, tak przypuszczam”.

Podziękowania

K

siążki, podobnie jak ich tematyka, żyją swoim własnym życiem. Mają swoich bohaterów, niespodzianki, punkty zwrotne, frustracje i radości. Pisząc podziękowania,

starałem się uwzględnić każdego, kto choćby w najmniejszym stopniu pomógł mi przy pisaniu tej publikacji. Wszystkim szczerze dziękuję. Z całego serca przepraszam każdego, kto również powinien się tutaj znaleźć, a kogo przeoczyłem. Pomoc części osób okazała się być kluczowa. W pierwszej kolejności była to pomoc Petera Schweizera, którego po raz pierwszy spotkałem w roku 1998. Rozmawialiśmy wtedy o jego pierwszej książce, Victory, opisującej rządy Reagana z czasów zimnej wojny. Pamiętam, że chociaż bardzo mi się podobała, niewiele w niej było o wpływie samego Reagana na zimną wojnę. „O tak – powiedział wtedy Peter – Reagan to zagadka”. Potem rzekł coś, co stało się dla mnie punktem zwrotnym: „Może ty mógłbyś napisać tego typu książkę”. Tak samo kluczowa dla mnie była pomoc Charlesa W. Dunna, dziekana Grove City College, który służył mi radą oraz zachęcał do niej wiele osób ze swojej kadry. Gdy cztery lata temu, niedługo po mnie, przybył do Grove City College, zapytał, dlaczego tak bardzo zależy mi na dostępie do artykułów poza budynkiem uczelni. Gdy powiedziałem mu o moich pomysłach, odrzekł: „Z tych czterech artykułów, o których mówisz, można napisać połowę książki”. Trzecią, co najmniej tak samo istotną osobą, jest moja żona Susan. Podobnie jak Charles, podtrzymywała mnie na duchu, podczas gdy wydawnictwa, jedno za drugim, mówiły mi, że może tylko nieliczne osoby będą chciały przeczytać na temat duchowości Reagana. Co więcej, pomimo naszej trójki dzieci – Paula, który ma już sześć lat i dziewięć miesięcy, pięcioletniego Mitcha i jedenastomiesięcznej Amande – robiła ona wszystko, abym miał czas na pisanie. Była to dla mnie sytuacja idealna: codziennie mogłem się skupić na pisaniu i równocześnie patrzeć, jak dorastają moje dzieci. W kwestiach finansowych niezastąpiona była pomoc B. Kennetha Simona, a także Earhart Foundation i Historical Research Foundation. To umożliwiło mój wyjazd do Dixon w Illinois, do Biblioteki Reagana w Simi Valley oraz na ranczo Reagana w Santa Barbara. Szczególnie cudownym człowiekiem okazał się Ken Simon: ten długoletni obywatel Pittsburga i biznesmen z wieloma sukcesami, wspiera teraz różnorodne przedsięwzięcia. Poza tym, że dzięki niemu zdobyłem finanse, to znalazłem w nim również dobrego przyjaciela.

