Kohn George C. - Encyklopedia wojen

ENCYKLOPEDIA GEORGE C. KOHN

Wojen Przełożył Piotr Amsterdamski

Tytuł oryginału DICTIONARY OF WARS Copyright © 1986 by George C. Kohn

Redaktor Anna Łabuszewska

Projekt obwoluty Sławomir Skryśkiewicz

For the Polish translation Copyright © 1998 by Piotr Amsterdamski For the Polish edition Copyright © by Wydawnictwo Da Gapo

Wydanie I ISBN 83-86829-57-5

Printed in Poland by „DRUKARNIA G.S." - Kraków

WSTĘP

Encyklopedia wojen jest próbą wypełnienia luki istniejącej wśród dzieł o charakterze encyklopedycznym. Stanowi zbiór zwięzłych notek poświęconych światowym konfliktom zbrojnym od starożytności do czasów obecnych. Dostarcza miarodajnych i obszernych informacji na temat większych wojen, rewolucji, konfliktów i buntów, które są częścią naszej historii. Mam nadzieję, że będzie ona przydatna zarówno dla szerokiego grona Czytelników, jak i osób studiujących zagadnienia militarne. W jednotomowym opracowaniu nie można oczywiście odnotować wszystkich konfliktów; niewielka objętość wyklucza wyczerpanie tematu. Problematyka obejmująca tak szeroki przedział czasowy i dotycząca tak rozległych obszarów - wojny we wszystkich częściach świata od 2000 r. p.n.e. do współczesności - narzuca pewien subiektywizm w wyborze haseł oraz zdarzeń. Sądzę, że pomimo tych ograniczeń udało się zapewnić Czytelnikowi jasny obraz niezwykłej różnorodności konfliktów, tej istnej plagi ludzkości. Historia wojen jest długa i intrygująca. Od dnia, w którym rywale - lub rywalki - postanowili rozwiązać dzielące ich problemy poprzez użycie siły, wojna była i jest typowym sposobem postępowania na przestrzeni ludzkich dziejów. W wielu wypadkach historia narodu jest historią jego wojen. Moja definicja wojny jest dość szeroka; rozumiem przez wojnę otwarty, zbrojny konflikt między narodami lub państwami, albo między partiami, ugrupowaniami czy ludźmi w obrębie tego samego państwa. Przyczyny wybuchu wojny bywają różnorodne: może to być spór terytorialny, krzywdy wyrządzane ludności jednego państwa przez mieszkańców drugiego, problemy rasowe, uprzedzenia, konkurencja i ograniczenia w handlu, zawiść o potęgę militarną lub chęć podboju. Wojna domowa jest na ogół wynikiem dążeń do objęcia władzy w państwie lub dążeń do zdobycia swobód politycznych, obywatelskich czy religijnych. Zorganizowaną próbę przejęcia władzy, obalenia rządu lub zrzucenia ucisku określa się terminem rebelii, powstania lub przewrotu, które w razie powodzenia stają się znane jako rewolucje. Encyklopedia wojen obejmuje tego rodzaju konflikty, a także podboje, najazdy, oblężenia, masakry, napady i znaczące bunty, ponadto zawiera również wiele oddzielnych haseł przedstawiających wyjątkowo trudne i ważne bitwy. Celem tej książki nie jest interpretacja konfliktów. Podstawowym zadaniem Encyklopedii jest informacja o działaniach wojennych, jednakże dla przekazania pełniejszego i jaśniej­ szego obrazu konfliktu często zamieszczany jest opis tła politycznego, społecznego i kulturalnego. Duży nacisk położono na uszeregowanie zasadniczych i związanych ze sobą faktów we właściwy ciąg narracyjny. Każde hasło zawiera nazwę lub nazwy konfliktu, okres, w którym miał on miejsce, przyczyny wybuchu, uczestników, zwięzły opis lub zestawienie wydarzeń, wynik lub znaczenie konfliktu. Podano również rok urodzenia i śmierci (lub okres działania) wymienionych osób - władców, wodzów, generałów, buntowników i innych.

Konflikty podane są w kolejności alfabetycznej, przy czym jako nazwę przyjmuje się nazwę dostępną lub najczęściej spotykaną; niektóre z nazw są powszechnie znane (np. Napoleońskie wojny 1803-1815, Krymska wojna 1853-1856, Krucjaty), inne - nieco mniej (Ań Luszana bunt 755-763, Tajpingów powstanie 1850-1864), inne wreszcie są całkiem nieznane (Birmańsko-laotańska wojna 1558, Hukbalahapy pow­ stanie 1946-1954). Wiele konfliktów ma dwie lub więcej nazw; by łatwiej można było odszukać dany konflikt, podane jest przy drugiej nazwie odniesienie do hasła głównego, a zatem przy haśle Niderlandzka wojna o niepodległość 1568-1648 Czytelnik znajdzie określenie OSIEMDZIESIĘCIOLETNIA WOJNA. Konflikty o takiej samej nazwie, lecz innych okresach trwania ułożone są w porządku chronologicznym (np. Janczarów bunt 1730 poprzedza Janczarów bunt 1807-1808, a ten z kolei poprzedza Janczarów bunt 1826). Taka kolejność chronologiczna pomoże Czytelnikowi poznać historię konfliktów w określonych krajach. Czytelnik może również sięgnąć do haseł podanych pod PATRZ oraz PATRZ TAKŻE i prześledzić dany konflikt w szerszej perspektywie. Nazwy wojen, rewolucji, buntów i konfliktów zestawione są w indeksie. Za pomoc w pisaniu tej książki pragnę wyrazić szczególne podziękowania Mary L. Allison, Judicie W. Augusta, Cynthii S. Pomerleau, Mary Ann Ryer i Howardowi G. Zettlerowi. Ich pomoc ułatwiła mi pracę. Chciałbym także podziękować Edowi Knappmanowi, wydawcy „Facts on File" i redaktorowi Jamesowi Warrenowi za pomoc. George C. Kohn

A ABBASYDÓW POWSTANIE 747-750 (pow­ stanie Abu Muslima). Abbasydzi, arabscy muzułmanie, wywodzący się rzekomo od Abbasa (zm. 653), stryja proroka Mahometa (570-632) występowali przeciw rządzącemu rodowi Omajjadów. W 747 wybuchło pow­ stanie, Abbasydzi pod dowództwem Abu Muslima (728?-755) zdobyli Merw w krai­ nie Chorasan, w północno-wschodniej Per­ sji. Marwam II (zm. 750), ostatni kalif z dy­ nastii Omajjadów, usiłował zdławić powsta­ nie, jednakże jego wojska zostały zwyciężone w bitwach pod Niszapurem, Juijanem, Nahawandem i Karbalą. Powstanie objęło także inne prowincje imperium muzułmańskiego. Po ostatecznym zwycięstwie Abbasydów nad Zabem Wielkim w 750 Marwan uciekł do Egiptu, gdzie wkrótce potem został zamor­ dowany. Abu al-Abbas as-Saffan (722-754), bliski przyjaciel Abu Muslima, ogłosił się pierwszym abbasydzkim kalifem w Kufie, mieście w Mezopotamii, nad Eufratem. Patrz także MUZUŁMAŃSKA WOJNA DOMOWA 743-747. ABCHAZJA, KONFLIKT W ABCHAZJI 1992.

W czasach ZSRR Abchazja była republiką autonomiczną w składzie Gruzińskiej SRR. Po wygranych przez nacjonalistę Zwiada Gamsahurdię (1939-1993?) pierwszych wy­ borach prezydenckich w niepodległej Gruzji w 1991 doszło do konfrontacji stanowisk w sprawie określenia statusu Abchazji: Gru­ zini opowiadali się za państwem unitarnym i niepodzielnym, Abchazi domagali się wię­ kszego zakresu narodowej autonomii. W lipcu 1992 parlament Abchazji ogłosił niepod­ ległość republiki i secesję z Gruzji. 14 sier­

pnia 1992 nastąpiła interwencja zbrojna wojsk gruzińskich dowodzonych przez mini­ stra obrony Tengiza Kitowaniego (ur. 1938); kierownictwo Gruzji jako oficjalny powód interwencji podało ściganie ukiywających się na terytorium Abchazji zwolenników obalo­ nego prezydenta Gamsahurdii, nieoficjalnie Tbilisi dążyło do usunięcia władz abchaskich. Przewodniczący parlamentu abchaskiego Władisław Ardzinba (ur. 1945) uznał wkro­ czenie wojsk gruzińskich za obcą interwencję i wezwał do zbrojnego oporu. Rosja nieoficjal­ nie udzieliła Abchazji wsparcia militarnego, chcąc w ten sposób wywrzeć nacisk na Gruzję, która podówczas stanowczo odmawia­ ła wstąpienia do Wspólnoty Niepodległych Państw. Siły abchaskie wyparły wojska gru­ zińskie z republiki we wrześniu 1993 i przeję­ ły kontrolę nad całym terytorium. W kwiet­ niu 1994 Gruzja i Abchazja przy pośred­ nictwie Rosji i ONZ podpisały deklarację o pokojowym uregulowaniu konfliktu. Od czerwca 1994 w 24-kilometrowej strefie bufo­ rowej dzielącej Gruzję i Abchazję stacjonuje rosyjski kontyngent pokojowy. Abchazja for­ malnie pozostając częścią Gruzji, faktycznie jest całkowicie niezależna od władz w Tbilisi. ABD

AL-KRIMA

POWSTANIE.

Patrz

R1FE-

NÓW WOJNA 1919-1926.

ABD EL-KADERA WOJNA PIERWSZA 1832-1834. Abd el-Kader (1808-1883), muzuł­ mański przywódca i emir Maskary, dowo­ dził siłami algierskimi podczas podjazdowej wojny z wojskami francuskimi, które doko­ nały inwazji w okolicach Oranu i Mostagenu. Odniósł zwycięstwo, co zmusiło

Francuzów do podpisania w 1834 porozu­ mienia w Desmłchels. Postanowieniem trak­ tatu Abd el-Kader został dejem (guber­ natorem) Maskary i uzyskał władzę nad dzielnicą Oran. Francja zawarła traktat w nadziei, że będzie mogła wykorzystać Abd el-Kadera jako swego sprzymierzeńca w Algierii. Druga wojna Abd el-Kadera 1835-1837. Francuskie wojska nadal pro­ wadziły walkę z algierskimi plemionami zjednoczonymi przez Abd el-Kadera, jed­ nakże przegrały wiele starć. W 1837 pod­ pisano porozumienie w Tafnie, przyznające Abd el-Kaderowi władzę nad większością terytorium Algierii; Francja zachowała tylko kilka portów. Na pozyskanych terenach Abd el-Kader zorganizował państwo muzułmań­ skie, wykorzystując uczucia religijne w celu zjednoczenia plemion algierskich. Trzecia wojna Abd el-Kadera 1840-1847. W grud­ niu 1840 Francja wysłała do Algierii mar­ szałka Thomasa R. Bugeauda (1784-1849), by rozpoczął regularną kampanię wojenną przeciwko Algierczykom Abd el-Kadera. Pod naporem Francuzów Abd el-Kader wycofał się do Maroka, gdzie zawarł sojusz skierowany przeciwko Francuzom. Uzbro­ jona w karabiny konnica Abd el-Kadera walczyła bardzo skutecznie nękając wojska francuskie nieustannymi wypadami. W koń­ cu jednak armia francuska pod dowództwem Bugeauda 14 sierpnia 1844 zaatakowała 45tysięczne wojska Abd el-Kadera nad rzeką Isly i odniosła zdecydowane zwycięstwo. Po bitwie nad Isly Abd el-Kader w 1846 ponownie schronił się w Maroku, z małym oddziałem dokonywał wypadów i toczył drobne potyczki z Francuzami. Straciwszy poparcie sułtana Maroka i mając zaledwie kilku ludzi, Abd el-Kader poddał się w 1847 francuskiemu generałowi Christopherowi Lamoriciere (1806-1865). ABISYŃSKO-WŁOSKIE

WOJNY.

Patrz

WŁOS

KO-ETIOPSKIE WOJNY.

ABU MUSLIMA POWSTANIE. Patrz ABBASY­ DÓW powstanie 747-750.

ACHAJSKA WOJNA 146 p.n.e. Achaj owie, lud zamieszkujący w starożytności połu­ dniową i środkową Grecję, zawiązali w 280 konfederację peloponeskich miast-państw, zwaną Związkiem Achajskim, której celem była wspólna obrona przed wrogami. Achajowie usiłowali zmusić Spartę do przyłącze­ nia się do Związku, co się powiodło ok. 190. Wówczas Związek objął cały Peloponez. W 147 Rzym wydał Związkowi nakaz wyłą­ czenia z tej organizacji nie tylko Sparty, która się o to do senatu zwróciła, ale i kilku innych miast-państw Związek odmówił. Rzym w 146 skierował przeciw niemu armię pod dowództwem Lucjusza Mummiusza Achajskiego. Chociaż Związek wsparło kilka miast-państw, jego wojsko składające się w części ze źle wyszkolonych niewolników, zostało pobite w dwóch bitwach, ostatniej pod Leukopetrą w pobliżu Koryntu, po czym Rzymianie splądrowali Korynt i do­ szczętnie go zniszczyli. Następnie Rzymia­ nie rozwiązali Związek Achaj ski i podpo­ rządkowali sobie całą Grecję. ACHAJSKO-SPARTAŃSKIE

WOJNY.

Patrz

SPARTAŃSKO-ACHAJSKIE WOJNY.

ACZINÓW POWSTANIE 1953-1959. Muzuł­ mańscy Aczinowie (Achenowie) w północ­ nej Sumatrze protestowali przeciw włącze­ niu państwa Aczin (lub Aczeh, obecnie Atjeh) do utworzonej w 1950 republiki Indonezji. 20 września 1953 rozpoczął się bunt przeciw rządom prezydenta Sukamo (1901-1970), którym pokierował Tengku Daud Beureuh, gubernator wojskowy Aczinu w okresie przed włączeniem tego teryto­ rium do Indonezji. Aczinowie zaatakowali posterunki policji i koszary wojskowe, usi­ łując zdobyć broń dla powszechnego po­ wstania. Walki partyzanckie trwały aż do zawieszenia broni w marcu 1957, kiedy to Aczin został uznany za oddzielną prowincję. Bunt wybuchł również na innych wyspach Indonezji, których mieszkańcy domagali się większej autonomii. Aczinowie wznowili wtedy walkę, która doprowadziła do pod­

pisania przez Sukarno deklaracji o nadaniu Aczinowi specjalnego statusu i autonomii religijnej i samorządowej. ACZINÓW WOJNA 1873-1907. Po uznaniu przez Wielką Brytanię Aczinu (lub Aczehu, obecnie Atjehu), muzułmańskiego państwa na północy Sumatry, za strefę wpływów Holandii w 1873 Holendrzy wysłali dwie ekspedycje w celu poskromienia buntow­ niczego ludu Aczinów (Aczenów). Holen­ drzy zdobyli pałac sułtana w stolicy Kutaradża. W 1903 sułtan Aczinu, Muhammad Daud zawarł z Holendrami traktat, w któ­ rym uznał zwierzchność Holandii i zrzekł się tronu. Jednakże wielu Aczinów nie przyjęło zwierzchności Holandii i nadal prowadziło wojnę. Stopniowo, stosując „stra­ tegię fortec" (w całym Aczinie zbudowano fortece dla wojsk holenderskich), do 1907 Holendrzy zdołali spacyfikować cały Aczin.

nował z tronu Mogołów. Osadził na nim Szacha Alama II (1728-1806). Baladźi Rao utworzył w Punie największą armię, jaką kiedykolwiek wystawili Marathowie (rzeko­ mo około 300 tysięcy ludzi) i wysłał ją w kierunku Delhi. Ahmed ogłosił dżihad (świętą wojnę islamską) i zebrał mniejszą, ale lepiej uzbrojoną armię. Wrogie wojska 14 stycznia 1761 stoczyły bitwę pod Panipatem, zginęło w niej 75 tysięcy Marathów, w tym także ich wodzowie, 30 tysięcy wzięto do niewoli i zwolniono za okup. Choć Szach Alam pozostał na tronie, Brytyjczycy i Ma­ rathowie przy udziale arystokratycznych rodów muzułmańskich i hinduskich po­ dzielili między siebie imperium Mogołów. Brytyjczycy następnie stopniowo niszczyli państwo Marathów (patrz MARATHÓW WOJ­ NY). AFGAŃSKA WOJNA DOMOWA 1928-1929.

Próby przeprowadzenia reform w kraju pod­ AFGANISTANU 1 MARATHÓW WOJNA 1758— jęte przez Amanullaha Chana (1892-1960), 1761. Po śmierci Nadira Szacha (1688— emira i króla Afganistanu napotkały opór. 1747) imperium perskie rozpadło się (patrz Przeciwnicy króla w listopadzie 1928 wznie­ PERSKA WOJNA DOMOWA 1747-1700). Pod wo­ cili powszechny bunt. W połowie stycznia dzą Ahmeda Szacha Durrani (17227-1773) 1929 Amanullah abdykował przekazując Afganistan stał się państwem niezależnym. tron uległemu starszemu bratu, ale mimo to Ahmed Szach dążył do podporządkowania wyjęty spod prawa przywódca buntu zdobył sobie zachodniego Hindustanu (Pendżab Kabul i ogłosił się szachem, przyjmując i obszary nad górnym Gangesem); dwa jego imię Habibullaha Ghazi (zm. 1929). Ama­ najazdy (1748 i 1751) doprowadziły do nullah zebrał armię w Kandaharze i wiosną opanowania Pendżabu. W czasie najazdu 1929 ruszył na Kabul chcąc odzyskać tron. w 1756-1757 Ahmed Szach splądrował De­ W drodze do stolicy został pokonany; zbiegł lhi, pozostawił tam uległego Alamgira II z kraju. Po powrocie z Europy generał i wrócił do Kabulu, by zdusić opozycję. Mohammad Nadir Chan (1880-1933), oficer Wezyr Delhi Muhammad Ghazi ud-din afgański, kuzyn Amanullaha, zgromadził zwrócił się do Marathów o wyparcie Afgań- armię, pokonał Habibullaha i zdobył Kabul czyków z Pendżabu. Marathowie, którzy w październiku 1929. Habibullaha ujęto pod rządami Baladźi Rao (wzmian. i stracono, jego zwycięski przeciwnik objął 1740-1761) byli u szczytu swej potęgi, tron i przyjął imię Nadir Szacha. Z pomocą przystąpili do wojny. Wierzyli, że te tereny Brytyjczyków wprowadził reformy, ustano­ są im przeznaczone. Początkowo odnosili wił pokój i zaspokoił żądania wiernych zadziwiające zwycięstwa: w 1758 zajęli La- zwolenników Amanullaha. W 1932 powołał haur i pobili Sirhinda. Jednak w 1759 rząd konstytucyjny. Ahmed przeprowadził czwarty najazd, odbił Lahaur, zajął Delhi, był świadkiem zamor­ AFGAŃSKA WOJNA DOMOWA 1979. Ra­ dowania Alamgira II. Sam Ahmed zrezyg­ dziecka inwazja na Afganistan w końcu

grudnia 1979 stała się pierwszym poważnym sygnałem załamania się dotychczasowej linii polityki zagranicznej ZSRR. Po proklamo­ waniu w 1973 republiki w Afganistanie Związek Radziecki zwiększył wysiłki na rzecz przekształcenia tego kraju w zależne pod względem gospodarczym państwo bu­ forowe nastawione wrogo w stosunku do Pakistanu, popieranego przez Chiny. ZSRR udzielał pomocy radykalnym partiom poli­ tycznym, między innymi Ludowo-Demokratycznej Partii Afganistanu (LDPA). Pró­ by wprowadzenia w Afganistanie współ­ czesnych idei - zarówno zachodnich, jak i marksistowskich - zawsze napotykały opór konserwatywnych struktur feudałno— plemiennych. Kolejne rządy afgańskie usi­ łowały przeprowadzić reformy, ale bez więk­ szego powodzenia. W 1978 bojówki Ludowo-Demokratycznej Partii Afganistanu do­ konały zamachu stanu i zamordowały pierwszego prezydenta kraju. Prezydentem został przywódca LDPA, który we wrześniu 1979 został usunięty przez premiera swojego rządu, a ten z kolei został obalony 27 grudnia 1979 przez innego zwolennika le­ wicy, Babraka Karmala (1929-1996) popie­ ranego przez ZSRR. Próby sowietyzacji podejmowane przez Karmala wywołały zbrojny opór, wówczas zwrócił się on do ZSRR z prośbą o pomoc w zdławieniu opozycji. Interwencja zbrojna spowodowała izolację Związku Radzieckiego na arenie międzynarodowej. 100 tysięcy dobrze uzbro­ jonych żołnierzy radzieckich nie mogło pokonać afgańskich mudżahedinów, którzy stosowali taktykę walki partyzanckiej i pro­ wadzili akcje sabotażowe. Zadawnione an­ tagonizmy plemienne i różnice językowe spowodowały, że zbuntowani Afgańczycy nie zdołali przyjąć jednolitej strategii w wal­ ce z wojskami radzieckimi i rządową armią afgańską. Ta ostatnia poniosła tak wielkie straty wskutek dezercji, że w 1984 rząd w Kabulu przymusowo wcielał do wojska nawet czternastolatków. ONZ zażądał w 1980 wycofania obcych wojsk z Afgani­ stanu. Powstańcy afgańscy otrzymali broń,

dostarczoną przede wszystkim z Pakistanu i USA. W 1988 ZSRR, USA, Pakistan i Afganistan podpisały układ o wycofaniu wojsk radzieckich do 15 grudnia 1989. W lutym 1989 mudżahedini stworzyli wła­ sny rząd. Po upadku popieranego przez Moskwę afgańskiego reżimu komunistycz­ nego Rada Mudżahedinów ogłosiła 1 maja 1992 zakończenie wojny domowej, jednakże wkrótce potem doszło do walk między rywalizującymi ugrupowaniami mudżahe­ dinów. AFGAŃSKĄ WOJNA MIĘDZY GHOREM 1 GHAZNI 1148-1152. Po śmierci Mahmuda z Ghazni (971-1030) królestwo Ghaz­ ni w obecnym Afganistanie i Iranie bardzo osłabło, a wówczas Ghor, wasalne państwo w afgańskich górach, powstało przeciw swe­ mu zwierzchniemu władcy. Za panowania dynastii Szansabanisów Ghorowie zaatako­ wali w 1151 stolicę - miasto Ghazni, oblegali je i w końcu w 1152 zdobyli i spustoszyli. Wszyscy Gaznawidowie zostali wypędzeni do Indii. Miasto nie zostało jednak cał­ kowicie zniszczone w 1175 i przed rozpo­ częciem inwazji na Indie przez Muhammada Ghori (zm. 1206) zostało pomocniczą stolicą Ghoru. Przejęcie miasta pozwoliło na wypar­ cie panujących tu wcześniej koczowniczych Oguzów turkmeńskich. Patrz także MAHMUDA z GHAZNI PODBOJE ok. 1000-1030; MU­ HAMMADA GHORI PODBOJE 1175-1200. AFGAŃSKĄ WOJNA PIERWSZA 1839-1842.

Wzrastające wpływy Rosji na dworze Dosta Mohammada (1793-1863), emira Afgani­ stanu, niepokoiły Brytyjczyków. W dążeniu do obalenia Dosta Brytyjczycy wspierali byłego emira, który popierał działania bry­ tyjskie na rzecz zapewnienia lepszej obrony Indii od północy. W 1839 Dost Mohammad został pozbawiony władzy i uwięziony. Po ucieczce z więzienia bezskutecznie próbował odzyskać władzę, po czym został depor­ towany do Indii. Ostre zimy i nieustający opór afgański zmusiły jednak Brytyjczyków do wycofania się z Afganistanu w styczniu

1842. Podczas odwrotu wojska brytyjskie wpadły w pułapkę przygotowaną przez afgańskie plemiona i zostały wybite niemal do nogi. Dost Mohammad odzyskał władzę. Druga wojna afgańska 1878-1880. Po śmie­ rci Dosta emirem został jego syn, Szer Ali (1825-1879), który rozpoczął negocjacje z Rosjanami i odmówił przyjęcia brytyjskiej misji, co ogromnie zaniepokoiło Wielką Brytanię. W listopadzie 1878 wojska brytyj­ skie wkroczyły do Afganistanu. Szer Ali szukał pomocy u Rosjan, którzy poradzili mu, by zawarł pokój. Po śmierci Szera jego syn, Jakub Chan (1849-1923), zawarł poro­ zumienie, na mocy którego ustąpił Brytyj­ czykom przełęcz Chąjber i inne obszary strategiczne. Jednak po zabójstwie wysłan­ nika Wielkiej Brytanii wojska brytyjskie ponownie zajęły Kabul zmuszając Jakuba do ucieczki. Konflikt skończył się objęciem władzy przez Abd ar-Rahmana (1844?1901), wnuka Dosta Mohammada, który bronił interesów brytyjskich i ustanowił silny rząd centralny. Trzecia wojna afgań­ ska 1919. W 1919 emirem został Habibullah Chan (1892-1960), który postanowił prze­ kształcić Afganistan w nowoczesne państwo wolne od obcych wpływów. Jego deklaracja niezależności zagrażała Indiom, co sprowo­ kowało ponowną wojnę z Wielką Brytanią. Krótka walka zakończyła się traktatem w Rawalpindi, w którym Brytyjczycy uznali niezawisłość Afganistanu w sprawach we­ wnętrznych i zagranicznych. Patrz także PERSKO-AFGAŃSKA WOJNA 1836-1838. AFOAŃSKIE POWSTANIA 1709-1726. Wię­ kszość terytorium dzisiejszego Afganistanu znajdowała się w XVII w. we władaniu perskich Safawidów. Wykorzystując słabość Safawidów, w 1709 afgańscy Gilzowie wznie­ cili powstanie w Kandaharze, usunęli per­ skiego gubernatora i ustanowili niezależne państwo afgańskie. W 1711 liczne wojska perskie oblegały Kandahar, ale wypady wojsk afgańskich zmusiły Persów do zwi­ nięcia oblężenia. Następne działania perskie również nie przyniosły sukcesów. W 1717

w Heracie zbuntowali się afgańscy Abdalowie, zdobyli miasto i połączyli się z Uzbekami, by wspólnie grabić okoliczne tereny. W 1719 w skierowanej dla odbicia Heratu armii perskiej, liczącej 30 tysięcy żołnierzy, w bitwie pod tym miastem doszło do zamie­ szania, w jego następstwie została ona pobita. W latach 1721-1722 wielka armia Gilzów afgańskich najechała Persję, zajęła Kerman i Sziraz i ruszyła na stolicę, Isfahan. Perskim wojskom nie udało się zatrzymać najeźdź­ ców. Afgańczycy oblegali stolicę przez sześć miesięcy, aż w końcu w październiku 1722 głód zmusił obrońców miasta do poddania się. Słabość Safawidów zachęciła również Rosjan (patrz ROSYJSKO-PERSKA WOJNA 1722-1723) oraz Turków osmańskich, którzy zajęli część zachodniej Persji. PERSKA WOJNA DOMOWA 1725-1730 przyczyniła się do powiększenia chaosu. Wydawało się, że Afgańczycy po zajęciu Teheranu w 1725 i pobiciu w 1726 Rosjan i Turków osmańskich w dwóch bitwach, uzyskają pełen sukces, ale nagłe dojście do władzy perskiego dowódcy wojskowego, Nadir Cha­ na (1688-1747) odwlekło wyzwolenie Af­ ganistanu aż do czasu zamordowania Nadira (patrz PERSKO-AFGAŃSKA WOJNA 1720-173 8). AFGAŃSKIE POWSTANIE 699-701. Patrz MUZUŁMAŃSKIE POWSTANIE 099-701. AFGAŃSKO-PERSKIE

WOJNY.

Pata

PERSKO-

- AFGAŃSKIE WOJNY.

AGATOKLESA MASAKRA 317 p.n.e. Agatokles (360P-289) pochodził z Sycylii, był dwukrotnie skazywany na wygnanie z Syrakuz z powodu stałego dążenia do zdobycia władzy. W 317 wrócił na czele wojsk ze­ branych w miastach pozostających pod wła­ dzą Syrakuz i ogłosił się strategos autocrator, co w praktyce oznaczało, że został tyranem. Przyjął również tytuł „generalnego pełnomocnika", który w przeszłości przy­ znano tylko tyranowi Dionizjuszowi Star­ szemu (ok. 430-367). Dla umocnienia swej władzy wymordował swoich przeciwników

i członków Rady Sześciuset, która sprawo­ wała rządy w Syrakuzach. Liczbę ofiar szacuje się na 10 tysięcy. Umocniwszy wła­ dzę, mógł bez przeszkód prowadzić dalej wojnę z Kartaginą. Patrz także AGATOKLESA WOJNA z KARTAGINĄ 311 -300 p.n.C.

Ateńczycy, nie zważając na przestrogi Alkibiadesa (ok. 450-404), zacumowali okręty u wybrzeży półwyspu Gallipoli (d. Chersonez tracki w zachodniej Turcji) w pobliżu ujścia rzeki Ajgospotamoj i zeszli na brzeg. Flota Lizandra zaskoczyła flotę ateńską, przypuściła atak i zagarnęła około 180 nie­ AGATOKLESA WOJNA Z KARTAGINĄ 311 - przyjacielskich okrętów (Konon zdołał uciec 306 p.n.e. Agatokles, tyran Syrakuz z 20 statkami), około 4000 jeńców Ateń(360P-289), wcześnie ujawnił swój talent czyków zostało wymordowanych. W na­ wojskowy służąc pod dowództwem Timo- stępstwie bitwy Ateny utraciły flotę, prze­ cięto ich drogi zaopatrzenia w zboże, ich leona (zm. 337). Kartagińczycy zaniepoko­ jeni wzrostem potęgi Syrakuz wszczęli z nim sprzymierzeńcy zaczęli się buntować (z wy­ jątkiem Samos), a Lizander obiegł port wojnę i obiegli miasto. W tej sytuacji Aga­ tokles spróbował przenieść wojnę na teren ateński. Po Ajgospotamoj Ateny znalazły się w niezwykle trudnej sytuacji. przeciwnika, do Afryki. Wylądował na wy­ brzeżu afrykańskim w 311. Kartagińczycy niebawem pobili go pod Lacata. Agatokles AJUTTHAJI I CZIANG MAJU WOJNY. Patrz wycofał się, ale w 310 wrócił do Afryki na SYJAMSKIE WOJNY. czele armii, która rozbiła kartagińskie woj­ ska tak gruntownie, że w 308 Agatokles ALBAŃSKIE POWSTANIA 1932, 1935 i mógł wrócić na Sycylię i zmusić przeciw­ 1937. W czasie panowania króla Zogu I nika do zwinięcia oblężenia Syrakuz. Jed­ (1895-1961) wybuchły trzy powstania nakże w czasie jego nieobecności wojska, - w 1932, 1935 i 1937. Wszczęły je grupy które pozostały w Afryce, zostały w 307 liberalnych reformatorów oraz radykałowie pobite przez siły kartagińskie. Agatokles muzułmańscy o tendencjach marksistow­ musiał zawrzeć pokój z Kartaginą, w którym skich (większość mieszkańców Albanii wy­ uznano granicę w zachodniej Sycylii, wyty­ znawała islam). Zogu, który był dyktatorem czoną po trzeciej wojnie DIONIZJUSZA. i dążył do zachowania w Albanii społeczeńst­ Kartagina zachowywała pokój przez 30 lat, wa feudalnego, zdławił bez trudu te stosun­ aż do wojny z Pyrrusem z Epiru. Patrz kowo niewielkie i źle zorganizowane powsta­ także KARTAGIŃSKA WOJNA PRZECIWKO PYR- nia. Zastosowane represje były zadziwiająco RUSOWI Z EPIRU 278-276 p.n.e.; T1MOLEONA WOJ­ łagodne - stracono jedynie kilku prowody­ NA 344-339 p.n.e. rów; wprowadzono skromne reformy społe­ czne i administracyjne. Panowanie Zogu AJGOSPOTAMOJ, BITWA U UJŚCIA 405 zakończyło się 7 kwietnia 1939, gdy Włochy, p.n.e. W czasie drugiej PELOPONESKIEJ jedyny sprzymierzeniec Albanii, zaczęły ją WOJNY w celu przecięcia Ateńczykom dróg traktować jak kraj podległy i jednocześnie dostaw zboża przez Hellespont (Dardanele) dokonały najazdu (wojska włoskich faszys­ flota spartańska pod dowództwem Lizandra tów ostrzelały miasta albańskie i zajęły kraj, (zm. 395) obiegła i zdobyła Lampsakos, który następnie został wcielony do Włoch). miasto na Hellesponcie sprzymierzone Zogu zbiegł do Wielkiej Brytanii. Patrz także w tym czasie z Atenami (405). Ateńczycy ŚWIATOWA WOJNA n NA BAŁKANACH 1939-1941. zgromadzili wszystkie posiadane okręty i pod dowództwem Konona (zm. ok. 390) ALBAŃSKIE POWSTANIE 1910. Albańczycy wysłali je przeciwko flocie przeciwnika. popierali rozwijający się w imperium os­ Konon nie zdołał jednak wciągnąć Spartan mańskim ruch młodoturków, ponieważ ci do walki. Po pięciu dniach oczekiwania obiecali Albanii autonomię i zwolnienie od

bardzo wysokich podatków nakładanych przez państwo tureckie. Po zdobyciu władzy młodoturcy nie dotrzymali obietnic, ponad­ to nałożyli na Albanię nowe podatki. W mar­ cu 1910 w północnej części kraju około 8000 Albańczyków wznieciło powstanie. Powstanie wkrótce objęło Korczę w południowo-wschodniej Albanii i rozszerzało się w kierunku zachodniej Macedonii. Albańscy przywódcy zebrali się w Czarnogórze i przy­ jęli memorandum, w którym domagali się samorządu dla Albanii. Rząd turecki od­ rzucił memorandum. W czerwcu 1910 armia turecka brutalnie zdławiła powstanie. ALBAŃSKO-TURECKA WOJNA 1443-1478.

Jerzy Kastriota, lepiej znany jako Skanderberg (1405-1468), syn albańskiego księcia, został w młodości zabrany na dwór sułtana Murada II (1403?-1451) jako zakładnik. Był ulubieńcem dworu, zyskał imię Iskan­ der (Aleksander) i honorowy tytuł beja („pana"), przeszedł na islam i został dowód­ cą armii. Pamięć o pochodzeniu nie po­ zwoliła mu na zatracenie się w luksusach dworskiego życia. Gdy nad Albanią zawisła groźba najazdu tureckiego, Skanderberg uciekł (1443) do ojczystego kraju, zorgani­ zował ligę skłóconych dotąd książąt albań­ skich i przyjął chrześcijaństwo. W 1443 rozpoczął walkę z Turcją od zajęcia fortecy w Krui, uchodzącej za niezdobytą. W latach 1444-1466 odparł 13 najazdów tureckich; w 1450 zwycięstwo nad wojskami Murada oblegającymi Kraję zapewniło mu na Za­ chodzie sławę bohatera, a także pomoc Wenecji, Neapolu, Węgier oraz papieża. Jego wojską często stosujące partyzanckie meto­ dy walki, prawie zawsze odnosiły zwycięst­ wa. Dzięki wielkiemu zwycięstwu odniesio­ nemu w 1461 udało mu się wymusić na Porcie zawarcie rozejmu, który jednak sam zerwał na skutek wezwania papieża do nowej krucjaty (1463). Jego wojska najechały Ma­ cedonię (1463) i pokonały Turków w 1464 i 1465. Ostatnie oblężenie Krui przez suł­ tana Mehmeda II Zdobywcę (1429-1481) doprowadziło do zniszczenia kraju i kosz­

towało Skanderberga utratę sojuszników. Po jego śmierci arystokracja albańska wszczęła spory między sobą, ale nadal pro­ wadziła wojnę z Turcją. Chaotyczne walki zakończyły się w 1478 podbojem Albanii przez Turcję. ALBIGENSI, KRUCJATA PRZECIW ALBIGENSOM 1208-1229. Albigensi, zwolennicy manicheizmu z południowej Francji, zostali uznani przez Kościół rzymskokatolicki za heretyków, a w 1208 papież Innocenty III (1161-1216) wezwał do krucjaty przeciw nim. Wojska z północnej Francji pod wodzą Szymona IV z Montfort (1160P-1218) na­ dały krucjacie wymiar polityczny. Krucjata złamała niezależność arystokracji południo­ wej Francji. Wojska Montforta pobiły arys­ tokratów i albigensów w krwawej bitwie pod Muret 12 września 1213. Jednakże herezji nie wytępiono i wojna trwała nadal. Przywódca albigensów Rajmund VI (1156-1222), który został pobity pod Muret, w 1218 wytrzymał oblężenie Tuluzy prowa­ dzone przez Montforta i odzyskał teryto­ rium zdobyte przez krzyżowców. W 1226 wojska francuskiego króla Ludwika VIII (1187-1226) zajęły większą część Langwedocji, regionu w południowej Francji, po czym dokonano rzezi albigensów. Na mocy traktatu z Meaux z 1229 hrabstwo Tuluzy przeszło we władanie francuskich Kapetyngów. Patrz także ARAGOŃSKO-FRANCUSKA WOJNA1209-1213. ALEKSANDER WIELKI, WOJNA O SUKCESJĘ.

Patrz DIADOCHÓW WOJNY 323-281 p.n.e.

ALEKSANDRA WIELKIEGO PODBOJE 334-323 p.n.e. Dwudziestoletni Aleksander po zamordowaniu Filipa II (382-336) został królem Macedonii i zwierzchnikiem Grecji. W 336 umocnił swą władzę nad Grecją. Kiedy wystąpiły przeciw niemu Teby, Alek­ sander obiegł je i zburzył. Nowy władca przystąpił do zrealizowania planu swego ojca dokonania podboju części państwa per­ skiego i zemszczenia się na nim za GREC-

KO-PERSKIE WOJNY (patrz KORYNCKA WOJNA 395-387 p.n.e., SPRZYMIERZEŃCZA WOJNA

niejszej bitwie nad rzeką HYDASPES. Dzięki stałym uzupełnieniom armia Alek­ sandra liczyła wówczas 120 tysięcy żołnie­ rzy, ale po dotarciu do rzeki Beas w Indiach - ponad 17 tysięcy km od Macedonii - żoł­ nierze odmówili dalszego marszu na wschód. Aleksander ustąpił, w 325 zbudował flotę w jeszcze jednej Aleksandrii; armia pod jego dowództwem przeszła przez pus­ tynię Makran, ponosząc po drodze ciężkie straty. W 324 wojska dotarły do Suzy, gdzie dla spełnienia swoich marzeń o harmonii między Grekami i Azjatami Aleksander nakazał, by zawierano mieszane małżeństwa. Sam poślubił córkę Dariusza Barsine (jedna z jego kilku żon), która została zamor­ dowana w 309. Później pozbył się nieudol­ nych i przekupnych urzędników (Greków i Persów), i rozdzielił swe siły. Flota po­ płynęła morzem. Wojska lądowe odesłał do kraju. Wydał deklarację wzywającą wygnań­ ców greckich do powrotu do kraju i nakazał, by uznano go za boga. Zdławił ostatni bunt w armii, udał się do Babilonu w 323, i tam, podczas przygotowań do kampanii arabskiej, dostał wysokiej gorączki i po krótkiej cho­ robie zmarł. Patrz także DIADOCHÓW WOJNY

357-355 p.n.e.). Drugorzędnym motywem było dążenie do napełnienia pustego skarbca. Armia Aleksandra, licząca około 30 tysięcy piechoty i 5000 jazdy, przeprawiła się w 334 przez Dardanele, na krótko zboczyła, by Aleksander mógł pomodlić się w Troi u gro­ bu Achillesa, i w tym samym roku pobiła wojska perskiego króla Dariusza III (zm. 330) nad rzeką Granik. Aleksander opanowywał po drodze miasta frygijskie, by pozbawić perską flotę portów, następnie wkroczył do północnej Syrii i zwyciężył Dariusza w bitwie pod ISSOS w 333. Aby całkowicie wyeliminować perską flotę, Alek­ sander wkroczył do Fenicji, łatwo zdobył kilka miast, obiegł i zajął TYR, a następnie podbił Syrię. W 332 opanował Egipt, gdzie w 330 został uznany za syna Amona (naj­ ważniejszy bóg Egipcjan). Aleksander wrócił do Syrii w 331, pokonał Dariusza w bitwie pod GAUGAMELĄ, zdobył Babilon i Suzę, spalił Persepolis i w 330 podjął pościg za Dariuszem, który schronił się w Ekbatanie. Od 331 Aleksander zaczął ulegać wpływom wschodnim; nazywał siebie „królem kró­ lów" (tytuł perski) i ubierał się na perską 323-281 p.n.e. modłę. Część wojsk, niezadowolona z tych ALEKSANDRA WIELKIEGO WYPRAWA DO zmian, wznieciła bunt, ale Aleksander szyb­ ko zdusił rebelię zabijając przywódców. Po INDII 327-325 p.n.e. Armia około 90 ty­ sięcy żołnierzy Aleksandra Wielkiego znalezieniu ciała swojego przeciwnika Da­ riusza, zamordowanego przez kuzyna Bes- (356-323) przezimowała w Hindukuszu sosa (pojmany i ukrzyżowany w 329), Alek­ (pasmo wysokich gór na obecnej granicy sander przykrył je własną szatą, a następnie między Afganistanem i Pakistanem), a na­ stępnie skierowała się na południe w kie­ urządził Dariuszowi królewski pogrzeb. W 330 zimował w Hindukuszu, po czym runku rzeki Indus, docierając do jej do­ pływów w lecie 327 (patrz ALEKSANDRA w 329 rozpoczął wyprawy wschodnio irań­ skie (patrz ALEKSANDRA WIELKIEGO WY- WIELKIEGO PODBOJE 334-323 p.n.e.). Po opu­ szczeniu Baktrii wojska musiały przysto­ PRAWY WSCHODNIOIRAŃSKIE 329-327 pne). Po sować się do nowych warunków: niezna­ zdobyciu w 327 Baktrii (Afganistan) i zało­ nego klimatu, na przemian przyjaznych żeniu kolejnej, najdalej na wschód wysunię­ tej Aleksandrii (miasta) skierował się na i wrogich tubylców i do słoni. Aleksan­ der musiał pokonać wszystkie te trudno­ południowy wschód, by rozpocząć podbój ści. Najpierw z wielkim trudem zdobył Indii (patrz ALEKSANDRA WIELKIEGO WY­ AORNOS, a następnie na równinach PenPRAWA DO INDII 327-325 p.n.e.). W 327 po dżabu zwyciężył radżę Porosu w bitwie bardzo trudnym oblężeniu zdobył AORnad rzeką HYDASPES w 326. Władca NOS, a w 326 zwyciężył w swojej najtrud­

ów po walce został przyjacielem Aleksand­ ra. Aleksander udał się w kierunku Beas, dopływu Indusu, i byłby poszedł dalej, gdyby nie odmowa żołnierzy, którzy prag­ nęli wrócić do domu. W 326 rozpoczął odwrót wzdłuż starego koryta Indusu. W 325 zatrzymał się w pobliżu obecnego Karaczi, przerywając marsz na zachód, aby podbić Mallów. ALEKSANDRA WIELKIEGO WYPRAWY WSCHODNIOIRAŃSKIE 329-327 p.n.e. Wy­ ruszywszy z Ekbatany w Medii (starożytna kraina w obecnym północno-wschodnim Iranie) wojska Aleksandra Wielkiego (356-323) rozpoczęły trudny marsz na wschód (patrz ALEKSANDRA WIELKIEGO POD­ BOJE 334-323 p.n.e.). Dostawy żywności były tak znikome, że w końcu Aleksander wy­ płacił żołd części armii i kazał zwolnionym żołnierzom zawrócić do kraju. W czasie tej wyprawy Aleksander znalazł ciało zasztyle­ towanego Dariusza III (zm. 330), przeciw­ nika, którego darzył szacunkiem. To dało mu jeszcze jeden powód do kontynuowania działań: pragnął bowiem ująć Bessosa (zm. 329), mordercę Dariusza. Aleksander opa­ nował północną Partię oraz Sogdianę (dwie starożytne krainy perskie) i pojmał Bessosa. W tym czasie Dailamici uprowadzili jego ukochanego konia, Bucefała, ale gdy Alek­ sander zagroził im surowymi karami, zwró­ cili wierzchowca. Następnie Aleksander udał się na południe, a potem w kierunku północno-wschodnim, w stronę obecnego Kabulu w Afganistanie. Podbił Baktrię (sta­ rożytna perska satrapia, która stała się póź­ niej greckim królestwem) i w 327 poślubił Roksanę (zm. 311), baktryjską księżniczkę. Wojska Aleksandra odzyskały Sogdianę i zdobyły Gandharę, obecnie w północnozachodnim Pakistanie. Powstanie w Baktrii i Sogdianie zmusiło Aleksandra do podjęcia długotrwałych działań. Stłumiwszy spisek przeciwko sobie, Aleksander w końcu 327 poprowadził swe wojska do Indii (patrz ALEKSANDRA INDII 327-325 p.n.e.).

WIELKIEGO

WYPRAWA

DO

ALGIERSKA WOJNA 1815. Na początku 1815 napady berberyjskich piratów u wy­ brzeży Afryki Północnej zagroziły amery­ kańskiemu handlowi z krajami śródziem­ nomorskimi. Stany Zjednoczone, które nie musiały już koncentrować uwagi na WOJ­ NIE 1812, wysłały w ten rejon komandora Stephena Decatura (1779-1820) na czele dużej eskadry okrętów. Decatur wkrótce przechwycił u przylądka Gata (Hiszpania) algierski okręt flagowy Machuda, wpłynął do portu w Algierze i doprowadził do zawar­ cia porozumienia, które położyło kres hara­ czom i zapewniło bezpieczeństwo amerykań­ skiemu handlowi. Ponadto na mocy poro­ zumienia zostali uwolnieni wszyscy amery­ kańscy jeńcy, a Algieria wypłaciła duże odszkodowanie. Patrz także TRYPOLITAŃSKA WOJNAisoo-1805. ALGIERSKA WOJNA 1954-1962. W 1954 algierscy muzułmanie z Frontu Wyzwolenia Narodowego (FLN) rozpoczęli otwartą woj­ nę przeciw francuskiemu panowaniu w Al­ gierii, napadając na francuskie instytucje i jednostki wojskowe, a także europejskie przedsiębiorstwa. W 1957 rząd francuski nie zgodził się na przyznanie Algierii nie­ podległości i wysłał wielotysięczne oddziały, które miały zdławić rebelię. Gdy w 1958 Charles de Gaulle (1890-1970) został pre­ zydentem Francji, zaproponował przyjęcie zasady samostanowienia w rozwiązywaniu sprawy algierskiej, a później, w 1960, starał się doprowadzić do honorowego zawieszenia broni z przywódcami strony algierskiej. W kwietniu 1961 francuski generał Raoul Salan był współorganizatorem nieudanego puczu armii francuskiej w Algierii, który miał na celu niedopuszczenie do uniezależ­ nienia się Algierii od Francji. W marcu 1962 przedstawiciele Francji i walczącej Algierii podpisali porozumienie o zawiesze­ niu broni, jednakże przeciw temu porozu­ mieniu wystąpił Salan, który kierował nie­ legalną Organizacją Tajnej Armii (OAS). Salan został aresztowany, ale OAS walczyła dalej, 1 lipca 1962 Algierczycy w referendum

narodowym opowiedzieli się za niezależ­ nością, a dwa dni później Francja uznała niepodległość Algierii.

nicy indiańscy ze szczepu Mohawk, uzbro­ jeni przez osadników holenderskich, zaata­ kowali Algonkinów, którzy w odwecie napa­ dli na Holendrów. Po krwawych walkach ALGIERSKO-FRANCUSKIE WOJNY 1832— i licznych akcjach represyjnych Holendrzy 1847. Patrz ABD EL-KADERA WOJNY. wspomagani przez Indian Mohawk zmusili Algonkinów do wycofania się 1 zawarcia ALGIERSKO-MAROKAŃSKA WOJNA 1963—pokoju w sierpniu 1645. Patrz także HOLEN1964. Uniezależnienie się Algierii od DERSKO-INDIAŃSKIE WOJNY 1655-1664. Francji (pata ALGIERSKA WOJNA 1954-1902) nie zadowoliło ani Algierii, ani Maroka ALMOHADÓW PODBÓJ ARABSKIEJ HISZ­ (Francja zrzekła się praw do Maroka PANII 1146-1173. Almohadzi, purytańska w 1956), ponieważ Francja wytyczyła grani­ sekta muzułmańska pochodzenia berberyjce między nimi, nie konsultując się z przed­ skiego, około 1125 założyli wojowniczą kon­ stawicielami swych posiadłości. Prezydent federację religijną w północno-zachodniej Algierii, Ahmed Ben Bella (ur. 1916) doma­ Afryce. Rywalizowali tam z Almorawidami, gał się rewizji granic, jednak Maroko zi­ inną berberyjską sektą muzułmańską. Wielu gnorowało jego żądania. W październiku mieszkańców arabskiej Hiszpanii pragnęło 1963 wojska algierskie i marokańskie roz­ obalić zepsutych luksusem władców almopoczęły walki przygraniczne, które pocią­ rawidzkich (patrz ALMORAWIDÓW PODBÓJ gnęły za sobą wiele ofiar. Dzięki interwencji ARABSKIEJ HISZPANII 1086-1094). W maju 1146 nowo powstałej Organizacji Jedności Af­ Almohadzi, zachęceni wezwaniem do udzie­ rykańskiej (OJA) pod przewodnictwem ce­ lenia pomocy w obaleniu Almorawidów, sarza Etiopii Hajle Sellasje (1892-1975) dokonali inwazji na najbardziej wysunięty i prezydenta Mali Modibo Keita na południe kraniec Hiszpanii. Tarifa i Al(1915-1977) obie strony zgodziły się na geciras wpadły w ręce Almohadów, którzy zawieszenie broni (20 lutego 1964), jednakże pod wodzą Abd al-Mu'mina (zm. 1163) nie­ wzajemne stosunki między państwami po­ zwłocznie ruszyli na północ. W 1146 Abd zostały napięte. W 1967 znowu wybuchły al-Mu'min został obwołany władcą arabskiej starcia przygraniczne, a później, w 1976, Hiszpanii. Almorawidzi zostali wyparci gdy dawna Sahara Hiszpańska uzyskała z Sewilli (styczeń 1147), a po nadejściu niepodległość i przyjęła nazwę Sahara Za­ posiłków z Afryki Almohadzi zdobyli Korchodnia, między Algierią i Marokiem roz­ dobę i Jaen. Posuwając się poza dawne poczęła się cicha wojna o prawa własności granice posiadłości Almorawidów, Almoha­ do tego obszaru (patrz SAHARA HISZPAŃSKA, dzi zdobyli Malagę (1153), Grenadę (1154), WOJNA o SAHARĘ HISZPAŃSKĄ 1975-)następnie z powodzeniem obiegli Almerię, mauretańskie miasto-twierdzę zdobyte wcześ­ ALGONKIŃ SKO-HOLENDERSKA WOJNA niej, w 1147, przez króla Kastylii i Leonu 1641-1645. Rozwój osadnictwa holender­ Alfonsa VII (zm. 1157) po wzorcowym ob­ skiego na obecnej Staten Island i Hacken­ lężeniu. W latach pięćdziesiątych XII w. sack, w stanie Nowy Jork, wywołał gniew głównym przeciwnikiem Almohadów był Indian Algonkinów, do których należały te ibn Mardanisz (zm. 1172), władca mauretań­ tereny. Gdy latem 1641 administrator kolo­ skiego królestwa Murcji, w południowonii holenderskiej, William Kieft, zażądał wschodniej Hiszpanii. Abd al-Mu'min, za­ od Algonkinów daniny, Indianie napadli na jęty wewnętrznymi problemami afrykań­ osadników na Staten Island i Manhattanie. skimi, pozostawił opanowanie sytuacji Krwawe walki toczyły się aż do zawarcia w Hiszpanii swoim synom i wrócił do rozejmu rok później. W lutym 1643 wojow­ Afryki Północnej. W 1162 wojska ibn Ma-

rdanisza zostały rozbite w bitwie pod Gre­ nadą, a trzy łata później poniosły kolejną klęskę w pobliżu Murcji. Po tych klęskach sojusznicy ibn Mardanisza zawarli pokój z Almohadami, a sam ibn Mardanisz przed śmiercią poradził synowi uznać zwierzch­ nictwo almohadzkiego kalifa. W ten sposób Almohadzi zakończyli podbój całej An­ daluzji (południowa Hiszpania).

cił się o pomoc do Alfonsa, ale nie zapobiegło to upadkowi Sewilli w listopadzie 1091. Almorawidzi opanowali Badajoz w 1094. Z wyjątkiem regionu i miasta Walencja (pata CYDA PODBÓJ WALENCJI 1089-1094) cała południowa część Półwyspu Iberyjskiego znalazła się w rękach Almorawidów. Sara­ gossa pozostała w rękach dynastii Hud. Patrz także ALMOHADÓW PODBÓJ ARABSKIEJ HISZPANII 1146-1172.

ALMORAWIDÓW PODBÓJ ARABSKIEJ HISZ­

PANII 1086-1094. Zagrożenie Sewilli, Gre­ nady i Badajoz ze strony króla Kastylii i Leonu Alfonsa VI (1030-1109) sprawiło, że emirowie poprosili o pomoc Jusufa ibu Taszfina (zm. 1106), przywódcę Almorawidów, ascetycznej berberyjskiej sekty muzuł­ mańskiej z Afryki Północnej, mimo ryzyka, że będą musieli się mu podporządkować. W czerwcu 1086 armia Almorawidów przy­ była do Algeciras w Hiszpanii i wkrótce dołączyli do niej emirowie Sewilli, Grenady i Malagi ze swoimi wojskami. Razem ruszyli na północ w kierunku Badajoz. Wojska Alfonsa, wspierane przez posiłki aragońskie, stawiły czoło połączonym armiom Almora­ widów i Maurów (hiszpańscy muzułmanie), pod wodzą Jusufa ibn Taszfina. 23 paź­ dziernika 1086, w bitwie pod Zallaka, w po­ bliżu Badajoz, siły kastylijsko-aragońskie poniosły druzgocącą klęskę. Rycerstwo fran­ cuskie przybyło z pomocą w 1087, by ocalić Hiszpanów przed skutkami klęski. Wkrótce potem władca almorawidzki, Jusuf ibn Taszfin, wrócił do Afryki Północnej, ale zwycięs­ twa odnoszone przez chrześcijan pod wodzą Rodriga Diaza de Bivar, znanego powszech­ nie pod imieniem Cyd (1040?-1099), i udane wypady chrześcijan na terytoria Maurów, zmusiły go do powrotu do Hiszpanii w czer­ wcu 1089. Kilku pomniejszych władców wsparło go w walce z Alfonsem, ale Jusuf ibn Taszfin nie odniósł sukcesów i musiał wycofać się do Maroka (Afryka Północna). Wrócił ponownie do Hiszpanii w 1090 i podbił emiraty Malagi i Grenady. Gdy Almorawidzi zagrozili Sewilli, jej emir, Muhammad al-Mutamid (1040-1095) zwró­

ALNWICK,BITWA POD ALNWICK PIERWSZA

I063. Król szkocki, Malcolm III Canmore (zm. 1093) żył w Anglii do 1066, ale po zwycięstwie Normanów pod Hastings (patrz NORMANÓW PODBÓJ 1000) przeniósł się do Szkocji. Udzielił schronienia saksońskiemu pretendentowi do tronu Anglii Edgarowi Athelingowi (1060?-! 125) i poślubił jego siostrę, która pomagała mu potem w cywi­ lizowaniu Szkocji. Wypad do Nortumbrii i Cumberlandu w 1072, mający na celu zdobycze terytorialne i obronę niezależności Szkocji, sprowokował odwet Normanów. W 1093, aby powstrzymać inwazję Nor­ manów, Malcolm zaatakował Alnwick w Nortumbrii, wpadł jednak w zasadzkę i zginął. Po jego śmierci w Szkocji wybuchły zamieszki, które trwały przez 30 lat. Druga bitwa pod Alnwick 1174. W 1165 królem Szkocji został William Lew (1143-1214). Zawarł on pierwszy z wielu francusko-szkockich traktatów. William nie mógł pogodzić się z utratą Nortumbrii, którą zagarnęli Anglicy za panowania jego poprzednika. W czasie powstania przeciw królowi Anglii Henrykowi II (1133-1189), wznieconego przez jego syna księcia Henryka i baronów (patrz ANGIELSKO-NORMAŃSKA REBELIA 1173-1174), książę Henryk obiecał zwrócić Szkocji Nortumbrię i Cumberland w zamian za pomoc. William Lew rozpoczął oblężenie Alnwick, które już wówczas było potężną warownią. Szkoci byli lekkomyślni i nie­ ostrożni. Gdy pewnego mglistego dnia nie wystawili straży, Anglicy nadciągnęli niepo­ strzeżenie i zadali im dotkliwą klęskę. Wil­ liam Lew, straciwszy konia, dostał się do

niewoli. Został przewieziony do Falaise we Francji, gdzie zgodził się na upokarzające warunki i został wasalem Henryka.

AMBOŃSKA MASAKRA 1623. W Ślad za Holendrami do Indii Wschodnich (Archi­ pelag Malaj ski, Indochiny i Indie) pociąg­ nęli angielscy kupcy, którzy osiedlili się na Ambonie, jednej z wysp archipelagu Moluków, w obecnej wschodniej Indonezji. Dzia­ łała tam już holenderska Kompania Wschodnioindyjska zajmująca się handlem korze­ niami. Holenderski gubernator wyspy pode­ jrzewając Anglików o zmowę z japońskimi najemnikami, mającą na celu zabicie go i zajęcie holenderskiej twierdzy na Am­ bonie, nakazał aresztować rzekomych spis­ kowców, których następnie poddano tor­ turom, aby wymusić przyznanie się do winy. W lutym 1623 stracono dziesięciu Ang­ lików, dziesięciu Japończyków i jednego Portugalczyka. Anglicy, po przejęciu ich faktorii na Ambonie przez Holendrów, zre­ zygnowali z handlu korzeniami w większej części Indii Wschodnich i skupili swoją działalność w Indiach. Patrz także PORTUGALSKO-HOLENDERSKIE WOJNY W INDIACH WSCHODNICH 1601-1641. AMERYKAŃSKA REWOLUCJA 1775 -

1783 . Generał Thomas Gage (1721-1787), guber­ nator Massachusetts, usiłując wyegzekwo­ wać uchwały parlamentu brytyjskiego, od­ rzucane przez amerykańskich kolonistów jako „opodatkowanie bez przedstawiciel­ stwa", wysłał żołnierzy brytyjskich, by przejęli armaty i amunicję przechowywane przez kolonistów w Concord. Działania te miały powstrzymać wybuch rebelii. Amery­ kanie stawili opór pod Lexington i Con­ cord, zmuszając Brytyjczyków do odwrotu w kwietniu 1775. Wkrótce wojska kolonial­ ne zdobyły fort Ticonderoga i Crown Point na jeziorze Champlain. Wprawdzie Brytyj­ czycy pod dowództwem generała Williama Howe'a (1729-1814) utrzymali pozycje w bitwie pod Bunker Hill 17 czerwca 1775, drogo jednak okupili to zwycięstwo (stracili

prawie połowę żołnierzy). Wojska amery­ kańskie dowodzone przez generała Jerzego Waszyngtona (1732-1799) stopniowo uma­ cniały swoje pozycje wokół Bostonu w Mas­ sachusetts. 4 lipca 1776 Kongres Konty­ nentalny uchwalił Deklarację Niepodległo­ ści, w której proklamował niepodległość kolonii amerykańskich i powstanie Stanów Zjednoczonych. Jednakże wojska Howe'a wkrótce zmusiły Armię Kontynentalną Waszyngtona do odwrotu do Nowego Jor­ ku, a w rok później (1777) zdobyły Filadel­ fię. Brytyjczycy ściągnęli wojska z Kanady i usiłowali rozdzielić amerykańskie kolo­ nie. Brytyjski generał John Burgoyne (1722-1792) odbił Ticonderogę i Crown Point, ale poniósł druzgocącą klęskę w bit­ wie pod Saratogą w październiku 1777, po której poddał się amerykańskiemu genera­ łowi Horatio Gatesowi (1727-1806). Fran­ cuzi, po zawarciu z Amerykanami traktatu 0 przyjaźni, pomogli utrzymać amerykańs kie pozycje w Yalley Forge (Pensylwania), mimo ciężkiej zimy 1777-1778, a 28 czerw ca 1778 przyczynili się do zwycięstwa kolo nistów w bitwie pod Monmouth (stan Nowy Jork). Amerykańscy kaprzy odnieśli kilka efektownych sukcesów na morzu, do najważniejszych należało zagarnięcie bry tyjskiego okrętu wojennego Serapis. Zdobył go John Paul Jones (1747-1792) - dowódca okrętu Bonhomme Rkhard, przebudowanego okrętu francuskiego - po bitwie morskiej u wybrzeży angielskich 23 września 1779. Po 1778 działania wojenne przeniosły się na południe. Brytyjczycy zwyciężyli pod Savannah (Georgia) i Charleston (Karolina Południowa). Amerykańskie oddziały pod dowództwem Nathanaela Greena (1742-1786), Francisa Mariona (1732P-1795) 1 Daniela Morgana (1736-1802) wygrały natomiast bitwy w Wirginii, Karolinie Południowej i Georgii. Amerykańskie wy pady, w których ważną rolę odgrywały siły francuskie, trwały nadal. W Yorktown (Wir ginia) w październiku 1781 wojska kolonialne pod dowództwem Waszyngtona, księcia de Rochambeau (1725-1807), markiza de Lafay-

ette'a (1757-1834) i barona Friedricha von Steubena (1730-1794) otoczyły Brytyjczyków dowodzonych przez generała Charlesa Cornwallisa (1738-1805), który czekał na posiłki. Francuska flota uniemożliwiła ucieczkę mo­ rzem. Po kilku daremnych próbach prze­ rwania amerykańsko-francuskiej blokady Co­ rnwallis poddał się 19 października 1781. Walki w zasadzie ustały (patrz brytyjskoINDIAŃSKIE NAPADY nn), ale rewolucja za­ kończyła się dopiero po zawarciu traktatu paryskiego w 1783, w którym Wielka Bry­ tania uznała niepodległość Stanów Zjedno­ czonych. Patrz także BOSTOŃSKA MASAKRA

fregatę Insurgente z 40 działami, a 1-2 lutego 1800 pokonał w pobliżu Gwadelupy francuski okręt liniowy La Vengean.ce z 52 działami (La Yengeance zdołał uciec pod osłoną nocy). Traktat z 1800 zakończył walki; Stany Zjednoczone i Francja zgodziły się na uchy­ lenie traktatu z 1778 i przejęcie przez Stany Zjednoczone roszczeń obywateli USA w sto­ sunku do Francji z tytułu zajęcia amerykań­ skich statków handlowych.

1770, WOJNA 1812.

AMISTAD. BUNT NA AMISTAD 1839.

AMFISSEJSKA czwarta

WOJNA.

Pata

ŚWIĘTA

WOJNA

339-338 p.n.e.

W 1839 hiszpański szkuner Amistad z 53 murzyńskimi niewolnikami na pokładzie WOJNA SECESYJNA 1861-1865. opuścił Hawanę i popłynął do innego portu na Kubie. Niewolnicy pod wodzą Cinque'a AMERYKAŃSKO-FRANCUSKA NIE WYPO­ podnieśli bunt i zabili kapitana statku oraz WIEDZIANA WOJNA 1798-1800. W czasie kucharza. Niewolnicy nie znali zasad nawi­ FRANCUSKICH WOJEN REWOLUCYJ­ gacji, przeto zatrzymali dwóch członków NYCH Francja utrudniała żeglugę statkom załogi, którzy mieli poprowadzić statek do amerykańskim, co stało się powodem nie Afryki, a resztę wsadzili na łodzie i spuścili w morze. Dwaj nawigatorzy ukradkiem wypowiedzianej wojny między Stanami Zje­ dnoczonymi a Francją. Wojna toczyła się przyjęli kurs na północ. Po około 50 dniach głównie na Morzu Karaibskim. Francja statek dotarł do Long Island, został za­ związana była z USA traktatem o przyjaźni trzymany przez okręt wojenny Stanów Zjed­ noczonych i przeprowadzony do Nowego z 1778. Jednak po podpisaniu w 1794 trakta­ tu Jaya, rozstrzygającego pewne spory teryto­ Londynu (Connecticut), gdzie Cinąue i po­ rialne między Wielką Brytanią a Stanami zostali buntownicy zostali oskarżeni o pirac­ Zjednoczonymi, Francja zaczęła przejmować two i morderstwo. Po ich stronie stanęli statki handlowe USA płynące do Wielkiej abolicjoniści; zaskarżyli oni wyrok do Sądu Brytanii. Znaczenie miała również sprawa Najwyższego, gdzie bardzo elokwentnie bro­ XYZ w Paryżu: Francuzi domagali się nił ich były prezydent USA John Quincy Adams (1767-1848). W 1841 sąd uniewinnił konkretnej kwoty za przystąpienie do negoc­ jacji z USA w sprawie traktatu o przyjaźni Cinque'a i jego towarzyszy, przyjmując i handlu. Pod naciskiem prezydenta USA w uzasadnieniu wyroku, że handel niewol­ Johna Adamsa (1735-1826) Kongres zerwał nikami jest bezprawny. Uniewinnieni wró­ traktat z Francją z 1778, zawiesił handel cili do Afryki. z tym krajem i nakazał marynarce przechwy­ tywanie francuskich okrętów wojennych. AMRITSAR, MASAKRA W AMRITSAR 1919. Flota amerykańska zdobyła ponad 85 stat­ W 1919 nacjonaliści hinduscy wzniecili ków francuskich (Departament Marynarki zamieszki w Amritsar (miasto w Pendżabie, Wojennej USA powstał w maju 1798). 9 lute­ Indie) protestując przeciw brytyjskim usta­ go 1799 Thomas Tnmun (1755-1822), wom Rowlatta, które przewidywały ostre dowódca okrętu liniowego Constellation z 36 sankcje za podżeganie do buntów. 12 kwie­ działami, ujął u wybrzeży Nevis francuską tnia w czasie zamieszek zginęło pięciu AMERYKAŃSKA WOJNA DOMOWA. Patrz

obywateli brytyjskich. Następnego dnia około 10 tysięcy nie uzbrojonych Hindu­ sów zebranych w Amritsar nadal protes­ towało przeciwko ustawom. Mimo wezwań zgromadzeni nie rozeszli się. Wówczas od­ działy Gurkhów pod komendą brytyjskiego generała brygady Reginalda Dyera (1864-1927) otworzyły ogień. 379 Hindu­ sów zostało zabitych, a około 1200 rannych. Dyer ogłosił następnie stan wyjątkowy, wobec uczestników zamieszek zarządził chłosty i inne upokarzające kary. Brytyjska Izba Gmin potępiła działania Dyera. za­ aprobowała je natomiast Izba Lordów. Ra­ da wojskowa nazwała później masakrę „błę­ dem w ocenie". ANASTAZJUSZA II BUNT 720-721. W na­ stępstwie buntu armii w 715 bizantyjski cesarz Anastazjusz II (zm. 721) został zde­ tronizowany, a władzę objął Teodozjusz III (zm. po 717). Anastazjusz uciekł i został mnichem w Tessalonikach (Saloniki). Leon Izauryjski (680?-741), główny dowódca bi­ zantyjski, odmówił uznania Teodozjusza i poparł spisek mający na celu powrót Anastazjusza na tron. W tym samym czasie Bizancjum najechali Arabowie (patrz BIZANTYJSKO-MUZUŁMAŃSKA WOJNA 698-718). Leon

uznał, że sam może zostać cesarzem. Po­ prowadził wojska do Konstantynopola, zmu­ sił Teodozjusza do abdykacji i w 717 ob­ wołał się cesarzem. W 720 oficerowie i inni zwolennicy Anastazjusza wzniecili bunt na Sycylii. Rebelią kierował Anastazjusz, który chciał zdetronizować Leona. Leon niezwło­ cznie wysłał na Sycylię wojsko i buntownicy poddali się. Anastazjusza schwytano i stra­ cono w 721. Patrz także KONSTANTYNOPOLA OBLĘŻENIE 717-718. ANDERSONA NAPAD 1864. 27 września 1864 dowodzony przez Williama Andersena (zm. 1864) nieregularny oddział Konfede­ racji, do którego należeli między innymi Jesse James (1846-1882) i jego brat Frank (1843-1915), napadł na Centralię w Mon­ tanie. Konfederaci zaatakowali dyliżans pocz­

towy, opanowali pociąg i zabili 24 nie uzbrojonych żołnierzy Unii, po czym ogra­ bili pasażerów i spalili wagony. Później „Krwawy Bili" i jego banda wybili trzy kompanie wojsk Unii, które przybyły na odsiecz. Patrz także WOJNA SECESYJNA 1861-1865, QUANTRILLANAPADY 1861-1865.

ANDREWSA RAJD 1862 (wielki wyścig lo­ komotyw). W czasie WOJNY SECESYJNEJ 22 kwietnia 1862 nocą dwudziestu dwóch ochotników Unii pod wodzą Jamesa J. An­ drewsa (zm. 1862) wdarło się głęboko na terytorium konfederatów, aby przerwać po­ łączenie kolejowe między Mariettą w stanie Georgia a Chattanooga w Tennessee. Żoł­ nierze uprowadzili pociąg linii Western & Atlantic Railway z lokomotywą zwaną „Generał" i pojechali w kierunku Chatta­ nooga, aby wysadzić mosty i przerwać linie komunikacyjne. Żołnierze Konfederacji ru­ szyli w pościg na lokomotywie zwanej „Te­ ksas" i dogonili ich po około 90 milach, gdyż „Generałowi" zabrakło opału. And­ rewsa i siedmiu innych żołnierzy Unii oskarżono o szpiegostwo i stracono; ci, którzy przeżyli więzienie, zostali pierwszy­ mi kawalerami Medalu Honoru, przyzna­ nemu przez Kongres. ANGIELSKA REWOLUCJA 1688. Patrz WSPA­ NIAŁA REWOLUCJA less.

ANGIELSKA SUKCESJA, WOJNA O SUKCE­ SJĘ. Patrz WSPANIAŁA REWOLUCJA 1688; IR­ LANDZKA WOJNA

i689-i69i;

JAKOBITÓW PO­

WSTANIE 1689-1690. ANGIELSKA WOJNA DOMOWA 1215-1217.

Niezadowolony z powodu konieczności przyznania na mocy Wielkiej Karty (Magna Carta 1215) wielu swobód, król Anglii Jan (1167-1216) zwrócił się do papieża z prośbą 0 unieważnienie Karty. Gdy papież wydał odpowiedni dekret, król zebrał armię złożo ną z najemników francuskich oraz korsarzy 1 rozpoczął walkę z angielskimi baronami. Francja przysłała baronom machiny obleź-

nicze, a potem - gdy początkowo siły Jana odnosiły zwycięstwa - zaproponowała przy­ słanie z pomocą księcia Ludwika (1187— 1226). Tysiące Anglików poparło baronów, którzy zaofiarowali Ludwikowi tron angiel­ ski. W 1216 Jan zmarł, a wtedy Ludwik dokonał najazdu na Anglię i wkrótce opa­ nował południowo-wschodnią część kraju. Królem Anglii został syn Jana, Henryk III (1207-1272). W 1217 pod dowództwem regenta Williama Marshala (1 146?-1219) wojska angielskie prawie równocześnie zwy­ ciężyły flotę Ludwika pod Dover i jego armię pod Lincoln. Baronowie zjednani reformami Marshala opuścili Ludwika, który wycofał się po zawarciu we wrześniu 1217 traktatu pokojowego z Marshalem.

Parlament wystąpił przeciw Karolowi, uch­ walając prawa wymierzone przeciw jego despotycznym zapędom. Parlament również oskarżył i skazał na śmierć niektórych doradców królewskich i postanowił, że decy­ zję o jego rozwiązaniu można podjąć jedynie za zgodą obu stron. W 1641 wybuchło IRLANDZKIE WIELKIE POWSTANIE, którego stłumienie wymagało użycia armii, ale parlament, nie ufając królowi, nie chciał powierzyć wojska pod jego rozkazy. Jedno­ cześnie uchwalił plan reform kościelnych, którego domagali się purytanie. Karol pró­ bował aresztować przywódców parlamentu, co mu się nie powiodło, odrzucił możliwość kompromisu i zebrał armię z pomocą wiel­ kich panów, wyznawców Kościoła anglikań­ skiego i katolików, którzy mieli jednak ANGIELSKA WOJNA DOMOWA PIERWSZA, ograniczone środki finansowe. Parlament CZYLI WIELKA 1642-1646. Król Anglii miał oparcie na południu i zachodzie wśród zasobnych kupców i rzemieślników, mobi­ Karol I (1600-1649) uważał, że rządzi z bos­ kiego nadania, parlament jest jedynie ciałem lizował ich, opanował również flotę. W 1642 doradczym, a jakiekolwiek prawa parlamentu w całym kraju rozpoczęły się drobne starcia. są darem króla. Parlament uważał jednak, że Pierwsza większa bitwa, pod Edgehill, nie ma prawo także decydować o tym, że została rozstrzygnięta. Karol zajął Oxford i w 1643 bezskutecznie usiłował opanować jedynie on, a nie władca nakłada podatki. Obie strony obstawały przy swoim. Karol Londyn. Rojalistom nie udało się zdobyć żadnej twierdzy i do czasu zawarcia sojuszu potrzebował pieniędzy na wojnę i na realiza­ ze Szkotami byli oni właściwie bezsilni. cję innych planów, z tego powodu parokrot­ nie zwoływał oporny parlament, aby ten Karol podpisał ze Szkotami uroczystą Ligę uchwalił nowe podatki. Również samowol­ i Kowenant, w zamian za 20 tysięcy żoł­ nie ściągał podatki, prowadził bezprawne nierzy zgodził się na „prezbiterianizację" procesy i przez 11 lat próbował rządzić bez Anglii. W 1644 Szkoci najechali Yorkshire parlamentu. Rekwirował ziemię, zbierał po­ i pomogli zdobyć na krótko Newark, ale głównie dzięki świetnym działaniom kawa­ datki, więził przeciwników, mianował znie­ nawidzonych doradców i usiłował narzucić lerii parlamentu, tzw. Ironsides pod do­ Szkocji liturgię High Church, odłamu Koś­ wództwem Olivera Cromwella (1599-1658), rojaliści ponieśli znaczącą klęskę pod Marscioła anglikańskiego (patrz BISKUPÓW WOJ­ ton Moor. W 1645 Cromwell, w tym czasie NY). Nie mogąc bez pieniędzy skutecznie prowadzić wojny ze Szkotami, Karol zwołał drugi co do rangi dowódca wojsk parlamen­ parlament w 1640 („Krótki"), ale parlament tu, odegrał dużą rolę w utworzeniu Armii nie chciał nakładać podatków, dopóki nie Nowego Wzoru; dobrze wyćwiczone i dob­ zostaną rozpatrzone skargi. Karol po trzech rze opłacone, prawie dwukrotnie liczniejsze tygodniach rozwiązał ten parlament, ale wojska rozbiły armię Karola pod Naseby jeszcze w 1640 zwołał następny („Długi", (pata ANGIELSKO-SZKOCKA WOJNA 1642-1549). gdyż trwał aż do 1653), który jednak był Pomoc z Irlandii i kontynentu nie nadeszła, zdominowany przez opozycję. Coraz większą co także przyczyniło się do klęski Karola. rolę w parlamencie odgrywali purytanie. Oxford padł w 1646, Karol uciekł do Szkocji

i poddał się, co oznaczało koniec pierwszej wojny domowej. Druga angielska wojna domowa 1648-1651. Po upadku Oxfordu „Długi" Parlament starał się zreformować zarówno rząd, jak i Kościół. Prezbiterianie usiłowali wcielić w życie Uroczystą Ligę i Kowenant z 1643 i ustanowić prezbiterianizm religią panującą w Anglii. Armia, której znaczną część stanowili independenci, odnosiła się do tego wrogo, przeto parlament dążył do jej demobilizacji. Mając nadzieję, że dzięki pomocy z zagranicy dojdzie do restauracji jego władzy, Karol zwlekał z za­ akceptowaniem prezbiteriańskich uchwał parlamentu, wobec czego zniecierpliwieni Szkoci wydali go w 1646 parlamentowi za 400 tysięcy funtów. Parlament proponował Karolowi, by zgodził się na ograniczenie władzy króla, ale wojsko domagało się jego egzekucji ze względu na uporczywe od­ rzucanie przez króla wszelkich kompromi­ sów. Armia odebrała Karola parlamentowi i pod dowództwem Cromwella ruszyła z jeń­ cem do Londynu. Karolowi udało się uciec, schronił się na wyspie Wight i podjął nego­ cjacje z parlamentem, z zagranicznymi rzą­ dami i Szkotami, ponownie obiecując usta­ nowienie prezbiterianizmu w Anglii jako religii panującej w zamian za pomoc. W 1648 wznowiono walki; zdławiono po­ wstania w Kent, Essex i Walii. Oddziały szkockie wkroczyły do Anglii, ale armia Cromwella pobiła Szkotów pod Preston, w północnej Anglii (1648). Parlament po­ nownie próbował dojść do kompromisu, ale armia pod wpływem Cromwella przeprowa­ dziła w 1648 Czystkę Pride'a (Thomas Pride [zm. 1658] na rozkaz armii usunął prezbiterian z parlamentu zarzucając im, że są rojalistami). Pozostali członkowie zgroma­ dzenia ustawodawczego, tak zwanego Par­ lamentu Kadłubowego, obwołali się sądem specjalnym i w 1649 postawili Karola w stan oskarżenia pod zarzutem zdrady. Był pierw­ szym królem Anglii postawionym przed sądem; został skazany i stracony. Parlament Kadłubowy sprawował następnie rządy po­ przez Radę Stanu. Po obwołaniu w Irlandii

i Szkocji (patrz CROMWELLA KAMPANIA IR­ LANDZKA 1649-1650; CROMWELLA KAMPANIA SZKOCKA I650-i65i) królem Karola II (1630-1685) syna Karola I, parlament roz­ kazał Cromwellowi podjąć działania przeciw rojalistom, Karol II przybył do Szkocji, ale po klęsce pod Worcester w 1651 uciekł na kontynent. ANGIELSKA WOJNA DYNASTYCZNA 1138-

1154. Król Anglii Edward I (1068-1135) straciwszy jedynego syna (1120) i obawiając się, że jego następcą zostanie słaby i niegod­ ny zaufania siostrzeniec, Stefan z Blois (1097?-! 154), uzyskał zgodę baronów na objęcie tronu przez córkę Matyldę (1102-1167). Jednak po śmierci króla baro­ nowie i duchowieństwo zaofiarowało tron Stefanowi, który okazał się nieudolny i nie zdołał zaprowadzić porządku w kraju. Spo­ wodowało to bunt baronów w 1138, którzy opowiedzieli się za Matyldą. W 1139 wojska Matyldy wspomaganej przez przyrodniego brata, Roberta, hrabiego Gloucester, rozpo­ częły walkę z poplecznikami Stefana. W 1141 Stefan dostał się do niewoli pod Lincoln. Jednak wojna nie ustała. Wojska Matyldy przegrały bitwę pod Winchester, a Robert dostał się do niewoli; został wy­ mieniony za Stefana. W 1142 Matylda mu­ siała opuścić Anglię. Stefan rządził nieudol­ nie, wojna domowa trwała nadal; w 1148 przewagę zdobył syn Matyldy, Henryk Plantagenet (1133-1189). Po nie rozstrzygniętej bitwie pod Wallingford zawarto w 1154 rozejm. Stefan został uznany królem Anglii, ale jego następcą miał zostać Henryk II (pata ANGIELSKO-FRANCUSKA WOJNA 1159— H89). Patrz także SZTANDAR, BITWA POD SZTANDAREM IBS.

ANGIELSKIE WYPRAWY DO IRLANDII 1394-1399. Istotny problem za panowania króla Anglii Ryszarda II (1367-1400) sta­ nowiła kwestia irlandzka. Król dwukrotnie wyprawiał się do tego kraju. Przyczyną pierwszej wyprawy w 1394 były spory mię­ dzy klanami. W wyniku udanych rokowań

król skłonił do uległości 50 irlandzkich wodzów plemiennych i pasował na rycerzy pięciu irlandzkich władców; w 1395 Ryszard opuścił Irlandię. Walki wybuchły wówczas na nowo, początkowo toczyły się tylko między Irlandczykami; gdy w końcu 1398 Irlandczycy zwyciężyli i zabili gubernatora pozostawionego przez Ryszarda, król po­ wrócił, ale tuż po zejściu na brzeg dotarła do niego wiadomość o BUNCIE HENRY­ KA BOLINGBROKE'A w Anglii, co zmu­ siło go do powrotu do kraju. ANGIELSKO-AFGAŃSKIE WOJNY. Patrz

Gdy Czibo odmówił przyjęcia brytyjskiego posła, Brytyjczycy zajęli Mandalaj i północ­ ną Birmę, którą przyłączyli do Indii. Czibo został deportowany do Indii, walki trwały jednak jeszcze cztery lata, nim Brytyjczycy spacyfikowali birmańskich partyzantów. ANGIELSKO-BURSKIE

WOJNY.

Patrz

BUR­

SKIE WOJNY. ANGIELSKO-CHIŃSKIE WOJNY. Patrz OPIU MOWĘ WOJNY.

ANGIELSKO-FRANCUSKA WOJNA 1109— 1113. Robert Krótkoudy (1054P-1134) książę Normandii (patrz WILHELMA i ZDO­ ANGIELSKO-BIRMAŃSKA WOJNA PIERW­ BYWCY NAJAZD NA NORMANDIĘ 1070) wystąpił SZA 1824-1826. Powodem tej wojny była przeciw swojemu młodszemu bratu, angiel­ birmańska okupacja Assamu i Manipuru skiemu królowi Henrykowi I (1068-1135) w północno-wschodnich Indiach. W 1824 i dokonał nieudanej inwazji na Anglię flota angielska pod dowództwem sir Ar- (1101). W odwecie Henryk najechał Nor­ chibalda Campbella (1769-1843) zdobyła mandię, pobił Roberta (patrz tinchebrai, Rangun. W 1825 Birmańczycy na próżno BITWA POD TINCHEBRAI 1100) i sam przejął usiłowali odzyskać miasto. Hinduskie woj­ władzę w Normandii (1107). Mentorem ska dowodzone przez Brytyjczyków posu­ Roberta był francuski król Ludwik VI wały się wzdłuż rzeki Irawadi, a jednocześ­ (1081-1137), który wzorując się na ojcu, nie opanowały wybrzeże. Birmańczycy do­ królu Filipie I (1052-1108), występował znali dotkliwej porażki w pobliżu Awy nad przeciw panowaniu Anglików w Normandii Irawadi i w lutym 1826 zawarli traktat i podżegał do buntu. W 1109 Henryk I w Jandabo, na mocy którego ustąpili Brytyj­ wkroczył na czele swych wojsk do Francji czykom Assam, Manipur, Arakan i wybrzeże w odpowiedzi na podział Vexinu, bogatego Tenaserim. Druga wojna angielsko— regionu francuskiego w Normandii, między birmańska 1852. Zajęcie przez Brytyjczy­ Ludwika, panów andegaweńskich i syna ków statku należącego do króla sprowoko­ Roberta Krótkoudego. Strona francuska wal­ wało następną wojnę (Brytyjczycy pragnęli czyła nieudolnie, to napadała na Anglików, to zapewnić sobie lądowy szlak komunikacyjny zawierała z nimi rozejmy (patrz ANGIELSKOłączący ich kolonie w Indiach z Singapu­ -FRANCUSKA WOJNA 1116-1119). rem). Wojska hindusko-brytyjskie zajęły Rangun i Pegu. Rewolta w Rangunie do­ AN GIELSKO-FRAN CUSKA WOJNA 1116— prowadziła do zastąpienia birmańskiego 1119. Sporadyczne napady i rozejmy, prze­ króla Pagana Mina (zm. 1880) przez jego platane rozmaitymi intrygami, cechowały brata Mindona Mina (1814-1878), który ANGIELSKO-FRANCUSKA WOJNĘ zgodził się na oddanie Brytyjczykom połu­ 1109-1113. Podczas nowej wojny celem dniowej Birmy. Trzecia wojna angielsko— francuskiego króla Ludwika VI (1081-1137) birmańska 1885. Birmański król Czibo było osłabienie Anglii i opanowanie Maine (1858-1916) sprzyjał Francuzom i prowa­ i Bretanii w północno-zachodniej Francji. dził z nimi negocjacje w sprawie budowy Francuzi walczyli źle, choć zachowali swoje linii kolejowej z Mandalaj do granicy Indii. tereny. W 1119 doszło do dużej bitwy pod AFGAŃSKIE WOJNY.

rebelii syna Henryka (patrz ANGIELSKO1173-1174), nastawiał przeciw Henrykowi również jego żonę, Eleonorę Akwitańską (1 122?-1204), źle usposobioną do niego ze względu na jego ANGIE LSKO-FRANCUSKA WOJNA 1123— zdrady małżeńskie. Synowie Eleonory i 1135. Wojska angielskie pod wodzą króla Henryka spiskowali przeciwko ojcu, dążąc Henryka I (1068-1135) najechały pół- do zyskania większej władzy w nadanych im ziemiach. Śmierć Ludwika w 1180 na nocno-zachodnią Francję, aby zabezpie­ krótko tylko przerwała działania wojenne. czyć panowanie Anglii w Maine (patrz W 1183 Ryszard (1157-1199), hrabia ANGIELSKO-FRANCUSKA WOJNA 1110-1119). Akwitanii, późniejszy król angielski Przeciwnikiem Henryka był między in­ nymi FulkoY (1092-1143), hrabia An- Ryszard Lwie Serce, zdławił skierowaną degawenii, z którego córką Henryk miał przeciw niemu rebelię i w 1189, zamiar ożenić swojego syna. Po śmierci wspomagany przez brata Jana (1167-1216), syna (1120), mimo toczącej się wojny, późniejszego króla Anglii, oraz przez króla Francji, Filipa II (1165-1223) rozpoczął Henryk doprowadził do ślubu córki Ma­ wojnę z ojcem. Śmierć Henryka II (1189) tyldy (1102-1167) z synem Fulka, Gowyniosła Ryszarda na tron angielski. Patrz dfrydem Plantagenetem (1113-1151). także HENRYKA n WALKI w WALII 1157Przed 1128 działania wojenne toczyły się -1165. sporadycznie, później wojna nabrała chara­ kteru walki na wyczerpanie przeciwnika. Małżeństwo Matyldy i Godfryda, zawarte ANGIELSKO-FRANCUSKA WOJNA 1202— w 1128 w nadziei, że przyczyni się do 1204. Gdy angielski król Jan I (1167— 1216) uprowadził narzeczoną francuskiego pokoju, stało się powodem nowego konflik­ szlachcica i nie stawił się na wezwanie tu (patrz ANGIELSKA WOJNA DYNASTYCZNA sądu, by odpowiedzieć za to przestępstwo, 1138-1154). francuski król, Filip II (1165-1223), for­ ANGIELSKO-FRANCUSKA WOJNA 1159— malnie senior Jana, uznał go za winnego 1189. Gdy Henryk, hrabia Andegawenii, i wobec tego zgłosił roszczenia do jego został królem Anglii Henrykiem II francuskich posiadłości. W następstwie tego wybuchła wojną w której Jan stracił An(1133-1189), władał wielkim obszarem za­ degawenię, Bretanię, Maine, Normandię równo w Anglii, jak i na kontynencie euro­ i Touraine. Najważniejsze działania wojenne pejskim. Stało się to przyczyną obaw i gnie­ toczyły się pod zamkiem Gaillard, angiel­ wu króla francuskiego, Ludwika VII skim przyczółkiem nad Sekwaną, oblega­ (1120-1180), seniora Henryka. Zbyt słaby, nym przez wojska Filipa II od 1203 do by rozpocząć otwartą walkę, Ludwik starał 1204, oraz pod miastem Rouen w Norman­ się osłabić Henryka stosując różne intrygi. W 1159 Henryk dążąc do zrealizowania dii. Jan utrzymał władzę na terytorium na swoich roszczeń do Tuluzy, wyruszył na południe od Loary. Spodziewając się od­ czele armii z Normandii i wkroczył do wetu, Filip utrzymywał w tym okresie od­ Tuluzy. Czekał tam już na niego Ludwik. działy stale pozostające w jego służbie. Henryk nie chciał atakować bezpośrednio ANGIELSKO-FRANCUSKA WOJNA 1213— swego seniora, przeto nakazał odwrót; za­ warł pokój, ale ślubował odwet. Ludwik 1214. Dążąc do odzyskania ziem w północno-zachodniej Francji utraconych na nadal podkopywał pozycję Henryka, pod­ rzecz króla francuskiego Filipa II (1165— żegając do buntu w angielskich posiadłoś­ 1223) w ANGIELSKO-FRANCUSKIEJ ciach we Francji. W 1173 namówił do WOJNIE 1202-1204, król Jan I (1167Bremule, w której Francuzi doznali zdecy­ dowanej klęski. Ludwik zmuszony był uz­ nać zwierzchnictwo Anglii nad Maine i Bre­ tanią.

NOR-MANDZKA REBELIA

-1216) zawarł przymierze ze swoim sio­ strzeńcem, cesarzem Świętego Cesarstwa Rzy­ mskiego, Ottonem IV (1174?-1218) i hrabią Flandrii, Ferdynandem (1 186-1233). Najazd Jana I na Poitou, nie spełnił pokładanych w nim nadziei, ponieważ 27 lipca 1214 w bit­ wie pod Bouvines we Flandrii Filip II pobił na głowę sprzymierzeńców Jana, Ottona i Fer­ dynanda. Zwycięstwo umocniło władzę Kapetyngów i zapewniło Filipowi powszechne uznanie we Francji. Patrz także ALBIGENSI, KRUCJATA PRZECIW ALBIGENSOM 1208-1229. LSKO-FRANCUSKA WOJNA 1242-1243. Działania wojenne między królest­ wami Francji i Anglii rozpoczęła inwazja dokonana przez króla Anglii, Henryka III (1207-1272), wspieranego przez wasali z po­ łudniowej Francji. Zwycięstwa króla Fran­ cji, Ludwika IX (1214-1270) pod Taillebourg i Saintes zniechęciły południowców, zmuszając Henryka do zawarcia rozejmu w Bordeaux. Jednak Ludwik, trapiony wy­ rzutami sumienia i pragnący wyruszyć jak najszybciej na siódmą krucjatę, nie dopro­ wadził do zawarcia takiego traktatu pokojo­ wego, który przyniósłby zdecydowane roz­ wiązanie. Dalsza obecność Anglików we Francji stała się zarodkiem przyszłych kon­ fliktów. ANGIE

AN GIELSKO-FRAN CUSKA WOJNA 1294— 1298. Spory o zwierzchnictwo nad Akwitanią osiągnęły apogeum, gdy Francuzi zajęli twierdze angielskie w Gaskonii. Król Anglii, Edward I (1239-1307), wypowie­ dział posłuszeństwo swemu seniorowi, kró­ lowi Francji Filipowi IV (1268-1314). Wy­ buchła wojna. Filip IV zawarł przymierze ze Szkocją i wkroczył w głąb Gaskonii. Razem z sojusznikami Edward chciał podjąć działania zaczepne, ale gdy przeprawił się w 1297 przez kanał La Manche w celu połączenia się z Flandryj czy kami, ci zostali pobici pod Furnes. Zawarto rozejm pod Vyve-Saint Bavon, uzupełniony dwoma dy­ nastycznymi małżeństwami, które miały zapewnić długotrwały pokój.

ANGIELSKO-FRANCUSKA WOJNA 1300— 1303. Mimo rozejmu między Francją a Anglią zawartego w 1298 (patrz ANGIELSKO-FRANCUSKA WOJNA 1294-1298), doszło do powstania antyfrancuskiego we Flandrii w 1302. Pozycję Anglii w negocjacjach z Francją poprawiła bitwa pod Courtrai w 1302, w której uzbrojona w piki piechota flandryjska pobiła na głowę ciężką jazdę francuską (patrz OSTROGI, PIERWSZA BITWA 1302). Na mocy traktatu pokojowego zawar­ tego w Paryżu w 1303 Anglia odzyskała posiadłości w Gaskonii, osiągając w zasadzie status quo ante bellum. ANGIELSKO-FRANCUSKA WOJNA 1475.

Dążąc do odwetu za interwencję Francji w walce Lancasterów z Yorkami o tron Anglii (patrz DWÓCH Róż WOJNY 1455-1485), król Anglii Edward IV (1442-1483) zawarł sojusz z Karolem Śmiałym burgundzkim (1433-1477) i wypowiedział Francji wojnę. Armia Edwarda przeprawiła się przez kanał La Manche i wylądowała w Calais, ale brak prowiantu i wsparcia sojuszników uniemoż­ liwił Anglikom działania wojenne. Edward IV i król Francji Ludwik XI (1423-1483) zawarli porozumienie w Picąuigny, na mocy którego Edward wycofał swoje wojska w za­ mian za wysokie odszkodowanie. ANGIELSKO.FRANCUSKA WOJNA 1542— 1546. Po 1453 (patrz STULETNIA WOJNA 1337-1453) stosunki angielsko-fraiicuskie były napięte i na ogół nieprzyjazne. Król Anglii, Henryk VIII (1491-1547), od którego zale­ żała równowaga sił między Francją i Świę­ tym Cesarstwem Rzymskim, w 1511 sprzy­ mierzył się z cesarzem, w dwa lata później zaatakował Francję, odnosząc zwycięstwo pod Guinegate (patrz OSTROGI, DRUGA BIT­ WA 1513). Gdy w 1542 pod wpływem Francji doszło do wojny ze Szkocją (patrz ANGIELSKO-SZKOCKA WOJNA 1542-1549), Henryk III zawarł z cesarzem następne przymierze skie­ rowane przeciw królowi Francji, Francisz­ kowi I (1494-1547). Po wylądowaniu z du­ żymi siłami we Francji w 1543 Henryk

zajął Boulogne w 1544. W tym samym roku cesarz zawarł pokój. W 1546 Henryk zrobił to samo, zmuszając Francję do uznania jego władzy nad Boulogne. Wojna kosztowała Henryka dwa miliony funtów. ANGIELSKO-FRANCUSKA WOJNA 1549— 1550. Mimo traktatu pokojowego koń­ czącego ANGIELSKO-FRANCUSKA WOJ­ NĘ 1542-1546 Francuzi dążyli do odzys­ kania Boulogne, wywierając w tym celu nacisk na Anglię. Nękali Anglików akcjami na pograniczu wojny: posunięciami dyp­ lomatycznymi, pomocą, jakiej udzielali Szkotom w ANGIEL SKO-SZKOCKIE J WOJNIE 1542-1549, działaniami floty oraz armii lądowej w rejonie Boulogne. W 1549 król Francji, Henryk II (1519-1559) wypo­ wiedział wojnę i prowadząc działania z mo­ rza oraz z lądu otoczył Boulogne (przekupił również niemieckich najemników, będących w służbie króla Anglii). Francuzi nie zdołali zdobyć miasta, wobec czego w 1550 wykupili je od osłabionych wojną Anglików, którzy byli ogromnie zadłużeni z powodu kosztów, jakie ponieśli podczas dwóch ostatnich wo­ jen z Francją. ANGIELSKO-FRANCUSKA WOJNA 1557— 1560. W 1557 król Hiszpanii, Filip II (1527-1598), małżonek królowej angielskiej Marii I (1516-1558), uzyskał pomoc Anglii w wojnie z Francją. Wojna ta była bardzo niepopularna w Anglii, nie był to bowiem konflikt w imię interesów narodowych; wojna rozpoczęła się pod naciskiem sędzi­ wego papieża Pawła IV (1476-1559), który nienawidził Hiszpanii i pragnął jej klęski (patrz HABSBURGÓW i WALEZJUSZÓW WOJNA 1547-1559). W wojnie Anglia poniosła straty terytorialne, gdyż w 1558 wojska francuskie pod dowództwem drugiego księcia Fran­ ciszka Gwizjusza z linii lotaryńskiej (15191563) zajęły Calais, ostatnią zdobycz angielską z doby bitwy pod Grecy (1346) (patrz STULETNIA WOJNA 1337-1453). Poza tym działania wojenne toczyły się niemrawo i wojna zakończyła się w 1560 podpisaniem

edynburskiego traktatu pokojowego. Fran­ cuzi uznali Elżbietę I (1553-1603) za kró­ lową Anglii; obie strony zobowiązały się wycofać wojska z terenu przeciwnika. ANGIELSKO-FRANCUSKA WOJNA 1627— 1628. Król angielski, Karol I (1600-1649) sprzyjał hugenotom (francuskim protestan­ tom) oblężonym w La Rochelle przez fran­ cuskie wojska rządowe na początku trzeciej BEARNEŃSKIEGO ROKOSZU. Hugenoci czuli się zagrożeni próbami kardynała Ri­ chelieu (1585-1642) ograniczenia ich przy­ wilejów stanowiących przeszkodę w realiza­ cji jego planów centralizacji władzy. W koń­ cu Karol I wymusił pożyczki na sfinan­ sowanie wyprawy trzech flotylli, które miały ruszyć na pomoc oblężonemu La Rochelle. Po 14 miesiącach oblężenia wojska francus­ kie, pod dowództwem kardynała Richelieu, odparły Anglików i w październiku 1628 zmusiły miasto do kapitulacji. Patrz również TRZYDZIESTOLETNIA WOJNA 1618-1648. ANGIELSKO-FRANCUSKA WOJNA W IN­ DIACH. Patrz KARNATIK, WOJNY w KARNATIKU; SIEDMIOLETNIA WOJNA nse-nes. ANGIELSKO-HISZPAŃSKA WOJNA 1587— 1604. W późniejszym okresie panowania królowej Anglii Elżbiety I i króla Hiszpanii Filipa II rozpoczęła się długa i prowadzona ze zmiennym szczęściem wojna na morzu u wybrzeży Holandii, Francji i Hiszpanii. Wojna, której największym wydarzeniem była klęska HISZPAŃSKIEJ ARMADY w 1588, stała się nieuchronna, kiedy w 1585 Anglia wysłała wojska na pomoc protestan­ ckim Niderlandom, gdzie wybuchło powsta­ nie przeciw Hiszpanii. Wyprawa Anglików na port Kadyks prowadzona w 1587 przez Francisa Drake'a (15407-1596) opóźniła budowę Armady, zrobiła wielkie wrażenie na mieszkańcach przyłączonej do Hiszpanii Lizbony (Portugalia), a ponadto Anglicy zdobyli hiszpański statek załadowany skar­ bami. Po wielkim zwycięstwie nad Armadą wojska angielskie dowodzone przez hrabiego

Leicester zostały pobite w hiszpańskich Niderlandach, a flota angiclsko-portugalska. większa niż Armadą nie zdołała odebrać Hiszpanom Lizbony, natomiast dwie eks­ pedycje angielskie odniosły sukcesy we Francji. Wojna stopniowo ograniczyła się do napadów angielskich „wilków morskich" (kaprów) na statki hiszpańskie, zwłaszcza na statki stojące w Kadyksie, w 1596 i 1598. Rajdy takie kontynuowano po śmierci Filipa II w 1598 i Elżbiety w 1603; wreszcie w 1604 został zawarty traktat pokojowy. Patrz także DRAKĘ-A RAJDY NA WYSPY KA­ RAIBSKIE 1585-1586.

książę Ripperda (1680-1737), podpisał trak­ tat wiedeński i tym samym doprowadził do przymierza między królem Hiszpanii Fili­ pem V (1683-1746) a cesarzem Świętego Cesarstwa Rzymskiego Karolem VI (1685-1740). Austria zobowiązała się użyć swojej „perswazji", by wymusić na Brytyj­ czykach zrzeczenie się na rzecz Hiszpanii Gibraltaru i Minorki. W odpowiedzi na nowe przymierze brytyjski sekretarz stanu Charles Townshend (1674-1738) doprowa­ dził do sojuszu Anglii, Francji i Holandii (później dołączyły się również Szwecja, Dania i małe państwa niemieckie), potwier­ dzonego traktatem hanowerskim podpisa­ ANGIELSKO-HISZPAŃSKA WOJNA 1655— nym 3 września 1725. Celem sojuszu była 1659. Angielski lord protektor, Oliver wzajemna obroną a także zniszczenie han­ Cromwell (1599-1658), pragnął zawrzeć tra­ dlowej Kompanii Ostendzkiej mającej sie­ ktat z Hiszpanią jednak jego żądanią by dzibę w austriackich Niderlandach i rywa­ Hiszpania poczyniła ustępstwa w dziedzinie- lizującej z brytyjską i holenderską kom­ handłu, doprowadziły do zerwania nego­ paniami wschodnioindyjskimi. Wielka Bry­ cjacji. Aby ukarać Hiszpanię, Cromwell tania i Francja nie dopuściły, by syn Filipą wysłał ekspedycję dowodzoną przez admirała Karol (1716-1788), został władcą księstw Williama Penna (1621-1670), która miała włoskich, których był sukcesorem (patrz podjąć działania przeciw hiszpańskim kolo­ CZTEROSTRONNEGO PRZYMIERZA WOJNA msniom w Indiach Zachodnich - Santo Domin­ -1720). W lutym 1727 Hiszpania wypowie­ go i Jamajce. W 1655 Anglicy zdobyli obie działa wojnę Wielkiej Brytanii i rozpoczęła kolonie. W sojuszu z Francją Anglia zagraża­ oblężenie Gibraltaru, ale Austrią która oba­ ła Hiszpanii w Indiach Zachodnich i na wiała się potęgi przymierza hanowerskiego, pełnym morzu. W 1656 u wybrzeży Kadyksu zachowała neutralność. Brytyjczycy usiło­ Anglicy zdobyli hiszpańską flotę ze skarba­ wali zagarnąć hiszpańskie okręty ze skar­ mi. W 1657 angielskie okręty pod dowódz­ bami w Indiach Zachodnich, aby bogactwa twem admirała Roberta Blake'a (1599-1657) te nie zachęciły Austrii na tyle, żeby przy­ zniszczyły hiszpańskie statki w pobliżu stąpiła do wojny; brytyjskie okręty wojenne Wysp Kanaryjskich i pod Yeracruz, w Mek­ zablokowały Porto Bello w Panamie, pat­ syku. 14 czerwca 1658 w bitwie na wydmach rolowały również wybrzeża Morza Karaib­ pod Dunkierką w północnej Francji armia skiego i staczały niewielkie bitwy morskie. angielsko-francuska pod dowództwem wice­ Dzięki wysiłkom francuskiego kardynała hrabiego Henryka de Turenne (1611-1675) Andre Hercule de Fleury (1653-1743) pobiła Hiszpanów. Hiszpania utraciła część w maju 1727 został zawarty rozejm, który Flandrii na rzecz Francji, a pokój pirenejski zakończył otwartą wojnę, jednak negocjacje dobitnie ukazał słabość Hiszpanii. Patrz pokojowe przeciągały się. Królowa Hisz­ także DEWOLUCYJNA WOJNA 1667-1668; panii Elżbieta Famese (1692-1766) na wieść HOLEN­ o tym, że Austria nie dotrzymała woj­ DERSKO-ANGIELSKIE WOJNY. skowych warunków przymierza hiszpańsko-austriackiego, zerwała przymierze. Na ANGIELSKO-HISZPAŃSKA WOJNA 1727— mocy traktatu sewilskiego z 9 listopada 1729 (francusko-hiszpańska wojna). 1729 Hiszpania przyjęła warunki pokoju W 1725 hiszpański dyplomata Jan Willem,

w Utrechcie z 1713 (patrz HISZPAŃSKA I7oi-i7i4), uznała władzę Wielkiej Brytanii nad Gibraltarem i przy­ znała przywileje handlowe Wielkiej Bryta­ nii i Francji, które zgodziły się na prawo Karola do dziedziczenia włoskich księstw rodu Famese - Parmy i Piacenzy oraz Toskanii. Cesarz Karol zobowiązał się do przyjęcia tych warunków w drugim trak­ tacie wiedeńskim zawartym 22 lipca 1731, po czym Karol odziedziczył księstwa rodu Famese.

i wykonywania innych ciężkich robót, prze­ to przystąpili do handlu niewolnikami i zbu­ dowali wzdłuż Złotego Wybrzeża (Ghana) w Afiyce Zachodniej liczne placówki i forty, a później (1664) zajęli holenderską fortecę Gapę Coast. Działania te zbulwersowały Holendrów, którzy uważali to terytorium za swoją własność. W 1664 holenderska eskad­ ra pod dowództwem admirała Michiela de Ruytera (1607-1676) zaatakowała i zburzyła kilka angielskich stacji i fortów; Cape Coast pozostało w rękach angielskich. W 1665 Holendrzy, którzy utracili Wyspę Świętej ANGIELSKO-HOLENDERSKA WOJNA NA JA­Heleny na południowym Atlantyku, zajęli WIE 1810-1811. Generał-gubemator Ho­ angielski fort Kormantine na Złotym Wy­ lenderskich Indii Wschodnich, Herman brzeżu. Roszczenia Holendrów do tego te­ Willem Daendels (1762-1818) ufortyfikował renu zostały uznane w traktacie w Bredzie Jawę (część Indonezji) w obawie przed w 1667. W 1672 Królewska Kompania atakiem Brytyjczyków (patrz NAPOLEOŃSKIE Afrykańska, założona przez króla Anglii, WOJNY 1803-1815). W 1810 ekspedycja angiel­ Karola II (1630-1685), zbudowała na wy­ skiej Kompanii Wschodnioindyjskiej pod brzeżu nowe stacje handlowe w Dixcove, dowództwem Gilberta Elliota, hrabiego Sekondi, Akrze i w jeszcze innych miej­ Minto (1751-1814), gubernatora general­ scach; umożliwiły one rozwój eksportu nie­ nego Indii, podbiła francuskie wyspy Bur- wolników i złota. Patrz także HOLENDERSKObon (Reunion) i Mauritius w archipelagu - ANGIELSKA WOJNA DRUGA 1665-1667. Maskarenów, posiadłości holenderskiej Ko­ mpanii Wschodnioindyjskiej na Ambonie, ANGIELSKO-HOLENDERSKIE WOJNY. Patrz oraz Moluki. Następnie Elliot skierował się HOLENDERSKO-ANGIELSKIE WOJNY. na Jawę, w sierpniu 1811 zajął port Batawia (Dżakarta) i zmusił Holendrów w Semarang ANGIELSKO-IRLANDZKA WOJNA DOMOWA do poddania się 17 września 1811. Brytyj­ 1916-1921. Unia angielsko-irlandzka z 1800 czycy zyskali Jawę, Palembang (na Suma­ doprowadziła do znacznego wzrostu nastro­ trze), Makasar (Celebes) i Timor. Wicegu- jów nacjonalistycznych w Irlandii. Irlan­ bematorem Jawy został mianowany sir Tho­ dczycy odnosili się do Anglii z coraz większą mas Stamford Raffles (1781-1826), który niechęcią, dążyli do wywołania powstania. skończył z dokuczliwymi metodami admi­ Jednocześnie podjęte zostały próby uzyskania nistracyjnymi Holendrów, zliberalizował samorządu na drodze parlamentarnej. Pa­ system dzierżawy ziemi i rozwinął handel. rlament brytyjski przyznał Irlandii samorząd W 1816, na podstawie ugody kończącej w 1914, ale ŚWIATOWA WOJNA I wstrzy­ wojny napoleońskie, Brytyjczycy oddali Ho­ mała faktyczne ustanowienie samorządu aż lendrom Jawę i inne posiadłości w Indiach do 1920. Zniecierpliwieni zwłoką Irlandczycy Wschodnich. Patrz talie JAWY WIELKA WOJ­ rozpoczęli ostatnią fazę walki z rządem bry­ NA 1815-1830, NANINGU WOJNA i83i-is32. tyjskim, wzniecając w 1916 WIELKANOC­ NE POWSTANIE. Powstanie upadło, a jego ANGIELSKO-HOLENDERSKA WOJNA W AF­ przywódców stracono. W 1917 Wielka Bry­ RYCE ZACHODNIEJ 1664-1665. Po założe­ tania usiłowała osiągnąć konsensus obejmu­ niu kolonii w Nowym Świecie Anglicy jący całą Irlandię poprzez Irlandzki Kon­ potrzebowali niewolników do uprawy ziemi went Narodowy, ale zaprzepaściła swoje WOJNA SUKCESYJNA

starania ogłaszając w 1918 pobór Irland­ czyków do wojska, oddziały te miały brać udział w I wojnie światowej. Irlandczycy odpowiedzieli akcjami politycznymi i ter­ rorystycznymi. Sinn Fein, irlandzka orga­ nizacja polityczna walcząca o niepodleg­ łość, uzyskała 73 mandaty spośród wszyst­ kich przyznanych Irlandii w parlamencie brytyjskim, ale odmówiła uczestniczenia w obradach parlamentu w Londynie i zor­ ganizowała Dail Eireann (Irlandzkie Zgro­ madzenie Narodowe). Brytyjczycy zaaresz­ towali 36 członków zgromadzenia, ale po­ zostałych 37 ratyfikowało proklamację z po­ wstania wielkanocnego o ustanowieniu Republiki Irlandzkiej. Konflikt wydawał się nieuchronny. Powstał irlandzki rząd tymczasowy i sądownictwo. Rozpoczął się tak zwany okres niepokojów. Irlandzka Ar­ mia Republikańska oraz Irlandzcy Ochot­ nicy rozpoczęli dwuipółletnią walkę par­ tyzancką z Royal Irish Constabulary (Czarni i Brunatni). Cieszyli się poparciem społeczeństwa i Amerykanów irlandzkiego pochodzenia; zdarzały się również indywi­ dualne bohaterskie czyny, na przykład za­ kończony powodzeniem strajk głodowy bu­ rmistrza Corku. Rząd brytyjski powoli us­ tępował; gdy w 1920 zgodził się na utworze­ nie oddzielnego parlamentu irlandzkiego, Sinn Fein zdobyła prawie wszystkie man­ daty. Rozejm w 1921 doprowadził do zawar­ cia angielsko-irlandzkiego traktatu, przeciw któremu wystąpił zarówno Ulster (Irlandia Północna), jak i Dublin (Eire), gdyż prze­ widywał on podział kraju. Mimo to po przyznaniu krajowi niepodległości i nada­ niu statusu dominium (1921) władze w Du­ blinie zaakceptowały podział kraju, a w 1922 stolicą Wolnego Państwa Irlandz­ kiego został Dublin.

Pireneje; król wydzielił ze swego państwa każdemu z synów ziemię na kontynencie, ale nie przyznał im żadnej rzeczywistej władzy. Zawsze skłonni do sporów synowie, z wyjąt­ kiem najmłodszego Jana (1 167-1216), uciekli do Francji i domagali się niezależności. Za namową i z pomocą matki, Eleonory Akwitańskiej (1122-1204), oraz króla Francji sy­ nowie Henryka wszczęli bunt w Normandii i Bretanii. Równocześnie niezadowoleni ba­ ronowie podnieśli bunt w Anglii, wspierał ich król szkocki William Lew (1143-1214). W trakcie wojny wojska Henryka odnosiły zwycięstwa we wszystkich starciach po obu stronach kanału La Manche i pod koniec 1174 wszyscy buntownicy poprosili Henryka o przebaczenie. Synowie króla uzyskali nada­ nia, ale zakres ich władzy pozostał nie zmie­ niony. Wzięty do niewoli William musiał zgodzić się, by Szkocja została lennem Anglii. ANGIELSKO-PERSKA WOJNA 1856-1857.

Gdy Persja dokonała inwazji na Afganistan usiłując zdobyć Herat (patrz PERSKO-AFGAŃSKA WOJNA 1855-185?), Brytyjczycy stanęli po stronie Afganistanu, 1 listopada 1856 Wielka Brytania wypowiedziała wojnę Persji, a w styczniu 1857 zajęła port Bushehr nad Zatoką Perską. Brytyjsko-hinduska ekspedy­ cja przeciwko Persji dowodzona przez sir Jamesa Outrama (1803-1863) zakończyła się sukcesem; w marcu 1857 Persja poprosiła o pokój. W zawartym traktacie nie domaga­ no się żadnych ustępstw od Persji z wyjąt­ kiem uznania granic Afganistanu i wycofa­ nia wojsk perskich z jego terytorium.

ANGIELSKO-PORTUGALSKA „WOJNA" 16121630. Angielska (później brytyjska) Kompa­ nia Wschodnioindyjska, założona przez kró­ lową Elżbietę I (1533-1603) w 1600, miała ANGIELSKO-NORMANDZKA REBELIA 1173-nadzieję, że pozbawi Holendrów monopolu na 1174. Tylko dzięki swemu taktycznemu handel korzeniami w Indiach Wschodnich. geniuszowi Henryk II (1 133-1189) nie został Gdy kupcy angielscy przybyli do Indii, okaza­ pokonany przez czterech zbuntowanych sy­ ło się jednak, że ich głównymi rywalami są nów i wrogo nastawioną małżonkę. Króles­ Portugalczycy, którzy stworzyli ośrodki hand­ two Henryka rozciągało się od Szkocji po lowe w zachodniej części Indii, np. w Goa,

i opanowali Ocean Indyjski. W1611 powstała angielska osada w Masulipatam na wschod­ nim wybrzeżu Indii. Uzbrojone statki angiel­ skiej Kompanii Wschodnioindyjskiej wal­ czyły skutecznie z portugalskimi okrętami wojennymi (1612, 1614) u zachodnich wy­ brzeży Indii, w pobliżu Suratu, gdzie w 1612 Anglicy uzyskali prawo handlu i zbudowali pierwszą faktorię. Anglicy stosowali taktykę nękania przeciwnika i przeprowadzania akcji wywrotowych. Anglicy utrudniali Portugal­ czykom żeglugę, popierali bunty w ich ko­ loniach i udzielali pomocy krajom, które chciały wyzwolić się spod władzy Portugalii. Obie Kompanie Wschodnioindyjskie - an­ gielska i holenderska - opanowały ośrodki handlowe wzdłuż wybrzeża indyjskiego, wy­ pierając z nich Portugalczyków. Porozumie­ nie (1630) między gubernatorami general­ nymi Goa i Suratu położyło kres działaniom wojennym i zapewniło innym państwom prawo handlu w ośrodkach portugalskich w Indiach. Od tego czasu aktywność Por­ tugalczyków w tym regionie bardzo osłabła. Patrz także AMBOŃSKA MASAKRA 1623, PORTUGALSKO-HOLENDERSKIE

WOJNY

W

INDIACH WSCHODNICH 1601 -1641.

ANGIELSKO-SIKHIJSKIE WOJNY. Patrz S1KHÓW WOJNY. ANGIELSKO-SYJAMSKA WOJNA 1687.

W 1684 angielska Kompania Wschodnioindyjska była zmuszona zamknąć swoją fakto­ rię w Syjamie z powodu nagłego zwrotu w polityce zagranicznej tego państwa na korzyść Francji. O polityce zagranicznej Syjamu decydował wówczas grecki awan­ turnik Phaulkon (zm. 1688). Anglia nie śpieszyła się z odpowiedzią. W 1686 na mocy proklamacji króla Jakuba II zakazano Anglikom służby na statkach zagranicznych, a dla wykonania tego, a także w celu wymu­ szenia odszkodowania za faktorię, posłano do Syjamu dwa okręty. Okręty angielskie przybyły na miejsce tuż po tym, jak została przepędzona eskadra francuska. W wyniku całonocnego ostrzału jeden z angielskich

okrętów zatonął (marynarze, którzy schro­ nili się na lądzie, zostali zabici), a drugi zmuszony był ratować się ucieczką. Jakkol­ wiek wkrótce wypowiedziano wojnę, działań zaczepnych nie podjęto. W 1688 zamach stanu skierowany przeciwko cudzoziemcom obalił Phaulkona, a Syjam na 150 lat zam­ knął swoje porty dla cudzoziemców. ANGIELSKO-SZKOCKA WOJNA 1079-1080.

Mimo że w 1072 król Szkocji Malcolm III Canmore (zm. 1093) złożył hołd Wilhel­ mowi I Zdobywcy (patrz WILHELMA i ZDO­ BYWCY NAJAZD NA SZKOCJĘ 1091-1093), nie udało się wymusić pokoju na północ od rzeki Tees w Yorkshire. Malcolm III szukał pretekstu do najazdu na Anglię i zawład­ nięcia spornymi obszarami, znalazł go, gdy najstarszy syn Wilhelma. Robert Krótkoudy (1054?-! 134), hrabia Normandii, wszczął bunt (patrz WILHELMA i ZDOBYWCY NAJAZD NA NORMANDIĘ 1070). W 1079 wojska Mal­ colma najechały Nortumbrię i dotarły aż do rzeki Tyne. W 1080 Wilhelm na czele swych wojsk wkroczył do Szkocji i, podobnie jak w 1072, bez walnej bitwy (choć mniejsze potyczki toczyły się cały czas) narzucił swemu wasalowi nowe warunki. Dla umoc­ nienia północnej granicy Anglii Wilhelm zbudował zamek obronny w Newcastle-onTyne. Pomimo to Malcolm nadal podej­ mował walkę. ANGIELSKO-SZKOCKA WOJNA 1214-1216.

Jeszcze przed ogłoszeniem Wielkiej Karty Swobód (Magna Carta Libertatum, 1215) na spotkaniu na Runnymede baronowie angielscy zwrócili się do króla Szkocji, Aleksandra II (1 198-1249), z prośbą o przy­ bycie do Anglii i wystąpienie zbrojne prze­ ciwko królowi Janowi bez Ziemi (1167-1216). Po ogłoszeniu Karty Jan na­ kłonił papieża, by ten ją unieważnił (Karta zmniejszała zakres władzy królewskiej i przyznawała pewne prawa baronom), wo­ bec czego angielscy baronowie podnieśli bunt. Aleksander najechał północną Anglię nękając stronników Jana i przy okazji poko­

nując ostatnich celtyckich pretendentów do szkockiego tronu. Unikał większych bitew i nawet po śmierci Jana w 1216 nie przyłączył się do działań zbrojnych baro­ nów i Francuzów (patrz ANGIELSKO-FRANCUSKA WOJNA 1213-1214); w końcu został zięciem następcy Jana, Henryka III (1207-1272).

doprowadził do zawiązania w 1511 Świętej Ligi zwróconej przeciw temu państwu. W 1512 Jakub odnowił „Dawne Przymie­ rze" („Auld Alliance") z Francją i zdecydo­ wał się zerwać pokój zawarty w 1491 z An­ glią. Gdy doszło do wojny angielsko-francuskiej, posłał królowi Anglii, Henrykowi VIII (1491-1547), ostatnie wezwanie do pokoju. Henryk odpowiedział w wojowni­ ANGIELSKO-SZKOCKA WOJNA 1295-1296. czym tonie, domagając się, aby Szkocja Patrz szkocka wojna 1295-1290. uznała się za lennika Anglii, w 1513 Jakub IV najechał Anglię. Doszło do bitwy pod Flodden. Szkoci byli dwukrotnie liczniejsi od ANGIELSKO-SZKOCKA WOJNA 1314-1328. Anglików, ci jednak rozporządzali lepszym Patrz SZKOCKA WOJNA 1314-1328. uzbrojeniem, szczególnie jeśli chodzi o ar­ ANGIELSKO-SZKOCKA WOJNA 1482. Alek­ tylerię. Szkoci zostali doszczętnie rozbici. sander Stuart (14547-1485), książę Albany Jakub poległ, a prócz niego zginęło jeszcze i brat króla Szkocji Jakuba III (1452-1488), dziewięciu hrabiów i czternastu lordów. Henryk nie zgodził się na wyprawienie dążąc do zagarnięcia tronu wszedł w kon­ szachty z królem Anglii, Edwardem IV pogrzebu Jakubowi, którego ciało zaginęło. Ciężkie straty poniesione przez Anglików (1442-1483). Wkrótce do działań spisko­ wych księcia Albany włączył się Archibald i wojna prowadzona przez Henryka we „Czerwony" Douglas (1449-1514), główny Francji uniemożliwiły kontynuowanie dzia­ łań zaczepnych w Szkocji. Królem szkockim przeciwnik króla. W 1479 Jakub III zaaresz­ tował Albany'ego i osadził go w więzieniu. został syn Jakuba, Jakub V (1512-1542), Albany uciekł najpierw do Francji, a potem wówczas roczne dziecko, który później pra­ do Anglii. W 1482 Douglas razem z innymi wie przez 30 lat prowadził uciążliwą wojnę przygraniczną. możnowładcami przyłączył się do Alba­ ny'ego, który z armią angielską, pod wodzą Ryszarda księcia Gloucester (późniejszego ANGIELSKO-SZKOCKA WOJNA 1542-1549. Ryszarda III) wkroczył do Szkocji. Gdy Król Anglii, Henryk VIII (1491-1547), udało się im pojmać króla Jakuba w Lauder, dążył do podporządkowania sobie Szkocji. Douglas najpierw upokorzył króla wieszając Gdy zawiodły plany doprowadzenia do dy­ jego faworytów na moście, a następnie zmu­ nastycznego małżeństwa, a Irlandczycy za­ sił do wyjazdu do Edynburga, po czym wraz ofiarowali tron królowi Szkocji, Henryk VIII z Albanym rządził krajem. Anglicy przed sprowokował wojnę ogłaszając się bezpraw­ opuszczeniem Szkocji odzyskali jeszcze Ber­ nie suwerenem Szkocji. W 1542 nastąpił wick (patrz SZKOCKA WOJNA 1314-1328). W la­ najazd na Cumberland. Niezdyscyplinowana tach 1484, 1487 i 1491 przeciwnicy godzili i źle dowodzona armia Jakuba V (1512— się na zawieszenie broni. Patrz także BARO­ 1542) stoczyła bitwę pod Solway Moss NÓW SZKOCKICH BUNT 1488. z mniej licznymi oddziałami angielskimi i doznała druzgocącej klęski. Jakub zmarł ANGIELSKO-SZKOCKA WOJNA 1513. Król wkrótce po bitwie i w 1543 jego jedyne Szkocji, Jakub IV (1473-1513), o przydom­ dziecko - córka Maria (1542-1587) - została ku „Rex Pacificator", gorąco pragnął przy­ koronowana na królową. Armia Henryka czynić się do przywrócenia równowagi sił obiegła w 1544 Edynburg; Anglicy pląd­ w Europie i uniknięcia wojny. Jednakże rowali i niszczyli wszystko na swojej drodze, gniew papieża skierowany przeciw Francji lecz miasto nie poddało się. Przymierze

zawarte w 1547 ze szkockimi dysydentami zawiodło, ale w 1547 Anglicy rozbili Szko­ tów w bitwie pod Pinkie Cleugh. Henryk VIII zmarł, a protektor Somerset, chcąc doprowadzić do zaręczyn małej królowej Marii z królem Edwardem VI (1537-1553), wysłał do Szkocji flotę i wojsko, siły te nie uzyskały jednak większych sukcesów. Wpra­ wdzie Anglicy zajęli Edynburg, ale w na­ stępstwie zawartego w 1549 traktatu poko­ jowego między Anglią a Francją musieli się wycofać ze Szkocji. ANGIELSKO-SZKOCKA WOJNA 1559-1560.

Sukcesy zbuntowanych protestantów szkoc­ kich zmusiły w 1559 regentkę Szkocji Marię de Guise, wdowę po królu Jakubie V (1512-1542) do schronienia się na zamku w Leith i zwrócenia się do Francji z prośbą o pomoc, której jej udzielono. Z kolei protestanci szkoccy poprosili o pomoc kró­ lową Elżbietę I (1533-1603); Elżbieta wy­ słała flotę i armię lądową, która przez kilka miesięcy oblegała Leith. W 1560 tę „poko­ jową wojnę" zakończyły dwa traktaty; trak­ tat z Berwick - angielsko-szkocki pakt o wzajemnej obronie - oraz traktat edynburski, na mocy którego miały być wycofane obce wojska, a między Francją a Anglią miał zapanować pokój. Kościół szkocki (prezbiteriański) miał od tej pory zapew­ nione warunki do swobodnego rozwoju. Patrz także ANGIELSKO-FRANCUSKA WOJNA 1557-1560.

ANGLIA, BITWA O ANGLIĘ 1940. Po upadku Francji

w

czasie

ŚWIATOWEJ

WOJNY

II

(pata FRANCJA, BITWA o FRANCJĘ 1940) faszy­ stowskie Niemcy skupiły działania swojej machiny wojennej na Wielkiej Brytanii. Do walki rzucono lotnictwo, bombardowania miały złamać opór Anglików. Niemcy za­ mierzali następnie przeprawić wojska przez kanał La Manche i dokonać najazdu na wyspę. 15 sierpnia 1940 Luftwaffe (lotnic­ two niemieckie) wysłała pierwsze bombowce nad południową Anglię. Nadlatujące bom­ bowce niemieckie napotkały zaciekły opór

brytyjskich myśliwców. Początkowo Luft­ waffe z pewnym powodzeniem atakowała brytyjskie lotniska, później rozpoczęła na­ loty na Londyn i inne miasta. W czasie intensywnych nalotów we wrześniu 1940 Londyn został poważnie zniszczony, wielu ludzi zginęło, ale wola walki nie opuściła Brytyjczyków. Królewskie Siły Powietrzne (RAF) walczyły wytrwale i zestrzeliły wiele niemieckich samolotów. 15 września 1940 Niemcy ostatni raz spróbowali zyskać prze­ wagę w powietrzu, ale i ta próba zawiodła. Adolf Hitler (1889-1945) odwołał inwazję na Wyspy Brytyjskie. Premier Wielkiej Brytanii, Winston Churchill (1874-1965) wyraził wdzięczność pilotom mówiąc: „Jesz­ cze nigdy w historii wojen tak wielu nie zawdzięczało tak wiele tak nielicznym". Za koniec Bitwy o Anglię przyjmuje się dzień 30 października 1940. ANGLÓW 1 PIKTÓW WOJNA 685. W latach 593-641 Bemicja i Deira, królestwa Anglów, rywalizowały o zwierzchnictwo nad terytorium znanym jako Nortumbria (patrz ETHELFRITHA WOJNY 593-010, OSWALDA WOJNY 633-64i). W wyniku iywalizacji do­ minującym królestwem Heptarchii (siedem głównych królestw Anglów i Sasów) zos­ tała Mercja (patrz SAKSÓW NAJAZDY 550-577). Rywalizacja ta uniemożliwiła Anglosasom podbicie obecnej Szkocji, o której opanowanie walczyli północni Walijczycy w Strathclyde, Szkoci (Irlandczycy) w Dal Riada (Argyllshire) i tubylczy Piktowie. Pod wodzą króla imieniem Brude lub Bruidhe (wzmian. ok. 670-695) Piktowie walczyli od 672 z Brytami ze Strathclyde, czym przyciągnęli uwagę władcy Nortumbrii, Ecgfritha (wzmian. 671-685). Ecgfrith zebrał wielką armię, pomaszerował przez Lothian, dotarł do Nechtansmere (obecnie Dunnichen w Angus), gdzie sto­ czył bitwę z równie wielką armią Brude'a. Ecgfrith poniósł klęskę i sam zginął. Śmierć Ecgfritha osłabiła Nortumbrię, która straciła wszystkie ziemie na północ od zatoki Firth of Forth i pozwoliła

Szkocji przez pewien czas zachować nieza­ leżność od anglosaskiej Anglii.

rządy. Trzy główne ruchy niepodległościowe - MPLA, FNLA i UNITA - dwukrotnie tworzyły koalicję i dwukrotnie koalicja ta ANGOLI WOJNA O NIEPODLEGŁOŚĆ 1961—rozpadała się. Ostatecznie, gdy Portugal­ 1976. Antonio de Oliveira Salazar (1880- czycy wycofali się w listopadzie 1975, pozo­ 1970), faktyczny dyktator Portugalii, nie stawili kraj pogrążony w wojnie domowej, zamierzał zrezygnować z kolonii por­ w której UNITA i FNLA występowały tugalskich w Afryce. Tymczasem w lutym przeciwko MPLA. MPLA opanował stolicę wraz z portem, przez który z pomocą dla 1961 w Luandzie, stolicy Portugalskiej Af­ ryki Zachodniej (Angoli), marksistowski MPLA do Angoli przybywali żołnierze ku­ Ludowy Ruch Wyzwolenia Angoli (MPLA) bańscy, radzieccy technicy i broń. Pomoc ta wzniecił powstanie wymierzone przeciw odegrała decydującą rolę; mimo że UNITA represyjnemu rządowi kolonialnemu. Mniej i FNLA korzystały z pomocy wojskowej Republiki Południowej Afryki oraz dostaw więcej miesiąc później w prowincjach pół­ nocnych partyzancką walkę z rządem pod­ amerykańskich, MPLA i jej radziecko-kujęło umiarkowane ugrupowanie Związek bańscy sojusznicy pokonali partie opozycyj­ Ludów Angoli. Powstanie zostało bezlitoś­ ne w lutym 1976. UNITA usiłowała prowa­ nie zdławione, a w czasie walk zginęło dzić nadal wojnę partyzancką, mimo wyco­ fania się wojsk Republiki Południowej Af­ około 20 tysięcy obywateli. Powstanie wy­ buchło na nowo, gdy MPLA rozpoczął swoje ryki i przerwania pomocy amerykańskiej. działania we wschodnich rejonach kraju, Po zwycięstwie MPLA przejął kontrolę nad gdzie prowadził walkę partyzancką korzys­ rządem, który został uznany przez Organiza­ tając z baz w sąsiedniej Zambii. W 1966 cję Jedności Afrykańskiej (OJA) za prawo­ Związek Ludów Angoli podzielił się na wity rząd nowo powstałego niepodległego proradziecki, socjalistyczny Front Wyzwo­ państwa. Był to koniec kolonializmu por­ tugalskiego w Afryce. Patrz także ANGOLSKA lenia Narodowego Angoli (FNLA) i proza­ chodni Narodowy Związek na rzecz Cał­ WOJNA DOMOWA 1975-1992. kowitej Niepodległości Angoli (UNITA), który prowadził działania partyzanckie w re­ ANGOLSKA WOJNA DOMOWA 1975-1992. gionie południowocentralnym. Działania W 1976 Ludowy Ruch Wyzwolenia Angoli partyzantów sprowadzały się do organizo­ (MPLA) zyskał przewagę w rządzie central­ wania zasadzek, szybkich napadów i od­ nym (patrz ANGOLI WOJNA 0 NIEPODLEGŁOŚĆ wrotów, jednak ataki te prowadzone były 1961-1976), wskutek czego nabrał on orientacji stale i wiązały znaczne siły portugalskie. marksistowskiej. Wówczas dwa inne ugru­ Pod koniec lat sześćdziesiątych połowa por­ powania walczące o władzę - Narodowy tugalskiego budżetu szła na utrzymanie sił Front Wyzwolenia Angoli (FNLA) i Naro­ zbrojnych w Afryce (patrz GWINEI-BISSAU dowy Związek na rzecz Całkowitej Niepod­ WOJNA 0 NIEPODLEGŁOŚĆ 1902-1974; MOZAM­ ległości Angoli (UNITA) odmówiły uznania BIKU WOJNA O NIEPODLEGŁOŚĆ 1902-1974). rządu. W 1977 MPLA zdobył ostatnie ważne Młodzi oficerowie portugalscy z niechęcią ośrodki oporu UNITY. Przywódcy UNITY odnosili się do nieustannych walk w buszu, uciekli do Zairu i Zambii, tam zreorganizo­ a także do niesprawnej biurokracji, która wali swoje oddziały i wznowili walkę par­ kierowała wojną z Lizbony, stolicy Por­ tyzancką z MPLA. UNITA często korzys­ tugalii. W kwietniu 1974 obalili oni dotych­ tała ze wsparcia wojskowego białych najem­ czasowy rząd i ustanowili rząd lewicowy; ników z Republiki Południowej Afryki i Por­ ten gotów był wyrzec się Portugalskiej tugalii, a Stany Zjednoczone nieoficjalnie Afryki Zachodniej pod warunkiem wyło­ udzielały UNICIE pomocy wojskowej i fi­ nienia uprawnionej władzy, która przejęłaby nansowej. W 1977 partyzanci UNITY do­

konali kilku ataków na ośrodki miejskie w Angoli, ale powstanie, które UNITA popierała, zostało zdławione. W następnym roku rząd podjął ofensywę mającą na celu wyparcie partyzantów z opanowanych przez nich dużych obszarów na południu Angoli. Ofensywa ta jednak zakończyła się fiaskiem. Solidaryzując się z RPA, UNITA pozwalała siłom zbrojnym Afryki Południowej utrzy­ mywać na kontrolowanym przez siebie te­ rytorium bazy, z których prowadzone były wypady do Namibii, czyli Afryki Południowo-Zachodniej (patrz NAMIBII WOJNA o NIE­ PODLEGŁOŚĆ 1966-1990). Na początku lat osie­ mdziesiątych partyzanci UNITY rozszerzyli swoją władzę na Angolę środkową i południowo-wschodnią. UNITA zyskała poparcie Wielkiej Brytanii, Francji, Stanów Zjed­ noczonych, Arabii Saudyjskiej i wielu państw afrykańskich, natomiast MPLA po­ pierany był przez Związek Radziecki i Ku­ bę. Ciągła walka zniszczyła gospodarkę An­ goli i zmusiła jedną szóstą jej mieszkańców do zmiany miejsca zamieszkania; wielu z nich schroniło się w Zairze, Zambii i Kongu. Stany Zjednoczone zapowiedziały, że nie uznają rządu w Angoli dopóty, dopóki w republice będą przebywać wojska kubań­ skie. Do rozwiązania kryzysu przyczyniło się pojednanie w 1991, po którym MPLA ogłosił zerwanie z marksizmem i zdobył większość miejsc w parlamencie we wrześ­ niowych wyborach 1992.

Wówczas Timur rzucił do walki swe od­ wody, które osaczyły nieprzyjaciela. Bajezyd, którego wojska oblegały wówczas Konstan­ tynopol (Stambuł), przerwał oblężenie i ru­ szył naprzeciw Timurowi. Bajezyd został pojmany. Zmarł w niewoli dotknięty cho­ robą umysłową. Timur, zupełnie nie zain­ teresowany władzą nad terytorium osmań­ skim (odbudowa imperium ze zniszczeń trwała dziesięć lat), wrócił z armią do swojej stolicy, Samarkandy.

AŃ LUSZANA BUNT 755-763. Ań Luszan (703-757) pochodzenia persko-tureckiego, wychował się w Mongolii, ale jako młody człowiek przeniósł się do Chin, gdzie wstą­ pił do armii. Bardzo szybko awansował, został gubernatorem wojskowym trzech okręgów w północnych Chinach i fawo­ rytem cesarza Xuan Zonga z dynastii Tang. Po śmierci wszechwładnego cesarskiego premiera Ań Luszan bezskutecznie starał się o uzyskanie tego stanowiska. Ogarnięty gniewem, wrócił do swoich prowincji, ze­ brał wojska i ruszył na Lojang, stolicę wschodniej części Chin. Po zdobyciu Lo­ jang Ań Luszan ogłosił się cesarzem dy­ nastii Wielki Jen. Jego zwolennicy ruszyli dalej na stolicę cesarstwa Cz'angan (Xian), jednakże przez pół roku marsz ich po­ wstrzymywały siły cesarskie. W końcu Cz'angan został zdobyty, a cesarz uciekł. Ań Luszan z powodu choroby pozostał w Lojang, gdzie na początku 757 zamor­ ANKARA, BITWA O ANKARĘ 1402. Po zdo­ dował go albo niewolnik eunuch, albo byciu Bagdadu, Aleppo i Damaszku Timur knujący przeciw niemu najstarszy syn. (Tamerlan) (1336-1405), zwany „księciem Mimo to rozpoczęty przez niego bunt nie zniszczenia", w 1402 wtargnął do imperium wygasł; przez sześć lat trwały jeszcze za­ osmańskiego (patrz TIMURA PODBOJE ciekłe walki, które kosztowały życie wielu 1360-1405). Miał już 66 lat, ale czuł się na ludzi. Bunt nie zakończył się powodze­ siłach, by zmierzyć się z wielkim osmań­ niem, ale podważył prestiż władzy i stwo­ skim wodzem i sułtanem Bajezydem I (1347- rzył precedens, i od tej pory największe 1403), pogromcą krzyżowców pod Niko- wpływy na dworze mieli dowódcy wojskowi, polis (patrz NIKOPOLIS, KRUCJATA PRZECIW a nie uczeni. TURKOM OSMAŃSKIM 1396). Obiegł Ankarę, stolicę imperium osmańskiego. Wobec tego ANNAMICKO-CHIŃSKIE WOJNY. Patrz część Tatarów na prawym skrzydle przeku­ CHIŃSKO-ANNAMSKIE WOJNY, WIETNAMSKO— piona przez Timura przeszła na jego stronę. CHIŃSKIE WOJNY.

AORNOS OBLĘŻENIE 327 p.n.e. Najwięk­ szym sukcesem oblężniczym Aleksandra Wielkiego (356-323) było zdobycie fortecy Aornos w masywie Pir-Sar w pobliżu prze­ łęczy Chajber, do której schronili się przed pościgiem Aleksandra wojownicy z okolicz­ nych górskich plemion. Twierdza stała na skalnym płaskowyżu, na wysokości 2100 m. Aornos miało wystarczające zapasy żywnoś­ ci, nie można więc było wziąć fortecy gło­ dem, nie można było również zastosować zwykle używanych machin oblężniczych. Aleksander kazał zasypać wąwóz głębokości 240 m, by móc przeciągnąć katapulty i do­ trzeć na północny skraj płaskowyżu. Pewnej nocy wziął ze sobą 30 ludzi i razem z nimi wspiął się po stromym zboczu, a gdy dotarli do ostatniego występu skalnego, Aleksander puścił swych ludzi przodem. Tubylcy ob­ rzucili stok głazami zabijając wszystkich. Kolejnej nocy, przy dźwięku azjatyckich bębnów, Aleksander ponowił próbę; żoł­ nierze jego osobistej gwardii wdarli się do twierdzy i zabili wszystkich Hindusów, którzy nie uciekli. Aleksander wzniósł oł­ tarz ku czci bogini Ateny (najdalej na wschód położone miejsce jej kultu) po czym ruszył dalej w dół doliny Indusu (patrz ALEKSANDRA WIELKIEGO WYPRAWA DO INDII

327-325 p.n.e.). Patrz również ALEKSANDRA p.ne.

WIELKIEGO PODBOJE 334-323

APACZÓW 1 HAWAJÓW WOJNA 18601865. Apacze i Nawajowie to wojownicze plemiona indiańskie, które zamieszkiwały tereny obecnego Nowego Meksyku i Arizo­ ny. Wojownicy Apaczów i Nawajów stawiali opór wdzierającym się na ich terytoria białym. W latach pięćdziesiątych XIX w. wojska USA zbudowały na południowym zachodzie wiele fortów, które miały chronić osadników i stanowić zachętę do dalszego osiedlania się na tych terenach. W 1860 oba plemiona wstąpiły na wojenną ścieżkę. Po­ ruszając się na szybkich, wytrzymałych, niewielkich koniach Indianie siali znisz­ czenie w całej okolicy, rabując broń, amuni­ cję, bydło, konie i inne łupy. W 1861 ujęto

Cochise'a (1815P-1874), wodza Czirikahuów (z plemienia Apaczów), oraz pięciu innych wodzów indiańskich i niesłusznie oskarżono ich o kradzież bydła i uprowadzenie chłopca z rancho. Cochise zbiegł, pozostałych wo­ dzów stracono. W odwecie Cochise zebrał liczną grupę wojowników i wszczął krwawą wojnę z białymi. Wojna toczyła się w okresie amerykańskiej WOJNY SECESYJNEJ, któ­ ra wiązała dużą część wojsk z południowego zachodu, Cochise mógł zatem przez pewien czas siać spustoszenie, nie napotykając pra­ wie żadnego oporu. W 1862, gdy w zasadzkę na przełęczy Apaczów wpadł 1. Kalifornijski Pułk Piechoty, żołnierze ostrzelali napast­ ników z haubic i zmusili Indian do ucieczki. Zaistniała konieczność ściągnięcia ze wscho­ du części wojsk Unii walczących z kon­ federatami. W latach 1863-1864 1. Pułk Ochotników Nowego Meksyku, pod dowó­ dztwem pułkownika Christophera „Kit" Carsona (1809-1869), mający duże doświad­ czenie w walce z czerwonoskórymi, rozpo­ czął kampanię skierowaną przeciwko In­ dianom; wszyscy indiańscy mężczyźni mieli być zabijani na miejscu, a kobiety i dzieci brane do niewoli. Ludzie Carsona zabili ponad 650 Apaczów, do niewoli dostało się ponad 9000 Indian. Nawajowie poddali się w 1865 i zgodzili się na osiedlenie w rezer* wacie nad rzeką Pecos w Nowym Meksyku. Cochise i Apacze wycofali się w góry i nadal napadali na białych. APACZÓW WOJNA 1871-1873. Wojowni­ czy Indianie z plemienia Apaczów na połu­ dniowym zachodzie stawili opór napływają­ cym białym osadnikom amerykańskim i wojsku. Nieustannie dokonywali szybkich rajdów, po czym chronili się w górskich kryjówkach. Po zabójstwie ponad 100 Apa­ czów, w większości kobiet i dzieci (patrz CAMP GRANT, MASAKRA w CAMP GRANT isyi), bardzo wielu Apaczów wstąpiło na wojenną ścieżkę. W 1871 generał George Crook (1829-1890), który twierdził, że po to, by można było osiągnąć pokój, należy najpierw pokonać Indian, objął dowództwo nad wojs­

kami USA stacjonującymi w Nowym Mek­ syku i Arizonie. Crook podzielił wojsko na małe oddziały i rozesłał je w teren, by chwytali lub zabijali Apaczów. Sam po­ prowadził wojsko przeciwko wodzowi Cochise'owi (1815?-1874), który w końcu pod­ pisał w 1872 porozumienie pokojowe i zgo­ dził się, by jego plemię zamieszkało w rezer­ wacie. Inni Apacze, pod wodzą Yictorio (zm. 1880) i Geronimo (1829-1909) walczyli dalej, ale byli stale nękani przez wojsko, brakowało im żywności i amunicji. Zmę­ czeni walką Indianie poddali się w kwietniu 1873. Osiedlono ich w rezerwacie San Carlos w Arizonie. Pokój nie trwał długo, ponieważ Apacze nie zaadaptowali się do warunków życia w rezerwacie i buntowali się, gdyż biali nie przestrzegali porozumień. Po kilku latach Indianie uciekli z rezerwatu i ponow­ nie przystąpili do walki. APACZÓW WOJNA 1876-1886. Życie w re­ zerwacie nie odpowiadało niespokojnej na­ turze Apaczów, zwłaszcza gdy zwierzyny było mało i nękał ich głód. Gdy kilku pijanych Apaczów zabiło białego naczelnika stacji, a wojsko spróbowało przesiedlić setki niewinnych Indian do bardziej odległego rezerwatu, wojna wybuchła na nowo (patrz APACZÓW WOJNA igyi-ms). Wałęsające się bandy Apaczów pod wodzą Yictorio (zm. 1880) i Geronimo (1829-1909) sterroryzo­ wały większą część obszaru Arizony i No­ wego Meksyku; Apacze zabijali osadników i pasterzy, kradli konie i broń. Gdy nad­ ciągały wojską uciekali przez granicę do Meksyku, gdzie Amerykanie nie mogli ich ścigać. W Meksyku do Apaczów przyłączyli się Indianie z plemienia Komanczów, a tak­ że różnego rodzaju wykolejeńcy; razem dokonywali wypadów na tereny Stanów Zjednoczonych. Aż do śmierci Yictorio był postrachem Meksyku. Ludzie Geronimo znaleźli schronienie w górach Sierra Mądre, skąd wyprawiali się, by kraść bydło i amuni­ cję. Oddziały dowodzone przez generałów George'a Crooka (1829-1890) i Nelsona A. Milesa (1839-1925) przez kilka lat wal­

czyły z Geronimo i jego Indianami, aż wreszcie w 1883 zdrajca zaprowadził żoł­ nierzy Crooka do górskiej kryjówki Geroni­ mo. Indianie zostali zaskoczeni, Crookowi udało się nakłonić ich do poddania. Indianie zgodzili się zamieszkać w rezerwacie White Mountain, ale już w 1885 Geronimo i jego zwolennicy opuścili rezerwat i wrócili do dawnego, grabieżczego trybu życia. Rok później poddali się, gdyż wojska nie dawały im chwili wytchnienia. Geronimo i innych Apaczów osadzono w więzieniu federalnym na Florydzie. Później pozwolono Geronimo wrócić na zachód. Do końca życia przebywał w pobliżu fortu Sili w Oklahomie. APPENZELLU WOJNA 1403-1411. Załama­ niu się feudalnego ustroju społecznego w Europie towarzyszyły zacięte walki, któ­ rych przykładem jest wojna Appenzellu. Na początku XV w. Appenzell był obszarem lennym opactwa w Sankt Gallen. Samo Sankt Gallen było miastem cesarskim (wol­ nym); kwitło tam rzemiosło i handel wyro­ bami włókienniczymi. Gdy opactwo, nie­ gdyś zwierzchnik lenny miasta, bezprawnie domagało się przywrócenia dawnego statusu miasta i danin, miasto zwróciło się do Appenzell z prośbą o pomoc. Appenzell sprzymierzyło się z Schwyz, wolnym mias­ tem, i ich siły razem wystąpiły przeciw opactwu. W 1403 oddziały opactwa zaatako­ wały Appenzell, ale zostały pokonane. Opac­ two uzyskało pomoc habsburskiego księcia Fryderyka Austriackiego (wzmian. 1380— 1410), znanego z rządów silnej ręki, i w 1405 ponownie zaatakowało oba miasta i Appenzell, ale znowu zostało pokonane. Król niemiecki Ruprecht (1352-1410) bez­ podstawnie nakazał powstańcom powrócić pod władzę opactw a, ale w 1411 Związek Szwajcarski zapewnił ochronę Appenzell (i sprzymierzonemu z nim miastu Sankt Gallen), czemu Ruprecht nie mógł się prze­ ciwstawić. (Obecnie Appenzell jest jednym z kantonów Szwajcarii, Sankt Gallen ma ponad 400 tysięcy mieszkańców, opactwo przekształcono w muzeum).

ARABSKIE PODBOJE. Patrz BIZANTYJSKO— MUZUŁMAŃSKIE WOJNY, MUZUŁMAŃSKIE PO­ DBOJE.

ARABSKIE POWSTANIE W NIEMIECKIEJ AFRYCE WSCHODNIEJ 1888-1890. Niemie­ cka Kompania Wschodnioafrykańska zało­ żona w 1885 przez Carla Petersa (1856-1918) kontrolowała tereny znane jako Niemiecka Afryka Wschodnia (Tanzania). W 1888 Arabowie zamieszkujący rejony przybrzeżne zbuntowali się przeciw nie­ mieckim administratorom, których metody sprawowania rządów budziły sprzeciw. (Nie­ mcy wydzierżawili terytorium wzdłuż wy­ brzeża od sułtana Zanzibaru.) Do walczą­ cych z Niemcami Arabów przyłączyli się Murzyni, natomiast Niemcom pomocy udzielili Brytyjczycy. Walki trwały ponad dwa lata. W styczniu 1891 rząd niemiecki, który pomógł Niemieckiej Kompanii Wschodnioafrykańskiej zdławić powstanie, przejął terytorium, ustanowił protektorat, mianował Petersa cesarskim komisarzem i oddelegował do administrowania protek­ toratem. ARABSKO-BIZANTYJSKIE WOJNY. Patrz B1ZANTYJSKO-MUZUŁMAŃSKIE WOJNY. ARABSKO-IZRAELSKA WOJNA 1948-1949.

Państwa arabskie, które uważały obszar Izraela za terytorium należące do Arabów, sprzeciwiły się powstaniu państwa żydow­ skiego. 14 maja 1948 (w dniu, w którym proklamowano powstanie państwa Izrael) wojska Egiptu, Syrii, Transjordanii (Jor­ danii), Libanu i Iraku zaatakowały Izrael i zajęły obszary we wschodniej i południo­ wej Palestynie. Jordańskie wojska zdobyły wschodnią część Jerozolimy - Stare Miasto, ale nie zdołały przejąć części zachodniej - Nowego Miasta. Izraelczycy powstrzymali dalszy napór wojsk arabskich, a Organizacji Narodów Zjednoczonych udało się dopro­ wadzić w czerwcu do czterotygodniowego rozejmu. Po wznowieniu walk w lipcu woj­ ska izraelskie zyskały przewagę i aż do

zawarcia kolejnego rozejmu zdobywały nowe tereny. Rozejm trwał trzy miesiące, po czym Izrael odepchnął siły arabskie na wszystkich frontach i zdobył pustynię Negew (z wyjąt­ kiem przybrzeżnej Strefy Gazy). Pomiędzy lutym a lipcem 1949 Izrael podpisał poro­ zumienia o zawieszeniu broni z Egiptem, Syrią i Transjordanią (Irak odmówił pod­ pisania porozumienia, ale wycofał wojska). W wyniku wojny Izrael zajął większość spornych terenów Palestyny, a ponadto stworzył niezwykle sprawną armię. Około 400 tysięcy Palestyńczyków (Arabów z Pa­ lestyny), którzy uciekli z Izraela w czasie wojny, osiedliło się w obozach w sąsiednich krajach arabskich. Patrz także ARABSKO-IZRAELSKA WOJNA 1956.

ARABSKO-IZRAELSKA WOJNA 1956 (sueska lub synajska wojna). W lipcu 1956 egipski prezydent Gamal Abdel Naser (1918-1970) znacjonalizował Kanał Sueski, co doprowa­ dziło do wybuchu kryzysu w Wielkiej Bry­ tanii, Francji i Stanach Zjednoczonych. Egipt nie zgadzał się na międzynarodowy zarząd kanału. Rządy Wielkiej Brytanii i Francji, pragnąc zapewnić ochronę swoich interesów na Bliskim Wschodzie, zorgani­ zowały w Paryżu poufne spotkanie z Iz­ raelem, na którym uzgodniono, że Izrael zaatakuje Kanał Sueski, po czym wojska angielskie i francuskie, zajmujące oficjalnie stanowisko neutralne, rozdzielą walczące strony i zapewnią kanałowi ochronę. Celem tych działań miało być obalenie Nasera. 29 października 1956 nastąpił atak Izraela; nim rząd brytyjski i francuski nakazały Izraelowi i Egiptowi przerwanie ognia i wy­ cofanie się z zajętych obszarów, Izraelczycy zdobyli Strefę Gazy, Szarm el-Szejch i kilka innych ważnych punktów. Izrael, zgodnie z planem, podporządkował się wezwaniu o zawieszenie broni, natomiast Egipt, jak się spodziewano, odrzucił je. 5 listopada 1956 angielskie i francuskie oddziały spado­ chroniarzy wylądowały w pobliżu Port Saidu, zaatakowały i zabiły wielu żołnierzy egipskich. Następnego dnia Egipt i Izrael

zaakceptowały rozejm, do którego nawoły­ wała ONZ. Organizacja Narodów Zjedno­ czonych wysłała w ten rejon swoje jednostki wojskowe (UNEF), które nadzorowały za­ wieszenie broni. Pod silną presją Stanów Zjednoczonych Wielka Brytania i Francja wycofały swoje wojska, a brytyjski premier Anthony Eden musiał ustąpić. (W 1957 Izrael przekazał UNEF Strefę Gazy i Szarm el-Szejch.) Patrz także SZEŚCIODNIOWA WOJ­ NA 1967.

zobowiązał się zmniejszyć liczebność swoich wojsk na wschodnim brzegu Kanału Sueskiego. Wytyczono również strefę bu­ forową między Syrią a Izraelem, nadzoro­ waną przez ONZ.

ARAGOŃSKA WOJNA DOMOWA 1347— 1348. Król Aragonii Piotr IV (1319-1387) wyznaczył na następczynię tronu jedną ze swoich córek. Szlachta zakwestionowała tę decyzję na mocy praw i przywilejów nadanych jej statutami poprzednich królów ARABSKO-IZRAELSKA WOJNA 1967. Patrz Aragonii - Piotra III (1239-1285) i jego SZEŚCIODNIOWA WOJNA 1967. syna Alfonsa III (1265-1291). W grudniu 1347 wybuchła otwarta wojna, wojska wiel­ ARABSKO-IZRAELSKA WOJNA 1973 (wojna możów odniosły zwycięstwo, a król Piotr Jom Kippur, „październikowa wojna", wojna IV zmuszony był zgodzić się na objęcie ramadanu). Po zakończeniu sześciodniowej tronu przez męskiego następcę, którego wojny w 1967 nieustannie dochodziło do mieli zaakceptować wielmoże. Podczas po­ starć między Arabami i Izraelczykami. bytu w niewoli w Walencji król próbował Państwa arabskie, zawiedzione odmową zawrzeć pokój; zwolniono go w maju 1348 Izraela przystąpienia do rokowań w sprawie po wybuchu epidemii dżumy. W końcu zwrotu terytoriów okupowanych, niespo­ 21 czerwca 1348 zwolennicy króla pokonali dziewanie zaatakowały Izrael jednocześnie wielmożów w bitwie pod Eppila. Piotr IV z dwóch stron. Atak nastąpił 6 paździer­ spalił przywileje Unii - konfederacji szlachty nika 1973, w dniu żydowskiego święta i miast. Jom Kippur. Egipskie wojska prezydenta Anwara Sadata (1918-1981) zaatakowały ARAGOŃSKI PODBÓJ SARDYNII 1323— ze wschodu, przekraczając Kanał Sueski, 1326. W 1295 król Aragonii Jakub II natomiast z północy wkroczyły do Izraela traktatem w Anagni zrzekł się praw do wojska syryjskie. Armie egipska i syryjska, Sycylii w zamian za prawa do Sardynii do których dołączyły wojska irackie, jor- i Korsyki (patrz SYCYLIJSKIE NIESZPORY, dańskie i libańskie, zadały ciężkie straty WOJNA 1282-1302). Dominujące wpływy na zaskoczonym Izraelczykom. Armia izrael­ Sardynii i Korsyce miały wówczas włoskie ska podjęła kontrofensywę, dotarła na od­ miasta Genua i Piza, przy czym Pizie pod­ legały miasta Cagliari i Iglesias na Sardynii. ległość 20 km od Damaszku oraz prze­ kroczyła Kanał Sueski, zdobyła zachodni Jakub, który pragnął powiększyć swoje śród­ brzeg kanału i zamknęła armię egipską ziemnomorskie dzierżawy, opanował Sar­ dynię dopiero w 1323 po wysłaniu tam floty w okrążeniu. Na wezwanie Stanów Zjed­ noczonych i Związku Radzieckiego Izrael pod dowództwem syna Alfonsa (1299-1336), i Egipt zgodziły się na zawieszenie broni, późniejszego króla Alfonsa IV, w celu wy­ ale walki toczyły się aż do przybycia parcia z Sardynii Pizańczyków i Genueń­ w strefę walk jednostek pokojowych ONZ. czyków. W 1326 Iglesias i Cagliari znalazły Porozumienie w sprawie zawieszenia broni się pod władzą Aragonii, Pizańczycy zostali podpisano 11 listopada 1973. W porozu­ pokonani, ale całkowicie wyparto ich i Ge­ mieniu pokojowym z 1974 Izrael zgodził nueńczyków z Sardynii dopiero w 1421. się na wycofanie wojsk na Synaj, na za­ Aragonia nie zdołała opanować Korsyki znajdującej się w rękach Genueńczyków. Ci chód od przełęczy Mitla i Gidi, a Egipt

ostatni w 1434 zajęli całą Korsykę. Patrz także ARAGOŃSKO-GENUEŃSKA WOJNA 1352-

Genueńczycy, dawni władcy wyspy, wyko­ rzystali tę sposobność do przejęcia władzy (patez ARAGOŃSKI PODBÓJ SARDYNII 1323-1320). Król Aragonii, Piotr IV (1 319-1387), zapew­ -1354. nił sobie pomoc Wenecji i Katalonii. ARAGOŃSKO-FRANCUSKA WOJNA 1209— Sprzymierzeńcy ci podjęli działania prze­ 1213. Krzyżowcy pomogli najpierw królowi ciw Genueńczykom na pełnym morzu Aragonii Piotrowi II (1174-1213) pokonać i w 1352 pobili ich w bitwie morskiej. w 1209 muzułmanów w Walencji, a potem Jednak flotę sprzymierzeńców rozproszył ruszyli do Prowansji, by tam kontynuować sztorm, co pozwoliło Genueńczykom na krucjatę. Tę krucjatę ogłosił papież; była ona zebranie sił i dokonanie inwazji na Sar­ skierowana przeciwko albigensom (patrz dynię i Korsykę. Następnie Genueńczycy obwołali Mariano de Arborea (zm. 1368) ALBIGENSI, KRUCJATA PRZECIWKO ALBIGEN­ SOM 1208-1229), którzy pozyskali zwolenników królem Sardynii. W 1353 sprzymierzeńcy w Prowansji. Gdy wyprawa przekształciła się znowu pobili Genueńczyków w pobliżu w wojnę między możnowładcami z północnej Alghero u wybrzeży Sardynii. W rok pó­ źniej na Sardynię przybył król Piotr i zwy­ i południowej Francji, Piotr II udzielił popa­ rcia swojemu szwagrowi, Rajmundowi VI ciężył powstańców, ale opór przeciwko (1156-1222), hrabiemu Tuluzy, w walce panowaniu Aragonii trwał jeszcze nawet z Szymonem IV z Montfort (1160P-1218), w następnym stuleciu. przywódcą panów z Francji północnej. W 1213 Piotr II zginął walcząc z wojskami ARAGOŃSKO-KASTYLUSKA WOJNA 1109Szymona w bitwie pod Muret w południowej 1112. Wkrótce po ślubie król Aragonii Al­ Francji. Wraz z jego śmiercią skończyły się fons I „Waleczny" (1073?-1134) i król Kas­ wpływy hiszpańskie na obszarach leżących tylii Urraca (1081-1126) popadli w konflikt, co znacznie zmniejszyło szansę na ustanowie­ na północ od Pirenejów. nie unii Aragonii i Kastylii. Spory między ARAGOŃSKO-FRANCUSKA WOJNA 1284— małżonkami doprowadziły do wojny obu kró­ 1285. Papież Marcin IV (1210P-1285) lestw hiszpańskich. W walkach brały udział popierał francuskich Andegawenów, którzy wojska Alfonsa i wojska zebrane przez królową Urraca, jej rodzinę i kastylijskich zwolenników. rościli sobie prawa do Sycylii (patrz SYCYLIJ­ Choć willi Alfons wygrał bitwę pod SepulSKIE nieszpory, wojna 1282-1302). Papież oświadczył, że król Aragonii, Piotr III vedą, wojna trwała nadal, choć z mniejszym natężeniem, aż do rozwiązania małżeństwa (1239-1285), utracił tron z powodu miesza­ nia się w sprawy Sycylii, wyklął Piotra w 1112. Alfons, który powrócił do swego i ogłosił królem Aragonii i Sycylii Karola państwa, w 1118 odbił Saragossę w rąk Maurów Valois (Walezjusza) (1270-1325), trzeciego i powiększył w ten sposób obszar królestwa, syna króla Francji, Filipa III Śmiałego przesuwając granicę za rzekę Ebro. (1245-1285). Wojska francuskie pod dowó­ dztwem Filipa i Karola najechały Aragonię ARAGOŃSKO-NEAPOLUAŃSKA WOJNA 1435w 1284, odniosły zwycięstwo pod Geroną, ale 1442. Książę Renę I d'Anjou (1409— 1480), odziedziczył prawo do tronu Ne­ później Aragończycy pod wodzą Piotra zmu­ sili je do odwrotu. Choroba, która zdziesiąt­ apolu po królowej Neapolu Joannie II kowała francuską armię w drodze do kraju, (1371-1435). Wprawdzie Joanna wyzna­ spowodowała również śmierć Filipa. czyła w 1421 na następcę tronu króla Aragonii Alfonsa V (1396-1458), lecz po­ ARAGOŃSKO-GENUEŃSKA WOJNA 1352— tem w 1423 uczyniła spadkobiercami swo­ 1354. Gdy Sardyńczycy chwycili za broń ich francuskich krewnych. W 1435 Alfons przeciwko aragońskim władcom Sardynii,

podjął wyprawę na Neapol, ale został pobity pod Gaetą. Alfons trafił do niewoli genueń­ skiej; został później uwolniony dzięki po­ mocy księcia Mediolanu, z którym sprzy­ mierzył się, by prowadzić wspólnie walkę z Neapolem. W 1442 Alfons pobił Renę, zajął Neapol i ogłosił się jego królem (co uznał papież w 1443). ARAPAHÓW WOJNA 1864-1868. Patrz CzEJENÓW i ARAPAHÓW WOJNA 1864-1868. ARAUKANÓW

WOJNY.

Pata

HISZPAŃSKI

Pd-

DBÓJ CHILE 1540-1561.

ARBELA, BITWA POD ARBELA. Patrz GAUGA MELA, BITWA POD GAUGAMELĄ 331 p.n.e. ARCHIDAMIJSKA WOJNA 431-421 p.n.e.

Król Sparty Archidamos II (wzmian. 476-427) dokonał najazdu na Attykę, roz­ poczynając tym pierwszy etap PELOPONESKIEJ WOJNY między dwiemia wiel­ kimi potęgami Grecji - Atenami i Spartą. Perykles (495P-429) postanowił wykorzy­ stać port Pireus jako bazę do ofensywy morskiej i zamknął swe dążące do walki wojska za murami Aten. Seria zwycięstw oraz blokada nieprzyjacielskich portów za­ pewniły Atenom bezpieczeństwo, potem jednak wybuch zarazy osłabił miasto; po­ nadto zmarł Perykles. Spartą przejęła ini­ cjatywę zajmując w 427 Plateje. W od­ powiedzi Ateny zdobyły Sfakterię w 425 i odrzuciły spartańskie propozycje poko­ jowe. Wtedy Spartą przeprowadziła bły­ skotliwą ofensywę w północno-wschodniej Grecji, zdobyła kilka miast ateńskich, mię­ dzy innymi Olint. W końcu Spartą od­ niosła decydujące zwycięstwo pod Amfipolis 422; w bitwie polegli obaj wodzowie - Spartiata Brasydas i Kleon, następca Peryklesa. Nikiasz (zm. 413), nowy wódz ateński, zawarł układ pokojowy, który nie rozwiązał żadnego z podstawowych pro­ blemów i stał się podłożem dla wznowienia działań wojennych, które doprowadziły do zupełnej klęski Aten.

„ARCHIWALNA WOJNA" 1842. W 1836 Te­ ksas oderwał się od Meksyku i ogłosił się niepodległą republiką (patrz TEKSASKA WOJ­ NA o NIEPODLEGŁOŚĆ 1836). Houston, miasto w pobliżu wybrzeży Zatoki Meksykańskiej, założone w 1836 i nazwane tak ku czci prezydenta republiki Samuela Houstona (1793-1863), było stolicą Teksasu od 1837 do 1839, później stolicę przeniesiono do Austin. W 1842, gdy inwazja Meksyku i Indian wydawała się nieunikniona, Samuel Houston przeniósł siedzibę rządu do miasta Houston i nakazał, by przenieść tam rów­ nież archiwa z Austin. Mieszkańcy Austin w obawie, że przeniesienie archiwów ozna­ czać będzie również przeniesienie stolicy do Houston, ukryli dokumenty. Prezydent wysłał wojska, które miały sprowadzić ar­ chiwa. Żołnierze wykopali schowane ar­ chiwa i załadowali je na wozy, by przewieźć do Houston, ale mieszkańcy dogonili ich i sprowadzili archiwa z powrotem do Austin. W tej sytuacji prezydent, nie chcąc ryzyko­ wać zniszczenia dokumentów republiki, zgodził się, by stolicą pozostało Austin. Austin jest stolicą Teksasu do dnia dzisiej­ szego. ARDENY, BITWA W ARDENACH 1944-1945. W ostatniej desperackiej próbie uzyskania zwycięstwa w wojnie (patrz ŚWIA­ TOWA WOJNA ii 1939-1945) Adolf Hitler (1889-1945) wydał rozkaz przeprowadzenia przeciw aliantom ofensywy w Ardenach, w Luksemburgu i południowej Belgii. W tym rejonie niemieckie armie w maju 1940 przełamały front aliancki i dokonały inwazji na Belgię i Francję. 16 grudnia 1944 rozpoczęła się niemiecka ofensywa w Ardenach; na tym odcinku front aliancki obsadzony był przez cztery stosunkowo mało doświadczone dywizje USA, które nie mogły sprostać trzem niemieckim armiom. Pod koniec pierwszego tygodnia Niemcy dokonali wyłomu głębokości 80 km na odcinku frontu szerokości 80 km. Zła pogo­ da uniemożliwiła działania lotnictwu, ale gdy warunki atmosferyczne poprawiły się,

alianckie bombowce i myśliwce zaczęły bezustannie zwalczać wojska niemieckie, a zwłaszcza ich zaopatrzenie; opór wojsk amerykańskich wyraźnie okrzepł. Generał armii Stanów Zjednoczonych George S. Patton (1885-1945) pośpiesznie skierował swą 3. Armię do obrony Bastogne w Ardenach; przystąpienie do działań 3. Armii zniweczyło nadzieje Niemców na sukces. 26 grudnia 1944 Niemcy zaczęli się powoli wycofywać i „wybrzuszenie", jakiego doko­ nali w linii frontu, zostało zniwelowane w styczniu 1945. 28 stycznia 1945, pod naciskiem aliantów, Niemcy wycofali się na pozycje wyjściowe. Straty poniesione przez Niemców wynosiły około 120 tysięcy poleg­ łych, 600 czołgów, 1600 samolotów i 6000 pojazdów. Alianci stracili ponad 75 tysięcy rannych lub zabitych, 730 czołgów i trans­ porterów. ARDUINA POWSTANIE 1002. Arduin (Ardoin) (zm. 1015), markiz Ivrei, stanął na czele powstania Lombardczyków w północ­ nej Italii skierowanego przeciwko cesarzowi Świętego Cesarstwa Rzymskiego, Ottono­ wi III (980-1002). Otton poprzednio ogłosił się królem Lombardii i zamierzał stworzyć „uniwersalne cesarstwo" z głównym ośrod­ kiem w Rzymie. Wprawdzie biskupi włoscy występowali przeciw Arduinowi, ale zyskał on poparcie wielmożów świeckich. W lutym 1002, wkrótce po śmierci Ottona, został w Padwie obwołany królem. Patrz także ARDUINA WOJNY 1004-1014. ARDUINA WOJNY 1004-1014. Król nie­ miecki Henryk II (973-1024) usiłował od­ zyskać Lombardię, w której od 1002 pano­ wał król Arduin (Ardoin) (zm. 1015) (patrz ARDUINA POWSTANIE 1002). Wojska Henryka najechały północną Italię, pobiły wojska Arduina i zajęły Padwę. Tu podczas koro­ nacji Henryka II na króla Lombardii doszło do walk między mieszczanami i żołnierzami Henryka; miasto zostało niemal doszczętnie zniszczone. Wkrótce jednak Henryk musiał wrócić do Niemiec. Arduin, poparty przez

kilku włoskich wielmożów, podjął działania przeciw biskupom, którzy opowiedzieli się po stronie Henryka. W 1013 Henryk przy­ był do Rzymu i stłumił tam rewoltę (do której zachęcał Arduin). 14 lutego 1014 papież powołał go na cesarza Świętego Ce­ sarstwa Rzymskiego. W odpowiedzi Arduin, który uważał się za króla Italii, zdobył Yercelli (na zachód od Mediolanu) i rozpo­ czął oblężenie Novary i Como, ale siły Henryka ponownie pobiły jego wojska. Ar­ duin schronił się w klasztorze Fruttuaria, gdzie zmarł rok później. ARGENTYNY WOJNA O NIEPODLEGŁOŚĆ 1806-1816. W 1806 Wielka Brytania, od­ cięta na skutek NAPOLEOŃSKICH WO­ JEN od dawnych partnerów handlowych, wysłała ekspedycję do La Płaty, ujścia rzeki między Argentyną a Urugwajem, w celu zdobycia części okolicznych terenów. Mili­ cja kolonialna pod wodzą Santiago de Liniers (1756-1810) pokonała brytyjskich na­ jeźdźców i zmusiła ich do wycofania się z Buenos Aires. W 1807 następna, liczniej­ sza, ośmiotysięczna ekspedycja brytyjska zdobyła Montevideo i Buenos Aires, nim Liniers zdołał zmusić Brytyjczyków do opuszczenia rejonu La Płaty. Gdy do Bue­ nos Aires dotarły wiadomości o postępach wojsk Napoleona w Hiszpanii (patrz PÓŁ­ WYSPU IBERYJSKIEGO WOJNA ISOS-ISM) i de­ tronizacji króla Hiszpanii Ferdynanda VII (1784-1833), tymczasowa junta usunęła hi­ szpańskiego wicekróla i przejęła władzę. W skład junty weszli Cornelio Saavedra (1760-1828), Mariano Moreno (1778-1811), Manuel Belgrano (1770-1820) i Bernardino Rivadavia (1780-1845), którzy proklamo­ wali powstanie Zjednoczonych Prowincji La Pląta. Zachowując pozorną lojalność względem korony hiszpańskiej, junta wyda­ liła z kraju urzędników królewskich, zlibe­ ralizowała prawa handlowe i bez powodze­ nia domagała się lojalności od prowincji tworzących dawne wicekrólestwo Hiszpanii (dzisiejsza Argentyna, Urugwaj, Paragwaj i Boliwia). Gwałtowne spory i walki we­

wnętrzne doprowadziły we wrześniu 1811 do zastąpienia junty triumwiratem. W 1816 w Tucuman zebrai się kongres argentyński, który ogłosił niepodległość Argentyny i uchwalił konstytucję. Kongresowi składa­ jącemu się z delegatów z Buenos Aires i kilku sąsiednich prowincji przewodniczył Juan Martin de Pueyrredon, który 9 lipca 1816 został najwyższym dyktatorem Argen­ tyny. Patrz także CHILIJSKA WOJNA O NIE­ PODLEGŁOŚĆ I8io-i8i8; PARAGWAJSKA WOJNA O NIEPODLEGŁOŚĆ mo-isn, URUGWAJSKIE POWSTANIE 1811-1816.

10 grudnia 1983 nastąpił powrót do rządów cywilnych; nowo wybrany prezydent Ar­ gentyny, Raul Alfonsin (ur. 1926) zapowie­ dział, że przed sądem stanie były prezydent Yidelą generał Roberto Eduardo Yiola (ur. 1924), generał Leopoldo Fortunato Galtieri (ur. 1926) i sześciu innych członków junty wojskowej, która sprawowała rządy przez prawie osiem lat. ARGENTYŃSKA WOJNA DOMOWA 1859.

Buenos Aires nie przystąpiło do federacji prowincji argentyńskich, która zawiązała się w latach 1852-1853, i pozostało niezależ­ ARGENTYŃSKA „BRUDNA WOJNA" 1976- ną prowincją. W pozostałych prowincjach 1983. 24 marca 1976 armia argentyńska władzę sprawował od 1854 rząd prezydenta dokonała starannie przygotowanego zama­ Justo Jose de Urąuizy (1800-1870), a stolicę chu stanu, obaliła rząd pani prezydent Isabel przeniesiono do Parany w prowincji Entre Martinez de Peron (ur. 1931). Władzę objęła Rios. Rząd dążył do rozszerzenia handlu trzyosobowa junta wojskowa z generałem zagranicznego i ożywienia gospodarki w kra­ Jorge Rafaelem Yidelą (ur. 1925) na czele. ju, w czym przeszkadzało Buenos Aires, Junta wszczęła bezlitosną kampanię przeciw które zatrzymywało dla siebie wpływy z ceł ugrupowaniom liberalnym i lewicowym oraz nakładanych na towary importowane. Zde­ politycznym terrorystom; osoby podejrzane cydowany na zastosowanie siły w celu po­ o sympatie do tych ugrupowań wtrącane skromienia Buenos Aires Urąuiza popro­ były do więzienia; przed sądem stanęli wadził wojska federacyjne przeciwko armii ludzie, którzy czerpali nielegalne zyski za Buenos Aires, dowodzonej przez generała czasów poprzedniego, skorumpowanego pe- Bartolome Mitrę (1821-1906), przywódcę ronistowskiego rządu. Powszechne były secesjonistów. Wojska federacyjne zwycię­ stosowane przez policję porwania niewy­ żyły w bitwie pod Cepeda 23 października godnych ludzi; więzienia przepełnione były 1859. W następstwie porażki Buenos Aires więźniami politycznymi, zatrzymanych zostało wcielone do federacji. Patrz także poddawano torturom; władze zrezygnowały MONTEVIDEO OBLĘŻENIE 1843-1851. z procesów sądowych, nie próbowano nawet zachowywać pozorów praworządności. Sza­ ARGENTYŃSKA WOJNA DOMOWA 1861. Na cuje się, że w latach 1976-1981 zniknęło tle różnic administracyjnych między pro­ bez śladu od 6 tysięcy do 15 tysięcy oby­ wincją Buenos Aires a federacją Argentyny wateli Argentyny. Notoryczne naruszanie doszło do ponownej secesji (1861) Buenos praw człowieka spowodowało, że władze Aires, której przewodził Bartolome Mitrę Stanów Zjednoczonych za czasów prezy­ (1821-1906), gubernator Buenos Aires od dentury Jimmy'ego E. Cartera (ur. 1924) 1860. Wybuchła wojna domowa; 17 wrześ wstrzymały pomoc wojskową dla Argen­ nia 1861 Buenos Aires odniosło zwycięstwo tyny. W odpowiedzi na protesty opinii w bitwie pod Pavon, w prowincji Santa Fe. publicznej całego świata władze argentyń­ Wojskami secesjonistów dowodził Mitrę, skie uwolniły kilku najbardziej znanych wojskami federacyjnymi - generał Justo więźniów politycznych i pozwoliły im opu­ Jose de Urąuiza (1800-1870), który po ścić kraj, a siły bezpieczeństwa stopniowo rezygnacji z urzędu prezydenta w 1860 ograniczały intensywność „brudnej wojny". został gubernatorem prowincji Entre Rios.

Wojska federalne wycofały się z pola bitwy. Urąuiza zrezygnował z dalszego udziału w życiu politycznym i pozwolił, aby Mitrę utworzył nowy rząd federalny. Stolicę pań­ stwa przeniesiono z Parany ponownie do Buenos Aires. W 1862 Mitrę został wybrany na prezydenta zjednoczonej Argentyny; wprowadził liberalne reformy i zwiększył zakres władzy rządu federalnego w prowin­ cjach. W czasie jego sześcioletniej prezyden­ tury miały miejsce liczne prowincjonalne bunty, które zostały stłumione. Patrz także MITRĘGO REBELIA 1874. ARGENTYŃSKA WOJNA DOMOWA 1951— 1952. Patrz MONTEVIDEO OBLĘŻENIE

inni wyżsi oficerowie usiłowali podporząd­ kować wojsku rząd cywilny. W wyborach w 1963 nie pozwolono peronistom na wy­ stawienie kandydatów; na znak protestu wrzucali oni do urn puste kartki wyborcze, podobnie jak w wyborach w 1957 (patrz PERONISTÓW POWSTANIA 1950-1957). W tej sytuacji - pełnej intryg, tajnych sojuszy, walk ulicznych, zastraszających posunięć kół wojskowych i społecznego niepokoju - na prezydenta wybrano Arturo Umberto lilię (1900-1983), umiarkowanego zwolen­ nika lewicy. Gospodarka Argentyny była zrujnowaną pogłębiła się nienawiść między partiami opozycyjnymi, a po tzw. czarnym roku peroniści pozostali liczącą się siłą.

1843-1851. ARGENTYŃSKIE PRZEWROTY 1962-1963.

W 1962 w wyborach do organów lokalnych oraz do Kongresu wzięli udział peroniści. Peroniści wystawili swoich kandydatów po raz pierwszy od 1955, tj. od usunięcia ich przywódcy Juana Domingo Perona (1895— 1974) z urzędu prezydenta (patrz ARGEN­ TYŃSKI PRZEWRÓT 1955). Peroniści zdobyli 45 z 86 miejsc w Izbie Deputowanych i 9 z 14 stanowisk gubernatorów prowincji. Wynik ten wywołał ostrą reakcję antyperonowskich, ultrakonserwatywnych dowód­ ców wojskowych, zwanych „gorylami"; nie pozwolili oni wybranym peronistom na objęcie stanowisk. Rozpoczął się strajk po­ wszechny i w całym kraju zapanował chaos. Gdy prezydent Arturo Frondizi (ur. 1908) nie zgodził się ustąpić (zarzucano mu, że jego polityczny umiar doprowadził do suk­ cesu peronistów), „goryle" usunęli go, de­ portowali i przejęli rządy. Marionetkowym dyktatorem został przewodniczący Senatu; sprawował władzę aż do przeprowadzenia wolnych wyborów w 1963. W tym czasie w armii toczyły się wewnętrzne walki o to, czy przeprowadzić wybory, czy też ustano­ wić dyktaturę. W końcu 1962 generał Juan Carlos Ongania (ur. 1914), naczelny dowód­ ca sił zbrojnych, doszedł do przekonania, że armia powinna wycofać się z polityki, ale

ARGENTYŃSKI PRZEWRÓT 1951. Prezydent Juan Domingo Peron (1895-1974) faktycz­ nie sprawował w Argentynie władzę dykta­ torską. W rządzeniu pomagała mu żona Eva (Evita) (1919-1952). W 1951 gospodarka kraju znalazła się w stanie kryzysu, spadły obroty handlu zagranicznego, szybko rosła inflacja, strajkowali kolejarze, strażacy i ro­ botnicy przemysłu maszynowego. Peron wprowadził stan wyjątkowy, złamał strajki siłą i przypisał ich zorganizowanie „zagrani­ cznym agitatorom". Zawiesił wydawanie „La Prensa", największego argentyńskiego dziennika niezależnego, który krytykował rząd. Decyzja ta doprowadziła do wybuchu zamieszek, gazetę skonfiskowano, jej wydaw­ ca uciekł za granicę. Peron usiłował uzyskać dla żony nominację na wiceprezydenta, ale perspektywa objęcia przez kobietę urzędu prezydenta i stanowiska zwierzchnika sił zbrojnych oburzyła część generalicji. Genera­ łowie dokonali nieudanego przewrotu we wrześniu 1951. Eva wycofała wniosek w spra­ wie nominacji, a w wyborach powszechnych 11 listopada 1951 Peron został ponownie wybrany na prezydenta. ARGENTYŃSKI PRZEWRÓT 1955. Juan Do­ mingo Peron (1895-1974), prezydent i dyk­ tator Argentyny, zaczął tracić władzę po śmierci żony Evy (Evity) (1919-1952), która

cieszyła się dużą popularnością wśród ko­ biet, robotników i biedoty. Wielu Argen­ tyńczyków niepokoił również pogarszający się stan gospodarki kraju i nasilanie się totalitaryzmu. Obawiając się rosnącego w si­ lę ruchu chrześcijańsko-socjalistycznego, Peron wystąpił przeciw Kościołowi rzym­ skokatolickiemu, swemu dawnemu sojusz­ nikowi. Aresztowano księży pod zarzutem mieszania się do polityki i podburzania związków zawodowych i organizacji studen­ ckich, zwolniono katechetów nauczających w szkołach państwowych i na uniwersyte­ tach, rząd wstrzymał wszystkie dotacje dla szkolnictwa kościelnego i zakazał organizo­ wania uroczystości religijnych w miejscach publicznych. W następstwie tak surowych zakazów wzrosła opozycja; na znak protestu wielu członków rządu złożyło rezygnację. Peron wydał zarządzenie zakazujące nau­ czania religii w szkole i opodatkował włas­ ność kościelną. Katolicy organizowali proce­ sje, które przekształcały się w demonstracje antyrządowe bezlitośnie tłumione przez po­ licję. Po uroczystościach Bożego Ciała w cze­ rwcu 1955 deportowano dwóch biskupów. W odwecie Watykan nałożył na Perona ekskomunikę (16 czerwca 1955), a tego samego dnia część oficerów marynarki i lot­ nictwa dokonała w Buenos Aires, stolicy państwa, nieudanego przewrotu. W miarę słabnięcia władzy Perona rosło niezadowo­ lenie w kraju. Peron zgłosił gotowość do ustąpienia (31 sierpnia 1955), ale klasa robotnicza na znak poparcia dla Perona zorganizowała strajk powszechny, który przerwano po złożeniu przez niego obietnicy pozostania na zajmowanym stanowisku. 16 września 1955 oddziały wojskowe stac­ jonujące w Cordobie, Rosario, Santa Fe i Paranie zbuntowały się przeciw Peronowi. Do buntu wkrótce dołączyła marynarka i lotnictwo. Wojsko zagroziło zbombardo­ waniem Buenos Aires. Peron schronił się na zakotwiczonej w porcie kanonierce paragwajskiej, później zbiegł do Paragwaju, a w końcu wyemigrował do Hiszpanii. 23 września 1955, 5 dni po usunięciu Pero­

na, tymczasowym prezydentem został gene­ rał Eduardo Lonardi (1896-1956), jednakże wpływ Perona na politykę Argentyny pozo­ stał bardzo silny (patrz PERONISTÓW PO­ WSTANIA 1956-1957); nawet kilkadziesiąt lat później peroniści stanowili w Argentynie liczącą się siłę. ARGEN1YŃSKO-BRAZYLIJSKA WOJNA 1825-1828. W 1825 urugwajski rewolucjonista Juan Antonio Lavalleja (1784-1853) na czele małego oddziału zwolenników, zwanego „trzy­ dziestu trzech nieśmiertelnych", proklamował niezależność Bandy Oriental (Urugwaju) od Brazylii. Argentyna, licząca na pozyskanie tej prowincji, poparła Urugwaj czyków. Brazylia wypowiedziała wojnę Argentynie i zablokowała port w Buenos Aires. 20 lutego armia argentyńsko-urugwajska pobiła Brazylijczyków w bitwie pod Ituzaingo w pampasach Cisplatiny. Protesty Wielkiej Brytanii, Francji i Stanów Zjednoczonych zmusiły Brazylię do przerwania blokady. Mediacja Wielkiej Bryta­ nii doprowadziła do podpisania traktatu poko­ jowego, który przewidywał powstanie niepod­ ległego Urugwaju jako państwa buforowego między Argentyną i Brazylią. Patrz także ARGENTYNY WOJNA O NIEPODLEGŁOŚĆ isoe-isie; URUGWAJSKIE POWSTANIE isn-isie; BRAZYLIJS­ KA WOJNA O NIEPODLEGŁOŚĆ 1822-1525. ARGIWSKO-SPARTAŃSKA WOJNA 494 p.n.e. W VI stuleciu o hegemonię na Pelo­ ponezie walczyły dwa greckie miasta-państwa - Argos i Sparta (przez bardzo długi czas na terenie tym dominowali Argejczycy, którzy w bitwie pod Hysiae w 669 odnieśli znaczące zwycięstwo nad Sparta). W 510 król Sparty Kleomenes I (zm. 490) podjął wyprawę na Ateny, miasto-państwo w Attyce zagrażające hegemonii Sparty, i wypę­ dził ateńskiego tyrana, Hippiasza (wzmian. 527-510). Rządy objęła oligarchia prospartańska, wystąpił przeciw niej Klej stenes (570P-510) w 508. Wezwany na pomoc Kleomenes w 507 został wyparty z miasta. W końcu VI w. doszło do wzrostu znaczenia Argos. W 494 wyruszył przeciw temu miastu

Kleomenes. Wojska jego zaskoczyły żoł­ nierzy Argos podczas posiłku i pobiły ich w bitwie pod Sepeją (494) w pobliżu Tirynsu. W następstwie tego zmniejszyło się wydatnie znaczenie Argos. Patrz także AR­ KADYJSKA WOJNA ok 4714ó9p.ne.