Pomoc w badaniach i w redagowaniu tekstu przychodziła z różnych stron. Wliczyć w to należy paru niezwykłych studentów. Jednym z nich był John McCay, który tydzień po tygodniu siedział w bibliotece Grove City College i przewertował łącznie ponad dziesięć tysięcy stron publicznych przemówień prezydenta Reagana. Z czerwonym flamastrem w ręku zaznaczał kluczowe słowa, które mnie interesowały, takie jak: Bóg, religia, komunizm, zło, papież Jan Paweł II. Kierując się jedynie pasją, poświęcił swój czas i nie chciał przyjąć za to zapłaty. Jest to pierwsze świadectwo jego pomocy, w mojej drugiej książce na temat Reagana znajdzie się kolejne. Wśród naukowców i innych osób, które przeczytały pierwsze szkice, znajdowali się: Bethany Nichols, Cory Shreckengost, Melinda Haring, Mike Price, Gary Smith, Mihcael Coulter, Paul Kemeny, Gil Harp, Andrew Busch, M. William (Bill) Lower, Melisa Harvey, Jen Velecia, Wade Ewing, Matt Scheff, Hans Yehnert, Elaine Rodemoyer, Mike Liptak, Caroline Koopman, Brian Hutchinson, Travis Barham, Dawn Blauvelt, Nate Adams, Brian Donovan, Nick Emery, Karen Deitrick, Scott Sweeney, Matt Divelbiss, J.D. Dunston, Peter Williams, Adrian Monza oraz Tasha Halevi. W grupie osób, których uwagi okazały się najbardziej pouczające, znalazło się dwudziestu pięciu studentów uczęszczających na mój kurs Humanities 302 w Grove City College – był to jeden z najbardziej przyjemnych kursów, jakie miałem okazję prowadzić, po części dlatego, że ja sam uczyłem się od moich studentów. Szczególne wyrazy uznania chciałbym wyrazić Hughowi Heclo z George Mason University, a także Jeffowi Chidesterowi za ich wnikliwe uwagi. Hugh jest jednym z najbardziej znanych i najlepszych naukowców, którzy śledzą losy prezydentów. Jeff pewnego dnia również będzie jedną z tych osób. Kilka słów o tych, którzy mieli okazję jako pierwsi zetknąć się z materiałem zawartym w tej książce. Początkowo ukazał się on pod postacią dwóch obszernych „rozdziałów na temat religii” wchodzących w skład większego dzieła, które wciąż jest w przygotowaniu. W czerwcu 2001 roku naiwnie rozpowszechniłem te dwa kiepskie i nieuporządkowane rozdziały wśród swoich kolegów z Grove City College. Kilku profesorów zajmujących się religią przejrzało je i, dając przykład chrześcijańskiego miłosierdzia, zaoferowało mi pomoc, jednocześnie nie wytykając błędów, których powinienem się wstydzić. Wkrótce potem, siedząc w moim dusznym pokoju i rozmawiając z Michaelem Coulterem, zdałem sobie sprawę, że powinienem z tych dwóch rozdziałów uczynić osobną publikację na temat duchowości Reagana. W tym właśnie momencie zrodził się pomysł na niniejszą książkę. Jeśli chodzi o stylistykę i organizację książki, punkt zwrotny nadszedł zimą 2002 roku. Najbardziej znacząca była wtedy pomoc redaktora jednego z większych wydawnictw