ARIKARA INDIAN „WOJNA" 1823. Indianie Arikara (Rees) rozpoczęli walkę, gdy biali myśliwi polujący na zwierzęta futerkowe wdarli się na ich tereny wzdłuż górnego biegu rzeki Missouri w Dakocie. Krwawy atak Arikarów na traperów stał się przy­ czyną wysłania pierwszej ekspedycji karnej USA przeciwko plemionom indiańskim za­ mieszkującym równiny amerykańskie. Woj­ ska pułkownika Henry'ego H. Leavenwortha (1783-1834) zniszczyły wsie Indian Arikara, udostępniając ten obszar białym osadnikom. Indianie Arikara ruszyli na północ i ostatecznie w latach sześćdziesią­ tych XIX w. osiedli w rezerwacie Fort Berthold w Dakocie Północnej. ARKADYJSKA WOJNA ok. 471 -469 p.n.e.

Sparta, wojownicze, oligarchiczne greckie miasto-państwo na Peloponezie, które dą­ żyło do hegemonii w tej części Grecji, popadło w konflikt z kilkoma miastami Arkadii, górzystej krainy w środkowej części Peloponezu (Sparta miała nadzieję, że doró­ wna rosnącej potędze politycznej i gospodar­ czej Aten na północy). W długotrwałej wojnie (ok. 580-550) z głównym miastem Arkadii - Tegeą - Spareie nie udało się zwyciężyć, wobec czego zawarła przymierze z niedawnym wrogiem, wszedł on w skład Związku Peloponeskiego. Około 471 Tegea wystąpiła ze Związku Peloponeskiego i za­ warła sojusz z Argos, miastem leżącym we wschodniej części Peloponezu. Po tym jak Sparta stoczyła nie rozstrzygniętą bitwę pod Tegeą, wszystkie miasta Arkadii z wyjąt­ kiem Mantinei zawarły sojusz skierowany przeciw Sparcie. Sparta zmobilizowała wszy­ stkie rezerwy i odniosła zdecydowane zwy­ cięstwo nad Arkadyjczykami w bitwie pod Dipają (ok. 470). Argos nie mogło przyjść

z pomocą Tegei, ponieważ wojowało z są­ siednimi miastami, Mykenami i Tirynsem, chcąc je sobie podporządkować. Sparta wkrótce potem pokonała Tegeę i w ten sposób odzyskała hegemonię na Pelopone­ zie. Około 100 lat później tebański wódz Epaminondas (418P-362) założył w Arkadii silnie ufortyfikowane miasto Megalopolis, które miało być siedzibą Związku Arkadyj­ skiego, zawiązanego w 370 w celu złamania hegemonii Sparty (patrz TEBAŃSKOSPARTAŃ-SKA WOJNA 379-371 p.n.e.). Patrz również ARGIWSKO-SPARTAŃSKA WOJNA 494 p.n.e., MESSEŃ-

SKA trzecia wojna ok. 454-455 p.n.e. ARMADA HISZPAŃSKA. Patrz HISZPAŃSKIEJ ARMADY PORAŻKA isss.

ARMANIACKO-BURGUNDZKA WOJNA DO­ MOWA 1411-1413. Zamordowanie Lud­ wika Orleańskiego (1372-1407), brata króla Francji Karola VI (1368-1422), cierpiącego na okresowe napady obłędu, zapoczątkowało wiele konfliktów, które później przekształ­ ciły się w otwartą wojnę o władzę nad Francją (mordu dokonano na rozkaz Jana bez Trwogi [1371-1419], księcia Burgundii). Luźno powiązani z Anglią, popierani przez kaboszjenów - cech rzemieślników domagających się reform administracyj­ nych (patrz CABOCHFA BUNT 1413), Burgund czycy zyskali tymczasową przewagę nad stronnictwem orleańskim, któremu prze­ wodził Bernard VII (zm. 1418), hrabia Armagnac, teść Karola (1391-1465), księcia Orleanu, syna zamordowanego Ludwika. Terrorystyczne rządy kaboszjenów dopro­ wadziły do wystąpienia mieszczan, którzy poparli Orleanów, co zadecydowało o losach konfliktu. Po porażce 1413 Jan bez Trwogi jeszcze raz szukał pomocy u Anglików (patrz STUUETNIA WOJNA 1337-1453).

AROOSTOOK, WOJNA W DOLINIE RZEKI AROOSTOOK 1838-1839. Traktat paryski z roku 1783, który zakończył AMERYKAŃSKĄ REWOLUCJĘ, me ustalił granicy między USA a Kanadą,

Maine i Nowy Brunszwik. Rolnicy z Maine chcieli uprawiać pola w dolinie rzeki Aroo­ stook, którą kanadyjscy drwale uważali za swój teren wyrębu lasów. Gdy Kanadyjczycy zaaresztowali grupę handlarzy ziemią z Maine za próbę usunięcia z tego terenu kanadyj­ skich drwali, władze Maine zwołały milicję; to samo uczyniły władze Nowego Brunszwiku. Prezydent USA Martin Van Buren (1782-1862) wysłał w okolice Aroostook mały oddział wojsk federalnych pod do­ wództwem generała Winfielda Scotta (1786-1866). W marcu 1839 Scott zakończył z powodzeniem negocjacje z brytyjskimi władzami Nowego Brunszwiku; powołano komisję, która miała zająć się uregulowa­ niem sporu. Spór zakończył się dopiero w 1842 po podpisaniu traktatu Webster Ashburton, w którym po „bitwie map" wytyczono granice w spornym obszarze obejmującym około 31 tysięcy km2. Nie wypowiedziana wojna w Aroostook zakoń­ czyła się bezkrwawo, ale obie strony kon­ fliktu odnosiły się do siebie z niechęcią.

raz pobici pod Samford Courtenay. Arun­ del zbiegł do Launceston, gdzie go ujęto. Został przewieziony do Londynu i stracony w Tyburn (tradycyjne miejsce straceń w Londynie). ASENÓW POWSTANIE 1185-1189. Bracia Asen (Assen) - Iwan (zm. 1196) i Piotr (zm. 1197) stanęli w 1185 na czele powstania Bułgarów i Wołochów przeciwko panowa­ niu Bizancjum. Ogłosili niepodległość Buł­ garii, a Iwan został koronowany w Tymowie jako Iwan I Asen. W 1186 armia bizantyjska pod wodzą cesarza Izaaka II Angelosa (zm. 1204) zdławiła powstanie. Bracia Asenowie zebrali znów wojsko, uzyskali pomoc od Połowców, koczowniczego ludu turec­ kiego i dokonali wielu niszczycielskich najazdów na Trację i Macedonię, należące do Bizancjum. Po przegranej przez Bizantyjczyków bitwie pod Berrhoią w 1189 Izaak II Angelos zgodził się na rozejm z Asenami i uznał nowe państwo bułgarskie powstałe na terenach między górami Bałkan a rzeką Dunaj.

ARRABAL, POWSTANIE. Patrz PRZEDMIEŚCIE

ASTURYJSKIE POWSTANIE 1934. Na począt­ ku lat trzydziestych XX w. w Hiszpanii ARROW, WOJNA O ARROW. Patrz OPIUMO­ nastąpiło wyraźne zróżnicowanie stanowisk w łonie partii politycznych - polaryzacja WA WOJNA DRUGA isse-iseo. nastąpiła wokół problemu praw i przywile­ ARTAKSERKSESA (ARDASZIRA) WOJNA Z jów Kościoła rzymskokatolickiego. W 1934 zjednoczona partia socjalistyczna opraco­ RZYMEM. Patrz RZYMSKO-PERSKA WOJNA wała plan niedopuszczenia prawicowej, pro230-233. kościelnej Confederación Espańola de DeARUNDELA POWSTANIE 1549. Ekonomicz­ rechas Autonomous (CEDA) do udziału na i religijna polityka króla Anglii Henryka w coraz bardziej zdezorganizowanym i des­ potycznym rządzie. Socjaliści zamierzali VIII (1491-1547) miała ujemne skutki za­ zorganizować ogólnokrajowy strajk powsze­ równo dla bogatych, jak i dla biednych. W 1549 Humphrey Arundel (1513-1550), chny, powstanie w Madrycie i proklamować wielki właściciel ziemski z Komwalii, stanął niepodległą republikę w Katalonii (patrz KATALOŃSKIE POWSTANIE 1934). 5 paździer­ na czele powstania chłopów w Devon i Kom­ walii skierowanego przeciw ogradzaniu nika 1934 górnicy zrzeszeni w silnych zwią­ gruntów i prześladowaniu katolików. Po zkach zawodowych o orientacji komunis­ tycznej dali początek powstaniu w Asturii początkowych sukcesach powstańcy zaata­ kowali Exeter. Trwająca dwa dni bitwa (region północno-wschodniej Hiszpanii), zajmując miasto Oviedo, i w ciągu kilku zakończyła się zwycięstwem wojsk królew­ godzin przejmując władzę w wielu ośrod­ skich, powstańcy uciekli, ale zostali jeszcze (ARRABAL), POWSTANIE NA PRZEDMIEŚCIU m-t.

kach prowincji. Jednakże Francisco Franco (1892-1975) wprowadził do Asturii hisz­ pańską Legię Cudzoziemską oraz wojska rządowe i w ciągu dwóch tygodni brutalnie zdławił powstanie. Górnicy spalili kościoły i zabili około 40 osób, w tym 29 księży. Wojska rządowe zabiły około 3000 i uwię­ ziły około 35 tysięcy ludzi. Więźniów tor­ turowano, procesy sądowe toczyły się jeszcze przez większą część 1935. Okrucieństwo rządu podzieliło społeczeństwo hiszpańskie i przyczyniło się do wybuchu HISZPAŃ­ SKIEJ WOJNY DOMOWEJ 1936-1939. ASYRYJSKIE WOJNY ok. 1032-746 p.n.e.

Nowe państwo asyryjskie do 891 starało się przede wszystkim podbić aramejskie miastapaństwa w północnej Mezopotamii. Doko­ nano tego w zasadzie w ciągu wojen. Kolej­ nym wrogiem stała się północna Babilonia, która w następstwie dwóch wojen między 930 i 904 została wasalem Asyrii. Za pano­ wania króla Assurnasirpala II (wzmian. 884-859) wprowadzono na większą skalę jazdę i ciężkie machiny oblężnicze; te inno­ wacje odegrały dużą rolę w opanowaniu północnej Mezopotamii. Za panowania króla Salmanassara III (wzmian. 859-825) Asyryjczycy przystąpili do podboju północnej Syrii, nie udało im się jednak zdobyć Da­ maszku ani Cylicji i Armenii, ale Salmanassar opanował południową Mezopotamię. Król Szamsziadad V (wzmian. 824-811) przyłączył do imperium Chaldeję, a król Salmanassar IV (wzmian. 782-772) wcielił do Asyrii część Armenii. Jednakże działania wojenne przeciwko Damaszkowi zakończyły się porażką i śmiercią Salmanassara, a także utratą większej części Syrii. Zgodnie z asy­ ryjską tradycją rozpoczęła się rywalizacja o tron, która spowodowała trzydziestoletni okres osłabienia Asyrii. ASYRYJSKIE WOJNY ok. 1200-1032 p.n.e.

Początkowo Asyria była zbyt słaba, by wy­ korzystać okazję stworzoną przez druzgocą­ cą klęskę, jaką ponieśli Babilończycy z rąk Elamitów (ok. 1180). Mamy do czynienia ze

wzrostem jej potęgi w czasach panowania króla Tiglatpilesara I (wzmian. ok. 1115-ok. 1077). Zawładnął on małym huryckim kró­ lestwem Muszko w w południowej Armenii i oparł się naporowi Aramejczyków. Po 1100 Asyria podbiła północną Babilonię, ponownie spustoszyła Babilon, nie zdołała jednak podbić południa tego kraju. Ze śmier­ cią Tiglatpilesara rozpoczął się następny okres upadku Asyrii; plagą Asyrii i Babilo­ nii stali się Aramejczycy, nękali oni tereny północnej Syrii i środkowej Mezopotamii. ASYRYJSKIE WOJNY ok. 1244-ek. 1200 p.n.e. Po zakończeniu walk z huryckim królestwem Mitanni (patrz ASYRYJSKO-HURYCKIE WOJNY ok. 1350-1245 p.ne.) staroasyryjskie królestwo z łatwością uporało się z pozo­ stałymi rywalami, Hetytami i Babilończykami. Czwartym wybitnym wodzem asyryjskim, który dokokał licznych podbojów, był król Tukultininurta I (wzmian. ok. 1244-ok. 1208), znany z greckich legend jako Nin os; jego imieniem nazwano czwartą stolicę Asyrii, Niniwę. Za jego panowania Asyria odniosła zwycięstwa nad Hetytami, osłabionymi wal­ kami z Egiptem (patrz KADESZ, BITWA o KADESZ ok. 1294 p.ne.). Po zwycięstwie Asyryjczycy przesiedlili tysiące ludzi, aby w ten sposób opanować nowo zdobyte obszary w Mezopo­ tamii i wschodniej Anatolii (obecnie Turcja), kładąc w ten sposób ostatecznie kres hetyckiemu Nowemu Królestwu (patrz HETYTÓW PODBÓJ ANATOLU ok. iroo-ok. 1325 p.n.e.). Tukul­ tininurta rozpoczął również walkę Asyrii z Babilonią; jego wojska splądrowały Babilon i po raz pierwszy w historii Asyrii złupiły i zniszczyły jego świątynie. Tukultininurta był tyranem; został zabity podczas buntu własnych synów (1208). Jego śmierć i upadek asyryjskiego Starego Królestwa ok. 1200 pozwoliły Babilonii, zwłaszcza później, pod rządami króla Nabuchodonozora I (wzmian. 1146-1123), na krótko opanować ten region. ASYRYJSKIE WOJNY ok. 746-609 p.n.e.

Asyryjskie imperium obejmowało najwięk­ szy obszar za panowania króla Tiglatpilesara

III (wzmian. 745-727), dowódcy wojskowe­ go, który zasiadł na tronie w wyniku prze­ wrotu pałacowego. Wraz ze swoimi wasala­ mi pobił buntujących się Babilończyków, podczas gdy druga armia asyryjska zdobyła w 743 syryjskie Uranu. W 740 Tiglatpilesar zajął Arpad, a w 738 pokonał koalicję północnosyryjską. Po tej klęsce wszyscy syryj­ scy książęta oraz władcy północnej Anatolii (obecna Turcja) zmuszeni byli płacić daninę Asyrii. W trakcie wojny toczącej się w latach 735-733 w Palestynie Tiglatpilesar w soju­ szu z królestwem Judy pokonał Izrael i zajął dużą część jego terytorium. W 732, po zdobyciu Damaszku, miasto zostało znisz­ czone, a Arabowie zmuszeni do płacenia daniny. Trzech następców Tiglatpilesara również przyczyniło się do wzrostu potęgi Asyrii. Za panowania króla Sargona II (wzmian. 722-705) Asyryjczycy podbili Sa­ marię i podporządkowali sobie Izrael; Sargon przesiedlił około 27 tysięcy Izraelitów do wschodniej Syrii. W 721 Sargon zwycię­ żył Elamitów. W 720 Sargon II pobił egip­ ską armię w Gazie, w 716 zdusił podsycany przez frygijskiego króla Midasa (wzmian. VIII w. p.n.e.) bunt w Cylicji i założył nową stolicę, nazwaną jego imieniem Dur-Szarrukin (Chorsabad, Irak). Panowanie króla Sanheryba (wzmian. 705-681) było bardziej burzliwe. Najpierw Sanheryb zdławił po­ wstanie w Babilonii, którym kierował aramejski uzurpator. W 701 przeprowadził zwycięską kampanię w Syrii, odniósł zwy­ cięstwo nad armią egipską pod Elteke i ob­ iegł Jerozolimę, ale wycofał się w następst­ wie zarazy. Odniósł zwycięstwo nad armią Elamu. Nieustanne powstania Babilonii za­ kończyły się zdobyciem przez Sanheryba (689) Babilonu, zrównaniem go ziemią oraz zalaniem. Sanheryb został zamordowany w 681, co otworzyło drogę do tronu jego synowi Assarhaddonowi (zm. 669), który zawarł pokój z Babilończykami i Elamitami. Assarhaddon prowadził wojnę z Egiptem; w 671 zdobył Memfis i opanował cały ten kraj. Jego syn, Assurbanipal (wzmian. 669-626) panował w okresie, w którym

zaczęły się mnożyć oznaki wyczerpania państwa, choć początkowo Asyryjczycy wszędzie zwyciężali. W 667 i w 663 stłumili powstanie w Egipcie, w 663 zdobyli i spląd­ rowali Teby. W 653 brat Assurbanipala, Szamaszumukin, król Babilonu zbuntował się i stanął na czele szerokiej koalicji Elanu, Lidii i Aramejczyków. Assurbanipal w 648 zdobył Babilon po dwuletnim oblężeniu, jego władca popełnił samobójstwo. Pokonał Elamitów, w 639 zdobył Śuzę. Ok. 650 jednak Egipt odzyskał niezależność. Po 635 wybuchła w Asyrii wojna domowa; synowie Assurbanipala jeszcze za jego życia rozpo­ częli walkę o tron, co umożliwiło Chaldej­ czykom zajęcie Babilonu w 629 i, za pano­ wania króla Nabopalassara (wzmian. 625605), stworzenie imperium nowobabilońskiego. Syria podporządkowana Asyrii została zniszczona przez Scytów w 626. W 616 Medowie po raz pierwszy zaatakowali asyryjską stolicę Niniwę. W 614 zdobyli Assur. W 612 wraz z Babilończykami opa­ nowali Niniwę. Imperium asyryjskie prze­ trwało jeszcze trzy lata. Resztki armii asyryj­ skiej ukoronowały swego dowódcę na króla w nowej stolicy, Harranie, która w 610 została częściowo zniszczona przez Medów i Babilończyków. Armia poddała się w 609; od tego czasu Asyria zniknęła całkowicie z kart historii. Patrz także KARKEMISZ, BITWA POD KARKEMISZ 005 p.n.e.; MEGIDDO, DRUGA BITWA POD MEGIDDO 609 p.n.e.. ASYRYJSKO-HURYCKIE WOJNY ok. 1350— 1245 p.n.e. W drugim tysiącleciu w Ana­ tolii (obecnie Turcja), jednocześnie tworzyli swe imperia Asyryjczycy i Huryci (patrz HURYTÓW PODBOJE ok. 1700-ok. 1500 p.n.e.). Oko-

ło 1700 Huryci doszli do władzy w północno-wschodniej Anatolii; około 1670 w stolicy Assur (Asz-Szarkat, Irak) nad rzeką Tygrys rozpoczęła rządy najstarsza dynastia asyryjska. W tym czasie Asyria była uzależniona od królestwa Hurytów Mitanni. Około 1350 doszło do konfliktu między asyryjskim władcą Aszuruballitem (wzmian. ok. 1365-ok. 1330) i królem Mi-

tanni, Tuszrattą, ponieważ Asyria zaatako­ wała Mitanni, prawdopodobnie z pomocą hetyckiego władcy Suppiluliumasa (ok. 1375-ok. 1335) (patrz HETYCKO-HURYCKIE WOJNY ok. 1620-ok. 1325 p.n.e.). Królestwo Mi­ tanni, już osłabione klęską zadaną przez Hetytów w 1380, straciło obszary w północno-wschodniej Mezopotamii, co przyczyniło się do powstania podwalin asyryjskiego imperium. W 1325 Mitanni i Asyria zawarły krótkotrwałe przymierze i wspólnie oswo­ bodziły podporządkowane Mitanni królest­ wo Hanilgabat spod władzy Hetytów. Jed­ nakże według kronik asyryjskich, za pano­ wania Adadnirari I (wzmian. ok. 1307-1275) w nieokreślonym bliżej czasie doszło do nowej wojny, w której Asyria pokonała dwóch kolejnych królów Mitanni. Królestwo Hanilgabat pozostało wrogiem Asyrii. Mimo wysiłków Hetytów i Babilończyków, by ocalić ostatnie królestwo huryckie, z uwagi na jego strategiczne zna­ czenie w sprawowaniu kontroli nad po­ łudniową Syrią, król Asyrii, Salmanassar I (wzmian. ok. 1274-1245) podbił je.

gdy generał sir Gamet Wolsely (1833-1913) został nowym gubernatorem i otrzymał posi­ łki z Wielkiej Brytanii. Żołnierze brytyjscy przedostali się przez pozycje Aszanti do Kumasi, ich stolicy, i w lutym 1874 zrównali ją z ziemią. W traktacie z Fomena Aszanti zgodzili się zapłacić poważne reparacje w wy­ sokości 50 tysięcy uncji złota i zobowiązali się do zaniechania praktyki składania ofiar z ludzi. Trzecia wojna Aszanti 1893-1894. Nowy wódz Aszanti, Prempeh (1871-1931), znowu rozpoczął napady na brytyjskie tery­ torium. Doszło do krwawych potyczek. Bry­ tyjczycy usiłowali zmusić Prempeha do za­ warcia porozumienia. W 1894 Aszanti zgo­ dzili się na brytyjski protektorat nad zajmo­ wanym obszarem. Czwarta wojna Aszanti 1895-1896. Prempeh odmówił zapłacenia odszkodowania nałożonego na Aszanti po trzeciej wojnie z Brytyjczykami, nie chciał również tolerować brytyjskich mieszkańców na tym obszarze. Wybuchła wojna. Wojska brytyjskie ponownie zajęły Kumasi, stolicę Aszanti, ujęli Prempeha i innych wodzów i wydalili ich z kraju. Rozwiązano konfedera­ cję Aszanti i ustanowiono protektorat.

ASZANTI WOJNA PIERWSZA 1824-1831.

Na początku XIX w. konfederacja plemion murzyńskich Aszanti w Afryce Zachodniej zaczęła powiększać zajmowane przez siebie terytoria kierując się ku Złotemu Wybrzeżu (obecnie Ghana), zajętemu przez Brytyjczy­ ków. Sir Charles M'Carthy (1770-1824), gubernator brytyjskich posterunków wzdłuż Złotego Wybrzeża, starał się zamieszkującym wybrzeże osadnikom i plemionom zapewnić ochronę przed napadami wojowników Aszanti, został jednak pokonany i zabity. Z Wielkiej Brytanii nadeszły posiłki, w 1827 Aszanti ulegli. W 1831 Aszanti zrzekli się zwierzchnictwa nad częścią przybrzeżnych terytoriów. Druga wojna Aszanti 1873 — 1874. W 1873 Aszanti, którzy w latach 1863-1872 napadali na brytyjskie posterunki na Złotym Wybrzeżu, zaatakowali ten ob­ szar. Około 20 tysięcy wojowników Aszanti pokonało Brytyjczyków; Aszanti objęli wła­ dzę na tym terenie. Sytuacja uległa zmianie,

ATLANTYK, BITWA O ATLANTYK 19401943. Po wybuchu ŚWIATOWEJ WOJNY II Wielka Brytania wprowadziła blokadę obszarów Europy znajdujących się pod oku­ pacją niemiecką. Blokada była mało skutecz­ na. Niemieckie okręty podwodne storpedo­ wały i zatopiły na Morzu Północnym wiele statków handlowych z dostawami żywności i sprzętu wojskowego dla Wielkiej Brytanii, co pociągnęło za sobą racjonowanie żywno­ ści na Wyspach Brytyjskich od 1940. Okręty podwodne zatapiały również lotniskowce, niszczyciele i inne okręty. Gdy Stany Zjed­ noczone zaczęły na mocy uchwały LendLease wysyłać drogą morską towary prze­ znaczone dla tych państw europejskich, których obrona miała istotne znaczenie dla Ameryki, okręty marynarki USA zaczęły patrolować zachodnią część Atlantyku, a sa­ moloty brytyjskich Królewskich Sił Powie­ trznych patrolowały morskie szlaki komu-

nikacvjnc od wschodu. Duże konwoje ame­ rykańskich statków handlowych zbierały się na zachód od Islandii i na Atlantyku eskortowane były przez okręty wojenne Wielkiej Brytanii. 31 października 1941 niemiecki okręt podwodny zatopił u wy­ brzeży Islandii amerykański niszczyciel Reuben James (zginęło blisko 100 maryna­ rzy). Wówczas Kongres USA odwołał Akt Neutralności; statki amerykańskie zostały uzbrojone i zaczęły wpływać na wody objęte wojną. W 1942 i w początkach 1943 liczba statków zatopionych przez okręty podwodne wzrosła, gdyż Niemcy rozszerzyli taktykę tzw. wilczych stad, czyli grup liczących 15-20 okrętów podwodnych, które koor­ dynowały swoje ataki. Brytyjczycy wprowa­ dzili wówczas dwa wynalazki, które w pier­ wszych miesiącach 1943 zmieniły sytuację. Był to aparat na fale o wysokiej częstotliwo­ ści do określania kierunku oraz radar na fale centymetrowe. Oba urządzenia umoż­ liwiały aliantom określenie położenia okrę­ tów podwodnych i skuteczne ich zwalczanie. Zatopiono tak wiele okrętów podwodnych, że od drugiej połowy 1943 Niemcy nie byli w stanie w istotny sposób zagrozić żegludze; alianci opanowali sytuację na szlakach ko­ munikacyjnych na Atlantyku i innych mo­ rzach. AUGSBBURSKIEJ LIGI WOJNA 1688-1697

(wielkiej koalicji wojna). Opanowywanie przez króla Francji Ludwika XIV (1638-1715) przygranicznych terenów Nie­ miec, po HOLENDERSKIEJ WOJNIE przyczyniło się do powstania obronnego przymierzą które zawiązały Zjednoczone Prowincje (Holandia), habsburska Austria, Szwecją część książąt niemieckich. Przy­ mierze zwano Ligą Augsburską lub, po 1689, Wielką Koalicją. Ludwik przypusz­ czał, że wojna w Niemczech będzie krótko­ trwała i łatwa; tymczasem w Anglii w wy­ niku WSPANIAŁEJ REWOLUCJI 1688 obalono króla Jakuba II (1633-1701) i wpro­ wadzono na tron króla Wilhelma Orańskiego, który chciał powstrzymać podboje

Ludwika. Aby związać siły Wilhelma na Wyspach Brytyjskich, Ludwik wsparł pie­ niędzmi i wojskiem Irlandię, która stanęła po stronie Jakuba (patrz IRLANDZKA WOJNA 1689-1691), ale jego plany pokrzyżowało zwy­ cięstwo Wilhelma w bitwie pod Boyne w 1690. Mając najlepszą w Europie flotę, Ludwik usiłował pokonać Wielką Koalicję na morzu; okręty francuskie rozbiły angielsko-holenderską flotę u Beachy Head w 1690, ale później, w 1692, poniosły druz­ gocącą klęskę w bitwie pod La Hougue; odtąd koalicja miała zdecydowaną przewagę na morzu. Ludwik mógł prowadzić działa­ nia zaczepne tylko na lądzie. Koalicja po­ większyła się jeszcze o Sabaudię i Hiszpanię. Wspaniały manewr oskrzydlający francus­ kiej kawalerii w bitwie pod Fleurus w 1690 zapewnił zwycięstwo Francuzom pod wodzą Franciszka Luksemburga (1628-1695); zgi­ nęło około 6000 żołnierzy angielskich, hisz­ pańskich i niemieckich, a 8000 wzięto do niewoli. Luksemburg kilkakrotnie odnosił zwycięstwa w hiszpańskich Niderlandach; najważniejsze z nich stanowią bitwy pod Namurem i pod Steenkerke (1692), a w 1693 pod Neerwinden. Wyczerpanie zmusiło Sa­ baudię do zawarcia odrębnego pokoju w 1696. Ludwik prowadził wojnę nadal, ale śmierć jego niezwyciężonego wodzą Luk­ semburga (1695) i upadek Namuru w 1695 skłoniły go do przystąpienia do poufnych negocjacji z Wilhelmem Orańskim. Wojna zakończyła się traktatem zawartym w Ryswick między 20 września a 30 października 1697, w którym Ludwik uznał Wilhelma królem Anglii, Holendrzy zyskali ustępstwa handlowe, a Francja i członkowie Wielkiej Koalicji zwrócili większość terytoriów zdo­ bytych od 1679. Patrz także KRÓLA WIL­ HELMA WOJNA 1689-1697; LUDWIKA xiv INWA­ ZJA REŃSKA 1688-1689; HISZPAŃSKA WOJNA SUKCESYJNA 1701-1704. AURANGZEBA WOJNY 1636-1657. Szahdźahan (1592-1666), władca państwa Mogołów w Indiach powierzył swemu synowi Aurangzebowi (1618-1707) w 1634 dowodź-

two 10 tysięcy jazdy. W 1636 został on nababem (wicekrólem) regionu Dekan; do jego obowiązków należało również zapew­ nienie spokoju w niedawno podporządko­ wanych sułtanatach Bidźapur i Golkonda i powstrzymanie ekspansji królestwa Mara­ thów w zachodnim Dekanie. Aurangzeb zdobył liczne twierdze Marathów i opano­ wał nowe terytoria, ale w 1644 został zdjęty z tego stanowiska. W 1645 został mianowa­ ny gubernatorem przysparzającego wiele kłopotów Gudżaratu, a później został guber­ natorem jeszcze bardziej kłopotliwego Balchu w Transoksanii (1647), gdzie jego woj­ ska osiągnęły zdecydowane zwycięstwo nad wojowniczymi Turkami uzbeckimi. Jednak­ że później armia Mogołów musiała się wy­ cofać. Aurangzeb został gubernatorem pro­ wincji Multanu w Afganistanie. Wezwany na odsiecz Kandaharu oblężonego przez Persów, przybył po jego upadku. Jego ob­ lężenie zakończyło się niepowodzeniem (patrz MOGOŁÓW WOJNA z PERSJĄ 1649-1553). W 1650 uzyskał zwycięstwo nad Persami pod Szach Mir. W 1652 Aurangzeb oblegał Kandahar również bez powodzenia. Popadł w niełaskę i został ponownie wysłany do Dekanu (1653), gdzie walczył z powodze­ niem z sułtanatem Golkonda (1656), ale ojciec narzucił mu zawarcie pokoju. Jego dalsze działania w Dekanie przerwał wy­ buch MOGOŁÓW WOJNY DOMOWEJ 1657-1659.

Tetryk zbiegł do Aureliana. W ciągu kilku miesięcy Aurelian zdobył państwo rywala. Tetryk wziął udział w triumfie cesarza w Rzymie (274), później mu przebaczono i mianowano gubernatorem południowej Italii. AURELIANA WOJNA PRZECIWKO ZENOBII 271 -273. Gdy Rzym zajęty był walką z Go­ tami na Bałkanach (patrz RZYMSKO-GOCKIE wojny), Zenobia (zm. po 274), królowa Palmiry, miasta w środkowej Syrii, opano­ wała Syrię, znaczną część Azji Mniejszej i Egipt. W 271 ogłosiła swojego syna Waballata (zm. 273?) augustem (cesarzem), a siebie augustą. Dowiedziawszy się o tym, nowy cesarz rzymski Aurelian (212P-275) popro­ wadził wojska do Azji Mniejszej. W pobliżu Antiochii w 271 pobił pancernych kawalerzystów i pieszych łuczników z Palmiry. Mimo pościgu Rzymian wojska Palmiry wycofywały się w całkowitym porządku. W 272 Aurelian zwyciężył je ponownie w bitwie pod Emesą (Homs, Syria), po czym obiegł Palmirę. Zenobia, która poje­ chała po posiłki do Persji, została schwyta­ na, a Palmira się poddała. Aurelian opuścił Palmirę, ale wkrótce wrócił, gdyż wybuchło tu powstanie. Rzymianie zdobyli Palmirę i obrócili ją w gruzy. Podobno Zenobia uczestniczyła w triumfie cesarza w 274.

AUSTRALIJSKI BUNT RUMOWY 1808. Wil­ liam Bligh (1754-1817), gubernator Nowej AURELIANA WOJNA PRZECIWKO TETRYKOPołudniowej Walii w Australii, wydał zakaz W1 273-274. W 270 Gajusz Pius Ezuwiusz płacenia alkoholem za towary. Wielu kolo­ Tetryk (zm. ok. 276), możno władca galijski, nistów poparło próby normalizacji handlu, został ogłoszony cesarzem Galii (Francja), jednakże część uważała, że gubernator nie Brytanii i północnej Hiszpanii. Jego prowin- powinien ingerować. Wzajemne oskarżenia cjalne cesarstwo wstrząsane było buntami zakończyły się zaaresztowaniem Bligha armii i napadami Germanów (patrz RZYM- przez komendanta Korpusu Nowej Połu­ SKO-GOTYCKIE WOJNY). Dążąc do ponownego dniowej Walii. Bligh przebywał w więzieniu przyłączenia terytorium Tetryka do impe­ ponad rok, w końcu zgodził się wyjechać do rium rzymskiego, cesarz rzymski Aurelian Anglii. Zawrócił jednak z drogi, popłynął (212P-275) przekroczył z armią Alpy i ru­ do Sydney i usiłował odzyskać władzę. szył przez Galię na północ. W końcu 273 W 1809 rząd brytyjski uznał rozwiązanie stoczył bitwę pod Chalons-sur-Marne z ar­ zatargu między gubernatorem a wojskiem mią Tertyka. Gdy ta zaczęła przegrywać, za niemożliwe i odwołał Bligha; komen­

danta garnizonu obciążono później odpo­ wiedzialnością za zorganizowanie buntu.

jej uchwalenie, rozwiązał Reichstag (zgro­ madzenie ustawodawcze) i zaaresztował zwolenników reform. Oburzenie opinii pub­ AUSTRALIJSKI BUNT SKAZAŃCÓW IRLAN­licznej wyrażane spokojnie i bez gwałtów zmusiło zgromadzenie ustawodawcze do DZKICH 1804. Grupa irlandzkich krymi­ nalistów i więźniów politycznych zesłanych ponownego zebrania się i opublikowania do Australii, często bez wyroków sądowych, projektu konstytucji 25 kwietnia 1848. Póź­ niej proces wdrażania reform uległ zahamo­ w marcu 1804 przygotowywała bunt w Ca­ stle Hill, na przedmieściach Sydney. Gdy waniu, ponieważ rząd był zajęty innymi jeden ze spiskowców zdradził, władze sprawami. 6 października 1848 w Wiedniu wprowadziły stan wyjątkowy i bez trudu wybuchło nowe powstanie, które po trzech stłumiły bunt. Ośmiu ludzi powieszono, dniach brutalnie stłumiono. Reichstag roz­ począł prace nad nową mniej liberalną innych wychłostano, pozostałych prowo­ dyrów buntu przeniesiono do Newcastle konstytucją a wkrótce potem cesarz abnad rzeką Hunter. dykował na rzecz swojego syna, Franciszka Józefa (1830-1916), który miał zdecydowa­ nie reakcyjne poglądy. Reichstag został AUSTRIACKA REWOLUCJA 1848-1849. Re­ wolucja w Paryżu w 1848 (patrz FRANCUSKA przeniesiony na Morawy i niebawem roz­ wiązany. 4 marca 1849, prawie rok po REWOLUCJA 1848) stała się bodźcem do de­ monstracji na rzecz reform politycznych powstaniu wiedeńskim, ukazała się ostatecz­ na wersja konstytucji przyznająca społeczeń­ i gospodarczych w innych krajach, zwłasz­ stwu równość wobec praw bez względu na cza w Cesarstwie Austriackim (patrz PIĘCIO­ narodowość, ograniczoną formę reprezen­ DNIOWE POWSTANIE ms; WĘGIERSKA REWO­ LUCJA 1848-1849; WŁOSKA REWOLUCJA tacji, zniesienie feudalizmu i niewolnictwa 1848-1849). Podobnie jak we Francji i w Niem­ oraz zreformowane sądownictwo. Konstytu­ czech (patrz NIEMIECKA REWOLUCJA im), cja nie była tak liberalna ani demokratyczna austriaccy rewolucjoniści odnosili począt­ jak wersja Pillersdorfą została jednak po­ słusznie przyjęta, a do potulności wobec kowo sukcesy, ale ostatecznie ponieśli poraż­ władz skłaniała także obecność wojsk rosyj­ kę. 13 marca pokojowa demonstracja w Wie­ dniu przekształciła się w burzliwe rozruchy. skich, które zaproszono (w maju 1849) do Rząd austriacki przeraził się do tego stopnia, „ochrony" Cesarstwa Austriackiego. że cesarz zdymisjonował arcykonserwatywAUSTRIACKA WOJNA SUKCESYJNA 1740nego ministra spraw zagranicznych Kle­ mensa von Mettemicha (1773-1859), który 1748. Po śmierci cesarza Świętego Cesars­ zbiegł do Anglii. 15 marca 1848 cesarz twa Rzymskiego Karola VI (1685-1740) Ferdynand (1793-1875), aby uspokoić na­ kilku pretendentów zakwestionowało Sank­ stroje, obiecał nadać liberalną konstytucję, cję Pragmatyczną (1713), na podstawie któ­ rej córka Karola VI, Maria Teresa znieść cenzurę prasy i powołać radę mini­ strów. Daleko jednak było do spełnienia (1717-1780), została władczynią austriac­ tych obietnic. Przygotowano trzy wersje kiego (habsburskiego) państwa ojca, for­ konstytucji; pierwszą konstytucja Pillers- malnie złożonego z kilku państw. Kilku dorfa, gotowa była już 8 kwietnia 1848. władców europejskich pragnęło przejąć jakąś Dawała ona Czechom prawo do własnego część ziem państwa austriackiego. Najwięk­ parlamentu, a Praga miała otrzymać odrębną sze pretensje rościł sobie król pruski, Fryderyk II Wielki (1712-1786), który w 1740 konstytucję. Projekt Pillersdorfa przewidy­ wał ustanowienie monarchii konstytucyjnej dokonał najazdu na Śląsk, wysuwając nie­ i prawo głosu dla wszystkich obywateli. zbyt uzasadnione roszczenia do tej prowincji (patrz ŚLĄSKA WOJNA PIERWSZA 1740-1742). Jednak cesarski premier, pragnąc udaremnić

Z różnych powodów sojusz z Fryderykiem Wielkim zawarły później Francja, Hiszpa­ nia, Bawaria i Saksonia, co rozpętało po­ wszechną wojnę między państwami euro­ pejskimi. Z pomocą Marii Teresie przyszła jako pierwsza Wielka Brytania, przeciw­ niczka Hiszpanii w wojnie o ucho JEN­ KINS A. Wojska Marii Teresy walczyły w całej Europie Środkowej i Zachodniej staczając około 20 bitew, w tym pięć dużych. W latach 1741-1742 wojska austriackie przegrywały. Aby zapewnić sobie neutral­ ność Fryderyka, Maria Teresa ustąpiła Pru­ som Śląsk (1742). Ponieważ w 1741 Praga została zdobyta przez armię bawarską i fran­ cuską, wojska austriackie obiegły ją i odzys­ kały, następnie opanowały Bawarię. W 1743 cesarzowa zyskała sojusznika - Saksonię i nakłoniła Sardynię do udzielenia jej po­ mocy w walce z Hiszpanią i Neapolem we Włoszech. Wojska Marii Teresy odrzuciły siły francuskie na zachód w kierunku Renu. W oj ska angielsko-austriacko-hanowerskie spotkały się z Francuzami pod Dettingen w Bawarii 27 czerwca 1743. Francuska kawaleria zaatakowała przedwcześnie; pie­ chota brytyjska dowodzona osobiście przez króla Jerzego II (1683-1760) i wspomagana przez oddziały heskie i hanowerskie zdzie­ siątkowała Francuzów, nim nadeszły posi­ łki. Wojska francuskie wycofały się za Ren. Francja nie podjęła dalszych działań w Nie­ mczech, natomiast skierowała się w stronę austriackich Niderlandów. W 1744 zanie­ pokojony austriackimi sukcesami Fryderyk powtórnie przystąpił do wojny (patrz ŚLĄS­ KA WOJNA DRUGA 1744-1745). Francuzi wkro­ czyli do austriackich Niderlandów uzys­ kanych przez Austrię w wyniku HISZPAŃ­ SKIEJ WOJNY SUKCESYJNEJ i rozpo­ częli oblężenie Toumai. 11 maja 1745 pod Fontenoy armia angielsko-holendersko-hanowerska pod wodzą Williama księcia Cum­ berland (1721-1765) zaatakowała Francu­ zów, którymi dowodził marszałek Maurycy Saski (1696-1750). Prawe skrzydło sprzy­ mierzonych przebiło się przez linię redut, ale zostało osłabione, a następnie rozbite

przez kontratak francuski. Toumai się pod­ dało, Francuzi ruszyli dalej, by zdobyć Brukselę. W tym czasie zmarł Karol bawar­ ski, pretendent do austriackich posiadłości (1745). Austria i Bawaria zawarły pokój; Bawaria odzyskała wszystkie ziemie zajęte przez Austrię w zamian za poparcie mał­ żonka Marii Teresy, Franciszka I (1700— 1765) podczas elekcji na cesarza Świętego Cesarstwa Rzymskiego. Teraz bez sojusz­ ników pozostał pruski Fryderyk; wojska cesarskie weszły na Śląsk. Fryderyk miał tu skoncentrowane 65 tysięcy ludzi, 4 czerwca 1745 pod Dobromierzem (Hohenfriedebergiem) zaatakował on lewe (saskie) skrzydło przeciwnika i rozbił je, zanim nadeszła reszta armii. Następnie Prusacy zaatakowali główne siły austriackie, zmusili je do od­ wrotu i ruszyli za nim w pościg. Dwie armie sprzymierzonych podjęły działania zaczepne 24 listopada 1745 pod Henners­ dorf, na granicy śląsko-saskiej, wojsko Fry­ deryka rozbiło jedną z tych armii. Prusacy ruszyli następnie naprzeciw armii saskiej. Prusacy zaatakowali i pobili Sasów 14 grud­ nia 1745 pod Kesselsdorf, w pobliżu Drezna. Wojska Marii Teresy, pobite czterokrotnie w ciągu siedmiu miesięcy, były wstrząśnięte moralnie. W tej sytuacji, jedenaście dni po klęsce pod Kesselsdorf, Maria Teresa zgo­ dziła się na podpisanie traktatu drezdeń­ skiego. Fryderyk utrzymał Śląsk, a w zamian uznał wybór męża Marii Teresy na cesarza Świętego Cesarstwa Rzymskiego. Działania wojenne prowadzono jeszcze we Flandrii i Włoszech, a okresowo nawet w Ameryce Północnej i Indiach (patrz KARNATIK, WOJ­ NY W KARNATIKU; KRÓLA JERZEGO WOJNA

1744-1748). W końcu wyczerpani pizeciwnicy zawarli 18 października 1748 traktat w Aix-la-Chapelle, w którym uznano Sank­ cję Pragmatyczną, zatwierdzono aneksję Ślą­ ska przez Fryderyka Wielkiego i przyznano Hiszpanii pewne tereny we Włoszech, jed­ nakże nie rozstrzygnięto konfliktów kolo­ nialnych między Francją i Wielką Brytanią. Patrz także francuzów i indian wojna 1754-1763; SIEDMIOLETNIA WOJNA 1756-1763.

wie pod Nafels w 1388. Wojska kantonu Glarus urządziły tam zasadzkę, lawiną głazów zdezorganizowały szyki sił austriackich, a po­ tem rozgromiły jazdę i piechotę. Nastąpił AUSTRIACKO-PRUSKA WOJNA 1866. Patrz rozejm, w czasie którego Szwajcarzy powięk­ S1EDMIOTY GODNIOWA WOJNA 1866. szyli swoje wojska. Austriacy podpisali z Zu­ rychem dwudziestoletni pokój (1394) zrzeka­ AUSTRIACKO-ROSYJSKO-TURECKA WOJNA. jąc się praw do Lucerny, Zugu i Glarus (który Patrz R.OSYJSKO-TURECKA WOJNA 1736-1739. po zwycięstwie pod Nafels został członkiem Związku). Związek, do którego należało już AUSTRIACKO-SZWAJCARSKA WOJNA 1385-1388. W XIII i XIV w. gminy i kantony osiem kantonów - Uri, Schwyz, Unterwalden, Lucerna, Zurych, Berno, Zug i Glarus - pod­ Szwajcarii zostały podporządkowane rosną­ cym w siłę arystokratycznym rodom głównie porządkował się cesarzowi Świętego Cesarst­ wa Rzymskiego (wprawdzie cesarz był z rodu leopoldyjskiej gałęzi domu Habsburgów. Na­ pór z zewnątrz prowadził do zawiązywania Habsburgów, jednakże z linii nieprzychylnej przez górali nieformalnych związków dla linii austriackiej), ale był organizacją autono­ wspólnej obrony. W1291 doszło do „szwajcar­ miczną. skiego buntu"; trzy kantony (Uri, Schwyz i Unterwalden) zawarły Związek Wieczysty, AUSTRIACKO-SZWAJCARSKA WOJNA 1460. Chociaż Austriacy zostali wyparci z Argowii który stał się zalążkiem Związku Szwajcar­ W 1450 (patrz STARA WOJNA ZURYSKA skiego. Związek pobił Habsburgów pod Mor­ garten (1315), odparł najazd Bawarczyków 1436-1450), austriacka linia Habsburgów nadal i zawarł pokój, w którym Habsburgowie dążyła do opanowania Szwajcarii. Austriacki zaakceptowali istniejący stan rzeczy (1355). książę Zygmunt (zm. 1496) odziedziczył W 1368 na krótko utracił Zurych na rzecz Tyrol, a cesarz Świętego Cesarstwa Rzym­ skiego, Fryderyk III (1415-1493), Habs­ Habsburgów, ale w 1385 znów musiał ode­ burg, lecz z linii rywalizującej z austriacką przeć najazd Habsburgów pod wodzą austriac­ musiał wybierać między prawami Cesarstwa kiego księcia Leopolda III (1351-1386). Leo­ w Szwajcarii a prawami rodu Habsburgów. pold usiłował zdobyć terytoria w Szwabii i w południowych Niemczech, jego działania Dokonał złego wyboru: poparł Habsburgów wojenne objęły też ziemie Związku. Pod i usiłował doprowadzić do podziału Związku koniec tegoż roku wojska Lucerny zajęły Szwajcarskiego. Fryderyk błędnie ocenił lojalność członków Związku oraz jego siły należące do Habsburgów Rothenburg i Sem­ pach. W odwecie za to Leopold najechał wojskowe. Związek pozyskał dwóch nowych Związek Szwajcarski. W pobliżu wsi Sempach członków - Appenzell i Steinhausen; zawarł kolumna ciężkiej jazdy austriackiej, która ze również przymierze z opactwem Sankt Gal­ względu na warunki terenowe musiała się len oraz Rapperswil i Stein nad Renem. spieszyć, z łatwością przedarła się przez Cesarz Fryderyk groził Związkowi, ale go przednie straże szwajcarskie, ale zaraz natknęła nie atakował. Gdy arcyksiążę Zygmunt zo­ się na główne siły Związku Szwajcarskiego i stał ekskomunikowany w związku z tra­ uległa im. Druga kolumna spieszonych dycyjnymi problemami z inwestyturą, jeźdźców została pobita, nim zdołała ustawić Szwajcarzy w 1460 wyprawili swoje wojska na północ aż po rzekę Ren, nie napotykając się w szyku bojowym. Trzecia kolumna au­ striacka uciekła, a Leopold oraz jego spieszeni prawie żadnego oporu. Szwajcarskie wojska zajęły Frauenfeld, bez powodzenia oblegały rycerze zginęli w walce. To wielkie zwycięst­ Wintertur i wyzwoliły spod okupacji Zyg­ wo nad Leopoldem podniosło ducha Związ­ ku, którego wojska zwyciężały we wszystkich munta kanton Turgowia. Pokój w Kon­ stancji w 1461 pozostawił w posiadaniu późniejszych bitwach, między innymi w bit­ AUSTRIACKO-PRUSKA WOJNA 1756-1763.

Patrz SIEDMIOLETNIA WOJNA 1756-1703.

Habsburgów zaledwie kilka twierdz na południe od Renu i uwolnił Szwajcarów od najazdów Habsburgów aż do czasu AUSTRIACKO-SZWAJCARSKIEJ WOJ­ NY 1499. AUSTRIACKO-SZWAJCARSKA WOJNA 1499

(szwajcarsko-szwabska wojna). Wyparci z Argowii, a tym samym ze Szwajcarii, austriaccy Habsburgowie nie rezygnowali z tych terenów. Habsburski cesarz Świętego Cesarstwa Rzymskiego, Maksymilian I (1459-1519), usiłował narzucić wschodniej części Szwajcarii (granica austriacko-szwąjcarska była sporna) swą władzę i ściągać tam podatki. Wspomagani przez Francję Szwajcarzy stawili opór. Doszło do wojny. Większość żołnierzy cesarskich była z po­ chodzenia Szwabami (południowe Niemcy). Przegrywali potyczki pod Yaduz, Walgan, Bruderholz i Schwaderloo oraz bitwy pod Frastenz, Calven i Domach (decydujące zwycięstwo Szwajcarzy odnieśli 22 lipca 1499). W traktacie bazylejskim z 22 września 1499 Maksymilian uznał niepodległość Szwajcarii. AUSTRIACKO-TURECKA WOJNA 15291333. W bitwie pod Mohaczem 1526 (WĘGIERSKO-TURECKA WOJNA 1521— 1526) poległ król Ludwik II Węgierski. Doszło do podwójnej elekcji. Jeden z ob­ ranych królów Ferdynand Habsburg w 1528 wyparł z Węgier swego rywala, Jana Zapolyę (1487-1540), który uszedł do Polski. Zapolya już w 1527 zwrócił się do Turcji o pomoc przeciwko Austrii. Sułtan Sulejman I Wspa­ niały (1496-1566), który ślubował zdobyć Wiedeń, zmobilizował wojsko, wyruszył w 1529 i opanował Węgry, następnie ruszył na Wiedeń. Ta wyprawa miała małe szansę powodzenia. Sułtan wyruszył zbyt późno, marsz do Belgradu trwał trzy miesiące, pogoda była zła, a Wiedeń wykorzystał zwłokę, by wzmocnić mury obronne. Turcy bez powodzenia oblegali Wiedeń (27 września-14 października 1529), po czym Sulej­ man wycofał się, a Austriacy ruszyli za nim.

Zapolya przebywał w Budzie. Arcyksiążę austriacki Ferdynand (1503-1564) był tak przerażony wojną, że zaproponował Turkom złożenie daniny w zamian za całe Węgry. Wydawało się, że wojna się skończyła, jed­ nak Sulejman, rozgniewany swoją porażką, w 1532 jeszcze raz spróbował opanować Austrię. Wyruszył z Konstantynopola wcze­ śnie, ale przez cały sierpień związało go oblężenie austriackiej twierdzy w Guns (Koszeg), która wytrzymywała szturmy Tur­ ków. Armia Sulej mana wyruszyła w kierun­ ku Wiednia pustosząc po drodze kraj, ale w końcu zawróciła. W 1533 Austria i Turcja zawarły rozejm, Sulejman wrócił do kraju, by kontynuować TURECKO-PERSKĄ WOJNĘ 1529-1533. Jednakże żołnierze tu­ reccy nadal dokonywali najazdów na Węgry habsburskie, co stało się przyczyną wzno­ wienia działań wojennych (patrz AUSTRIACKO-TURECKA WOJNA 1537-1547). AUSTRIACKO-TURECKA WOJNA 15371547. Austriacy w 1597 wznowili wojnę z Turcją (patrz AUSTRIACKO-TURECKA WOJNA 1529-1533): 24 tysięcy żołnierzy wojsk austriacko-czeskich obiegło osmańską twierdzę Essek (Ossijek), ale zostały one pobite. Sulejman I podejrzewał, że hospodar Moł­ dawii był w zmowie z Wiedniem. W 1538 Sulejman wtargnął do Mołdawii i ustanowił tam nowego hospodara. Jan Zapolya (1487-1540), król Węgier, i arcyksiążę au­ striacki Ferdynand (1503-1564) zawarli układ, który miał powstrzymać ich od wojny - aż do śmierci Zapolyi każdy z nich miał zatrzymać tereny, którymi władał, po śmie­ rci Zapolyi Ferdynand odziedziczyłby jego ziemie. Jan nie uzgodnił układu z Sulejmanem, ani go nawet o nim nie poinfor­ mował. Ożenił się (1539) i zmarł w rok później, pozostawiając syna, Jana II Zyg­ munta (1540-1571). Ferdynand w myśl układu z 1538 chciał opanować Węgry i ru­ szył z wojskami na Budę, ich stolicę. Sulej­ man się temu przeciwstawił, Turcy pośpie­ sznie zajęli Budę, zdobyli pobliski Peszt, następnie zażądali zwrotu wszystkich ziem

zajętych przez Austriaków po śmierci Zapolyi oraz wypłaty daniny za austriacką część Węgier. Austriacy nie wyrazili zgody. W 1543 z Belgradu wyruszyła wyprawa turecka i zajęła wszystkie twierdze na drodze do Budy, w tym Szekesferhervar (Stuhlweissenberg), oraz Ostrzykom (Esztergom, Grań) największe w tym regionie. Sułejman wrócił potem do Konstantynopola, by wziąć udział w toczącej się TURECKO-PERSKIEJ WOJNIE 1526-1555, ale jego bejo­ wie (gubernatorzy) prowadzili nadal działa­ nia wojenne, zajmując w 1544 Styrię, Karyntię i Chorwację. W tej sytuacji, pozbawiony pomocy z zewnątrz Ferdynand wystąpił w 1545 o rozejm. Zawarto go jednak dopiero w 1547 w Adrianopołu i jedynie na pięć lat. Ferdynand zatrzymał austriacką część Wę­ gier za roczną daninę dla osmańskiego imperium wynoszącą 30 tysięcy dukatów (patrz AUSTRIACKO-TURECKA 1553).

WOJNA

1551—

AUSTRIACKO-TURECKA WOJNA 15511553. Pokój zawarty w Adrianopołu, który zakończył AUSTRIACKO-TURECKA WOJ­ NĘ 1537-1547, nie przetrwał przewidywa­ nych pięciu lat. Arcyksiążę austriacki Fer­ dynand (1503-1564) nie mógł pogodzić się z tym, że osmański paszałyk (prowincja paszy) Budy oddzielał austriacką część Wę­ gier od Siedmiogrodu. Wcześniej królowa matka węgierskiego króla Jana II Zygmunta (1540-1571) protestowała w Porcie przeciw­ ko temu, że przydzielony jej doradca i regent rządzący w imieniu Jana. Jerzy Martinuzzi (1482-1551), zyskał zbyt dużą władzę i w 1551 usiłował zmusić ją, by oddała Siedmiogród w zamian za równoważne te­ rytorium austriackie, przede wszystkim za Śląsk. Aby doprowadzić do takiej zamiany, Ferdynand obiegł Lippę, stolicę Siedmio­ grodu, Martinuzzi pełnił rolę pośrednika. Turcy wysłali wojska w celu zdobycia Lippy, chcieli w niej pozostawić swój garnizon. Ferdynand podejrzewał, że Martinuzzi jest zdrajcą i kazał go zamordować. W trzech kolejnych wyprawach wojennych Turcy

zdobyli trzy twierdze, podbili Temeswar i przekształcili go w nową prowincję turec­ ką, ale w 1552 nie udało im się zdobyć twierdzy Eger (Erlau). W rok później walki ustały, główne siły tureckie wyruszyły na południe, by wziąć udział w TURECKOPERSKIEJ WOJNIE 1526-1555. Austriacy bezskutecznie usiłowali wykorzystać nieofi­ cjalny rozejm i uzyskać część Węgier na drodze dyplomatycznej. Formalny pokój został zawarty dopiero w dziesięć lat póź­ niej; układ pokojowy potwierdził jedynie warunki uzgodnione w 1547. Węgry pozo­ stały podzielone na trzy części: austriacką, turecką (Buda) i siedmiogrodzką. AUSTRIACKO-TURECKA WOJNA 1566.

W 1565 Kawalerowie Maltańscy (dawni joannici), dowodzeni przez Jeana de La Yalette (1494-1568), wytrzymali tureckie oblężenie Malty. Osmański sułtan Sułejman I Wspaniały (1496-1566) dążył do uzys­ kania jakiegoś zwycięstwa, by zrekompen­ sować to niepowodzenie. W tym celu zwró­ cił się na Węgry, gdzie pragnął również pomścić porażkę, jaką było odstąpienie od oblężenia Egeru (Erlau) (patrz AUSTRIAC­ KO-WĘGIERSKA WOJNA 1551-1553). Jako pre­

tekst do wojny posłużyło mu nieuiszczenie przez Maksymiliana II {4527-1576), na­ stępcy cesarza Świętego Cesarstwa Rzym­ skiego Ferdynanda I (1503-1564), daniny płaconej za austriacko-węgierskie ataki na Siedmiogród. W 1566 ogromna armia turec­ ka dowodzona przez Sulejmana rozpoczęła oblężenie ufortyfikowanego miasta Sziget; Turcy zdobyli miasto, nie udało im się jednak zdobyć zamku bronionego przez chorwackiego komendanta, Miklósa Zrinyia (1508-1566), który ślubował walczyć do ostatniego człowieka. Gdy mury twierdzy były już niemal całkowicie zburzone, Zrinyi zapalił lonty w prochowni i poprowadził wypad, w którym zginęli on i jego ludzie. Sułejman zmarł dwa dni wcześniej, ale fakt ten trzymano w tajemnicy, by nie spowodo­ wało to obniżenia morale w wojsku. Gdy Turcy wdarli się do twierdzy, wybuch

w prochowni pochłonął około 3500 ofiar. Po osiągnięciu tego pyrrusowego zwycięstwa zawiadomiono wojska o śmierci Sulejmana. Zabalsamowane zwłoki Sulejmana przewie­ ziono do Konstantynopola. Patrz także WENECKO-TURECKA WOJNA 1570-1573. AUSTRIACKO-TURECKA WOJNA 1591-1606

(piętnastoletnia wojna, „długa wojna"). Od czasu poprzedniej wojny austriacko-tureckiej sporadycznie dochodziło do starć na granicy między osmańską a austriacką częś­ cią Węgier, ale w 1591 ich intensywność wzrosłą a przegrana Turków w Bośni w wal­ ce z wojskami chorwackimi pod Ossijekiem w 1593 doprowadziła do przekształcenia się tych walk w regularną wojnę. Najdłuższy ciągły konflikt między Austrią a imperium osmańskim był początkowo ograniczony do małego obszaru austriackiej części Węgier na północ od twierdzy Ostrzykom (Esztergom, Grań), ale w latach 1593-1595 Porta straciła ogromną część środkowych Węgier i Rumunii. Odzyskanie utraconych teryto­ riów zajęło następnych 11 lat. W począt­ kowej fazie wojny Turcy uzyskali jeden większy sukces: zdobyli Gyór (Raab). W 1594 Austria podporządkowała sobie Mołdawię, Wołoszczyznę i Siedmiogród. 3 września 1595 Turcy utracili Ostrzykom (Esztergom) i 25 października ponieśli do­ tkliwą klęską pod Giurgiu (Gyurgyero). Turecki sułtan Mehmed III (1567-1603) wyprawił się na Węgry i 20 września 1596 zdobył Eger (Erlau). Wkrótce, 24-26 paź­ dziernika Turcy niemal cudem zwyciężyli pod Mezókeresztes, gdzie turecka piechota masowo rzuciła się do ucieczki. Wówczas część jazdy tureckiej uderzyła na tyły Siedmiogrodzian i Austriaków, wśród których wybuchała panika. Poległo rzekomo 30 ty­ sięcy Niemców i Węgrów. Mehmed wrócił do Konstantynopola (Stambuł). Prowadzono następnie wojnę oblężniczą. 10 kwietnia 1598 książę Siedmiogrodu Zygmunt Batory oddał swe państwo Austriakom. Austria odzyskała Gyór (1598), ale nie powiodło jej się oblężenie Budy (1598), podobnie jak

w tym samym roku Turkom oblężenie Varażdinu (Yarad). W 1599 Austriacy poprosili o pokój. Turcy odmówili, po czym zdobyli Kanizsę (1600), ale stracili Szekesferhervar (Stuhłweissenberg) (1601). Wiatach 1602-1604 Austriakom ponownie nie udało się zdobyć Budy. W 1604 Turcy odzyskali Peszt, a w 1605 Ostrykom (Esztergom), Wyszogród (Yisegrad), Yeszprem i Palotę, czyli terytoria utracone w 1595. Siedmio gród ponownie został lennem tureckim za czasów Stefana Bocskaya (1557-1606), który stał na czele powstania (1604) popieranego przez Turków, a wywołanego próbami habs burskiego (austriackiego) cesarza Świętego Cesarstwa Rzymskiego zniesienia autonomii Siedmiogrodu krwawym terrorem wojsko wym i zwalczaniem protestantyzmu. Bocskay został księciem Siedmiogrodu. Zawarł odrębny pokój z cesarzem, podpisując w 1606 traktat w Wiedniu, gwarantujący Węgrom wolność religijną. Zasadniczy trak tat pokojowy między Austrią a imperium osmańskim, wówczas mocno zaangażowa nym w TURECKO-PERSKA WOJNĘ 1603-1612 został zawarty w Zsitvatorok (1606); był to pierwszy traktat podpisany przez Turków poza Konstantynopolem. Por ta zrzekła się roszczeń do Esztergomu i w zamian za jednorazową daninę 200 tyś. guldenów zrezygnowała z corocznego hara czu płaconego jej przez Austrię, a ponadto obiecała w dalszych kontaktach dyploma tycznych wymieniać oficjalne tytuły cesarza. 15 lat wojny przyniosło Porcie jedynie twierdze Eger i Kanizsa. i ukazało, że Turcja nie jest już taką potęgą jak w czasach Sulejmana I. AUSTRIACKO-TURECKA WOJNA 1664. Po podporządkowaniu sobie miogrodu

(patrz

1663Sied­

SIEDMIOGRODZKO-TURECKA

1657-1662) Turcja postanowiła podbić Węgry austriackie. W 1663 jej armia pod dowództwem wielkiego wezyra Fazila Ahmeda Kópriilu Paszy (1635-1676), mająca w swym składzie wojska wołoskie i moł­ dawskie podjęła wyprawę na austriackie WOJNA

Węgry. Wielu ludzi uważało Turków za wyzwolicieli spod jarzma Habsburgów. Tu­ rcy zaskoczyli i zdobyli twierdzę Nowe Zamki (Ujvar, Neuhausel). Zdobycie No­ wych Zamków miało duże znaczenie i ustę­ powało pod tym względem tylko zwycię­ stwu pod Mezókeresztes w AUSTRIACKO-TURECKIEJ WOJNIE 1591-1606. Armia turecka przezimowała w Belgradzie, po czym wznowiła działania zaczepne na austriackich Węgrzech, opanowując twie­ rdzę na drodze do Wiednia. Działania armii t u r e c k i e j s k ł o n i ł y L e o p o l d a I (1640-1705), cesarza Świętego Cesarstwa Rzymskiego do rozpoczęcia negocjacji. W ich trakcie połowa tureckiej armii prze­ kroczyła rzekę na terenach klasztoru Szentgotthard, ale zła pogoda i powódź unie­ możliwiły przeprawę drugiej części armii. Czołowy rzut turecki 1 sierpnia 1664 za­ atakował armię austriacko-francuską ale natarcie to zostało odparte przez jazdę prze­ ciwnika, wspieraną ogniem piechoty i ar­ tylerii. Atak piechoty pod dowództwem Rajmunda Montecuccoliego (1609-1680) zadecydował o zwycięstwie. Ta pierwsza poważna klęska zmusiła Turków do za­ warcia w Vasvar dwudziestoletniego rozejmu. Traktat potwierdził zwierzchnictwo Turcji nad Siedmiogrodem, ale w celu zmniejszenia napięcia z terenu tego miały być wycofane wojska tureckie i austriackie. Turcy zatrzymali nowo zdobyte twierdze. Patrz także WIEDNIA OBLĘŻENIE 1683. AUSTRIACKO-TURECKA WOJNA 1683— 1699. Wojnę rozpoczął turecki najazd na Austrię sprzymierzoną z Polską w 1683 (patrz WIEDNIA OBLĘŻENIE 1683), pogrążył Austrię w wojnie z imperium osmańskim. Polsko-austriackie wojska pod dowództwem króla Polski Jana III Sobieskiego (1624— 1696) wyparły Turków z północno-zachodnich Węgier w końcu 1683. Za namową papieża Innocentego XI (1611-1689) Święte Cesarstwo Rzymskie, Wenecją Polska, a po 1686 również Moskwa zawiązały Świętą Ligę, której celem była walka z Turkami.

2 września 1686 Austriacy zdobyli Budę, stolicę Węgier, w 1687 pod władzę Habs­ burgów (austriackich) przeszły południowe Węgry i większa część Siedmiogrodu, a w rok później Austriacy zdobyli Belgrad i Serbię. Sułtan Sułejman II (1642-1691) wyprawił w 1690 wojska na Siedmiogród. Mimo początkowych zwycięstw w 1691 ar­ mia turecka poniosła zdecydowaną klęskę pod Salakemen. Inne wojska tureckie weszły do Serbii, zajęły ją oraz zdobyły Belgrad w 1690. Austria, mocno zaangażowana w AUGSBURSKIEJ LIGI WOJNĘ z Fran­ cją nie podejmowała przez pięć lat do 1696 działań zaczepnych na większą skalę. Gdy wielka armia osmańska wyruszyła z Bel­ gradu, aby podbić Węgry, 11 września 1697 pod Zentą armia cesarska dowodzona przez księcia Eugeniusza Sabaudzkiego (1663— 1736) zadała Turkom druzgocącą klęskę i od tej pory Turcy nigdy więcej nie za­ grozili poważniej Węgrom. Wojna zakoń­ czyła się traktatem w Karłowicach 27 stycz­ nia 1699; Austria uzyskała Węgry (z wyjąt­ kiem Banatu z Temeswarem), Siedmiogród, Chorwację i Słowenię, Wenecja - Moreę (Peloponez) i dużą część Dalmacji, Polska - Podole, Turcy zatrzymali Belgrad i Serbię. Patrz także ROSYJSKO-TURECKA WOJNA 1695-1700; WENECKO-TURECKA WOJNA 16851699. AUSTRIACKO-TURECKA WOJNA 17161718. W 1714, gdy Turcy toczyli WENECKO-TURECKA WOJNĘ 1714-1718, Au­ stria oficjalnie zachowywała neutralność, ale pod wpływem wybitnego wodzą księcia Eugeniusza Sabaudzkiego (1663-1736) w 1716 zawarła z Wenecją przymierze ob­ ronne. Turcja złamała traktat z Karłowic (1699). Austria podjęła działania zaczepne. 60-tysięczna armia pod dowództwem Euge­ niusza 5 sierpnia 1716 rozbiła Turków w bitwie pod Peterwaradynem, nad Duna­ jem. Turcy stracili 6000 żołnierzy i ponad 100 armat, a wielki wezyr został śmiertelnie ranny. Książę Eugeniusz wykorzystał suk­ ces, zdobył Temeswar, ostatnią osmańską twierdzę na Węgrzech i obiegł Belgrad,

najsilniejszą fortecę turecką na Bałkanach. Na odsiecz Turkom wyruszyła wielka armia. W bitwie pod Belgradem 16 sierpnia po­ czątkowo doszło do niepowodzenia Austria­ ków, ale później atak kawalerii austriackowęgierskiej zaskoczył Turków i zadecydo­ wał o zwycięstwie. Belgrad poddał się 21 sierpnia 1717. Wojska austriackie zajęły dużą część Serbii, Banat i Wołoszczyznę, po czym rozpoczęły marsz na Konstantynopol. Turcy wystąpili z prośbą o pokój. W 1718 w traktacie w Pożarevac Austria uzyskała Temeswar, Belgrad i część Wołoszczyzny. Patrz także ROSYJSKO-TURECKA wojna 1710-1711.

AUSTRIACKO-TURECKA WOJNA 1737— 1739. Patrz ROSYJSKO-TURECKA WOJNA 1736-1739.

AUSTRIACKO-WE GIERSKA WOJNA 14391457. Patrz HABSBURGÓW wojna dynasTYCZNA1439-1457. AWYI PEGU CZTERDZIESTOLETNIA WOJNA.

Patrz BIRMAŃSKA WOJNADOMOWA 1368-1408.

AZINCOURT, BITWA POD AZINCOURT 1415.

Najazd na Normandię (1415) angielskiego króla Henryka V (1387-1422) oznaczał wznowienie roszczeń Anglii względem Francji, osłabionej wówczas wojną ARMANIACKO-BURGUNDZKĄ i powsta­ niem CABOCHE'A. Rozpoczęła się kolejna faza STULETNIEJ WOJNY. Henryk zajął w 1415 Harfleur i ruszył w kierunku Calais na czele 9000 wojska, ale 25 października pod Azincourt zastąpiła mu drogę armia francuska licząca 30 tysięcy ludzi. Francuzi mieli przed sobą mokre po deszczach, zaorane pole. Henryk czekał licząc, że atakujący ugrzęzną w błocie. Spieszeni angielscy łucznicy przemieszani z również spieszonymi kopijnikami dwukrotnie od­ parli ataki spieszonej ciężkiej jazdy fran­ cuskiej, wspartej na skrzydłach przez od­ działy konne, po czym Anglicy konno i pieszo przeszli do natarcia, zmuszając przeciwnika do ucieczki. Ta krwawa i waż­ na bitwa, w której poległo około 5000 Francuzów, pozwoliła Anglikom na zajęcie Normandii i zmusiła Francuzów do za­ warcia upokarzającego traktatu w Troyes.

B BABERA PODBOJE 1524-1529. Zahir ud~ rykańskich pionierów. Następnie Baber rzu­ din Muhammad, zwany Baberem („lwem") cił do szarży na skrzydła przeciwnika swą (1483-1530), był po mieczu piątym potom­ jazdę, co rozstrzygnęło o zwycięstwie. Ib­ kiem Timura (1336-1405), a po kądzieli rahim został zabity. Baber posłał przodem - czternastym Czyngis-chana (1 167P-1227). swojego syna Humajuna (1508-1556), by Byt oportunistą; cechę tę wyrobił sobie pod zdobył skarbiec Agry, a 25 kwietnia 1526 sam wkroczył do Delhi. Został władcą Hinwpływem życiowego doświadczenia. W wie­ ku 14 lat został królem transoksańskiej dustanu (równina w dorzeczu Gangesu) Fergany, stracił królestwo na rzecz krew­ dając początek dynastii Mogołów. Utrzyma­ nych, opanował sztukę wojenną w toczo­ nie tronu okazało się stosunkowo łatwe. nych z nimi walkach. W 1503, gdy dowie­ Baber pobił siły Mewary pod Chanwą, albo dział się o zwycięstwie Timura w Indiach inaczej Fatehpur Sikri (16 marca 1527), W 1398 (patrz TIMURA NAJAZD NA INDIE stosując tę samą taktykę co pod Panipatem. 1398-1399), ślubował powtórzyć czyn swojego W 1528 zdobył hinduski Gwalijar; ostatni przodka. W 1504 opanował rejon Kabulu przedstawiciele dynastii Lodi i dawni sprzy­ i Kandaharu w Afganistanie. W 1513 zrezy­ mierzeńcy afgańscy Babera zostali zwycię­ gnował z bezskutecznych prób odzyskania żeni w 1529 w bitwie przy ujściu rzeki rodzinnego kraju. W 1524 gubernator Pen- Gogra do Gangesu. Podbicie pozostałej czę­ dżabu Daulat Chan poprosił Babera o wspar­ ści Indii spadło na jego następców, ponieważ cie go w walce z sułtanem Delhi, Ibrahimem Baber zmarł w 1530. Pochowano go w uko­ Lodi (wzmian. 1517-1526). Baber zgodził chanym ogrodzie w Kabulu. Patrz także SUŁTANATU WOJNY z się spełnić jego prośbę, zebrał afgańskich DELHIJSKIEGO sprzymierzeńców i pobił cesarską armię DŹAUNhinduską w pobliżu Lahauru. Wkrótce wró­ PUREM ok. 1414-1493; MOGOŁÓW WOJNA Z Gucił do Afganistanu, aby odeprzeć najazd DŻARATEM PIERWSZA 1535-1536; MOGOŁÓW Uzbeków. Pod koniec 1525 był już znowu WOJNY z DYNASTIĄ SUR WCZESNE 1535-1555. w Indiach. Wiosną 1526 Baber na czele 15tysięcznej armii wyruszył na przeciw BABI JAR, MASAKRA W BABIM JARZE 1941. Ibrahimowi Lodi stojącemu na czele 40 We wrześniu 1941 Niemcy okupujący Kijów tysięcy żołnierzy. Baber górował nad prze­ wezwali ukraińskich Żydów i komunistów ciwnikiem, jako że pierwszy na tym obszarze do stawienia się w wyznaczonych punktach miał artylerię. Przez osiem dni wojska stały rejestracyjnych. Większość z wezwanych naprzeciwko siebie prowokując się wzajem­ została przewieziona do położonego pod nie do ataku. Wreszcie 21 kwietnia zaatako­ miastem głębokiego parowu, zwanego Ba­ wał Ibrahim, ale atak załamał się w ogniu bim Jarem. Tam hitlerowcy rozstrzelali dział na taborze Babera utworzonym z 700 mieszkańców Kijowa z broni maszynowej; wozów powiązanych razem, podobnie jak ciała wrzucono do wcześniej wykopanych pierścień wozów Conestoga w czasach ame­ dołów. Egzekucji dokonali żołnierze z jed­ nostek SS (Schutzstaffel) pod dowództwem

generała Ottona Rascha. Masowe groby zostały zasypane ziemią i śmieciami. W cią­ gu dwóch dni hitlerowcy zamordowali ok. 100 tysięcy mieszkańców Kijowa, w tym 34 tysiące Żydów. BABILONU ZBURZENIE 689 p.n.e. Plemiona chaldejskie i aramejskie wspomagane przez Elamłtów znad Zatoki Perskiej wznieciły w Babilonii powstanie mające na celu zrzu­ cenie zwierzchnictwa asyryjskiego. Powsta­ nie to wstrząsnęło asyryjskim imperium, którego królem był wówczas Sanheryb (zm. 681). Sanheryb rozpoczął działania wojenne, aby zdławić powstanie. W 691 wojska Sanheryba pobiły Chaldejczyków i Elamitów w bitwie pod Halul nad rzeką Dijala. Z uwagi na ciężkie straty poniesione w bitwie Sanheryb przerwał działania aż do 689, po czym rozpoczął oblężenie Babilonu. Po dzie­ więciomiesięcznym oblężeniu miasto wpadło w ręce Asy ryj czy kó w, którzy całkowicie je zniszczyli, odwrócili bieg wody w kanale Arachatu i zatopili ruiny. Przez następnych osiem lat centrum miasta było opuszczone, potem rozpoczęto jego odbudowę. BABILOŃSKA NIEWOLA JEROZOLIMY 586538 p.n.e. W 601 p.n.e. król Judy

(południowa Palestyna) zrzucił zwierzch­ nictwo Babilonii, które miał po bitwie pod KARKEMISZ, i zawarł przymierze z Egip­ tem. W odpowiedzi Babilonia w 598 zajęła Jerozolimę, główne miasto Judy. Nowym królem, z ramienia Babilonii i jej wasalem został w 597 Sedecjasz (wzmian. na początku VI w.), później jednak Juda znowu zawarła sojusz z Egiptem. W odpowiedzi Babilonia zorganizowała wyprawę przeciw Judzie. Babilończycy w 588 rozpoczęli 18-miesięczne oblężenie Jerozolimy. Żydowski prorok Je­ remiasz (650P-585?) nawoływał do pod­ dania miasta, by w ten sposób uniknąć jego zniszczenia, ale mieszkańcy bronili się, mając próżną nadzieję na egipską pomoc; wielu mieszkańców miasta zmarło z głodu. Gdy Babilończycy zrobili wyłom w murach Jerozolimy, Sedecjasz i inni uciekli w kie­

runku Jerycha, łudząc się, że tam zbiorą siły. Babilończycy pojmali ich. Sedecjaszowi wymierzono zwyczajową karę przewidzianą dla zdrajców - został oślepiony; wielu przy­ wódców jerozolimskich zostało zabitych. Miasto spalono, a jego mury zrównano z ziemią. Zgodnie z praktyką stosowaną na Bliskim Wschodzie, mieszkańców miasta przesiedlono; na miejscu pozostali tylko biedacy. Ludność Judy zmniejszyła się do około 20 tyś. mieszkańców. Większość mie­ szkańców zesłanych do Babilonu pozostała wiernymi wyznawcami wiary żydowskiej. Gdy za króla Cyrusa Wielkiego (600P-529) Persowie w 538 podbili Babilonię, pozwolili Żydom wrócić do rodzinnego kraju. W Ba­ bilonie pozostało wielu zamożnych i oba­ wiających się zmian Żydów, ale ci, którzy przebyli 1300 km i powrócili do Jerozolimy, odbudowali Świątynię. Budowę zakończono w 516. W ten sposób spełniła się przepo­ wiednia proroka o siedemdziesięcioletniej niewoli. BACONA BUNT 1676. Gdy sir William Ber­ keley (1606-1677), gubernator Wirginii, nie zdołał odeprzeć ataków Indian, Nathaniel Bacon (1647-1676) na własną rękę zor­ ganizował dwie wyprawy przeciw miejscowym Indianom, w tym także przeciw zaprzyjaź­ nionym plemionom. Bacon wygrał następnie wybory do izby przedstawicielskiej Hou-se of Burgesses, ale gdy chciał wziąć udział w posiedzeniu, został aresztowany. Zwolniony niebawem, wraz z innymi farmerami ruszył na Jamestown i grożąc użyciem broni, zmusił zgromadzenie do podjęcia działań przeciw Indianom. Berkeley uciekł, potem powrócił, by opanować Jamestown. Po krwawych walkach Bacon uzyskał przewagę i spalił miasto. Bunt wygasł po nagłej śmierci Bacona. Berkeley zastosował ostre represje, potem wrócił do Anglii, by bronić swojej polityki w stosunku do Indian. BAGNO, WALKA NA BAGNIE 1675. Indianie Narragansett postanowili przyłączyć się do walki Indian Wampanoag z angielskimi

kolonistami (patrz KRÓLA FILIPA WOJNA 1675-1676). Armią kolonistów, liczącą około 1000 ludzi z Massachusetts i Connecticut, dowodził gubernator Josiah Winslow (1629-1680) z Plymouth. 20 grudnia 1675 poprowadził atak oddziału z Massachusetts na główną bramę indiańskiej warowni (In­ dianie Narragansett schronili się w obozie warownym położonym na bagnach w po­ bliżu obecnego Kingston), ale Indianie od­ parli atak tworząc ścianę ognia. W tym czasie żołnierze z Connecticut i Plymouth z kapitanem Benjaminem Churchem (1639-1718) na czele obeszli obóz, sfor­ sowali tylną bramę i podpalili wigwamy. Indianie, walcząc w biegu, zaczęli uciekać przez zamarznięte bagno. Zginęło prawie 1000 Indian; ich wódz, Canonchet (zm. 1676), uszedł z życiem, ale zginął rok pó­ źniej.

dzy muzułmańskiej w zachodnim Dekanie. Dużą część 175-letniej historii sułtanatu Bahmanidów zajmują wojny z królestwami hinduskimi, zwłaszcza z potężnym królest­ wem Widżajanagar (patrz WIDŻAJANAGARU WOJNY z SUŁTANATEM BAHMANIDÓW 1350-1410).

BAHMANIDÓW WOJNA DOMOWA 14901512. Za panowania ostatniego sułtana

dynastii Bahmanidów, Mahmuda Szacha (wzmian. 1482-1518), zaczął się rozpad wielkiego sułtanatu delhijskiego w Indiach. Przyczyniła się do tego rywalizacja między żyjącymi tu od dawna tureckimi możnowładcami a przybyszami z Afganistanu i Per­ sji (Iranu), którzy zajmowali ważne stano­ wiska w administracji sułtanatu. Rywalizacja miała przede wszystkim podłoże religijne, ponieważ przybysze byli szyitami, natomiast rdzenna ludność sułtanatu należała do od­ BAHMANIDÓW SUŁTANATU WOJNA Z SUŁ­ łamu sunnickiego. Około 1490 opozycyjni TANATEM DELHIJSKIM 1346-1347. W 1326 możnowładcy i gubernatorzy prowincji stali Muhammad Tughlak, sułtan delhijski stłu­ się niemal niezależni, aż wreszcie powstały mił bunt muzułmanów dekańskich, nowe państwa Bidźapur, Berar i Ahmada w 1328 rebelię w na północy Indii. W 1327 nagar. Gubernator Kutb ul-Mulk (wzmian. przeniósł stolicę z Delhi do Dewagiri, daw­ na pocz. XVI w.) założył dynastię Kutb nej stolicy Jadawów, przemianowanej teraz Shahi w Golkondzie i ogłosił niezależność na Daulatabad. Do nowej stolicy przymuso­ sułtanatu Golkondy (1512). Kutb ul-Mulk wo przesiedlono wielu ludzi z Delhi. Nowi był szyitą i uczynił z Golkondy pierwsze przybysze stwierdzili, że trudno jest być szyickie państwo w Dekanie. W 1518 Golmniejszością muzułmańską w regionie zdo­ konda stała się jednym z państw-sukcesorów minowanym przez wyznawców hinduizmu dawnego sułtanatu Bahmanidów. W 1687 i zaczęli stawiać opór władzy z Delhi. Opór została wchłonięta przez imperium Mogoprzekształcił się w otwartą rebelię w 1344, łów (patrz MARATHÓW i MOGOŁÓW WOJNY). władcą Dekanu został Nasir ud-din szach. Muhammad obiegł Daulatabad, zdobył go, BAKTRYJSKO-PARTYJSKA WOJNA ek. 170ale obroniła się cytadela. Wkrótce wybuchł ok. 160 p.n.e. W 328 Aleksander Wielki bunt na północy w Sudżaracie. Muhammad (356-323) podbił perską prowincję Bak-trię wyruszył, by go stłumić. Wówczas Zafar (obecnie częściowo należy do Afganistanu, Chan (Hasan Gangu) przybył wraz z wład­ a częściowo do państw postradzieckiej Azji cami hinduskimi na odsiecz cytadeli. Rozbił Środkowej). Baktria stała się później armię oblegając cytadelę. Nasir ud-din zre­ potężnym państwem, a w 256 uzyskała zygnował z tronu na rzecz Zafara Chana. niezależność. Ze względu na dobrze roz­ 3 sierpnia 1347 został on ogłoszony władcą winięty handel Baktrii z Chinami starało Dekanu jako Ala ud-din Bahman Szach. się ją opanować imperium Seleucydów (hel­ Był założycielem dynastii Bahmanidów. Za lenistyczni władcy Persji i Syrii) oraz Partia. jego panowania nastąpiła konsolidacja wła­ W 167, gdy Baktria rządził przedsiębiorczy

król Demetriusz (ok. 200-167), Seleucydzi wysłali tam wojska pod wodzą Eukratidesa (zm. 159). Toczące się walki wykorzystał Mitrydates I (171-138), władca Partii, i na­ jechał Baktrię. W 167 Eukratides zabił Demetriusza i został władcą Baktrii. Wal­ czył z Fartami, odzyskując znaczną część ich zdobyczy terytorialnych. BAKTRYJSKO-SYRYJSKA WOJNA 208-206 p.n.e. Kwitnące, niezależne królestwo Bak­

trii w północno-środkowej Azji było kiedyś częścią dawnego imperium perskiego. W 208 Antioch III Wielki (242-187), władca części Persji i Syrii z dynastii Seleucydów, po­ stanowił opanować Baktrię i Partię. Wyru­ szył z armią na północny wschód. Zwyciężył w 209 króla Partii Arsakesa III (212-171), który uznał zwierzchnictwo Antiocha. Na­ stępnie władca Syrii najechał Baktrię. Zwy­ ciężył jej króla Eutydemusa w bitwie nad rzeką Arios (Hari-Rud) (208), lecz jego wojska zostały rozbite. Eutydemus wycofał się z wojskami do swojej stolicy, Baktry (Balch, Afganistan), gdzie z powodzeniem wytrzymał dwuletnie oblężenie syryjskie. W końcu Antioch zrozumiał, że choć wygrał wojnę, nie zdoła trwale podporządkować sobie dumnych górali Baktrii i zawarł pokój z Eutydemusem, na mocy którego władca Baktrii zatrzymał swoje królestwo, ale uznał zwierzchność Seleucydów. BALDWINA REBELIA 1006-1007. W 1002 królem Niemiec, następcą Ottona III (9801002), został Henryk II Święty (973 — 1024), kuzyn Ottona; miał on również zostać cesarzem Świętego Cesarstwa Rzym­ skiego. Jego koronacji sprzeciwiło się wielu niemieckich książąt i władców państw wa­ salnych. Dążąc do umocnienia i powięk­ szenia królestwa Ottona, Henryk prowadził walki na wielu frontach i zraził do siebie zachodnie, frankońskie księstwo Burgundii, pozostające pod władzą bocznej linii Kapetyngów i jego wielu wasali. Jednym z państw wasalnych Burgundii była Flandria. Panu­ jący tam hrabia Baldwin IV (988-1035)

powiększył swoje posiadłości zajmując Gan­ dawę, a w 1006 zdobył Yalenciennes, naru­ szając przy tym niemieckie terytoria na wschód od rzeki Skaldy. Henryk i Robert Pobożny (970P-1031) z Burgundii zawarli w 1006 krótkotrwałe przymierze i zorgani­ zowali nieudaną wyprawę, która stała się powodem wrogości między Robertem a Baldwinem. W 1007 Henryk, tym razem sam, poprowadził dużą armię w okolicę Skaldy, spustoszył okolicę i zmusił Baldwina do oddania Yalenciennes. Przebaczył Baldwinowi, uczynił go swym wasalem i uznał jego władzę nad Gandawą. BAŁKAŃSKA WOJNA PIERWSZA 19121913. Zaledwie kilka dni po zawarciu

pokoju kończącego WŁOSKO-TURECKĄ WOJNĘ 1911-1912 Porta znalazła się w sta­ nie wojny z Grecją, Serbią i Bułgarią. Po raz pierwszy państwa te zawarły przymierze w celu przejęcia posiadłości, jakie jeszcze pozostały Turcji na Półwyspie Bałkańskim. Do Ligi Bałkańskiej przyłączyła się wkrótce Czarnogóra. Liga (podobnie jak Włosi) ut­ rzymywała, że jej chrześcijańskie narody były ciemiężone przez muzułmańskich Tur­ ków, zwłaszcza w źle rządzonej Macedonii. Początkowo Liga gotowa była zgodzić się tylko na wprowadzenie reform, w tym auto­ nomii dla Macedonii, ale Porta wahała się i wkrótce rozpoczęły się działania wojenne. Armia turecka była nie przygotowana i źle dowodzona. Natarcie wojsk greckich z po­ łudnia doprowadziło do otoczenia licznych oddziałów tureckich; Grecy zdobyli całą ich artylerię i środki transportu, następnie wyzwolili Saloniki. Serbska armia zaatako­ wała z północy i jesienią 1912 pobiła Tur­ ków w bitwach pod Kumanowem i Monas­ tyrem (Bitola). Bułgarzy przybyli ze wscho­ du, zajęli Trację, gdzie odnieśli zwycięstwo pod Kyrkkilise i Luleburgas nad głównymi siłami armii tureckiej, która została następ­ nie zmuszona do odwrotu w kierunku Kon­ stantynopola (Stambuł), stolicy Turcji; je­ dynie bułgarskim kłopotom z zaopatrzeniem Turcy zawdzięczali to, iż Adrianopol (Edir-

ne) i Konstantynopol nie wpadły w ręce Bułgarów. Grecja i Czarnogóra zignorowały rozejm bułgarsko-turecki (3 grudnia 1912), a na londyńskiej konferencji pokojowej nie udało się uzgodnić roszczeń stron biorących udział w konflikcie na Bałkanach. Tymcza­ sem do władzy w Konstantynopolu doszli młodoturcy, którzy zerwali rozejm i wznowili walki. 26 marca 1912 Adrianopol poddał się oblegającym go siłom bułgarsko-serbs-kim, trzy tygodnie po zdobyciu przez Greków tureckiej Janiny. Gdy 22 kwietnia 1913 oddziały Czarnogóry zajęły Skutari (Uskudar), Turcy zmuszeni byli zgodzić się na traktat londyński, narzucony przez wielkie mocarstwa. Turcja utraciła Kretę i europej­ skie posiadłości (z wyjątkiem Czataldży i pó­ łwyspu Gallipoli). Druga wojna bałkańska 1913. Młodoturcy odrzucili warunki traktatu pokojowego, co spowodowało wznowienie działań wojennych. Początkowo Turcy mieli ogromne szansę na zwycięstwo, gdyż Bułga­ ria popadła w konflikt z resztą Ligi Bałkańs­ kiej (powodem były plany podziału Macedo­ nii). Wojska bułgarskie zaatakowały w czer­ wcu 1913 Serbię. Serbowie byli niezadowole­ ni, gdyż nie udało się im uzyskać portu nad Adriatykiem, a Czarnogórcy - z powodu oddania Skutari nowo powstałemu państwu, Albanii. W lipcu 1913 wojska serbskie i gre­ ckie, działając niezależnie, powstrzymały bułgarską ofensywę. Rumunia wypowiedziała wojnę Bułgarii i armia rumuńska zaczęła posuwać się w kierunku Sofii. 20 lipca 1913 armia turecka zajęła Adrianopol. Bułgaria wystąpiła z prośbą o pokój, przyjęła warunki traktatu w Bukareszcie (10 sierpnia 1913), w którym zrzekła się na rzecz pozostałych członków Ligi Bałkańskiej wszystkich ob­ szarów zdobytych w czasie pierwszej wojny. Porta zatrzymała Adrianopol, jednak impe­ rium osmańskie utraciło ponad 80 procent swoich terytoriów na Bałkanach i ponad 70 procent europejskiej ludności. Patrz także ŚWIATOWA WOJNA I 1914-1918.

BAMIANU ZBURZENIE PRZEZ MONGOŁÓW

1221.

W

pogoni

za

Dżalalem

ad-dinem,

synem pokonanego szacha Chorezmu (patrz i SAMARKANDY ZDOBYCIE PRZEZ MONGOŁÓW 1220), Czyngis-chan (1167-1227) poprowadził wojska mongolskie na połu­ dnie, z Samarkandy do Afganistanu, gdzie Dżalal ad-din formował nową armię muzuł­ mańską. Klęska Mongołów pod Parwanem spowodowała, że chwyciły za broń nie tknięte do tej pory miasta perskie, Herat i Merw; Czyngis-chan kazał je zburzyć. Rozpoczął on oblężenie afgańskiego miasta Bamian, na przełęczy między Hindukuszem i górami Kuh-i-Bab. Podczas oblężenia zginął jego wnuk, co wywołało wielki gniew władcy. Nie zważając na ciężkie straty, zdobył mias­ to, zrównał je z ziemią i pozabijał wszyst­ kich mieszkańców. Nawet Mongołowie mó­ wiąc o Bamianie określają je „miastem smutku". Czyngis-chan dalej ścigał Dżalala ad-dina i dotarł aż do Indii (patrz INDUS, BITWA NAD RZEKĄ INDUS 1221). Patrz także BUCHARY

MONGOLSKO-PERSKA

WOJNA

PIERWSZA

1218—

1221.

BANNOCKBURN, BITWA POD BANNOCK­ BURN 1313-1314. Szkockie wojska pod

wodzą Roberta Bruce'a (1274-1329) rozpo­ częły w 1313 oblężenie zajętego przez Ang­ lików Stirling Castle. W odpowiedzi król Anglii Edward II (1284-1327) zebrał wielką armię z liczną ciężką jazdą, po czym wyru­ szył na północ. Mając przeciwko sobie trzy­ krotnie większą armię, Bruce rozmieścił 8000 swoich ludzi na wzgórzu pod Bannock­ burn, w pobliżu Stirling, lewe skrzydło ukrył w gęstym lesie, a prawe oparł na zakolu bagniska, całkowita długość linii jego sił wynosiła ok. 600 m. Anglicy musieli wpierw przeprawić się przez trzęsawisko, a następnie sforsować wzgórze. Edward rozkazał zaatakować Szkotów. Ciężko zbroj­ ni rycerze ruszyli naprzód pod gradem szkockich strzał i oszczepów i zaczęli tonąć w bagnie. Szkoccy oszczepnicy wyparli an­ gielskich łuczników i wkrótce Anglicy za­ częli się wycofywać, ścigani przez Szkotów. Edward uciekł w panice, a za nim resztki jego armii. Szkoci widzieli w zwycięstwie

potwierdzenie ich niepodległości, której jednak Edward uparcie nie chciał uznać (patrz SZKOCKA WOJNA 1314-1328). Patrz także BRUCFA POWSTANIE 1306-1314. BANNOKÓW WOJNA 1878. Indianie Bannok dotknięci zostali klęską głodu. Nie otrzymawszy pomocy od rządu Stanów Zjed­ noczonych, uciekli w 1878 z rezerwatu Fort Hali w południowo-wschodnim Idaho. Do Bannoków przyłączyli się Pajuci (blisko spokrewnieni z Bannokami), prowadzeni przez wodza Bawolego Roga, szukając żyw­ ności napadali na osiedla białych osadni­ ków. Kawaleria USA pod dowództwem ge­ nerała Olivera Otisa Howarda (1830-1909), wysłana dla zdławienia buntu, pobiła Indian w dwóch bitwach w południowym Idaho. Po zabiciu około 140 Bannoków - męż­ czyzn, kobiet i dzieci - w Charles Ford, w obecnym Wyoming, pozostali Indianie poddali się i wrócili do rezerwatu. BAR KOCHBY POWSTANIE 132-135. Cesarz rzymski Hadrian (76-139) głęboko wzbu­ rzył Żydów z Judei swym projektem budowy świątyni Jowisza, najwyższego boga Rzy­ mian, na miejscu dawnej żydowskiej Świą­ tyni w Jerozolimie oraz ustawami zakazują­ cymi obrzezania i publicznego nauczania prawa żydowskiego. Wybuchło powstanie pod wodzą Szymona Bar Kochby (zm. 135). Początkowo powstańcy osiągnęli powodze­ nie, ale legiony rzymskie pod dowództwem Juliusza Sewerusa (wzmian. lata trzydzieste II w.) zdobywały stopniowo przewagę i opa­ nowały 985 palestyńskich osiedli. Bar Kochba został zabity w czasie obrony twierdzy Betar. W walce poległo wielu powstańców, inni zginęli od głodu, ognia i od chorób. Hadrian w odwecie zakazał praktykowania judaizmu. BARONÓW ANGIELSKICH BUNT 1387. Ry­

szard II (1367-1400), król Anglii, został koronowany w wieku dziesięciu lat. Do swego regenta odnosił się z wielką niechęcią, a gdy objął władzę, mianował na wysokie

urzędy swych przyjaciół. Gdy jeden z nich Robert de Vere, hrabia Oxfordu został księ­ ciem Irlandii, kilku baronów pod wodzą Tomasza Woodstocka, księcia Gloucester, zjednało sobie „Bezlitosny Parlament" z 1386; po czym jako Lordowie Oskarżyciele oskarżyli Oxforda i innych o zdradę. Oxford zebrał 4000 żołnierzy i stoczył bitwę pod Radcote Bridge w 1387 z Gloucesterem oraz hrabią Derby. Gdy przełamano jego szyki, Oxford zbiegł. Innych oskarżonych przez parlament wzięto do niewoli i stracono. Baronowie objęli władzę w Anglii i sprawo­ wali ją do 1389. BARONÓW ANGIELSKICH WOJNA 12631265. Król Henryk III (1207-1272) mimo

Wielkiej Karty (Magna Carta) nadal usiło­ wał sprawować nieograniczoną władzę. Jego baronowie pod wodzą Szymona Montforta (1 208?-1265), hrabiego Leicester, wystąpili przeciw królowi i jego kosztownej polityce popierania starań jego syna Edmunda o tron sycylijski. W 1258 baronowie zmusili króla do powołania komisji reform konstytucyj­ nych, która również rządziła źle. Henryk odrzucił przyjęte wcześniej ograniczenia prawne i podjął walkę z partią reform. W 1263 Montfort stanął na czele buntu baronów. W bitwie pod Lewes w 1264 baro­ nowie pobili wojska Henryka, a jego samego, wraz z synem i bratem, wzięli do niewoli. Władzę przejął Montfort, który wprowadził wiele reform, między innymi zwołał pierw­ sze przedstawicielstwo stanów. Jednakże swoimi reformami zraził baronów. W 1265 uciekł syn Henryka, Edward (1239-1307) i zyskał poparcie Anglików i Walijczyków. Edward zwyciężył syna Montforta pod Ke­ nilworth i 4 sierpnia 1265 odniósł zdecydo­ wane zwycięstwo w bitwie pod Evesham. W bitwie tej Edward wzorował się na taktyce Montforta: tak ustawił wojsko, że przeciwni­ cy chcąc przypuścić atak, musieli przejść przez wąski most wolno posuwającą się kolu­ mną. Montfort poległ w bitwie. W ciągu dwóch lat bunt baronów został zduszony i przywrócono absolutną władzę królewską.

BARONÓW SZKOCKICH BUNT 1488. Król Szkocji Jakub III (1452-1488), upokorzony pod Lauder w 1482 (patrz ANGIELSKOSZKOC-KA WOJNA 1482), nadal nie cieszył się popularnością. W 1488 został ponownie zwyciężony przez Archibalda „Czerwonego" Dou-glasa (1449-1514), a jego syn dostał się w ręce wspólników Archibalda. Po nieudanych próbach zawarcia porozumienia, król uciekł do Stirling (dowódca zamku odmówił mu schronienia) i stawił czoło wojskom spiskowców pod Sauchie Bum. Zraniony na skutek upadku z konia Jakub zginął od ciosu nieznanego zabójcy. Koronę odzie­ dziczył jego syn, Jakub IV (1473-1513), natomiast Douglas został regentem. BARRACKPORE, BUNT SIPAJÓW 1824.

W czasie pierwszej ANGIELSKO-BIRMAŃSKIEJ WOJNY w Barrackporc (Barrackpur), w Indiach, zbuntował się hinduski pułk sipajów. Przyczyną buntu było nieliczenie się brytyjskich władz wojskowych z hinduskimi obyczajami. Po otrzymaniu rozkazu udania się do Birmy statkiem - co było obrazą dla Hindusów należących do wyższych kast - Hindusi zwrócili się z prośbą o zmianę rozkazu. Prośby nie wysłuchano. Następnie Hindusi odmówili wzięcia udziału w defila­ dzie, na co 2 listopada 1824 dowódca rozkazał otoczyć ich i otworzyć do nich ogień; Hindusi zostali zmuszeni do ucieczki. Kary dyscyp­ linarne były surowe: przywódców buntu powieszono, innych uwięziono, a pułk został „wymazany" ze spisu armii. Miała to być nauczka dla tubylców, by nie stawiali naka­ zów obyczajowych i religijnych wyżej niż rozkazy władz. Później władze wojskowe zostały ostro skrytykowane za tępotę, brak elastyczności i nieuzasadnioną surowość. BASKÓW WOJNA O NIEPODLEGŁOŚĆ 1959-.

Baskowie, odrębna grupa narodowościowa o nie wyjaśnionym pochodzeniu, zamieszku­ jąca w zachodnich Pirenejach, od dawna usiłują odzyskać samorząd utracony po dru­ giej wojnie KARLISTOW. Baskijski ruch niepodległościowy, dławiony przez hiszpań­

skiego dyktatora, Francisco Franco (1892-1975), odżył w 1959 w wyniku utwo­ rzenia radykalnej, nacjonalistycznej partii ETA (Euzkadi Ta Askatasuna, Ojczyzna i Wolność Basków), która dąży do zagwaran­ towania Baskom politycznej i kulturalnej autonomii. Od tego czasu nacjonaliści baskijs­ cy, stosując przemoc i terror, występują prze­ ciwko władzom hiszpańskim i zamożnym miejscowym przemysłowcom (tzw. oligar­ chia), którzy nie zgadzają się z ich poli­ tycznymi dążeniami. Uwagę światowej opinii publicznej zwrócił proces sądowy i uznanie Basków za winnych zabójstw popełnionych w latach 1970-1971. Zbrojne grupy ETA zabiegające o zjednoczenie wszystkich sied­ miu prowincji Basków (trzy francuskie i czte­ ry hiszpańskie) dokonały niezliczonych ata­ ków; między innymi zorganizowały zamachy bombowe na lotnisku i na stacji kolejowej w Madrycie w lipcu 1979 oraz porwały i zabiły naczelnego inżyniera elektrowni atomowej w Lemoniz w lutym 1981. Mie­ szanka baskijskiego radykalizmu i nacjo­ nalizmu zagraża stabilności demokracji hi­ szpańskiej; jak do tej pory żadna propozycja rządu nie zaspokoiła żądań ekstremistów baskijskich. BASUTO PLEMIENIA WOJNA 1865-1868.

Przez wiele lat Murzyni Basuto pod pano­ waniem króla Moszesza (ok. 1786-1870) z powodzeniem odpierali ataki Burów z Wol­ nego Państwa Orania, z którymi konkuro­ wali o pastwiska i ziemię uprawną. Jednak w połowie lat sześćdziesiątych XIX w. Mosześz-zaezął" słabnąć, a Burowie stawali się coraz silniejsi; w miarę nasilania się walk Burowie zyskiwali przewagę. Moszesz po­ prosił Brytyjczyków o ochronę, ale starania brytyjskich negocjatorów zawiodły i na mocy traktatu zawartego w Thaba Bosiu w 1866 republika Orania zyskała większą część kraju Basuto. Walki wybuchły znowu w 1867; gdy Basuto bliscy byli całkowitej przegranej, sir Philip Wodehouse, wysoki komisarz brytyjski, odciął dostawy amunicji dla Oranii i dokonał aneksji Basuto.

BATETELA PLEMIENIA POWSTANIE 18951900. W 1885 król Belgów Leopold II

(1835-1909) został powszechnie uznany za zwierzchnika nowo utworzonego Wolnego Państwa Kongo (Zair) w Afryce Równiko­ wej. Król traktował te rozległe obszary jako swoją prywatną własność; jego administ­ ratorzy znani byli z okrucieństwa i brutal­ ności, z jaką traktowali rdzennych miesz­ kańców Afryki. W 1895 Batatela, wojow­ nicze plemię żyjące w Kongo nad rzekami Lomani i Lulula, powstali przeciwko suro­ wym panom belgijskim. Powstanie zostało wkrótce zdławione. Dwa lata później doszło powtórnie do buntu, tym razem Batatela opanowali duże tereny we wschodniej części Konga. Wojska belgijskie pod dowództwem barona Franęois Dhanisa (1861-1909) na­ cierały na Batatela, którzy przez trzy lata stawiali zacięty opór. W końcu Belgowie zdołali złamać powstanie i jego przywódców (październik 1900). Na mocy uchwały par­ lamentu z roku 1908 Belgia zaanektowała Kongo, ustanawiając Kongo Belgijskie. BAWARSKA WOJNA 1503-1504. Śmierć Jerzego Bogatego (zm. 1503) z rodu Wittelsbachów, barona Bawarii-Landshut, zapo­ czątkowała trzyletnią wojnę o jego posiad­ łość. Zgodnie z tradycją Landshut powinien przejść w posiadanie innej gałęzi rodu, której głową był Albrecht IV (1467-1508), książę Bawarii-Monachium, jednak obie gałęzie rodziny były do siebie wrogo na­ stawione. Jerzy, nie mający męskiego poto­ mka, swymi spadkobiercami ustanowił cór­ kę i zięcia (syna elektora Palatynatu). Mo­ nachijska gałąź rodu dochodziła praw na drodze prawnej i uzyskała korzystne dla siebie orzeczenie. Zawiedziony elektor zgro­ madził armię. Cesarz Świętego Cesarstwa Rzymskiego Maksymilian I (1459-1519) posłał swe wojska, aby zagwarantować reali­ zację orzeczenia sądu; do wojsk cesarskich dołączyli popierający cesarza władcy nie­ mieccy. Nie doszło do intensywniejszych walk, zakończyły się one w 1504, gdy nagle zmarli wyznaczeni przez Jerzego następcy.

Wszyscy pozostali skorzystali: Maksymilian otrzymał część spornych terytoriów, elektor pocieszył się dwoma otrzymanymi obszara­ mi, a Albrecht, który zyskał najwięcej, mógł zrealizować marzenia o zjednoczeniu Bawa­ rii pod swoją władzą. BAWARSKA WOJNA SUKCESYJNA 1778— 1779. Wraz ze śmiercią bawarskiego elek­

tora Maksymiliana III Józefa (1727-1777) wygasła bawarska linia Wittelsbachów. Księstwo bawarskie przejął Karol Teodor (1724-1799), elektor Palatynatu. Bez żad­ nego prawnego uzasadnienia Karol Teodor zawarł porozumienie z cesarzem Świętego Cesarstwa Rzymskiego Józefem II (1741-1790), w którym ustąpił Dolną Ba­ warię Austrii. Król pruski Fryderyk II Wielki sprzeciwił się temu powiększeniu państwa austriackiego, zmobilizował armię i w lipcu 1778 wkroczył do Czech. Armia Fryderyka i armia austriacka zajęły stano­ wiska naprzeciw siebie, prawie nie prowa­ dząc działań wojennych. Głównym prob­ lemem stało się wyżywienie wojska. Kopce ziemniaczane ratowały armie od głodu, stąd inna nazwa tej wojny - „wojna kartoflana". Jesienią Prusacy wycofali się na Śląsk. W traktacie pokojowym zawartym w Cie­ szynie w 1770 wszystkie strony uznały suwerenne prawa Karola Teodora, a Austria wyrzekła się wszystkich swoich roszczeń do Bawarii z wyjątkiem urodzajnego trójkąta ziemi wzdłuż rzeki Inn. BEARNEŃSKI ROKOSZ PIERWSZY 16211622. Gdy król Francji Ludwik XIII (1601-

1622) ogłosił pełną restytucję katolicyzmu w Bearnie i Nawarze, hugenoci (protestanci francuscy) z Bearn, prowincji w południowo-zachodniej Francji, pod dowódz­ twem Henryka, księcia Rohan (1579-1638), stawili zbrojny opór. Wojskom Ludwika XIII udało się odzyskać większość twierdz przyznanych hugenotom edyktem nantejskim (patrz FRANCUSKA WOJNA RELIGIJNA DZIEWIĄTA 1589-1598) i doprowadzić do za­ mknięcia w nich zborów protestanckich,

hugenoci zachowali jednak twierdzę w Montauban i La Rochelle. W czasie tych walk ogromnie wzrosła władza Armanda Jeana du Plessis, księcia Richelieu (1585-1642), mia­ nowanego kardynałem w 1622; w 1624 został on pierwszym ministrem. Drugi rokosz bearneński 1626-1626. Książę Henryk i jego brat Beniamin, książę Rohan i Soubise (1583-1642), wzniecili następny rokosz hugenotów przeciw rządowi francuskiemu. Bunt rozpo­ czął się w twierdzy hugenockiej La Rochelle; choć początkowo hugenoci odnosili sukcesy na morzu, wojska królewskie pod dowództ­ wem księcia Henryka Montmorency (1595-1632) zdołały w końcu doprowadzić do częściowej blokady hugenockiej twierdzy. Trzeci rokosz beameński 1627-1629. Dzia­ łania wojenne między hugenotami a rządem francuskim zostały wznowione, gdy liczne wojska królewskie pod bezpośrednim dowódz­ twem kardynała Richelieu obiegły La Rochel­ le. Gwałtowne szturmy na lądzie połączone z całkowitą blokadą portu, która uniemożli­ wiała wejście do portu płynącym z pomocą okrętom brytyjskim, doprowadziły do kapitu­ lacji miasta. Zwycięstwo Montmorency'ego nad księciem Rohan w Langwedocji położyło ostatecznie kres nadziejom hugenotów na uzyskanie autonomii politycznej we Francji. Richelieu jednak, doceniając potencjalny wkład hugenotów w gospodarkę kraju, w trak­ tacie w Alais zapewnił im wolność wyznania. Patrz także ANGIELSKO-FRANCUSKA WOJNA 1627-1628.

BENGALSKO-BRYTYJSKA WOJNA 1686. Au-

rangzeb (1618-1707), cesarz Indii z dynastii Mogołów, dowiedziawszy się, że brytyjska Kompania Wschodnioindyjska przygotowu­ je się do ufortyfikowania miasta Hugli w Bengalu, w północno-wschodnich In­ diach, wysłał wojską które w październiku 1686 zniszczyły miasto. Wojska brytyjskie dokonywały z Hugli wypadów przeciw ce­ sarskim fortom w Bengalu; był to odwet za to, że miejscowi urzędnicy celni usiłowali ściągać należne opłaty. Po spustoszeniu miasta Brytyjczycy ruszyli w dół rzeki Hu­

gli, by zbudować tam Fort William (Kal­ kuta). Pokój zawarto w 1690, gdy Brytyj­ czycy zgodzili się wnosić opłaty za pro­ wadzenie handlu w Bengalu. Patrz także AURANGZEBA WOJNY 1636-1657.

BENGALSKO-BRYTYJSKA WOJNA 1756— 1757. Gdy brytyjska Kompania Wschod­ nioindyjska nie zgodziła się na wstrzymanie budowy fortyfikacji Kalkuty, którą rozpoczę­ to spodziewając się wybuchu SIEDMIOLET­ NIEJ WOJNY, Siradż ud-Daula (1732-1757), nabab Bengalu, po czterodniowej walce zdo­ był miasto 20 czerwca 1756. Europejczyków, którzy nie zdołali uciec, Siradż ud-Daula zamknął w areszcie Kompanii, tzw. czarnej norze. Dokładna liczba więźniów przetrzy­ mywanych w podziemnym lochu nie jest znaną ale szacuje się, że po pierwszej nocy zmarło tam od 40 do 123 osób. Były urzędnik Kompanii, a wtedy oficer, Robert Clive (1725-1774) i admirał Charles Watson (1714-1757) 2 stycznia 1757 odbili Kalkutę. Nababa ujęto i stracono. Clive mianował później nababem Mira Dżafara (1691-1765), przychylnie nastawionego do Brytyjczyków. BENGALSKO-BRYTYJSKA WOJNA 1763— 1765. Nowy nabab Bengalu Mir Kasim (zm. 1777) dążył do zrzucenia protektoratu brytyjskiej Kompanii Wschodnioindyjskiej. Bezpośrednim powodem wybuchu wojny 1763 stała się sprawa zwolnienia agentów Kompanii z opłat celnych. W 1763 wojska Kasima próbowały zdobyć Patnę, gdzie znajdowała się faktoria Kompanii. Wojska Kompanii kilkakrotnie pobiły siły Kasima i zmusiły do wycofania się do Oudhu, który Brytyjczycy zdobyli po znaczącym zwycięs­ twie nad wojskami bengalskimi pod Buksarem 22 października 1764. Mimo pomocy współziomków Kasim został pobity w 1765. Robert Clive (1725-1774) podzielił Bengal między dwóch nababów podlegających wła­ dzy brytyjskiego namiestnika; dzięki temu żaden z władców Bengalu nie mógł zebrać środków finansowych, aby rozpocząć wojnę z Kompanią.

BENGALU WOJNA Z MOGOŁAMI 1749. Po

najeździe Persów na stolicę Mogołów Delhi W 1739 (patrz PERSKI NAJAZD NA INDIE MOGOŁÓW 1738-1739) imperium Mogołów sta­ ło się pionkiem w ręku Marathów, potęż­ nego ludu hinduskiego przeciwstawiającego się panowaniu Mogołów, oraz wszystkich innych, którzy pragnęli wykorzystać okazję. Pewien awanturnik, Aliwardi Chan (1676— 1756), przejął władzę w Bengalu i unie­ zależnił ten region od Mogołów. Aliwardi Chan uzyskał bogactwo popierając działal­ ność Portugalczyków wzdłuż rzeki Hugli i przedsięwzięcia Brytyjczyków w okolicach Kalkuty. Jedyną groźbę stanowili dla niego Marathowie, zwłaszcza że peszwa (premier) Marathów, Baladźi Rao (wzmian. 17401761), zaczął ekspansję na wschód, przejął należący do państwa Mogołów region Bundelkhan (środkowe Indie) i zagroził Orisie, która wówczas podlegała Bengalowi. Baladźi Rao miał kłopoty ze swoimi generałami, między innymi z Raghunathem Rao z dy­ nastii Bhonsle, który na własną rękę po­ prowadził wyprawę Marathów na Orisę (1741) i działaniami w pobliżu Kalkuty (1742) zmusił Brytyjczyków do kopania słynnego „okopu Marathów". Baladźi Rao rozkazał, by Raghunath Rao oddał mu część łupów z Orisy, ale Raghunath odmówił. Później, na prośbę Delhi, Baladźi Rao stanął po stronie Aliwardi Chana i rozkazał woj skom podjąć działania przeciw Raghunathowi, który wycofywał się przez pół Indii aż do Nagpuru (1742). Inne niezdyscyp linowane oddziały Marathów nękały Bengal aż do śmierci Aliwardi Chana. Następnie Brytyjczycy zwyciężyli Bengalczyków w bit wie pod Plassey (23 czerwca 1757) i przejęli władzę nad Kalkutą. Imperium Mogołów bezpowrotnie utraciło Bengal. Patrz także BENGALSKO-BRYTYJSKA WOJNA 1750-1757; SIED MIOLETNIA WOJNA 1756-1763. BERBERYJSKICH PIRATÓW WOJNY. Patrz ALGIERSKA WOJNA isis; TRYPOLITAŃSKA WOJNA1800-1805.

BERDYSZNIKÓW POWSTANIE 1382. STU­ LETNIA WOJNA doprowadziła Francję do ruiny gospodarczej. Na prowadzenie wojny potrzebne były pieniądze, dlatego też konie­ czne było podniesienie podatków. Lud, naj­ bardziej obciążony podatkami, wyrażał nieza­ dowolenie w wielu bezskutecznych powsta­ niach, zwłaszcza w 1380 i 1382. Szczególnie gwałtowny przebieg miało powstanie berdyszników w Paryżu; jego nazwa pochodzi od broni - berdyszy - używanej przez powstań­ ców. Powstanie zaczęło się od zamieszek wywołanych nałożeniem kolejnego podatku; zamieszki przekształciły się później w po­ wstanie. Powstańcy wyłapywali Żydów i dzie­ rżawców podatkowych, bili ich i zabijali, plądrowali domy, zdobyli więzienie w Chatelet i uwolnili więźniów. Król Francji Karol VI (1368-1422) i jego Rada Dwunastu, a tak­ że inni dostojnicy w 1382 usiłowali prowa­ dzić negocjacje z powstańcami. Powstanie skończyło się jednak dopiero po aresztowaniu przywódców; większość z nich stracono. Znienawidzony podatek został uchylony. Rebelia miała również skutek uboczny: odtąd dwór przestał popierać władze miejskie. Nie­ chęć ta trwała 150 lat; zainteresowanie wła­ dzami miasta przejawił dopiero król Franci­ szek (1494-1547). Patrz także ŻAKERIA 1358. BERENIKA, WOJNA O BERENIKĘ. Patrz SY RYJSKO-EGIPSKIE WOJNY, DRUGA I TRZECIA.

BHUTANU 1 WIELKIEJ BRYTANII WOJNA 1865. Po zajęciu przez Brytyjczyków Asamu

i włączeniu go do Indii Brytyjskich (1862) rozpoczęły się długotrwałe spory graniczne z położonym na północy państwem Bhutan. Na początku lat sześćdziesiątych XIX w. Bhutan zajął strategiczne asamskie przełęcze i mimo brytyjskich żądań nie chciał zwrócić tych ziem ani zapłacić odszkodowania. W styczniu 1865 niewielki oddział wojsk brytyjskich wkroczył do Bhutanu, ale został odparty i zmuszony do wycofania się. Bhutańczycy zajęli również brytyjski garnizon w Dawangiri. Karna ekspedycja pod do­ wództwem sir Henry'ego Tombsa (1824-

-1874) stopniowo pokonywała opór; 11 listopada 1865 Bhutan zgodził się na pokój. W traktacie z Sinchuła Bhutan odstąpił południowe przełęcze i zwolnił wszystkich Brytyjczyków wziętych do niewoli, nato­ miast Brytyjczycy zgodzili się wypłacać Bhutanowi coroczne subwencje za wyko­ rzystywanie przełęczy. BIAFRY 1 NIGERII WOJNA. Patrz NIGERII I B1AFRY WOJNA 1967-1970.

BIAŁEGO LOTOSU BUNT 1796-1804. Biały Lotos był tajnym stowarzyszeniem buddyj­ skim założonym w Chinach w połowie XIV w. Gdy Mandżurowie napadli na Chiny i zostali władcami kraju (dynastia King panująca w latach 1644-1911), Biały Lotos dążył do obalenia Mandżurów i przywróce­ nia poprzedniej dynastii Ming (1368-1644). W 1796 do stowarzyszenia przystąpiło tysią­ ce Chińczyków z gór środkowych Chin, dotkniętych brakiem żywności i zniechęco­ nych obojętnością rządu. Do stowarzyszenia przyciągnęło ich pragnienie pozbycia się znienawidzonych Mandżurów oraz obietni­ ca powrotu Buddy (563P-483? p.n.e.) i lep­ szego losu. Grupy partyzanckie atakowały wojska rządowe, jednakże brakowało koor­ dynacji działań. Z drugiej strony, faworyt cesarza zdefraudował pieniądze przeznaczo­ ne na finansowanie wojny przeciw Białemu Lotosowi, a w armii szerzyła się korupcja i niekompetencja. Biały Lotos opanował tak duży obszar kraju, że rząd w końcu był zmuszony zamykać chłopów w dużych obo­ zach, odcinając powstańców od zaopatrzenia. Władze wyszkoliły milicję chłopską, uzbroi­ ły ją i wykorzystały w walce z partyzantami Białego Lotosu. Milicja złamała panowanie Białego Lotosu w regionach wiejskich, zwła­ szcza w zubożałych prowincji Szansi, Syczuan i Hopei. Mając przeciwko sobie chłopów, powstanie musiało upaść.

ŚWIATOWA WOJNA ii 1939-1945). Odcięli Drogę Birmańską, kluczowy i jedyny szlak z półno­ cnej Birmy do Chin. Brytyjski generał Orde Charles Wingate (1903-1944) wyszkolił od­ dział składający się z Brytyjczyków, Gur­ khów i Birmańczyków w technice walki w dżungli; żołnierze ci zyskali później przydomek „szturmowcy Wingate'a" lub „Chindici". W 1943 oddział atakował lotnis­ ka japońskie i węzły komunikacyjne. Działa­ niami wojennymi przeciwko Japończykom w Birmie kierował generał USA Joseph „Kwaśny Joe" Stilwell (1883-1946), dowód­ ca amerykański teatru działań wojennych na styku Chiny-Birma-Indie. Stilwell uczył chińskie wojska w Indiach i południowych Chinach zachodnich sposobów walki. W grudniu 1943 połączona armia amerykan sko-chińska wyruszyła, by odbić Birmę rozwijając ofensywę z północy; po drodze żołnierze musieli pokonać niedostępne góry, gęstą dżunglę, przeprawiać się przez rwące rzeki i walczyć z doświadczonymi wojskami japońskimi. W lutym 1944 do armii przyłą­ czyło się 3000 ochotników zwerbowanych przez adiutanta Stilwella, Franka Dowa Merrilla (1903-1955), wyszkolonych w akc­ jach na głębokich tyłach przeciwnika; ocho­ tników przezwano „rabusie Merrilla". Po niewiarygodnych trudach Amerykanie i Chińczycy zdobyli lotnisko pod Myitkyina w północnej Birmie (17-18 maja 1944), co umożliwiło sprzymierzonym transport łu­ dzi, sprzętu i żywności drogą lotniczą. Samo miasto Myitkyina Japończycy poddali dopie­ ro 3 sierpnia 1944 po ciężkich walkach. W tym samym czasie Chiński Korpus Eks­ pedycyjny walczył z Japończykami w Lunling wzdłuż Drogi Birmańskiej. Krwawa ..Bitwa o Drogę" ciągnęła się przez cały 1944 i część 1945; w końcu sprzymierzeni wyzwo­ lili 400 gmin i Droga była wolna. Było to jedyne zwycięstwo Chińczyków nad Japoń­ czykami w ciągu ośmiu lat wojny (patrz CHIŃSKO-JAPOŃSKA WOJNA 1937-1945).

BIRMAŃSKA KAMPANIA 1943-1945 (wojna BIRMAŃSKA WOJNA DOMOWA 1368-1408 Chinditów). Na początku 1942 Japoń-czyci (Awy i Pegu wojna czterdziestoletnia). dokonali inwazji i zajęli Birmę (patrz

W XIV w. nastąpił podział Birmy na wiele rywalizujących państewek, z których naj­ większymi były Awa w Górnej Birmie i Pe­ gu w Dolnej Birmie. Państwa te pokonały Taungu (państwo na granicy Awy i Pegu), sąsiadujących z nimi Szanów oraz królestwo Arakan na zachodnim wybrzeżu. W 1368 ministrowie rządu Awy sprzeciwili się prze­ jęciu władzy przez niedawno owdowiałą królową, żonę zmarłego króla Thadominbaja (1343-1368) oraz przez żołnierza, jej faworyta i poparli Minkiswasawki (1331 — 1401), który wkrótce wypędził uzurpato­ rów. Będąc już królem Awy, Minkiswasawki doprowadził w 1371 do zakończenia przy­ granicznej wojny z Pegu. Później, gdy w 1385 Razadarit (zm. 1423) został królem Pegu, jego wuj zaproponował, że Pegu zo­ stanie wasalem państwa Awy w zamian za obalenie Razadarita. W Dolnej Birmie wy­ buchła wojna, Szanowie na północy napadali na Awę, a Birmańczycy z Prome (Pji) doko­ nywali podjazdowych ataków na Monów (mieszkańcy Pegu). W 1391 wojska Ra­ zadarita wyparły Birmańczyków z twierdzy Myaungmya w delcie rzeki Irawadi. Później Razadarit bez powodzenia usiłował zawrzeć z Awą rozejm. Po śmierci Minkiswasawki w 1401 wybuchły spory o następstwo tronu, co wykorzystał Razadarit i dokonał kilku wypraw na północ, a w 1406 popłynął w górę rzeki Irawadi. Mimo kilku porażek po drodze armia dopłynęła do Sagaing, naprzeciwko stolicy Awy, i rozłożyła obóz pod murami miasta. Po negocjacjach Ra­ zadarit wycofał się spod Sagaing, ale gdy w południowym mieście Prome uwięziono jego córkę, Razdarit rozpoczął oblężenie miasta. Nowy król Awy, Minhkaung (zm. 1422) udzielił Prome pomocy, zdobył trzy forty Nawinu i dokonał pogromu miesz­ kańców. W odpowiedzi 300 wojennych łodzi Monów popłynęło w górę Irawadi i spu­ stoszyło położone tam miasta. Groźba głodu zmusiła Minhkaunga do zawarcia pokoju. Uzgodniono, że granica między Awą a Pegu przebiegać będzie poniżej Prome i dokonano wymiany jeńców.

BIRMAŃSKA WOJNA DOMOWA 1408-1417.

Pokój między birmańskim królestwem Awa w Górnej Birmie a królestwem Monów, Pegu w Dolnej Birmie, nie trwał długo (pata BIRMAŃSKA WOJNA DOMOWA 1368-1408). Król Pegu Razadarit (zm. 1423), który do­ konał zwycięskiej inwazji na królestwo Ara­ kan na zachodnim wybrzeżu Birmy i umieś­ cił tam na tronie swoją marionetkę (1406), nakłonił wodzów Szanów z północy do usunięcia króla Awy Minhkaunga (zm. 1422) grożącego najazdem na Pegu i Arakan. Gdy Minhkaung był zajęty walkami w pań­ stwie Szanów na północy, Monowie obiegli należące do Awy miasto Prome (Pji), co zmusiło Minhkaunga do powrotu na połu­ dnie. W 1410 wojska birmańskie dowodzone przez syna Minhkaunga, księcia Minrekjawswę (zm. 1416), najechały Arakan, usu­ nęły marionetkowego władcę Razadarita, ale poniosły porażkę w delcie rzeki Irawadi. W 1412 Monowie znowu napadli na Prome. Dwie armie Awy, z których jedna przy­ płynęła rzeką, a druga lądem, pokonały Monów, ale po napadzie wojsk Szanów z północy na obecne Maymyo wojsko bir­ mańskie (pod dowództwem Minrekj awswy) musiało się zwrócić przeciw Szanom. Sza­ nowie zostali pobici i wycofali się. W 1414-1415 Minrekj awswa ponownie na­ jechał Pegu, zmusił Razadarita do wycofania się daleko na południe, nad Martaban, i zagrażał spustoszeniem królestwa Monów. Następny atak Szanów na północy zmusił Minhkaunga do odwołania syna z Pegu. Rok później Minrekj awswa jeszcze raz na­ jechał Pegu. Podczas pościgu za Razadaritem słoń przez przypadek okaleczył mu nogę. Dostał się wówczas do niewoli, a po­ nieważ wolał śmierć niż niewolę, został stracony. Po jego śmierci wojna zaczęła wygasać. W 1416 wojska Awy pomogły królestwu Taungu (leżącemu między Awą a Pegu) odeprzeć najazd Monów. W 1417 Razadarit, przy wsparciu Arakanów, prze­ ciwstawił się ostatniej próbie Minhkauga podbicia Pegu. Wojska Awy odstąpiły, by stawić czoło nowym napadom Szanów.

BIRMAŃSKA WOJNA DOMOWA 14261440. Po śmierci Minhkaunga (zm. 1422)

BIRMAŃSKA WOJNA DOMOWA 1535— 1546. Król Taungu (północno-wschodnia

królem został jego syn Hsinbjuszin Thihatu (zm. 1426), który wraz z tronem dostał w spadku sąsiadujących, wojowniczych Szanów. W czasie karnej wyprawy przeciwko Szanom Hsinbjuszin został zdradzony przez żonę z rodu Szanów i zamordowany. W Gór­ nej Birmie nasiliły się zamieszki; po osłabie­ niu Awy pod rządami króla Mohnyinthado (zm. 1437) Szanowie zyskali przewagę. Na południu częściową autonomię zyskało bir­ mańskie królestwo Taungu pod władzą Szana Soalu (zm. 1437) oraz Taungdwingyi, Yamethin i Pinlaung, a pomocy w obronie przed Awą udzielili im Szanowie. Taungu zawarło przymierze z królestwem Monów, Pegu w Dolnej Birmie, celem najazdu na Prome (Pji), wasala Awy. Gdy w 1437 zmarł Soalu, król Pegu uczynił swego syna władcą Taun­ gu. W 1440 Górna Birma znajdowała się w posiadaniu Awy oraz Szanów. Patrz także

Dolna Birma), Tabinsweth (1512-1550) dą­ żąc do zjednoczenia różnych królestw Bir­ my, podjął wojenne wyprawy. Skierował się na północ, do urodzajnego obszaru Kyaukse, w pobliżu Awa, gdzie Birmańczycy, którzy uciekli przed atakiem Szanów z Mohnyin, przyłączyli się do jego wojsk, by powstrzy­ mać najeźdźców. Po umocnieniu władzy w górnej dolinie Sittang Tabinsweth rozpo­ czął podbój Pegu, królestwa Monów w Dol­ nej Birmie (1535), łatwo zdobywając Bassein i Myaungmya w delcie rzeki Irawadi. W 1539 wkroczył do stolicy Pegu. Król Pegu musiał szukać schronienia w Prome (Pji). Tabinsweth ruszył do Prome, ale wycofał się, gdy z Awa przybyły wojska Szanów. Z pomocą najemników portugal­ skich zajął miasta nad zatoką Martaban, Molamiaing oraz obszar przybrzeżny na południe od Tawąju (1541). Gdy po pięcio­ miesięcznym oblężeniu poddało się Prome, Tabinsweth opanował całą Dolną Birmę, a większość książąt Monów została jego wasalami. W 1544 odparł atak Szanów na Prome i rozszerzył swoją władzę na górną część doliny Irawadi, aż do Paganu, gdzie w 1547 koronowano go na „króla całej Birmy". Stolicą jego państwa zostało Pegu. W 1547 Tabinsweth usiłował podbić króles­ two Arakan na zachodnim wybrzeżu Birmy, ale w czasie oblężenia stolicy, Mrohaungu, wojska syjamskie napadały na Tawoj, co zmusiło go do przerwania oblężenia i mar­ szu na wschód, w stronę Syjamu (patrz SYJAMSKO-BIRMAŃSKA WOJNA 1548).

B1RMAŃSKO-CHIŃSKA WOJNA 1438-1446.

BIRMAŃSKA WOJNA DOMOWA 1527. Na

początku XVI w. państwo Szanów, Mohnyin (północno-wschodnia Birma), odrzuciło za­ leżność od Chin i przestało płacić daninę. Szanowie nasilili najazdy na birmańskie królestwo Awa, które w 1507 starało się zawrzeć pokój, jednak Szanowie nadal po­ dejmowali te działania. Awie nie udało się również uzyskać pomocy od leżącego na południu birmańskiego królestwa Taungu. W 1524 Szanowie opanowali pograniczną twierdzę Awy i tereny nad górnym biegiem rzeki Irawadi, na jej lewym brzegu, przy dopływie Myitnge, leżała stolica Awa. W 1527 Szanowie z Mohnyin stoczyli tam wielką bitwę, w której poległ król Awa. Szanowie zdobyli i złupiłi stolicę. Większość mieszkańców miasta uciekła do Taungu. Szanowie wprowadzili na tron księcia Thohanbwa (zm. 1543); królestwo birmańskie przeżyło ciężki okres zniszczeń, Szanowie łupili buddyjskie świątynie, torturowali mnichów i niszczyli biblioteki. Okupowali miasto do 1555.

BIRMAŃSKA WOJNA DOMOWA 15511559. Po zabójstwie króla Birmy Tabins-

wetha (1512-1550) państwo rozpadło się na kilka części, nad którymi panowali Monowie lub władcy birmańscy. Smim Htaw (zm. 1551), przywódca powstania Monów, zdobył Pegu i obalił monowskiego księcia, który wcześniej ogłosił się królem. Szwagier Tabinswetha, Bajinnaung podjął próbę zjed­ noczenia kraju. Z pomocą najemników por­

tugalskich pokonał pretendenta do tronu pod Taungu i tam ogłosił się królem (1551). Ruszywszy na południe Bajinnaung zatrium­ fował nad Smim Htawem w bitwie pod Pegu (wkrótce potem przywódcę Monów stracono). Dążąc do podporządkowania so­ bie niespokojnych Szanów w Górnej Birmie, Bajinnaung podjął wielką wyprawę na pół­ noc i zdobył opanowaną przez Szanów dawną birmańską stolicę Awa (marzec 1555). Wojska Bajinnaunga przeszły przez państewka Szanów zdobywając Hsipaw i in­ ne miasta (1556), następnie kierując się na południe zajęły bez walki państwo Taj ów Cziang Maj. Po odejściu Birmańczyków władca Laosu Setthathirat (1534-1571) wró­ cił do Cziang Maj, aby odzyskać tron, który jego ojciec zdobył i przekazał mu jako swojemu następcy. Powrót Bajinnaunga uniemożliwił mu realizację tych planów. Setthathirat zawarł przymierze z Szanami i zwyciężył, ale w końcu zmuszono go do wycofania się, a jego sojusz z Szanami rozpadł się w 1559. Patrz także BIRMAŃSKO-LAOTAŃSKA

WOJNA

1564-1565;

SYJAMSKO-

BIRMAŃSKA WOJNA 1548.

BIRMAŃSKA WOJNA DOMOWA 1599. Za

panowania Nanda Bajina (zm. 1599) doszło do osłabienia państwa Taungu w wyniku toczącej się SYJAMSKO-BIRMAŃSKIEJ WOJNY 1593-1600 oraz najazdów króle­ stwa Arakan (obecnie zachodnie wybrzeże Birmy). W 1599 bracia Nandy Bajina - za­ rządcy Awy, Prome (Pji) i Taungu - pod­ nieśli wspólnie bunt przeciwko centralnemu rządowi w Pegu, stolicy birmańskiej. Otrzy­ mawszy od zarządcy Taungu pieniądze w za­ mian za pomoc, król Arakanu wysłał wojska i flotę i zdobył port Syriam, na południe od Pegu. Gdy buntownicy zdobyli Pegu, ujęli Nandę Bajina i przewieźli go w kajdanach do Taungu, gdzie został zabity. Pegu zostało doszczętnie spalone, złupione, a mieszkańcy rozproszyli się. Arakan przekazał władzę nad Syriamem portugalskiemu najemnikowi Felipe de Brito y Nicote (zm. 1614). Wojska syjamskie, które najechały Birmę, po zajęciu

Pegu skierowały się na północ, by zająć Taungu, ale Birmańczycy odnieśli nad nimi poważne zwycięstwo i zmusili do odwrotu. Birma podzieliła się na wiele małych pań­ stewek. Patrz także SYJAMSKO-BIRMAŃSKA WOJNA 1607-1618.

BIRMAŃSKA WOJNA DOMOWA 1740— 1752. W czasie gdy birmańscy władcy

z dynastii Taungu byli zajęci w Górnej Birmie walkami z najeźdźcami z Manipuru (patrz BIRM AŃ SKO-M ANIPURSKA WOJNA 1714-

-1749), doszło do powstania Monów, czyli ludu Tailang z Dolnej Birmy przeciw rzą­ dom Taungu, powstańcy zdobyli Syriam i wybrzeże zatoki Martaban. Ogłosili nie­ podległość i ustanowili niezależne króles­ two, a królem w Pegu (dawnej stolicy) został były mnich. W 1743 Monowie ruszyli na północ, zdobyli Prome (Pji) i Taungu (pierwotna siedziba rządzącej dynastii); Bir­ mańczycy w odwecie zdobyli Syriam (1743), ale Monowie odbili miasto i poprosili Fran­ cuzów, aby pomogli im obronić to miasto oraz Pegu w 1751 do Pegu przybył de Bruno (zm. 1756), który pragnął zdobyć dla Francji Dolną Birmę. Król Binnja Dala (zm. 1774) zapoczątkował systematyczny podbój Górnej Birmy; Monowie obiegli Awę, birmańską stolicę za panowania dynas­ tii Taungu, zdobyli miasto (1752) i do­ prowadzili dynastię do ostatecznego upadku. BIRMAŃSKA WOJNA DOMOWA 17531757. Po opanowaniu Awy w Górnej Birmie

przez Monów, czyli lud Tailang (patrz BIRMAŃSKA WOJNA DOMOWA 1740-1752), roz­ poczęła się walka podjazdowa przeciw rzą­ dom Monów, kierowana przez Alaungpaję (1714-1760), władcę Shwebo, który odmó­ wił złożenia hołdu królowi Monów Binnji Dali (zm. 1774). Działania Alaungpaji zmu­ siły Monów, do opuszczenia miasta Awy (1753), później nie zdołali go odzyskać (marzec 1754). Idąc w ślad za Monami na południe, do Dolnej Birmy, wojska Alaun­ gpaji uwolniły Prome (Pji), odparły podjętą przez Monów próbę odbicia Prome (1755),

a potem zdobyły Rangun (maj 1755). W 1756 nacierający Birmańczycy Alaungpaji zrównali z ziemią port Monów, Syriam. Birmańczycy ujęli i stracili francuskich oficerów marynarki wojennej, w tym ich przywódcę de Bruno (zm. 1756), których okręty udzielały Monom pomocy. Birmań­ czycy zdobyli i zniszczyli stolicę Monów, Pegu (1755); pojmali Binnja Dale i trzymali go w niewoli aż do 1774, po czym syn Alaungpaji, Hsinbjuszin (zm. 1776) nakazał go stracić. Król Alaungpaja i zapoczątkowa­ na przez niego dynastia Konbaung dopro­ wadziła do zjednoczenia Birmy.

ponownie do rozwiązania rządu i ustano­ wienia dyktatury wojskowej. Walki party­ zanckie trwały nadal, doszło również do antykomunistycznych rozruchów. W 1974 i ponownie w 1978 Ne Win został wybrany na prezydenta. Krajem wstrząsały krwawe starcia między Chińsko-Birmańską Partią Komunistyczną a wojskiem, co ułatwiało działalność separatystycznym grupom, szczególnie Karenom. W 1981, po rezyg­ nacji generała Ne Winą prezydentem został generał U San Yu. BIRMAŃSKO-BRYTYJSKIE WOJNY. Patrz ANGIELSKO-BIRMAŃSKIE WOJNY.

BIRMAŃSKA WOJNA PARTYZANCKA 19481981. Po ustanowieniu na początku 1948

niezależnej republiki związkowej Birmy (Unia Birmańska) Karenowie, Szanowie wraz z innymi mniejszościami narodowymi wzniecili powstanie mające na celu utwo­ rzenie państw autonomicznych. W połu­ dniowej części środkowej Birmy do po­ wstania przyłączyli się komuniści i pomogli partyzantom kareńskim, którzy zdobyli Mandalaj i obiegli rząd w Rangunie. Gdy w Taungu proklamowano autonomiczne państwo Karen, wojska rządowe zaatakowały i zdobyły miasto (1950). Choć wojska rzą­ dowe zdobyły również Prome (Pji), główny ośrodek komunistów, nie doprowadziło to do zakończenia walk. W tym czasie chińskie wojska Kuomintangu, które uciekły z Chin po przejęciu tam władzy przez komunistów, wkroczyły do wschodniej Birmy. Władze birmańskie podejmowały bezskuteczne dzia­ łania na rzecz wycofania sił chińskich; dopiero wskutek nacisku Organizacji Naro­ dów Zjednoczonych wojska Kuomintangu wycofały się w latach 1953-1954 na Tajwan (Formoza). Do tego czasu birmańskie woj­ ska pod dowództwem utalentowanego gene­ rała Ne Wina (ur. 1911) opanowały większą część kraju. Gdy komuniści zagrozili obale­ niem słabego rządu, Ne Win dokonał prze­ wrotu, jednakże niebawem przekazał władzę cywilnemu rządowi. Cztery lata później (1962) nieustające zamieszki zmusiły go

BIRMAŃSKO-CHIŃSKA WOJNA 14381446. Chińska dynastia Ming dążyła do podbicia państewek Szanów w Górnej Bir­ mie (pata MONGOLSKO-BIRMAŃSKA WOJNA

1299-1300). Wojska chińskie pod dowództwem Wang Ji (zm. 1445) najechały państewka Szanów i początkowo odnosiły sukcesy pod Tagaung. W czasie marszu na Awę, stolicę i siedzibę króla Birmy Narapati (1443— 1469), Wang Ji został pobity i poległ. W 1446 większe siły chińskie najechały Birmę, doszły do Awy, ich wódz zażądał, by Narapati poddał się i wydał wodza Szanów Thonganbwę (zm. 1446), któremu król udzielił schronienia. Thonganbwą przewi­ dując możliwość porażki Szanów, poddał się i wkrótce popełnił samobójstwo. Nara­ pati również skapitulował i uznał zwierzch­ ność dynastii Ming. Chińczycy zdobyli znaj­ dujące się w posiadaniu Szanów miasto Pagan położone poniżej Awy, w dole rzeki Irawadi, i pomogli Narapati przywrócić spokój w Górnej Birmie. BIRMANSKO-CHIŃSKA WOJNA 16581661. Ostatni pretendent z dynastii Ming

do tronu Chin, książę Jong Li (zm. 1662), pokonany przez Mandżurów (dynastia King) w 1658, zbiegł z prowincji Junan w południowych Chinach. Król Birmy Pindale (zm. 1661) udzielił mu azylu w Sagaing nad rzeką Irawadi, naprzeciwko stolicy Awy

w Górnej Birmie. Na terytorium Birmy wkroczyły armie obu stron - Mandżurów oraz dynastii Ming i rozpoczęły walki mię­ dzy sobą, a także z wojskami Pindala. Dążąc do obalenia Pindala wojska chińskie zdoby­ ły Awę. Pindale został zdradziecko zamor­ dowany, zastąpił go młodszy brat Pje Min (zm. 1672). Mandżurski gubernator Junanu zażądał, by Birma wydała Jong Li i zagroził zniszczeniem Birmy. Mając przeciwko sobie 20-tysięczną armię chińską, Pje Min zgodził się spełnić to żądanie. Patrz także SYJAMSKO-BIRMAŃSKA WOJNA 1660-1662; TAJÓW WOJNA 1660-1662.

BIRMAŃSKO-CHIŃSKA WOJNA 1765— 1769. Król Birmy Hsinbjuszin (zm. 1776)

prowadził zdobywczą politykę, dokonywał także wypadów na terytorium Chin. Zanie­ pokojony tą polityką cesarz chiński Czujen Lung (1711-1799) wysłał do Birmy ogromną armię, która zdobyła większą część wschodniej Birmy. Nie zrażeni niepowo­ dzeniami, Birmańczycy prowadzili energicz­ ną i upartą wojnę partyzancką, unikając większych bitew z wojskami chińskimi. Korzystając z umieszczonych w strategicz­ nych punktach baz w dżungli, wojska Hsinbjuszina, dowodzone przez utalentowanych generałów, atakowały chińskie linie komu­ nikacyjne; ich działania sprawiały, że siły chińskie stanowiły odosobnione grupy - ro­ zbijały siły nieprzyjaciela na oddziały poz­ bawione kontaktu. Chińczycy nie mogli dopaść w dżungli nieuchwytnych Birmańczyków, a sami ponosili duże straty w lu­ dziach i cierpieli z powodu chorób i głodu, w końcu sami zaproponowali pokój (do 1769 bez większego powodzenia najechali czterokrotnie Birmę). Birmańczycy, rozu­ miejąc, że nieprzyjaciel dzięki liczebnej przewadze może ich w końcu pokonać, zgodzili się na proponowane warunki. Chiń­ czycy wycofali się pozostawiając w Birmie 20 tysięcy zabitych, działa i spalone statki rzeczne. Patrz także BIRMAŃSKO-MANIPURSKA WOJNA 1770; SYJAMSKO-BIRMAŃSKA WOJNA 1764-1769.

BIRMAŃSKO-LAOTAŃSKA WOJNA 1558.

Cziang Maj (północno-zachodni Syjam), królestwo Tajów okupowane przez Laos, nasyłało agentów do Górnej Birmy, którzy podburzali tam tubylcze plemiona Szanów i pomagali buntownikom. W odwecie w kwietniu 1556 król Birmy Bajinnaung (1515-1581) z dynastii Taung najechał i po­ dbił królestwo Cziang Maj. Z pomocą sąsia­ dowi przyszli Laotańczycy pod wodzą zdol­ nego przywódcy Setthathirata (1534— 1571), nie udało im się jednak pokonać wojsk birmańskich. Król Birmy nie po­ zwolił na splądrowanie stolicy Cziang Maj i ustanowił tam marionetkowego władcę. Później birmańska armia okupacyjna opuś­ ciła Cziang Maj, który znowu przeszedł pod władzę Laosu. BIRMAŃSKO-LAOTAŃSKA WOJNA 1564— 1565. Setthathirat (1534-1571) władca

laotańskiego królestwa Lan Xang, uprzednio sprawujący zwierzchnią władzę nad sąsiednim państwem Tajów, Cziang Maj, został wciągnięty w wojnę między królem Ajutthaji, czyli Syjamu, Mahaczakrabarti (zm. 1569), a królem Birmy Bajinnaungiem (1515-1581) z dynastii Taung (patrz SYJAMSKO-BIRMAŃSKA WOJNA 1563-1569). Birmańskie wojska skierowały się na wschód, podbiły Cziang Maj, najechały Laos i obiegły stolicę Yientiane, dokąd niedługo przedtem prze­ niósł się dwór królewski z Muong Swa (Luang Prabang). Nieustanne napady par­ tyzanckie zmusiły w 1565 najeźdźców bir­ mańskich do wycofania się z tego regionu. Patrz także BIRMAŃSKA WOJNA DOMOWA 1551-1559.

BIRMAŃSKO-LAOTAŃSKA WOJNA 1571— 1575. Po śmierci laotańskiego władcy

Setthathirata (zm. 1571), który często udzie­ lał pomocy Ajuthajanowi (Syjamowi) w wal­ kach z Birmą i wyparł Birmańczyków z pań­ stewek Szanów w Górnej Birmie, Birmań­ czycy kolejny raz najechali królestwo laotańskie Lan Xang, a w 1574 zdobyli stolicę Yientiane. W poprzednich konfliktach bir­

mańsko-laotańskich utalentowani dowódcy wojskowi Setthathirata stawiali opór najeź­ dźcom i w końcu wyparli ich z kraju. W 1575 królowi Birmy Bajinnaungowi (1515-1581), który przez 20 lat usiłował podbić Laos, w końcu udało się osiągnąć cel, umieścił on na tronie laotańskiego księcia, którego przez 10 lat przetrzymywał jako zakładnika. Birmańczycy spustoszyli kraj, który pogrążył się w chaosie. Patrz także SYJAMSKO-BIRMAŃSKA WOJNA 1563-1569. BIRMAŃSKO-LAOTAŃSKA WOJNA 1381— 1592. Po śmierci króla Birmy Bajinnunga

(1515-1581), który w 1575 narzucił Laosowi status zbliżony do statusu wasala, Laotańczycy podjęli próbę zrzucenia birmańskiego jarzma. W czasie wojny Birmy z Syjamem (pata SYJAMSKO-BIRMAŃSKA WOJNA 1584— 1592) partyzanci laotańscy atakowali Birmańczyków. W 1592 Laos uzyskał niepod­ ległość, ale wkrótce potem w kraju znowu zapanowała anarchia. Dopiero w 1637 nowy król Sulign Yongs (zm. 1694) przywrócił spokój i zawarł traktaty z sąsiednim Syja­ mem i Birmą, w których ustalono wzajemne granice.

w końcu dość sił, by zwyciężyć najeźdźców. Radża Manipuru przerwał wojnę i przekazał Birmańczykom swoją dwunastoletnią córkę jako gwarancję pokoju. Patrz także BIRMAŃ­ SKA WOJNA DOMOWA 1740-1752. BIRMAŃSKO-MANIPURSKA WOJNA 1755— 1758. Utalentowany wódz birmański,

Alaungpaja (1714-1760) chciał pomścić zni­ szczenia, jakich dokonali Manipurczycy w czasie najazdów na Górną Birmę, zwłasz­ cza w 1738 na stolicę Awę. Jego wojska najechały Manipur (państwo w północnowschodnich Indiach sąsiadujące z Birmą) i pozostawiły tam swój garnizon (1755). Doszło do powstania wieśniaków i żołnierzy manipurskich, w odwecie Alaungpaja wysłał tam kamą ekspedycję. Jego żołnierze spalili wiele wiosek manipurskich, tysiące miesz­ kańców wzięli do niewoli i masowo przesied­ lili Manipurczyków do Birmy. Alaungpaja zwerbował do swojej jazdy doskonałych kawalerzystów manipurskich. Patrz BIRMAŃ­ SKA WOJNA DOMOWA 1753-1757. BIRMAŃSKO-MANIPURSKA WOJNA 1764.

W 1763 trzecim królem birmańskiej dyna­ stii Konbaung został Hsinbjuszin (zm. BIRMAŃSKO-MANIPURSKA WOJNA 1714— 1776). Jego poprzednikami byli starszy 1749. Radża, czyli książę Gharib Nawaz brat i ojciec Alaungpaju (1714-1760), za­ z Manipuru (państwo w północno-wschod- łożyciel dynastii. Hsinbjuszin prowadził nich Indiach) wysłał swoich wojowników, zdobywczą politykę, podjął wyprawę na w większości jazdę, na południowy wschód zachód, na hinduskie państwo Manipur; w celu najazdu i spustoszenia sąsiedniej do grudnia 1764 Birmańczycy zajęli więk­ Górnej Birmy, nieudolnie w tym czasie szą część Manipuru. Wielu jeńców mani­ rządzonej. Manipurczycy podstępem wzięli purskich wysłano do Birmy jako niewol­ do niewoli kilka tysięcy Birmańczyków, ników, zwłaszcza do stolicy Hsibjuszina, twierdząc przy tym, że chcieli nawrócić Awy. Hsibjuszin dążył do uzyskania zwie­ wyznających buddyzm Birmańczyków na rzchniej władzy nad całym Manipurem, hinduizm. Powtarzające się najazdy i gra­ gdyż uważał, że dzięki temu będzie dys­ bieże spustoszyły Górną Birmę; do 1737 ponował dobrą podstawą do najazdu na Manipurczycy kilkakrotnie oblegali birmań­ Indie Brytyjskie. Patrz także BIRMAŃSKOską stolicę Awę (z największym powodze­ -CHIŃSKA WOJNA 1765-1769. niem w 1738) i wybili dwie trzecie nie­ przyjacielskiej armii. Przez wiele lat niedo­ BIRMAŃSKO-MANIPURSKA WOJNA 1770. łężni wodzowie birmańscy ponosili klęski Birmański generał Maha Thihathura zgo­ w walkach ze znacznie mniej liczną armią dził się na proponowane przez Chińczyków Manipuru. W 1749 Birmańczycy zebrali warunki pokojowe i po zakończeniu BIR-

MAŃSKO-CHIŃSKIEJ WOJNY 1765— 1769 pozwolił im na powrót do kraju. Obawiał się jednak stanąć przed swoim królem, Hsinbjuszinem (zm. 1776), który mógł go skazać na śmierć za zbyt łagodne postępowanie z wrogiem. Aby odwieść króla od dalszych działań przeciwko Chinom i Syjamowi (patrz SYJAMSKO-BIRMAŃSKA WOJ­ NA 1764-1769), Maha Thihathura postanowił najechać Manipur (północno-wschodnie In­ die) i stłumić tam niewielkie powstanie anty birmańskie. Manipurczycy, którzy na­ dal zbierali siły po ostatniej wojnie z Birmą, zostali pobici w trzydniowej bitwie zakoń­ czonej ucieczką radży. Birmańczycy osadzili na tronie lojalnego władcę. Mimo tego zwycięstwa Maha Thihathura popadł w nie­ łaskę króla Hsinbjuszina za pobłażliwość okazaną Chińczykom. BIRMAŃSKO-PORTUGALSKA WOJNA 1613.

Felipe de Brito y Nicote (zm. 1614), jeden z najwybitniejszych najemników portugal­ skich w Birmie, zaczął przekształcać por­ tugalski fort w Syriamie, w Dolnej Birmie, w bazę dla kolonii portugalskiej (patrz BIRMAŃSKA WOJNA DOMOWA 1599). De Brito łupił świątynie buddyjskie i zmuszał Birmańczyków do przejścia na katolicyzm, co wzbudziło ich wrogość. Królem Birmy był wtedy Anaukpetluna (zm. 1628). W 1610 chcąc ukarać władcę Taungu, Natszinnaunga (zm. 1614) za nieuczciwy, dwustronny sojusz zarówno z nim, jak i z Anaukpetlunem, de Brito ujął władcę Taungu i uwię­ ził go. W odwecie wojska Anaukpetluna najechały Syriam, wykonały podkop pod murami twierdzy i zdobyły ją. Wzięto także do niewoli de Brito i Natszinnaunga, którzy w rok później zostali straceni (de Brito został wbity na pal). Stosunki birmańskoportugalskie uległy pogorszeniu. Zwycię­ stwo Birmy zyskało międzynarodowy roz­ głos. Patrz także SYJAMSKO-BIRMAŃSKA WOJ­ NA 1607-1618. BIRMAŃSKO-SYJAMSKIE WOJNY. Patrz SY JAMSKO-BIRMAŃSKIE WOJNY.

BISKUPÓW WOJNA PIERWSZA 1639. Nacis­ kani przez króla Anglii Karola I (1600— 1649) i arcybiskupa Williama Laudera (1573-1645) szkoccy biskupi usiłowali w 1637 wprowadzić do Kościoła szkockiego nowy „Modlitewnik powszechny". Prezbiterianie stawili opór, a w lutym 1638 przyjęli National Covenant - ślubowanie zachowania wierności własnej religii wbrew naciskom Kościoła anglikańskiego. W listopadzie 1638 zgromadzenie powszechne Kościoła szkoc­ kiego odrzuciło ustrój episkopalny i nie podporządkowało się rozkazom króla na­ kazującym rozwiązanie zgromadzenia. W 1639 Karol próbował prowadzić działania wojenne przeciwko Szkotom, ale ci szybko wyparli jego nieliczne i źle wyszkolone wojska. Karol zmuszony był zawrzeć rozejm w Berwick, w którym zezwolił na zwołanie w Szkocji nowego zgromadzenia general­ nego. Druga wojna biskupów 1640. Nadal utrzymywały się poważne różnice między Karolem a szkockimi prezbiterianami, któ­ rzy stawiali opór próbom narzucenia im anglikańskich reguł. Zgromadzenie w Edyn­ burgu dalej odmawiało posłuszeństwa kró­ lowi, a w 1640 Szkoci zachęceni przez szlachtę i możnowładców angielskich prze­ nieśli walkę na teren Anglii. Nie mając dobrego wojska ani pieniędzy, Karol doznał upokarzającej porażki z rąk zdyscyplinowa­ nych Szkotów. Traktat pokojowy w Ripon przewidywał, że aż do wypracowania przez nowy parlament angielski ostatecznych wa­ runków pokoju wojska szkockie będą okupo­ wać północną Anglię i dostawać 850 funtów dziennie. W związku z tym Karol zmuszony był zwołać w listopadzie 1640 „Długi Parla­ ment", co przygotowało grunt do wielkiej ANGIELSKIEJ WOJNY DOMOWEJ. BIZANTYJSKA REBELIA 976-989. Panowa­ niu cesarza bizantyjskiego Bazylego II (958?-1025) zagroził wódz Bardas Skleros, szwagier poprzedniego cesarza Jana Tzimiskesa (925-976). Obwołany cesarzem przez azjatycką armię bizantyjską, którą dowodził, i militeńskich Arabów, Skleros zdobył dużą

część Azji Mniejszej i bizantyjskiej Syrii. W marcu 979 wojska Bazylego pod wodzą Bardasa Fokasa (zm. 989) pobiły armię Sklerosa pod Pankalią; sam Skleros schronił się u swego przyjaciela, kalifa bagdadzkiego. W 988 Skleros przyłączył się do Fokasa, gdy ten zawiązał spisek mający na celu obalenie Bazylego i przejęcie władzy w Kon­ stantynopolu. Bazyli pokonał Fokasa w na­ stępnym roku, w bitwie pod Abydos, we Frygii. Fokas zmarł wkrótce po bitwie, a jego śmierć położyła kres rebelii. Patrz także

B1ZANTYJSKO-MUZUŁMAŃSKA

WOJNA

960-976.

BIZANTYJSKA WOJNA DOMOWA 1094. Za

panowania energicznego cesarza Aleksego I Komnenosa (1048-1118) Scytowie, Turcy seldżuccy i Normanowie dokonywali częs­ tych najazdów na cesarstwo bizantyjskie, wojska cesarstwa odpierały te ataki (patrz B1ZANTYJSKO-TURECKA WOJNA 1064-1081, NOR-

Chcąc utrzy­ mać imperium w całości, Aleksy musiał poczynić ustępstwa na korzyść wielkich posiadaczy ziemskich. W 1094 rozpoczął bunt Konstantyn Diogenes (zm. 1094?), pretendent do tronu; korzystał on z pomocy Połowców, koczowniczego ludu tureckiego z terenów obecnej południowej Ukrainy. Przekroczywszy z Połowcami Dunaj, Kon­ stantyn Diogenes pomaszerował na połu­ dnie, obiegł Adrianopol (Edirne) w Tracji, został pobity jednak przez wojska Aleksego w bitwie pod Taurocomon. Cesarz umocnił później władzę i powiększył siły zbrojne, by stawić czoło próbom zdobycia cesarstwa. Patrz także BIZANTYJSKO-TURECKA WOJNA MAŃSKO-BIZANTYJSKIE WOJNY).

nad Morzem Czarnym, Epir w zachodniej Grecji i cesarstwo nicejskie w Azji Mniej­ szej. Cesarz bizantyjski Aleksy III Angelos (zm. 1211), który zbiegł z Konstantynopola, przyjął azyl zaproponowany mu przez Tur­ ków seldżuckich. Na nalegania Aleksego Seldżucy najechali w 1208 cesarstwo nicej­ skie, by zmusić jego władcę Teodora I Laskarisa do abdykacji (Teodor przyjął wcześ­ niej tytuł cesarza). Wojska Teodora odparły Turków, a ponadto obroniły cesarstwo nicej­ skie przed najazdami cesarzy Trebizondy i krzyżowców. Wszystkie trzy państwa - ni­ cejskie, trebizonckie i epirockie - rościły pretensje do miana cesarstwa, co powodo­ wało nieustające napięcia między nimi, a po­ nadto każde z nich z osobna walczyło w Seldżukami. Napięcie doszło do szczytu, gdy wraz z Turkami cesarstwo Teodora najechał Aleksy, który dążył do objęcia tronu w cesarstwie nicejskim. Teodor po­ konał Turków, wziął do niewoli Aleksego i zamknął go w klasztorze w Nicei. Aleksy wkrótce zmarł. Patrz także BIZANTYJSKA WOJNADOMOWA1222-1242. BIZANTYJSKA WOJNA DOMOWA 1222--

1242. Usiłując wskrzesić cesarstwo bizan­ tyjskie, dwa rywalizujące, niezależne pań­ stwa greckie, cesarstwo nicejskie i Epir prowadziły walki między sobą oraz z cesar­ stwem łacińskim (patrz ŁACIŃSKIEGO i BI­ ZANTYJSKIEGO

CESARSTWA

WOJNA

DRUGA

1224-1237). W walce o władzę w cesarstwie nicejskim Jan III (zm. 1254) pokonał w 1222 dwóch braci Teodora I Laskarisa (ok. 1175-1222), następnie pobił wojska cesars­ twa łacińskiego i w 1225 został panem większej części Azji Mniejszej. Gdy Teodor 1110-1117. Dukas Angelos (wzmian. 1220-1230), des­ pota Epiru, ogłosił się w tym samym roku BIZANTYJSKA WOJNA DOMOWA 1207— cesarzem bizantyjskim, Jan III sprzeciwił 1211. W 1204 krzyżowcy zdobyli i spląd­ rowali Konstantynopol (Stambuł) (patrz się temu i wysłał wojska, które poniosły KRUCJATA CZWARTA 1202-1204) i z ziem cesar­ klęskę pod Adrianopolem (Edirne) w Tracji. W 1230 wojska Jana pobiły armię Teodora stwa bizantyjskiego utworzyli cesarstwo ła­ i z pomocą Bułgarów Iwana II (zm. 1241) cińskie. Nie pobite przez nich resztki cesar­ stwa bizantyjskiego rozpadły się na trzy obiegły w 1235 Konstantynopol (Stambuł), jednakże bez powodzenia. Po śmierci Iwana niezależne państwa: cesarstwo Trebizondy

II Jan zdobył terytoria bułgarskie i ponow­ nie najechał Epir, zmuszając go w 1242 do luznania zwierzchnictwa cesarstwa nicej­ skiego. Patrz także BIZANTYJSKA WOJNA DOMOWA 1207-1211. BIZANTYJSKA WOJNA DOMOWA 1259. Mi­ chał VIII Paleolog (1225-1285), regent pra­ wowitego następcy na tronie cesarstwa nicej­ skiego, Jana IV Laskarisa (1250P-1300?), w 1259 ogłosił się cesarzem. Posłał następ­ nie wojska dla obrony miasta Tessaloniki (Saloniki), zdobytego przez cesarstwo nicej­ skie w 1246, ale w 1259 obleganego przez wojska Epiru. Próby zawarcia porozumienia nie przyniosły rezultatu i w 1259 wojska nicejskie pobiły w bitwie pod Pelagonią siły Epiru, wspierane przez wojska sycylij­ skie i francuskie. To zwycięstwo umożliwiło Michałowi zdobycie Konstantynopola (Sta­ mbułu) i przywrócenie cesarstwa bizantyjs­ kiego (patrz ŁACIŃSKIEGO i BIZANTYJSKIEGO CESARSTWA WOJNA TRZECIA 1261-1207). BIZANTYJSKA WOJNA DOMOWA 1321--

1328. Bizantyjski cesarz Andronikos II Paleolog (1260-1332) pozbawił tronu swo­ jego wnuka, Andronikosa III Paleologa, zbuntowanego młodzieńca, który przez przypadek spowodował śmierć swojego bra­ ta. W 1321 Andronikos młodszy, wspierany przez potężnych możno władców bizantyj­ skich niezadowolonych z wysokich podat­ ków, wzniecił powstanie, zebrał wojska i z powodzeniem walczył przeciwko siłom cesarza. W 1325 Andronikos starszy uznał go za współcesarza i władcę prowincji Ma­ cedonii i Tracji. Wnuk nadal stawiał opór, osłabiając cesarstwo bizantyjskie, walczące w tym czasie z Turkami osmańskimi (patrz BIZ ANTY JSKO-TURECKA WOJNA 1329-1338).

W 1328 Andronikos III zmusił Androniko­ sa II do zrzeczenia się tronu i został jedy­ nym władcą. BIZANTYJSKA WOJNA DOMOWA 1341— 1347. Jan Kantakuzen (1292-1383) został mianowany regentem cesarza Jana V Paleo­

loga (1332-1391), który był zbyt młody, by przejąć rządy po śmierci ojca, Andronikosa III Paleologa (1296-1341). Ale Kantakuzen chciał sam objąć tron i 26 października 1341 ogłosił się cesarzem Janem VI. Zawarł sojusz z Turkami i Serbami, którzy w se­ krecie przyrzekli udzielić pomocy również w obronie bizantyjskiego dworu Jana V w Konstantynopolu (Stambule). Wielu Bizantyjczyków sprzeciwiało się przewrotowi Jana VI; w Tessalonikach (Salonikach) usta­ nowiono niezależne państwo. Wojska Jana VI wspierane przez Turków zdobyły Kon­ stantynopol w 1347. Jan sprawował władzę cesarską do 1355 (patrz BIZANTYJSKA WOJNA DOMOWA 1352-1355). Pata także BIZANTYJSKO-TURECKA WOJNA 1359-1399.

BIZANTYJSKA WOJNA DOMOWA 1352— 1355. Cesarz bizantyjski Jan VI Kantaku­

zen (1292-1383), który zdobył tron w 1341 (patrz BIZANTYJSKA WOJNA DOMOWA 1341-1347), usiłował na trwałe zjednoczyć cesarstwo. Gdy Jan VI rozpoczął walkę z Turkami napadającymi na Trację i Mace­ donię (patrz B1ZANT YJSKO-TURECKA WOJNA 1359-1399), pozbawiony tronu cesarskiego Jan V Paleolog (1332-1391), zebrał wojska, by obalić Jana VI. Doszło do bitwy w 1352 pod Adrianopolem (Edirne), w Tracji. Zwy­ ciężył Jan VI, korzystając z pomocy od­ działów tureckich, ale Jan V aż do 1354 prowadził wojnę partyzancką. Zwolennicy Jana V uderzyli później na Konstantynopol i usunęli Jana VI z tronu. W 1355 Jan V, nowy cesarz, zdobył terytoria rządzone przez członków rodu Kantakuzenów. BIZANTYJSKO-AWARSKA WOJNA 595-602.

Awarowie, lud turecki, który osiedlił się w pobliżu Wołgi, najeżdżali Półwysep Bał­ kański będący wtedy pod panowaniem ce­ sarstwa bizantyjskiego. Najazdy zmusiły cesarza bizantyjskiego Maurycjusza (ok. 539-602) do rozpoczęcia działań przeciw Awarom. W 601 generał Priskos pobił ich w bitwie pod Viminacium, na południe od Dunaju. Bizantyjczycy wyparli Awarów za

rzekę, ale nadejście zimy uniemożliwiło pościg. Patrz także FOKASA BUNT 602. BIZANTYJSKO-AWARSKA WOJNA 603-626.

Po wycofaniu się armii bizantyjskiej (patrz FOKASA BUNT 002) Awarowie zaatakowali należącą do Bizancjum Macedonię, Trację i Półwysep Bałkański. Cesarz bizantyjski Fokas powstrzymał na krótko najazd Awa­ rów, płacąc im w 604 ogromną daninę, jednak w 617 Awarowie doszli do murów Konstantynopola (Stambuł) i przez następne trzy lata wielokrotnie oblegali miasto. Wpraw­ dzie Bizantyjczycy zajęci byli walką z Persją na wschodzie, mimo to udało im się po­ wstrzymać Awarów i zmusić ich do od­ wrotu. W 626 olbrzymia armia awarska, składająca się ze Słowian, Bułgarów i Ger­ manów obiegła Konstantynopol; z pomocą przyszły im również perskie okręty wojenne. Walki trwały nieprzerwanie przez 10 dni (1-10 lipca 626). Awarowie atakowali z lądu i morza. W końcu, cierpiąc na brak żywno­ ści, Awarowie wycofali się. Podobnie uczy­ nili Persowie, którym silna flota bizantyjska uniemożliwiła wysadzenie wojska na ląd. Bizantyjczycy obronili się; jest to jedno z największych zwycięstw odniesionych w walkach obronnych. BIZANTYJSKO-BUŁGARSKIE WOJNY. Patrz

(zm. 664) tego samego roku doprowadził do poddania się Aleksandrii w Egipcie, który został całkowicie opanowany przez muzuł­ manów. Patrz także MUZUŁMAŃSKI PODBÓJ PERSJI 643-651.

BIZANTYJSKO-MUZUŁMAŃSKA WOJNA 645-656. Gdy kalif Osman (zm. 656) po­

zbawił władzy gubernatora Aleksandrii Amra ibn al-Assa (zm. 664) doszło do powstania probizantyjskiego w tym mieście w 645. Jednakże Amur został przywrócony na swe stanowisko, pobił Bizantyjczyków pod Nikin i 646 zdobył Aleksandrię. Muzułmanie wznowili najazdy na Bizancjum; w 653 zdobyli Cypr oraz bizantyjską część Armenii i zamierzali zdobyć Konstantynopol (Stam­ buł), stolicę cesarstwa bizantyjskiego. W tym celu Muawija (602P-680), zarządca Syrii, zbudował pierwszą wojenną flotę mu­ zułmańską. W wielkiej bitwie morskiej u wybrzeży Licji muzułmanie pobili w 655 flotę bizantyjską pod dowództwem cesarza Konstansa II (630-668). Muawija przerwał jednak swą wyprawę na Konstantynopol i zawarł rozejm z Bizantyjczykami, gdyż musiał wrócić do Syrii, by przeszkodzić Alemu ibn Abi Talibowi (600P-661) w ob­ jęciu kalifatu (patrz BIZ ANTY JSKO-MUZUŁMAŃSKA WOJNA 633-642, MUZUŁMAŃSKA WOJNA DOMOWA 657-661).

BUŁGARSKO-BIZANTYJSKIE WOJNY.

BIZANTYJSKO-MUZUŁMAŃSKA WOJNA 633-642. W 633 muzułmańscy Arabowie,

działając w imieniu Allaha, rozpoczęli pod­ bój cesarstwa bizantyjskiego. W 634 i 635 muzułmanie dowodzeni przez Chalid ibn alWalida (zm. 642) zwyciężyli wojska bi­ zantyjskie cesarza Herakliusza (575-641) na terenach obecnego Izraela i zachodniej Jordanii. Chalid zdobył następnie Damaszek w południowej Syrii. W 636 armia muzuł­ mańska pobiła Bizantyjczyków w bitwie pod Jarmukiem, co zmusiło Bizancjum do wycofania się z Syrii. Jerozolima poddała się Arabom w 638. Chalid zmarł w 642, a nowy wódz muzułmański Amr ibn el-Ass

BIZANTYJSKO-MUZUŁMAŃSKA WOJNA 668-679. Kalif Muawija (602P-680) podjął

na nowo podbój cesarstwa bizantyjskiego (patrz BIZANTYJSKO-MUZUŁMAŃSKA WOJNA 645-656). W 668 armia muzułmańska zdobyła miasto Chalkedon nad Bosforem, naprze­ ciwko Konstantynopola (Stambuł). W na­ stępnym roku muzułmanie przeprawili się przez cieśninę, by zaatakować Konstanty­ nopol, zostali odparci przez Bizantyjczyków, którzy dla powstrzymania najeźdźców wdzierających się na mury obronne po­ służyli się ogniem greckim - łatwo palną mieszaniną tlenku wapnia, ropy naftowej, siarki i wody morskiej. Później Bizantyj­ czycy rozbili wojska arabskie w bitwie pod

Amorium. W 672 flota arabska została zwy­ ciężona w bitwie pod Kyzikos na morzu Marmara, głównie dzięki zastosowaniu przez Bizantyjczyków ognia greckiego. Przy­ gnębieni klęskami muzułmanie zawrócili i przystąpili do blokady Konstantynopola, który parokrotnie oblegali w latach 673 — 677. Ogień grecki powstrzymywał skutecz­ nie ich działania. Gdy Bizantyjczycy znisz­ czyli w 679 flotę muzułmańską u wybrzeży Syllaeum w południowej Azji Mniejszej, Muawija zakończył wojnę prośbą o pokój. Zgodził się płacić Bizancjum roczną daninę w monecie, ludziach i koniach. BIZANTYJSKO-MUZUŁMAŃSKA WOJNA 698-718. Muzułmanie po 679 nie podej­

mowali szeroko zakrojonych działań zaczep­ nych przeciwko Bizancjum (patrz BIZANTYJsko-muzułmańska wojna 668-679), nadal trwały jednak walki na mniejszą skalę; były to wzajemne napady na miasta i terytoria. Otwarta wojna wybuchła w 698, gdy Arabo­ wie zdobyli i całkowicie zniszczyli należącą do Bizancjum Kartaginę w Afryce Północ­ nej. Po zdobyciu w 699 z położonej na północny zachód od Kartaginy Utyki (Uty­ ka została kompletnie zniszczona), Bizan­ cjum utraciło wszystkie posiadłości w Af­ ryce Północnej. Słabość władzy cesarskiej sprawiała, że Bizancjum nie mogło obronić swych terytoriów. Arabowie najechali naj­ pierw Cylicję w południowo-wschodniej części Azji Mniejszej, później położony dalej na północ Pont. Kolejne bunty armii bizan­ tyjskiej doprowadziły w latach 713-717 do obalenia trzech cesarzy, aż wreszcie tron zdobył Leon Izauryjski (680P-741), wódz bizantyjski, panujący jako Leon III. Gdy obejmował tron, do stolicy Bizancjum zbli­ żała się ogromna armia arabska (patrz ANASTAZJUSZAD BUNT 720-721; KONSTANTYNOPOLA OBLĘŻENIE 717-718). BIZANTYJSKO-MUZUŁMAŃSKA

WOJNA

739. Dążąc do powiększenia terytorium kalifatu, pod koniec lat trzydziestych VIII w. muzułmanie pod wodzą kalifa Hi-

szama ibn Abd al-Malika (691-743) naje­ chali cesarstwo bizantyjskie. W 739 stoczyli z Bizantyjczykami pod wodzą Leona III (680P-741) bitwę pod Akroinon w starożyt­ nej Frygii w Azji Mniejszej. Bizantyjczycy zwyciężyli muzułmanów, którzy musieli wycofać się w kierunku Damaszku, w Syrii. Azja Mniejsza na pewien czas została uwol­ niona od groźby arabskiego podboju. BIZANTYJSKO-MUZUŁMAŃSKA WOJNA 741-752. Niemal natychmiast po objęciu

tronu cesarz bizantyjski Konstantyn V (718-775) rozpoczął działania wojenne, aby odzyskać ziemie zagarnięte przez najeźdź­ ców muzułmańskich. Korzystając z wew­ nętrznych walk między muzułmanami, do jakich doszło w 741, Konstantyn podjął wyprawę do Syrii i odbił tam część przy­ granicznych obszarów, potem jednak musiał powrócić do stolicy, by stłumić zamieszki wojskowe i religijne (patrz IKONOKLASTYCZNA WOJNA DRUGA 741-743). Później powtórnie najechał Syrię, zajmując dalsze terytoria. Flota Konstantyna pobiła arabską flotę w pobliżu Cypru, a z samej wyspy Arabów wyparto w 746. W 752, po wygraniu z mu­ zułmanami kilku potyczek, Konstantyn od­ zyskał Armenię. Patrz także MUZUŁMAŃSKA WOJNA DOMOWA 743-747. BIZANTYJSKO-MUZUŁMAŃSKA WOJNA 778-783. Muzułmanie, którzy co roku do­

konywali najazdów na cesarstwo bizantyj­ skie, w 778 najechali Anatolię (obecnie Turcja), ale zostali pobici w bitwie pod Germanikopolis przez armię bizantyjską pod wodzą cesarza Leona IV (749-780). W odwecie kalif muzułmański Mahmet alMahdi (742-786) zebrał ogromną armię złożoną z mieszkańców Mezopotamii, Syrii i Chorezmu i w 780 podjął wyprawę na państwo bizantyjskie. Leon IV zmarł, a po­ nieważ jego następca, Konstantyn VI (771797?), miał zaledwie dziewięć lat, jego matka, Irena (752-803) została regentką. Syn kalifa, Harun ar-Raszid (766-809), odniósł wiele zwycięstw nad Bizantyjczyka-

mi, które umożliwiły Arabom marsz w głąb Anatolii, aż w 783 muzułmanie doszli do Bosforu i zwyciężyli Bizantyjczyków pod Nikomedią (Izmit lub Kocaeli). Irena po­ prosiła o pokój i zgodziła się na trzyletni rozejm oraz płacenie daniny.

terytoriów bizantyjskich. W 809 zawarto rozejm, cesarz tym razem dotrzymał warun­ ków porozumienia. W czasie tych walk arRaszid wyruszył do Chorasanu, by osobiście zdławić tam powstanie (patrz CHORASANU POWSTANIE 806-809).

BIZANTYJSKO-MUZUŁMAŃSKA WOJNA 797-798. Po objęciu kalifatu w 786 Harun

BIZANTYJSKO-MUZUŁMAŃSKA WOJNA 830-841. Muzułmanie pod wodzą kalifa

ar-Raszid (766-809), przygotowując się do wyprawy na Bizancjum, rozkazał, by prze­ budować fortyfikacje w Tarsus, bizantyjskim mieście zniszczonym przez Arabów ok. 600, a ponadto zbudował twierdzę w Hadath. W 797 wojska ar-Raszida wkroczyły do bizantyjskich miast Efez i Ankyra (Ankara). Cesarzowa bizantyjska Irena (752-803) mu­ siała wznowić płacenie daniny uzgodnionej przy zawieraniu rozejmu w BIZANTYJSKO-MUZUŁMAŃSKIEJ WOJNIE 778783 (Irena zgodziła się na daninę, ponie­ waż nie chcąc dopuścić do wybuchu buntu, rozmyślnie utrzymywała małą armię, która nie mogła jednak sprostać znacznie większej i sprawniejszej armii kalifa).

Al-Mamuna (785-833) dokonywali corocz­ nie najazdów na cesarstwo bizantyjskie (830, 831 i 832). Cesarz bizantyjski Teofil (zm. 842) proponował pokój, ale Al-Mamun upar­ cie odmawiał jego zawarcia i kontynuował najazdy. Al-Mamun zmarł podczas wypra­ wy, której celem było zdobycie Amorion, największej twierdzy bizantyjskiej, oraz Konstantynopola (Stambuł), już po zdoby­ ciu miasta Tyana. Zawarto rozejm, który został zerwany, gdy Teofil udzielił pomocy buntownikowi, churramicie Babakowi al~ Churramiemu (zm. 838), usiłującemu zdła­ wić islam (patrz CHURRAMITÓW POWSTANIE 816-838). Teofil poprowadził Bizantyjczyków aż do Eufratu w północno-wschodniej Syrii, gdzie złupił miasta Samosata i Zibatra. Z myślą o zemście Abu Iszak al-Mutasim, następca Al-Mamuna, zebrał największą ar­ mię, jaką kiedykolwiek zdołał zebrać jeden kalif. Abu Iszak al-Mutasim wyruszył do Anatolii i zwyciężył armię Teofila w bitwie pod Dazimon nad rzeką Halys w lipcu 838. Następnie muzułmanie obiegli i zdobyli Ankyrę (Ankarę) i Amorium. Al-Mutasim nie zdołał zdobyć Konstantynopola, gdyż w 839 burza zniszczyła flotę arabską płynącą do bizantyjskiej stolicy. Wojskom Teofila udało się wyprzeć muzułmańskich najeźdź­ ców poza granice państwa bizantyjskiego, a w 841 cesarz i Al-Mutasim zgodzili się na rozejm.

BIZANTYJSKO-MUZUŁMAŃSKA

WOJNA

803-809. Cesarz bizantyjski Nicefor I (zm. 811) złamał rozejm z muzułmanami kupio­ ny przez cesarzową Irenę (752-803) w 798 (patrz BIZANTYJSKO-MUZUŁMAŃSKA WOJNA 797-798). Nicefor, pewien zwycięstwa nad muzułmanami, napisał obraźliwy list do muzułmańskiego kalifa Haruna ar-Raszida (766-809), który w odpowiedzi przeszedł w 803 przez góry Taurus w Anatolii i zdobył bizantyjskie miasto Herakleja Kybistra (Eregli). Nicefor poprosił o rozejm, ale niemal natychmiast po uzgodnieniu warunków ze­ rwał porozumienie. Ar-Raszid powtórnie wkroczył do Anatolii i w drodze na północ splądrował i spalił wiele miast. Nicefor znowu poprosił o pokój i znowu go złamał. Muzułmanie odnieśli zwycięstwa na lądzie i morzu, zdobyli w 806 Tyanę i Ankyrę (Ankarę), a w latach 805-807 złupili Rodos i Cypr. Kontrofensywa Nicefora zmusiła muzułmanów do wycofania się ze zdobytych

BIZANTYJSKO-MUZUŁMAŃSKA WOJNA 851-863. Stałe najazdy muzułmanów na

cesarstwo bizantyjskie doprowadziły do no­ wej ofensywy bizantyjskiej podjętej w 851. Wojska bizantyjskie wylądowały w Egipcie i złupiły w 853 miasto Damietta (Dumyat).

W Anatolii (obecnie Turcja) Bizantyjczycy, posuwając się w kierunku wschodnim, roz­ bili muzułmańskie wojska pod Amida (Diyarbakir) i wzięli do niewoli 10 tysięcy jeńców. Muzułmanie wspierani przez paulicjanów, prześladowaną sektę chrześcijańską, w 860 nad Eufratem w północnej Syrii zwyciężyli wojska Bizancjum dowodzone przez cesarza Michała III (836-867). Doszło następnie do licznych potyczek. Wojna za­ kończyła się porozumieniem pokojowym. W 863 liczna armia muzułmańska pod dowództwem abbasydzkiego generała Omara (zm. 863) najechała Anatolię, złupiła port Amisus (Samsun) nad Morzem Czar­ nym i splądrowała region Paflagonii i Galacji. Bizantyjczycy dopadli armię muzułmań­ ską wycofującą się w kierunku gór Antytaurus i odnieśli zwycięstwo; Omar zginął w bitwie. Zwycięstwo to na pewien czas zahamowało arabską ekspansję. BIZANTYJSKO-MUZUŁMAŃSKA WOJNA 871-885. Cesarz bizantyjski Bazyli I

(813P-886) postanowił skorzystać z zamie­ szek, jakie wybuchły w kalifacie i odzyskać tereny podbite przez Arabów. Bizantyjskie wojska skierowały się ku górnemu biegowi Eufratu i w 873 zadały muzułmanom do­ tkliwą klęskę pod Samosatą (Samsat). Na­ stępnie Bazyli wyprawił wojska na Sycylię i do południowej Italii, by wyprzeć stamtąd muzułmanów. W 875 Bizantyjczycy obiegli i zdobyli Bari (w uzyskaniu zwycięstwa nad muzułmanami pomogły flocie bizantyjskiej wojska lądowe Ludwika II [zm. 875] cesarza Świętego Cesarstwa Rzymskiego). Nie udało się wyprzeć muzułmanów z Sycylii, ale Bazyli zwyciężył w Italii pod Tarentem w 880 i w Kalabrii w 885. Tarent stał się schronieniem dla chrześcijan wypędzonych przez muzułmanów z Sycylii. BIZANTYJSKO-MUZUŁMAŃSKA WOJNA 960-976. Cesarz bizantyjski Nicefor (zm.

969), chcąc przerwać napady Hamdanidów, muzułmańskiej sekty rządzącej w północnej Syrii (wschodnia Anatolia), rozpoczął skie­

rowane przeciw nim działania wojenne. Wojska bizantyjskie zdobyły Cylicję, zajęły Adanę i Tarsus w 965, weszły w głąb Syrii i północnej Mezopotamii i w 969 zajęły Antiochię oraz Aleppo. Kalifat zapropono­ wał pokój, ale Jan Tzimiskes (925-976), który zamordował Nicefora, by zostać cesa­ rzem, poprowadził Bizantyjczyków daleko w głąb Syrii i w 974 zdobył Damaszek, w 975 zaś podbił część Libanu. W końcu 976, po śmierci Tzimiskesa, Bizancjum przerwało działania wojenne. Patrz także MUZUŁMAŃSKA WOJNA DOMOWA 970-977. BIZANTYJSKO-MUZUŁMAŃSKA

WOJNA

995-999. Gdy Fatymidzi z Egiptu zaatako­

wali Hamdanidów (dynastia arabska w pół­ nocnej Syrii) w bizantyjskiej Syrii, ci ostatni zwrócili się do bizantyjskiego cesarza Bazy­ lego II (958P-1025) z prośbą o pomoc. Bizantyjczycy pomogli Hamdanidom zwy­ ciężyć w 995, ale potem złupili arabskie miasto Homs (poprzednio Emesa) w Syrii, aby utwierdzić swoją władzę nad Hamdanidami, których podejrzewali o zamiar doko­ nania najazdu na cesarstwo bizantyjskie. W 999 Bazyli zajął północną Syrię i zmusił Fatymidów do odwrotu, a później zawarł z nimi dziesięcioletni rozejm. BIZANTYJSKO-MUZUŁMAŃSKIE WOJNY 1030-1035. Pod koniec X w. wenecka

flota zwyciężyła muzułmańskich piratów z Dalmacji, stracili oni również dwa silne punkty oporu, Kurzolę (Korcula) i Lagostę (Lastovo). Mimo to piraci nadal łupili kup­ ców na Adriatyku, co skłoniło Raguzę (Dub­ rownik) do przymierza z cesarstwem bizan­ tyjskim (którym w tym czasie rządzili wspó­ lnie cesarzowa Zofia [980-1050] i jej mąż cesarz Roman III Argyros [968?-1034]). Celem przymierza była wspólna walka z łu­ pieżcami. W 1032 połączona flota Bizancjum i Raguzy zwyciężyła piratów na Adriatyku. Później bizantyjskie okręty wojenne, ob­ sadzone głównie przez najemnych wikin­ gów, przemierzały całe Morze Śródziemne, gromiąc piratów i siejąc zniszczenie w mu­

zułmańskiej części wybrzeża w Afryce Pół­ nocnej . BIZANTYJSKO-N ORMAŃ SKIE WOJNY. Patrz NORMAŃSKO-BIZANTYJSKIE WOJNY. BIZANTYJSKO-PERSKA WOJNA 603-628.

wyprawę na Bizancjum, ale został pobity przez wojska następcy Nicefora Jana Tzimiskesa (925-976) pod Adrianopolem. W 972 Nicefor wyruszył do Bułgarii przeciw Ru­ som. Odniósł kilka zwycięstw, po klęsce 22 lipca pod Dorostolonem (Silistrią) na pod­ stawie zawartego układu Swiatosław opuścił Bułgarię. Bułgaria została wcielona do pań­ stwa bizantyjskiego.