w Nowym Jorku Tima Benta, który przekonał mnie, aby przeredagować materiał tak, by przypominał bardziej opowiadanie niż monografię naukową. Pod koniec 2002 roku mój agent Leona Schecter oraz błyskotliwy student Grove City College Matt Sitman pomogli mi poczynić kolejne poprawki. Parę tygodni później zadzwonił do mnie Cal Morgan z Regan Books, mówiąc, że chce wydać tę książkę. Jego poprawki sprawiły, że stała się ona bardziej czytelna, bez szkody dla samej treści i fragmentów, które uważałem za kluczowe. Carl Mogan to wyjątkowy redaktor – to dzięki niemu i Judith Regan rękopis przerodził się w książkę. Na podziękowanie zasługują także inne osoby. Z Grove City College są to: rektor John Moore, Sam Casolari, Diane Grundy oraz pracownicy jej biblioteki, jak również Carole i Lorraine z punktu ksero. Natomiast spoza uniwersytetu Gorve City College byli to: ogromnie cierpliwa i pomocna Andrea Millen-Rich; Lee Edwards, który zarekomendował pomoc Leony Schecter, oraz Matt i Elizabeth Spalding, którzy zachęcali mnie do dalszego pisania. Wśród redaktorów z innych wydawnictw pomocą służyli mi: Peter Ginna i Mary Carpenter, którzy zauważyli potencjał w tym materiale i wnieśli do niej cenne uwagi. Podobnie ich recenzenci (w szczególności recenzent z wydawnictwa Petera), Jim Miller z Wisconsin Policy Research Institute, który podzielił się wieloma sugestiami i nieświadomie w pewien sposób wsparł mnie również finansowo. Moimi największymi fanami byli moi rodzice Paul i Gloria Kengor, pastor Bob McCeight, Lee Wishing – wspaniały człowiek od wizerunku publicznego z Grove City College. Niektórzy z byłych współpracowników Reagana szczególnie garnęli się do pomocy, dzieląc się cennymi uwagami oraz wsparciem. Byli to: Richard V. Allen, Ben Elliot, William P. Clark i Ed Meese. Ten ostatni dał mi swój numer telefonu i powiedział, że mogę do niego dzwonić o każdej porze. Z kolei sędzia Clark jest po prostu wspaniałym człowiekiem oraz przykładem cnót i wiary. Jeśli chodzi o osoby z Zachodniego Wybrzeża, to chciałbym podziękować pracownikom Biblioteki i Fundacji Reagana. Są to: Mark Burson, Kirby Hansen, Holly Bauer, Greg Cumming oraz inni. Wspaniali okazali się dla mnie pracownicy rancza Reagana oraz zachodniej filii Young American Foundation, w szczególności Andrew Coffin oraz Floyd Brown. Cała moja rodzina pragnie też podziękować Peggy oraz Uri Halevi za ich gościnność w trakcie ich pobytu w Ventura w stanie Kalifornia. W końcu, jeśli chodzi o Dixon w Illinois, to chciałbym podziękować Marion Emmert Foster, której matka była nauczycielką w szkółce niedzielnej Reagana. W czerwcu 2002 roku Marion towarzyszyła mi w podróży po Dixon, w drodze z plaży przy Lowell Park do domu,

w którym jako dziecko mieszkał Reagan, aż do kościoła First Christian Church. Każdego, kto badałby życiorys Reagana, zachęcam do odwiedzenia Dixon. Bez zrozumienia tego miejsca nie da się napisać żadnej książki na temat Reagana. Szczególnie dziękuję znakomitemu miejscowemu historykowi Ronowi Marlowowi. Bardzo pracowity i uprzejmy, okazał się niezastąpioną pomocą. Dzieląc się ze mną fragmentami z gazety „Dixon Telegraph” z lat dwudziestych, poddał je również dokładnym badaniom. Ciężka praca Rona nad odtworzeniem wczesnych lat życia Reagana była jednym z wielkich błogosławieństw, jakie zawdzięczamy kościołowi w Dixon przy ulicy S. Hennepin 123. Na sam koniec trzeba powiedzieć, że publikacja ta najwięcej zawdzięcza samym mieszkańcom Dixon, w szczególności niewielkiej grupie osób, która żyła tam w latach dwudziestych i trzydziestych: rodzinie Cleaverów, Waggonerów, a także Jackowi i Nelle Reagan. Paul Kengor Grove City, Pensylwania 5 maja 2003 r.

SKRÓTY W PRZYPISACH

ES – Dokumenty sekretariatu z Biblioteki Ronalda Reagana (Executive Secretariat files at the Reagan Library) FBIS – Zagraniczny Serwis Informacyjny (Foreign Broadcast Information Service) HSF – Dokumenty Głowy Państwa z Biblioteki Ronalda Reagana (Head of State Files at the Reagan Library) Memcons – Oficjalne noty spisane przy formalnych rozmowach przez oficjalnego sekretarza na szczytach Stany Zjednoczone – Związek Sowiecki: z czasów prezydentury Reagana NSC – Dokumenty Narodowej Rady Bezpieczeństwa z Biblioteki Ronalda Reagana (National Security Council files at the Reagan Library) PHF – Odręczne Pisma Prezydenckie z Biblioteki Ronalda Reagana (Presidential Handwriting Files at the Reagan Library) PR – Prezydenckie Zapiski z Biblioteki Ronalda Reagana (Presidential Records files at the Reagan Library) PS – Katalog Prezydenckich Przemówień z Biblioteki Ronalda Reagana (Presidential Speeches files at the Reagan Library) Public Presidential Papers – Publiczne Dokumenty Prezydenckie Stanów Zjednoczonych, Ronald Reagan (Washington, D.C.: U.S. Government Printing Office, 1981-1989). RRL – Biblioteka Ronalda Reagana (Ronald Reagan Library) YAF – Kolekcja listów Reagana fundacji Young America (Young America’s Foundation collection of Reagan letters)