Wojska Persji, odwiecznego wroga cesarstwa bizantyjskiego, wtargnęły w 603 w jego granice do Mezopotamii i Syrii w 605 opanowały Cezareę, ważny port w Pales­ BIZANTYJSKO-SYCYLIJSKIE WOJNY. Patrz tynie, wdarły się do Kapadocji, Bitynii SYCYLIJSKO-BIZANTYJSKIE WOJNY. i w 608 dotarły do Bosforu. 611 zdobyły Armenię i Antiochię. Bizantyjczycy zajęli BIZANTYJSKO-TURECKA WOJNA 1048-Cezareę w 611, a w 613 cesarz Herakliusz 1049. Liczna grupa Turków seldżuckich z (ok. 575-641) rozpoczął oblężenie Antio­ zachodniej Azji najechała wschodnie pro­ chii, ale wojska odsieczy pobiły Bizantyj­ wincje cesarstwa bizantyjskiego i zwyciężyła czyków. Persowie zdobyli w 611 Antiochię, Ormian pod Karsem, ufortyfikowanym mia­ 613 Damaszek, 614 Jerozolimę, opanowali stem w Armenii. Seldżucy osiedli później Syrię. Persowie dotarli do Bosforu w 615, w okolicy na zachód od jeziora Van (wscho­ w 619 cesarstwo utraciło Egipt. Wreszcie dnia Turcja). Wojska bizantyjskie wysłane w 622 Herakliusz odzyskał tę część Azji przez cesarza Konstantyna IX MonomaMniejszej, którą opanowali Persowie, Ar­ chosa (ok. 1000-1055) pobiły Turków sel­ menię, zwyciężył Persów pod Issos w 623 dżuckich w kilku bitwach; ostatecznie Bi­ nad rzeką Halys. W latach 623-625 wy­ zantyjczycy zwyciężyli ich w 1049 i zmusili prawił się na państwa perskie. W 626 wojska do wycofania się. Herakliusza rozbiły flotę Słowian i pokonały armię słowiańsko-perską oblegającą Kon­ BIZANTYJSKO-TURECKA WOJNA 1064— stantynopol (Stambuł). Chazarscy Turcy, 1081. Niezależne od siebie, rywalizujące którzy zawarli sojusz z Bizancjum, zatrzy­ grupy Turków najeżdżały przez wiele lat mali Persów na Kaukazie, a w tym czasie cesarstwo bizantyjskie, ale nie uzyskały Herakliusz ponownie wkroczył do Persji. większych zdobyczy terytorialnych. Ostate­ Do 628 Bizancjum odbiło wszystkie teryto­ cznie Turcy seldżuccy pod wodzą Alp Arsria zagarnięte przez Persów oraz odzyskało lana (1029-1072) zdobyli Ani we wschod­ Krzyż Święty zabrany przez Persów z Jero­ niej Anatolii (obecnie Turcja) i spustoszyli zolimy. Patrz także JUSTYNIANA WOJNY PER­ Armenię w 1064. W ciągu następnych trzech SKIE; RZYMSECOPERSKA WOJNA 502-506; RZYMlat Turcy seldżuccy wdarli się głęboko SKOPERSKA WOJNA572-591. w głąb Anatolii, a wówczas cesarz bizantyj­ ski Roman IV Diogenes (zm. 1072) podjął BIZANTYJSKO-RUSKA WOJNA 970-972. działania zaczepne i zmusił Alpa Arslana Cesarz bizantyjski Nicefor dążył do podboju do wycofania się z Heraklei do Aleppo. Ale Bułgarii, w tym celu sprzymierzył się w 967 w 1070 Turcy seldżuccy ponownie najechali z księciem kijowskim Swiatosławem (zm. cesarstwo i zwyciężyli Bizantyjczyków pod 972), który zajął wschodnią Bułgarię. Na Sebasteą. W sierpniu 1071 Turcy pod wodzą prośbę cara bułgarskiego Piotra Nicefor Alpa Arslana rozbili 50-tysięczną armię zgodził się udzielić mu pomocy przeciw bizantyjską pod ormiańską osadą ManzikerSwiatosławowi za cenę uznania zwierzch­ tem i wzięli do niewoli Romana. Następnie nictwa Bizancjum. W 970 Swiatosław podjął zajęli większą część Anatolii, nie oszczędza-

jąć ludności. Bizantyjczycy zwerbowali do walk z Turkami licznych europejskich na­ jemników, którzy zasilili szeregi armii. Mi­ mo stałych wewnętrznych zamieszek w ce­ sarstwie wojska bizantyjskie powstrzymały marsz Turków. Koronowany na cesarza w 1080 Aleksy I Komnenos (1048-1118) w 1081 zawarł porozumienie pokojowe z Tu­ rkami, w którym odstąpił zdobyte przez nich terytoria. Patrz także KRUCJATA PIERW­ SZA 1095-1096. BIZANTYJSKO-TURECKA WOJNA 11101117. Turcy seldżuccy ponownie najechali

cesarstwo bizantyjskie, zapędzając się w Anatolii (obecnie Turcja) aż do Bosforu. W wyniku waśni między tureckimi wodza­ mi, a potem śmierci przywódcy Turków Kilidża Arslana I (zm. 1108), Turcy sel­ dżuccy podzielili się, zostali pobici i zmu­ szeni do odwrotu z Anatolii. Armia bizan­ tyjska pod wodzą Aleksego I Komnenosa (1048-1118) kontynuowała walkę i zwycię­ żyła Turków w bitwie pod Filomelion (Akszehir) w 1116. W 1117 Turcy zgodzili się na rozejm, przy czym Bizantyjczycy odzys­ kali nadmorskie tereny Anatolii, a we wschodniej Anatolii Turcy utworzyli suł­ tanat Rum. BIZANTYJSKO-TURECKA WOJNA 1158— 1176. Cesarz bizantyjski Manuel I Kom­

nenos (1120P-1180) obawiając się, że Turcy seldżuccy podbiją również Anatolię (obec­ nie Turcja), spełnił prośbę wodza Turków, Kilidża II Arslana (zm. 1192) o udzielenie mu pomocy. Kilidż potrzebował pomocy, aby pokonać rywalizujące plemiona ture­ ckie, natomiast Manuel przypuszczał, że walcząc między sobą, Turcy wyniszczą się wzajemnie i w rezultacie cesarz będzie miał do czynienia w Anatolii tylko z jedną, osłabioną grupą Turków. Kilidż jednakże zrobił bardzo dobry użytek z uzyskanej pomocy; pokonał swoich przeciwników i powiększył zajmowane terytoria. Dążąc do wyparcia Turków z Anatolii, Manuel zebrał liczną armię, która we wrześniu

1176 starła się z Turkami pod Myriokefalon. W wyniku przegranej bitwy Manuel poprosił o pokój. Strata Anatolii na korzyść Seldżuków zapoczątkowała upadek cesar­ stwa bizantyjskiego. BIZANTYJSKO-TURECKA WOJNA 1302— 1326. Osmańscy Turcy z zachodniej Azji,

wypchnięci na południe przez Mongołów wkroczyli na terytorium cesarstwa bizantyjs­ kiego. Pod wodzą Osmana I (1258-1326) Turcy w 1302 zwyciężyli Bizantyjczyków pod Nikomedią w pobliżu Bosforu. Do walki z Turkami Bizantyjczycy najęli hiszpańskich najemników z Katalonii (patrz KATALOŃSKIEJ KOMPANII NAPADY 1302-1311). Katalończycy wystąpili potem przeciw Bizantyjczykom, jednocześnie ci ostatni musieli stale walczyć z Turkami. Turcy zbudowali łańcuch twierdz i obiegli kilka miast cesarstwa, w tym Bursę i Nikomedię. Bursa poddała się po dziewię­ cioletnim oblężeniu, gdy mieszkańcy zaczęli umierać z głodu. Miasto to zostało później stolicą imperium osmańskiego. Gdy Turcy osmańscy zdobyli w 1413 Adrianopol (Edirne), przenieśli tam stolicę z Bursy. BIZANTYJSKO-TURECKA WOJNA 1329— 1338. W latach dwudziestych XIV w. za

panowania Orchana (1279-1359), syna i na­ stępcy Osmana I (1258-1326), osmańscy Turcy osiedlili się w doskonale obranym miejscu na półwyspie Gallipoli (między Morzem Egejskim a Dardanelami) i stamtąd zaczęli najeżdżać bizantyjskie terytoria w Tracji i Macedonii. Po BIZANTYJSKIEJ WOJNIE DOMOWEJ 1321-1328 cesarstwo za panowania Andronikosa II Paleologa (1296-1341) popadło w ogromne kłopoty finansowe i militarne i nie było w stanie przeciwstawić się tureckim najeźdźcom. Tur­ cy zdobyli Niceę w 1331 i Nikomedię w 1337; w 1338 opanowali zachodnią część Azji Mniejszej. Cesarz musiał zgodzić się na tureckie warunki rozejmu, potrzebny mu był bowiem sojusz z Turkami przeciw Serbom i ich ekspansjonistycznemu przy­ wódcy, Stefanowi Duszanowi (1308P-1388).

BIZANTYJSKO-TURECKA WOJNA 1359— 1399. Jan V Paleolog (1332-1391), który

przejął w 1354 tron bizantyjski po Janie VI Kantakuzenie (1292-1383), bezskutecznie szukał w sąsiednich księstwach wsparcia dla zorganizowania obrony przed napierają­ cymi Turkami osmańskimi. W 1359 Turcy, którzy zajęli już większą część ziem cesars­ twa, otoczyli Konstantynopol (Stambuł). Wojska bizantyjskie odpierały ataki Tur­ ków, a Jan V osobiście udał się w 1369 do Rzymu, by błagać o pomoc. W tym czasie Turcy kontynuowali podboje, zwyciężyli Serbów (którzy najechali cesarstwo, by za­ garnąć jego część), a potem, w 1371, opano­ wali Macedonię. W bitwie na Kosowym Polu w 1389 odnieśli decydujące zwycięstwo nad chrześcijańską armią złożoną m.in. z Serbów, Bułgarów, Bośniaków, Albańczyków. Bizantyjskie cesarstwo utraciło zna­ czną część swych terytoriów. W latach 1391-1394 Turcy oblegali Konstantynopol, jednak w 1399 ochotnicy i najemnicy z za­ chodu zmusili ich do odwrotu. BIZANTYJSKO-TURECKA WOJNA 1422. Ce­ sarz bizantyjski Jan VIII Paleolog (1391-1448), mając nadzieję, że uda mu się doprowadzić do wewnętrznych zamieszek, w imperium osmańskim namówił turec­ kiego pretendenta do odsunięcia obejmują­ cego wówczas tron Murada II (1403-1451) i przejęcia władzy. W 1421 Murad zdusił spisek. W 1422 Turcy przystąpili do ob­ lężenia Konstantynopola (Stambułu), ale mocne mury i determinacja obrońców zmu­ siły ich do odstąpienia. Być może Murad odwołał oblężenie, by wrócić do swojej stolicy i uniemożliwić przejęcie władzy następnemu pretendentowi, prawdopodob­ nie zachęcanemu przez Bizancjum. BIZANTYJSKO-TURECKA WOJNA 1453— 1461. Po utracie Konstantynopola (Stam­

bułu), zdobytego przez Turków osmańskich (pata KONSTANTYNOPOLA UPADEK 1453), Bi­ zantyjczycy usiłowali zachować resztki ce­ sarstwa. Turcy jednak bez większego trudu

zajmowali ziemie greckie i słowiańskie, na Bałkanach i w Anatolii (obecnie Turcja) i wcielali je do swojego imperium. W 1456 Turcy zdobyli w Grecji Ateny i księstwo Morci (Peloponez). W 1461 sułtan osmański Mehmed II Zdobywca (1429-1481) zmusił do poddania się Dawida Komnenosa (zm. 1462?), władcę cesarstwa trapezunckiego (cesarstwo Trebizondy) w Anatolii nad Mo­ rzem Czarnym. BLITZKRIEG 1939 (wojna błyskawiczną kampania wrześniowa w Polsce). Po zaję­ ciu Czechosłowacji w latach 1938-1939 celem agresji Niemiec hitlerowskich stała się Polska. Gorączkowe negocjacje pro­ wadzone latem 1939 przez Francuzów i Bry­ tyjczyków zakończyły się fiaskiem. O świcie 1 września 1939 dobrze wyszkolone, dosko­ nale uzbrojone, zmechanizowane wojska nie­ mieckie przekroczyły granicę Polski i szybko posuwały się w kierunku Warszawy. Niemie­ cka Luftwaffe w znacznej mierze sparaliżo­ wała słabe lotnictwo polskie, zdezorganizo­ wała główne węzły transportu kolejowego oraz drogowego. 3. Armia niemiecka zaata­ kowała od strony Prus Wschodnich, a póź­ niej sprzymierzony z Niemcami Związek Radziecki dokonał inwazji na Polskę wzdłuż jej granic wschodnich. Wiele polskich jedno­ stek wojskowych bohatersko walczyło z prze­ ciwnikiem, wojsko polskie było jednak nie­ dostatecznie uzbrojone i zbyt późno zmobili­ zowane. Francja i Wielka Brytania były bezsilne i nie mogły pomóc sprzymierzonej z nimi Polsce, mimo że wypowiedziały Nie­ mcom wojnę (patrz ŚWIATOWA WOJNA ii 1939-1945). Niemieckie dywizje pancerne szy­ bko posuwały się po równinach Polski; pol­ skie armie zostały od siebie odcięte, część z nich bez powodzenia usiłowała zebrać się pod obleganą Warszawą. Stolica poddała się 27 września 1939, a osiem dni później rozegra­ ła się ostatnia bitwa kampanii wrześniowej - bitwa pod Kockiem. Blitzkrieg trwał 35 dni. BLOOD RIYER, BITWA NAD BLOOD RIYER

1838.

Aby

uniknąć

brytyjskiego

panowania

(pata kaprów wojna szósta 1834-1835) Burowie wy wędrowali z najdalej na południe wysuniętej części Afryki na północ. Przy­ wódcy Burów, Pięt Retief (1780-1838) i Gerhardus Martinus Maritz (1797-1838) usiło­ wali uzyskać zgodę Dingaana (zm. 1840), króla Zulusów, na osiedlenie się na terenach obecnego Natalu. Na początku 1838 nie uzbrojeni negocjatorzy wpadli w zasadzkę zastawioną przez wojowników zuluskich, któ­ rzy następnie zaatakowali obóz Burów (w czasie ataków zginęło około 500 Burów, wśród nich również Retief i Maritz). Później przybyły posiłki Burów pod dowództwem Andriesa Pretoriusa (1799-1853). Burowie zawarli przymierze z bratem i rywalem Dingaana, Umpandą (zm. 1872), po czym 16 grudnia 1838 rozgromili Zulusów pod wodzą Dingaa­ na w bitwie nad rzeką Blood River. (Woda w tej rzece poczerwieniała od krwi około 3000 Zulusów poległych w walce, stąd nosi ona nazwę Blood River - Krwawa Rzeka.) Buro­ wie założyli Republikę Natalu, którą w 1843 przejęli Brytyjczycy. Patrz także BURSKO-ZULUSKA WOJNA 1838-1839.

BOADICEI POWSTANIE 60-61. Swetoniusz Paulinus (zm. po 69), rzymski gubernator Brytanii od 59, rozpoczął działania, których celem było zdobycie wyspy Mona (Anglesey, Walia), punktu oporu druidów, zmuszony był jednak wrócić do południowo-wschodniej Brytanii, ponieważ wybuchło tam powstanie pod wodzą Boadicei (Budikki), królowej ple­ mienia Iceni. Tuż przedtem, po śmierci męża Boadicei, króla Prasutagusa (zm. 60), który nie pozostawił męskiego potomka 1 przekazał swoje bogactwa córkom i rzymskiemu cesa­ rzowi Neronowi (37-68), Rzymianie dokonali aneksji królestwa Iceni (Norfolk). Powstanie rozszerzyło się na wschodnią Brytanię; po­ wstańcy spustoszyli Camulodunum (Colches­ ter), Yerulamium (St. Albans) i Londinium (Londyn). Według rzymskiego historyka Ko­ rneliusza Tacyta, nim Paulinus z legionami rzymskimi zdołał pokonać powstańców i od­ zyskać władzę, zginęło około 70 tysięcy Rzy­ mian i prorzymskich Brytów. Różne są wersje

losów Boadicei: miała się otruć, umrzeć na skutek wstrząsów psychicznych lub została zamordowana. Patrz także RZYMU PODBÓJ BRYTANH43-61. BOGOMKÓW POWSTANIE 1086-1091. Bo-

gomiłowie, członkowie religijnej sekty w Bułgarii, powiązani z paulicjanami (patrz PAULICJAŃSKA WOJNA 867-872), sprzymierzyli się z koczowniczymi plemionami tureckimi Pieczyngów oraz Połowców (Kumanów) i napadali razem na południową, bałkańską część cesarstwa bizantyjskiego. Cesarz Alek­ sy I Komnenos (1048-1118) wyprawił prze­ ciw nim wojska bizantyjskie, które w 1086 poniosły porażkę pod obecną Silistrą (Buł­ garia). Kłótnie między plemienne o łupy wojenne doprowadziły do rozpadu przy­ mierza. Aleksy przekupił bogomiłów i przy­ jął ich do swej armii, która miała walczyć z Pieczyngami (Połowcy powędrowali na północ). Po nieudanym oblężeniu Konstan­ tynopola Pieczyngowie odstąpili. W pościg ruszyły wojska bizantyjskie, które zwycię­ żyły Pieczyngów w bitwie pod Lebunion, wyparły ich na północ za Dunaj i wybiły prawie doszczętnie w 1091. BOJARÓW RZEKOMY SPISEK 1564. W okre­

sie małoletności (1533-1544) księcia Iwana IV Groźnego (1530-1584) bojarzy stali się po­ tężną siłą polityczną. Później, po koronacji na cara w 1547, Iwan, mając poparcie szlach­ ty (dworianstwa), dążył do całkowitego pod­ porządkowania sobie bojarów. Vo śmierci żony, Anastazji Romanowej (zm. 1560), wydawało się, że wszystkie demoniczne cechy charakteru Iwana ujawniły się w jego postępowaniu w stosunku do bojarów, któ­ rzy mieli go rzekomo upokarzać w dziecińs­ twie i których podejrzewał stale o spiski. Iwan bez wahania nakazywał masowe mor­ dy; zabił wielu bojarów i ich przyjaciół. Historycy oceniają, że było to przemyślane działanie, mające na celu sterroryzowanie bojarów. W 1564 zaufany dowódca i doradca cara, bojar książę Andrzej Kurbski (15287-1583) uciekł na Litwę, co było dla

Iwana dotkliwym ciosem. Pod koniec 1564 Iwan opuścił Moskwę. Car winił bojarów i duchowieństwo za niepowodzenia Rosji i zarzucił im zdradę (patrz INFLANCKIE WOJNY 1558-1583). Na prośbę delegacji moskwian złożonej z bojarów i ludzi innych stanów car zgodził się wrócić do stolicy i objąć rządy. Ale postawił pewne warunki, a mianowicie, że surowo ukarze zdrajców. Na bojarach wymógł zgodę na podział pań­ stwa na ziemszczyznę i opryczninę. Nowo utworzona formacja opryczników stanowiła gwardię cara, swego rodzaju policję poli­ tyczną. Oprycznicy otrzymywali majątki na terenie opryczniny, co miało zapewnić ich posłuszeństwo i lojalność, aby nie przeszli do opozycji. Z pomocą oddziałów oprycz­ ników Iwan stosował represje wobec boja­ rów, wielu z nich kazał zamordować, wtrącił do więzienia i skazał na zesłanie, przejmując jednocześnie ich ziemie. Patrz także „SMUTA" W ROSJI 1604-1613.

BOKSERÓW POWSTANIE 1899-1901. Tajna organizacja zawiązana w rządzie chińskim pod nazwą Stowarzyszenie „Pięść w imię Sprawiedliwości i Pokoju" (stąd Bokserzy) kierowała powstaniem wymierzonym prze­ ciwko zagranicznym misjonarzom i Chiń­ czykom, którzy przeszli na stronę chrześ­ cijan. Dla ochrony swych oblężonych pla­ cówek dyplomatycznych Wielka Brytania, Francja, Włochy, Niemcy, Rosja, Japonia i Stany Zjednoczone wysłały wojska do Pekinu i Tianjinu (Tiencinu). Cesarzowawdowa Chin Cixi (1834-1908) poparła Bokserów i wydała rozkaz zabijania wszyst­ kich cudzoziemców. Po krwawych walkach międzynarodowa ekspedycja stłumiła po­ wstanie, zdobyła Pekin i Miasto Cesarskie. Cesarzowa-wdowa uciekła z dworem na północ. Rosjanie zajęli południową Man­ dżurię (patrz ROSYJSKO-JAPOŃSKA WOJNA 1904-1905). Działania wojenne zakończyły się tzw. protokołem bokserskim podpisanym przez chińskich książąt z rodziny cesarskiej, Japonię i mocarstwa zachodnie. Chiny zo­ bowiązały się do spłaty reparacji i udzielenia

zezwolenia na działalność obcych kompanii handlowych, których administracyjne i te­ rytorialne „prawa" zostały zachowane na mocy porozumienia obcych mocarstw. Patrz także opiumowe wojny. BOLIWII WOJNA O NIEPODLEGŁOŚĆ. Patrz PERU WOJNA O NIEPODLEGŁOŚĆ 1820-1825.

BOLIWIJSKA REWOLUCJA NARODOWA 1952. Boliwijski Narodowy Ruch Rewolu­

cyjny (MNR) został zdelegalizowany w 1946. Mimo to nadal miał tysiące zwolenników, którzy domagali się reformy rolnej, sprawie­ dliwości oraz kontroli nad bogatymi kopal­ niami cyny. W wyborach prezydenckich w 1951 większość głosów zdobył kandydat MNR, Yictor Paź Estenssoro (ur. 1907), założyciel i przywódca MNR, były profesor ekonomii, przebywający na emigracji w Ar­ gentynie. Rząd utrzymywał, że Estenssoro nie uzyskał wymaganej większości, a zatem prezydent musi być wybrany przez Kongres. By przeszkodzić MNR w dojściu do władzy, ustępujący prezydent Boliwii złożył rezygna­ cję i przekazał władzę 10-osobowej juncie wojskowej, mającej wielu zdecydowanych przeciwników. Od 8 do 11 kwietnia 1952 trwały rozruchy w La Paź, administracyjnej stolicy Boliwii, i w innych miejscowościach. MNR wspierana przez uzbrojonych robotni­ ków, cywilów, chłopów i policję narodową, obaliła juntę wojskową i wezwała Yictora Paza Estenssoro do powrotu z emigracji i objęcia urzędu prezydenta. Nowy prezy­ dent spełnił swoje obietnice: znacjonalizował kopalnie cyny, podniósł płace górników, zlikwidował wielkie majątki obszarnicze i przydzielił ziemię bezrolnym Indianom. Uchwalono powszechne prawo wyborcze. Yictor Paź Estenssoro podjął bezpardonową walkę ze swoimi przeciwnikami, wielu z nich uwięził. Była to jedna z najpoważniej­ szych rewolucji w Ameryce Południowej. Boliwia „nagle zerwała kajdany niewolnict­ wa", a jej ludność, zwłaszcza indiańska, zyskała prawa cywilne i polityczne, które musiały uznać również następne rządy.

BOLIWIJSKA WOJNA PARTYZANCKA 19661967. W 1964 wojsko obaliło w Boliwii

zdyskredytowany, nacjonalistyczny rząd prezydenta Yictora Paza Estenssoro (ur. 1907) i powołało juntę, która brutalnie rozpędziła strajki górnicze w kopalniach cyny, jednocześnie zabiegając o przychyl­ ność chłopstwa. Ernesto „Che" Guevara (1928-1967), urodzony w Argentynie rewo­ lucjonista i major armii kubańskiej Fidela Castro (ur. 1926), uważał Boliwię za jedyny kraj w Ameryce Południowej, który dojrzał do rewolucji podobnej do rewolucji kubań­ skiej (pata KUBAŃSKA REWOLUCJA 1950-1959). Jesienią 1966 razem z 15 wyszkolonymi ochotnikami przybył potajemnie do Boliwii i wybrał na swą główną siedzibę Nancahuazu, w dzikim, nie zamieszkanym regionie. Napotkał niespodziewane kłopoty: skarbnik zdradził i zbiegł z 250 tysiącami dolarów, brakowało żywności, a liczne zwalczające się frakcje boliwijskiej partii komunistycz­ nej nie udzieliły oczekiwanego poparcia powstaniu „Che" Guevary. Armia boliwijska dowiedziała się o działaniach partyzantów. Zakładano, że w Boliwii wylądował duży oddział wojsk kubańskich, posłano więc kilka tysięcy żołnierzy, którzy mieli opano­ wać region. Doszło do potyczek, z których partyzanci zazwyczaj wychodzili zwycięsko. W marcu 1967 boliwijskie samoloty zbom­ bardowały tereny partyzantów, a jednostki wojskowe wyszkolone przez Amerykanów rozpoczęły działania zamykające partyzan­ tów w okrążeniu. Władze nie były pewne, kto kieruje akcjami powstańców, ponieważ z wcześniejszych informacji wynikało, że „Che" Guevara nie żyje. 26 kwietnia 1967 armia boliwijska ujęła dwóch wysłanników, Francuza i Argentyńczyka, którzy usiłowali opuścić Boliwię, by przekazać światu wia­ domość o walce oddziału Ernesto „Che" Guevary i jego planach. Wojsko posłużyło się nimi dla wzniecenia wśród Boliwijczy­ ków oburzenia przeciw „obcym najeźdź­ com". Trzy miesiące później armia przypuś­ ciła niespodziewany atak na obóz „Che" Guevary nad rzeką Morocos i odebrała

partyzantom cenny sprzęt. Dziewięciu par­ tyzantów zabito w zasadzce. Jesienią 1967 „Che" Guevara wycofywał się przez dżunglę mając tylko 16 łudzi, ścigany przez 1500 żołnierzy. 8 października 1967 specjalna jednostka wojskowa wytropiła „Che" i jego mały oddział nad brzegiem rzeki Jurna; część partyzantów zabito na miejscu. Ranny Guevara został ujęty. Zabrano go do poblis­ kiej La Higuera, gdzie następnego dnia rano został rozstrzelany. W 1997 prochy Ernesto „Che" Guevary zostały uroczyście sprowadzone do Hawany. BOLIWIJSKI PRZEWRÓT 1946. W czasie

ŚWIATOWEJ WOJNY II boliwijska cyna miała dla aliantów ogromne znaczenie. Gdy boliwijski rząd prezydenta Enrique'a Penarandy (1892-1970) wypowiedział wojnę państwom „Osi" (kwiecień 1943), grupa niezadowolonych oficerów pod wodzą puł­ kownika Gualberto Yillaroela (1907-1946), popierana przez Narodowy Ruch Rewolucyj­ ny (MNR), rząd argentyński i niemieckich agentów z Buenos Aires, przeprowadziła udany zamach stanu, zdjęła z urzędu Penarandę (21 grudnia 1943) i obwołała Yil­ laroela prezydentem. Początkowo Stany Zje­ dnoczone odmówiły uznania rządu Yillaro­ ela, uczyniły to dopiero, gdy Yillaroel przy­ rzekł współpracować z aliantami. Pod koniec wojny nastąpił spadek cen minera­ łów, wzrosła inflacja i bezrobocie. Boliwia popadła w poważne trudności ekonomiczne, które spowodowały wybuch antyrządowych rozruchów w La Paź 17-21 lipca 1946. Armia nie podjęła żadnych kroków, by powstrzymać zbuntowanych żołnierzy, ro­ botników i studentów. Yillaroela ujęto i po­ wieszono na latami przed pałacem prezy­ denckim. Powołano tymczasowy rząd libe­ ralny, który został uznany przez Stany Zjednoczone i Argentynę. BOLIWIJSKI PRZEWRÓT 1971. Aresztowanie 30 przywódców prawicowej demonstracji w Santa Gruz, w Boliwii, doprowadziło do krótkotrwałej, powszechnej rewolty (19-22

sierpnia 1971), w której chłopi, studenci, górnicy i inni zwolennicy lewicowego pre­ zydenta Juana Jose Torresa wystąpili prze­ ciwko większej części armii oraz konser­ watywnej klasie wyższej i średniej. Rząd wyjaśniał, że aresztowania miały na celu likwidację „faszystowskiego spisku", nato­ miast prawicowi rebelianci twierdzili, że walczą, by ocalić kraj przed komunistami. Rebelianci zdobyli władzę w Santa Gruz i Cochabamba, a dzień później, po przejściu lotnictwa na ich stronę, zdobyli La Paź, administracyjną stolicę Boliwii. Torres schronił się w Peru, a potem w Chile, gdzie uzyskał azyl. Utworzono koalicyjny rząd wojskowo-cywilny, na którego czele stanął uczestnik przewrotu, pułkownik Hugo Banzer Suarez (ur. 1924). BOLSZEWICKA REWOLUCJA 1917. W czasie

ŚWIATOWEJ WOJNY I niepowodzenia wojenne Rosji oraz braki w zaopatrzeniu w połączeniu z powszechnym spadkiem za­ ufania do rządu doprowadziły do obalenia caratu. Pierwsza faza rewolucji nastąpiła w marcu 1917 (patrz LUTOWA REWOLUCJA ROSYJSKA 1917). Car Mikołaj II (1868-1918) nie zdołał stłumić buntu robotników w Mos­ kwie i Piotrogrodzie (Sankt Petersburg). Duma (parlament) nie zgodziła się na samo­ rozwiązanie i powołała rząd tymczasowy z księciem Gieorgijem Lwowem (1861-1925) jako premierem. Mikołaj II abdykował. W ca­ łym kraju rady delegatów robotniczych doma­ gały się zaprzestania wojny, do czego nawoły­ wał Włodzimierz Lenin (1870-1924), przy­ wódca bolszewików. Próba zamachu stanu nie powiodła się, Lenin zbiegł, a premierem został umiarkowany socjalista Aleksandr Kiereński (1881-1970). Kiereński utracił popar­ cie. Lenin wrócił do Piotrogrodu, by w listo­ padzie (patrz PAŹDZIERNIKOWA REWOLUCJA ROSYJSKA 1917) stanąć na czele bezkrwawego zamachu stanu, którego organizatorem był Lew Trocki (1 879-1940). Bolszewicy wycofali się z udziału w I wojnie światowej i natych­ miast zajęli się umacnianiem swojej władzy. Znieśli własność prywatną, przywileje klaso­

we i dyskryminację kobiet, znacjonalizowali banki i przedsiębiorstwa przemysłowe i przy pomocy powołanej do tego tajnej policji zlikwidowali opozycję. Rozpętała się krwawa wojna domowa (patrz ROSYJSKA WOJNA DO­ MOWA I9i8-i92i). Patrz także KORNIŁOWA Pucz 1917.

BORDEAUX

UPADEK

1453.

Po

oblężeniu

Orleanu (patrz ORLEANU OBLĘŻENIE 1429) nie podpisano traktatu pokojowego, wobec czego Francja, dzięki przymierzu z Burgundią z 1435, powstaniu w angielskich posiad­ łościach we Francji i rozejmowi w latach 1444-1449, umocniła, zreorganizowała i zre­ formowała rząd i wojsko. W 1449 Francja udzieliła pomocy powstaniu w Normandii, zajęła Rouen i zadała Anglikom dotkliwe klęski pod Formigny w 1450 i Castillon w 1453. Wojsko francuskie zaczęło stosować udoskonalony proch strzelniczy i kolubryny - długie działa o większym zasięgu niż normalny luk. Anglicy, przygnębieni wyni­ kami kolejnych starć, zajęli w 1452 Bor­ deaux. Panując w całym okolicznym regio­ nie, Francuzi przystąpili do oblężenia Bor­ deaux; po kilku miesiącach miasto ponownie należało do Francji. Był to w zasadzie koniec STULETNIEJ WOJNY, choć pokoju formalnie nie zawarto. BOSFORTH FIELD, BITWA POD BOSFORTH FIELD 1485. Król Anglii Ryszard III

(1452-1485) był traktowany z nienawiścią przez stronnictwo Lancasterów; niechętni mu byli nawet niektórzy przedstawiciele Yorków (patrz DWÓCH Róż WOJNA uss-uss). Ryszard zdławił kilka przedwczesnych bun­ tów, ale Henryk Tudor (1457-1509), preten­ dent Lancasterów do tronu, uzyskał fran­ cuską pomoc i w 1485 dokonał inwazji na Anglię. 22 sierpnia 1485 stoczył z Ryszar­ dem bitwę pod Bosworth Field. Zaatakowała kawaleria Ryszarda, następnie król wezwał odwody, lecz okazało się wówczas, że ich dowódca zdradziecko zaatakował królewską armię od tyłu. Ryszard dzielnie stawał w bit­ wie, ale otrzymał cios w plecy. Gdy spadł

z konia, został zabity. Wraz ze śmiercią Ryszarda wygasła linia Plantagenetów i na­ stąpił koniec wojny Dwóch Róż. BOSTOŃSKA MASAKRA 1770. Koloniści z Bostonu (stan Massachusetts) stawili gwał­ towny opór Ustawom Townshenda, uchwa­ lonym przez parlament brytyjski, które nakładały na kolonistów nowe podatki i zmuszały ich do kwaterowania „czerwo­ nych kurtek" (wojsk brytyjskich). Wieczo­ rem 5 marca 1770 grupa dokerów i innych mieszkańców miasta zaatakowała brytyj­ skiego żołnierza stojącego na straży przed bostońską komorą celną. Wkrótce przybyło tam siedmiu żołnierzy pod komendą kapita­ na Thomasa Prestona i usiłowało rozpro­ szyć niesforny tłum. W zamieszaniu powa­ lono jednego z żołnierzy. Wojsko otrzymało rozkaz otwarcia ognia. Strzały zraniły śmier­ telnie pięciu kolonistów, w tym Crispusa Attucksa (zm. 1770), czarnego marynarza, dawnego niewolnika Żołnierze brytyjscy sta­ nęli później przed sądem oskarżeni o morder­ stwo. Preston i sześciu żołnierzy zostało uniewinnionych, dwaj pozostali zostali uzna­ ni za winnych zabójstwa, ukarani i zwolnieni ze służby. Patrz AMERYKAŃSKA REWOLUCJA 1775-1783.

BOŚNIACKO-TURECKA WOJNA 1459-1463.

W połowie XV w. Turcy osmańscy i Węgrzy walczyli o Serbię. W 1459 sułtan Mehmed II Zwycięzca (1429-1481) dokończył podboju tego terenu i zaczął interesować się położoną dalej na zachód Bośnią. W 1463 Turcy podbili Bośnię, ale nadal dochodziło w róż­ nych miejscach do walk; opór Bośniaków zgasł dopiero po WĘGIERSKO-TURECKIEJ WOJNIE 1463-1483. BOUNTY, BUNT NA BOUNTYim. Bounty, brytyjski uzbrojony transportowiec, miał popłynąć na Tahiti na Oceanie Spokojnym i dostarczyć stamtąd sadzonki drzewa chle­ bowego do Brytyjskich Indii Zachodnich, gdzie owoce chlebowca stanowiły pożywie­ nie niewolników murzyńskich. 28 kwietnia

1789 w czasie powrotnego rejsu z Tahiti większość załogi pod wodzą mata Christiana Fletchera podniosła bunt przeciwko kapita­ nowi Williamowi Blighowi (1754-1817). Bligha oraz 18 innych członków załogi spuszczono w małej łodzi na morze, zaopa­ trzywszy ich w niewielki zapas żywności; przepłynęli prawie 4000 mil i dotarli do Timoru w Holenderskich Indiach Wschod­ nich. Część buntowników pod wodzą Chris­ tiana wylądowała na wyspie Pitcairn na południowym Oceanie Spokojnym, gdzie założyli kolonię. Pozostałych buntowników później ujęto, skazano na karę więzienia lub stracono. BRABANCKIE POWSTANIE 1789-1790. Ce­ sarz Świętego Cesarstwa Rzymskiego, Jó­ zef II (1741-1790) z austriackiej dynastii Habsburgów, wprowadził w austriackich Niderlandach zasadnicze zmiany w adminis­ tracji i Kościele, wywołując tym wrzenie wśród konserwatywnych i katolickich przy­ wódców. Pod koniec 1789 księstwo Brabantu (obecnie część Belgii i Holandii) ogłosiło niepodległość. Gdy wojska austriackie wkro­ czyły do Brabantu, zostały pokonane pod Tumhout. Na początku 1790 została ratyfi­ kowana konstytucja związkowa. Jednakże przywódcy brabanccy, Henri van Noot (1731-1827) i Jean-Franęois Yonck (1743-1792), nie zdołali utrzymać jednolitego frontu (konserwatyści Noota przeciwni byli reprezentatywnej formie rządów, do której dążyli postępowi zwolennicy Yoncka; kon­ serwatyści pragnęli powrotu rządów oli­ garchicznych) i w grudniu 1790 nowy ce­ sarz Świętego Cesarstwa Rzymskiego, Le­ opold II (1747-1792), przywrócił siłą wła­ dzę Austrii w Brabancji i odwołał reformy swojego poprzednika. Było to krótkotrwałe zwycięstwo, gdyż po czterech latach Bra­ bancję zajęły wojska FRANCUSKIEJ RE­ WOLUCJI. BRASYDASA NAJAZD 424-423. Koszty pro­ wadzenia drugiej (wielkiej) PELOPONESKIEJ WOJNY zmusiły Kleona (zm. 422),

wodza Aten, do potrojenia danin płaconych przez sprzymierzeńców tego miasta-państwa (424). Olint na Półwyspie Chalcydyckim oraz inne sojusznicze miasta zbuntowały się i zwróciły do Sparty o pomoc. Król Sparty wyprawił wodza, Brasydasa (zm. 422), z wojskiem liczącym mniej niż 2000 żołnierzy (hoplici, wyzwoleni heloci i na­ jemnicy), by dokonał najazdu na Trację. Wojska jego przeszły przez Tesalię, pobiły po drodze dwie armie ateńskie i z pomocą powstańczych miast mała liczebnie armia Brasydasa zdobyła trackie Amfipolis, naj­ ważniejszą kolonię ateńską na Półwyspie Chalcydyckim. Eskadra ateńska dowodzona przez Tukidydesa spóźniła się wprawdzie z odsieczą dla Amfipolis, które domagało się posiłków, ale później Tukidydes unie­ możliwił Spartanom zdobycie pobliskiego portu Eion. Wkrótce Kleon oskarżył Tuki­ dydesa o zaniedbania i skazał go na dwu­ dziestoletnie wygnanie, a Ateńczycy pod kierownictwem Nikiasza (zm. 413) wynego­ cjowali roczny rozejm. Brasydas zagrażał jednak szlakowi dostaw zboża do Aten wiodącemu przez Hellespont (Dardanele). W 423 Kleon zaatakował Amfipolis, ale został zaskoczony przez Brasydasa i poległ w bitwie (zginął w niej również Brasydas).

wany na cesarza. Flota brazylijską zor­ ganizowana i dowodzona przez lorda Tho­ masa Cochrane'a (1775-1860), zablokowała w 1823 garnizon portugalski w Bahii. Ataki z lądu i morza zmusiły Portugalczyków do opuszczenia Bahii drogą morską. Duży kon­ wój portugalski po nieudanej próbie wyjścia na ląd w Maranhao (Sao Luis) (Cochrane zdobył port), popłynął przez Atlantyk do Portugalii. W 1824 Piotr I nadał Brazylii pierwszą konstytucję, a w 1825 Portugalia uznała niepodległość Brazylii. Patrz także ARGENTYŃSKO-BRAZYLIJSKA WOJNA i825-i82s; CHILIJSKA WOJNA o NIEPODLEGŁOŚĆ mo-ms; PERU WOJNA O NIEPODLEGŁOŚĆ 1820-1825; PORTUGALSKA WOJNA DOMOWA 1823-1824.

BRAZYLIJSKIE POWSTANIE 1893-1895. Ge­ nerał Manuel Deodoro da Fonseca (1827— 1892) kierował bezkrwawym przewrotem wojskowym (1889), który doprowadził do obalenia cesarza i ustanowienia republiki federalnej. W1891 Fonseca został wybrany na pierwszego prezydenta republiki, jednakże w tym samym roku silna opozycja przeciwko jego dyktatorskiej polityce sprawiła, że armia i marynarka dokonały niemal bezkrwawego przewrotu (Fonseca chciał ograniczyć wpływ wojska na politykę). Fonseca został zmuszony do ustąpienia na korzyść wiceprezydenta BRAZYLIJSKA WOJNA O NIEPODLEGŁOŚĆ Floriana Peixoto (1842-1895). Peixoto, rów­ 1822-1825. W czasie wojny na PÓŁWYS­ nież generał, oświadczył, że Brazylii potrzeb­ PIE IBERYJSKIM, po inwazji Napoleona ny jest wojskowy dyktator, który skończy Bonaparte (1769-1821) na Portugalię, por­ z korupcją. To zaniepokoiło marynarkę, którą tugalska rodzina królewska uciekła do Rio dowodził admirał Custodio Jose de Mello de Janeiro w Brazylii, które stało się siedzibą (1 8457-1902); we wrześniu 1893 cała maryna­ rządu portugalskiego. Król Jan VI (1769- rka pod kierunkiem Mello zbuntowała się 1826) zapoczątkował tam reformy, między przeciw rządowi i zawładnęła portem w Rio innymi zrównał status Brazylii ze statusem de Janeiro, stolicy kraju. Mello wspierał Portugalii i zniósł ograniczenia nałożone również drugi bunt, w stanie Rio Grandę do na brazylijski handel. W 1821 wrócił do Sul. Zwolennicy Mello opanowali większą Portugalii, a jako namiestnika pozostawił część południowej Brazylii, nie zdołali jednak w Brazylii najstarszego syna, Potrra zdobyć stolicy, zaatakowanej przez trzecią (1798-1834). Ponowne próby narzucenia grupę buntowników, zwolenników przywró­ Brazylii zależności od Portugalii skończyły cenia monarchii. Siły Peixoto, w tym również się w 1822 ogłoszeniem przez Potrra „Grito okręty wojenne zamówione zagranicą, z du­ de Ypiranga", w którym proklamowano żym trudem pokonały Mello (poddał się 16 niepodległość Brazylii. Piotr został korono­ kwietnia 1894) i inne grupy buntowników;

w Rio Grandę do Sul działania partyzanckie trwaiy aż do sierpnia 1895, a powstrzymała je nagła śmierć Peixoto. „Pierwszy cywilny prezydent" Brazylii, Prudente Jose de Morais Barros (1841-1902), który objął urząd przy powszechnej akceptacji społecznej, przez całą czteroletnią kadencję musiał walczyć z wpły­ wami wojskowymi w rządzie. BRAZYLIJSKI PRZEWRÓT 1930 (przewrót gauchos). Wybory prezydenckie w 1930 przypadły na okres niezadowolenia społecz­ nego, spowodowanego ogólnoświatowym wielkim kryzysem i brakiem popytu na kawę. Urzędujący prezydent Washington Luiz Pereira de Souza (1869-1957) wyzna­ czył współziomka paulistę (mieszkańca Sao Paulo) Julio Prestesa (1898-1946) na oficjal­ nego konserwatywnego kandydata na prezy­ denta. Decyzja ta stanowiła wyłom w zwycza­ jowej procedurze, według której główni poli­ tycy brazylijskich stanów Sao Paulo i Minas Gerais na zmianę wystawiali kandydatów na prezydentów. Przywódcy Minas Gerais popa­ rli w wyborach Getulio Domellesa Yargasa (1883-1954), gubernatora stanu Rio Grandę do Sul, którego mieszkańcy są nazywani gauchos (stąd nazwa przewrotu). Gdy ogło­ szono, że wygrał Prestes (marzec 1930), jego przeciwnicy ze stanów południowych posta­ nowili nie dopuścić do tego, by objął urząd. Orwaldo Aranha (1894-1960), prawny dora­ dca Yargasa, objechał dowództwa armii i uzyskał poparcie dla Vargasa. W paździer­ niku 1930 Yargas wezwał do przewrotu, obiecał przeprowadzenie reform politycz­ nych i gospodarczych, zebrał wierne mu wojska stanowe i krajowe i pojechał pocią­ giem do stolicy Brazylii, Rio de Janeiro. Nikt nie stawił oporu i w wyniku bezkrwawego przewrotu Yargas objął prezydenturę zmu­ szając Luiza Pereirę de Souza do rezygnacji, a Prestesa do szukania schronienia w brytyj­ skim przedstawicielstwie dyplomatycznym. Był to koniec starej (pierwszej) republiki. BRAZYLIJSKI PRZEWRÓT 1964. Prezydent Joao Goulart (ur. 1918), który stał na czele

rządu o orientacji lewicowej, cieszył się poparciem Związku Marynarzy Floty Han­ dlowej i Wojennej i innych związków zawo­ dowych. 25 marca 1964 około 1400 maryna­ rzy floty handlowej i wojennej zajęło budy­ nek związków zawodowych, protestując w ten sposób przeciw aresztowaniu przewod­ niczącego ich związku. Protestujący nie ustąpili, mimo interwencji ministra floty, dwa dni później ulegli oddziałom armii, zostali natychmiast ułaskawieni. Wyżsi do­ wódcy wojskowi zarzucili Goulartowi, że nie udzielił im poparcia i że podkopuje dyscyplinę. Mimo iż Goulart ostatecznie zgodził się na zbadanie okoliczności amnes­ tii buntowników, Czwarty Okręg Wojskowy podniósł bunt przeciwko prezydentowi, nie­ bawem dołączyły do niego inne okręgi. Garnizon wojskowy w Rio de Janeiro poko­ nał kilka jednostek wojskowych wiernych Goulartowi i szybko opanował miasto. Strajk generalny ogłoszony przez Powszechną Konfederację Robotników całkowicie zde­ zorganizował życie w kraju. W tych warun­ kach dokonano wojskowego zamachu stanu. Goulart zmuszony był uciekać do Urugwaju. Nowy rząd rozpoczął masowe aresztowania wśród lewicowców i ludzi podejrzanych 0 sympatię do komunistów, a później roz szerzył czystkę na członków Kongresu 1 działaczy Partii Pracy Goularta. BRETOŃSKA WOJNA SUKCESYJNA 13411365. Po bezpotomnej śmierci księcia

Bretanii, Jana III jego brat przyrodni, Jan z Montfort (zm. 1345) szukał poparcia dla swych roszczeń do tronu bretońskiego u króla Anglii Edwarda III (1312-1377), a mąż siostrzenicy Jana III, Karol z Blois - u króla Francji Filipa VI (1293-1350). Starania te stały się początkiem ważnego okresu w STULETNIEJ WOJNIE. Oba kraje - Anglia i Francja - najechały Breta­ nię, staczając w końcu 1342 bitwy pod Rennes, Nantes i Yannes. Interwencja legata nowego papieża. Klemensa VI (1291-1352), doprowadziła do tymczasowego rozejmu w Malestroit. W 1345 angielska armia po­

nownie obiegła twierdze francuskie leżące wzdłuż granicy bretońskiej, a także podjęła działania przeciw Francji na dwóch innych kierunkach. W 1347 w pobliżu La Roche— Derrien Anglicy ujęli Karola z Blois i przez dziewięć lat trzymali go w londyńskiej Tower. Walkę prowadziła nadal żona Karo­ la, Joanna z Pethievre, ale pod Mauron w 1352 Francuzi ponownie zostali pobici. Kolejne rozejmy nie położyły kresu walkom, przerwała je dopiero śmierć Karola w bitwie pod Auray w 1364. Rok później w traktacie z Guerande wszystkie strony uznały rosz­ czenia Montforta do bretońskiego tronu, a książę Jan złożył hołd królowi Francji, dzięki czemu w Bretanii zapanował spokój. BRETOŃSKIE WOJNY DOMOWE. Patrz bre

TOŃSKA WOJNA SUKCESYJNA 1341-1365. BROWNA NAPAP NA HARPERS FERRY 1859.

BRUCE'A POWSTANIE 1306-1314. Osobiste ambicje skłaniały Roberta Bruce'a (12741329) do schlebiania obu stronom podczas szkockich walk z Edwardem I (1239-1307), królem Anglii. Pod Falkirk (patrz WALLACFA BUNT 1297-1305) Bruce przyłączył się do Wallace'a, ale już w 1302 ' stał po stronie Edwarda. W 1306 Bruce zabił w pojedynku barona Johna Comyna, przywódcę opozycji anty angielskiej, sam stanął na jej czele i koronował się w Scone na króla Szkocji. Edward wkroczył do Szkocji i zwyciężył pod Methven. Bruce uciekł do Irlandii. Po powrocie Roberta w 1307 Szkoci skupili się wokół niego, zwłaszcza po tym, jak jego oddziały (uzbrojone w piki) wybiły cały oddział kawalerii angielskiej. Edward zmarł w 1307 na początku nowej kampanii. Po nieudanej kampanii w 1310 Edward II (1284-1327) na kilka lat zrezyg­ nował z podboju całej Szkocji, do czego dążył jego ojciec. W tym czasie Bruce zawarł pokój z większością Szkotów - swoich wrogów, wzmocnił wojska, zyskał uznanie króla Francji i przeciągnął na swoją stronę szkockie duchowieństwo. W 1311 zdobył Durham i Hartlepool i do 1314 odzyskał wszystkie zamki, opanowane wcześniej przez wojska angielskie, z wyjątkiem Berwick i Stirling. Ten ostatni był już oblegany w 1313 (patrz BANNOCKBURN, BITWA POD BANNOCKBURN 1313-13 H). Patrz także

Amerykański abolicjonista John Brown (1800-1859) zamierzał uzbroić niewolników i stworzyć w górach bazę, w której mogliby znaleźć schronienie zbiegli Murzyni i skąd mogliby prowadzić działalność powstańczą. Na początek Brown i 21 jego zwolenników, między innymi jego trzech synów i pięciu Murzynów, napadli w nocy 16 października 1859 na arsenał federalny w Harpers Ferry w stanie Wirginia (obecnie Wirginia Za­ SZKOCKA WOJNA chodnia). Następnego dnia oddział Browna 1314-1328. zajął miasto i zatrzymał kilku mieszkańców jako zakładników. Zamiast po zdobyciu BRYTYJSKIE WOJNY KOLONIALNE W AFRY­ dużej ilości broni wycofać się w góry, Brown i CE 1900-1915. Na przełomie XIX i XX w. jego ludzie zabarykadowali się w maszyno­ panowanie Wielkiej Brytanii na zachodnim wni arsenału i rozpoczęli walkę z milicją wybrzeżu Afryki - w Nigerii, na Złotym stanową. Z Waszyngtonu przybyła kom­ Wybrzeżu (Ghana) i w Sierra Leone - było pania piechoty morskiej USA pod dowódz­ ugruntowane, obszary te były jednak bardzo twem pułkownika Roberta E. Lee (1807— rozległe i dla wzmocnienia pozycji należało 1870); 18 października rano po krótkiej, jeszcze podporządkować tereny w głębi Jadu. ale zaciętej walce marynarze zajęli arsenał. Brytyjscy oficerowie i oddziały złożone Brown został ranny, w czasie akcji zginęło z tubylców musieli zaprowadzić pokój mię­ 17 ludzi z jego oddziału. Brown stanął dzy walczącymi plemionami, przywołać do przed sądem, został uznany za winnego porządku plemiona, które atakowały inne, zdrady i morderstwa. Powieszono go 2 grud­ żyjące spokojnie pod ochroną brytyjską, nia 1859. Patrz także POTTAWATOMIE, MASA­ i ukarać tych tubylców, którzy podejmowali KRA w POTTAW ATOMIE isse.

wyprawy dla zdobycia niewolników lub blokowali szlaki handlowe. W 1900 zbun­ towali się Aszanti w Kumasi na Złotym Wybrzeżu; przywracanie spokoju zajęło Bry­ tyjczykom osiem miesięcy. Murzyni z ple­ mienia Aro w Nigerii zostali pokonani w 1901; prowincje Bauchi, Bornu i Nassarawa w Nigerii zostały podporządkowane w 1902. W 1903 Wielka Brytania prowadziła z powodzeniem kampanie przeciwko pańs­ twom Hausa (sąsiednie muzułmańskie pań­ stwa murzyńskie) w północnej części Nigerii (podbito tereny Kano i Sokoto). Normalną praktyką było odsuwanie od władzy wodzów kłopotliwych plemion i zastępowanie ich ludźmi lojalnymi w stosunku do korony brytyjskiej. W 1914 pułk brytyjski ze Zło­ tego Wybrzeża wkroczył do sąsiedniej nie­ mieckiej kolonii Togo i w krótkim czasie przejął nad nim kontrolę (patrz ŚWIATOWA WOJNA i 1914-1918). W następnych latach francuskie i brytyjskie wojska zwyciężały w niemieckim Kamerunie i Niemieckiej Afryce Wschodniej (Tanzania). W 1906 stłumiono powstanie tubylców w Brytyjskiej Afryce Wschodniej (Kenia). Patrz także ASZANTI WOJNY; BURSKIE WOJNY; MATABELÓW WOJNA

z

ANGLIKAMI

1893;

SUDAŃSKIE

WOJNY. BRYTYJSKO-INDIAŃSKIE NAPADY 1782.

Kapitulacja Brytyjczyków w Yorktown, w stanie Wirginia, w październiku 1771 nie zakończyła walk AMERYKAŃSKIEJ RE­ WOLUCJI. Połączone grupy żołnierzy bry­ tyjskich i Indian nadal atakowały przy­ graniczne osiedla na Starym Północnym Zachodzie. 15 sierpnia 1782 około 250 Brytyjczyków i Indian dowodzonych przez amerykańskiego renegata, Simona Girty"ego (1741-1818) przeprawiło się przez rzekę Ohio i zaatakowało Bryan's Station w Ken­ tucky. Atak został odparty, a w pościg za napastnikami udało się około 200 uzbrojo­ nych amerykańskich osadników żyjących na tym pustkowiu. W pobliżu Blue Licks, w stanie Kentucky, ścigający wpadli w za­ sadzkę zastawioną przez dużą grupę Indian.

Zginęło około 70 Amerykanów. Zamieszki te skłoniły generała George'a Rogersa Clar­ ka (1752-1818) do poprowadzenia na północ ponad 1000 żołnierzy, którzy spalili kilka wiosek indiańskich i zaprowadzili spokój w tym regionie. BUCHARY 1 SAMARKANDY ZDOBYCIE PRZEZ

MONGOŁÓW 1220. W pościgu za szachem

Chorezmu po bitwie pod Chodżentem (patrz MONGOLSKO-PERSKA WOJNA PIERWSZA 121 8-

-1221) Czyngis-chan (1 167?-1227) ze swoją mongolską armią dotarł w początkach lutego 1220 do Buchary (obecnie w środkowym Uzbekistanie). Czyngis-chan obiegł miasto, w wale oblężniczym kazał pozostawić lukę, by załoga mogła się przez nią wymknąć. Rozpoczęto ostrzeliwanie miasta oraz sztur­ my, do udziału w których zmuszano jeńców. 10 lub 16 lutego miasto poddało się. Dwa­ naście dni broniła się jeszcze cytadela. Miasto zostało splądrowane i strawione przez przypadkowo zaprószony ogień; mie­ szkańców wygnano. Czyngis-chan w połowie marca dotarł do Samarkandy. Piątego dnia oblężenia część załogi wyszła z miasta i pod­ dała się. W następstwie Samarkanda skapi­ tulowała, broniła się jeszcze krótko cytadela. Miasto splądrowano, część mieszkańców wygnano. Czyngis-chan udał się w ślad za synem szacha do Bamianu (patrz BAMIANU ZBURZENIE PRZEZ MONGOŁÓW 1221). BUCKINGHAMA REWOLTA 1483. Henry

Stafford (14547-1483), drugi książę Bu­ ckingham, sprzeciwiał się planom Elżbiety Woodville (14377-1492), wdowy po Edwar­ dzie IV (1442-1483), królu Anglii, która chciała zostać regentką syna, Edwarda V (1470-1483). Buckingham poparł Protekto­ ra królestwa, Ryszarda Gloucestera (1452-1485), brata Edwarda IV, i dopo­ mógł mu objąć tron. Buckingham został hojnie wynagrodzony, mimo to zbuntował się przeciw Ryszardowi i udzielił poparcia Henrykowi Tudorowi (1457-1509) (patrz DWÓCH Róż WOJNY uss-uss). W 1483, gdy powódź udaremniła mu połączenie się z in-

nymi uczestnikami bezowocnej rewolty, Buckingham ukrywał się. Został zdradzo­ ny, ujęty, osądzony i ścięty. Zarekwirowane dobra zwrócił rodzinie Henryk VII (Hen­ ryk Tudor) w 1485. BUŁGARSKI BUNT 1040-1041. Bułgarzy pod wodzą Piotra Deliana, który podawał się za wnuka cara Samuela (zm. 1014), mając nadzieję na odzyskanie niepodległo­ ści, rozpoczęli powstanie przeciw Bizancjum (patrz BUŁGARSKO-BIZANTYJSKA WOJNA 981-

-ioi8). W 1040 Deliana obwołano w Bel­ gradzie carem, a niebawem jako współwładca przyłączył się do niego książę Alusianos, syn cara Aarona. Bułgarzy obiegli bizantyj­ skie miasto Tessaloniki (Saloniki), zostali jednak odparci i zmuszeni do odstąpienia. Wśród przywódców bułgarskiego powstania doszło do zatargów, w wyniku których Alusianos zwabił w zasadzkę Deliana i ośle­ pił go. Wkrótce potem powstanie się zała­ mało. Patrz również MANIAKES A BUNT 1043. BUŁGARSKO-BIZANTYJSKA WOJNA 755772. Wojna wybuchłą gdy Bułgarzy zażą­ dali daniny za twierdze bizantyjskie zbudo­ wane w bułgarskiej Tracji. W czasie najazdu Bułgarów na cesarstwo bizantyjskie wojska cesarza Konstantyna V (718-775) w 755 pobiły Bułgarów w Tracji. Bizantyjczycy zwyciężyli następnie w 759 pod Marcellae i w 763 pod Anchialos. W 767 Bułgarzy zawarli porozumienie pokojowe, które prze­ trwało pięć lat. Gdy w 772 Bizantyjczycy dowiedzieli się o bułgarskich przygotowa­ niach do najazdu, uprzedzili ich i znowu odnieśli zwycięstwo. Telec (731-764), wódz bułgarski, który został chanem w 771, wal­ czył z Bizancjum jeszcze przez trzy lata, aż do śmierci Konstantyna w 775, po czym Bułgarzy poprosili o pokój.

Mimo utraty terytorium chan Kardam, władca bułgarski, zmusił w 792 cesarzową bizantyjską Irenę (752-803) do wznowienia opłat rocznych przekazywanych Bułgarom. BUŁGARSKO-BIZANTYJSKA WOJNA 809— 817. W 809 cesarz Nicefor I (zm. 811) podjął wyprawę do Bułgarii i zdobył Pliskę, stolicę. Kram, chan Bułgarów (zm. 814), kilkakrotnie proponował pokój, ale Nicefor odrzucał propozycje. W 811 na przełęczy Yirbica (góry Bałkanu) Bułgarzy zaatako­ wali w nocy i rozbili wojska bizantyjskie; sam Nicefor zginął w walce. Później, z po­ wodu trudności spowodowanych częstymi zmianami władców i walką z Karolem Wiel­ kim (742P-814), który prowadził wojnę z imperium bizantyjskim w latach 803-810, Bizancjum ponosiło klęski w walce z Buł­ garami. Michał I, władca bizantyjski w la­ tach 811-813, przegrał z Bułgarami bitwę pod Wersinika w 813, w której Leon Ar­ meński (zm. 820), bizantyjski generał, zdra­ dził cesarza i wycofał swoich azjatyckich żołnierzy z pola bitwy. Leon dokonał prze­ wrotu pałacowego i zasiadł na tronie jako Leon V. W 817 pod Mesembrią Leon zwy­ ciężył Bułgarów i zmusił ich do przyjęcia 30-letniego pokoju. Patrz także FRANKOŃSKO-BIZANTYJSKA WOJNA 803-810.

BUŁGARSKO-BIZANTYJSKA WOJNA 889— 897. W 894 za panowania cara Symeona (zm. 927) Bułgarzy zwyciężyli Bizantyjczyków, ale ci w odwecie za klęskę swej armii nakłonili Madziarów, lud węgierski, do zaatakowania Bułgarów w 895. Symeon sprzymierzył się z Pieczyngami, koczow­ niczym plemieniem zamieszkującym połu­ dniowe tereny obecnej Ukrainy, i zwyciężył Madziarów w BUŁGARSKO-MADZIARSKIEJ WOJNIE 895. Symeon wrócił na­ stępnie na południe, gdzie w 896 odniósł BUŁGARSKO-BIZANTYJSKA WOJNA 780— decydujące zwycięstwo nad wojskami bizan­ tyjskimi, co doprowadziło do zawarcia po­ 783. W 780 cesarstwo bizantyjskie kon­ tynuowało rozpoczęty 30 lat wcześniej podbój koju w rok później. Bizantyjczycy zgodzili Bułgarii. W wyniku walk granica bułgarsko- się płacić Symeonowi coroczną daninę. Woj­ na, która rozpoczęła się w 889 od sporu bizantyjska została przesunięta na północ.

0 prawa handlowe, przekształciła się ze strony Symeona w dążenie do rozbicia imperium bizantyjskiego i stworzenia na jego gruzach imperium bułgarskiego. BUŁGARSKO-BIZANTYJSKA WOJNA 913— 927. Car bułgarski Symeon (zm. 927) dążył

do podboju Bizancjum. W 913 podszedł pod Konstantynopol, stolicę Bizancjum, jednakże po zapewnieniu sobie daniny wy­ cofał się bez walki. W wyniku przewrotu pałacowego na tronie Bizancjum zasiadła cesarzowa Zofia (Zoe) (906-920). Symeon zdawał sobie sprawę, że Bizancjum można zająć tylko siłą, przeto w 914 rozpoczął ofensywę i zajął Macedonię, Adrianopol 1 Albanię. Symeon zdobył większą część Półwyspu Bałkańskiego, a w 918 najechał Grecję i Tesalię. W ciągu następnych pięciu lat Symeon czterokrotnie stał pod murami Konstantynopola, ale za każdym razem wycofywał się, gdyż nie mógł zdobyć miasta bez wsparcia silnej floty. Wojna zakończyła się po śmierci Symeona w 927. BUŁGARSKO-BIZANTYJSKA WOJNA 9811018. W 979 wojska bułgarskie cara Sa­

muela (zm. 1014) dokonały inwazji na Tessalię we wschodniej Grecji i zajęły Larisę i Dyrrachium. Za panowania Bazylego II (ok. 958-1025) Bizantyjczycy dokonali na­ jazdu na Bułgarię, ale Bułgarzy pod wodzą cara Samuela pobili ich w 981 w pobliżu Sofii. Samuel, wykorzystując okres zamętu w cesarstwie bizantyjskim, zaczął rozszerzać swoją władzę na Bułgarię wschodnią, a także poza jej obszar. W 996 Bułgarzy podjęli wyprawę w głąb Grecji. W drodze powrotnej zostali rozbici całkowicie nad rzeką Spercheios (w okolicach Lamii). W 1003 Bazyli odzyskał Grecję i Macedonię. Rozpoczął podbój Bułgarii, ale wojna toczyła się do 1009 ze zmiennym szczęściem. W 1014 armia Bazylego rozbiła wojska Samuela pod Strumicą; do niewoli dostało się około 15 tysięcy żołnierzy bułgarskich. Prawie wszys­ cy zostali oślepieni i odesłani do Samuela, który zmarł wstrząśnięty widokiem swoich

okaleczonych żołnierzy. Bazyli, zwany odtąd Bułgarobójcą, prowadził dalej systematyczny podbój Bułgarii. Zahamowała go w latach 1016-1018 wojna podjazdowa prowadzona przez chana Jana Władysława. Gdy poległ on w 1018, opór bułgarski załamał się. BUŁGARSKO-BIZANTYJSKA WOJNA 12611265. Bułgaria pozostawała pod panowa­

niem cesarstwa bizantyjskiego od około 1018 do 1185, wówczas powstanie zmusiło Bizancjum do uznania niepodległości Buł­ garii. Dążąc do ponownego podboju Buł­ garii, w 1261 Bizancjum rozpoczęło wojnę i zdobyło bułgarskie porty Anchialos i Mesembrię. W 1265 bizantyjski cesarz Mi­ chał VIII (1224-1282) podbił Bułgarię aż poza Haemus (góry Bałkan). Wracając z wy­ prawy, Michał wpadł w zasadzkę i dostał się w ręce Bułgarów, którzy zmusili go do złożenia obietnicy zwrotu dwóch portów zdobytych przez niego w 1261. Michał nigdy nie zwrócił portów; Bułgarzy w nadziei, że uda się im je odzyskać, najechali w 1272 Bizancjum, jednakże nie uzyskali powodze­ nia i w końcu zrezygnowali ze swoich roszczeń. BUŁGARSKO-MADZIARSKA WOJNA 895. Po

wyprawie tureckojęzycznych Bułgarów na cesarstwo bizantyjskie Bizantyjczycy nakło­ nili Madziarów do najazdu Bułgarów (patrz BUŁGARSKO-BIZANTYJSKA WOJNA 889-897). Ma­ dziarzy pod dowództwem Arpada (ok. 849-907) zostali pobici przez Bułgarów dowodzonych przez cara Symeona (zm. 927) oraz Połowców i Pieczyngów. Wyparci ze swych pierwotnych obszarów w pobliżu Morza Czarnego, Madziarowie przenieśli się w dolinę Dunaju, gdzie zajęli tereny zamieszkane przedtem przez Słowian, i ut­ worzyli tu państwo. BURGUNDZKO-FRANCUSKIE WOJNY. Patrz FRANCU SKO-BURGUNDZKIE WOJNY, BURGUNDZKO-FRANKOŃSKA WOJNA 500.

W 500 toczyła się bratobójcza walka o wła­

dzę nad królestwem Burgundii między kró­ lem Gundobadem (zm. 516) a jego bratem Godegizilem (zm. 500). Chlodwig (ok. 466511), król Franków, przyszedł z pomocą Godegizilowi; jego wojsko odniosło zwy­ cięstwo nad Burgundami Gundobada w bit­ wie pod Ouche. W Awinionie Gundobad wytrzymał oblężenie Chlodwiga, a później zawarł z nim pokój. Godegizil został zwy­ ciężony wcześniej; zginął z rąk Gundobada w bitwie pod stolicą Burgundii, Yienne.

czerwca 1339 stoczono bitwę pod tym mias­ tem. Szwajcarska piechota (uzbrojona w piki i luki) zaatakowała i rozbiła piechotę Bur­ gundów, po czym odparła silny kontratak jazdy (21 czerwca 1339). Burgundowie mu­ sieli się wycofać, wojsko szwajcarskie uka­ zało dobitnie swe zalety. Na trwałe ugrun­ towało się przewodnictwo Berna w Związku Wieczystym, który przekształcił się z czasem w obecną Szwajcarię. Patrz także AUSTRIACKO-SZWAJCARSKA WOJNA 1385-1388.

BURGUNDZKO-FRANKOŃSKA WOJNA 523-- BURGUNDZKO-SZWAJCARSKA WOJNA 1474534. Frankońskie królestwo Chlodwiga (ok. 1477. Zabory Karola Śmiałego, księcia Bur­

466-511) podzielone zostało między jego czterech synów: Teodoryka I (zm. 534), Chlodomira (zm. 524), Childeberta (zm. 558) i Chlotara I (zm. 561). Wszyscy czterej dążyli do powiększenia swoich terytoriów. W 523 wkroczyli do Burgundii, gdzie ujęli i zamor­ dowali króla Burgundii, Zygmunta (zm. 524). Po śmierci Chlodomira w 524 Chlotar i Childebert zajęli jego ziemie i zamordowali jego dzieci. W tym samym roku burgundzkie wojska pod wodzą Godomara (zm. 532), brata Zygmunta, zwyciężyły Franków w bitwie pod Yererance i zmusiły do wycofania się. Burgundia pozostała niepodległa do 532, kiedy to Frankowie dokonali powtórnego najazdu. Godomar został zabity, a w 534 królestwo Burgundii było już w rękach Chlotara i Chil­ deberta, którzy sprawowali nad nim wspólne rządy (udział Teodoryka skończył się wraz z jego śmiercią w 534). Ze śmiercią Godomara wygasła burgundzka dynastia królewska. BURGUNDZKO-SZWAJCARSKA WOJNA 1339. Na początku XIV w. szwajcarskie

Berno, wolne miasto Świętego Cesarstwa Rzymskiego, stopniowo powiększało swoje terytorium opanowując sąsiednie obszary. Dążąc do zahamowania ekspansji Berna, Burgundowie (w sile ok. 15 tysięcy ludzi piechoty i jazdy) dokonali najazdu i rozpo­ częli oblężenie Laupen, miasta podległego Bernu. Z pomocą Bernu przyszły trzy kan­ tony szwajcarskie (Uri, Schwyz i Unterwal­ den). Wyruszono na odsiecz Laupen. 21

gundii (1433-1477) wzbudziły obawy Szwaj­ carii. Pod wpływem króla Francji Ludwika XI (1423-1483) w lutym 1476 cały szwajcar­ ski garnizon w Granson, który się wcześniej poddał, z rozkazu Karola został wymordowa­ ny. Szwajcarzy rozbili Burgundów pod Gran­ son 2 marca 1476 i pod Morat 2 czerwca 1476. 5 stycznia 1477 Karol na czele odtworzonej armii burgundzkiej stawił pod Nancy czoło Szwajcarom. Szwajcarzy rozbili ją. Karol zginął w czasie odwrotu. Wielkie czworoboki pikinierów szwajcarskich (batalie) odpierały ataki jazdy, ich natarcia przełamywały szyki przeciwnika, sprawnie manewrowały na polu bitwy oskrzydlając nieprzyjaciela. Patrz także FRANCUSKO-BURGUNDZKIE

WOJNY

HM-HÓS,

1467-1477.

BURÓW POWSTANIE 1914-1915. W 1914 Związek Południowej Afryki ustanowiony przez Wielką Brytanię w 1910 przyłączył się do sprzymierzonych i przystąpi} do ŚWIATOWEJ WOJNY I. Premier Związku, Louis Botha (1826-1919), rozpoczął przy­ gotowania do inwazji na sąsiednią kolonię, Niemiecką Afrykę Południowo-Zachodnią (Namibia), przeciw czemu wielu Burów, jego zwolenników, zgłosiło ostry sprzeciw; Burowie bowiem faworyzowali Niemców i niechętnie odnosili się do Brytyjczyków (patrz BURSKIE WOJNY). Wybuchło powsta­ nie, którym kierowali trzej dowódcy armii; do końca 1914 w Wolnym Państwie Orania i Transwalu pod bronią było już 12 tysięcy

powstańców. Botha nie zawahał się przed podjęciem walki z powstańcami, mimo że burscy powstańcy w niedalekiej przeszłości byli jego kolegami. W akcji pizeciw powstań­ com wspomógł Bothę Jan Smuts (1870-1950) dawny burski generał. Botha dowodził osobi­ ście dwiema kampaniami; w październiku pokonał powstańców w Transwalu, a w grud­ niu w Wolnym Państwie Orania. W lutym 1915 została pokonana ostatnia grupa po­ wstańców. Botha okazał powstańcom i ich przywódcom wyjątkowe względy, a w 1917 zwolnił wszystkich więźniów. BURSKA WOJNA PIERWSZA 1880-1881.

(powstanie w Transwalu). Niechęć Burów do Wielkiej Brytanii, wywołana aneksją Trans­ walu (niepodległego państwa burskiego) do­ konaną przez Brytyjczyków w 1877, doprowa­ dziła ostatecznie do wybuchu wojny w końcu 1880. Burowie chwycili za broń i proklamo­ wali nową republikę - Republikę Południo­ woafrykańską obejmującą terytorium Trans­ walu. Pod dowództwem prezydenta S. J. Paula Krugera (1825-1904) i generała Pięta Joberta (1831-1900) Burowie dwukrotnie - pod Laing's Nek i Ingogo - odparli wojska brytyjskie, a 27 lutego 1881 odnieśli zwycięst­ wo pod Majuba Hill. Na mocy podpisanej w Pretorii konwencji Republika Południowo­ afrykańska zyskała samodzielność w spra­ wach wewnętrznych, ale Brytyjczycy zacho­ wali niejasno określoną „zwierzchność" nad tym regionem. Druga wojna burska wielka 1899-1902. (wojna południowoafrykańska). Odkrycie w 1886 dużych i bogatych złóż złota w południowym Transwalu (obecnym Witwatersrand) spowodowało napływ cudzo­ ziemców (głównie Brytyjczyków) i zaostrzyło napięcia między Burami i Brytyjczykami. W 1895 JAMESONA NAJAZD, który miał wywołać powstanie przeciwko Burom, pogor­ szył stosunki. W końcu w październiku 1899, gdy woj ska chroniące brytyj skie kopalnie nie zastosowały się do ultimatum Burów doma­ gaj ących się ich wycofania, Republika Połu­ dniowoafrykańska (Transwal) i sprzymierzo­ ne z nią Wolne Państwo Orania wypowie­

działy wojnę Wielkiej Brytami. Dobrze wypo­ sażone wojska burskie dowodzone przez Jouberta, Pięta Cronjego (18407-1911), Loui­ sa Bothę (1862-1919), Jacobusa H. De La Reya (1847-1914) i innych uzyskały pierwsze sukcesy zdobywając Kimberly, Mafeking i Ladysmith. (Zwycięstwo Cronjego w bitwie pod Magersfontein 10-11 grudnia 1899 uda­ remniło Brytyjczykom pod dowództwem Paula S. Methuena [1845-1932] przerwanie oblę­ żenia Kimberly, a zwycięstwo Bothy w bitwie pod Colenso 15 grudnia 1899 zmusiło Brytyj­ czyków pod wodzą Redversa H. Bullera [1857-1915] do odstąpienia i poddania Lady­ smith.) W 1900 z odsiecią przybyły wojska brytyjskie pod dowództwem feldmarszałka lorda Fredericka Robertsa (1832-1914) i ge­ nerała lorda Horatio Kitchenera (1850-1916). Roberts wkroczył do Wolnego Państwa Ora­ nia, 13 marca 1900 zdobył stolicę, Bloemfon­ tein, i w krótkim czasie zajął cały kraj. Brytyjczycy zaatakowali następnie Transwal, w maju i czerwcu zdobyli Johannesburg i Pretorię, co zakończyło regularne działania wojenne. Gdy Wielka Brytania formalnie zaanektowała państwa burskie, Roberts uznał, że wojna się skończyła i powrócił do kraju, ale wojska lorda Kitchenera jeszcze ponad dwa lata prowadziły zacięte walki, nim pokonały oddziały partyzantów, dowodzone przez gene­ rałów burskich - Jana Smutsa (1870-1950), Christiaana De Weta (1 854-1922), Bothę i De La Reya. Kitchener pokrył kraj siecią strażnic wojskowych i umieścił w obozach koncentra­ cyjnych kobiety i dzieci, co obniżyło morale Burów. Systematyczne działania wojskowe Brytyjczyków doprowadziły do pokonania partyzantów. Burowie uznali w traktacie z Yereeniging z 31 maja 1902 zwierzchnictwo Wielkiej Brytanii w zamian za duże odszko­ dowanie i inne ustępstwa. BURSKO-ZULUSKA WOJNA 1838-1839.

Wielki trek, czyli wędrówka do Transwalu burskich hodowców bydła, którzy pragnęli ujść spod panowania brytyjskiego w Afryce Południowej, doprowadziła do konfliktu między Europejczykami a plemieniem Zu-

lusów. Jedna z grup wędrowców prowadzona przez Pięta Retiefa (1780-1838) poprosiła króla Zulusów, Dingaana (zm. 1840) o przy­ dział ziemi. Dingaan zgodził się pod warun­ kiem, że Retief odzyska bydło, które królowi ukradł jego rywal. Retief sprowadził bydło, ale Dingaan ziemi nie przydzielił, zdradziec­ ko napadł na Burów i wybił całą grupę (6 lutego 1838). Zulusi zaatakowali potem burską osadę Weenen („miejsce płaczu") w Natalu i zamordowali 282 osoby - męż­ czyzn, kobiety i dzieci. W kwietniu 1838 Burowie zebrali wojsko i zaatakowali Zulu­ sów. Wciągnięci w zasadzkę, Burowie z tru­ dem przedarli się i uratowali, ponosząc duże straty. W tym samym czasie nadciągnęły ze wschodu wojska brytyjskie, które również wpadły w pułapkę i zostały otoczone przez 7000 Zulusów. Brytyjczycy odparli trzy ataki wroga, ale czwarty atak rozbił siły brytyjskie na dwie części. Jedna połowa usiłowała wycofać się, idąc wzdłuż rzeki Tugela, wy­ rwać udało się jednak niewielu. Druga część wojsk została szczelnie otoczona; Zulusi przypuszczali nieustanne ataki dopóty, do­ póki nie zabili wszystkich żołnierzy brytyj­ skich. Burowie zebrali następną armię i za­ proponowali Dingaanowi negocjacje pokojo­ we, ale król zamiast negocjacji wyprawił przeciw nim 10-tysięczne wojska. 16 grudnia 1838 w bitwie nad BLOOD RIYER używa­ jący broni palnej Burowie zdziesiątkowali wojowników zuluskich Dingaana; pozostali przy życiu wycofali się. W rok później brat Dingaana. Umpanda (zm. 1872), zawiązał spisek w celu zdobycia zuluskiego tronu; jego poplecznicy wezwali na pomoc białych, którzy skwapliwie jej udzielili. Wspólnie stawili czoło wojskom Dingaana i pokonali je; Dingaan uciekł na północ i został później zamordowany. Po pokonaniu Dingaana biali przejęli władzę nad Natalem. BURUNDYJSKA WOJNA DOMOWA 1972.

Kilka wieków temu Tutsi, wojowniczy ho­ dowcy bydła, podbili we wschodniej Afryce Hutu, którzy zajmowali się uprawą ziemi. Tutsi stali się arystokratyczną mniejszością

sprawującą rządy i utrzymywali nad Hutu feudalną zwierzchność. Gdy Belgia uznała w 1962 niepodległość Burundi, ustanowiono w tym kraju monarchię Tutsi. Wśród elity Tutsi wybuchła walka o władzę; w 1966 w następstwie przewrotu wojskowego mwami (król) został pozbawiony tronu, prokla­ mowano republikę, ale Tutsi pozostali u władzy. W 1970 dyskryminowani Hutu podjęli nieudaną próbę przejęcia władzy; w czasie powstania zabili wielu Tutsi. Po stłumieniu buntu większość przywódców Hutu została stracona. W kwietniu 1972 rząd zdławił próbę odzyskania władzy podjętą przez mwami (który został zabity), później w całym Burundi wybuchło zbrojne powstanie Hutu, którzy zaciekle atakowali Tutsi. W odwecie rząd - dążąc do stłumienia powstania - zabił około 100 tysięcy Hutu. Zwycięscy Tutsi, którzy stracili około 10 tysięcy ludzi, w ciągu kilku miesięcy całko­ wicie opanowali sytuację. W 1973 walki wybuchły na nowo; tysiące Hutu uciekło do sąsiedniego Zairu, Ruandy i Tanzanii. Patrz także RUANDYJSKAWOJNADOMOWA1959-1961. BUSHIRIEGO POWSTANIE 1888-1890. Bu-

shiri bin Salim (zm. 1889) wzniecił po­ wstanie mieszkaj ącch na wybrzeżu arab­ skich handlarzy niewolników przeciwko bezwzględnym kolonizatorom niemieckim w Niemieckiej Afryce Wschodniej (obecnie część Tanzanii). W 1888 Hermann von Wissmann (1853-1905), znany badacz Afiyki, został mianowany komisarzem Afiyki Wschodniej; jego zadaniem było stłumienie powstania. Wissmann przybył do Niemiec­ kiej Afryki Wschodniej na początku 1889 wraz z 600 sudańskimi żołnierzami i przez cały rok toczył potyczki ze zbuntowanymi Arabami. W grudniu 1899 żołnierze Wissmanna zdobyli Bagamoyo, ośrodek oporu powstańców. Bushiri ujęto i powieszono. Gdy Wissmann przywracał porządek w kra­ ju, Niemcy i Brytyjczycy utrzymywali blo­ kadę wybrzeża, uniemożliwiając w ten spo­ sób handel niewolnikami i import broni. Do 1890 powstanie całkowicie stłumiono.

c CABOCHE'A BUNT 1413. Simon Lecoustellier, rzeźnik, znany także jako Simon Caboche, przewodził wojowniczej grupie fran­ cuskich rzemieślników, którzy zbuntowali się przeciwko korupcji w administracji pań­ stwowej. Sprzymierzeni z Janem bez Trwogi (1371-1419), księciem Burgundii, tak zwani cabochiens zdobyli w Paryżu Bastylię, twierdzę królewską służącą za więzie­ nie, i zmusili króla Karola VI do uchwale­ nia ordonnance cabochienne, rozporządze­ nia wprowadzającego radykalne reformy. Rozruchy wywołały niezadowolenie parys­ kiej klasy średniej, co umożliwiło Karolowi (1391-1465), księciu orleańskiemu, zgnie­ cenie buntu i odwołanie reform. Patrz także

poniesione we Francji. Buntownicy pląd­ rowali i wzniecali pożary, aż wreszcie 6 lipca 1450 londyńczycy zmusili ich do opusz­ czenia miasta. Większość powstańców sko­ rzystała z amnestii uchwalonej przez rząd i zaniechała dalszych działań, ale Cade walczył nadal; ujęto go, gdy został śmiertel­ nie ranny. Powstanie przyczyniło się do obniżenia autorytetu króla i umożliwiło Ryszardowi powrót z Irlandii, gdzie prze­ bywał w czasie wygnania. Patrz także dwóchRóż wojny 1455-1485. CAMBRAI, WOJNA LIGI W CAMBRAI. Patrz

LIGI Z CAMBRAI WOJNA isos-isio.

ARMANIACKO-BURGUNDZKA WOJNA DOMOWA CAMP GRANT, MASAKRA W CAMP GRANT 1411-1413.

CADE'A BUNT 1450. Bunt Cade'a z końca

STULETNIEJ WOJNY ilustruje wpływ, jaki wywarła ta wojna na społeczeństwo angielskie. John lub Jack Cade (zm. 1450) przyjął nazwisko John Mortimer i głosił, że jest kuzynem Ryszarda (1411-1460), księcia Yorku. Cade stanął na czele dobrze zor­ ganizowanego powstania drobnych właści­ cieli ziemskich domagających się obniżenia podatków i cen, zwolnienia kilku ministrów króla Henryka VI (1421-1471), położenia kresu przekupstwu i żądających powrotu z wygnania Ryszarda, rywala Henryka. Ar­ mia Cade'a, składająca się głównie z miesz­ kańców Kentu i Sussex, pokonała armię królewską 18 czerwca 1450 pod Sevenoaks i na krótki czas zajęła Londyn, gdzie stra­ cono znienawidzonego królewskiego lorda skarbnika, obwinianego o wszystkie klęski

1871. 30 kwietnia 1871 około 150-osobowa grupa białych i nienawidzących Apaczów Indian Papagów wkradła się nocą do Camp Grant w południowej Arizonie i zabiła 108 członków plemienia Arawajpów należącego do szczepu Apaczów, które dążyło do zawar­ cia pokoju z białymi osadnikami. Zabójcy uprowadzili 29 dzieci, które zostały później sprzedane w Meksyku. Władze aresztowały prowodyrów masakry, ale wkrótce ich zwol­ niono. Masakra wywarła wpływ na politykę prowadzoną przez prezydenta Stanów Zjed­ noczonych Ulyssesa S. Granta (1822-1885), której celem było zamknięcie Apaczów w re­ zerwatach indiańskich, gdzie można byłoby „wdrażać ich do cywilizacji". Masakra w Camp Grant była początkiem APACZÓW WOJNY 1871-1873. CASTRO wolucja

REWOLUCJA.

1956-1959.

Patrz

kubańska

re­

CAYITE, POWSTANIE W CAYITE 1872.

20 stycznia 1872 około 200 żołnierzy filipiń­ skich służących w armii hiszpańskiej na Filipinach zbuntowało się w forcie San Felipe w Cavite, prowincji na południe od Manili. Bunt stłumiono błyskawicznie, a buntowników surowo ukarano. Reakcyjny gubernator hiszpański Filipin wykorzystał powstanie jako pretekst do zgniecenia ro­ dzącego się ruchu na rzecz niepodległości Filipin. Pod fałszywym oskarżeniem 0 udział w powstaniu zaaresztował wielu intelektualistów i innych ludzi, którzy do magali się reform. Aresztowano, postawiono przed sądem i uznano za winnych zdrady trzech księży katolickich. Ich śmierć uczy niła z nich bohaterów walczących o uwol nienie Filipin spod władzy hiszpańskiej. CEJLOŃSKA REWOLTA 1971. W 1948 Cejlon

(Sri Lanka) uzyskał niepodległość i status członka brytyjskiej Wspólnoty Narodów. Stałe tarcia między Syngalezami, przeważa­ jącą grupą narodowościową, wyznania bud­ dyjskiego, a Tamilami wyznającymi hin­ duizm oraz trudności gospodarcze i spory między partiami politycznymi doprowadziły do zamordowania w 1959 syngaleskiego premiera Cejlonu, S.W.R.D. Bandaranaike (1899-1959) z Cejlońskiej Partii Wolności (CPW). Wdowa po nim, Sirimavo Bandara­ naike (ur. 1916), została przywódczynią CPW, a później (1960) premierem skrajnie lewicowego rządu sprzyjającego Syngalezom. W opozycji do tego rządu znalazły się partie zarówno lewicowe, jak i prawicowe. W wy­ niku wyborów w 1965 na czele rządu stanął umiarkowany, prozachodni socjalista, ale w 1970 władzę przejęła znowu pani Ban­ daranaike i powołała nowy, koalicyjny rząd CPW i marksistowskich partii socjalistycz­ nych. Opozycja ze strony skrajnej lewicy oraz marksistowskiego Zjednoczonego Frontu Ludowego (ZFL) zniecierpliwiona wolnym tempem przeprowadzanych przez rząd reform społecznych, podjęła próbę przejęcia władzy w stolicy kraju, Colombo lw innych miastach (kwiecień - maj 1971).

Rząd uzyskał pomoc wojskową Związku Radzieckiego, Indii, Pakistanu i Wielkiej Brytanii; stłumiono rewoltę najpierw w mia­ stach, a do połowy czerwca także w okoli­ cach rolniczych i w dżungli. W 1972 Siri­ mavo Bandaranaike proklamowała repub­ likę; przyjęto nową konstytucję oraz nową nazwę kraju - Sri Lanka (w języku syngaleskim: „wspaniały kraj"). Jednakże kon­ flikt między mniejszością a większością narodową pozostał nadal nie rozwiązany. CELTYBERYJSKIE WOJNY 154-133 p.n.e.

Wojska rzymskie dokonujące podboju Pół­ wyspu Pirenejskiego (Hiszpania i Portuga­ lia) prowadziły okrutne, krwawe i długie wojny z plemionami celtyckimi zamiesz­ kującymi górzystą Celtyberię (północna część środkowej Hiszpanii). Celtyberowie budowali na wzgórzach ogromne warownie, których skutecznie bronili, zasłynęli tym zwłaszcza mieszkańcy Numancji (patrz NuMANTYJSKA WOJNA 137-133 p.n.e.). Luzytanie

- związek wojowniczych ludów celtyckich zamieszkujących obecną Portugalię środ­ kową i zachodnią Hiszpanię - długo stawiali opór Rzymianom. Celtyberowie zostali zwy­ ciężeni dopiero w 151, a Luzytanie w 150. Korzystając z prowadzonej przez Rzymian trzeciej PUNICKIEJ WOJNY, plemiona te wznieciły w 147 powstanie i zadały Rzy­ mianom ciężkie straty. Wiriatus (zm. 139), wódz Luzy tanów, walczył przez osiem lat (pata LUZYTANÓW WOJNA 154-139 p.n.e.). Wie­ lu Celtyberów zwyciężyły w latach 143-141 legiony rzymskie Kwintusza Ceciliusza Metellusa (zm. 115), ale część z nich stawiała nadal opór; Numancja do 133. CHACO, WOJNA O CHACO 1932-1935.

Grań Chaco, inaczej Chaco Boreal, to pust­ kowie o powierzchni około 260 tysięcy km2, położone na zachód od rzeki Paragwaj i na północ od rzeki Pilcomayo. Przynależność terytorialna Grań Chaco jest przedmiotem sporu między Boliwią i Paragwajem od ok. 1825. Boliwia, która utraciła wybrzeże na rzecz Chile (patrz WOJNA o SALETRĘ is?9-

-1884), pokładała nadzieję, że przez Grań Chaco oraz rzeki Paragwaj i Parane prowa­ dzić będzie droga transportu ropy naftowej do Atlantyku. W tym czasie przypuszczano, że w Grań Chaco znajdują się złoża ropy. Gdy wojska wraz z kolonistami z Boliwii wkroczyły na teren Grań Chaco, doszło do starć między nimi a mieszkającymi tam Paragwajeżykami. W 1928 wojska obu państw atakowały się wzajemnie, jednak do otwartej wojny jeszcze nie doszło, a konfe­ rencja krajów Ameryki usiłowała doprowa­ dzić do zakończenia sporu na drodze arbit­ rażu. Próby okazały się bezowocne. Drobne starcia trwały do 1932, kiedy to Paragwaj rozpoczął ofensywę, a później - 10 maja 1933 - formalnie wypowiedział wojnę Boli­ wii. Liczniejsza i lepiej uzbrojona armia boliwijska, wyszkolona i początkowo dowo­ dzona przez niemieckiego generała, Hansa von Kundla (1869-1939), zdobyła umocnie­ nia paragwajskie w środkowym Grań Chaco, w tym strategiczny punkt - Fortin Boąueron (15 czerwca 1932). Później Paragwaj, który traktował tę wojnę jak obronę ojczys­ tego kraju, przeprowadził mobilizację i przy­ gotował ofensywę kierowaną przez pułkow­ nika Jose Felixa Estigarribię (1888-1940). Pod jego dowództwem wojska paragwajskie zaczęły odnosić zwycięstwa; odbito Fortin Boąueron oraz inne twierdze, a w 1934 Paragwajczycy zdobyli większą część Grań Chaco. Naczelnym dowódcą wojsk boliwij­ skich został na miejsce Kundla generał Enriąue Penaranda (1892-1970). 17 listopa­ da 1934 Estigarribia zdobył najważniejszą twierdzę boliwijską, Ballivian, a na początku 1935 wkroczył do wschodniej Boliwii, skąd wyparła go kontrofensywa boliwijska. Dzięki staraniom Stanów Zjednoczonych i pięciu państw południowoamerykańskich oba zmę­ czone wojną państwa zawarły rozejm (12 czerwca 1935), a później podpisały w Buenos Aires układ pokojowy (21 lipca 1938). Parag­ waj uzyskał większą część Grań Chaco, a Boliwia - dostęp do Atlantyku przez rzeki Paragwaj i Parane oraz możliwość korzysta­ nia z wolnego portu Puerto Casado.

CHAMORRO PRZEWRÓT. Patrz N1KARAGUA-

ŃSKA WOJNA DOMOWA 1925-1933. CHARLES FORD, MASAKRA POD CHARLES FORD. Patrz BANNOKÓW WOJNA 1878.

CHERRY YALLEY, MASAKRA W CHERRY VAL­ LEY 1778. W czasie AMERYKAŃSKIEJ

REWOLUCJI Amerykanie chcieli wywrzeć presję na Indian z plemienia Irokezów, sprzy­ mierzeńców Brytyjczyków. Amerykańskie wojska kolonialne zburzyły dwie wioski Iro­ kezów na granicy stanu Nowy Jork. W odwe­ cie około 500 Irokezów, prowadzonych przez wodza Josepha Branta (1742-1807), oraz około 200 żołnierzy lojalistów pod dowództ­ wem kapitana Waltera N. Butlera (zm. 1781) zaatakowało 11 listopada 1778 ufortyfikowa­ ne miasto Cherry Yalley, w stanie Nowy Jork. Miasto doszczętnie spalono, około 50 obroń­ ców zabito (w tym 20 żołnierzy i pułkownika Ichaboda Aldena [1739-17781, który z 200 żołnierzami z Siódmej Kontynentalnej Dywi­ zji Massachusetts stacjonował w Cherry Yal­ ley). 70 mieszkańców miasta zostało rannych i wziętych do niewoli. Patrz także MINISINK, MASAKRA w MINISINK 1779; WYOMING VALLEY, MASAKRA w WYOMING YALLEY 1778. CHEYY CHASE, KLĘSKA ANGLIKÓW POD CHEYY CHASE 1388. Między baronami, od­

powiedzialnymi za obronę granicy szkocko-angielskiej, często dochodziło do walk. W 1388 Szkoci odnieśli zwycięstwo pod Chevy Chase, czyli Otterburn (nazwa szkoc­ ka), w Northumberlandii. Wojska angielskie pod dowództwem Henry'ego „Hotspura" (Raptusa) Percy'ego (1366-1403) miały przewagę liczebną nad wojskami szkockimi w stosunku 3 do 1, ale Szkoci pod dowódz­ twem hrabiów Douglasa i Moraya, zaatako­ wali z bliska. Anglicy nie mogli więc użyć łuków, gdyż obawiali się, że w zapadającym zmierzchu mogliby razić swoich. Douglas poległ, ale jego zwolennicy nie załamali się, dokonali rzezi 2000 uciekających Anglików. Percy dostał się do niewoli, z której go potem wykupiono.

CHILE

WOJNA

Z

KONFEDERACJĄ

PERU-

WIAŃSKO-BOLIWIJSKĄ. Patrz PERUWIAŃSKO-BOLIWIJSKIEJ FEDERACJI WOJNA 1836-

1839. CHILUSKA WOJNA DOMOWA 1829-1830.

Po obaleniu w 1823 chilijskiego dyktatora Bernardo O'Higginsa (1778-1842) Chile prze­ żyło okres niesłychanego zamętu. Konser­ watywni, bogaci posiadacze ziemscy i ducho­ wieństwo zawiązali przymierze, aby przeciw­ stawić się liberałom rekrutującym się przede wszystkim z klas niższych. Liberałowie po­ pierali lokalną autonomię, reformy rolne i og­ raniczenie władzy kościelnej. Ogłoszenie li­ beralnej konstytucji w 1828 spowodowało kryzys, w wyniku którego w 1829 wybuchła wojna domowa. Konserwatyści poparli gene­ rała Joaąuina Prieto (1786-1854), dowódcę największego garnizonu wojskowego znajdu­ jącego się w Concepción; wojskami liberałów dowodził generał Ramon Freire (1787-1851). 17 kwietnia 1830 obie armie spotkały się w bitwie pod Lircay, w której decydujące zwycięstwo odnieśli konserwatyści. Prieto został prezydentem; jednym z ministrów gabinetu mianował Diego Portalesa (1793-1837), który później został dyktatorem rządu konserwatywnego. Patrz także PERUWI AŃ SKO-BOLI WIJ SKIEJ FEDERACJI WOJNA

1836-1839.

CHILUSKA WOJNA DOMOWA 1891 W 1886 na prezydenta Chile wybrano liberała Jose Manuela Balmacedę (1840-1891), który po­ pierał roboty publiczne, usprawnił opiekę lekarską i szkolnictwo publiczne. W 1890 opozycja w Kongresie wystąpiła przeciw jego reformom i odrzuciła proponowany budżet. Na początku 1891 Balmaceda oświadczył, że będzie sprawował rządy bez Kongresu; w od­ powiedzi Kongres zdymisjonował go i mia­ nował prezydentem tymczasowym oficera ma­ rynarki Jorge Montta (1845-1922). Marynarka wojenna opowiedziała się po stronie Kon­ gresu, ale armia nie wypowiedziała posłuszeń­ stwa prezydentowi, który w stolicy Santiago sprawował rządy dyktatorskie. W sierpniu 1891 flota wysadziła na brzeg w pobliżu

Yalparaiso 9000 żołnierzy Kongresu. Część wojsk Balmacedy, liczących 10 tysięcy ludzi, nie chciała walczyć, co pozwoliło drugiej stronie na zajęcie miasta. Wkrótce wojska Kongresu zajęły również Santiago. Usunięty z urzędu Balmaceda uzyskał azyl w poselstwie Argentyny w Santiago, a gdy jego kadencja dobiegła końca, 19 września 1891 popełnił samobójstwo. CHILIJSKA WOJNA O NIEPODLEGŁOŚĆ 1810-1818. Gdy wiadomość o detronizacji

króla Hiszpanii, Ferdynanda VII (17841833), przez Napoleona (1769-1821) (patrz PÓŁWYSPU IBERYJSKIEGO WOJNA isos-isw) do­ tarła do Chile, obalono hiszpańskiego guber­ natora, a władzę przejęła junta. Junta wpraw­ dzie oficjalnie zadeklarowała wierność Fer­ dynandowi, ale usuwała kolonialnych admi­ nistratorów i otworzyła porty chilijskie dla zagranicznych statków handlowych. W latach 1811-1814 jednością rewolucyjnego ruchu w Chile wstrząsały gwałtowne spory między zwolennikami radykała Jose Miguela Carrery (1785-1821) a zwolennikami umiarkowanego Bernardo O'Higginsa (1778-1842). W 1814 umożliwiły one hiszpańskiej armii królewskiej pokonanie rewolucjonistów w bitwie pod fencagua i przywrócenie w Santiago władzy królewskiej. O'Higgins i Carrera połączyli swe wojska z siłami Jose San Martina (1778-1850), który w Mendozie (w zachodniej Argentynie) od trzech lat szkolił armię mającą wyzwolić Peru (via Chile) (patrz PERU WOJNA o NIEPODLEGŁOŚĆ isio-ms). San Martin wkró­ tce usunął Carrerę za podżeganie do buntu. Na początku 1817 około 5000 żołnierzy pod dowództwem San Martina po raz pierwszy w historii przekroczyło Andy i 12 lutego 1817 pokonało Hiszpanów w bitwie pod Chacabuco. San Martin zajął Santiago, a rok później proklamował niepodległość Chile. Ostateczną klęskę armia San Martina zadała wojskom królewskim 5 kwietnia 1818 w bitwie nad rzeką Maipo, co zagwarantowało niepodleg­ łość Chile. Mała flota chilijska pod dowództ­ wem lorda Thomasa Cochrane'a (1775-1860), utalentowanego oficera brytyjskiego, pokonała

Hiszpanię na wybrzeżu chilijskim i na morzu. W latach 1818-1820 Cochrane skutecznie ostrzeliwał hiszpańskie forty i zdobył wiele okrętów wojennych. Patrz także ARGENTYNY WOJNA o NIEPODLEGŁOŚĆ isoe-isie. CHILIJSKI PRZEWRÓT 1973. W 1970 na pre­ zydenta Chile wybrano Salvadora Allende Gossensa (1908-1973), zaprzysięgłego mark­ sistę, który deklarował, że chce wprowadzić socjalizm w ramach demokratycznego ustroju. Pierwszym jego zadaniem była reforma gos­ podarki; zaczął od zamrożenia cen i podwyżki płac. Później upaństwowił kopalnie miedzi należące do USA i kilka gałęzi przemysłu ciężkiego, rozparcelował również wielkie plan­ tacje i rozdzielił ziemie chłopom. Działania te wzbudziły protest wielu państw, a w Chile - sprzeciw klasy średniej i wyższej oraz partii prawicowych. Stan gospodarki pogorszył się, zaczęło brakować żywności, strajki spowodo­ wały spadek produkcji, brakowało zagranicz­ nych kredytów, nastąpił wzrost inflacji; walki uliczne, sabotaż i kłótnie w Kongresie stały się codziennym zjawiskiem. Dwumiesięczny strajk właścicieli środków transportu samo­ chodowego, którzy nie chcieli dopuścić do nacjonalizacji, sparaliżował państwo. Kraj znalazł się na krawędzi wojny domowej. 11 września 1973 siły zbrojne przeprowadziły zamach stanu; obaliły rząd i zdobyły pałac prezydencki w Santiago. Allende prawdopo­ dobnie popełnił samobójstwo w czasie ataku na pałac. Według niektórych źródeł Centralna Agencja Wywiadowcza USA pomagała w uk­ ładaniu planu i finansowaniu zamachu stanu. Rządy w Chile przejęła czteroosobowa junta z generałem Augusto Pinochetem Ugarte (ur. 1915) na czele. CHINDITÓW WOJNA. PatTZ BIRMAŃSKA KAM­

(405 i 407) Nam Viet, znajdujący się pod panowaniem Chin. W 413 wyprawił się na północną część Jih-nan, lecz z wyprawy nie wrócił. W 431 król Czarnów Yang Mah II (402-447?) na czele flotylli (ponad 100 okrętów) przeprowadził łupieżczą wyprawę wzdłuż wybrzeża Jih-nan w opanowanym przez Chińczyków Tonkinie (północna część Wietnamu). Jednakże podczas nie­ obecności króla Chińczycy w odwecie obie­ gli Chu-su; ostatecznie musieli przerwać oblężenie z powodu złej pogody. Walczące w Tonkinie wojska Yang Maha bezskutecz­ nie usiłowały uzyskać pomoc żołnierzy Funan. Sporadyczne potyczki ciągnęły się do 446, kiedy to nowy gubernator Tonkinu przerwał toczące się negocjacje i rozpoczął oblężenie Chu-su. W zdobytym mieście w jego ręce dostały się ogromne łupy; jego wojska ruszyły dalej, zdobyły i splądrowały stolicę Czarnów w pobliżu Hue, zagarnęły dużą ilość złota i zawładnęły całym pań­ stwem Czampa. CHIN I PAŃSTWA CZAMÓW WOJNA 605.

Anarchia w Chinach i słabość rządzącej tam dynastii Sui skłoniły króla Czarnów Sambhuwarmana (zm. 629) do zrzucenia zależności od Chin. Jednak gdy zaczęła mu grozić walka z wychodzącymi z kryzysu Chinami, od 595 znowu zaczął płacić Chi­ nom daninę. Wojska chińskie dowodzone przez generała Liu Fanga zgniotły powsta­ nie w prowincjach Tonkin i Annam, pozo­ stających pod panowaniem Chin, i ruszyły na południe. Pokonały armię Sambhuwar­ mana, zdobyły Chu-su i złupiły stolicę Czarnów w Tra-kieu (605). Po wycofaniu się Chińczyków Sambhuwarman objął po­ nownie władzę i poprosił cesarza Chin, Yang Guanga (zm. 618) o przebaczenie.

PANIA 1943-1945. CHIN WOJNA /KITANAMI 979-1004. Ki-

CHIN 1 PAŃSTWA CZAMÓW WOJNA 431-446. Król Czampy (królestwo w obecnym

Wietnamie środkowym) Fan Huta (zm. ok. 414) wykorzystał okazję, jaką stwarzał zamęt w Chinach po upadku dynastii Jin i najechał

tanowie należeli do plemion mongolskich, które w połowie X w. zamieszkiwały większą część północno-wschodnich Chin, sięgając na południu po Żółtą Rzekę (Huang-ho). Rządziła nimi dynastia Liao, co oznacza

„żelazo". W 979 Tai Tsung, następca Czao Kuang-jin (zm. 976), założyciela dynastii Sung w Chinach (960), usiłował odebrać Kitanom prowincje Hopei i Szansi. Pierw­ sza próba zdobycia stolicy Kitanów, Pekinu, nie powiodła się, ale siedem lat później Chińczykom udało się odzyskać północną część Szansi i część południowej Hopei. Wojna trwała jeszcze za panowania trzeciego cesarza Sung, jednak Chińczycy stopniowo odzyskiwali dawne ziemie. W końcu w trak­ tacie pokojowym w Szanjuan w 1004 Kitanowie zgodzili się opuścić południową część Hopei w zamian za północne rejony Szansi i roczną daninę w wysokości 100 tysięcy uncji srebra i 20 tysięcy zwojów jedwabiu. Patrz DŻURDŻENÓW MONGOLSKICH PODBÓJ PAŃSTWALIAO 1114-1122.

CHIN WOJNA Z NANCZAO 751 -774. Teren obecnego Junanu i południowego Syczuanu w południowej części Chin zamieszkiwali Tajowie, znani w VIII w. jako Szanowie, którzy uznawali zwierzchność Chin. Około 733 książę Szanów zdobył władzę nad sąsie­ dnim terytorium i ogłosił się królem Nanczao („południowe księstwo"). Cesarz po­ twierdził ten tytuł, ale król nadal płacił mu daninę. Jego następca zrzucił zwierzchność Chin. Wojska cesarskie bezskutecznie usi­ łowały pozbawić go tronu; nie zdołały go jednak pokonać i w 774 cesarz chiński uznał niepodległość Nanczao. 20 lat później państwo Nanczao zawarło przymierze z Chi­ nami skierowane przeciw Tybetowi (patrz CHIŃSKO-TYBETAŃSKA WOJNA 753-821). CHIN WOJNA Z TANGUTAMI PIERWSZA

CHIN WOJNA Z KOXINGĄ 1646-1662.

Czeng Cz'eng Hung, znany lepiej jako Koxinga (1623-1662), popierał dynastię Ming w walce z najazdami Mandżurów. Był on bezlitosnym piratem grasującym wzdłuż południowego wybrzeża Chin i wokół tam­ tejszych wysp. Założył kilka baz, z których wypływała jego korsarska flota, by grabić statki i przybrzeżne miasta. Opanował zna­ czne tereny na lądzie. W 1659 spróbował zdobyć Nankin, ale mu się to nie powiodło. Zdesperowani Mandżurowie (dynastia King) przesiedlili mieszkańców wybrzeża i umieścili ich na strzeżonym terenie odda­ lonym ok. 17-30 km od brzegu, po czym zburzyli ich domy i zniszczyli pola, aby pozbawić Koxingę oraz jego ludzi żywności i innych środków do życia. Z pomocą Holendrów wojska mandżurskie zburzyły przybrzeżne warownie piratów. W odwecie Koxinga w 1661 dokonał inwazji na Formo­ zę (Tajwan), która była wówczas pod jurys­ dykcją Holendrów, i po długim oblężeniu, w którym brały udział setki pirackich stat­ ków, zdobył obsadzony przez Holendrów Fort Zelanda. Po śmierci Koxingi jego syn i wnuk panowali na wyspie aż do 1683, później wyspa została częścią Chin. Patrz także MANDŻURSKI PODBÓJ CHIN leis-ieso.

990-1003. Gdy Chińczycy walczyli z Kitanami (patrz CHIN WOJNA z KITANAMI 9791004), na północnym wschodzie Tanguci grupa po części koczowniczych ludów zamieszkujących tereny położone na północ od Chińskiego Muru - zrzucili zwierzch­ nictwo Chin i utworzyli niepodległe króles­ two, nazwane później Si Sia, czyli Zachod­ nie Sia. Kitanowie uznali nowe królestwo, a Chińczycy wkrótce pogodzili się z nieza­ leżnością tego państwa; w tym okresie woleli nie walczyć z wojowniczymi sąsiadami z pó­ łnocy. Druga wojna Chin z Tangutami 1040-1043. Tanguci (Si Sia) najechali tery­ toria Chin położone przy ich południowej granicy. Mieli zamiar podbić całe Chiny. Jednak planu tej kampanii nie udało się zrealizować. Chcąc uniknąć najazdów, cesarz chiński zgodził się płacić władcy Si Sia roczną daninę w srebrze, jedwabiu i her­ bacie, podobnie jak płacił Kitanom. Nastał długi okres pokoju; w tym czasie Tanguci i Kitanowie przyswajali sobie chiński styl życia i kulturę. CHIN

WOJNA

Z

TURKAMI

WSCHODNIMI

629-630. W 618, gdy dynastię Sui zastąpiła

dynastia Tang, obecną Mongolię Wewnętrz­ ną zamieszkiwali wschodni lub inaczej pół­

nocni Turcy. Turcy udzielili azylu wdowie i wnukowi ostatniego cesarza i przez dzie­ sięć lat wywoływali niepokoje na północnej granicy Chin. T'ai Zong (597-649), ener­ giczny i utalentowany cesarz chiński, świa­ domy był tego, jakie zagrożenie stwarzają ich najazdy, posłał emisariuszy, by wzniecali powstania plemion, które niechętnie pod­ porządkowywały się Hiele (Kat il-chan), tureckiemu kaganowi (królowi). W 628 wy­ buchła rewolta, a w rok później Tai Zong wysłał na północ armię, by wsparła pow­ stańców. Hiele został w czasie bitwy wzięty do niewoli, ale gdy znalazł się w stolicy Chin, cesarz potraktował go bardzo łas­ kawie. Podobnie odniósł się do zwyciężo­ nych wojsk tureckich, wielu żołnierzy przy­ jął do chińskiej armii.

Mandżurów za obcych i nienawidziło ich tak samo, jak nienawidziło i bało się cudzo­ ziemców, którzy zdobyli władzę nad portami i otrzymywali koncesje na budowę linii kolejowych, dróg i kopalń. Przez całą pier­ wszą dekadę XX w. dochodziło w Chinach do niepokojów i zamieszek, wszędzie po­ wstawały stowarzyszenia rewolucyjne. Nowe szkoły publiczne i prywatne kształciły stu­ dentów; podejmowano działania na rzecz polepszenia warunków życia ludności. Z po­ mocą przychodzili Chińczycy mieszkający za granicą, którzy finansowali reformy i ruch oporu. Słaby cesarz mandżurski usiłował kilkakrotnie wcielić w życie refor­ my, były one jednak szybko odwoływane przez cesarzową wdowę, która nie potrafiła właściwie ocenić sytuacji w kraju. 8 paź­ dziernika 1911 eksplozja w mieście Hankou CHIN WOJNA Z TURKAMI ZACHODNIMI naprowadziła na ślad grupy rewolucyjnej; PIERWSZA 641-648. Cesarz chiński T'ai jej przywódcy zostali szybko aresztowani Zong (597-649) zastosował tę samą taktykę i straceni. Żołnierze w Wuchang (część przeciw Turkom zachodnim co przeciw Wuhanu), po drugiej stronie rzeki Jangcy, wschodnim (patrz CHIN WOJNA z TURKAMI naprzeciw Hankou, wiedzieli o spisku tej WSCHODNIMI 629-630): mianowicie podburzał grupy i bojąc się oskarżeń, 10 października rywalizujące plemiona i wymuszał posłu­ 1911 wszczęli bunt, splądrowali rezydencję szeństwo na ich wodzach. Słynna kawaleria gubernatora, opanowali miasto i ogłosili T’ai Zonga wyparła Turków na zachód powstanie przeciw Mandżurom. Wydarzenia z opanowanych przez nich terenów w gó­ te, znane jako „podwójna dziesiątka", zaini­ rach Azji Środkowej. Przed śmiercią cjowały wybuch podobnych powstań w ca­ w (649) cesarz zdołał podporządkować so­ łym kraju. Wkrótce w rękach powstańców bie Turków i zmusić ich do zaprzestania znalazły się wszystkie prowincje w dolinie uciążliwych napadów na karawany na pół­ rzeki Jangcy oraz południowe i północnonocnych szlakach prowadzących na zachód. zachodnie Chiny. Na terytoriach tych pow­ Druga wojna Chin z Turkami zachodnimi stańcy ogłosili republikę. Odbyło się to bez 657-659. Również i ta wojna toczyła się większego rozlewu krwi, ponieważ więk­ w stepach Azji Środkowej, głównie między szość chińskich urzędników i dowódców oddziałami koczowników a jazdą chińską. wojskowych zdawała sobie sprawę, że dni Plemiona Ujgurów, kiedyś sprzymierzone dynastii są policzone. Książę regent zwołał z Turkami, w 657 zerwały sojusz i po­ Zgromadzenie Narodowe, ciało doradcze magały Chińczykom wyprzeć Turków składające się z członków mianowanych z Chin i terenów obecnego Afganistanu i wybieranych. Zgromadzenie wybrało na poza Pamir (górzysty region w Azji Śro­ premiera Juana Szi-kai (1859-1916), który dkowej, w Tadżykistanie). niezbyt chętnie przyjął ten urząd. Juan stworzył nowoczesną armię chińską, był CHIŃSKA REWOLUCJA 1911-1912. Dynastia utalentowanym przywódcą; nie chciał wią­ zać się z Mandżurami, zależało mu przede mandżurska King panowała ponad 260 lat, wszystkim na przekształceniu Chin w silne, mimo to wielu Chińczyków uważało

nowoczesne państwo. Jego wojska odebrały rewolucjonistom kilka miast, Juan nakazał zakończyć rewolucję. W tym czasie przywód­ ca polityczny Sun Czong-szan (Jat-sen) (1866-1925), często nazywany „Ojcem Chiń­ skiej Republiki", powrócił do kraju z Ame­ ryki, gdzie wygłaszał odczyty i zbierał fun­ dusze dla rewolucji. Po powrocie ofiarowano mu urząd tymczasowego prezydenta; Sun Czong-szan objął ten urząd 1 stycznia 1912 w tymczasowej stolicy, Nankinie. Sun zdawał sobie sprawę, że nie ma poparcia wojska, a także doświadczenia w kierowaniu rządem; był przede wszystkim teoretykiem i demo­ kratycznym idealistą. Dlatego, gdy mały cesarz Xuan Tong (1906-1967) 12 lutego abdykował, kończąc tym samym panownie dynastii King, Sun złożył rezygnację. Nowo zwołane Zgromadzenie Narodowe wybrało Juana na tymczasowego prezydenta, a pół­ nocna i południowa część Chin utworzyły zjednoczoną republikę.

czce" Mao. Ruch ten, mający na celu wskrzeszenie zapału żołnierzy Armii Czer­ wonej podczas WIELKIEGO MARSZU w latach 1934-1935, wkrótce wymknął się spod kontroli. Bandy Czerwonej Gwardii niszczyły dzieła sztuki i zabytki, potępiały i prześladowały intelektualistów, paliły ksią­ żki i atakowały ludzi, których uznały za elitę lub za przeciwników Mao. Szkoły i uniwersytety zamknięto, działalność gos­ podarcza niemal ustała. Członkowie Czer­ wonej Gwardii zwalczali się wzajemnie z po­ wodu różnic ideologicznych; w większości prowincji, zwłaszcza na południu, docho­ dziło do starć zbrojnych. Później powstały nowe komitety rewolucyjne, w skład któ­ rych weszli przedstawiciele armii, bardziej odpowiedzialni członkowie Czerwonej Gwa­ rdii, chłopi i robotnicy. Komitety miały przywrócić porządek i skończyć z frakcyjnością. Gwałty i chaos zaczęły stopniowo zanikać. Wiosną 1969 otworzono szkoły, ale zajęcia na uniwersytetach zostały wznowio­ CHIŃSKA REWOLUCJA KULTURALNA 1966- ne dopiero we wrześniu 1970. Podczas re­ 1969. W połowie lat sześćdziesiątych wolucji kulturalnej wyeliminowano wiele chiński przywódca Mao Zedong (Mao Tse- istniejących od wieków różnic między bo­ tung) rozpoczął nową kampanię polityczną, gatymi i biednymi, jednakże koszty tej znaną jako Wielka Proletariacka Rewolucja kampanii oraz straty, jakie spowodowała, Kulturalna. Mao, którego władza opierała były ogromne. się na wojsku, chciał ograniczyć wpływy aparatu biurokratycznego w szkolnictwie, CHIŃSKA WOJNA DOMOWA 1398-1402. przemyśle, instytucjach rolniczych i gos­ Czu-Jian-czang (Hungwu) (1328-1398), za­ podarczych, chciał także zachęcić do kon­ łożyciel dynastii Ming, wyparł najeźdźców tynuacji rewolucji w życiu kulturalnym. mongolskich (patrz MONGOLSKO-CHIŃSKA Z hasłami kampanii Mao zwracał się przede WOJNA 1356-1368) i podniósł z upadku gos­ wszystkim do młodzieży. Władze rozdawały podarkę Chin. Miał sześciu synów, ale tron przepustki upoważniające do bezpłatnych po nim objął wnuk Huei Ti (Jianwen) przejazdów kolejowych. Setki tysięcy zapa­ (1377-1440), szesnastoletni młodzieniec, lonych młodych ludzi - mężczyzn i kobiet który od razu przystąpił do odbierania - zjechało do Pekinu, stolicy Chin, by władzy ambitnym stryjom. W ciągu roku uczestniczyć w masowych pochodach na trzech z nich zostało pozbawionych przywi­ placu Niebiańskiego Spokoju, które z try­ lejów i stało się zwykłymi obywatelami, buny odbierał Mao. Uczestnicy tej rewolucji, jeden popełnił samobójstwo, jeden udał się czerwonogwardziści prześcigali się w oka­ do klasztoru; jedynie Czu Di (1359-1424), zywaniu patriotyzmu i oddania Mao. Za­ książę Yan, stawił opór w 1398 i zdobył klejali ściany afiszami z nazwiskami wrogów władzę we wszystkich północnych prowin­ Mao i jeździli po całych Chinach propagując cjach. W 1402 pomaszerował na Nankin, prawdy zawarte w ..malej czerwonej książe­ stolicę cesarstw a, i rozpoczął jego oblężenie.

Obwarowane miasto poddało się nie stawia­ jąc większego oporu. Do sukcesu Czu Di przyczynili się częściowo zdrajcy wywodzący się z dworu cesarza. Czu Di zasiadł na tronie jako Jung Lo, trzeci cesarz dynastii Ming. Huei Ti znikł, prawdopodobnie zgi­ nął w płonącym pałacu lub zbiegł w prze­ braniu buddyjskiego mnicha. Według his­ toryków chińskich ta ostatnia możliwość jest bardziej prawdopodobna. CHIŃSKA WOJNA DOMOWA 1627-1644.

W końcowym okresie dynastii Ming uciąż­ liwe podatki, zniszczenia będące skutkiem najazdów mandżurskich (patrz MANDŻURSKI PODBÓJ CHIN i6is-i65o), rujnujące powodzie i klęski głodu oraz polityczne intrygi znacz­ nie pogorszyły sytuację milionów Chińczy­ ków i stały się powodem powstań w wielu regionach cesarstwa. Dowódcy wojskowi przyjmowali bezdomnych ludzi do swoich prywatnych armii i zagarniali ogromne te­ rytoria kraju. Jednym z najpotężniejszych wodzów był Li Tzu-cz'eng (1605-1645), który w 1637 usiłował bezskutecznie zdobyć stolicę prowincji Syczuan. Nie zrezygnował z walk - poprowadził armię do prowincji Szansi, a w 1640 - do prowincji Honan. W 1642 był już panem prowincji, a w rok później przejął władzę w Szansi i ogłosił się cesarzem. W 1644 wyruszył na czele 300 tysięcy żołnierzy do stolicy cesarstwa, Peki­ nu. Z tego miasta wyprawiono przeciw niemu dwie armie pod dowództwem rywa­ lizujących ze sobą dowódców; brak koor­ dynacji sprawił, że obie armie doznały ciężkich klęsk i powstańcy weszli triumfialnie do miasta. Ostatni cesarz z dynastii Ming powiesił się z rozpaczy, a Li na krótki czas obj ął tron. CHIŃSKA WOJNA DOMOWA 1674-1681.

Patrz

WYPRAWA 1926-1928),

ale pozostało ogromne i złożone zadanie przekształcenia Chin w nowoczesne państwo. Był to problem na lata, tymczasem w kraju szerzyło się nieza­ dowolenie, dawni gubernatorzy wojskowi usiłowali odzyskać władzę, chłopi cierpieli wskutek klęsk powodzi i głodu; gdy stłu­ miono powstanie w jednej prowincji, w dru­ giej wybuchało następne. Jednakże mar­ szałek Kuomintangu Czang Kaj-szek (1886-1975) uznał, że największymi wroga­ mi są komuniści, którzy wyparci z dużych miast znaleźli schronienie w górach Jing Gang, na południu. W latach 1930-1934 wojska Czanga pięciokrotnie usiłowały okrą­ żyć bazy rewolucyjne. Pierwsze dwie próby oraz czwarta zawiodły. Podczas trzeciej ofen­ sywy, w 1931, stoczono zaciekłą bitwę pod Goaxing, obie strony poniosły ciężkie straty. Czang uważał, że jego wojska zwyciężyły, ale Armia Czerwona nie została rozgromio­ na; po bitwie przesunęła bazy bardziej na południe. W 1933 chińscy komuniści mieli już swoje komuny w czterech innych, od­ ległych prowincjach. Piąta kampania roz­ poczęła się w październiku 1933, udział w niej wzięło 700 tysięcy żołnierzy kuomintangowskich. Tym razem wojska Kuomin­ tangu wyszkolone przez niemieckiego ge­ nerała, wyposażone w nowoczesne samoloty i artylerię zastosowały taktykę spalonej zie­ mi, by głodem zmusić przeciwnika do uleg­ łości. Wzdłuż wszystkich dróg zbudowano bunkry, umocnienia i posterunki, które nie pozwoliły komunistom na stosowanie przy­ jętej przez nich taktyki partyzanckiej; kuomintangowcy pacyfikowali wsie i zabijali chłopów. Przez rok trwała bezlitosna kam­ pania, komuniści zostali wreszcie wyparci ze swoich górskich baz na południu i roz­ poczęli długą wędrówkę do nowych siedzib (patrz WIELKI MARSZ 1934-1935).

TRZECH GUBERNATORÓW POWSTANIE

1674-1681. CHIŃSKA WOJNA DOMOWA 1930-1934.

W 1928 armie Kuomintangu (Partia Naro­ dowa) zjednoczyły Chiny (patrz PÓŁNOCNA

CHIŃSKA WOJNA DOMOWA 1945-1949.

Po klęsce Japonii w ŚWIATOWEJ WOJ­ NIE II (patrz także światowa wojna ii w chinach 1941-1945; światowa wojna n na oceanie spokojnym 1941-1945) i wyparciu jej

wojsk z Chin zarówno chińskie wojska komunistyczne z północy, jak i kuomintangowskie z południa usiłowały jak najszybciej zająć tereny okupowane wcześniej przez Japończyków. Samoloty amerykańskie prze­ transportowały tysiące żołnierzy Kuomin­ tangu do Szanghaju, Nankinu i innych dużych miast chińskich. Generał armii Sta­ nów Zjednoczonych George Marshall (1880-1959) usiłował doprowadzić do pod­ jęcia negocjacji pokojowych między obiema stronami. Wydawało się, że Mao Zedong (Mao Tse-tung) (1893-1976), przywódca komunistyczny, skłonny jest zawrzeć poro­ zumienie, ale Czang Kaj-szek (1886-1975), przywódca Kuomintangu, stanowczo nie zgadzał się na rozmowy z komunistami. Marshall ostrzegł Czanga, że brak porozu­ mienia może doprowadzić zniszczoną gos­ podarkę Chin do całkowitego załamania, ale Czang zlekceważył ostrzeżenia. Marshall zawiadomił amerykańskie władze o fiasku misji i na początku 1947 powrócił do kraju. Stany Zjednoczone wycofały również swe wojska, ale nadal udzielały Czangowi po­ mocy wojskowej i finansowej. Tymczasem na stronę komunistów przechodziły całe dywizje, skłóceni ze sobą kuomintangowscy dowódcy odmawiali podjęcia ofensywy, sza­ lejąca inflacja i korupcja w rządzie zdys­ kredytowały Kuomintang cieszący się do­ tychczas dużą popularnością W paździer­ niku 1948 roku 300 tysięcy żołnierzy Kuo­ mintangu poddało się komunistom w Mandżurii; dwa miesiące później komuni­ ści otoczyli w północnej części środkowych Chinach 66 dywizji Kuomintangu i wzięli je do niewoli (część żołnierzy zdezerterowa­ ła). W kwietniu 1949 komuniści przeprawili się przez rzekę Jangcy i skierowali się na południe. W maju zdobyli Szanghaj, w paź­ dzierniku - Kanton, a w listopadzie dawną stolicę - Czungking. W grudniu 1949 Czang wraz z całym kuomintangowskim rządem zbiegł na Tajwan (Formoza), gdzie ustano­ wił Republikę Chińską (1950). W wojnie domowej zginęły miliony Chińczyków, a miliony zubożały w wyniku szalejącej

inflacji. Amerykańska pomoc dla Kuomin­ tangu wzbudziła wśród Chińczyków na kon­ tynencie nastroje antyamerykańskie. Trium­ fujący komuniści proklamowali Chińską Republikę Ludową (1949) ze stolicą w Pe­ kinie; przewodniczącym republiki został Mao. Wkrótce stworzyli nowy ustrój społe­ czny, gospodarczy i polityczny. Patrz także CHIŃSKO-JAPOŃSKA WOJNA 1937-1945. CHIŃSKIE POWSTANIA 1865-1881. W 1865 władze zdławiły potężne powstanie, które ogarnęło znaczną część południowych Chin (patrz TAJPINGÓW POWSTANIE ISSO-ISM), mi­ mo to przez następnych 16 lat bunty, choć 0mniejszym zasięgu i bardziej rozproszone, były plagą mandżurskiej dynastii King. Największe miały miejsce w prowincjach Szansi i Gansu oraz w południowej części Sinkiangu. Różne były przyczyny powstań. Niektóre z nich były ruchami rewolucyj nymi skierowanymi przeciw dynastii man dżurskiej i podobnie jak w przeszłości or ganizowały je tajne stowarzyszenia (patrz CZERWONYCH BRWI POWSTANIE 17 n.e.; ŻÓŁ TYCH TURBANÓW POWSTANIE m-ok. 204; PIĘĆ MIAR RYŻU 190-215). Niektóre z nich wywo łała wrogość do Zachodu lub chrześcijań stw a. a ich uczestnicy przeciwni byli szero kim uprawnieniom nadawanym cudzoziem com na mocy różnych porozumień. Jeszcze inne rozruchy wzniecane były przez wałę sające się bandy, które wykorzystywały trwa jące niepokoje i dokonywały napadów na podróżnych oraz kupców na szlakach han dlowych albo wymuszały od miast okup za „ochronę". Rząd mandżurski dławił powsta nia niezależnie od przyczyn ich wybuchu 1 tracił ich przywódców. CHIŃSKI PODBÓJ NAM VIETU 111 p.n.e.

Około 500 p.n.e. chińscy kupcy zaczęli podróżować na południe, na tereny obec­ nego Wietnamu; w okresie panowania dy­ nastii Qin (221-207) w pobliżu Hanoi Chiń­ czycy zbudowali warownie. Region ten zo­ stał podbity przez chińskiego renegata, ge­ nerała Czao Tuo (Trieu Da) (zm. po 208)

i wcielony do nowego królestwa w połu­ dniowych Chinach, znanego jako królestwo Nań Yue, czyli Nam Viet (ok. 208). Za panowania potężnej dynastii Hań zaczęły się starcia między Chinami a Nam Vietem (ok. 181). Wojska Hanów dokonały najazdu na Nam Viet, w 113 dotarły do ujścia Czerwonej Rzeki, a w 111 podbiły Nam Viet. Wu Di (157-87), cesarz dynastii Hań, przyłączył królestwo do Chin. Nam Viet zostało chińską prowincją Giao Ji (później Giao Czau), podzieloną na dziewięć okręgów wojskowo-administracyjnych. Do Nam Vietu, który Chińczycy nazywali Annam („uspokojone południe") posłano niewielkie grupy chińskich wieśniaków-żołnierzy, by tam zakładali wioski i budowali forty. Póź­ niej Chińczycy wprowadzili lepiej rozwi­ nięte rolnictwo i systemy nawadniania oraz kulturę chińską. Patrz także CHIŃSKO-ANNAMSKIE WOJNY; Lv BONA POWSTANIE 541-547; TRUNG SIÓSTR POWSTANIE3943. CHIŃSKO-ANNAMSKA WOJNA 907-939.

Gdy po upadku dynastii Tang (907) w Chi­ nach zapanowała anarchia, Annam („uspo­ kojone południe" - nazwa chińska, zniena­ widzona przez mieszkańców), wówczas pro­ wincja chińska, rozpoczął walkę o niepod­ ległość. Annamczycy uzyskali już w 906 prawo wyboru własnego gubernatora (a póź­ niej wszystkich członków rządu). Walki zaczęły się od potyczek na północy z kantońskimi Chińczykami, do 931 Chińczycy zostali wyparci z Annamu. Po zamordowa­ niu annamskiego przywódcy przez zbun­ towanego oficera, Ngo Quyena (897-944), zięć zamordowanego podburzył możnowładców i wieśniaków przeciw zabójcy, a ten zwrócił się o pomoc do Chin. Ngo zabił mordercę i stawił czoło wojskom chińskim nad rzeką Bach Dang w Annamie. Ngo, doskonały taktyk, kazał wbić w dno rzeki żelazne ostrza, niewidoczne w czasie przy­ pływu. Chińskie okręty wpłynęły w górę rzeki, a kiedy nastąpił odpływ i woda opad­ ła, statki osiadły na ostrzach i znalazły się w pułapce. Annamczycy odnieśli zwycięst­

wo, a ich kraj odzyskał niepodległość. Ngo został władcą Annamu, rozciągającego się od chińskich wzgórz w prowincji Junan do 17. równoleżnika na południu (teren pół­ nocnego Wietnamu).

CHIŃSKO-ANNAMSKA WOJNA 1057-1061.

Chińskie wojska zaatakowały niepodległe państwo Viet Dai (północna część Wiet­ namu), które Chińczycy pogardliwie nazy­ wali Annam („uspokojone południe"). Woj­ ska obrońców zatrzymały Chińczyków u uj­ ścia Czerwonej Rzeki. Wojna trwała cztery lata, ostatecznie wyparto Chińczyków z ob­ szarów Viet Dai. W czasie toczącej się wojny sąsiadujący Czarnowie i Khmerowie naje­ chali Viet Dai, aby powiększyć swoje tery­ toria. W 1061 Wietnamczycy (Annamczycy) wyprawili się na południe, wkroczyli do państwa Czampa i przesunęli granicę do 17. równoleżnika. Wietnamscy żołnierze, wieś­ niacy w czasach spokoju, zasiedlili zajęte wybrzeże i wyparli pozostałych tam jeszcze Czarnów. Patrz WIETNAMCZYKÓW i CZAMÓW WOJNA 1000-1014. CHIŃSKO-ANNAMSKA WOJNA 1075-1079.

Chińska dynastia Sung dążyła do zabez­ pieczenia granicy z Viet Dai, czyli Annamem (północna część Wietnamu). Chiń­ czycy, sprzymierzeni z Czamami i Khmerami, zaatakowali niepodległe państwo Viet Dai, przeżywające pod rządami dynastii Ly okres rozkwitu. Wietnamczycy (Annamczy­ cy) ponieśli klęskę i władcy Ly zrzekli się pięciu przygranicznych prowincji na rzecz Chin, w zamian Chińczycy wycofali się z Viet Dai. Później, na mocy traktatu z 1084, prowincje te wróciły do Viet Dai, wytyczono granicę. Patrz także WIETNAMSKO-CHIŃSKIE WOJNY. CHIŃSKO-BIRMAŃSKIE

WOJNY.

Patrz

MAŃSKO-CHIŃSKIE WOJNY.

CHIŃSKO-BIRMAŃSKIE WOJNY. Patrz BIK MAŃSKO-CHIŃSKIE WOJNY.

B1K

CHIŃSKO-FRANCUSKA WOJNA 1883-1885.

Od początku lat sześćdziesiątych XIX w. Francuzi powoli rozszerzali strefę wpływów w Kochinchinie (południowy Wietnam), Annamie (środkowy Wietnam) i Kambodży. Regiony te wchodziły nominalnie w skład cesarstwa chińskiego. W 1882 król Annamu zwrócił się do Chin, by pomogły mu w po­ wstrzymaniu Francuzów wdzierających się do jego królestwa. W kwietniu następnego roku francuskie wojska zdobyły Hanoi, główne miasto Tonkinu (północny Wiet­ nam), który znajdował się pod władzą An­ namu. Parę miesięcy później król Annamu zmuszony był podpisać układ, na mocy którego Annam stał się francuskim protek­ toratem. Wówczas Chiny wysłały żołnierzy, by wesprzeć miejscowe siły zbrojne w wal­ kach z wojskami francuskimi. Równocześnie w 1884 flota francuska wpłynęła do chiń­ skiego portu Fuczou (Minhow) i zniszczyła okręty nieprzyjaciela oraz fortyfikacje lądo­ we. Chińskie twierdze na Formozie (Taj­ wan) odpierały ataki francuskie aż do 1885, wreszcie się poddały. W Tonkinie, po po­ czątkowym powodzeniu, Francuzi ponieśli poważną porażkę i musieli wycofać się z tego regionu. Żadna ze stron nie chciała dalej prowadzić tej nie wypowiedzianej formalnie wojny; 9 czerwca 1885 w Tientsinie obie strony podpisały traktat pokojowy. Chiny uznały francuskie porozumienie z Annamem i wycofały wojska z Tonkinu; Francja zwróciła Chinom okupowaną Formozę i le­ żące w pobliżu Peskadory. Patrz także FRAN­ CUSKA WOJNA w INDOCHINACH 1882-1883. CHIŃSKO-INDYJSKA WOJNA 648-649.

W 641 nawiązano przyjacielskie stosunki dyplomatyczne między dworem chińskim a indyjskim królestwem Kanaudź. W 647 chiński cesarz Tai Zong (597-649) wyprawił poselstwo z wizytą do indyjskiego króla. Po przybyciu Chińczycy przekonali się, że król nie żyje, a tron objął uzurpator, Ardżun. Nowy władca przywłaszczył sobie podarunki i chciał zabić wszystkich członków posel­ stwa. Ambasadorowi i jednemu z jego towa­

rzyszy udało się zbiec, dostali się do Nepalu i tam zebrali znaczną armię, którą wzmoc­ niła jeszcze jazda chińska. Ambasador Wang Xuanze wyprawił się do Kanaudź, obiegł stolicę, a potem zdobył ją szturmem, wziął do niewoli uzurpatora i zabrał go w kajdanach do stolicy chińskiej Cz'angan (Xian). CHIŃSKO-INOYJSKI SPÓR GRANICZNY 1959-1962. Od odzyskania niepodległości

Indie twierdzą, że obowiązuje granica pań­ stwowa wytyczona przez Wielką Brytanię, jednak Chiny stoją na stanowisku, że gra­ nica ustalona przez mocarstwo imperiali­ styczne jest nieważna i powinna być przed­ miotem negocjacji. Obszar sporny leży na płaskowyżu Aksaj-Chin wzdłuż linii McMahona w Granicznej Agencji Północno-Zachodniej; Indie uważają, że jest to część Ladakh we wschodnim Kaszmirze. Pod koniec lat pięćdziesiątych Chińczycy zbudowali drogę biegnącą przez płaskowyż Aksaj-Chin do zachodniego Tybetu. Indie dowiedziały się o niej dopiero w 1959, gdy wojska wysłane na ten teren stwier­ dziły, że są tam już żołnierze chińscy. Doszło do poważnych walk. Próby roz­ wiązania konfliktu na drodze negocjacji nie zakończyły się sukcesem. W 1962 rząd indyjski rozkazał swoim wojskom, by prze­ kroczyły linię graniczną terenu zajętego przez Chińczyków. Chiny zaprotestowały i po odmowie Indii powrotu na swoją stronę armia chińska przypuściła atak. Po ciężkich porażkach Hindusi wycofali się. Chińczycy ogłosili zawieszenie broni i cof­ nęli się kilkanaście kilometrów za linię ustaloną 7 listopada 1959. CHIŃSKO-JAPOŃSKA WOJNA 1894-1895.

W czerwcu 1894 w Korei południowej wy­ buchło powstanie przeciw rządowi i monar­ chii kierowane przez Stowarzyszenie Tonghak. Rząd pośpiesznie zwrócił się do Chin i Japonii (rywalizujących o wpływy w Korei) o pomoc w zdławieniu powstania. Do Korei przybyły wojska chińskie i japońskie, po

stłumieniu powstania nie opuściły jednak tego kraju. W lipcu 1894 Japończycy zaata­ kowali pałac w Seulu, ujęli rodzinę królew­ ską i powołali nowy rząd, który natychmiast odwołał wszystkie porozumienia z Chinami i poprosił Japończyków, by usunęli z kraju chińskie wojska. Po kilku starciach na lądzie i morzu 1 sierpnia 1894 Japonia i Chiny wypowiedziały sobie wojnę. Chińczycy po­ nieśli porażkę pod Phenianem i wkrótce wycofali się z Półwyspu Koreańskiego. Nie­ przyjacielskie floty spotkały się w pobliżu ujścia rzeki Jalu; Japończycy rozbili chińską flotę, ale sami również ponieśli straty (17 września 1894). W ślad za tym zwycięstwem 21 listopada 1894 Japończycy zdobyli Port Arthur (Lushun) na krańcu półwyspu Liao­ dong (północno-wschodnie Chiny) i 12 lu­ tego 1895 wygrali bitwę na lądzie i morzu. Ponosząc porażkę za porażką, w marcu 1895 Chiny wystąpiły o pokój. Warunki traktatu pokojowego z Shimonoseki były ciężkie - Chiny musiały ustąpić Japonii Formozę (Tajwan) i Peskadory, uznać niepodległość Korei, otworzyć cztery dalsze porty dla kupców japońskich i zapłacić olbrzymią kontrybucję; warunki traktatu byłyby jesz­ cze ostrzejsze, gdyby nie interwencja Rosji, Francji i Niemiec, które nie dopuściły do ustąpienia na rzecz Japonii terytoriów chiń­ skich na kontynencie. CHIŃSKO-JAPOŃSKA WOJNA 1937-1945.

Przez wiele lat Japończycy rozszerzali swe wpływy w Mandżurii (północno-wschodnie Chiny), aż wreszcie założyli tam marionet­ kowe państwo pod nazwą Mandżukuo. Ja­ pończycy rozciągnęli swoje wpływy również na prowincje położone na północ od Chiń­ skiego Muru, a generał Czang Kaj-szek (1886-1975) obawiał się stawić im opór, wiedząc, że Japończycy mają lepsze uzbro­ jenie i wyposażenie. W lipcu 1937 doszło do wymiany ognia pomiędzy wojskami chiń­ skimi i japońskimi pod mostem Marco Polo, na północ od Pekinu. Obie strony nadarem­ nie starały się dojść do porozumienia drogą rokowań. Doszło do następnych starć

i wkrótce nie wypowiedziana wojna nabrała rozmachu. Japończycy działali bardzo ener­ gicznie. Bombowce z Mandżukuo zaatako­ wały chińskie miasta na północy, a japońska flota ostrzelała Szanghaj, dzielnie broniony przez Chińczyków. Gdy los miasta był prze­ sądzony, Chińczycy zdemontowali fabryki i przenieśli je stopniowo w głąb kraju. Nankin, stolica Chin, padł w grudniu 1937 (patrz PANAY, INCYDENT z PANAYEM 1937), nową stolicą został Hankou. W rok później Japończycy zdobyli Kanton i Hankou, a wó­ wczas stolicę przeniesiono w góry powyżej przełomów rzeki Jangcy, do Chongąingu. W końcu 1938 Japończycy zajmowali wszys­ tkie morskie porty, opanowali linie kolejowe i większe miasta chińskie. Później nastąpił okres spokoju, który trwał do 1941, kiedy to Japończycy rozciągnęli swoją „strefę dob­ robytu" na południową Azję, a Stany Zjed­ noczone przystąpiły do wojny (patrz ŚWIA­ TOWA WOJNA ii NA OCEANIE SPOKOJNYM 1941-1945). Japończycy zamknęli Drogę Bir­ mańską i inne szlaki zaopatrzeniowe; wów­ czas sojusznicy, przede wszystkim Amery­ kanie, dostarczali żywność i sprzęt wojs­ kowy z Indii do Chongąingu transportem lotniczym nad „garbem" Himalajów (patrz ŚWIATOWA WOJNA ii w CHINACH 1941-1945). Świeżo wyszkoleni lotnicy chińscy, wspie­ rani przez lotnictwo amerykańskie, rozpo­ częli bombardowanie umocnień japońskich. Na północy partyzanci chińscy przez cały okres okupacji nękali Japończyków, zasta­ wiając zasadzki na konwoje, napadając na małe garnizony, wysadzając mosty i linie kolejowe. Japończycy nigdy nie zdołali zająć terenów wiejskich w Chinach i nakłonić większej liczby Chińczyków do poparcia marionetkowych rządów. Po przystąpieniu ZSRR do wojny z Japonią (8 sierpnia 1945) armia radziecka błyskawicznie wyzwoliła Mandżurię spod japońskiej okupacji; do podpisania 2 września 1945 formalnej kapi­ tulacji ZSRR odbił dużą część chińskiego wybrzeża. Japonia nie zdołała zrealizować swych dalekosiężnych planów opanowania Dalekiego Wschodu, natomiast Chiny nie

zdołały pokonać w swoim łonie zasadni­ czych różnic politycznych (patrz CHIŃSKA WOJNA DOMOWA 1945-1949). Patrz także BIR­ MAŃSKA

KAMPANIA

1943-1945;

światowa

woj-

NAH 1939-1945.

CHIŃSKO-KOREAŃSKA WOJNA 610-614.

W VII w. Półwysep Koreański podzielony był między trzy królestwa; na północy znajdowały się Kogurio i Pekdze, które utrzymywały ścisłe związki z Chinami i kie­ dyś płaciły im daninę. Chiński cesarz Yang Di (580-618) z dynastii Sui postanowił odnowić tę zależność i wysłał posłów do koreańskiego króla Kogurio z żądaniem uznania Chin za państwo senioralne. Król odmówił, a w odpowiedzi Yang Di rozkazał naczelnemu dowódcy Chin, by dokonał podboju królestwa. Koreańczycy odparli dwie chińskie wyprawy, ale trzecia prowa­ dzona przez samego cesarza zaczęła osiągać pewne sukcesy. Yang Di kończył już prawie podbój Kogurio, gdy dowiedział się, że w Lojang, stolicy cesarstwa, wybuchło po­ wstanie, wobec czego szybko wrócił, by opanować stolicę. Zmuszony był jednak uciec do Chin południowych. Został tam później zamordowany. CHIŃSKO-KOREAŃSKA WOJNA 645-647.

Chiński cesarz Tai Zong (597-649) z dynas­ tii Tang pragnął poszerzyć terytoria cesar­ stwa i przyłączyć Półwysep Koreański. W 645 wprowadził dużą armię do północ­ nego królestwa koreańskiego, Kogurio. Zwyciężył w kilku bitwach i zdobył niektóre z miast, nie zdołał jednak przed nadejściem zimy rozbić głównych sił koreańskich. Zima zmusiła go do powrotu do kraju. Dwa lata później Tai Zong ponowił próbę podporząd­ kowania Kogurio i ponownie musiał się wycofać.

Silla. Silla poprosiła o pomoc chińskiego cesarza Gao Zonga (628-683); cesarz z chę­ cią wysłał wojską gdyż pragnął zagarnąć półwysep. Chińska armia wkroczyła poprzez Mandżurię do Kogurio, a flota zaatakowała wybrzeże Pekdze. W latach 662 i 663 w ob­ ronie Pekdze stanęła Japonia, ale jej siły lądowe i morskie zostały pokonane; chińska flota rozbiła japońską. Pekdze zostało pod­ bite i stało się częścią Silli, która uznała zwierzchnictwo Chin. Wojska Kogurio z uporem odpierały wojska Chin i Silli, poddały się dopiero w 668 po utracie stolicy. Terytorium Silli powiększyło się o obszary na południe od rzeki Taedong, większą część Kogurio przyłączono do Chin. CHIŃSKO-TYBETAŃSKA WOJNA 1750-

-1751. Od wieków chińscy cesarze popierali dalajlamów uznając, że jest to najlepszy sposób na uniknięcie walk na zachodniej granicy Chin. Na początku XVIII w. Chiń­ czycy osadzili w Lhasie, stolicy Tybetu, dwóch rezydentów zwanych am-ban. W 1750 am-banowie zaaranżowali zabójstwo tybetańskiego regenta; w odpowiedzi na to rozwścieczeni mieszkańcy wymordowali z kolei wszystkich Chińczyków przebywają­ cych w Lhasie. Cesarz Qianlong wysłał armię do górzystego tybetańskiego królestwa w celu przywrócenia tam spokoju. Po cięż­ kich walkach żołnierzom chińskim udało się zgnieść opór. Działalność polityczna dalajlamy podlegała teraz kontroli am-banów, co pozwoliło Chinom odzyskać wpływ w Tybecie; am-banowie decydowali również o wyborze następcy dalajlamy. Chińczycy pragnęli ograniczyć znaczenie dalajlamy, dlatego udzielili większego poparcia panczenlamie z Taszilungpo, drugiemu obok dalajlamy najwyższemu dostojnikowi religij­ nemu w Tybecie.

CHIŃSKO-KOREAŃSKA WOJNA 660-668.

CHIŃSKO-TYBETAŃSKA WOJNA 641. W 634

Wojnę na Półwyspie Koreańskim rozpo­ częły północne królestwa Kogurio i Pekdze, które połączyły wojska, by wspólnie napaść na wiecznego rywala na południu, królestwo

tybetański król Srong-tsan Gam-po (ok. 608-650) wysłał poselstwo do cesarza Chin Tai Zonga (597-649), który przyjął je z ho­ norami. Cztery lata później Tai Zong od­

wzajemni! się posyłając z wizytą do Srongtsan Gam-po grupę wysokich urzędników dworskich. Srong-tsan Gam-po blednie zin­ terpretował ten akt przyjaźni jako obawę przed Tybetem lub prośbę o pomoc. Za­ żądał ręki księżniczki z chińskiej rodziny cesarskiej; życzenia tego nie spełniono. W 641 Srong-tsan Gam-po najechał Chiny na czele dużej armii. Wojska jego nie mogły zagrozić dobrze wyszkolonym żołnierzom chińskich wojsk przygranicznych, którzy pokonali Tybetańczyków i wyparli ich z powrotem w rodzinne góry. Po pokonaniu tybetańskiego władcy Tai Zong wspania­ łomyślnie dał dawnemu wrogowi chińską księżniczkę za żonę. CHIŃSKO-TYBETAŃSKA WOJNA 763-821.

Wykorzystując wewnętrzne kłopoty Chin, Tybetańczycy dokonywali ciągłych najaz­ dów na zachodnie prowincje cesarstwa. W jednym z pierwszych wypadów zdołali dotrzeć do stolicy w Cz'angan (Xian), zdo­ byli miasto i splądrowali je. Terroryzowali przygraniczne tereny, dokonując poważnych zniszczeń, paląc i mordując. Czasami wojs­ kom chińskim udawało się osiągnąć prze­ wagę nad Tybetańczykami i pobić ich. Wówczas Tybetańczycy wycofywali się do górskich twierdz i czekali na sposobność do następnego uderzenia. W 798 chiński cesarz Tang zawarł przymierze z muzułmańskim wodzem z zachodu i uzyskał pomoc Nań Czao (królestwo Tajów). Z pomocą tych potężnych sprzymierzeńców Chiny poko­ nały wojska tybetańskie; w 821 Tybetań­ czycy musieli zgodzić się na traktat pokojo­ wy z Chinami.

i Kambodżę w końcu 1978 i wypędzeniu Chińczyków mieszkających w Wietnamie. 17 lutego 1979 około 120 tysięcy dobrze uzbrojonych żołnierzy chińskich przekro­ czyło w kilku miejscach na północy gra­ nicę z Wietnamem i opanowało niektóre miasta. Chińskie oddziały weszły na około 40 km w głąb terytorium Wietnamu, ale napotkały silny opór. Wietnam ściągnął do walki dywizje okupujące Kambodżę, mimo to nie zdołał zapobiec stracie (3 marca 1979) Lang Sonu, ważnego oś­ rodka wietnamskich prowincji północ­ nych. Mniej więcej w tym samym czasie inne oddziały chińskie po kilkudniowych zaciekłych walkach dotarły do nadbrze­ żnego miasta Quang Yen, około 160 km od Hanoi. W tym też czasie Chińczycy odparli kontrofensywę wojsk Wietnamu, które przekroczyły granicę i weszły do chińskiej prowincji Junan. Chiny obwie­ ściły o sukcesie swojej karnej ekspedycji przeciw Wietnamowi i około 6 marca 1979 zaczęły wycofywać wojska. Wzdłuż granicy chińsko-wietnamskiej dochodziło jeszcze do wymiany ognia; mimo wielu rozmów w sprawie porozumienia nie za­ warto żadnego układu.

CHIOGGIA, WOJNA O CHIOGGIĘ 1378— 1381. Rywalizujące ze sobą w handlu ze Wschodem Wenecja i Genua wznowiły wa­ lki (patrz WENECKO-GENUEŃSKA WOJNA 1350-1355) po zapewnieniu sobie pomocy sprzymierzeńców, Wenecja - Mediolanu, a Genua - Węgier. W 1379 Genueńczycy pod dowództwem admirała Luciano Dorii wtargnęli na tereny państwa weneckiego. Odnieśli zwycięstwo nad flotą wenecką CHIŃSKO-WIETNAMSKA WOJNA 1979. Ko­ w pobliżu Poli (Pulą Jugosławia). Następnie munistyczne Chiny popierały Wietnam zdobyli na południu miasto Chioggia. nie­ Północny w walce przeciw Wietnamowi daleko Wenecji i rozpoczęli blokadę morską Południowemu i Stanom Zjednoczonym samej Wenecji, aby głodem zmusić ją do (pata WIETNAMSKA WOJNA 1955-1975). Do kapitulacji (Węgrzy otoczyli Wenecję od znacznego wzrostu napięcia w stosunkach strony lądu). Zimą 1380 flocie weneckiej pod dowództwem Yettore Pisaniego wietnamsko-chińskich doszło po zacieś­ nieniu przez Wietnam więzi ze Związkiem (1324-1380) udało się zablokować flotę Genueńczyków pod Chioggia i zwyciężyć Radzieckim, najeździe Wietnamu na Laos

w kilku mniejszych potyczkach morskich na Adriatyku. Głód zmusił Genueńczyków do poddania się i oddania floty (Wenecjanie wzięli do niewoli ok. 4000 Genueńczyków). Genua, zmuszona do przyjęcia warunków pokoju w Turynie (1381), nigdy więcej nie zagroziła już weneckiemu panowaniu na morzu. Patrz także WĘGIERSKO-WENECKA WOJNA 1378-1381. CHIYINGTON MASAKRA. Patrz SANU GREEK, MASAKRA W S AND GREEK 1864. CHŁOPÓW ANGIELSKICH POWSTANIE 1381

(Tylera powstanie). Zaraza i trudności go­ spodarcze w czasie STULETNIEJ WOJNY bardzo ciężko dotknęły chłopów angiel­ skich. Próby ograniczania zarobków roz­ gniewały najemnych robotników. Chłopi domagali się zamiamy pańszczyzny i in­ nych świadczeń na czynsz. Wzburzenie wywołał podatek pogłówny nałożony przez Jana z Gandawy (1340-1399), który miał pokryć koszty prowadzenia wojny. W 1381 mieszkańcy pewnej wsi w Essex wyrzucili zbyt gorliwego poborcę podatkowego, ini­ cjując powstanie, które przeniosło się do Kentu, gdzie przywódcą został obwołany Wat Tyler (zm. 1381). Wkrótce powstanie chłopów ogarnęło całą Anglię. Ludzie z Es­ sex pod wodzą Jacka Strawa i chłopi z Kentu z Tylerem na czele ruszyli do Londynu; spalili pałac Jana z Gandawy oraz spotkali się z młodym królem Ryszardem II (1367-1400), który udzielił im przebacze­ nia i obiecał pomoc. Londyńskie pospó­ lstwo zdobyło Tower i zabiło biskupa Can­ terbury oraz inne osobistości. Opinia władz obróciła się przeciw powstańcom. Podczas drugiego spotkania z Ryszardem powstańcy przedstawili nowe żądania; w czasie spo­ tkania Tyler został zamordowany, a na­ stępnie król rozpędził powstańców i od­ wołał wcześniejsze przyrzeczenia. Powsta­ nie zostało stłumione w sposób nieco mniej gwałtowny niż swego czasu ŻAKERIA we Francji w 1358; opóźniło ono rozpad feudalizmu w Anglii.

CHŁOPÓW I KOZAKÓW POWSTANIA. Patrz

CHMIELNICKIEGO POWSTANIE 1648-1654; PUGACZOWA POWSTANIE 1773-1774; RAZINA POWSTA­ NIE 1655-1671.

CHŁOPÓW RUMUŃSKICH POWSTANIE 1907. W 1881 obwołano Rumunię króles­

twem; teoretycznie był to kraj o ustroju demokracji przedstawicielskiej, w rzeczywis­ tości wpływy w kraju mieli mieszkańcy miast, a skomplikowane przepisy nie po­ zwalały ubogim mieszkańcom wsi, zwłaszcza bezrolnym, na korzystanie z praw wybor­ czych. Sytuacja gospodarcza Rumunii uległa wprawdzie poprawie, ale wzbogacili się tylko ludzie będący u władzy; wieśniacy stale ubożeli. W marcu-kwietniu 1907 chłopi zjednoczyli się i wzniecili powstanie; palili domy bogatych właścicieli ziemskich i nisz­ czyli zbiory. Armia rumuńska brutalnie stłumiła powstanie; zgromadzenie ustawo­ dawcze uchwaliło wprawdzie reformy: usta­ lenie czynszu dzierżawnego, parcelacja 800 tyś. ha ziemi państwowej, utworzenie Banku Ziemskiego, jednakże przed ŚWIATOWĄ WOJNĄ I powyższe reformy były wprowa­ dzane w życie w taki sposób, że przynosiły korzyść tylko właścicielom dużych gospo­ darstw. CHŁOPÓW WĘGIERSKICH POWSTANIE.

Patrz DOZSY POWSTANIE 1514. CHŁOPSKA WOJNA W NIEMCZECH 1524-1525. Przed reformacją powszechnym zja­

wiskiem w Niemczech były powstania, na ogół daremne i kończące się niepowodze­ niem. Jednym z ważniejszych było wystą­ pienie Związku Trzewika (Bundesschuh), związku ubogich mieszkańców wsi dążących do uzyskania swobód i przywilejów podob­ nych do praw posiadanych przez Szwaj­ carów (pata AUSTRIACKO-SZWAJCARSKA Woj­ na 1499). Konflikty wybuchały z powodów politycznych, społecznych i gospodarczych i kierowały się przeciw ogromnej niespra­ wiedliwości istniejącej na niemieckiej wsi; pobudzały je także pewne idee Marcina

Lutra (1483-1546), Ulricha Zwingliego (1484-1531) i Jana Kalwina (1509-1564), jakkolwiek w bardzo uproszczonej postaci. W 1624 chłopi zebrali się w Szwabii oraz Frankonii i spustoszyli wiejskie okręgi połu­ dniowych Niemiec. Gdy powstańców zaczęli popierać miejscowi posiadacze ziemscy i na­ wet kilka miast, a wojna ogarnęła Hesję, Turyngię, Saksonię i Tyrol, niemiecka szla­ chta postanowiła rozprawić się z chłopami. W 1525 potępił ich również Luter, roz­ gniewany z powodu dokonywanych przez powstańców grabieży. W tym samym roku siły luterańskiego księcia Hesji i katolic­ kiego księcia Saksonii wspólnie stoczyły bitwę z powstańcami we Frankenhausen, w Turyngii. Bitwa zakończyła się klęską chłopów; powstanie straciło na rozmachu po ujęciu i ścięciu Tomasza Muntzera (14897-1525). Mimo zdławienia powstania w Niemczech, w którym straciło życie około 100 tysięcy chłopów, austriaccy biedacy walczyli dalej, równie bezskutecznie; ich bunt został stłumiony w 1526. Patrz RYCERZY powstanie 1522-1523. CHŁOPSKA WOJNA W SZWECJI. Patrz DA CKEGO WOJNA 1542-1543.

CHMIELNICKIEGO POWSTANIE 1648-1654.

Po unii lubelskiej (1569) na Ukrainie nad­ dnieprzańskiej doszło do polonizacji dużej części szlachty ukraińskiej, szczególnie magnaterii. Stopniowo rolę przywódcy Ukraiń­ ców przejmowała Kozaczyzna zaporoska tworząca autonomiczną organizację wojs­ kową. Kozacy dokonywali samowolnych napadów na terytoria imperium tureckiego, co groziło wojną z nim. Próby ograniczenia liczby Zaporożców i ich autonomii przez władze polskie doprowadziły do kilku po­ wstań kozackich w latach 1625-1638. Po klęsce ostatniego z nich w 1638 władze polskie zniosły autonomię kozacką i wy­ kluczyły ze stanu kozackiego wypiszczyków, czyli Kozaków, którzy nie znaleźli się w li­ czbie 6000 Kozaków rejestrowych. Wzbu­ dziło to niezadowolenie Kozaków. Król

polski Władysław IV (1595-1648) zamierzał wszcząć wojnę z Turcją. Prowadząc przygo­ towania do niej obiecał Kozakom przy­ wrócenie autonomii i powiększenie rejestru do 12 tysięcy. Szlachta nie godziła się na plany wojenne władcy, który nie mógł speł­ nić obietnic danych rejestrowym. Jedno­ cześnie w latach 1646-1647 pogorszyło się położenie Kozaków w większości starostw, w których mieszkali, czemu Władysław IV nie przeciwdziałał. Doprowadziło to (la-tojesień 1647) do zawiązania spisku wśród rejestrowych; na jego czele stanął Bohdan Chmielnicki (1593P-1657). W marcu 1648 zawarł przymierze z Tatarami. Wraz z nimi w maju odniósł zwycięstwa nad wojskiem polskim pod Żółtymi Wodami i pod Korsuniem. Do rejestrowych przyłączali się wypiszczycy oraz chłopi z Ukrainy nad­ dnieprzańskiej, niezadowoleni z powiększa­ nia ich powinności wobec panów. Do klęski pod Piławcami 22-23 września doszło w na­ stępstwie paniki, która wybuchła w nowo zaciężnym wojsku polskim. Armia Chmiel­ nickiego dotarła do Zamościa. Nie zdołała jednak opanować na stałe zajętych terenów na zachód od Słuczy i wycofała się na Ukrainę naddnieprzańską. W 1649 ofensywa kozacko-tatarska została powstrzymana przez obronę obozu warownego pod Zbara­ żem i nie rozstrzygniętą bitwę pod Zborowem. Zawarta wówczas ugoda Zborowska uznawała de facto istnienie na Ukrainie naddnieprzańskiej państwa kozackiego pod­ ległego Rzeczypospolitej, ale o znacznym stopniu samodzielności. Formalnie rejestr kozacki został podniesiony do liczby 40 ty­ sięcy głów, w rzeczywistości liczba Kozaków była znacznie większa. Obie strony wzajem­ nie sobie nie ufały, w rezultacie wzajemnych podejrzeń w lutym 1651 wybuchła wojna. Późną wiosną obie armie podjęły działania zaczepne. Armia polska (30 tysięcy wojsk zaciężnych, do 20 tysięcy pospolitego rusze­ nia) pod dowództwem króla Jana Kazimie­ rza (1609-1672) zajęła pozycje pod Beresteczkiem. 28-29 czerwca doszło do walk j azdy prowadzonych ze zmiennym szczęś­

ciem. 30 czerwca nadeszła reszta armii kozacko-tatarskiej pod dowództwem Chmie­ lnickiego i chana Islama III (60-70 tysięcy Kozaków i do 40 tysięcy jazdy tatarskiej). Ogień piechoty i artylerii polskiego centrum spędził z pola bitwy Tatarów tworzących lewe skrzydło sprzymierzonych, w pościg za nimi ruszyła kawaleria polska prawego skrzydła. Następnie tabor kozacki związany przez ten czas przez jazdę polską lewego skrzydła został otoczony i przyparty do zabagnionej doliny Płaszówki. 10 lipca Ko­ zakom udało się z ciężkimi stratami przebić. Zawarto we wrześniu ugodę białocerkiewską. Ograniczała ona autonomię Kozaczyzny, zmniejszała rejestr do 20 tysięcy, wprowadzała wojsko polskie na Ukrainę naddnieprzańską, szlachta wracała do swo­ ich dóbr na jej terytorium. Kozacy nie mogli się z tymi warunkami pogodzić. W 1652 wybuchła wojna, 2-3 czerwca Ko­ zacy wraz z Tatarami rozbili część armii polskiej pod Batohem. Wyprawa polska w 1653 nie odniosła sukcesów. Chmielnicki szukał silniejszego sprzymierzeńca i 18 sty­ cznia 1654 zawarł z Rosją ugodę perejasławską. Ukraina naddnieprzańska wcho­ dziła w skład państwa carów, zachowując znaczną autonomię. CHORASANU POWSTANIE 806-809. Kalif abbasydzki Harun ar-Raszid (766-806) udał się do perskiej prowincji Chorasan, by wyjaśnić skargi dotyczące despotycznych rządów gubernatora Alego ibn Isy ben Mahana. Ar-Raszid został przez gubernatora obsypany podarkami. Nie stwierdziwszy uchybień w sprawowaniu władzy, kalif za­ twierdził Mahana na zajmowanym stanowis­ ku i wyjechał. Muzułmanie pod wodzą Rafiego ibn Lajsa zbuntowali się przeciw gubernatorowi i zwyciężyli jego wojsko w Transoksanii w 806. Gubernator uciekł z prowincji. Kalif zaapelował do powstań­ ców, by przerwać walki, obiecał wyznaczyć nowego gubernatora, który gotów był speł­ nić żądania zbuntowanych. Mimo to walki trwały nadal. Lajs ustanowił niezależną

prowincję muzułmańską w Transoksanii. Ar-Raszid wyruszył, by osobiście zdławić powstanie, lecz w 809 zmarł w drodze. Wojska kalifa wróciły do Bagdadu nie spotkawszy się z powstańcami. Patrz także MU­ ZUŁMAŃSKA WOJNA DOMOWA 809-813. CHREMONIDEŃSKA WOJNA 266-261 p.n.e.

Śmierć Pyrrusa (318P-272), króla Epiru, umocniła pozycję króla Macedonii Anty­ gona II (ok. 319-239) i pozwoliła mu na uzyskanie pełnej hegemonii w Grecji (patrz DIADOCHÓW WOJNY 323-281 p.n.e.). Wcześniej Antygon stworzył dla niej podstawy ob­ sadzając swymi załogami kilka ważnych punktów strategicznych i zawierając soju­ sze z zaprzyjaźnionymi rządami. W 267 Ateny i Sparta zawarły przymierze z Egip­ tem i wypowiedziały wojnę Macedonii, is­ totną rolę odegrał w niej przywódca ateński Chremonides, stąd nazwa tej wojny. An­ tygon w 266 najechał Attykę. W 266 Spartanom nie udało się zdobyć fortyfikacji macedońskich na Istmie Korynckim, a w 265 zostali tu pobici. W rok później wojska Antygona odparły najazd epirocki na Macedonię. W 263 po odpłynięciu floty egipskiej kontrolującej pobrzeże Attyki wojska Antygona obiegły Ateny i zmusiły je do kapitulacji w 262. Pokój zawarty w 261 przetrwał 10 lat. CHRZEŚCIJAŃSKIE POWSTANIE W JAPONII.

Patrz

SHIMABARA, POWSTANIE SHMAB ARA 1637-1638.

NA

PÓŁWYSPIE

CHURRAMITÓW POWSTANIE 816-

838. Churramici, sekta komunistyczna w Azer­ bejdżanie, rozpoczęli ataki na wojska muzuł­ mańskie w Persji i Mezopotamii, głosząc, że ich misją jest wykorzenienie islamu. Wojska Allaha al-Mamuna nie zdołały po­ konać powstańców, którzy otrzymali pomoc od cesarstwa bizantyjskiego (patrz BIZANTYJSKO-MUZUŁMAŃSKA WOJNA 830-841). ZoSta-

wszy kalifem, Abu Iszak al-Mutasim (zm. 842) zdecydował, że rozbije siły churramitów i Bizantyjczyków. Muzułmańskie wojs-

ka kalifatu pod wodzą Al-Afszyna, zarządcy Medii (w pobliżu Azerbejdżanu), bezusta­ nnie ścigały powstańców i ostatecznie po­ konały ich w 838; przywódca churramitów, Babak al-Churrami został zabity. CIOMPÓW POWSTANIE 1378. Po udanych rządach „ośmiu świętych" (patrz OŚMIU ŚWIĘTYCH WOJNA 1375-1378) Florentyńczycy z wielką niechęcią odnosili się do narzuco­ nej im władzy wspieranych przez papieża Gwelfów. Wybuch nastąpił po powrocie Medyceuszy w 1378. Ciompi, biedni gręplarze wełny, którym nie zezwalano zrzeszać się w cechu, a zatem również pozbawiano praw politycznych, zmobilizowali ludność z niższych klas społecznych, w tym także sklepikarzy z niższych cechów, do podjęcia próby powołania we Florencji rządu demo­ kratycznego. W lipcu 1378 niższe klasy przejęły władzę, a ciompi uzyskali prawo utworzenia cechu. Jednakże w następstwie tego powstania pogorszyły się warunki eko­ nomiczne, co skłoniło cechy mniejszego znaczenia do porzucenia ciompi i przyłą­ czenia się do wyższych cechów w celu obalenia nowego rządu. Został przywrócony konserwatywny ustrój społeczny zdomino­ wany przez nową oligarchię, a cech ciompi zniesiono. Do 1382 trwały we Florencji zamieszki i rozruchy, aż wreszcie władzę nad miastem odzyskały wyższe cechy. Przy­ wódców ciompów zabito lub wypędzono z miasta, a obóz Gwelfów odzyskał dawną władzę. CLAIRBORNE'A REBELIA 1644-1646. Spory wokół królewskiego nadania doprowadziły do konfliktu między Marylandem i Wir­ ginią. Kolonista William Clairborne (ok. 1587-1677) objął dowództwo nad siłami Wirginii, mając poparcie samorządu kolonii. Clairborne był dwukrotnie sekretarzem sta­ nu Wirginii, a w 1631 założył punkt hand­ lowy na wyspie Kent, która stanowiła część nadania z 1609 dla kolonii Wirginia, ale w 1632 została również przyznana George'owi Calvertowi, pierwszemu lordowi Bal­

timore (ok. 1580-1632) jako część Marylan­ du. Z uwagi na starcia na morzu obie kolonie zwróciły się do Korony z prośbą 0 skorygowanie nadania, niestety bezskute cznie. Tymczasem w 1637 Maryland zajął wyspę Kent; siły Clairborne'a odbiły ją w 1644. Clairborne'owi udało się również nakłonić antykatolickich mieszkańców Ma­ rylandu do powstania; gubernator Leonard Calvert (1606-1647), drugi syn George'a Calverta, musiał uciekać do Wirginii, a Clair borne okupował Maryland od 1644 do 1646, czyli do wejścia w życie powtórnego nadania królewskiego z 1642. COMUNEROS POWSTANIE W HISZPANII 1520-1521. Powszechne niezadowolenie z despotycznych rządów króla Karola I (1500-1558) przekształciło się w powstanie comuneros, hiszpańskich zwolenników rzą­ dów konstytucyjnych i demokratycznych. Ruch comuneros (szlachta, mieszczaństwo 1 radykałowie) rozpadł się wkrótce na od dzielne ugrupowania, szlachta wycofała się z niego i poparła Karola I. Armia królewska pokonała comuneros 23 kwietnia 1521 pod Yillalar; przywódców ruchu ujęto i stracono. Powiększył się zakres władzy królewskiej. COMUNEROS POWSTANIE W NOWEJ GRA­ NADZIE 1781. W Nowej Granadzie (Ko­ lumbia, Panama, Wenezuela i Ekwador) władze hiszpańskie dążyły do powiększenia dochodów króla poprzez ściągnięcie siłą zaległych podatków oraz podwyższenie po­ datku od tytoniu i alkoholu. Działania te doprowadziły do wrzenia i wybuchu roz­ ruchów w Socorro w marcu 1781. Wkrótce w całym kraju doszło do buntu grup comu­ neros, obywateli dążących do wprowadzenia demokratycznych reform, którym przewo­ dzili Juan Francisco Berbeo, Jose Antonio Galan i Ambrosio Pisco. Comuneros za­ władnęli krajem i nie przystali na wprowa­ dzenie nowych podatków. Gdy „armia" comuneros pod wodzą Berbeo przygotowy­ wała się do marszu na Bogotę, rozpoczęto

negocjacje, które zakończyły się ustąpieniem władz przed żądaniami comuneros domaga­ jących się położenia kresu podatkom i mo­ nopolom. Powstańcy rozeszli się, jednak wicekról hiszpański po otrzymaniu posił­ ków poprowadził armię w głąb kraju i rozbił comuneros oraz ich indiańskich sprzymie­ rzeńców. Berbeo i Galan zostali straceni, Pisco i wielu innych zwolenników tego ruchu zostało skazanych na kary długolet­ niego więzienia. COMUNEROS POWSTANIE W PARAGWAJU 1723-1735. Jose de Anteąuera y Castro (1690-1731) wyruszył do Asuncion z co­ muneros, obywatelami dążącymi do wpro­ wadzenia demokratycznych praw, występu­ jącymi przeciw despotycznej władzy hisz­ pańskiego gubernatora królewskiego. Gu­ bernatora uwięziono, Anteąuera objął jego urząd i ogłosił wyższość praw ludu ponad prawami hiszpańskiego króla. Wicekról Peru wielokrotnie posyłał wojska, które miały obalić Anteąuera, ale bez powodzenia. W 1726 wojska królewskie pod dowództwem gubernatora Buenos Aires zdobyły Asun­ cion. Anteąuerę ujęto, uwięziono w Limie (Peru) i stracono 5 lipca 1731. W więzieniu Anteąuera natchnął współwięźnia, Fernan­ do Mompoxa, do dalszego prowadzenia wal­ ki przeciw despotycznym i niesprawied­ liwym rządom w Paragwaju. Comuneros pod wodzą Mompoxa ogłosili Paragwaj nie­ podległą republiką i aż do 1735 stawiali opór wojskom rządowym. W 1735 zwycię­ żyła ich armia pod dowództwem Bruno Mauricio de Zabali (1682-1736), co do­ prowadziło do przywrócenia w Paragwaju władzy hiszpańskiego króla. CRECY, BITWA POD CRECY1346. Król Anglii Edward III (1312-1377) w trakcie STU­ LETNIEJ WOJNY zdecydował się najechać północną Francję. Wraz ze swym synem Edwardem Czarnym Księciem i 20 tysiąca­ mi wojska wylądował w Cherbourgu. Zajął silną pozycję o osłoniętych skrzydłach na wzgórzach pod Grecy. Główne siły umieścił

w pierwszym rzucie w połowie wysokości wzgórza. Stanęli tu spieszeni rycerze i łucz­ nicy. W drugim rzucie na grzbiecie wzgórza znaleźli się konni ciężko zbrojni. 26 sierpnia nadeszła armia francuska - rzekomo 60 tysięcy ludzi pod dowództwem króla Filipa VI (1293-1350). Strzały angielskich łuczników najpierw zmusiły do odwrotu germańskich kuszników, a potem pozabijały konie ataku­ jącej jazdy francuskiej. Kontratak konnych angielskich ciężko zbrojnych zakończył wal­ kę. Bitwę uwieńczyło zdobycie Calais; po tej wygranej Edwarda uznano za postrach europejskich monarchów. CREEK INDIAN WOJNA 1813-1814. India­ nie Greek, sprzymierzeńcy Brytyjczyków w czasie WOJNY 1812, sprzeciwiali się poczynaniom białych, którzy stopniowo za­ garniali ich tereny łowieckie w Georgii i Alabamie. W 1813 część Indian prowadzo­ na przez wodza Czerwonego Orła (William Weatherford) (17807-1824) zaatakowała i spaliła Fort Mims w dolnym biegu rzeki Alabama oraz zabiła około 500 białych (patrz FORT MIMS, MASAKRA w FORCIE MIMS 1813). Wówczas amerykańska milicja pod dowództwem generała Andrew Jacksona (1767-1845) wkroczyła na terytoria Indian w środkowej Alabamie i jesienią 1813 spaliła dwie wioski indiańskie - Talladega i Tallasahatchee. Jackson rozpoczął pościg za Indianami i 27 marca 1814 jego trzytysięcz­ na armia pokonała Indian w bitwie pod Horseshoe Bend nad rzeką Tallapoosa we wschodniej Alabamie. Zginęło ponad 800 wojowników indiańskich, opór Indian Greek został całkowicie złamany. W porozumieniu podpisanym w Fort Jackson 9 sierpnia 1814 Indianie zrzekli się na rzecz białych 23 milionów akrów ziemi (połowy Alabamy i część południowej Georgii). CRESAPA WOJNA 1774. 30 kwietnia 1774 w Yellow Greek (Baker's Gąbin) w Ohio biali pod wodzą Daniela Greathouse'a za­ mordowali rodzinę Indian Szaunisów, której głową był przyjaźnie nastawiony do białych

CROMWELLA KAMPANIA SZKOCKA 16501651. Szkoci, którzy wydali Anglikom (1646) króla Karola I (1600-1649) (patrz ANGIELSKA WOJNA DOMOWA DRUGA 1648— 1651), byli wstrząśnięci jego egzekucją (w Whitehall, w Londynie, 1649). Archibald Campbell markiz Argyll, przywódca Szko­ tów, w 1649 proklamował syna Karola I kró­ lem Karolem II (1630-1685). W 1650 Karol zawarł porozumienie ze Szkotami, uznając prezbiterianizm za religię panującą w Szko­ cji, Anglii i Irlandii, po czym przybył do kraju. Oliver Cromwell (1599-1658) doko­ nał najazdu na Szkocję, pobił armię szkocką pod Dunbar i zajął Edynburg. Mimo zwy­ cięstw Cromwella Szkoci, zrażeni złama­ niem przez niego zobowiązań poparcia prezCROMWELLA KAMPANIA IRLANDZKA 1649- biterianizmu, koronowali Karola w Scone 1650. Angielska Rada Stanu skierowała w w 1651. Cromwell w odpowiedzi pobił szko­ 1649 Olivera Cromwella (1599-1658) na cką armię w Stirling, opanował Perth i ru­ czele armii do Irlandii (patrz ANGIELSKA szył za pechową armią szkocką do Anglii. 3 września 1651 zwyciężył w bitwie pod WOJNA DOMOWA DRUGA 1648-1651). Rojaliści pod wodzą markiza Ormonda, pobici przez Worcester, pokonując Szkotów i ich sojusz­ wojska protestanckiego gubernatora Dublina ników, angielskich rojalistów. Karol II mu­ siał uciekać do Francji, a Cromwell został pod Rathimes, wycofali się na północ do Droghed. Obiegł ją Cromwell, który zagroził, lordem protektorem Szkocji. że zabije wszystkich buntowników ujętych CUKIERNICZA WOJNA 1838. W pierwszych z bronią w ręku. Po zdobyciu miasta 1 wrześ­ latach istnienia Republiki Meksyku, w cza­ nia doszło na rozkaz Cromwella do dwudnio­ sie toczącej się wojny domowej, dochodziło wej rzezi obrońców i ludności cywilnej, często do niszczenia mienia cudzoziemców, w sumie zabito kilka tysięcy osób. Generał twierdził przy tym, że jest to „sprawiedliwy którzy nie mogąc uzyskać odszkodowania od Meksyku, zwracali się o pomoc do swo­ wyrok Boga". Później nakazał również doko­ nać rzezi w zdobytym Wexford. Cromwell ich rządów. Francuski cukiernik odwołał się do króla Francji Ludwika Filipa oblegał kilka miast i do połowy 1650 zajął (1773-1850) o rekompensatę za ograbiony dużą część Irlandii. Obrońcy Clonmelu w maju 1650 odparli dwa szturmy zadając przez meksykańskich żołnierzy sklep. Fran­ ciężkie straty Anglikom, a gdy zabrakło im cja wystąpiła do meksykańskiego rządu 0 600 tysięcy pesos odszkodowania dla amunicji i żywności, uszli nocą z twierdzy. swoich obywateli i przysłała flotę, która 26 maja opuścili Irlandię. Anglicy kontynuo­ ostrzelała i zajęła meksykańską fortecę San wali jej podbój. 12 maja padła ostatnia twier­ Juan de Ulua, w pobliżu portu Yeracruz. dza irlandzka - Galway. Nadal trwała party­ W 1838 Meksyk wypowiedział Francji woj zantka. Cromwell stosował również bezwzglę­ dne metody osadnictwa: Anglia zagarnęła nę. Generał Antonio Lopez de Santa Anna dwie trzecie irlandzkiej ziemi, skolonizowała (17957-1876) powrócił do czynnej służby lbez upoważnienia wyruszył przeciw Fran kraj i przesiedliła tysiące dawnych mieszkań­ cuzom, którzy zajmowali Yeracruz. Nieba ców na pustkowia lub do kolonii. Irlandia wem rząd prezydenta Meksyku Anastasio straciła około jednej trzeciej ludności. Tah-gah-jute, znany jako James Logan (17257-1780), a oprócz nich także kilku Indian Mingo. Masakra spowodowała gwał­ towne nasilenie się walk między Indianami a białymi osadnikami na terenie obecnego Ohio i Wirginii Zachodniej. Logan i inni Indianie winą za masakrę obarczyli kapitana Michaela Cresapa (1742-1775), dowódcę milicji w tym regionie. Cresap, który pro­ wadził wojnę z wrogo ustosunkowanymi Indianami, z pewnością nie był winien tej masakrze. Wkrótce przyłączył się do lorda Dunmore'a - w ramach LORDA DUNMORFA WOJNY - i walczył pod komendą pułkownika Andrew Lewisa (1720-1781).

Bustamante (1780-1853) obiecał zapłacić Francuzom 600 tysięcy pesos, i wojska francuskie wycofały się. W czasie potyczki pod Yeracruz generał Santa Anna został ranny w nogę. CULPEPERA REWOLTA 1677-1679. Kolo­ niści północnej Karoliny stawiali opór administracji tej kolonii złożonej z właś­ cicieli ziemskich, która stosując angielskie prawa handlowe, nakładała ogromne cła na towary i pozwalała na handel tylko z Anglią. W grudniu 1677 koloniści pod dowództwem Johna Culpepera obalili ad­ ministrację, uwięzili zastępcę gubernatora. Thomasa Millera (który był również pobo­ rcą podatków) i innych urzędników, utwo­ rzyli nową administrację, a gubernatorem został Culpeper. Miller uciekł do Anglii i tam przedłożył sprawę angielskim wła­ dzom. Z kolonii wysłano również Cul­ pepera, by naświetlił sprawę z drugiej strony. Culpeper stanął przed sądem, zo­ stał uwolniony od zarzutu zdrady i sprze­ niewierzenia, mimo to właściciele ziemscy usunęli go z urzędu i mianowali nowego gubernatora, a także nowego poborcę po­ datków. „CUSTERA OSTATNIE STANOWISKO". Patrz SIUKSÓW WOJNA 1876-1877.

CYDA PODBÓJ WALENCJI 1089-1094.

W czasie ALMORAWIDÓW PODBOJU ARABSKIEJ HISZPANII Rodrigo Diaz de Bivar, znany pod imieniem Cyd (el Cid Campeador) (1040P-1099), niezależny ry­ cerz hiszpański, którego nominalnym se­ niorem był Alfons VI (1030-1109), król Kastylii i Leonu, usiłował opanować nie­ podległe królestwo Maurów (hiszpańskich muzułmanów) w Walencji, gdzie władał emir al-Kadir (zm. 1092). Do opanowania Walencji dążyli również muzułmańscy Almorawidowie. W październiku 1092 miesz­ kańcy Walencji, poparci przez Almorawidów, wszczęli bunt i zamordowali al-Kadira. Cyd na czele swych wojsk obiegł Walencję,

by uniemożliwić poddanie miasta Almorawidom. Almorawidzi nie interweniowali. Mieszkańcy Walencji bronili się, ale w koń­ cu głód zmusił ich do kapitulacji 17 czerwca 1094, po 20 miesiącach oblężenia. Cyd, jako nowy władca miasta, zezwolił na wolność wyznania. W październiku 1094 wojska Cyda w bitwie pod Cuarte pokonały Almorawidów i zmusiły ich do ucieczki. Wa­ lencja pozostała pod panowaniem Cyda aż do jego śmierci w 1099. Dopiero w 1102 wdowa po nim, Ximena wraz z chrześ­ cijanami opuściła miasto. W 1097 w bitwie pod Bairen Cyd pobił dużą armię Almorawidów. CZADU PODBÓJ PRZEZ FRANCJĘ 18971914. W końcu XIX w., w czasie podziału Afryki przez państwa europejskie, między Francją, Niemcami i Wielką Brytanią trwała rywalizacja o to, które z nich dotrze pierw­ sze do jeziora Czad, mającego w ich opinii duże znaczenie ekonomiczne. Pierwsza do­ tarła tam Francja (1897) i objęła władzę nad wschodnim wybrzeżem tego wielkiego ak­ wenu. Odkrywca francuski, Emile Gentil (1866-1914), poprowadził ekspedycję w dół rzeki Szari do południowej części jeziora, zawarł tam porozumienie z sułtanem Bagirmi i ustanowił protektorat francuski nad tym terytorium. W 1900 wojska francuskie wyruszyły z Algierii na południe, a z Sene­ galu i Nigru na wschód, dołączyły do Gen­ tila i wystąpiły wspólnie przeciw Rabaha Zobeirowi, muzułmańskiemu wodzowi i zwolennikowi Mahdiego (patrz SUDAŃSKA WOJNA 1881-1885) i jego afrykańskim wojow­ nikom. 22 kwietnia 1900 w bitwie pod Lakhtą (Kusseri) Rabaha poniósł klęskę, zwycięzcy ucięli mu głowę. Krwawe walki toczyły się nadal; dopiero po latach poko­ nano fanatycznych członków muzułmań­ skiej sekty, Sanusijji. W 1906 Francuzi objęli władzę nad Kanem w pobliżu jeziora Czad, w 1912 - nad Wadaj i wreszcie w 1914 - nad Borkou na północy. Czad został przekształcony w kolonię i wcielony do Francuskiej Afryki Równikowej.

CZADU WOJNA DOMOWA 1965-1994. Na

północy Czadu zamieszkują koczujący arab­ scy hodowcy bydła wyznania muzułmań­ skiego, na południu - rolnicy, chrześcijanie i poganie z murzyńskiego plemienia Bantu. W 1965 Arabowie z północy uznali, że są dyskryminowani przez rząd, którego człon­ kami byli w większości mieszkańcy połu­ dnia. Niebawem wybuchły walki między północą a południem. Przewrót wojskowy w 1975 wyniósł do władzy generała Felixa Mallouma (ur. 1932) z plemienia Bantu. Jego rządom sprzeciwiał się popierany przez Libię Narodowy Front Wyzwolenia Czadu (FROLINAT) - ruch partyzancki, który do końca 1978 zdobył władzę nad 80 pro­ centami terytorium kraju. Po napadzie na rządowy punkt oporu na północy w Tibesti do Czadu przybyła z pomocą francuska Legia Cudzoziemska, której celem było zatrzymanie natarcia partyzantów. Zawarte zawieszenie broni zostało wkrótce zerwane, stronie rządowej udało się odrzucić par­ tyzantów. W 1979 Malloumi stracił władzę i zbiegł do Nigerii. Powstał rząd tymcza­ sowy; prezydentem został Goukouni Oueddei (ur. 1944), dawny przywódca FROLINAT-u, a Hissen Habre (ur. 1942) - mi­ nistrem obrony. Wkrótce potem doszło między nimi do walki o władzę. W 1980 libijskie wojska wspierające Oueddeiego zajęły Ndjamenę, stolicę Czadu. Szef pań­ stwa libijskiego, pułkownik Muammar al— Kadafi (ur. 1943) proklamował unię Czadu i Libii, co wywołało liczne protesty; pod koniec 1981 wojska libijskie wycofały się z Czadu. W połowie 1982 wojska Habrego przejęły Ndjamenę i zmusiły Oueddeiego do ucieczki. Czad został podzielony wzdłuż 15. równoleżnika; północ zajmują wspierani przez Libię partyzanci Oueddeiego. W 1990 rząd Habrego został obalony przez ugru­ powanie pod nazwą Ruch Ocalenia Pat­ riotycznego z gen. Idrissem Dęby na czele, popieranym przez Kadafiego. Jego rząd natrafił na opozycję Frontu Narodowego Czadu, z którym zawarł porozumienie 12 października 1994.