Zdjęcia dzięki uprzejmości Ronald Reagan Library.

Moon i Dutch Reaganowie, ok. 1912 r.

Młody Reagan w rodzinnym Dixon, ok. 1920 r.

Ronald Reagan jako ratownik ocalił 77 ludzi, Lowell Park, Illinois, 1927 r.

Członek drużyny futbolowej Eureka College, 1929 r.

Ronald Reagan w roku 1934

Jego kariera zaczęła się w radio, Des Moines, Iowa, 1934-1937

Gwiazda kina, lata 40.

Z rodzicami: Nelle i Jackiem, Kalifornia, 1937-1938

Z mamą w rodzinnym Dixon, 15 sierpnia 1950 r.

Ronald i Nancy jako narzeczeni, styczeń 1952 r.

Praca dla General Electric przyniosła mu jeszcze większą popularność, 1954-1962

Przemówienie podczas kampanii prezydenckiej Barry’ego Goldwatera, Los Angeles, Kalifornia 1964 r.

Nowy gubernator świętuje swoje zwycięstwo w wyborach, Los Angeles, Kalifornia. 8 listopada 1966 r.

Rodzina Reaganów w komplecie (od lewej: Patti, Nancy, Ronald, Michael, Maureen, Ron), Pacific Palisades, Kalifornia, 1976 r.

„Wielki mówca” podczas przemówienia inaugurującego pierwszą kadencję prezydencką, Kapitol, 20 stycznia 1981 r.

Ceremonia zaprzysiężenia 40. Prezydenta Stanów Zjednoczonych Ameryki Północnej, Kapitol, 20 stycznia 1981 r.

Na kilka sekund przed zamachem..., Waszyngton, 30 marca 1981 r.

Jeszcze w szpitalu, z życzeniami od pracowników Białego Domu,Waszyngton, 8 kwietnia 1981 r.

Podczas przemówienia z okazji wyróżnienia tytułem doktora honoris causa przez katolicki University of Notre Dame, South Bend, Indiana, 17 maja 1981 r.

Orędzie do narodu na temat sytuacji w Polsce, Waszyngton, 23 grudnia 1981 r.

Praca na ranczo była najlepszą odskocznią od codziennych trosk, Rancho Del Cielo, Kalifornia, 5 marca 1982 r.

Podczas pracy w Gabinecie Owalnym, Waszyngton, 6 maja 1982 r.

Z oficjalną wizytą u Ojca Świętego, Watykan, 7 czerwca 1982 r.

Ronald i Nancy..., Rancho Del Cielo, Kalifornia, 17 sierpnia 1983 r.

Wiara tych dwóch ludzi obaliła komunizm, Fairbanks, Alaska, 2 maja 1984 r.

Z Margaret Thatcher, Camp David, 15 listopada 1986 r.

Na moment przed przemówieniem, które zapamięta cały świat, Berlin, 12 czerwca 1987 r.

W klasztorze Daniłowskim, Moskwa, 30 maja 1988 r.

Pożegnanie z Białym Domem, Waszyngton, 20 stycznia 1989 r.

Ostatnie pożegnanie, 11 czerwca 2004 r. (źródło: wikicommons)

Koń bez jeźdźca... W strzemionach buty Ronalda Reagana (źródło: wikicommons)

Memoriał i miejsce pochówku Ronalda Reagana, Simi Valley, Kalifornia