CZAMÓW I CHIN WOJNY. Patrz CHIN I PAŃ STWA CZAMÓW WOJNY.

CZAMÓW I KHMERÓW WOJNY. Patrz K.HMERÓW i CZAMÓW WOJNY.

CZAMÓW I WIETNAMCZYKÓW WOJNY.

Patrz WIETNAMCZYKÓW i CZAMÓW WOJNY. CZAMÓW WOJNA DOMOWA 1150-1160.

Po uzyskaniu zwycięstwa nad Khmerami (patrz KHMERÓW i CZAMÓW wojna 1144-1150) panowanie Dżaji Hariwarmany I (zm. 1166 lub 1167), władcy państwa Czampa (środ­ kowy Wietnam), zostało zagrożone rewoltą jego szwagra Wamsaradżi (zm. 1150?), któ­ rego poparły górskie plemiona Czarnów. W 1150, po poniesionej klęsce, Wamsaradża zwrócił się o pomoc do władcy Dai Viet, czyli Annamu (północna część Wietnamu), który przysłał mu 5000 żołnierzy. Dżaja Hariwarmana wyruszył ze stolicy Yidżaji (Binh Dinh) na równiny Dalva i Lavang, gdzie odniósł zwycięstwo; żołnierze Dai Viet ponieśli ciężkie straty. Wojska Dżaji Hariwarmany spacyfikowały w 1151 zbun­ towany region Amarawati (Quang Nam), a w 1160, po pięciu latach ciężkich walk, region Panduranga. „CZARNA NORA" W KALKUCIE. Patrz BEN GALSKO-BRYTYJSKA WOJNA 1756-1757.

CZARNA WOJNA 1804-1830. Żołnierze i osadnicy europejscy na Ziemi van Diemena (Tasmania) nękali rdzenną ludność tas­ mańską, przejęli także cenne tereny łowiec­ kie należące do tubylców. W 1804 w czasie polowania biali zaatakowali i zabili kilku tubylców, co spowodowało wybuch długo­ trwałej „wojny buszu", w wyniku której znacznie zmniejszyła się liczba rdzennych mieszkańców. Rozbójnicy grabili i zabijali w tym czasie białych i tubylców, co zwięk­ szyło terror i rozlew krwi. W 1830 guber­ nator Tasmanii, sir George Arthur (1784-1854), zdołał schwytać i powiesić wielu rozbójników. Nie udało mu się jednak

zrealizować planu otoczenia tubylców „czar­ ną linią", czyli kordonem tysięcy osadni­ ków, którzy mieli wypędzić z buszu tubyl­ ców (wypłoszono tylko jednego chłopca i jedną kobietę). Jednakże walki z czasem wygasły, a w 1835 nakłoniono pozostałych przy życiu tubylców do osiedlenia się na pobliskiej Wyspie Flindersa. CZARNEGO JASTRZĘBIA WOJNA 1832. Na

początku kwietnia 1832 indiańskie plemiona - Saukowie i Lisi - prowadzone przez wodza Czarnego Jastrzębia (1767-1838), przepra­ wiły się przez rzekę Missisipi i weszły do Illinois, by odzyskać swe ziemie, najpraw­ dopodobniej przekazane Stanom Zjedno­ czonym przez Indian w traktacie z 1804. W ślad za Czarnym Jastrzębiem, który nie miał zamiaru walczyć, a jedynie spokojnie uprawiać ziemię, ruszyły wysłane przez gubernatora oddziały milicji. Po zwycięst­ wie pod Stillman's Run grupa Czarnego Jastrzębia postanowiła wycofać się do Wis­ consin. Milicja dopadła Indian w czasie przeprawy przez Missisipi i odniosła zwy­ cięstwo w bitwie pod Wisconsin Heights, ale Czarny Jastrząb zdołał przeprawić się przez rzekę i uciec z częścią swojego od­ działu. 2 sierpnia 1832 milicja Illinois oraz wojska USA pod dowództwem generała Henry'ego Atkinsona (1782-1842) zaatako­ wały i zmasakrowały grupę Czarnego Jas­ trzębia u ujścia rzeki Bad Axe, na południe od LaCrosse w stanie Wisconsin; z ponad tysiąca Indian pozostało przy życiu mniej niż stu pięćdziesięciu. Czarny Jastrząb ocalał i szukał schronienia u Indian Winnebago, którzy wydali go białym. Więziono go w Fort Monroe. W 1833 pozwolono mu udać się do rezerwatu w pobliżu Fort Des Moines i tam żyć razem z niedobitkami swojego plemienia.

kom przedsiębiorstw skupujących tytoń, które opanowały rynek i dyktowały ceny. Stowarzyszenie plantatorów tytoniu usiłowa­ ło zbojkotować kupców; napastnicy zaczęli terroryzować zarówno kupców, jak i tych plantatorów, którzy nie przyłączyli się do stowarzyszenia. Region ogarnęło bezprawie, które trwało aż do 1907, kiedy gubernator stanu Kentucky A. E. Wilson (1846-1931) wprowadził w 23 okręgach stan wojenny, a do walki z opornymi skierował stanową milicję, która sprawowała również kontrolę w miastach. W 1908 plantatorzy i kupcy osiągnęli porozumienie, które ograniczyło monopol handlu. Jeszcze w 1909 niezadowo­ leni z porozumienia nocni jeźdźcy nadal dokonywali gwałtów, ale teraz musieli prze­ ciwstawiać się również uzbrojonym miesz­ kańcom rozgniewanym ich akcjami. Zakoń­ czeniu walk sprzyjały także niesnaski mię­ dzy członkami stowarzyszenia plantatorów. CZARNEJ SOTNI NAPADY 1906-1911.

W czasie ROSYJSKIEJ REWOLUCJI 1905 powstał Związek Narodu Rosyjskiego - taj­ ne, reakcyjne, antysemickie ugrupowanie, nieoficjalnie popierane przez rząd, powsze­ chnie nazywane czarną sotnią. Czarna sot­ nią złożona głównie z właścicieli ziemskich, zamożnych chłopów, urzędników i poli­ cjantów, atakowała i zabijała zwolenników rewolucji. Jakkolwiek od zabójstwa cara Aleksandra II (1818-1881) zorganizowane pogromy były stałym elementem życia w Rosji, to jednak przywództwo czarnej sotni przyczyniło się bardzo do wzrostu ich częstotliwości; dziełem sotni były pogromy w ponad 100 miastach. W Odessie pogrom trwał przez cztery dni. Te akcje skłoniły despotycznych władców Rosji do zawiesze­ nia nowej konstytucji uchwalonej w 1905. CZARNOGÓRY I TURCJI WOJNY. Patrz TuR-

CZARNEJ PLAMY WOJNA 1904-1909. Plan­ tatorzy ciemnego tytoniu w najbardziej wy­ suniętym na zachód i południowy zachód regionie Kentucky, zwanym czarną plamą, sprzeciwili się monopolistycznym prakty­

cji i CZARNOGÓRY WOJNY. CZARNYCH I BRUNATNYCH WOJNA. Patrz ANGIELSKO-IRLANDZKA 1916-1921.

WOJNA

DOMOWA

CZECH I PALATYNATU WOJNA 1618-1623.

Protestancka szlachta czeska domagała się od Habsburgów swobód religijnych. 23 maja 1618 rozgniewani deputowani protestanccy wyrzucili przez okno na Hradczanach w Pradze trzech wysłanników cesarskich (defenestracja praska) i ustanowili niezależ­ ny rząd. Wydarzenie to stało się początkiem TRZYDZIESTOLETNIEJ WOJNY. W rok później Czesi pozbawili czeskiego tronu cesarza niemieckiego Ferdynanda II (1578— 1637) i ofiarowali go protestanckiemu elektorowi Palatynatu Fryderykowi V (1596-1632). Decyzja ta spowodowała, że cesarzowi przyszły z pomocą wojska Ligi Katolickiej pod dowództwem Johanna, hra­ biego Tilly (1559-1653) i wtargnęły do Czech. 8 listopada 1620 w bitwie pod Białą Górą wojska cesarskie i siły Ligi Katolickiej pod wodzą Tilly'ego rozbiły czeską armię pod dowództwem Christiana księcia AnhaltBemberg (1568-1630). Wojska cesarskie zajęły Pragę, ponownie katolicyzm stał się religią panującą, a Czechy stały się dziedzi­ cznym królestwem Habsburgów. Ferdynand skazał w styczniu 1621 Fryderyka. Hisz­ pańskie wojska pod dowództwem Maksy­ miliana zajęły Palatynat. Fryderyk usiłował odzyskać swoje ziemie, ale w następstwie zwycięstwa połączonych wojsk Hiszpanii i Ligi Katolickiej pod dowództwem Til­ ly'ego w bitwie pod Wimpfen 6 maja 1622 odniesionego nad siłami niemieckich ksią­ żąt protestanckich i zdobyciu przez Til­ ly'ego Heidelbegu we wrześniu 1622 Fryde­ ryk został formalnie pozbawiony godności elektora, a 23 lutego 1623 otrzymał ją Ma­ ksymilian I, książę Bawarii (1573-1651), przywódca Ligi Katolickiej. Czesi i elektor Palatynatu nie uzyskali pomocy państw protestanckich spoza granic Niemiec. Do­ piero w 1625 sama Dania spróbowała wes­ przeć sprawę protestancką (patrz DUŃSKA WOJNA 1625-1629).

CZECHOSŁOWACJA, INWAZJA ZSRR NA CZECHOSŁOWACJĘ 1968. Na początku 1968

słowacki

przywódca

Aleksander

Dubczek

(1921-1992) został pierwszym sekretarzem Komunistycznej Partii Czechosłowacji. Na­ stąpił krótki okres liberalizacji, zwany Pra­ ską Wiosną. Dubczek usiłował wprowadzić bardziej demokratyczne rządy; zniósł cen­ zurę prasy, nawiązał bliższe stosunki z Za­ chodem, obiecał zwiększyć podaż dóbr kon­ sumpcyjnych, starał się wprowadzić auto­ nomię dla Słowacji w ramach jednego, wspólnego państwa i zamierzał wprowadzić nową konstytucję, która miała zapewnić obywatelom większe swobody. Wszystko to zaniepokoiło Związek Radziecki, który kon­ trolował rządy w Czechosłowacji i w innych państwach satelickich. W dniach 29 lipca1 sierpnia 1968 w słowackim mieście Cema odbyły się rozmowy radziecko-czechosłowackie, na których delegacja radziecka do­ magała się ukrócenia swobód; po rozmo­ wach przedstawiciele ZSRR wyjechali uspo­ kojeni. Później jednak ich stanowisko uległo zmianie i w nocy 20-21 sierpnia wojska Bułgarii, Węgier, Polski i NRD w liczbie co najmniej 600 tysięcy żołnierzy dokonały inwazji na Czechosłowację, pokonały nie­ zbyt silny opór i zajęły kraj. Dubczek i inni działacze czechosłowaccy zostali aresztowa­ ni, przewiezieni do Moskwy i zmuszeni do ustępstw. Wojska interwencyjne wycofały się, a w Czechosłowacji ustanowiono silny, proradziecki rząd. Do kwietnia 1969 znie­ siono wszystkie reformy Dubczeka (z wyjątkiej autonomii Słowacji) i usunięto go z zaj­ mowanego stanowiska. Uzasadniając swe postępowanie tzw. doktryną Breżniewa (ZSRR zastrzegał sobie prawo do interwen­ cji zbrojnej w sprawy komunistycznych sąsiadów w Europie Wschodniej, jeżeli za­ grażały one poważnie jego interesom lub bezpieczeństwu) Związek Radziecki nakazał w 1970 przeprowadzenie aresztowań, czystek i ograniczenie praw Kościoła, co miało zniweczyć w Czechosłowacji skłonności li­ beralne. CZECZENIA, KONFLIKT ZBROJNY W CZECZE­ NII 1994-1996. Do 1991 Czeczenia wcho­ dziła w skład Czeczeno-Inguskiej Autono­

micznej SRR, która była częścią składową Rosyjskiej Federacyjnej SRR. Po oddziele­ niu się od Inguszetii Czeczenia jesienią 1991 ogłosiła niepodległość (Inguszetia po­ została republiką w składzie Federacji Ro­ syjskiej). Głową państwa czeczeńskiego zo­ stał Dżochar Dudajew (1944-1996?). W 1992 Czeczenia nie podpisała traktatu federacyjnego (aktu stanowiącego o nowych zasadach członkostwa Federacji Rosyjskiej). Po nieudanej próbie interwencji zbrojnej w listopadzie 1991 Moskwa zastosowała wobec Czeczenii blokadę ekonomiczną (wła­ dze centralne w Moskwie nie uznały nieza­ leżności Czeczenii, traktując ją jako repub­ likę w składzie Federacji Rosyjskiej). Pono­ wnie interwencję militarną Moskwa podjęła w grudniu 1994, był to początek krwawego dwuletniego konfliktu zbrojnego. W czasie walk w Czeczenii zginęło ok. 60 tyś. ludzi (75% stanowili cywile), stolica republiki, Groźny, a także wiele miejscowości (m.in. Samaszki) zostało zrównanych z ziemią, zniszczono infrastrukturę przemysłową i znaczne połacie pól uprawnych. Po śmierci czeczeńskiego prezydenta Dudajewa doszło do podjęcia rozmów pomiędzy stronami konfliktu, zakończonych podpisaniem w sier­ pniu 1996 porozumienia pokojowego w Chasawjurcie. Wojska federalne zostały wycofane z terytorium Czeczenii. We wrześ­ niu 1996 kontrolę nad czeczeńskimi miastami i ośrodkami rejonowymi przejęli czeczeńscy dowódcy połowi, zaczęto tworzyć nowe orga­ ny władzy terenowej. W styczniu 1997 w wyborach prezydenckich zwyciężył As­ lan Maschadow (ur. 1951). Czeczenia jest faktycznie niezależna od Rosji, nie została jednak uznana za niepodległe państwo na arenie międzynarodowej. Od czasu pod­ pisania porozumień pokojowych pomiędzy Moskwą i Groźnym trwają negocjacje w sprawie statusu Czeczenii. CZEJENÓW 1 ARAPAHÓW WOJNA 1864— 1868. Przez kilka lat Indianie - Czejenowie i Arapahowie - dotrzymywali porozu­ mienia, które ich wodzowie podpisali

w 1861, nie mogli jednak zdobyć środków do życia na lichych ziemiach wyznaczo­ nych im na rezerwat na Terytorium Ko­ lorado. W 1864 kilku osadników oskarżyło Indian o kradzież bydła, na co oddział wojskowy zaatakował przyjaźnie nastawio­ nych Indian, którzy w obronie własnej zabili paru żołnierzy. Te drobne incydenty wzburzyły białych; ich przywódcy wypo­ wiedzieli wojnę Indianom Prerii. Niektórzy indiańscy wodzowie usiłowali prowadzić negocjacje pokojowe. Gdy negocjacje nie dały rezultatu, oddziały młodych wojow­ ników rozpoczęły ataki na karawany wozów na głównych szlakach, podpalano oraz łu­ piono farmy, posterunki i stacje dyliżansów pocztowych. Jesienią 1864 pokojowo na­ stawiony major armii federalnej pozwolił Czejenom rozbić obóz w pobliżu Fort Ly­ on, ale jego zastępca kazał im odejść. Wkrótce przybyły nowe wojska. Żołnierze wykryli zimowy obóz Czejenów i całkowicie go zniszczyli (patrz SAND GREEK, MASAKRA w SAND GREEK 1864). Ten krwawy incydent doprowadził plemiona indiańskie do stanu wrzenia. Indianie wystąpili przeciw wszy­ stkim białym od Kolorado do Teksasu. W 1865 wysłano przeciw Indianom w trzech kolumnach silną karną ekspe­ dycję, ale żołnierze walczyli źle i zniszczyli tylko jedno obozowisko Arapahów. Później wojna w znacznym stopniu wygasła. Po­ łudniowe plemiona Czejenów i Arapahów zgodziły się osiąść na południe od rzeki Arkansas; prowadzili tam koczowniczy tryb życia i rzadko napadali na białych. CZEJENÓW WOJNA 1878. Po porażce ich sojuszników przesiedlono Siuksów (patrz SIUKSÓW WOJNA 1876-187?) i północnych Cze­ jenów na południe, do rezerwatu na terenie obecnej Oklahomy. Wiodło im się tam nędznie. We wrześniu 1876 ich wodzowie Tępy Nóż i Mały Wilk uciekli z rezerwatu razem z 300 wojownikami. Przedarli się na północ do swojej dawnej siedziby (wokół dopływów górnego biegu rzeki Platte), czte­ rokrotnie pokonując oddziały wojskowe,

które stawały im na drodze. Po minięciu linii kolejowej Union Pacyfic rozdzielili się na dwie grupy. Jedna pod wodzą Małego Wilka spędziła zimę w kryjówkach w pobliżu rzeki Lost Chokecherry. Druga grupa, prowadzona przez Tępego Noża, skierowała się na północny zachód. Nieoczekiwanie natknęła się w zamieci śnieżnej na szwadron kawalerii. Indian pojmano i odstawiono do Camp Robinson. Gdy stanowczo odmówili powrotu na południe, zamknięto ich bez wody, żywności i ognia, mimo ostrego mro­ zu. Zrozpaczeni Czejenowie zbiegli z koszar w zimną styczniową noc i ratowali się ucieczką. Ścigano ich przez 12 dni; wielu zabito lub raniono, wielu zginęło z głodu i zimna, pozostałych trzydziestu żołnierze dopadli w wąwozie i zabili. Tępy Nóż z rodziną oddzielił się od reszty i w końcu dotarł do biura do spraw Indian, gdzie się schronił. Bezlitosne traktowanie Czejenów wywołało nasilające się protesty w większej części Stanów Zjednoczonych. Protesty sprawiły, że po ujęciu i umieszczeniu w Fort Keogh Małego Wilka i jego ludzi traktowano po ludzku. Później założono dla nich rezerwat w Montanie nad rzeką Tongue, w którym zamieszkali również członkowie grupy Tępego Noża i inni Czejenowie z pół­ nocy, którzy nie przenieśli się na południe.

Wang Mang (33 p.n.e.-23 n.e.), siostrzeniec cesarzowej z dynastii Hań w Chinach, przez 10 lat był regentem, po czym usunął z tronu małoletniego cesarza i sam został cesarzem. Wprowadził radykalne reformy, np. cała ziemia miała się stać własnością cesarza, ograniczał niewolnictwo i wprowadził po­ datek dochodowy. Wzbudziło to wrogość potężnych chińskich posiadaczy ziemskich, a także niechęć chłopów. W 17 n.e. ulewne deszcze i zaniedbane groble spowodowały katastrofalny wylew Rzeki Żółtej (Huangho), który pozbawił domów tysiące miesz­ kańców. W Szantong chłopi wzniecili po­ wstanie pod przywództwem energicznej ko­ biety zwanej Matką Lu. Powstanie rozsze­ rzyło się na równinę środkowych Chin. Uczestnicy pozostawali pod silnym wpły­ wem wierzeń religijnych i chcąc upodobnić się do demonów malowali brwi na czer­ wono. Wkrótce wystąpili również przeciw Wangowi przedstawiciele dynastii Hań i ich zwolennicy. Wang Mang nie zdołał przeciw­ stawić się jednocześnie opozycji potężnych rodów i chłopskiemu powstaniu. Został zamordowany, a wraz z jego śmiercią skoń­ czyła się założona przez niego, krótkotrwała dynastia Sin (Nowa) i do władzy doszła ponownie dynastia Hań.

CZEROKEZÓW WOJNA 1760-1762. Indianie Czerokezi, zamieszkujący Karolinę Północną i Południową, należeli do najlepiej rozwiniętych cywilizacyjnie plemion indiań­ skich w Ameryce Północnej. Początkowo odnosili się przychylnie do białych osad­ ników, ale później ich wódz, Mały Cieśla, nakłonił ich do obrony terenów przed wdzierającymi się kolonistami. Przez dwa lata wzdłuż granic Karoliny szalała wojna, ale Indianie nie mogli sprostać lepszemu uzbrojeniu i taktyce białych. Czerokezi po­ nosili dotkliwe klęski i w rezultacie musieli poprosić o pokój. Zmuszono ich do od­ stąpienia znacznej części ziem, co umoż­ liwiło dalsze osadnictwo na terenach leżą­ cych w głębi Karoliny.

Wacław IV (1361-1419), król Czech i Nie­ miec oraz cesarz Świętego Cesarstwa Rzym­ skiego zakończywszy ostatecznie w 1389 wojnę ze SZWABSKIM ZWIĄZKIEM MIAST, zostawił w dużej mierze sprawy Niemiec ich własnemu biegowi; od tej chwili spędzał większość czasu w Pradze. Został wciągnięty w wojnę domową z zawist­ nymi i ambitnymi możnowładcami, między innymi ze swoim kuzynem Jobstem (1351-1411), margrabią Moraw, który przez pewien czas więził Wacława w Austrii (1393-1394). Później Wacław stracił znacz­ ną część władzy, bo czescy panowie powołali radę, która sprawowała rządy w królestwie. Wacław poparł ruch reformatorów, na czele

CZERWONYCH BRWI POWSTANIE 17 n.e.

CZESKA WOJNA DOMOWA 1390-1419.

którego stal Jan Hus (1369-1415), i w ten sposób popadł w zatarg z duchowieństwem, a szczególnie z arcybiskupem Pragi (patrz HUSYCKIE WOJNY 1419-1430). W1400 niemiec­ cy elektorzy pozbawili go tronu cesarskiego. W latach 1402-1403 więziony był przez panów czeskich, którym pomocy udzielał brat Wacława, Zygmunt (1368-1437), póź­ niejszy król Czech i Niemiec oraz cesarz Świętego Cesarstwa Rzymskiego. Dwukrot­ nie Wacława uwalniano po wyrażeniu zgody na niewielkie ustępstw a, w końcu odzyskał tron w Czechach, mimo to nie zaprzestał walki z czeskimi wielmożami. Aż do śmierci Wacława królestwem wstrząsały spory i wal­ ki, których podłożem były nominacje króla na wysokie urzędy oraz reformy kościelne. Po śmierci Wacława czeską koronę przejął Zygmunt, król Niemiec od 1411. CZESKA WOJNA DOMOWA 1448-1451.

Jerzy z Podebradów (1420-1471) przywód­ ca utrakwistów, umiarkowanych zwolen­ ników husytyzmu, występował przeciw partii habsburskiej, która popierała kan­ dydaturę na tron czeski Władysława V Pogrobowca Habsburga (1440-1457). Włady­ sław jako małoletni pozostawał pod opieką króla Niemiec Fryderyka III (1415-1493), późniejszego cesarza Świętego Cesarstwa Rzymskiego (1452-1493). Ugrupowanie Jerzego powiększało się, gdyż dołączali doń inni zwolennicy czeskiej niezawisło­ ści, Jerzy w 1448 zdobył Pragę, stolicę Czech. W 1452 sejm czeski mianował Jerzego zarządcą Czech. Po objęciu tronu czeskiego przez Władysława Pogrobowca w 1453 Jerzy nadal faktycznie rządził królestwem, wzmocnił centralny rząd w Pradze i odzyskał Morawy, Śląsk i Łużyce. W 1457 Władysław nagle zmarł, a w 1458 Jerzy został obrany nowym królem. CZESKA WOJNA DOMOWA 1465-1471. Pa­ pież Pius II (1405-1464) w 1462 unieważnił Kompakty, porozumienie katolicko-utrakwistyczne (utrakwiści stanowili umiarkowany

odłam husytyzmu) (patrz HUSYCKIE WOJNY 1419-1436). Król Czech Jerzy z Podebradów (1420-1471), utrakwistą stracił poparcie czeskich wielmożów katolickich, którzy w 1465 utworzyli organizację opozycyjną w zamku Zelena Hora koło Nepomuka. Papież Paweł II ogłosił, że Jerzy jest here­ tykiem i wyklął króla oraz innych husytów. Namówił ponadto króla Węgier, Macieja Korwina (1440-1490) do wszczęcia wojny przeciwko Jerzemu (patrz CZESKO-WĘGIERSKA WOJNA 1468-1478). Maciej najechał Cze­ chy w 1468, ale w początkowym okresie nie odnosił sukcesów. W 1469 katoliccy wiel­ może obwołali Macieja królem Czech. Jerzy w obronie tronu podjął negocjacje z królem Polski Kazimierzem Jagiellończykiem (1427-1492), zrezygnował z praw swoich synów do sukcesji tronu, jego następcą został obrany w 1469 syn Kazimierza Wła­ dysław (1456-1516). Zatwierdził to po śmie­ rci Jerzego sejm wybierając Władysława na króla Czech (i471). CZESKO-POLSKIE

WOJNY.

Patrz

POLSKO-

-CZESKIE WOJNY. CZESKO-WĘGIERSKA WOJNA 1260-1270.

Obaj królowie - czeski, Przemysł II Wielki (12307-1278) i węgierski, Bela IV (12061270), dążyli do opanowania księstw Austrii i Styrii, należących do potężnego aus­ triackiego domu Babenbergów od 1192 do śmierci w 1246 ostatniego męskiego potom­ ka tej linii. Walki czesko-węgierskie zakoń­ czył traktat z Ofen (1254); Bela otrzymał Styrię, a Przemysł Austrię. Później zbun­ towana szlachta Styrii zwróciła się do Prze­ myśla z prośbą by został ich władcą. Zwy­ cięstwo Czechów nad Węgrami w bitwie pod Kressenbrunn w 1260 pozwoliło Prze­ mysłowi zająć Styrię. W okresie anarchii panującej wówczas w Świętym Cesarstwie Rzymskim, energiczny król czeski z powo­ dzeniem powiększał swoje posiadłości; wielu austriackich panów niechętnie odnosiło się do panowania Przemyśla, kilku zostało stra­ conych za bunty. W chwili śmierci Beli,

który aż do końca życia bezskutecznie usi­ łował powstrzymać ekspansję czeskiego im­ perium, Przemysł władał najpotężniejszym państwem w Europie Centralnej, a jego posiadłości rozciągały się od Śląska do Adriatyku. Patrz także HABSBURSKO-CZESKA WOJNA 1274-1278.

CZESKO-WĘGIERSKA WOJNA 1468-1478.

Czescy zwolennicy Habsburgów odnosili się wrogo do króla Jerzego z Podebradów (1420-1471), przywódcy ugrupowania na­ rodowego. Katoliccy wielmoże utworzyli organizację opozycyjną (patrz CZESKA WOJ­ NA DOMOWA 1465-1471). Papież Paweł II (1417-1471) obłożył Jerzego klątwą i poparł czeskich katolików zwalniając ich z obo­ wiązku posłuszeństwa wobec króla. Ambitny król Węgier Maciej Korwin (1440-1490) uległ namowom papieża i w 1468 najechał Czechy. 4 lipca zdobył Ołomuniec. W lutym 1469 pod Vilemovem otoczony przez prze­ ważające siły czeskie zawarł układ pokojowy, ale go wkrótce zerwał. Wojsko Macieja zdobyło Brno, stolicę Moraw. 3 maja 1469 katoliccy wielmoże obwołali Macieja królem Czech. Wojna prowadzona była ze zmien­ nym szczęściem na Morawach, Śląsku i Łużycach. W 1470 miała miejsce wyprawa czeska na Węgry. Po śmierci Jerzego 27 ma­ ja 1471 królem Czech obwołany został Wła­ dysław Jagiellończyk (1456-1516). Przewagę w kraju uzyskała partia narodowa. Włady­ sław prowadził dalej wojnę przeciwko Ma­ ciejowi i stronnictwu katolickiemu, jednak bez powodzenia. W 1474 doszło do wspólnej wyprawy polsko-czeskiej w celu zdobycia Śląska, nie powiodło się natomiast oblężenie Macieja we Wrocławiu. Zawarty 7 grudnia 1478 pokój w Ołomuńcu przyznał Włady­ sławowi Czechy, natomiast Maciejowi Mo­ rawy, Śląsk i Lużyce (z zastrzeżeniem, że po śmierci Macieja tereny te wrócą za wykupem do Czech). Obaj władcy zachowy­ wali tytuł królów Czech. CZIANG MAJ I AJUTTHAJI WOJNY. Patrz TAJÓW WOJNY.

„CZTERDZIESTU PIĘCIU POWSTANIE". Patrz JAKOBITÓW POWSTANIE 1745-1740.

CZTEROSTRONNEGO PRZYMIERZA WOJNA 1718-1720. Król Hiszpanii Filip V (1683-1746), wnuk króla francuskiego Lud­ wika XIV (1638-1715), piragnął dla siebie korony francuskiej. Dążenie to skrycie pod­ sycał jego pierwszy minister, kardynał Giulio Alberoni (1664-1752). Natomiast druga żona Filipa, ambitna Elżbieta Farnese (1692-1766) z Parmy, uważając się za spad­ kobierczynię księstw Parmy, Piacenzy i Tos­ kanii, chciała zdobyć je dla swych synów. Wielka Brytania i Holandia przeciwne były jakiemukolwiek połączeniu Hiszpanii 1 Francji, przeciwny był temu również cesarz Świętego Cesarstwa Rzymskiego Ka roi VI (1685-1740) (patrz HISZPAŃSKA WOJ NA SUKCESYJNA 1701-1704). Wojska hiszpań skie zdobyły w 1718 należącą do Austrii Sardynię i należącą do Sabaudii Sycylię. 2 sierpnia 1718 Wielka Brytania, Holandia, Francja i Święte Cesarstwo Rzymskie zawar ły w Utrechcie w 1713 Czterostronne Przy mierze, mające zagwarantować zachowanie warunków pokoju, które pogwałcił Filip. Hiszpania nie zgodziła się wycofać swoich wojsk z Sycylii, wobec czego flota Wielkiej Brytanii wysadziła tam na początku sierpnia 1718 wojska austriackie. Brytyjskie okręty wojenne pod dowództwem admirała George'a Bynga (1663-1733) zwyciężyły 11 sierpnia 1718 hiszpańską flotę u przylądka Passero na Sycylii, a wojska austriackie odebrały Hiszpanom Mesynę (Sycylia). W 1719 hiszpańska flota wiozła dla jakobitów w Szkocji kilkuset żołnierzy i broń, u wybrzeży rozbił ją jednak sztorm; część oddziałów wylądowała (patrz JAKOBITÓW POWSTANIE 1745-1745). Francuskie wojska spustoszyły krainę Basków w północnej Hiszpanii i Katalonię; w końcu listopada 1719 burzliwa pogoda i choroby zmusiły francuskie wojska do powrotu do kraju. Brytyjscy żołnierze zdobyli hiszpańskie por ty Vigo i Pontevedra na wybrzeżu atlantyc kim. Filip uznał klęskę Hiszpanii za skutek

polityki zagranicznej Alberoniego i skazał go na wygnanie (grudzień 1719), a potem podpisał w Hadze traktat pokojowy (17 lu­ tego 1720); Hiszpania miała wycofać się z Sycylii i Sardynii, Sabaudia uzyskała Sardynię i ustąpiła Sycylię Austrii; książęta Sabaudii tytułowali się później królami Sardynii. Filip zrezygnował ze swoich rosz­ czeń w stosunku do Wioch w zamian za zobowiązanie Austrii, że księstwa Parmy, Piacenzy i Toskanii odziedziczy najstarszy syn Fi-lipa i Elżbiety Farnese, Karol (1716-1788). Cesarz Świętego Cesarstwa Rzymskiego Karol VI uznał prawa hiszpań­ skich Burbonów i wycofał swoje roszczenia w stosunku do Hiszpanii. Patrz także ANGIELSKO-HISZPAŃ SKA WOJNA 1727-1729J AUST-RIACKA WOJNA SUKCESYJNA 1740-1748. CZYNGIS-CHANA PODBOJE 1190-1927.

Temudżyn (właściwe imię Czyngis-chana, 1167?-1227), urodził się jako syn wodza bliżej nie znanego plemienia mongolskiego. Ojciec jego został otruty przez Tatarów; Temudżyn miał wówczas 9 lat; został opusz­ czony przez swoje plemię; opiekował się matką i rodzeństwem, kształtował swą cha­ ryzmatyczną osobowość i geniusz organiza­ cyjny. Wkrótce odtworzył państewko ojca. Około 1189 został chanem. Po parunastu latach okrutnej, lecz skutecznej walki z Ta­ tarami i innymi plemionami w 1206 Czyn­ gis-chan został chaganem (chanem chanów), najwyższym władcą Mongołów; podbił Azję Środkową oraz północną część Chin (patrz MONGOLSKIE PODBOJE 1206-1405). Nie umiał pisać ani czytać, ale jego wybitna inteligen­ cja i talent organizacyjny pozwoliły mu przekształcić niezależne i kłótliwe plemiona koczownicze w zdyscyplinowaną armię li­ czącą 200 tysięcy ludzi. Był twórcą strategii błyskawicznych wypraw prowadzonych przez ciężką jazdę wyposażoną w zbroje, szable i lance oraz lekką jazdę wyposażoną w szable, luki i oszczepy. Uczył się słuchając i naśladując, do prowadzenia oblężeń za­ trudniał inżynierów; zorganizował pocztę konną wzdłuż szlaków karawan i stworzył

sprawną sieć komunikacji i wywiadu. Bez­ litosny i mściwy, był przekonany, że ci, którzy nie posłuchali wezwania do kapitu­ lacji, powinni być zabici. Ta zasada sprawiła, że Czyngis-chan wywierał na nieprzyjaciela ogromny nacisk psychologiczny - przeciw­ nicy poddawali się jeszcze przed przybyciem jego wojsk. Rozpoczął podboje od wojny z państwem Si Sia (patrz CZYNGIS-CHANA WOJNY z PAŃSTWEM Si sia 1200-1209,1226-1227), podbił państwo dynastii Kin (patrz CZYNGIS-CHANA WOJNA z PAŃSTWEM DYNASTII KIN 1211-1215), jego Mongołowie najechali Ruś (patrz MONGOŁÓW NAJAZD NA Ruś PIERWSZY 1221-1223), Indie (patrz MONGOŁÓW NAJAZD NA INDIE 1221-1398) i Persję (patrz MONGOL SKO-PERSKA WOJNA PIERWSZA 1218-1221) i za­ mierzał najechać Europę (patrz MONGOLSKI NAJAZD NA EUROPĘ 1237-1242). Po każdej kam­ panii wracał do swojej zabudowanej jurtami stolicy, Karakorum (obecnie w Mongolii). Jego synowie i wnuk dokończyli rozpoczęte przez niego dzieło i podzielili między siebie podbite ziemie. Patrz także TIMURA PODBOJE 1360-1405.

CZYNGIS-CHANA WOJNA Z PAŃSTWEM DY­ NASTII KIN 1211-1215. Czyngis-chan (1167P-1227) starannie zaplanował najazd Mongołów na terytorium dynastii Kin. Po­ konał wcześniej tureckich Tangutów i Kitanów, dzięki czemu mógł w wojnie z dynas­ tią Kin teraz wykorzystać strategiczne po­ łożenie ziem Tangutów (na północnej gra­ nicy terytorium Kinów) w swych planach wziął także pod uwagę to, że Kitanowie pragnęli wziąć odwet na Pekinie. Czyngischan potrzebował jedynie pretekstu do rozpoczęcia wojny. W 1210 Pekin wezwał go do złożenia hołdu nowemu władcy Kin. Czyngis-chan odmówił i zmobilizował woj­ ska; w 1211 rozkazał Tangutom, by doko­ nywali napadów na północną granicę tery­ torium Kinów i wdzierali się głęboko na południe za Chiński Mur. Po wzięciu do niewoli chińskich inżynierów znających się na sztuce oblężniczej opracował bardziej systematyczny plan podboju; rozdzielił ar­

mię i zaatakował Hopei i Liao-ning z trzech kierunków. Gdy zagroził Pekinowi, dwór cesarski przeniósł się 200 km na południe do Kaifengu. W 1214 Czyngis-chan zaczął oblegać Pekin, a w 1215 Pekin został zdo­ byty (patrz CZYNGIS-CHANA ZDOBYCIE PEKINU 1215). Wezwanie o pomoc wystosowane przez Kara-Kitanów (patrz MONGOLSKO-PERSKA WOJNA PIERWSZA 1218-1221), aż do 1231 prze­ rwało działania wojenne Mongołów przeciw dynastii Kin (patrz MONGOLSKI PODBÓJ PAŃSTWA DYNASTII KIN 1231-1234).

gis-chan zażądał dostarczenia mu żołnierzy; podległy władca tangucki odpowiedział, że jeżeli Czyngis-chan ma za mało żołnierzy, to nie ma prawa do zwierzchnictwa nad nim. Czyngis-chan rozpoczął oblężenie sto­ licy Si Sia, Ningsia, jednocześnie mszcząc się za zniewagę pustoszył bezbronny kraj. Stolica padła już po śmierci Czyngis-chana w 1227; wszyscy mieszkańcy zginęli. Pańs­ two Si Sia zostało wcielone do imperium mongolskiego. CZYNGIS-CHANA ZDOBYCIE PEKINU 1215.

CZYNGIS-CHANA WOJNA Z PAŃSTWEM SI SIA PIERWSZA 1206-1209. Państwo Si Sia położone na południe od pustyni Gobi i na zachód od królestwa dynastii Kin, było najsłabszym państwem chińskim. Si Sia, w którym rządy sprawowali Tanguci, z po­ chodzenia Tybetańczycy, buddyści, było państwem wojowniczym. Tanguci dokony­ wali napadów na przygraniczne tereny ce­ sarstwa dynastii Sung walcząc o panowanie nad doliną rzeki Jangcy i wywołali niepo­ koje na południu terytorium Mongołów; wojna z państwem Si Sia pozwoliła Czyngischanowi (1167P-1227) sprawdzić spraw­ ność zdyscyplinowanych wojowników mon­ golskich, a zwasalizowanie Si Sia umożliwiło Mongołom opanowanie szlaków handlo­ wych łączących Chiny z Zachodem. Była to wojna obliczona na wyczerpanie przeciw­ nika. Mongołowie spustoszyli kraj do tego stopnia, że Si Sia wystąpiło z prośbą o pokój i w 1209 uznało zwierzchność Mongołów. Zwycięscy Mongołowie mogli teraz swobod­ nie ruszyć na państwo Kin oraz planować ataki na terytoria położone na zachodzie (patrz CZYNGIS-CHANA WOJNA z PAŃSTWEM DYNASTII KIN 1211-1215). Druga wojna Czyngis-chana z państwem Si Sia (1226-1227). Państwo Si Sia okazało się nieposłusznym wasalem. Przygotowując się do pierwszej MONGOL SKO-PERSKIEJ WOJNY Czyn­

W początkach swej historii Pekin znany był pod różnymi nazwami; Chińczycy na­ zywali miasto Yanking i Yanzhu; Kubilajchan (1216-1294), władca mongolski, na­ zywał je Tai-Du, Turcy - Chanbałyk, stąd Marco Polo (1254P-1324?), wenecki po­ dróżnik, który przybył do miasta w 1266, nazywał je Cambulac lub Kanbalu. W 1214 miasto znalazło się w fatalnej sytuacji. Po wcześniejszym nieudanym oblężeniu mon­ golskim dwór cesarski przeniósł się na południe; chińscy inżynierowie przystali do Czyngis-chana (1167P-1227) i kierowali .oblężeniem miasta. Mimo nie najlepszych nastrojów Chińczycy uparcie bronili się w dobrze ufortyfikowanym mieście. Ob­ lężenie było długie i ciężkie. Mongolska blokada osłabiła jednak wolę obrońców i w końcu, z pomocą chińskich zdrajców, Mongołowie wdarli się na mury obronne. Po wkroczeniu do miasta zdobywcy złupili pałace i budynki publiczne. Gubernator Pekinu popełnił samobójstwo, wielu miesz­ kańców poniosło śmierć. Miasto uległo tylko częściowemu zniszczeniu, ówczesne zapisy podają, że pożary trwały przez miesiąc. Mongołowie opanowali miasto, ale nie zmie­ nili tanguckiej administracji, po czym Czyn­ gis-chan ruszył z armią na zachód (patrz MONGOLSKO-PERSKA WOJNA PIERWSZA ms~ 1221).

w

c ĆALUKJÓW

Upadek

DYNASTII

dynastii

WOJNY

543-655.

Guptów (patrz GUPTÓW DYNASTII PODBOJE 320-457) wtrącił Indie w stan chaosu i stał się przyczyną zażartych walk o władzę w różnych regionach kraju. Najwcześniej wybuchły walki między mały­ mi państwami na równinie Dekanu, w środ­ kowej części Indii. Zdobywca tych ziem pochodził spoza tego regionu; był to pod­ rzędny wódz Pulakeśin I (zm. 566), który podawał się za potomka królewskiego rodu Radżputów. Po odebraniu władcom Wakataka położonej na wzgórzu warowni Watapi (Badami) i ziem między zachodnim Dekanem a Zachodnimi Ghatami Pulakeśin za­ łożył dynastię Calukjów. Jego syn zdobył ziemie położone jeszcze bardziej na północ, łącznie z wybrzeżem Konkan (obecnie stan Maharasztra z Bombajem), w 597 skierował się na wybrzeże północno-zachodnie. Pula­ keśin II (wzmian. 610-642) kontynuował tę politykę i doprowadził państwo Calukjów w pierwszym okresie jego trwania do szczytu potęgi; zdobył część Gudżaratu (półwysep Kathiawar) i Malwę, wygrał również wojnę z Harszą (patrz ĆALUKJÓW WOJNA PRZECIW HARSZY 020), opierając granicę południową swego królestwa na rzece Narmadzie. Po wcieleniu ziem będących wcześniej pod panowaniem dynastii Andhra terytoria Pulakeśina sięgnęły na południu aż do rzeki Kryszny (Kistna). Później Pulakeśin skie­ rował się na wschód, zdobył w 624 wisznukundińskie wschodnie wybrzeże króle­ stwa Wengi (w pobliżu Kalingi, obecnie stan Orisa) i założył wschodnią dynastię Calukjów w Pisztapurze, nad Zatoką Ben­ galską, która przetrwała do 1070. Zdobył

ziemie położone na obu wybrzeżach Indii, panował nad handlem Wschodniej Azji i stworzył barierę, która powstrzymała am­ bitne królestwa południowe. Swymi pod­ bojami naraził się jednak dynastii Pallawów, Panów, którzy opuścili ziemie nad Gan­ gesem, by opanować południowe obszary zamieszkane przez ludy mówiące językami drawidyjskimi; byli oni pierwszymi koro­ nowanymi władcami południa. Pallawowie odebrali wcześniejszej dynastii Colów wąs­ kie pasmo wschodniego wybrzeża i stolicę Kańći. Pallawowie, którzy chcieli zdobyć Wengi, w latach 641-647 napadali na De­ kan, zajęli w 642 Watapi i zabili Pulakeśina II. Nie zniechęceni tym Calukjowie skupili swą uwagę na Gudżaracie, po odzyskaniu sił odbili Watapi w 655 i przygotowywali się do dalszych działań przeciw Pallawom (patrz ĆALUKJÓW i PALLAWÓW WOJNY 670-975). Patrz także ĆALUKJÓW i ĆOLÓW WOJNY ok. 990-1070; ĆALUKJÓW WOJNY DOMO­ WE; ĆALUKJÓW i RASZTRAKUTÓW WOJNY 752, 973-975.

ĆALUKJÓW 1 ĆOLÓW WOJNY ok. 990-1070.

Około 850 napór Pallawów i Calukjów na południowy kraniec Indii doprowadził do wzrostu znaczenia wskrzeszonej dynastii Colów. Niegdyś Colowie byli wasalami kró­ lestwa Andhra w środkowych Indiach, ist­ niejącego w okresie poprzedzającym dynas­ tię Guptów. W 850 państwo Colów było jednym z trzech królestw panujących nad południem Indii; były to Kerala (Czera) na zachodzie, Pandja na samym krańcu i Cola na wschodzie. Do 950 mimo licznych walk z Pallawami i wschodnimi Calukjami Colo-

wie panowali nad całym obszarem i zdołali jeszcze stawić skuteczny opór drugiej za­ chodniej dynastii Calukjów (patrz ĆOLÓW i PANDJÓW WOJNA 910). W latach 990-993 rozpoczęły się ich wyprawy na południowy i zachodni Dekan; Colowie prowadzili na­ jazdy do 1021, potem zrezygnowali z nich, prawdopodobnie wobec bezowocności tych działań. Wówczas wojska Calukjów za pa­ nowania Someśwary I (wzmian. 1043-1068) ze wschodniej dynastii Calukjów rozpoczęły działania wojenne na dużą skalę przeciw Colom, którzy dążyli do objęcia władzy w Wengi, mającym duże znaczenie w handlu we wschodniej Azji (Colowie okupowali je przez krótki czas przed wybuchem RASZTRAKUTOWI ĆOLÓW WOJNY 940-972). Klęska Colów w 1052 zrównoważona została podobnie dotkliwą przegraną Calukjów w 1062. Nastąpiły zabiegi o ustanowienie pokoju. Wzajemne małżeństwa dynastyczne doprowadziły do wchłonięcia wschodniej dynastii Calukjów przez dynastię Colów. Zachodnia dynastia Calukjów zaniechała walk z Colami. W latach 1156-1167 dynas­ tia ta ucierpiała na skutek wystąpień preten­ dentów do tronu i została później wchłonięta przez sojusz władców telugujęzycznych krajów Dekanu (1189). Patrz CALUKJÓW WOJNA DOMOWA nse-nsi. CALUKJÓW I PALLAWÓW WOJNY 670-975.

Dynastia Pallawów, którzy pokonali w 642 zachodnią dynastię Calukjów (patrz ĆALUKJÓW DYNASTII WOJNY 543-055), po upadku dynastii Guptów (patrz GUPTÓW DYNASTII PODBOJE 320-457) stała się jedną z trzech dynastii rywalizujących o dominację w In­ diach. Zachodni Całukjowie uniemożliwiali Pallawom wejście na teren Dekanu, nato­ miast wschodni Całukjowie kierowali swą ekspansję na obszary na południe od Wengi w kierunku Nellur, spychając Pallawów na wąskie pasmo dawnego wybrzeża Andhra, skąd Całukjowie zostali wyparci 30 lat wcze­ śniej. Za panowania Wikramaditji I (wzmian. 655-680) w 655 Całukjowie od­ budowali świątynię-twierdzę Watapi (Bada­

mi), a w 670 zdobyli i częściowo zniszczyli stolicę Pallawów Kańći, święte miejsce Hin­ dusów, zwane Benaresem Południa. Działa­ nia wojenne nie doprowadziły do upadku Pallawów, jednak po powtórnym zasiedleniu Kańćipuramu Pallawowie unikali większych operacji zaczepnych, być może dlatego, że - jak przypuszczają współcześni historycy - uznali, iż brak im na to sił. Panujący na zachodzie Wikramaditja II w latach 730-742 prowadził długotrwałe działania wojenne, sporadycznie wyprawiając się na tereny Pallawów, w 742 powtórnie zdobył Kańći. Dynastia Pallawów zaczęła powoli chylić się ku upadkowi. Pod koniec IX w. znowu uległa Calukjom, po czym została pokonana przez swych lenników - dynastię Colów. Dynastię Calukjów w 752 pokonali wasalowie Rasztrakutowie (patrz CALUKJÓW i rasztrakutów wojny 752,973-975). W 975 Rasztrakutów pokonała druga zachodnia dynastia Calukjów i ponownie uczyniła ich swoimi wasalami. Patrz także CALUKJÓW i ĆOLÓW WOJNY ok. 990-1070. CALUKJÓW 1 RASZTRAKUTÓW WOJNY 752, 973-975. Jedną z konsekwencji wojen mię­ dzy Pallawami a zachodnimi dynastiami Calukjów w Indiach (patrz CALUKJÓW i PAL­ LAWÓW WOJNY 670-975) było stopniowe słab­ nięcie Calukjów i wzrost sił ich wasali, dynastii Rasztrakutów. W połowie VIII w. Rasztrakutowie stali się tak potężni, że w 752 - za panowania Dantidurgi (wzmian. 752-760) - zdobyli Watapi (Badami) oraz obalili i zabili króla zachodnich Calukjów, Kirtiwarmana II (zm. 752). W końcowym okresie panowania pierwszej zachodniej dy­ nastii Calukjów Rasztrakutowie zdobyli zie­ mie na zachodzie i w środkowym Dekanie, a także dawne terytorium Wakataków na północ od rzeki Godawari na wschodnim wybrzeżu oraz dawne obszary Satawahanów w północnym Dekanie. Byli pierwszą dynas­ tią w Dekanie, która dążyła do opanowania Indii północnych; pierwsi usiłowali zdobyć terytoria, przez które przebiegały szlaki handlowe wiodące do doliny Gangesu. Rasz-

trakutowie nie podporządkowali sobie wschodniej dynastii Calukjów. Panowanie Rasztrakutów, których stolicą była Ellura (w pobliżu Hajdarabadu), nie trwało długo. W 973 - za panowania Thaili II (wzmian. 973-997) - zachodni Caljukowie wszczęli wojnę w celu złamania potęgi Rasztrakutów. Uzyskali to w dwa lata później i podjęli walkę z wojowniczymi Colami, aby w pełni podporządkować sobie kwitnące wschodnie wybrzeże Indii. Patrz także ĆALUKJÓW i ĆOLÓW WOJNY ok. 990-1070.

ĆALUKJÓW WOJNA DOMOWA 1180-1189.

W chwili śmierci Mahmuda z Ghazni (1030) zachodnia dynastia Calukjów panowała nad ogromnymi terytoriami sięgającymi od Ka­ thiawar do rzeki Kryszny (Kistny) w In­ diach południowych. Na wschodzie posiad­ łości dynastii graniczyły z terenami wschod­ niej dynastii Calukjów, a na południu się­ gały do rozrastającego się królestwa odrodzonej dynastii Colów. Podboje Mah­ muda na północy (patrz MAHMUDA z GHAZNI PODBOJE ok. 1000-1030) zakłóciły feudalne sto­ sunki na południu, wskutek czego w pań­ stwie Calukjów wybuchły dwie wojny domo­ we, jedna w okresie 1156-1181 (patrz ĆALU­ KJÓW WOJNA DOMOWA nsa-nsi), a druga z wasalnymi, telugujęzycznymi rodami Hojsalów i Jadawów, sprzymierzonymi z rodem Kakatijów, który uzależniony był najpierw od wschodniej dynastii Calukjów, a po jej wchłonięciu przez Colów (1070) - od tych ostatnich. Calukjowie wyszli z tego trój­ stronnego konfliktu pokonani, a królestwo ich straciło znaczenie. W 1189 ród Hojsala zajął obszary na południu w obecnym stanie Maj sur (Karnatik), Jada wo wie panowali na obszarach na południe od rzeki Narmady (Narbady). Okrojone królestwo Calukjów wciśnięte było między posiadłości tych dwóch rodów, a na wschodzie graniczyło z posiadłościami Kakatijów. Jednakże stan ten był chwiejny, panowanie nad strefą przybrzeżnego handlu zależało bowiem od zwierzchnictwa nad całym terenem Dekanu, a to uzyskał w XIV w. sułtanat delhijski

(patrz

DELHIJSKIEGO

SUŁTANATU

NAJAZDY

NA POŁUDNIOWE INDIE 1307-1313).

ĆALUKJÓW WOJNA DOMOWA ek. 11561181. W królestwach Indii toczyły się stale walki o władzę, szczególnie silne w regionie Dekanu, gdzie panująca dynastia posiadała w podporządkowanym królestwie raczej wpływy niż władzę, co było następstwem rozluźnienia więzów feudalnych. Królestwo wasalne miało w razie potrzeby dostarczać wojska i płacić doroczne podatki, ale poza tym ich władcy samodzielnie panowali nad swoim terytorium i byli w stanie - co często się zdarzało - osiągnąć wystarczająco dużą potę­ gę, by zrzucić feudalną zależność. Tak właśnie zdarzyło się w wojnach ĆALUKJÓW I RA­ SZTRAKUTÓW. Pozostający w zależności feudalnej ród Kalaćuriów pod wodzą Bidźdźali (wzmian. 1156-1167) wystąpił przeciw Ćalukjom i w krótkim czasie zagarnął tron. Zgodnie z indyjską tradycją następcy Bidźdźali rozpoczęli wzajemne walki o władzę, które umożliwiły ostatniemu liczącemu się władcy zachodnich Ćalukjów, Someśwarze IV (wzmian. 1181-1189) odwrócić kierunek ro­ szczeń do tronu i rozpocząć w 1180 drugą wojnę domową. Patrz także ĆALUKJÓW DYNA­ STII WOJNY 543-655. ĆALUKJÓW WOJNA PRZECIW HARSZY 620.

Po upadku dynastii Guptów (patrz GUPTÓW DYNASTII PODBOJE 320-407) Harsza (Harszawardhana) (ok. 590-647), książę królestwa Sthanwiśwara w pobliżu Delhi, podjął drugą w historii próbę zjednoczenia Indii. Jako były wasal Guptów miał nadzieję połączyć dawne ich posiadłości. Po objęciu tronu w 606 zaczął tworzyć wielkie indyjskie imperium, uzyskując wpływy na obszarach od Gudżaratu na zachodzie po Assam na wschodzie. Stworzył imperium oparte na zależności wasalnej. Nie zdołał opanować terytoriów na zachód od Indusu (gdzie znajdują się niezwykle ważne przejścia w kierunku północno-zachodnim), usiłował podporządkować sobie ziemie na południu środkowej części równiny Dekan i napotkał

tam zacięty opór Pulakeśina II (wzmian. 610-642), władcy zachodniej dynastii Calu­ kjów. W 620 Pulakeśin odniósł zwycięstwo nad Harszą, co doprowadziło do zawarcia traktatu pokojowego, w którym uznano rzekę Narmadę za południową granicę cesar­ stwa Harszy. Granica na tej rzece stała się tradycyjną granicą geograficzną między In­ diami północnymi i południowymi. Harszą podjął działania wojenne przeciw Calukjom, ponieważ zdawał sobie sprawę, że władca Dekanu będzie kontrolował handel na za­ chodnim i wschodnim wybrzeżu południo­ wych Indii. Jego porażka stworzyła dla dynastii Calukjów szansę na opanowanie Gudżaratu (patrz CALUKJÓW DYNASTII WOJ­ NY 543-655) i umożliwiła im podporządkowa­ nie sobie całego Dekanu. Po śmierci Harszy, ok. 647, zjednoczone przez niego północne Indie rozpadły się i pozostały w takim stanie aż do utworzenia w XIII w. muzuł­ mańskiego sułtanatu delhijskiego. W obu częściach Indii - północnej i południowej - ambitne dynastie, takie jak krótko panu­ jąca dynastia Pallawów, wczesna i późna dynastia Colów, musiały się teraz opierać zachodniej i wschodniej dynastii Calukjów. ĆITRAL, KAMPANIA W ĆITRALU 1895. Tu­ bylcy z Citralu (najdalej na północ położony region w Pakistanie) odnosili się wrogo do Brytyjczyków, którzy tam wkroczyli i zało­ żyli swoje przedstawicielstwo (1889). W 1895 w wyniku zamachu stanu stracił życie władca regionu, a zwycięzcy dążyli do

usunięcia przedstawiciela Wielkiej Brytanii; w celu opanowania sytuacji do regionu wysłano 16-tysięczną ekspedycję brytyjską. 3 kwietnia 1895 na przełęczy Malakand wojska brytyjskie pokonały 12 tysięcy po­ wstańców, którzy wycofali się, tracąc na samej przełęczy ok. 500 ludzi, po drugiej stronie przełęczy zginęło lub odniosło rany jeszcze 70 powstańców. Brytyjczycy założyli w Citralu garnizon i przyłączyli ten region do Indii Brytyjskich. Tubylcy nadal stawiali opór, ale obecni tam Brytyjczycy do 1898 utrzymali pokój. ĆOLÓW 1 PANDJÓW WOJNA 910. Król ĆOlów (w Indiach), Parantaka I (wzmian. 907953), wkrótce po objęciu władzy po­ większył swe królestwo na północy opa­ nowując resztki ziem Pallawów. Do tego samego dążyła również dynastia Pandjów z południa, którą wiązał sojusz z dynastią Gangów, panującą w małym państwie w środ­ kowych Indiach. Wojska Ćolów z łatwością pokonały przeciwników, którzy nie mieli doświadczenia w prowadzeniu działań wo­ jennych. Ćolowie zyskali w ten sposób wpływy (ale nie pełną władzę) na całym południowym krańcu Indii. Swój zasad­ niczy cel osiągnęli w latach 926-942. Pó­ źniejsza polityka Ćolów zraziła do nich Rasztrakutów, spadkobierców pierwszej dy­ nastii Ćalukjów, co spowodowało wybuch RASZTRAKUTÓW I ĆOLÓW WOJNY 940-972. Patrz także ĆALUKJÓW i ĆOLÓW WOJNY ok. 990-1070.

D DACKEGO WOJNA 1542-1543 (Dackego powstanie). Antykatolicka polityka króla Szwecji Gustawa I (1496-1560) i rygorys­ tyczne ściąganie podatków napotkało opór chłopów w prowincji Smaland w południo­ wej Szwecji. Wiosną 1542 pod przywództ­ wem zbiega. Niłsa Dackego (zm. 1543?), chłopi chwycili za broń i zabili kilku pobor­ ców podatkowych. Występowali również w obronie katolicyzmu. Chłopi zapropono­ wali potężnemu szwedzkiemu możnowładcy, Svante Sturemu (1517-1567), pomoc w zdobyciu tronu, ale ten odmówił. Siły Dackego odnosiły zwycięstwa nad armią królewską i obie strony zawarły rozejm w listopadzie 1542. Obiecując chłopom zmniejszenie podatków, Gustaw jednocześ­ nie wzmacniał w Smalandzie wojska. Na początku 1543 armia królewska pobiła chło­ pów. Dacke prawdopodobnie zginął w wal­ ce, innych przywódców chłopskich stracono, mieszkańcy Smalandu musieli zapłacić wy­ soką kontrybucję, ale Gustaw zahamował od tego czasu swe despotyczne dążenia. DACKO-RZYMSKA WOJNA PIERWSZA 101102. W 101 cesarz rzymski Trajan (53117) osobiście dowodził wyprawą do Dacji (na terytorium obecnej Rumunii), ponieważ uznał, że butny król tego kraju, Decebal (zm. ok. 107) zagraża bezpieczeń­ stwu prowincji rzymskich położonych na południe od Dunaju. Dakowie stawili Rzy­ mianom silny opór, ale mimo to w drugim roku wojny Trajan dotarł do serca królestwa i zdobył stolicę Sarmizegetuzę. Decebal musiał zawrzeć pokój; zgodził się uznać zwierzchnictwo Rzymu i na obsadzenie

przez jego wojska twierdz dackich. Trajan nakazał zbudować stały, kamienny most na Dunaju i wrócił do Rzymu. Druga wojna dacko-rzymska 105-107. Wojska Decebala zdobyły lub obiegły fortece obsadzone przez Rzymian - podjęły działania przeciw Dacji i sąsiadującym plemionom sprzymierzonym z Rzymem. W rok później (106) Trajan ponownie najechał na czele 120 tysięcy wojska królestwo Decebala. zdobył stolicę. Pokonany Decebal popełnił samobójstwo, a jego wojska złożyły broń. Dacja została prowincją Rzymu, którą Rzymianie zaczęli zasiedlać osadnikami z Azji Mniejszej i Sy­ rii. Trajan upamiętnił zwycięstwo kamienną kolumną ozdobioną spiralnym reliefem, przedstawiającym kampanię w Dacji; stoi ona do dziś na Forum Trajana w Rzymie. DAHOMEJU 1 FRANCJI WOJNA PIERWSZA 1889-1890. W 1889 Brytyjczycy i Francuzi podpisali porozumienie, na mocy którego miasto Cotonou na wybrzeżu Dahomeju (Benin) w Zachodniej Afryce zostało prze­ kazane przez Wielką Brytanię Francji. Mie­ szkańcy Dahomeju zaatakowali wojska Francuzów lądujące w Cotonou. Doszło do zaciętych walk. W armii dahomejskiej słu­ żyły kobiety, walczące równie dzielnie jak mężczyźni; odegrały one ważną rolę w woj­ nie z Francją. W 1890 podpisano traktat, na mocy którego Francja przejęła Cotonou i Porto Novo (miasto na wybrzeżu) w za­ mian za coroczną daninę dla króla Daho­ meju Behanzina (wzmian. 1889-1894). Dru­ ga wojna Dahomeju i Francji 1892. Mimo zakazu handlu niewolnikami na terenie Dahomeju król Behanzin nadal wyprawiał

się na sąsiednie terytoria, by zdobywać niewolników. Zaatakował również francuską kanonierkę. Działania te stały się przyczyną wybuchu następnej wojny z Francją. W Dahomeju wylądowała armia francusko-senegalska pod dowództwem generała AlfredaAmedee Doddsa (1842-1922) i jesienią 1892 starła się z siłami Behanzina. Dahomejczycy ulegli liczniejszemu i lepiej uzbro­ jonemu przeciwnikowi. Nim 17 listopada Francuzi wkroczyli do stolicy Abomej, Behanzin podpalił miasto i uciekł na północ. Poddał się na początku 1894, został zesłany na wygnanie na Martynikę, a jego królestwo stało się kolonią francuską. DANII WOJNAZLUBEKĄ 1501-1512. Patrz DUŃSKO-SZWEDZKA WOJNA 1501-1512.

DANII WOJNA Z POŁABIANAMI 1160 -1 169.. W okresie gwałtownych konfliktów wewnętrznych w Danii (patrz DUŃSKA WOJ­ NA DOMOWA 1146-115?). Połabianie - słowiań­ skie, pogańskie plemiona znad Łaby - nie­ ustannie nękali pirackimi napadami przy­ brzeżne tereny Danii i Niemiec, wyróżniali się w tym szczególnie Ranowie zamiesz­ kujący wyspę Rugię. Henryk Lew (1129-1195), książę saski i Albrecht Nie­ dźwiedź (ok. 1100-1170), margrabia Bran­ denburgii zorganizowali w 1147 krucjatę przeciw Połabianom. W 1159 przyłączył się do niej król duński Waldemar I (113I'­ ll 82), który co rok organizował wyprawę na Rugię i Pomorze zaodrzańskie. Duński mąż stanu, biskup i wódz, Absałon (1128-1201) obiegł Arkonę, twierdzę na Rugii. W oblężeniu uczestniczyli też ksią­ żęta zachodniopomorscy Kazimierz i Bogu­ sław. Forteca poddała się w 1169. Wyspa uznała zwierzchność Danii i musiała przyjąć chrześcijaństwo. Duńczycy zniszczyli po­ gańskie posągi i świątynię. D'ANNUNZIA WOJNA 1919-1920). Pod ko­ niec ŚWIATOWEJ WOJNY I do dalmatyńskiego portu Fiume (Rijeka) rościły sobie prawo zarówno Włochy, jak i Jugosławia.

W okresie trwających negocjacji włoski poeta i żołnierz, Gabriele D'Annunzio (1863-1938), uważając, że miasto należy prawnie do Włoch, poprowadził na własną rękę wyprawę na Fiume (12 września 1919), zdobył je i zajął. Jego żołnierze nosili czarne koszule, część późniejszego faszystowskiego umundurowania. Dyktatorskie rządy D'Annunzia we Fiume wywołały sprzeciw rządu włoskiego, a także innych rządów europej­ skich. Gdy Włochy i Jugosławia zawarły traktat w Rapallo (12 listopada 1920), na mocy którego Fiume zostało wolnym mias­ tem, D'Annunzio wypowiedział wojnę Wło­ chom. Musiał opuścić Fiume, gdy Włochy zbombardowały miasto (27 grudnia 1920). Samorząd Fiume nie mógł sobie poradzić z zamieszkami politycznymi i ostatecznie został obalony w wyniku faszystowskiego zamachu stanu w 1922. Wojska włoskie zajęły miasto, które w 1947 przyznano Jugo­ sławii. Patrz także MARSZ NA RZYM 1922. DARDANELSKA KAMPANIA 1915 (kampania na Gallipoli). Gdyby w czasie ŚWIATOWEJ WOJNY I Francji i Wielkiej Brytanii udało się opanować cieśninę Dardanele i miasto Konstantynopol (Stambuł), mogłyby wów­ czas przesyłać dostawy dla swego sojusznika, Rosji, drogą morską. W lutym 1915 flota brytyjska wpłynęła w cieśninę i zdobyła kilka małych tureckich fortów u wejścia, jednak płynąc dalej na północ dotarła do lepiej ufortyfikowanych terenów, poniosła ciężkie straty i musiała się wycofać. Sojusz­ nicy postanowili później przypuścić ofen­ sywę na lądzie i zdobyć strzegący dostępu do cieśniny półwysep Gallipolli. Angiel-skofrancuski korpus ekspedycyjny wylądował w dwóch miejscach, na południe i na północ od półwyspu, by poprzez dwustronne uderzenie rozbić przeciwnika, ale Turcy wspomagani przez niemiecką artylerię i kadrę oficerską, trzymali się mocno na wzgórzach rozsianych w nieprzyjaznej, dzikiej okolicy. Nie zdołał ich wyprzeć również ostrzał z morza prowadzony przez floty sojuszników. Od kwietnia do czerwca 1915

przeciwnicy stoczyli trzy krwawe bitwy, w wyniku których alianci na przemian zyskiwali lub tracili jedynie kilka kilomet­ rów. W sierpniu 1915 sojusznicy podjęli jeszcze jedną próbę, również daremną. Osta­ tecznie w grudniu tegoż roku naczelne dowództwo uznało, że sytuacja jest bez­ nadziejna i wycofało wojska, które bardzo ucierpiały w wyniku chorób i braku wody. Wyprawa na Gallipoli była jedną z najwięk­ szych klęsk sojuszników w czasie I wojny światowej. DEERFIELD, MASAKRA W DEERFIELD 1704.

W nocy, 29 lutego 1704 grupa 50 francu­ skich żołnierzy i około 200 sprzymierzo­ nych z nimi Indian napadła na śpiące Deerfield, małe miasteczko na zachodniej granicy Massachusetts. Zabili 50 ludzi, a 111 uprowadzili do Kanady. W drodze wielu jeńców zmarło, ostatecznie po negocjacjach pozwolono 60 osobom powrócić do Deer­ field. Był to jeden z najbardziej okrutnych, krwawych napadów, do jakich doszło pod­ czas KRÓLOWEJ ANNY WOJNY. DEKABRYSTÓW POWSTANIE 1825. Pod

wpływem demokratycznych idei Zachodu, które dotarły do Rosji w czasie NAPO­ LEOŃSKICH WOJEN, w wojsku rosyjskim powstawały tajne organizacje dążące do zniesienia caratu i ustanowienia republiki. Okazja nadarzyła się po śmierci cara Alek­ sandra I (1777-1825), gdy zaczęły się spory o sukcesję. Brat Aleksandra, Konstanty (1779-1831), zrzekł się swoich praw do tronu na rzecz brata Mikołaja (1796-1855). Mikołaj nie chciał zasiąść na tronie, zanim Konstanty publicznie nie ogłosi swej decy­ zji. Gdy wiadomość ta dotarła do konspira­ cyjnego Związku Północnego, nie przygoto­ wani i nie mający określonego programu spiskowcy wprowadzili 26 grudnia 1825 (14 grudnia wg kalendarza starego stylu) swoje oddziały do Sankt Petersburga, by poprzeć „Konstantego i konstytucję". Powstańcy dotarli jednak za późno na plac Senacki (plac Dekabrystów), by móc przeszkodzić

w złożeniu przez najwyższych dostojników państwowych przysięgi na wierność carowi Mikołajowi. Żołnierze nie chcieli się ro­ zejść, do akcji przystąpili również miesz­ kańcy miasta. Artyleria rządowa zaczęła strzelać kartaczami i po godzinnym ostrzale rozbiła opór powstańców. Wkrótce na po­ łudniu Rosji ujęto Pawła Pestela (1794— 1826), przywódcę powstańczej grupy z Ki­ jowa i do 15 stycznia 1826 powstanie zo­ stało stłumione. Powstańców (dekabrystów) zgubił brak poparcia mieszkańców Sankt Petersburga i innych części kraju. Mikołaj nakazał powiesić pięciu przywódców, a stu innych skazał na zesłanie na Syberię. Po­ wstanie było początkiem pełnej poświęceń działalności rewolucyjnej, która trwała w Rosji przez cały XIX wiek. DELHIJSKIEGO

SUŁTANATU

NAJAZDY

NA

POŁUDNIOWE INDIE 1307-1313. Wieści

0 bogactwach południowych Indii wzbu dzały pożądanie nie tylko Ali-ud-Dina. dru giego sułtana Delhi z dynastii Childżich (1296-1316), ale także jego wielkorządcy, Malika Kafura, pochodzącego z Ghoru generała-niewolnika, gdyż ekspansyjna poli tyka sułtanatu i jego obrona pochłaniały ogromne środki. Sułtan postanowił połączyć ściągnięcie daniny, z którą zalegali Jadawowie, z grabieżą; w 1307 sułtan i Malik Kafur wkroczyli do Dekanu, zajęli miasto Dewagiri i zmusili władcę kraju Dewagiri do uznania zwierzchnictwa Delhi. Najazd opłacił się, a następny - na Warangal, stolicę Kaketejów - przyniósł takie bogactwa, że wyprawili się dalej na południe (1310-1311). Wojska sułtanatu dotarły do państ wa Hojsalów, potem do opustoszałego Maduraju, dawnej stolicy państwa Pandjów 1 w końcu do wybrzeża naprzeciw Cejlonu (Sri Lanka). Najeźdźcy zagarniali olbrzymie łupy, ale pozostawili miejscową administra cję, nie pozbawiali też władzy tamtejszych władców; żądali natomiast corocznej daniny. W Madurąju osadzono muzułmańskiego gubernatora, aby nadzorował państwa pod ległe sułtanowi oraz pilnował ściągania da­

nin. W 1313 władca Dewagiri nie zapłacił daniny, podobnie w 1323 wódz Kaketejów; pierwszy naraził się na następny najazd z Delhi i został stracony (1313), drugi - na podobne działania przeprowadzone z Maduraju. Patrz także BAHMANIDÓW WOJNA z SUŁTANATEM DELHIJSKIM 1340-1347; ĆALUK-jÓW WOJNY DOMOWE; MAHMUD A z GHAZNI PODBOJE 1000-1030; MUHAMMADA GHORI PODBOJE 1175-1206. DELHIJSKIEGO SUŁTANATU WOJNY / DŹAUNPUREM ek. 1414-1493. W 1394 w czasie walk o tron w Delhi (Indie) pro­ wadzonych przez dwóch rywalizujących suł­ tanów z dynastii Tughlaków, dynastia Szar­ ków z Dźaunpuru ustanowiła sułtanat mu­ zułmański, nie uznający zwierzchnictwa Delhi. Wojna domowa w 1397 nie pozwoliła dynastii Tughlaków przeciwstawić się temu, a TIMURA NAJAZD NA INDIE w 1398 doprowadził do chaosu i dalszego zmniej­ szania potęgi sułtanatu Delhi; w 1401 Gudżarat i Malwa zrzuciły zwierzchnictwo Delhi i ustanowiły niezależne królestwa muzułmańskie. Po śmierci ostatniego wład­ cy z dynastii Tughlaków (1413) władzę objęła dynastia Sajjidów założona przez wicekróla Timura, Chizra Chana. Sułtanat obejmował teraz jedynie miasto Delhi i mały obszar wokół niego. Dynastia Sajjidów dą­ żyła do zachowania tego, co zostało. W tych warunkach Dźaunpurowi wiodło się dosko­ nale; w celu zwiększenia dochodów i zapew­ nienia poczucia bezpieczeństwa Hindusom, którzy opanowali handel, w kraju prze­ strzegano tolerancji i zasad sprawiedliwości - zjawisko nieznane w żadnym innym mu­ zułmańskim państwie w Indiach przed pa­ nowaniem Akbara Wielkiego (1542-1605) z dynastii Mogołów. Druga z dynastii wy­ wodzących się od wodzów Timura - dynas­ tia Lodich opanowała Pendżab, w 1451 Bahlul Lodi (wzmian. 1451-1489) został sułtanem Delhi. W 1452 Mahmud Szach, władca Dźaunpuru spróbował podbić suł­ tanat delhijski, ale mu się to nie udało. W 1458 zawarto pokój, który przetrwał do

1472. W 1473 Husain Szach, władca Dźaun­ puru podjął nową próbę podbicia sułtanatu delhijskiego. Jego klęska w 1479 spowodo­ wała wcielenie części Dźaunpuru do suł­ tanatu delhijskiego. Walka trwała nadal. W 1486 Bahlul osadził w Dźaunpurze swego syna, Barbaka, jako niezależnego władcę. W 1493 Sikandar Londi (wzmian. 1489-1517) wcielił resztę tego państwa do państwa delhijskiego; sułtanat delhijski roz­ ciągał się za panowania ostatniego z Lodich, sułtana Ibrahima (wzmian. 1517-1526), od Pendżabu poprzez Bihar do granicy Ben­ galu. Ibrahim był pierwszym sułtanem, który poniósł klęskę w walce z Baberem (1483-1530), pierwszym z wielkich Mogo­ łów w Indiach, potomkiem Timura (patrz BABERAPODBOJE 1524-1529). DELHIJSKIEGO SUŁTANATU WOJNY Z GHA­

ZNI 1 GHOREM 1208-1228. Najeźdźcy mu­ zułmańscy, którzy najechali Indie w XII w. (patrz MUHAMMADA GHORI PODBOJE 1175— 1206), nie zrywali związków z królestwem afgańskim na zachodzie. Po bezpotomnej śmierci (1206) sułtana Dehli i Afganistanu Muhammada Ghori władzę w Indiach objął jego tutejszy wicekról Kutb ud-Din Aibak (zm. 1210), pierwszy władca z tzw. dynastii niewolników. Jednak inni generałowie-niewolnicy kwestionowali jego prawo do tronu, wobec tego Kutb ud-Din Aibak musiał w 1208 podjąć z nimi walkę. Po okresie zamieszania w 1211 został sułtanem Delhi Szams ud-din Iltutmysz (wzmian. 1196— 1236). W 1211 pokonał poprzedniego władcę Delhi Arama Szacha. Wojska Chorezmu wyparły z Ghanzi do Pendżabu Jildiża (zm. 1215), jego drugiego rywala. Iltutmysz pobił go i wziął do niewoli pod Tarain w 1215. Iltutmysz czekał na wkroczenie wojsk Cho­ rezmu, ale uratował go wybuch w 1218 MONGOLSKO-PERSKIEJ WOJNY; za­ miast walczyć z Chorezmem, przyjmował uchodźców stamtąd, łącznie z następcą tro­ nu Dżalal ad-Dinem (zm. 1231) (patrz IN­ DUS, BITWA NAD RZEKĄ INDUS 1221). Dzięki talentom dyplomatycznym Iltutmysza Dża-

lal ad-Din ruszył dalej, nie uzyskawszy pomocy z Delhi; również dzięki dyplomacji Iltutmysz zdołał skłonić Czyngis-chana (1 167?-1227) do wycofania się z Indii. Zniszczenia wojenne pomogły Iltutmyszowi pokonać ostatniego rywala: wojska Dżalal ad-Dina wyrządziły wielkie szkody bun­ towniczemu niewolnikowi-wodzowi Nasirowi ud-Din Kubaczowi, władcy Multanu; w 1228 Iltutmysz bez trudu wyparł go z Lahauru i Multanu i podporządkował sułtanatowi Delhi. DELHUSKIEGO SUŁTANATU WOJNY Z GUDŻARATEM 1 MALWĄ 1299-1312. Śmierć władcy sułtanatu delhijskiego (Indie) Balbana (zm. 1287) stała się przyczyną zaciekłej walki o władzę między Afgańczykami a no­ wymi możnowładcami tureckimi; była to okazja dla wielu książąt hinduskich, a zwłasz­ cza dla władców takich dużych królestw jak Gudżarat i Malwą do zrzucenia zależności wasalnej od Delhi. Ostatecznie w Delhi zwyciężyli Turcy; władzę zdobyła nowa dynastia Chaldżich, która panowała od 1290 do 1320. Drugi władca z dynastii Chaldżich, Ala ud-Din (wzmian. 1296-1316), który zamordował rywala, by objąć tron, postano­ wił podporządkować sobie księstwa hindu­ skie i w ten sposób uzdrowić finanse Delhi. W 1299 rozpoczął kilka najazdów i oblężeń; najechał Gudżarat i podporządkował go sobie w tym samym roku. Podbój Malwy trwał dłużej, ponieważ w tym samym czasie - w latach 1299-1308 - Ala ud-Din musiał odeprzeć najazd Mongołów. Zdobył potężne fortece Ranthambor (1301), Ćitor (1303) i Mandu (1305). Walki były niesłychanie krwawe, zwłaszcza o Ćitor, gdzie zdespero­ wani obrońcy, przestrzegając obrzędu jauhor, rzucali na stos pogrzebowy dzieci i żo­ ny, a potem sami przeprowadzali samobój­ czy atak na przeciwników. Ala ud-Din rozpoczął później DELHIJSKIEGO SUŁ­ TANATU NAJAZDY NA POŁUDNIOWE INDIE, zakończył jednocześnie podbój księstw Radżputany zdobywając twierdze Siwana (1308) i Dźalor (1312).

DEMETRIUSZA WOJ NA 239-229 p.n.e. De-

metriusz II (278?-229), syn Antygona II (ok. 319-239) odziedziczył wraz z Macedo­ nią także i kłopoty z Grecją (patrz CHREMOMDEŃSKA WOJNA 266-261 p.n.e.). Chcą; utrzy­ mać Epir, Demetriusz ożenił się z tamtejszą księżniczką. Związek Etolski, dążący do zawładnięcia Akamanią cpirocką. i Związek Achajski mając nadzieję opanowania całego Półwyspu Peloponeskiego, zawarły sojusz, by wspólnie stawić opór Demetriuszowi. Demetriusz najechał Beocję (237-236), roz­ dzielił Związek Achajski i Związek Etolski. Po stronie Macedonii stanęło Argos. W 235 doszło do nie rozstrzygniętej bitwy między Achaj ami i Argejczykami. Do Związku Achaj skiego przyłączyło się Kleonaj i pod tym miastem zwyciężono Argcjczyków i wojna powoli zaczęła wygasać. Śmierć Demetriusza w 229 zakończyła wojnę, jego dziewięcioletni syn i sprawujący władzę regent utracili Epir i Ateny (229), mieli również kłopoty z Ilirią widać już było także oznaki zbliżającej się SPRZYMIE­ RZEŃCZEJ WOJNY 219-217 p.n.e. Był to początek rozpadu Macedonii. Patrz także DJRYJSKA WOJNA229-228 p.ne. DEWOLUCYJNA WOJNA 1667-1668. Król Francji Ludwik XIV (1638-1665) po śmier­ ci teścia, króla Hiszpanii Filipa IV (1605— 1665), opracował plan opanowania Nider­ landów hiszpańskich. Publicznie uzasadniał swe roszczenia do nich tym, że jego żoną hiszpańska królowa Maria Teresa zrezyg­ nowała wprawdzie kiedyś ze swych praw do sukcesji w zamian za odpowiednio duży posag, ale Hiszpania nigdy go nie wypłaciłą a ponadto Maria Teresa ma większe prawa do Niderlandów na mocy starego prawa dewolucji. Według niego spadek po ojcu przypada w całości dzieciom z pierwszego małżeństwą takim dzieckiem była Maria Teresą podczas gdy Karol II, nowy król hiszpański, był synem z drugiego małżeń­ stwa. Dyplomacja Ludwika zaskoczyła jego przeciwników: na mocy traktatu Zjedno­ czone Prowincje (niepodległe Niderlandy,

a zwłaszcza jej najważniejszy członek, Ho­ landia) nie powinny angażować się w spór, wojna z Portugalią wiązała siły hiszpańskie (patrz H1SZPAŃSKO-PORTUGALSKA WOJNA

1657-1668), a potajemny traktat z Anglią zapewniał jej neutralność. W 1667 francu­ skie wojska pod dowództwem Henriego wicehrabiego de Turenne (1611-1675) na­ jechały hiszpańskie Niderlandy, z łatwością opanowały liczne miasta, a po trzech mie­ siącach zdobyły główne miasto Flandrii, Lilie. W lutym 1668 Francuzi pod wodzą Ludwika Kondeusza (1621-1686) wkroczyli do regionu Franche-Comte i zajęli go w cią­ gu 14 dni. Gdy Hiszpania przyznała Por­ tugalii niepodległość, a Anglia, Szwecja i Holandia zawarły sojusz w celu powstrzy­ mania dalszej ekspansji Francji (1668), Lud­ wik XIV zdecydował się na przerwanie wojny i rozpoczęcie negocjacji. Na mocy traktatu zawartego w Aix-la-Chapelle 2 maja 1668 Francja otrzymała twierdze i miasta w hiszpańskich Niderlandach, a Hiszpania odzyskała Franche-Comte. Kwestia następ­ stwa tronu pozostała nie rozwiązana. Patrz także HOLENDERSKA WOJNA 1672-1678; AUGS­ BURSKIEJ LIGI WOJNA 1688-1697. D1ADOCHÓW WOJNY 323-281 p.n.e. Nagła śmierć Aleksandra Wielkiego (356-323 p.n.e.) stała się przyczyną kłopotów związa­ nych z zachowaniem jego imperium (patrz ALEKSANDRA WIELKIEGO PODBOJE 334-323 p.n.e.). Siedmiu najwyższych rangą wodzów Aleksandra - nazwanych później diadochami („następcami") - podjęło działania na rzecz zapewnienia sobie jak największego zakresu władzy; wynikiem była ponad 40letnia wojna o sukcesję po Aleksandrze 40 lat intryg, morderstw i walki. Po­ stawiono cztery pytania. Pierwsze: kto ma być władcą? Diadochowie zgodzili się na ustanowienie wspólnego panowania dwóch królów: ograniczonego umysłowo Filipa III Arridajosa, przyrodniego brata Aleksandra i nie narodzonego syna Aleksandra i Rok­ sany (zm. 311), który później został nazwany Aleksandrem IVEgejskim (zm. 311). Drugie

pytanie: kto ma być regentem? Antypater (zm. 310), regent Macedonii w okresie pod­ bojów Aleksandra, zatrzymał ten urząd, jakkolwiek nie bez sprzeciwów. Wybuch LAMIJSKIEJ WOJNY rozwiązał ten prob­ lem; wojna opóźniła rozstrzygnięcie tej kwestii, a w tym czasie Antypater zmarł. Pytanie trzecie: kto ma być następcą? Jeden z następców, Perdikkas (zm. 321), wódz naczelny, został w 321 zamordowany, pozo­ stało więc trzech głównych rywali: Antygon I (ok. 382-301), pierwotnie zarządca Frygii, któremu najbardziej ze wszystkich zależało na utrzymaniu jedności imperium; Kassander (358-297), syn Antypatra, i Poliperchon (wzmian. ok. 317-316), następca Antypatra. Kassander zawarł skierowany przeciw Antygonowi sojusz z Lizymachem (ok. 355— 281), zarządcą Tracji, i Ptolomeuszem I (zm. 283?), zarządcą Egiptu. Prowadził także działania wojenne przeciw Poliperchonowi i wyparł go z Macedonii w 317. Żona Filipa III mianowała Kassandra regentem, co obu­ rzyło Olimpias, matkę Aleksandra; w od­ powiedzi kazała zamordować Filipa, jego żonę i stu przyjaciół Kassandra. Poliperchon wrócił i rządził do powrotu Kassandra, który obwołał się regentem i kazał stracić Olimpias. W 315 Antygon mianował się opiekunem Aleksandra IV; królestwem wstrząsały ciężkie walki aż do 311, kiedy Kassander zamordował Aleksandra IV i jego matkę. Wreszcie ostatnie pytanie, które stało przed diadochami: kto ma być królem? W czasie walk toczących się w latach 311-281, w Macedonii panowało pięciu królów, jeden z nich dwukrotnie: Kassander od 311 do 306; Antygon od 306 do śmierci w 301 w bitwie pod IPSOS; Kassander powtórnie od 301 do 297 (w latach 297-294 regentami byli synowie Kassandra); Demetriusz I (337?-283), syn Antygona, któremu w 305 nie udało się zdobyć wyspy RODOS, panował od 294 do 283; Lizymach, zabity w bitwie pod KURUPEDION w 281 i An­ tygon II Gontas (ok. 319-239), syn Demetriusza, w 283 pretendent do tytułu, który musiał zdobyć Trację, by objąć tron w 276.

Bitwa pod Kurupedion zakończyła działania wojenne wojen diadochów, ostatnim żyją­ cym następcą był Seleukos I (358P-280), który uważał się za króla Macedonii po Lizymachu, ale władzy tu nie objął. Im­ perium Aleksandra rozpadło się; dynastia Seleucydów panowała w Syrii, Mezopotamii i Persji, Ptolomeusz władał Egiptem i Azją Mniejszą, a Antygonidzi rządzili w Mace­ donii.

najechał zachodnią Sycylię; odnosił począt­ kowo sukcesy, ale w czasie blokady Lilybaeum (Marsali) Kartagińczycy odnieśli zwy­ cięstwo nad jego flotą. Po śmierci Dioniz­ jusza Starszego (367) jego następca Dioniz­ jusz II (zm. 344) przerwał konflikt zbrojny między rywalizującymi miastami-państwami; rozejm trwał prawie 20 lat do czasu TIMOLEONA WOJNY. DIPO

DIONIZJUSZA WOJNA PIERWSZA 398-397 p.n.e. Dionizjusz Starszy (430-367), tyran Syrakuz, wywołał wojnę z Kartaginą kieru­ jąc się dwoma względami: chciał w ten sposób utrzymać mieszkańców swego miasta w posłuszeństwie i wyprzeć Kartagińczyków władających znaczną częścią Sycylii. 80tysięczna armia Dionizjusza obiegła, zdo­ była i splądrowała Modikę, dużą twierdzę kartagińską. W odwecie Kartagińczycy pod wodzą Himilkona (zm. 396) zniszczyli floty Syrakuz i obiegli miasto. Dionizjusz otrzy­ mał pomóc ze Sparty i rozbił armię Himil­ kona, osłabioną panującą zarazą. Himilkon zdołał uratować tylko kartagińskich obywateli-żołnierzy. Zgnębiony Himilkon popeł­ nił w 396 samobójstwo. Druga wojna Dio­ nizjusza 393-392 p.n.e. W 393 Kartagina wznowiła działania wojenne, ale armia Dio­ nizjusza zadała pod Messaną klęskę wojsku przeciwnika. W 392 Dionizjusz wymusił zawarcie układu, który zapewnił Syrakuzom panowanie nad większą częścią Sycylii i „stopą" Italii (Apulia i Kalabria, poprzed­ nio terytoria Kartaginy). Trzecia wojna Dionizjusza 382-376 p.n.e. Po dziesięcio­ letniej przerwie w poważniejszych działa­ niach wojennych Dionizjusz poprowadził dużą armię przeciw Kartagińczykom wła­ dającym zachodnią częścią Sycylii. Począt­ kowo odniósł zwycięstwo pod Kabałami w 385, później poniósł ciężką klęskę pod Cronium w pobliżu Palermo. Panowanie nad ziemiami zachodniej Sycylii utrzymała Kartagina, granicę ustanowiono na rzece Halykos (Plątani). Czwarta wojna Dioniz­ jusza 368-367 p.n.e. Dionizjusz ponownie

NEGORO

WOJNA.

Patrz

jawy

WIELKA

WOJNA 1815-1830. „DŁUGA

WOJNA".

Patrz

AuSTRIACKO-TUREC-

KA WOJNA 1591-1606.

DOMINIKANA, POWSTANIE 1844. Haiti spra­ wowało bardzo surowe rządy w Santo Domin­ go (obecna Republika Dominikany) (patrz HAITAŃSKI POWTÓRNY PODBÓJ SANTO DOMIN­ GO 1822). W latach trzydziestych XIX w. Juan Pablo Duarte (1813-1876) zawiązał tajne stowarzyszenie „La Trinitaria", które miało na celu walkę z Haiti. Gdy na Haiti wybuchło powstanie przeciw skorumpowanym rządom prezydenta Jeana Pierre'a Boyera (1776-1850), który w 1843 musiał ratować się ucieczką, z zamieszania skorzystał Duarte i wraz z grupą stu towarzyszy przejął 27 lutego 1844 twierdzę Puerta del Conde i miasto Santo Domingo. Haitańczyków wypędzono i proklamowano Republikę Dominikany. Patrz także HAITAŃSKA WOJNA DOMOWA 1806-1820.

DOMINIKANY WOJNA DOMOWA 19651966. 25 września 1963 grupa oficerów obaliła socjalistycznego prezydenta Juana Bos­ cha (ur. 1909) i ustanowiła trzyosobowy rząd cywilny. 24 kwietnia 1965 opowiadający się po stronie Boscha wojskowi dysydenci, wspo­ magani przez lewicowców, obalili rząd w sto­ licy Santo Domingo. W mieście doszło do rozruchów i pożarów, jednak marynarka wo­ jenna, lotnictwo i niektóre oddziały wojsk lądowych, które nie chciały powrotu Boscha do władzy, zdołały odzyskać panowanie nad większą częścią stolicy. Oficerowie sformowali prawicową juntę, mającą rządzić do czasu, aż

możliwe byłoby przeprowadzenie wolnych wyborów. W dalszym ciągu toczyły się walki między ugrupowaniami lewicowymi i prawi­ cowymi, co skłoniło amerykańskiego prezy­ denta Lyndona B. Johnsona (1908-1973) do wysłania komandosów i floty USA w celu ochrony interesów Stanów Zjednoczonych i udaremnienia przejęcia władzy przez komu­ nistów (28 kwietnia 1965). Organizacja Państw Amerykańskich (OAS) doprowadziła 5 maja 1965 do rozejmu; do tego czasu w Dominika­ nie znalazło się już 20 tysięcy żołnierzy armii Stanów Zjednoczonych, zginęło 2000 miesz­ kańców Dominikany. Choć w celu przywró­ cenia spokoju do Dominikany przybyły woj­ ska OAS, nadal dochodziło do sporadycznych walk między „powstańcami" stojącymi po stronie Boscha a wojskiem. Wojska USA wspierały działania sił Organizacji Państw Amerykańskich do końca 1965. Przywódcy zwalczających się ugrupowań zgodzili się na powołanie rządu tymczasowego, Bosch wrócił z zagranicy i zażądał odwołania wojsk OAS. W lutym 1966 krajem wstrząsnęły zamieszki wzniecone przez lewicowców i strajk po­ wszechny. Bosch przegrał w czerwcu 1966 wybory prezydenckie; prezydentem został centrowy kandydat Joaąuin Balaguer (ur. 1909). Wojska amerykańskie i OAS opuściły Dominikanę.

ców; w odpowiedzi Republika Dominikany zerwała stosunki dyplomatyczne i zagroziła wkroczeniem do Haiti. Organizacja Państw Amerykańskich (OAS) podjęła się pośred­ nictwa w sporze i załagodziła napięcie; wojska Dominikany przygotowane do wkro­ czenia do Haiti odwołano z granicy, wielu uciekinierom pozwolono na bezpieczne opu­ szczenie Haiti (około 500 uciekło do Repub­ liki Dominikany). 5 sierpnia 1963 mała grupa haitańskich uchodźców przebywają­ cych na terenie Dominikany podjęła próbę zamachu stanu i obalenia dyktatury Duva­ liera. Rebelianci dokonali inwazji z morza na północną część Haiti, ale po dwóch dniach walk zostali wyparci za granicę. We wrześniu tego roku doszło na granicy dominikańsko-haitańskiej do wymiany ognia, co doprowadziło do ponownego wzrostu na­ pięcia. OAS znowu interweniowała i przy­ wróciła pokój. Jesienią 1963 dwa huragany wyrządziły wiele szkód w obu krajach; ponadto w Dominikanie lewicowy rząd prezydenta Juana Boscha (ur. 1909) został obalony w wyniku wojskowego zamachu stanu. Rządy Haiti i Dominikany, zajęte sprawami wewnętrznymi, przerwały działa­ nia zbrojne. DOMOKRĄŻCÓW WOJNA. Patrz MASCATÓW wojna 1710-1711.

DOMINIKAŃSKO-HAITANSKI ZATARG 1963.

Haiti pozwalało następcom i zwolennikom dawnego dyktatora Dominikany, Rafaela Leonidasa Trujillo Moliny (1891-1961) za­ kładać na swoim terenie bazy wypadowe dla ąuerilles działających przeciw Republice Dominikany. Haiti z kolei oskarżało Domi­ nikanę o udzielanie schronienia przeciw­ nikom Franęois Duvaliera („Papa Doc") (1907-1971), prezydenta i dyktatora Haiti. W kwietniu 1963 byli oficerowie armii haitańskiej chcieli rzekomo zamordować dzieci Duvaliera; wielu z oskarżonych zna­ lazło schronienie w ambasadach krajów Ameryki Łacińskiej w Port-au-Prince, sto­ licy Haiti. Policja haitańska wtargnęła do ambasady Dominikany i ujęła 22 uchodź­

DORÓW NAJAZDY ek. 1120-950 p.n.e.

Prehistoryczna Grecj a przeżyła trzy większe najazdy ludów mówiących językiem grec­ kim. Około 2000 p.n.e. przybyli Mykeńczycy, posługujący się bronią z brązu, którzy wyparli twórców tamtejszej kultury anatolijskiej. Następni byli Achaj owie (ok. 1500-1400 p.n.e.), którzy żyli obok Mykeńczyków, oraz Dorowie, którzy posługiwali się już bronią z żelaza. Dorowie pokonali państwa mykeńskie i w całej Grecji znisz­ czyli gospodarkę epoki brązu. Wywodzili się z Epiru i południowo-zachodniej Mace­ donii. Ich najazd na Grecję przebiegał w dwóch fazach. Pierwszy, mniejszy napływ Dorów nastąpił po 1400; jak pisze Tukidy-

des (471 ?-400), służyli oni Achajom i uczest­ niczyli w ich działaniach zbrojnych przeciw Mykeńczykom. Według greckiej tradycji, potwierdzonej przez współczesną archeo­ logię, większy napływ Dorów nastąpił około 80 lat po TROJAŃSKIEJ WOJNIE. Doro­ wie, żeglarze i wojownicy, przybywali na Peloponez zarówno morzem, jak i lądem przez Grecję środkową, burząc po drodze kolejne twierdze mykeńskie; ocalały tylko tebańska Kadmea i ateńskie Akropolis. Do­ rowie napływali falami, opanowywali tereny, zagarniali niewolników, zmuszając ocala­ łych, dawnych mieszkańców tych ziem do emigracji na wschód, na wyspy Morza Egej­ skiego i do Azji Mniejszej, a następnie zaczynali podbój kolejnych obszarów. Do­ rowie założyli również kolonie w Italii, na Sycylii i w Azji Mniejszej. W greckiej legendzie najazd Dorów określany jest jako „powrót Heraklidów", według tradycji bo­ wiem wodzem pierwszego z trzech głów­ nych plemion doryckich (Hylleis, Dymanes, Pamfyloj) był syn Heraklesa, Hylos. Brak jest jakichkolwiek zapisów doryckich; praw­ dopodobnie dlatego, że przed przybyciem do Grecji Dorowie nie znali pisma. Choć stali na niższym poziomie kulturalnym i cy­ wilizacyjnym niż Achajowie (wyjątek sta­ nowiła znajomość żelaza), przyczynili się do rozwoju greckiej kultury, zwłaszcza dra­ matu i poezji; stworzyli również chłodny i perfekcyjny porządek dorycki w architek­ turze. DORRA REWOLTA 1842. Thomas Wilson Dorr, prawnik z Providence, zawiązał partię ludową, celem była reforma konstytucji Rhode Island i wprowadzenie powszechnego prawa wyborczego dla mężczyzn. Jego zwo­ lennicy (Dorrites) na nieformalnej „kon­ wencji ludowej" powołali niezależny rząd stanowy, w którym Dorr został gubernato­ rem; rząd ten stał w opozycji do prawnie ustanowionego rządu stanowego. Dorr bez powodzenia usiłował zdobyć arsenał stano­ wy w Providence; jego rząd upadł w czasie starć zbrojnych z milicją stanową. Dorr

zbiegł z Rhode Island. W końcu 1842 rząd stanowy objął prawem wyborczym wszyst­ kich białych mężczyzn urodzonych w stanie Rhode Island. DOUGLASÓW REBELIA 1455. Ród Dougla­ sów, niejednokrotnie pretendujący do szkoc­ kiego tronu, bardzo podupadł w czasie panowania króla Jakuba II (1430-1460). Piąty hrabia, regent Jakuba, zmarł w 1439, hrabiowie szósty i siódmy zostali zamor­ dowani (miało to na celu zapewnienie bez­ pieczeństwa władcy Szkocji). William (1425P-1452), ósmy hrabią pragnął zemścić się i zdobyć władzę, później razem z innymi panami zawiązał spisek, by wymusić na królu postępowanie zgodne z ich życzenia­ mi. W 1450 król zajął jego majątki, ale doszedł z nim wkrótce do ugody. Gdy w 1452 Jakub II zażądał nowych ustępstw od Williama, a ten nie zgodził się na nie, król go zabił w Stirling Castle. Brat Wil­ liama, James (1426-1488), dziewiąty, ostatni hrabia Douglas, wystąpił zbrojnie przeciw Jakubowi, zdobył Inverness, jednak 12 maja 1455 jego wojska zostały pobite przez siły królewskie w bitwie pod Arkenholm. Klęska zmusiła Douglasa do ucieczki do Anglii. DOZSY POWSTANIE 1514 (wojna chłopska na Węgrzech). W 1514 papież Leon X ogło­ sił krucjatę przeciw Turkom; jej zorganizo­ wanie powierzył prymasowi Węgier Tamasowi Bakóczemu. Zebrał on armię składającą się ze 100 tysięcy chłopów i mianował Gyórga Dozsę (1470-1514) ich wodzem. Ta liczba uzbrojonych chłopów przeraziła szla­ chtę, która wymogła na Bakóczym odwoła­ nie krucjaty. Chłopi jednak nie chcieli się rozejść i postanowili wystąpić przeciw wy­ zyskującym ich możnowładcom. Powstańcy spustoszyli kraj; palili zamki, mordowali panów i ich rodziny, aż wreszcie oddziały możnowładców pod wodzą Jana Zapolyi (1487-1540), wojewody Siedmiogrodu, a pó­ źniej króla Węgier, zwyciężyły ich pod Temeswarem. Dozsę ujęto i spalono na stosie, stracono również licznych powstań­

ców. Sejm węgierski w 1514 surowo ukarał chłopów: zwiększył podatki i pańszczyznę, zmusił do zapłacenia odszkodowania za zniszczenia wojenne i skazał ich na wieczne poddaństwo. DRAKE'A RAJDY NA WYSPY KARAIBSKIE 1985-1586. W 1580 Francis Drakę (1540?-1596) otrzymał szlachectwo za za­ sługi w służbie Anglii (uwieńczone powo­ dzeniem wypady na hiszpańskie kolonie i ataki na statki skarbowe, odkrycie nowych ziem 1 zajęcie ich dla Korony, podróż dookoła świata). W 1585 Drakę poprowadził eskadrę składającą się z 29 okrętów w region Karaibów, by dokonać napadu na posiadło­ ści hiszpańskie. Anglicy najpierw bezskute­ cznie próbowali przechwycić hiszpańską flotą skarbową; następnie zaatakowali hisz­ pańskie miasto San Domingo na wyspie Hispaniola (Haiti) i podpalili miasto, zmu­ szając mieszkańców do zapłacenia okupu. Później Drakę zaatakował Cartagenę, główne hiszpańskie miasto skarbowe w obecnej Kolumbii; również i tu wziął okup od mieszkańców. Zdobywszy wiele armat i bo­ gactw, Drakę pożeglował z powrotem do Anglii, zatrzymując się po drodze, by spląd­ rować wybrzeża Florydy z St. Augustine włącznie (spalił to miasto). Wróciwszy do kraju w 1586, został rzecznikiem ataku na HISZPAŃSKA ARMADĘ tworzoną w Hi­ szpanii. Patrz także ANGIELSKO-HISZPAŃSKA WOJNA 1587-1604.

DRUZÓW1 TURKÓW WOJNY. Patrz TURKÓW i DRUZÓW WOJNY.

DRUZÓW POWSTANIE 1600-1607. Fachr ad-Din II (1572-1635) dążył do odzyskania obszarów na terenie obecnego Libanu, bę­ dących kiedyś w posiadaniu jego rodu (patrz TURKÓW i DRUZÓW WOJNA 1585); jego głów­ nym przeciwnikiem była partia jemeńska, na której czele stał władca Trypolisu. W od­ różnieniu od swego wroga Fachr podtrzy­ mywał przyjazne stosunki z szyitami i sunnitami i udzielał poparcia obu odłamom;

jako pierwszy zjednoczył obszary zamiesz­ kane przez druzów i maronitów. Do 1600 przy pomocy swoich prywatnych oddziałów zbrojnych opanował Sydon i Bejrut; wybu­ chły walki między jego partią (kajszyci) a partią semeńską. Porta wahała się, popie­ rając to jedną stronę, to drugą, aż do czasu gdy przewaga Fachra stała się widoczna. Wówczas przy pomocy Turków Fachr od­ niósł ostateczne zwycięstwo w 1607. Później, chcąc uniknąć wtrącania się Turków w spra­ wy emiratu, Fachr regularnie wysyłał do Konstantynopola (Stambułu) poselstwa i ła­ pówki. Patrz TURKÓW i DRUZÓW WOJNA 1611-1613.

DRUZÓW POWSTANIE 1925-1927. Druzowie, mała sekta islamska na francuskich terytoriach mandatowych w Syrii, protes­ towała przeciw tyranii gubernatora. Jednak protesty nie znalazły odzewu u francuskiego wysokiego komisarza. Wśród druzów wzrosły nastroje antyfrancuskie. W lipcu 1925 wybuchło powstanie druzów pod wodzą sułtana al-Atrasza (wzmian. 1914-1917). Powstańcy w krótkim czasie opanowali wię­ kszą część kraju; po przyłączeniu się syryj­ skich nacjonalistów wspólnie zmusili Fran­ cuzów do opuszczenia Damaszku, następnie ostrzelali miasto zabijając wielu mieszkań­ ców. Francuzi zaciekle szturmowali Dama­ szek, bombardując miasto z ziemi i powie­ trza, jednak powstanie, które ogarnęło także teren południowego Libanu, trwało aż do czerwca 1927, kiedy to przywódcy druzyjscy zgodzili się na pokój (23 maja 1927 Francja ustanowiła w Libanie republikę). Francuscy dowódcy, wysoko ceniąc odwagę druzów, starali się zapewnić harmonijne warunki współistnienia. DUBHA REBELIA 1501-1503. Król Szkocji Jakub IV (1473-1513) usiłował rozwiązać problem administracji północnej i zachod­ niej części Wyżyny Szkockiej przez po­ wierzenie władzy, ale nie ziemi, Campbellowi „namiestnikowi Wysp". Donald Dubh, syn Angusa Oga (patrz OGA REBELIA1480)

sprzeciwił się temu iw 1501 wzniecił pow­ stanie. W 1503 wierni królowi Macdonaldowie z pomocą Macleana zwyciężyli woj­ ska Dubha i spalili miejsce jego schronie­ nia w Inverness Castle, co zmusiło go do ucieczki. Ujęto go w 1506 i wtrącono do więzienia. Umocniwszy swoje panowanie, Jakub przystąpił do budowy na Wyżynie Szkockiej twierdz, by w ten sposób zapew­ nić spokój. DUNKIERKI EWAKUACJA 1940. Na początku ŚWIATOWEJ WOJNY II Niemcy napadli 10 maja 1940 na Belgię, a potem przystąpili do zdobywania portów nad kanałem La Manche, na północnym wybrzeżu Francji. Bombardowali porty, setki tysięcy żołnierzy z Wielkiej Brytanii, Francji, Belgii i z innych sprzymierzonych krajów znalazło się w pułapce między morzem a frontem. W ewakuacji żołnierzy z plaż Dunkierki wzięły udział okręty Wielkiej Brytanii, Francji, statki handlowe, trawlery, jachty i inne jednostki marynarki handlowej. Po­ nad tydzień - od 26 maja do 4 czerwca 1940 przeszło 1200 najrozmaitszego rodzaju okrętów, statków i łodzi pływało w obie strony kanału, zabierając wyczerpanych żoł­ nierzy do Anglii. Luftwaffe nieustannie bombardowała i ostrzeliwała statki i ludzi. Wiele okrętów zatonęło, w tym 6 nisz­ czycieli, ale większość ocalała ewakuując około 340 tysięcy żołnierzy. DUNMORE'A WOJNA. Patrz LORDA DUNMORFA WOJNA 1774.

DUNSINANE, BITWA POD DUNSINANE 1054. Po 1042 armia królestwa anglosa­ skiego stopniowo opanowywała Danelaw (patrz WIKINGÓW NAJAZDY NA ANGLIĘ, OK­ RES PÓŹNIEJSZY 899-ioie), wreszcie król Ed­ ward Wyznawca (1002P-1066) zażądał, by Szkocja uznała zwierzchnictwo Anglii. Gdy Szkoci odmówili, Edward wysłał hrabiego Siwarda z Northumberlandu (zm. 1055), by zmusił ich do posłuszeństwa. Wspólnie ze swoim siostrzeńcem, szkockim księciem

Malcolmem Canmore'em (zm. 1093), Siward najechał w 1054 Nizinę Szkocką i stoczył pod Dunsinane w pobliżu Perth bitwę z woj­ skami szkockimi dowodzonymi przez króla Makbeta (zm. 1057). Bitwa była zażarta i kosztowała życie wielu ludzi (zwłaszcza Anglików), między innymi ranny został król Makbet. Siward wycofał się po bitwie do Anglii. Malcolm tropił potem Makbeta, sprawnego i łubianego władcę (którego póź­ niej przedstawił w niekorzystnym świetle William Szekspir), zabił go, a następnie objął rządy na Nizinie Szkockiej jako król Malcolm III. DUŃSKA WOJNA 1625-1629. Dania nie­ pokoiła się klęskami protestantów w Niem­ czech w trakcie TRZYDZIESTOLETNIEJ WOJNY. Jednocześnie Habsburgowie (au­ striaccy) zaczęli utrudniać Duńczykom po­ bieranie opłat od statków wypływających z Bałtyku lub wpływających do niego. Król Danii Chrystian IV (1577-1648) wypowie­ dział wojnę Świętemu Cesarstwu Rzym­ skiemu, czyli Habsburgom. Nie otrzymawszy spodziewanej pomocy z Holandii i Wielkiej Brytanii, w dniach 24-27 sierpnia 1626 armia Chrystiana poniosła klęskę pod Lut­ ter w bitwie z wojskami Świętej Ligi do­ wodzonymi przez Johanna, hrabiego Tilly (1559-1632). Chrystian stracił prawie po­ łowę armii. Wcześniej, 25 kwietnia 1626, duńsko-niemieckie wojska pod dowódz­ twem hrabiego Piotra Ernesta II Mansfelda (1580-1626) przegrały pod Dessau bitwę z cesarską armią dowodzoną przez Alb­ rechta hrabiego Wallensteina (1583-1634). Ta próba rozbicia Habsburgów oraz na­ stępne zwycięstwo Wallensteina nad Chry­ stianem w bitwie pod Wolgast 8 września 1628 sprawiły, że chociaż oblegany przez wojska Wallensteina Stralsund na wybrze­ żu Bałtyku (1628) obronił się, to Dania musiała wycofać się z wojny (traktat w Lu­ bece 7 czerwca 1629). Chrystian przyrzekł, że nie będzie interweniował w sprawy niemieckie, a w zamian odzyskał swe po­ siadłości w Danii.

DUŃSKA WOJNA DOMOWA 1146-1157.

Gdy król Danii Eryk III Lam zmarł bezpo­ tomnie, w 1146 książęta Kanut V (zm. 1157) i Swen III (zm. 1157), wybrani na tron w różnych częściach kraju, rozpoczęli wojnę domową. Trzeci pretendent, Wal­ demar (1131-1182), zawarł przymierze ze Swenem. Kanut otrzymał pomoc niemiec­ kiego króla Konrada III (1093-1152), dzięki czemu mógł dalej prowadzić wojnę. Siostrze­ niec Konrada, Fryderyk I Barbarossa (1123P-1190), późniejszy cesarz Świętego Cesarstwa Rzymskiego interweniował w 1152, koronował Swena na króla Danii, natomiast Kanut miał zostać władcą Zelan­ dii (Sjaelland). Despotyczne rządy Swena skłoniły Waldemara do mediacji, w wyniku których Danię podzielono między trzech pretendentów w 1157. W czasie uroczystości z okazji zawarcia porozumienia Swen kazał zamordować współwładców; Kanut zginął, Waldemar jednak ocalał i rozpoczął walki ze Swenem, którego zwyciężył i zabił w 1157. Waldemar został królem Danii; później rozpoczął DANII WOJNĘ Z POŁABIANAM. DUŃSKA WOJNA Z HANZĄ PIERWSZA 1361-1363. Król Danii Waldemar IV (13207-1375), widząc uwikłanie Szwecji w Norwegii, w 1360 odzyskał dawne ziemie duńskie w południowej Szwecji (Skania). W 1361 wojska Waldemara pokonały na Gotlandii tamtejsze pospolite ruszenie chło­ pów szwedzkich, co umożliwiło Duńczykom przejęcie bogatego miasta Yisby, szwedz­ kiego ośrodka handlowego Hanzy (kupiecki związek miast północnoniemieckich). Prze­ ciw Danii wystąpiła koalicja Hanzy, Szwecji, Meklemburgii i Holsztynu. Wojska koalicji zajęły i splądrowały Kopenhagę, ale siły Waldemara pobiły flotę Hanzy pod Helsingborgiem w 1362. W 1363 Hanza musiała przyjąć warunki pokoju, które w dużym stopniu ograniczyły jej przywileje handlowe. W 1365 córka Waldemara poślubiła króla Norwegii Haakona VI (1339-1380), co miało doprowadzić do zjednoczenia Danii i Nor­

wegii. Druga duńska wojna z Hanzą 1367-1370. W 1367 Hanza w koalicji ze Szwecją, Meklemburgią, Holsztynem, a nawet wspierana przez niektórych opozycyjnych możno władców duńskich, najechała Danię. Waldemar zbiegł do Niemiec, pozostawiając rządy radzie przybocznej. Jakkolwiek Walde­ marowi udało się namówić Brunszwik, Bran­ denburgię i Pomorze do zaatakowania Hanzy od tyłu, przebieg wojny był dla Danii nieko­ rzystny; w 1370 Dania musiała zgodzić się na pokój w Stralsundzie. Hanza uzyskała prawa handlowe i przywileje, a Waldemar, któremu pozwolono wrócić do kraju, musiał zgodzić się na handel Hanzy w Danii, przejęła też ona na 16 lat Skanię. DUŃSKA WOJNA Z HOLSZTYNEM 1348.

Król Waldemar IV (1320P-1375) dążąc do zjednoczenia duńskiego królestwa, starał się odzyskać wyspę Fionię, zajętą przez Hol­ sztyn (północno-zachodnie Niemcy) jako zastaw. W 1348 w traktacie z Nebbegard Holsztyn przyznał Waldemarowi połowę Fionii i zaproponował mu na korzystnych warunkach odzyskanie drugiej połowy. Za­ kwestionowano jednak warunki traktatu i dopiero działania zbrojne (największy sukces osiągnięto w pobliżu zamku Gamborg) umożliwiły królowi duńskiemu od­ zyskanie całej wyspy. W 1348 pod panowa­ nie króla przeszedł również duński Pół­ wysep Jutlandzki. Patrz także DUŃSKIE WOJ­ NY z HANZĄ. DUŃSKO-ESTOŃSKA WOJNA 1219-1227.

Szerzenie się chrześcijaństwa w Inflantach - Estonia i Łotwa - doprowadziło do po­ wstania podziałów religijnych w tym kraju. Król Danii Waldemar II z pomocą zakonu rycerskiego kawalerów mieczowych z Inflant i biskupa Rygi rozpoczął krucjatę przeciw Estończykom pozostającym pod wpływem prawosławia. Wojska Waldemara przepłynęły Bałtyk i wylądowały w Rewlu (Tallin). Wobec dużej przewagi liczebnej najeźdźców wojska estońsko-ruskie wystą­ piły o pokój, jednocześnie po kryjomu zwie-

kszając swoje siły. Duńczycy wycofali się zaskoczeni atakiem Estończyków przypusz­ czonym z pięciu kierunków, ale później, po nadejściu posiłków z Niemiec, Waldemar wziął odwet i w 1219 zwyciężył siły ruskoestońskie. Zdobyto i zburzono Rewel, na jego miejscu Waldemar zbudował fortecę, w której pozostawił garnizon, mający wspie­ rać akcję nawracania ludności na katoli­ cyzm. W 1227 Dania straciła zwierzchnict­ wo nad Estonią, gdyż Waldemar został pokonany przez zbuntowanych Niemców w bitwie pod Bomhoved w Holsztynie. Odzyskała je w 1238 na mocy porozumienia z zakonem kawalerów mieczowych. DUŃSKO-PRUSKA WOJNA 1864 (SzlezwikuHolsztynu wojna). Księstwa Szlezwiku i Holsztynu, zdominowane przez ludność pochodzenia niemieckiego, w 1848 zbunto­ wały się przeciw panowaniu Danii i zostały zajęte przez wojska pruskie ściągnięte tam przez Związek Niemiecki, któiy rościł pre­ tensje do obu księstw. Szwedzka pomoc wojskową groźba interwencji floty Wielkiej Brytanii i akcja dyplomatyczna Rosji pomog­ ły Danii wyegzekwować swe prawa do Szłezwiku-Holsztynu (1850) i uzyskać gwarancje niepodzielności obu księstw. Jednak na początku 1864 wojska pruskie dowodzone przez księcia Fryderyka Karola (1828-1885) i wspomagane przez Austriaków najechały Szlezwik-Holsztyn i bez większych trudności zajęły księstwą 1 sierpnia 1864 Dania popro­ siła o pokój i zrezygnowała ze swych praw do spornych księstw, które na mocy traktatu z Gastein z 1865 przeszły pod wspólne panowanie Prus i Austrii. Premier pruski, Otto von Bismarck (1815-1898), pragnął przyłączyć księstwa do Prus i szukał sposo­ bów przejęcia austriackiej administracji Szle­ zwiku (Holsztyn pozostawał pod administra­ cją Prus, po wojnie pod panowanie Prus przeszło również księstwo Lauenburg). Patrz także S1EDMIOTYGODNIOWA WOJNA 1866. DUŃSKO-SZWEDZKA WOJNA 1497-1500.

Gdy Jan I (1455-1513) został w 1483 wy­

brany na króla Danii i Norwegii, miał stać się również królem Szwecji, zgodnie z po­ stanowieniami unii kalmarskiej, która połą­ czyła korony tych trzech państw. Szwedzki regent Steń Sture Starszy (14407-1503) nie zgodził się na uznanie Jana I władcą Szwecji. Zniecierpliwiony postępowaniem Sturego i niehonorowaniem unii kalmarskiej, Jan w 1497 wyprawił się do Szwecji, zajął oś­ rodek polityczny unii, Kalmar. Sture obiegł Uppsalę, miejsce koronacji królów szwedz­ kich. Duńczycy pokonali posiłki z Dalarne'u zdążające na pomoc Sturemu. W tej sytuacji Sture uznał swoją przegraną i zawarł pokój na dobrych dla siebie warunkach: uzyskał władzę nad Finlandią i obiema Botniami (ziemie wokół Zatoki Botnickiej). Jan został koronowany. Patrz także DUŃSKO-SZWEDZKA WOJNA 1501-1512. DUŃSKO-SZWEDZKA WOJNA 1501-1512.

Chrystian (1481-1559), syn króla Danii, a także Norwegii i Szwecji Jana I (1455— 1513) rozpuszczał plotki o planach Stena Sturego Starszego (1440P-1503) opanowania tronów zajmowanych przez Jana. Wezwany przez Jana przybył z wielkim, dobrze uzbro­ jonym orszakiem. Widząc to Jan, pełen obaw, schronił się w cytadeli sztokholm­ skiej, a później wyruszył do Danii, zo­ stawiając w cytadeli królową i 1000 żoł­ nierzy. Z pomocą Lubeki i innych portów hanzeatyckich Sture zdobył Örebro i obiegł Sztokholm. Królowa się poddała. Szwedzi odnosili zwycięstwa i w krótkim czasie w rękach Duńczyków został tylko Kalmar i Borgholm. W 1502 przymierze ze Szweda­ mi zawarła południowa Norwegią ale Chry­ stian tak okrutnie potraktował schwytanych do niewoli rebeliantów norweskich, że strach skłonił Norwegów do uległości wobec Danii. Chrystian wkroczył z wojskiem duń­ skim do Szwecji, zdobył dwie twierdze w Yastergotlandzie i dokonał rzezi ich obrońców. Sture zmarł w 1503, jego następca Svante Nilsson Sture (ok. 1460-1512) ob­ legał bez powodzenia Kalmar i Borgholm. Jan zwołał trybunał, który uznał walczących

Szwedów za zdrajców (1505), a cesarz Świę­ tego Cesarstwa Rzymskiego, Maksymilian I (1459-1519), ogłosił, że udzielanie pomocy Szwecji jest zdradą (edykt wymierzony był przede wszystkim przeciw Hanzie, a szcze­ gólnie Lubece wspierającej Szwedów). W la­ tach 1509-1511 Lubeka i niektóre inne miasta hanzeatyckie prowadziły otwartą wojnę z Danią. Strony walczyły ze zmien­ nym szczęściem, w 1511 flota Lubeki po­ niosła klęskę. Lubeka i Hanza (osłabiona wewnętrznymi niesnaskami) w 1512 pod­ pisały porozumienie pokojowe, w którym zobowiązały się przestać pomagać Szwecji. Działania wojenne wkrótce ustały. DUŃSKO-SZWEDZKA WOJNA 1563-1570

(skandynawska wojna siedmioletnia). Kon­ flikt rozpoczął się od umieszczenia przez młodego króla duńskiego Fryderyka II (1534-1588) herbu Szwecji na królewskiej tarczy herbowej. W odpowiedzi szwedzki król Eryk XIV (1533-1577) umieścił obok swojego także herb Danii. Gniew Eryka wzbudziły również inne incydenty: Fryde­ ryk zaaresztował trzech szwedzkich amba­ sadorów i zatrzymał flotę szwedzką. Do­ chodził do tego zatarg o północną część Inflant (patrz INFLANCKIE WOJNY isss-isss). Bezpośrednim powodem wypowiedzenia wojny było przejęcie listu Eryka do królowej Anglii Elżbiety I (1533-1603) (Eryk pisywał do Elżbiety listy miłosne i bez powodzenia starał się o jej rękę). Szlachta z Holsztynu, Szlezwiku i Lubeki przyłączyła się do woj sk Fryderyka w południowo-zachodniej Szwe­ cji; Duńczycy i ich sojusznicy wspólnie obiegli Elfsborg (Alvsborg) na wschodzie. Wojska Eryka wkroczyły do Skanii (duńska prowincja na południowym krańcu Szwecji). Szwedzi odnosili zwycięstwa w Norwegii (będącej w unii z Danią), później jednak utracili zdobyte terytoria. Duńczycy także nie zdołali zachować pozyskanych ziem. Pokój zawarty w Szczecinie, w 1570, po­ twierdził niemal wszystkie dawne granice; Szwecja przekazała Danii Gotlandię i Elfsborg i zapłaciła reparacje wojenne. Danii

przyznano prawo umieszczenia w herbie trzech koron Szwecji do czasu podjęcia ostatecznej decyzji, natomiast Szwecji za­ broniono dołączać do swego herbu herb Danii lub Norwegii. Patrz także SZWEDZKA WOJNADOMOWA1562-1568. DUŃSKO-SZWEDZKA WOJNA 1643-1645.

Obawa wywołana sukcesami odniesionymi przez Szwedów w 1642 w TRZYDZIESTO­ LETNIEJ WOJNIE skłoniły króla Danii Chrystiana IV (1577-1648) do zawarcia porozumienia z cesarzem Świętego Cesar­ stwa Rzymskiego Ferdynandem III (1608— 1657). W odpowiedzi szwedzkie wojska pod dowództwem Lennarta Torstenssona (1603-1651) zaniechały marszu na Wiedeń, skierowały się na obszary nadbałtyckie i szy­ bko zdobyły Szlezwik-Holsztyn oraz Jutlandię. Pokonawszy 1 lipca 1644 w bitwie morskiej flotę szwedzką i holenderską, Duń­ czycy zablokowali okręty szwedzkie w Za­ toce Kilońskiej, później jednak w pobliżu wyspy Lolland floty holenderska i szwedzka zaatakowały i zniszczyły 17 okrętów duń­ skich. Po zajęciu przez Szwedów dużej części Danii Chrystian musiał przyjąć cięż­ kie warunki pokoju zawartego w 1645 w Bromsebro. Dania oddała Gotlandię i Ozylię (dwie wyspy na Bałtyku), część Norwegii i zwolniła towary szwedzkie z op­ łat za żeglugę przez Sund. DUŃSKO-SZWEDZKA WOJNA 1675-1679.

W 1672 przed HOLENDERSKĄ WOJNĄ król Szwecji Karol XII (1655-1697) zawarł sojusz z królem Francji Ludwikiem XIV (1638-1715). W 1674 armia szwedzka naje­ chała Brandenburgię, ściągnięte z zachodu wojska zadały Szwedom klęskę pod Fehrbellinem w 1675. Następnie Brandenburczycy stopniowo zdobywali szwedzkie Po­ morze Zachodnie. W 1678 poddał się Szcze­ cin. Król Danii Chrystian V (1646-1699), który pragnął odzyskać Skanię (dawna pro­ wincja Danii na południowym krańcu Szwe­ cji), utraconą na mocy traktatu w Roskilde w 1658 (patrz PÓŁNOCNA WOJNA PIERWSZA

1655-1660), w 1675 najechał Skanię. Duńskie okręty wojenne pod dowództwem admirała Nielsa Juela (1629-1697) zwyciężyły 25 maja 1676 flotę szwedzką w bitwie pod Jasmund u wybrzeży Rugii (w 1677 Juel pobił Szwedów w bitwie morskiej w pobliżu Kopenhagi). Na lądzie odnosiły zwycięstwa w 1676 wojska szwedzkie, którymi dowodził Karol XI (1676-1678). Szwecja i Dania zawarły pokój w Lund, w Skanii, która pozostała w szwedzkich rękach. DUPPLIN MOOR, BITWA POD DUPPLIN MOOR 1332. Szkoccy władcy nie zwrócili ziem proangielskiej szlachcie, łamiąc tym samym warunki traktatu z Northampton z 1328 (patrz SZKOCKA WOJNA 1314-1328). Oburzony tym król Edward III (1312-1377) zamierzał odzyskać tron szkocki dla Edwar­ da Balliola (zm. 1363) (patrz SZKOCKA WOJ­ NA 1295-1296). Najechał Szkocję, 12 sierpnia 1332 doszło do bitwy pod Dupplin Moor. Wojska angielskie zaatakowały w nocy i za­ stosowały nową taktykę zapożyczoną od Walijczyków, kładącą nacisk na wykorzy­ stanie łuczników i piechoty. Anglicy poko­ nali Szkotów i zabili ich wodza, hrabiego Mar. Edward doprowadził do koronacji Balliola w Scone. W ten sposób Szkoci otrzymali drugiego króla, ale wkrótce wy­ pędzili narzuconego im siłą Balliola (patrz HALIDON HILL, BITWA POD HALIDON HILL 1333).

DWÓCH BRACI WOJNA. Pata M1GUELISTÓW WOJNY 1828-1834.

DWÓCH RÓŻ WOJNY 1455-1485. Była to walka o władzę, w której udział brały dwie gałęzie dynastii angielskiej. Większość spo­ łeczeństwa angielskiego zachowała wobec tej wojny obojętność lub neutralność, protes­ towano jedynie, gdy armie przeciwników tratowały pola uprawne. Początkiem wojen stała się opozycja w stosunku do rodziny Beaufortów (Lancasterów), która po nie­ udanym oblężeniu Orleanu (patrz ORLEANU OBLĘŻENIE 1429) dążyła do zakończenia STU­

LETNIEJ WOJNY. Beaufortowie kierowali młodym królem Henrykiem VI (1421 — 1471), w związku z czym utrata Bordeaux (patrz BORDEAUX UPADEK 1453) spowodowała wzrost popularności Yorków, którym prze­ wodził Ryszard (1411-1460), książę Yorku, uznany w 1450 za następcę bezdzietnego wówczas króla. Gdy Henryk popadł w obłęd, w 1455 Ryszard został mianowany protek­ torem, potem król na krótko odzyskał przy­ tomność umysłu i pozbawił go jego urzę­ dów. Wówczas Ryszard wzniecił bunt. Zwy­ ciężył króla pod St. Albans i ponownie został protektorem Henryka, który znów popadł w obłęd. Żona Henryka, królowa Małgorzata (1430P-1482), zebrała w 1459 liczną armię i okrzyknęła Yorków zdraj­ cami; ci mając mniejsze siły uciekli z kraju. W 1460 wrócili i zwyciężyli ponownie pod Northampton w Nortumbrii; ujęli króla, a Ryszarda uznano za jego następcę. Na nowo zebrane armie Lancasterów zwyciężyły Yorków pod Wakefiels w końcu 1460. Ryszard poległ. Na czele Yorków stanął teraz Ryszard Neville hrabia Warwick, „twórca królów". Wojska Lancasterów wygrały drugą bitwę pod St. Albans (1461), ale Lancas­ terowie przegrali w tym samym roku pod Mortimer Cross i Towton. Małgorzatę zmu­ szono do ucieczki do Szkocji, tam zaczęła organizować dalszy opór. W Londynie syna Ryszarda obwołano królem Edwardem IV (1442-1483); ten wybór zapewnił Warwickowi wpływ na rządy do 1467. W 1467 Edward usunął ludzi Warwicka z ich urzędów (patrz WARWICKA BUNT 1459-1471). Warwick uciekł do Francji; zawarł tam sojusz z królem Francji i pogodził się z Małgorzatą. W 1470 Warwick i Małgorzata wrócili z wojskiem do Londynu, zdetronizowali Edwarda i przywró­ cili tron Henrykowi. Edward uciekł do Bur­ gundii; w 1471 wrócił na czele oddziałów burgundzkich i pokonał Lancasterów pod Barnet, gdzie poległ Warwick, oraz pod Tew­ kesbury. Pod Tewkesbury zginął syn Henry­ ka VI, a król i królowa Małgorzata zostali wzięci do niewoli; Henryk zmarł potem w tajemniczych okolicznościach. Względny

spokój panował do 1483. Po śmierci Edwarda królem został jego syn Edward V (1470— 1483?), wkrótce go zdetronizowano jako nieślubnego syna. Tron objął jego stryj, Ryszard III (1452-1485) (patrz BUCKINGHAMA REWOLTA ms). Jako pretendent do korony ze strony Lancasterów wystąpił Hen­ ryk Tudor. Podniósł on bunt i zwyciężył w bitwie pod Bosworth Field w 1485 (patrz

rodowitych mieszkańców Kuby przeciw­ nych było rządom Hiszpanów, którzy utrzy­ mali niewolnictwo, podnosili podatki i nie dopuszczali ich do stanowisk rządowych. Gdy w wyniku HISZPAŃSKIEJ REWO­ LUCJI 1868 zdetronizowano królową Hisz­ panii Izabelę II (1830-1904), 10 paździer­ nika 1868 patrioci kubańscy proklamowali w Yara rewolucję, na czele której stanął BOSWORTH FIELD, BITWA POD BOSWORTH Carlos Manuel de Cespedes (1819-1874). Opublikowali el grito de Yara, żądanie FIELD uss), w której poległ Ryszard. Tudor został królem Henrykiem VII. Henryk VII niepodległości dla Kuby, i rozpoczęli dzie­ poślubił córkę Edwarda IV łącząc w ten sięcioletnią wojnę partyzancką, której ofiarą sposób oba zwaśnione domy i kończąc wojnę padło około 200 tysięcy Kubańczyków i Hi­ szpanów, a która nie przyniosła prawie oraz okres feudalizmu w Anglii. Wielcy panowie Anglii byli zbyt słabi, by móc żadnych trwałych rozwiązań. W 1869 we obalić ród Tudorów (patrz także SIMNELA wschodniej części Kuby, w której toczyły REBELIA 1486-148?). się najcięższe walki i padło najwięcej ofiar, powstańcy proklamowali rewolucyjną repu­ DZIESIĘCINA, IRLANDZKA WOJNA O DZIE­ blikę. Wojska hiszpańskie utrzymały Ha­ SIĘCINĘ 1831. Zgodnie z obowiązującym wanę na zachodzie i kontrolowały sytuację prawem katolicy irlandzcy musieli płacić na przeważającym obszarze zachodniej Ku­ dziesięcinę na rzecz Kościoła Irlandii (ang­ by, gdzie znajdowały się liczne plantacje likański); dla wyrażenia swego sprzeciwu trzciny cukrowej. Nie doszło do poważniej­ szej bitwy, częste były natomiast napady przeciw niesłusznemu podatkowi zrzeszyli się w Stowarzyszeniu Katolickim, założonym i akcje odwetowe podejmowane przez obie strony. Głównymi przywódcami powstania w 1823 przez Daniela 0'Connela (1775— 1847). Sukces katolików zubożył poważnie byli Antonio Maceo (1848-1896) i jego brat Jose (1846-1896), Maximo Gomez y Baez anglikańskie duchowieństwo. W 1831 bier­ (1836-1905), Calixto Garcia Iniguez ny opór katolików przekształcił się w gwał­ (1 836?-1898) i Tomas Estrada Palma towne wystąpienia. W Newtownforbes, w Ir­ (1835-1908). Wojskami hiszpańskimi do­ landii, zastrzelono 12 ludzi, którzy sprzeci­ wili się sekwestrom bydła, w Carrickshook wodził general Valeriano Weyler y Nicolau irlandzcy wieśniacy uzbrojeni w narzędzia (1838-1930); jego okrucieństwo w stosunku rolnicze zabili 18 policjantów, w Castlepol- do Kubańczyków wywołało protest Stanów lard policja zastrzeliła 10 osób, a w Gort- Zjednoczonych. Wprawdzie Stany Zjedno­ czone nie chciały interweniować, jednak roche duchowny kazał strzelać do urzęd­ ich sympatia i nieoficjalna pomoc dla po­ ników, w wyniku czego zginęło 8 osób, a 13 wstańców wzrosła po przejęciu przez Hisz­ odniosło rany. Interweniował rząd; stwier­ panów parowca Virginius (31 października dzono, że pobór podatku jest zbyt uciążliwy. 1873); statek był własnością powstańców Rząd wycofał się z decyzji o jego pobieraniu. i przewoził broń na Kubę, ale dla niepo­ Znowu powrócono do spokojnego oporu, nazwanego „wojną o dziesięcinę". Konty­ znaki płynął pod flagą USA. Hiszpanie nuowano go do 1836, w którym uzyskano zabili wielu członków załogi, w tym również kilku Amerykanów; z tego powodu omal częściowe obniżenie dziesięciny. nie doszło do wojny między Stanami Zjed­ noczonymi i Hiszpanią. Walki ciągnęły się DZIESIĘCIOLETNIA WOJNA 1868-1878. do 1878. W 1877 Hiszpania wysłała na W latach sześćdziesiątych XIX wieku wielu

Kubę generała Arsenio Martłneza de Camposa (1831-1900), który doprowadził do zawarcia układu w Zań jon (10 lutego 1878), zapowiadającego wprowadzenie reform. Choć w 1886 zniesiono niewolnictwo, Hisz­ pania nie dotrzymała pozostałych obietnic, niezadowolenie Kubańczyków nadal rosło. Patrz także KUBY WOJNA o NIEPODLEGŁOŚĆ

1895-1898.

DZIESIĘCIU TYSIĘCY GREKÓW ODWRÓT 401 -400 p.n.e. Dziesięć tysięcy zaciężnych Greków walczących po stronie Cyrusa, pre­ tendenta do tronu Persji, po jego śmierci znajdujących się na wrogim terytorium Per­ sji (patrz KUNAKSA, BITWA POD KUNAKSĄ 401 p.n.e.) rozpoczęło marsz w kierunku najbliż­ szego zaprzyjaźnionego portu, greckiej ko­ lonii Trapezunt nad Morzem Czarnym, oddalonego około 1600 km. Ścigani przez wojska perskie Grecy musieli pokonywać ogromne trudności; zaopatrywać się w żyw­ ność, walczyć z barbarzyńskimi góralami i znosić zimowe zamiecie. Przeżyli wiele trudnych sytuacji: niezwykłe jedzenie, nie­ znane obyczaje, dziwaczni tubylcy. Po pięciu miesiącach marszu i walk do Trapezuntu dotarło około 6000 Greków. Dalej popłynęli do Chalcedonu nad Bosforem, naprzeciw Bizancjum. Ksenofont (ok. 430-ok. 355), jeden z dowódców tego bohaterskiego od­ wrotu, opisał go później w ..Anaba/ic". słynnym pamiętniku - opracowaniu z za­ kresu historii wojskowej. DZIEWIĘCIOLETNIA WOJNA WCZESNA. Patrz

JAPOŃSKA

WCZESNA

WOJNA

DZIEWIĘ­

CIOLETNIA 1051-1062.

11 i4-i 122). W 1125 Dżurdżenowie naje­ chali terytorium Sungów na północ od Żółtej Rzeki (Huang-ho), a następnego roku przeprawili się przez rzekę i obiegli stolicę Sungów, Kaifeng. Miasto padło w 1127, a cesarz z dynastii Sung, Huei Tsung (1082-1135), wraz z rodziną dostał się do niewoli. Jeden z synów cesar/a. Kao Tsung (1107-1187), uciekł do Nankinu na południu, gdzie założył dynastię Południo­ wą Sung i został obwołany cesarzem. W 1129 Mongołowie ruszyli dalej, prze­ kroczyli rzekę Jangcy i zdobyli Nankin, stolicę Kao Tsunga. Kao Tsung uciekł do Hangczou i stamtąd sprawował rządy. Ar­ mie Tsunga pod dowództwem Jo Fei (zm. 1141), wspierane przez flotę Tsunga na Jangcy, pokonały wojska Mongołów i ode­ pchnęły je na północ od rzeki. Przez dzie­ sięć lat Sungowie wypierali Kinów na północ, odbijając po drodze należące do nich miasta. Spory między Sungami doty­ czące dalszego prowadzenia wojny zakoń­ czyły się decyzją zawarcia pokoju z Kinami. Jo Fei został odwołany i stracony jako podżegacz wojenny. W 1141 Sungowie i Kinowie podpisali traktat, w którym uzgod­ niono, że granicą między nimi będzie dział wodny między rzekami Jangcy a Żółtą Rzeką. Kruchy pokój przetrwał do 1161, kiedy to Kinowie podjęli nieudaną próbę najazdu na cesarstwo Południowych Sun­ gów. Najeźdźcy ponieśli klęskę w bitwie niedaleko Nankinu; zapewne była to pierw­ sza bitwa w historii, w której użyto środ­ ków wybuchowych. Kao Tsung podpisał z Kinami nowy traktat (1162). Patrz także LIAO

MONGOLSKI PODBÓJ PAŃSTWA DYNASTO KIN

1231-1234;

MONGOLSKI PODBÓJ CESARSTWA

DYNASTII SUNG 1234-1279.

DZURDZENÓW MONGOLSKICH NAJAZD NA CESARSTWO SUNG 1125-1162. Dżurdżenowie mongolscy (chińska dynastia Kin) wystąpili przeciw dawnemu sojusznikowi, chińskiej dynastii Sung, która w czasie podboju Liao pomogła im wypędzić Liao (Kitanów) z południowej Mandżurii i chiń­ skich prowincji Szansi i Hopei (patrz DZUR­ DZENÓW MONGOLSKICH PODBÓJ PAŃSTWA

DZURDZENÓW MONGOLSKICH PODBÓJ PAŃSTWA LIAO 1114-1122. Na terenie obecnej Mandżurii mongolskie plemiona Dżurdżenów zamieszkałe na północy uzna­ wały do 1114 zwierzchność dynastii Liao z południa. W 1114 ich wódz zerwał sto­ sunki ze swoim panem zwierzchnim z Liao

(państwo Kitanów; dynastię Liao założyły w 947 nomadyjskie plemiona Kitanów). Wojownicy mongolscy rozpoczęli najazdy na południową Mandżurię. Korzystając z okazji Chińczycy wzięli odwet na dawnych wasalach, Kitanach, podjęli przeciw nim działania zaczepne z południa (od północy występowali przeciw Kitanom Mongołowie). W ciągu dwóch lat Mongołowie zagarnęli

całą południową Mandżurię, a następnie przystąpili do podboju terytoriów Liao w północnym Szansi i Hopei w Chinach. Założyli stolicę w Pekinie i ustanowili dynastię Kin („złotą"). Ocaleli członkowie dynastii Liao uciekli na zachód i założyli nowe państwo w dolinie rzeki Iii zwane państwem Kara-Kitanów. Patrz także CHIN wojnaz Krr ANAMi 979-1004.

E EDWARDA ZAGONY 1355-1356 (Czarnego Księcia zagony). Po zwycięstwach Anglii pod Grecy i Calais w czasie STULETNIEJ WOJNY dżuma oraz śmierć króla Francji Filipa VI (1293-1350) doprowadziły do rozejmu między Anglią a Francją. Król Anglii Edward III (1312-1377), który usil­ nie dążył do zawarcia trwałego pokoju, zaproponował w 1355 zakończenie wojny pod warunkiem zrzeczenia się przez Francję Akwitanii, jednak król Francji Jan II (1319-1364) odrzucił tę propozycję. Król Edward i Czarny Książę Edward zebrali nową armię i najechali Francję. Kłopoty w Szkocji zmusiły Edwarda do powrotu do kraju, a Czarny Książę z małą, ale za­ prawioną w bojach 8-tysięczną armią naje­ chał i spustoszył Langwedocję. W 1356 ruszył w górę Loary, gdzie pod Poitiers stoczył bitwę z rzekomo 80-tysięczną armią francuską pod dowództwem króla Jana (patrz POITIERS, BITWA POD POITIERS 1356). EGIPSKA WOJNA PRZECIW WAHHABUOM 1811-1818. W latach trzydziestych XVIII w. arabski teolog Muhammad Abd al-Wahhab (1703-1792) głosił zasady zrefor­ mowanego islamu. Jego zdaniem wszelkie doktrynalne lub obrzędowe zmiany wpro­ wadzone po śmierci proroka są fałszywe i niezgodne z zasadami islamu. Ten surowy odłam, zwany czasem islamem purytańskim, po przyjęciu go w 1744 przez ród Saudów ogarnął całą Arabię; obecnie jest oficjalnym wyznaniem w Arabii Saudyjskiej. Na po­ czątku XIX w. piractwo uprawiane przez wahhabitów saudyjskich utrudniało Wiel­ kiej Brytanii działalność handlową na Oce­

anie Indyjskim. Wielka Brytania była wów­ czas najpoważniejszym sojusznikiem i dob­ roczyńcą tureckiego Egiptu. Muhammad Ali (1 7697-1849), namiestnik (pasza) Egiptu, postanowił za zgodą Turków rozprawić się z wahhabitami. Do 1811 wahhabici, których stolicą był Rijad, opanowali Mekkę, Medynę i Dżiddzę i zagrozili Syrii. Powodzenie to przyśpieszyło kampanię Muhammada Alego przeciw Arabii, nominalnemu wasalowiTurcji. Wojska Egiptu pod dowództwem Mu­ hammada Alego i jego syna Ibrahima (1789-1848) przez siedem lat toczyły z wah­ habitami krwawe walki. Do 1818 Egipcjanie odzyskali, głównie dzięki udanym działa­ niom na morzu, święte miasta muzułmań­ skie i opanowali wschodnie wybrzeże Morza Czerwonego. EGIPSKO-SELEUCYDZKA WOJNA 280-279 p.n.e. Ptolomeusz II Filadelfos (309-246) przyczynił się do wzrostu potęgi Egiptu i jego świetności. Dążąc do opanowania Syrii najechał królestwo Seleucydów i obiegł Damaszek. Syryjczycy pod wodzą króla Antiocha I Sotera (324-261) ponieśli w bit­ wie z Egipcjanami druzgocącą klęskę i utra­ cili znaczną część Syrii. Wojna ta była pierwszą z wielu wojen między królami Syrii a macedońską dynastią królów Egiptu (patrz SYRYJSKO-EGIPSKIE WOJNY). EKWADORSKA WOJNA DOMOWA 18301834. We wrześniu 1830 Ekwador wystąpił z federacji Wielkiej Kolumbii i przekształcił się w niezależną republikę. Prezydentem został generał Juan Jose Flores (1800-1864), Wenezuelczyk, który przybył do Ekwadoru

z armią wyzwoleńczą Simona Bolivara (1783-1830). Prezydent sprawował władzę na mocy autokratycznej konstytucji z 1830, opierając się na armii złożonej w większości z cudzoziemców. Flores miał siedzibę w gór­ skim mieście Quito, w którym przeważała ludność o poglądach konserwatywnych, na­ tomiast ośrodkiem narastającego niezado­ wolenia było portowe miasto Guayaąuil, zamieszkane przez ludność o nastawieniu raczej liberalnym. W 1834, w regionie nad­ morskim rozpoczęło się powstanie pod wo­ dzą Yicente Rocafuerte (1783-1847); po­ wstańcy domagali się usunięcia obcokrajow­ ców, w tym również Floresa. Prezydent utrzymał się przy władzy, na krótko uwięził Rocafuertego, później zgodził się pełnić z nim na zmianę urząd prezydenta. W 1835 Rocafuerte został prezydentem, a Flores dowódcą armii. Patrz także KOLUMBII WOJ­ NA o NIEPODLEGŁOŚĆ 1810-1819. EKWADORSKO-KOLUMBIJSKA WOJNA 1863. Przez wiele lat Ekwador i Nowa Granada (Kolumbia) toczyły gorące spory graniczne; obie strony dążyły do powięk­ szenia terytorium. W 1861 prezydentem Ekwadoru został konserwatysta Gabriel Gar­ da Moreno (1821-1875), który pragnął zjednoczyć kraj podzielony klasowo, regio­ nalnie i językowo. W tym celu Moreno przekazał znaczną władzę Kościołowi kato­ lickiemu, który uważał za podstawową siłę łączącą społeczeństwo i umacniającą toż­ samość narodową. Wielu Ekwadorczyków było przeciwnych jego dyktaturze, gdyż przekazał duchowieństwu kontrolę nad szkolnictwem i opieką społeczną oraz prze­ śladował działaczy liberalnych i innych opozycjonistów. Liberalny prezydent Nowej Granady, Tomas Cipriano de Mosąuera (1798-1878) popierał Ekwadorczyków dą­ żących do obalenia Gabriela Garcii Moreno, ten jednak wysłał do Nowej Granady 6-tysięczną armię pod dowództwem swego teś­ cia, generała Juana Jose Floresa (18001864). 6 grudnia 1863 w bitwie pod Cuaspadem około 4000 Kolumbijczyków pod

wodzą Mosąuery odniosło zwycięstwo nad najeźdźcami, z których około 1500 poległo lub zostało rannych, a 2000 dostało się do niewoli. To zakończyło wojnę, a kwestie sporne rozwiązano na drodze pokojowej. EKWADORU

WOJNA

O

NIEPODLEGŁOŚĆ.

Patrz KOLUMBII WOJNA O NIEPODLEGŁOŚĆ 1810-1819.

EMBOABÓW WOJNA 1708-1709. Odkrycie złota w Minas Gerais we wschodniej części Brazylii w XVII w. stało się powodem konfliktu między zamieszkałymi w tym regionie osadnikami z Sao Paulo (pauliści), roszczącymi sobie wyłączne prawo do bo­ gactw naturalnych, a nowymi osadnikami, zwanymi emboaba (emboabowie w więk­ szości byli emigrantami z Europy). Pauliści, przeważnie pochodzenia portugalskoindiańskiego, uważali nowych przybyszów za intruzów i nowicjuszy, natomiast dla emboabów pauliści byli nieokrzesanymi bar­ barzyńcami. Napięcie między paulistami a emboabami narastało przez około dziesięć lat. W 1708, kiedy emboabowie uzyskali liczebną przewagę nad paulistami, wybuchła wojna o kopalnie złota. Emboabowie popie­ rani przez rząd kolonialny wyparli paulistów, którzy przenieśli się na zachód do Mato Grosso, gdzie w 1718 znaleźli nowe złoża. EMJMETA POWSTANIE 1803. Robert Emmet (1778-1803), który przez dzisiejszych nac­ jonalistów irlandzkich jest uważany za bo­ hatera narodowego, stanął w 1803 na czele nieudanego powstania przeciw Brytyjczy­ kom. Celem powstania miało być ustano­ wienie republiki na wzór republiki francu­ skiej, zgodnej z ideami Wolfe'a Tone'a (1763-1798), założyciela Towarzystwa Zjed­ noczonych Irlandczyków, idola Emmeta (patrz ZJEDNOCZONYCH IRLANDCZYKÓW PO­ WSTANIE 1798). Emmet spędził wspólnie z przywódcami Towarzystwa dwa lata we Francji, opracowując plan powstania, które miało uzyskać pomoc Francji. Przypadkowa

eksplozja w jednej ze skrytek broni do­ prowadziła do przedwczesnego wybuchu powstania w końcu lipca 1803; spowodowało to zamieszanie i klęskę ruchu niepodległoś­ ciowego. Jeden z oddziałów powstańczych w ogóle nie dotarł, członkowie drugiego rozeszli się do domów, sądząc, że powstanie przełożono na później, trzeci zaś oddział na próżno czekał na sygnał, którego zapomniano przekazać. Emmet i około stu powstańców lekkomyślnie i nieskutecznie szturmowało zamek w Dublinie, po czym Emmet zbiegł i ukrywał się w górach Wicklow. Wrócił, by spotkać się z narzeczoną, i wówczas został ujęty, był następnie sądzony za zdradę i powieszony 20 września 1803. „EPOKA WOJEN DOMOWYCH", KOLUMBIJ­ SKA 1863-1880. W 1861 liberał, generał Tomas Cipriano de Mosąuera (1798-1878) ogłosił się tymczasowym prezydentem Ko­ lumbii (pata KOLUMBIJSKA WOJNA DOMOWA i86i), rozpoczynając tym samym prawie dwu­ dziestoletni okres niełatwych rządów libe­ ralnych. W 1863 w Rio Negro zebrało się zgromadzenie konstytucyjne, które uchwa­ liło nową konstytucję federalną i proklamo­ wało unię siedmiu niezależnych stanów pod nazwą Stany Zjednoczone Kolumbii. Rząd centralny miał niewielki zakres władzy, kadencja prezydenta miała trwać dwa lata, a ustępujący prezydent nie mógł uczest­ niczyć w następnych wyborach. W 1865 Mosąuerę wybrano jednak powtórnie, mimo że jego pierwszą kadencję skrócono do roku, ponieważ nie cieszył się zbyt dużym zaufa­ niem. Mosąuera rządził jak dyktator, poróż­ nił się z własną partią liberalną i Kon­ gresem. Wreszcie został pozbawiony władzy, uwięziony (1867) i skazany na dwuletnie wygnanie. Przez wiele lat liberałowie obie­ rali prezydentów, którzy stali na czele sła­ bego rządu centralnego w krótkim okresie swojej kadencji, a także prezydentów tym­ czasowych, którzy pełnili ten urząd jeszcze krócej. W okresie tym, nazwanym później „epoką wojen domowych", stale panował zamęt; między ugrupowaniami dążącymi

do władzy w poszczególnych stanach doszło do ponad 40 starć zbrojnych. W 1876 silna konserwatywna opozycja w stosunku do prezydenta w Cauca i paru innych stanach przerodziła się w otwartą rewoltę zbrojną. W 1880 na prezydenta wybrano Rafaela Nuńeza (1825-1894) popieranego przez li­ berałów i konserwatystów, który z czasem stawał się coraz bardziej konserwatywny, wzmocnił rząd centralny i stłumił rewolty stanowe. ESOPUS, WOJNA O ESOPUS. Patrz

holen-

DERSKO-INDIAŃSKIE WOJNY 1655-1664.

ESTOŃSKA WOJNA 0 NIEPODLEGŁOŚĆ 1917-1920. W czasie ŚWIATOWEJ WOJ­ NY I pozostająca pod rosyjskim panowa­ niem Estonia ogłosiła niepodległość 28 lis­ topada 1917. W odpowiedzi wojska bol­ szewickie przystąpiły do ataku. W celu powstrzymania bolszewików do Estonii wkroczyli Niemcy (grudzień 1917). Korzys­ tając z niemieckiej ochrony, 24 lutego 1918 Estonia powtórnie ogłosiła niepodległość. W traktacie brzeskim Niemcy zmusili Rosję Radziecką do zrzeczenia się państw nadbał­ tyckich (Estonii, Łotwy i Litwy), ale po klęsce Niemiec (11 listopada 1918) i wypo­ wiedzeniu traktatu brzeskiego wojska Rosji Radzieckiej ponownie zaatakowały Estonię. Rosjanie napotkali gwałtowny opór Estończy­ ków wspomaganych przez brytyjską flotę na Bałtyku i zostali wyparci w styczniu 1919. W październiku 1919 antybolszewicka armią zwołana i dowodzona przez Nikołaja Judenicza (1862-1933), przekroczyła granicę estońsko-rosyjską podejmując odważną próbę zdo­ bycia Piotrogrodu (Sankt Petersburga). Zanie­ pokojony tym rozwojem wypadków (patrz ROSYJSKA WOJNA DOMOWA 1918-1921) przywód­ ca bolszewików, Lew Trocki (1879-1940), zebrał niewyszkoloną i źle wyposażoną armię złożoną z żołnierzy i robotników, której udało się odeprzeć wojska Judenicza i zmusić je do opuszczenia Estonii. Rząd radziecki uznał oficjalnie niepodległość Estonii w traktacie w Dorpacie (Tanu) 2 lutego 1920. (W czasie

ŚWIATOWEJ WOJNY II w 1940 Estonia została zajęta przez wojska radzieckie i od tego czasu do sierpnia 1991 była republiką w składzie ZSRR.) ESTOŃSKIE POWSTANIE 1343-1345 (pow­ stanie w dniu św. Jerzego, wojna chłopska). Duńscy i niemieccy panowie zajmujący w Es­ tonii od czasu DUŃSKO-ESTONSKIEJ WOJNY 1219-1227 znaczne obszary ziemi na prawach lenna, nadużyli cierpliwości chłopów estońskich, którym w traktatach pokojowych przyznano pewne prawa i swo­ body. Wybuch powstania w dniu św. Jerzego (23 kwietnia) w 1343 poprzedziły wcześ­ niejsze, sporadyczne starcia. Powstanie za­ częło się w estońskim okręgu Harjumaa, szybko rozprzestrzeniło się na sąsiednie obszary, a także na wyspę Saremę. Zbun­ towani chłopi zabili ponad 1800 panów, oblegali Rewel (Tallin) i zażądali pomocy od Szwedów z Finlandii. W odpowiedzi na prośby szlachty z pomocą pośpieszył im zakon rycerski Krzyżaków. Krzyżacy włą­ czyli się do konfliktu, zorganizowali spot­ kanie z przywódcami chłopskimi w celu omówienia warunków pokoju, a po ich przybyciu zamordowali ich. Następnie, nim Szwedzi zdążyli przybyć z pomocą, rozbili chłopów w bitwie w pobliżu Rewia. Zdając sobie sprawę z trudności w sprawowaniu rządów w tym regionie, król Danii Wal­ demar IV (1320P-1375) sprzedał Krzyża­ kom północną Estonię za 19 tysięcy srebr­ nych marek (sierpień 1346), a ci przekazali ją pod zarząd Krzyżakom z Inflant. ETHELBALDA WOJNY 733-750. W VIII W dwaj wybitni królowie, Ethelbald (wzmian. 716-757) i Offa (wzmian. 757-796) do­ prowadzili do dominacji królestwa Mercji w anglosaskiej Anglii. Ethelbald powiększył terytorium Mercji podbijając i okupując (733) region Somerset w brytyjskiej Dumnonii, co ograniczyło terytoria Brytów na południu do Devonu i Kornwalii. W 749 złamał 60-letni pokój z Nortumbrią pusto­ sząc znaczną jej część. Popierał kilku wasal­

nych władców w ich konfliktach granicz­ nych z Walią (743). Przez większą część swego panowania Ethelbald był potężnym władcą, dążącym do utrzymania pokoju; zyskał tytuł „króla Brytanii". Przegrał tylko jedną wojnę - podczas karnej wyprawy do Wessex, w Boergfeord (Burford) - ale nie miało to wpływu na hegemonię Mercji w tym rejonie. Został zamordowany przez swojego przybocznego strażnika w 757. Jego następcą był kuzyn Offa. Patrz także OFFY WOJNY 771-796, OSWALDA wojny 033-641. ETHELFRITHA WOJNY 593-616. Mordercze waśnie między państwami Heptarchii (sie­ dem głównych królestw Anglów i Sasów) rozpoczął Ethelfrith (wzmian. 593-616), władca królestwa Anglów, Bernicji. Ożenił się z księżniczką Deiry, innego królestwa Anglów, wypędził jego dziedzica Edwina (585-632) i w ten sposób zespolił oba królestwa. Dla ochrony swoich granic sto­ czył zwycięską walkę pod Degasaston (Daw­ son Rig, Liddesdale?) z władcą królestwa Szkotów (Irlandczyków), Dal Riatą, i władcą królestwa Brytów, Strathclyde'em. Zwycięs­ two to zapewniło Anglom dominację na obszarze od wschodu do zachodu na terenie poniżej Firth of Forth. Już jako król Nortumbrii (unii Bernicji i Deiry) Ethelfrith zwyciężył w 616 w bitwie z Walijczykami pod Chester. Zginęło w niej 1200 zakon­ ników z Bangor z 1250, którzy stanęli do bitwy. W wyniku bitwy zyskał władzę nad obszarem dzielącym szkocką Walię od Walii właściwej. Wypędzony Edwin zapewnił so­ bie pomoc króla wschodniej Anglii, zaata­ kował w 616 Ethelfritha i zabiwszy go w walce w pobliżu obecnego Nottingham, przejął panowanie nad Nortumbrią. Poległ w bitwie z Walijczykami z Gwynedd (632). Patrz także OSWALDA WOJNY 633-641; SASÓW NAJAZDY 550-577. ETIOPIA, EKSPEDYCJA BRYTYJSKA DO ETIO­

PII 1867-1868. Drobny etiopski (abisyński) wódz plemienny Kassa doszedłszy dro­ gą podbojów do potęgi, koronował się

w 1855 na cesarza Teodora (Tewodros) II (1818-1868). Panowanie początkowo zapo­ wiadało się obiecująco: zreformował system prawny i administracyjny wykorzystując w tym celu rywalizację między morskimi mocarstwami o wpływy handlowe i poli­ tyczne. W późniejszych latach cesarz stawał się coraz bardziej niezrównoważony i nie­ obliczalny. Rozdrażniony brakiem odpowie­ dzi królowej brytyjskiej Wiktorii (1819— 1901) na jego list w sprawie zwiększenia pomocy brytyjskiej, Teodor uwięził w 1867 kilku urzędników brytyjskiego konsulatu w Magdali, stolicy kraju. Brytyjsko-indyjska ekspedycja zbrojna pod dowództwem Roberta C. Napiera (1810-1890) wylądowała w etiop­ skim porcie Zejla (Żuła) nad Morzem Czer­ wonym, ruszyła w głąb kraju, przeszła przez góry i pozyskała sprzymierzeńców wśród opozycyjnych plemion. Napier wygrał bitwę z wojskami Teodora i 13 kwietnia 1868 zdobył szturmem stolicę Magdalę. Teodor popełnił samobójstwo. Napier uwolnił jeńców brytyj­ skich, zburzył Magdalę i opuścił kraj. Patrz także ETIOPSKA WOJNA DOMOWA i868-i8?2. ETIOPSKA WOJNA DOMOWA 1868-1872.

Po samobójstwie cesarza Etiopii Teodora (Tewodros) II (1818-1868) między regional­ nymi wodzami plemiennymi wybuchła woj­ na domowa o tron cesarski. Jeden z preten­ dentów pośpiesznie się koronował i przekup­ stwem usiłował zdobyć poparcie innych. Wódz plemienia Tigre odrzucił tytuł ras (książę) ofiarowany mu za poparcie, ale wódz plemienia Szeua przyrzekł nie stawiać sprzeciwu, pod warunkiem że jego obszar pozostanie niezależny. Nowo koronowany król walczył z plemieniem Tigre, lecz prze­ grał kilka kolejnych starć, przeciwnik dys­ ponował bowiem nowocześniejszym uzbro­ jeniem. Do 1872 wódz Tigre pokonał wszyst­ kich rywali i koronował się na cesarza przyjmując imię Jan IV (1831-1889). Dążył do centralizacji władzy, co było przyczyną częstych walk z wodzami poszczególnych plemion, które prowadził aż do śmierci. Zginął w bitwie z sudańskimi mahdystami.

ETIOPSKO-ERYTREJSKA WOJNA PARTY­ ZANCKA 1961-1993. Eiytrea pozostająca pod brytyjskim panowaniem od 1941 do 1952, zyskała później status autonomicznej prowincji w związku federacyjnym z Etio­ pią, dzięki czemu ta ostatnia uzyskała dostęp do Morza Czerwonego. Etiopia zaczęła ogra­ niczać autonomię Erytrei, narzucając język amharski jako język urzędowy i mianując Etiopczyków na wszystkie stanowiska w administracji. Takie postępowanie zraziło i mahometan, i katolików. Na początku 1961 rozpoczęła się walka zbrojną podjęta początkowo przez Erytrejski Front Wyzwo­ lenia (EFW) z siedzibą w Kairze; potem w wyniku sporów między partyzantami pojawiła się inna partia partyzantów (1970) Erytrejski Ludowy Front Wyzwolenia (ELFW) liczący około 10 tysięcy wojow ników. Na scenie politycznej Erytrei poja wiła się wkrótce potem trzecia partia - EFW/ELFW. Konflikty pomiędzy lywa lizującymi partiami odbijały się niekorzyst nie na walce przeciw rządowi etiopskiemu. W 1967 Etiopia podjęła poważną kampanię wojskową która zmusiła tysiące Erytrejczyków do ucieczki do Sudanu. Ustanowię nie w Erytrei stanu wyjątkowego w 1971, głód w 1973, upadek rządu cesarskiego w Etiopii w 1974, następna klęska głodu w 1975, ograniczenie władzy Etiopii nad ośrodkami miejskimi w Erytrei w 1977 i bunty w samej Etiopii ogromnie skom plikowały stosunki między Erytreą a Etio pią. Sprzymierzone siły etiopskie, radzieckie i kubańskie poniosły w 1978 poważne straty pod Asmarą. Była to jedna z największych bitew w toczącej się wojnie, która wkrótce przekształciła się w walkę partyzancką częs to między rywalizującymi ugrupowaniami. Walki te zakończyły się w kwietniu 1993, a 24 maja oficjalnie ogłoszono niepodległość Erytrei. ETIOPSKO-SOMALUSKA WOJNA PRZYGRA­ NICZNA 1963-1978. W 1960 powstała Re­ publika Somalii utworzona z dawnych ko­ lonii: Somali Włoskiego i Somali Brytyj­

skiego. Narodzinom towarzyszyły roszczenia nowego państwa do terytoriów w Somali Francuskim (Dżibuti), w Kenii oraz do rozległego regionu Haud, którego część znajduje się w etiopskim Ogadenie. Somalijczycy nie zamieszkiwali obszarów, których się domagali, ale w czasach brytyjskiego protektoratu uzyskali pozwolenie na wypa­ sanie bydła w Haud. W 1963 wybuchły walki w rejonie przygranicznym Somalii i Etiopii; buntowniczy Somalijczycy nie zaakceptowali władzy Etiopii w Ogadenie. Znalezienie ropy naftowej w Ogadenie (1973), upadek cesarskiego rządu w Etiopii oraz powstanie Somalijczyków w Ogadenie (1977) bardzo skomplikowały sytuację. W marcu 1978 wojska etiopskie wspomaga­ ne przez ZSRR i Kubę wyparły Somalij­ czyków z Ogadenu. Somalijczycy wrócili jednak trzy miesiące później, tym razem jako Front Wyzwolenia Zachodniej Somalii. Początkowo zwycięstwa odnosili Somalij­ czycy, później Etiopia bombardowała małe przygraniczne miasta somalijskie. Od 1978 na granicy etiopsko-somalijskiej sporadycz­ nie wybuchają starcia, nie podejmuje się jednak większych operacji militarnych. ETIOPSKO-WŁOSKIE

WOJNY.

Patrz

WŁOS

KO-ETIOPSKIE WOJNY.

ETIOPSKO-EGIPSKA WOJNA 1875-1877.

Ismail Pasza (1830-1895), kedyw Egiptu i nominalny wasal sułtana tureckiego, pro­ wadził kolonizację wybrzeży Morza Czer­ wonego należących do Etiopii (Abisynii). W 1875 egipskie wojska okupowały kilka etiopskich portów i miasto Harar w głębi kraju, które pozostały we władaniu Egiptu aż do 1887, czyli jeszcze przez długi okres od czasu rezygnacji Egiptu z planów kolonizacyjnych. Cesarz Etiopii Jan IV (1831-1889) wypowiedział Egiptowi wojnę w 1875, wyruszył z wojskami i wygrał bitwy pod Aussą (1875) oraz w pobliżu Gury, na południowy zachód od Mitsiwy (1876). Gura i miasto Gondar w 1877 stały się celem następnej kampanii Egiptu. Wyprawa się

nie powiodła i Egipcjanie zaniechali dal­ szych działań. W 1879 Ismail Pasza usiłował uwolnić się od obcego panowania, ale został pokonany przez sułtana i zastąpiony przez swego syna Taufika Paszę (1852-1892). Patrz także włosko-etiopska wojna iss?-1889.

ETRUSKO-RZYMSKIE WOJNY PÓŹNIEJSZE 302-264 p.n.e. Lokalny spór w Arretium (Arezzo) przerodził się w walkę 0 władzę między elitą miasta a potężnym rodem Cilnii, etruskimi przyj aciółmi Rzy mu, wywołało to interwencję Rzymu w 302. Dzięki zasadzce etruskiej Rzymianie zostali zwyciężeni, uniknęli następnej, w pobliżu Rusallae (Roselle), a szarża ich jazdy zade cydowała o zwycięstwie. Pozostali Etrus ko wie zyskali wkrótce sprzymierzeńców, Samuitów i Galów, jednakże znowu prze grali bitwę w pobliżu Yolaterrae (Yolterra) w 298, połączone armie sojuszników zostały zwyciężone pod Sentinum w 295, a w 294 Rzymianie zajęli miasta etruskie: Russallae, Peruzję i Wolsynie (Bolsena). 40-letni ro­ zejm i wysokie odszkodowania nie zapobieg ły wspólnym działaniom zaczepnym Etrus ków i Galów (283), jednak ponieśli oni dwie kolejne klęski nad Jeziorem Wadymońskim (283, 282). Wszczęcie przez króla Epiru Pyrrusa wojny z Rzymem tylko na krótko zmieniło sytuację; wkrótce jego etruscy sojusznicy poddali się Rzymianom w Yulci 1 Wolsyniach (patrz RZYMSKA WOJNA PRZE CIW PYRRUSOWI z EPIRU 281-272 p.n.e.). Yulci straciło niezależność. Nastąpił ostateczny kres niepodległości Etrurii. W 264 Wolsynie ponownie stawiły opór Rzymianom i zostały w następstwie całkowicie splądrowane. Rzy mianie zabrali 2000 brązowych posągów, by opłacić koszty PUNICKIEJ WOJNY PIER WSZEJ. Rzymianie zakładali kolonie na terytorium Etrurii, co umożliwiło im ścisły nadzór nad podbitymi państwami. W czasie PUNICKIEJ WOJNY DRUGIEJ Etruria utrudniała Rzymianom transporty broni. Jedynie mała część Etrurii wzięła udział w SPRZYMIERZEŃCZEJ WOJNIE 91-88 ok.

przeciw Rzymianom. Lojalni wobec Rzymu Etruskowie w 90 otrzymali pełne obywatel­ stwo rzymskie. Yolaterrae wzięła udział w RZYMSKIEJ WOJNIE DOMOWEJ 83-79 po stronie stronnictwa mariańskiego przeciw Lucjuszowi Korneliuszowi Sulli i kapitulowała po długim oblężeniu w 79. Etruria została jedynie okręgiem rzymskiej Italii, ale jej kulturalne osiągnięcia prze­ trwały zarówno jej własny upadek, jak i upa­ dek potęgi rzymskiej na Zachodzie (patrz RZYMU UPADEK 475).

ce je opuścił. Później Tarkwiniusz zawarł sojusz z Sabinami, częścią Latynów i Gre­ kami z Kumę (Cumae), nie udało mu się jednak odzyskać Rzymu. Kolejna porażka zmusiła Tarkwiniusza do powrotu do Ku­ mę, gdzie niebawem zmarł. Rzym zaczął wówczas podbijać jedno miasto-państwo etruskie po drugim. Weje odparły najazd (485), następnie prowadziły 10-letnią wojnę (ok. 483-474), w czasie której bliskie były nawet zdobycia Rzymu, ostatecznie zawarły 40-letni rozejm. Rzymianie prowadzili z ni­ mi wojnę w latach 438-426 (patrz RZYMSKA ETRUSKO-RZYMSKIE WOJNY WCZESNE ok. WOJNA Z MIASTEM WEJE PIERWSZA 438-425 509-308 p.n.e. Około 800 p.n.e. migrujące p.n.e.), po czym zawarli następny rozejm, ludy z Anatolii (obecnie Turcja) prowadzili wojnę w latach 405-396 aż do wprowadziły do Italii wysoko rozwiniętą zdobycia Wejów szturmem (patrz RZYMSKA kulturę brązu i żelaza. Ludy te, określane WOJNA Z MIASTEM WEJE DRUGA 405-3% p.n.e.). jako Etruskowie, przez Greków zwane były Weje uzyskały pomoc jedynie od trzech Tyrrhenoi (stąd Morze Tyrreńskie), przez etruskich miast-państw. Po inwazji Celtów Latynów Tusci (stąd Toskania), a same z północy Etruria straciła terytoria północne zwały się Rasennami. Najprawdopodobniej (pata RZYMU SPUSTOSZENIE PRZEZ CELTÓW 390 p.n.e.). W miarę utraty przez Etrurię sił przenikały na tereny Italii w sposób poko­ jowy, co pozwalało im na swobodne, nie Rzym coraz szybciej opanowywał Italię; zorganizowane osiedlanie się (nigdy nie etruskie miasta Sutrium i Nepete padły zjednoczyli się w konfederacji miast-państw) w 387, Caere z portem Pyrgi w 384. Miasto i na opanowanie zachodniej Italii od jeziora Tarkwinie walczyło z Rzymem od 359 do 351, uzyskało 40-letni rozejm. Po jego wy­ Como po Tybr. Około 625 Etruskowie prze­ kroczyli Tybr i zajęli grupę nie związanych gaśnięciu w 311 T arkwinie i inne miastapaństwa etruskie wszczęły wojnę z Rzy­ ze sobą wiosek, określaną jako Rzym (we­ dług historyków rzymskich Liwiusza mem, w 310 zaś poniosły klęskę nad Jezio­ [59-17] i Warrona [116-27] powstał on rem Wadymońskim. W latach 309-308 za­ około 753), gdzie ustanowili władzę dynastii wierały one przymierza z Rzymem. W ciągu dwóch wieków terytoria Etrurii zmalały do Tarkwiniuszy. Osuszyli, skanalizowali i za­ wąskiego skrawka między Apeninami a la­ planowali Rzym jako miasto etruskie; to sami Kumę. oni wybrukowali Forum, a na Wzgórzu Kapitolińskim wznieśli świątynię Jowisza EUREKI GÓRNIKÓW POWSTANIE 1854. Od­ (spaloną w 83). Przewrót w 509 doprowadził krycie złota w Australii w 1851 stało się do usunięcia ostatniego króla z dynastii przyczyną napływu robotników przemys­ Tarkwiniuszy i ustanowienia republiki. Do­ łowych i spowodowało wprowadzenie w ży­ szło do konfliktu etrusko-rzymskiego w ok­ cie surowych praw godzących w górników; resie, gdy Etruskowie panowali już nad drogie opłaty miesięczne za licencje (bez ponad jedną trzecią Italii. Wypędzony Tarwzględu na wynik poszukiwań) i częste kwiniusz Pyszny (zm. ok. 503) uzyskał kontrole stanowiły formę ekonomicznej posiłki etruskie w celu podjęcia próby od­ i społecznej władzy. Pozbawieni praw gór­ zyskania Rzymu. Lars Porsenna, król Clunicy protestowali przeciwko wprowadzonym sium (Chiusi) opanował miasto, ale nie restrykcjom; jedna z demonstracji była tak przywrócił władzy Tarkwiniuszowi i wkrót­

gwałtowna, że konieczna była interwencja wojska. Przywódcy, dobrze znający walijski 1 angielski czartyzm, przyczynili się do powstania masowego ruchu na rzecz po wszechnego prawa wyborczego. Rząd au stralijski zareagował dopiero wtedy, gdy górnicy spalili licencje - wysłał przeciw nim wojsko. W grudniu 1854 górnicy na złotonośnym obszarze Eureka utworzyli uzbrojne formacje, zbudowali obóz i choć źle uzbrojeni, stawili w nim czoło wojskom rządowym. Obóz zaatakowało około 400 żołnierzy, broniło go 150 górników. W cza sie starć zginęło 30 osób, górnicy zostali rozgromieni. Później wojsko pastwiło się nad górnikami przebywającymi w namio tach mieszkalnych, kilku górników zabito, wielu zraniono. Wydarzenia te tylko wzmóc niły ruch na rzecz reform społecznych. Patrz także LAMBING FLAT, ROZRUCHY w LAM­ BING FLAT I860-i86i.

FALKLANDY/MALWINY, WOJNA O FALK­ LANDY 1982. Spór o prawa do Falklandów (Islas Malvinas w języku hiszpańskim) na południowym Atlantyku rozpoczął się w XVII w. W 1833 Wielka Brytania zajęła wyspy i wysiedliła mieszkających tam Ar­ gentyńczyków. Argentyną przy poparciu większości krajów latynoamerykańskich, na­ dal podtrzymywała swoje roszczenia do wysp. Negocjacje w sprawie zwierzchności Wielkiej Brytanii nad Falklandami skoń­ czyły się 27 lutego 1982, porozumienia nie osiągnięto. Argentyna zagroziła podjęciem innych działań w celu rozwiązania prob­ lemu. 19 marca 1982 grupa argentyńskich przedsiębiorstw odzyskiwania złomu na wy­ spie South Georgia, wchodzącej w skład Falklandów, wywiesiła flagę Argentyny. 2 kwietnia siły zbrojne Argentyny dokonały inwazji na Falklandy i przejęły wszystkie najważniejsze punkty, łącznie ze stolicą wysp - portowym miastem Stanley. Wyspy okupowało 20 tysięcy żołnierzy argentyń skich, w większości nie wyszkolonych re krutów. Energiczne działania dyplomatycz ne Stanów Zjednoczonych i Organizacji

Narodów Zjednoczonych nie doprowadziły do rozwiązania kryzysu. Premier Wielkiej Brytanii, Margaret Thatcher (ur. 1925), za zgodą parlamentu wysłała do walki eskadrę kontradmirała Johna Woodwarda (ur. 1932) i ogłosiła dwustumilową strefę wokół Falk­ landów za obszar działań wojennych. Dos­ konale wyszkolone i uzbrojone wojska bry­ tyjskie opanowały wyspę South Georgia. Argentyńskie lotnictwo, uzbrojone w bomby i rakiety (typu Exocet), wyrządziło poważne szkody flocie brytyjskiej; Argentyńczycy zatopili dwa niszczyciele, dwie fregaty i parę innych okrętów wojennych, zestrzelono kil­ ka samolotów. Brytyjskie okręty podwodne zatopiły kilka okrętów nieprzyjaciela. 21 maja 1982 w porcie San Carlos na Falk­ landach wojska argentyńskie rozpoczęły walkę z nacierającą piechotą generała majora Jeremy'ego Moore'a. Po zajęciu przyczółków Brytyjczycy posuwali się w głąb wyspy, stosując taktykę z II wojny światowej, w cią­ gu paru godzin zmusili Argentyńczyków dowodzonych przez generała Mario Menendeza (ur. 1930) do kapitulacji w Stanley 14 czerwca 1982. Poległo około 750 Argentyń­ czyków i 256 Brytyjczyków. Zwycięstwo Brytyjczyków przyczyniło się do wzrostu popularności konserwatywnego rządu Mar­ garet Thatcher, a porażka Argentyny spo­ wodowała upadek jej prezydenta, Leopoldo Fortunato Galtieri (ur. 1926). Wojna nie zakończyła sporów o zwierzchnictwo nad wyspami. FALLEN TIMBERS, BITWA POD FALLEN TIM­ BERS 1794. Generał Anthony Wayne (1745-1796), następca generała Arthura St. Claira (1736?-1818) na stanowisku na­ czelnego dowódcy armii USA Terytorium Północno-Zachodniego (patrz ST. CLAIRA PORAŻKA 1791) otrzymał polecenie rozbicia konfederacji plemion indiańskich, która sprawiała mnóstwo kłopotów na tym tere­ nie. Wyruszył z 1000 żołnierzami, którzy przeszli prawie dwuletnie przeszkolenie. Posuwał się w kierunku Fortu Miami, waro­ wni brytyjskiej nad rzeką Maumee w obec-

nym Ohio, gdzie prawie 2000 zebranych Indian oczekiwało na starcie z armią Wayne'a. Pokojową propozycję Wayne'a odrzu­ cono. W połowie sierpnia 1794 Wayne, zręcznie kierując swoimi żołnierzami, zmu­ sił Indian do konfrontacji w pobliżu obec­ nego Toledo (Ohio). Indianie schronili się za naturalną palisadą z powalonych drzew; Wayne przez kilka dni zwlekał z atakiem. 20 sierpnia część Indian udała się po zapasy żywności do Fortu Miami, a wówczas Way­ ne zaatakował i w ciągu niespełna dwóch godzin zmusił Indian do ustąpienia. Brytyj­ czycy nie udzielili obiecanej wojownikom pomocy. Żołnierze Wayne'a obrócili w pe­ rzynę indiańskie wsie i zniszczyli pola uprawne. 3 sierpnia 1795 wódz Mały Żółw (1752-1812), reprezentujący konfederację Indian, podpisał traktat w Greenville, w któ­ rym Indianie odstąpili Stanom Zjednoczo­ nym większą część Ohio oraz obszary w In­ dianie, Illinois i Michigan. FENIAŃSKIE NAJAZDY 1866, 1870. Agresyw­ ne Irlandzko-Amerykańskie Bractwo Feniańskie snuło plany wyzwolenia Irlandii spod brytyjskiego panowania; w tym celu dążyło do uwikłania Stanów Zjednoczonych w wojnę z Wielką Brytanią. Bractwo spodziewało się, że przyczyną wybuchu wojny mogłaby być inwazja na brytyjskie dominium, Kanadę, 1 czerwca 1866 feniańskie siły z Buffalo (stan Nowy Jork) przekroczyły granicę i zajęły kanadyjskie miasto Fort Erie. Ochotnicy ka­ nadyjscy dopiero po trzech dniach zdołali wyprzeć feniański oddział, liczący około 1500 żołnierzy, z powrotem za rzekę Niagara. Na­ stępny najazd nastąpił tydzień później, z Vermontu na teren wschodniej Kanady (Quebec). Również i ta akcja była nieudana. Mimo represji władz USA fenianie zorganizowali następne najazdy na Kanadę, z Yermontu i New Hampshire 25-27 maja 1870. Represje i nacisk opinii publicznej sprawiły, że w rok później fenianie zaniechali dalszych wypadów. FERRARY WOJNA 1482-1484. Odmowa Fer­ rary przestrzegania praw przyznanych Wenecji

na mocy konwencji posłużyła tej ostatniej jako pretekst do ataku na Ferrarę. Wenecję nakłonił do ataku na Ferrarę sprzymierzony z Wenecjanami papież Sykstus IV (1414-1484). Sojusz­ nikami Ferrary były w tej wojnie Genua, Siena, Florencja, Mediolan i Neapol. Po prze­ graniu z Florencją bitew pod Castello i Rimini wojska papieskie wycofały się i papież musiał zawrzeć pięcioletni traktat pokojowy. Wenecjanie, nie zważając na wezwanie papieża do zawieszenia broni, prowadzili działania dalej i zwyciężyli Ferrarczyków w bitwie pod Argentą. Po utworzeniu połączonych sił włoskich szala przechyliła się na niekorzyść Wenecji; jej flota na rzece Pad została rozproszona, a wojska lądowe zwyciężone na terytorium Ferrary i Me­ diolanu. Do końca 1483 Ferrara odzyskała większość utraconych obszarów. W sierpniu 1484, korzystając z rozpadu wrogiego jej przy­ mierza, Wenecja w tajemnicy zawarła z Me­ diolanem pokój w Bagnolo, na mocy którego, mimo poniesionych porażek, zachowała swe poprzednie uprawnienia w stosunku do Ferrary i odzyskała Rovigo i Polesine. Wenecja władała wówczas największymi terytoriami w swej historii. FERRARY WOJNA PRZECIW PAŃSTWU KOŚ­ CIELNEMU 1512. W czasie francuskiego najaz­ du na Italię (patrz ŚWIĘTEJ LIGI WOJNA 1510-1514) ekskomunikowany przez papieża Ju­ liusza H (1443-1518) w 1509 książę Ferrary, Alfons I (1486-1534), współdziałając z Fran­ cuzami, kazał zaatakować wojska papieskie, hiszpańskie i weneckie znajdujące się pod Rawenną. Wojska Alfonsa zwyciężyły i zdobyły Rawennę. Do wojny włączyli się Szwajcarzy, którzy usunęli Francuzów z Mediolanu, a woj­ ska Świętej Ligi zapewniły Medyceuszom powrót do władzy we Florencji. W pokonanej Ferrarze panujący dom Estów utrzymał się przy władzy tylko dlatego, że papież Juliusz II zmarł w 1513; z jego następcami Estowie nie prowadzili wojen. FETTERMANA MASAKRA 1866. Rząd USA, wspierając działania górników napływających na Zachód, zbudował szlak Bozeman, który

łączył miasta górnicze ze wschodem kraju. Szlak przebiegał przez tereny łowieckie Siuk­ sów. Ich wódz, Czerwona Chmura (1822— 1909), ostrzegł, że Indianie nie będą tego tolerowali. Dla ochrony szlaku w północnym Wyoming zbudowano Fort Phil Kearney. Mimo to Siuksowie często atakowali wojska USA. Po ataku na robotników na ratunek wysłano z fortu oddział 82 żołnierzy pod dowództwem kapitana Williama Judda Fettermana (1833-1866). 21 grudnia 1866 oddział został zwabiony w zasadzkę, zastawioną przez okoio 1500 Siuksów prowadzonych przez wo­ dza Wysokie Plecy, i wybity. Część szlaku Bozeman została później zamknięta. Patrz także siuksów wojna ises-ises. FILIPIŃSKIE POWSTANIE 1896-1898. Wielu Filipińczyków przeciwnych skorumpowanym hiszpańskim rządom kolonialnym, przystąpiło do tajnego stowarzyszenia rewolucyjnego Katipuman, założonego w Manili przez Andresa Bonifacio (1863-1897). Najbardziej radykalni byli synowie zamożnych plantatorów, po stu­ diach w Europie powracający z europejskimi ideami nacjonalistycznymi. Po tym, jak Hisz­ panie dowiedzieli się o istnieniu Katipumanu, Bonifacio natychmiast wezwał do zbrojnego powstania i walki o niepodległość (26 sierpnia 1897). Wojska hiszpańskie odnosiły zwycięst­ wa, powstańcy musieli się wycofać do północ­ nej części wyspy Luzon. Opór Filipińczyków wzrósł po aresztowaniu i straceniu Jose Rizala (1861-1896), patriotycznego pisarza, który był natchnieniem ruchu niepodległościowego. W 1897 Bonifacio i Emilio Aguinaldo (1896-1964), burmistrz Cavite na Luzonie, w czasie walk z Hiszpanami zaczęli między sobą rywalizować o władzę. Aguinaldo kazał rozstrzelać swego przeciwnika za rzekomą zdradę. Główne walki z Hiszpanami skupiły się w prowincji Cavite; w końcu 1897 większą jej część opanowali Hiszpanie. 15 grudnia obie strony zgodziły się na zawarcie paktu w Biakna-bato, który chwilowo zakończył powstanie; Aguinaldo i inni przywódcy powstania udali się na emigrację do Hongkongu, przyjmując 400 tysięcy peso i obietnicę zreformowania

rządu Filipin, której Hiszpanie potem nie dotrzymali. Po wybuchu HISZPAŃSKOAMERYKAŃSKIEJ WOJNY w 1898 i zwy­ cięstwie floty USA nad flotą hiszpańską w Za­ toce Manilskiej 19 maja 1898 Aguinaldo wrócił na Filipiny. Dzięki wsparciu Stanów Zjed­ noczonych zorganizował armię, która pomogła USA pokonać Hiszpanów. Hiszpania sprzedała wówczas Filipiny Stanom Zjednoczonym za 20 milionów dolarów. Patrz także FILIPIŃSKIE powstanie 1399-1902. FILIPIŃSKIE POWSTANIE 1899-1902. Filipi­ ny pod przywództwem Emilio Aguinaldo (1896-1964) ogłosiły 12 czerwca 1898 niezależ­ ność od Hiszpanii. Mimo to Hiszpania na mocy traktatu z Paryża ustąpiła wyspy Stanom Zjednoczonym za kwotę 20 milionów dolarów (patrz HISZPAŃSKO-AMERYKAŃSKA WOJNA 1898).

Nie uznając traktatu, Aguinaldo ze swymi towarzyszami ustanowili Republikę Filipin, przyjmując za podstawę prawną konstytucję Malałoś (20 stycznia 1899); prezydentem został Aguinaldo. 4 lutego 1899 wymiana strzałów między wojskami amerykańskimi i filipińskimi w pobliżu Manili rozpoczęła działania zbrojne przeciw USA. Początkowo Filipińczycy musieli wycofać się, ale 22-24 lutego 1899 wzięli odwet i pod komendą generała Antonio Luny (1866-1899) zaatakowali Manilę. Wojska ame­ rykańskie pod wodzą generała Arthura MacArthura (1845-1912) odparły atak i w końcu zdobyły stolicę republiki, Malałoś (31 marca 1899); Aguinaldo musiał zbiec. Rozwiązał później armię i rozpoczął walkę partyzancką. Wojska USA prowadziły walki z powstańcami w południowej części Luzonu, na wyspach Yisaya, na Mindanao i archipelagu Sulu. Dzię­ ki podstępowi generała USA Fredericka Funstona (1865-1917) i filipińskich wywiadowców w służbie USA 23 marca 1901 ujęto Aguinaldo. Wódz powstańczy został zmuszony do złożenia przysięgi posłuszeństwa Stanom Zjednoczonym i wydania proklamacji nawołującej do pokoju. Nie wszyscy przywódcy filipińscy poddali się i wojna partyzancka ciągnęła się jeszcze przez rok; skończyła się 6 maja 1902. Powstał wtedy rząd cywilny pod nadzorem USA, a pierwszym

cywilnym gubernatorem został William Howard Taft (1857-1930). W rzeczywistości działania partyzantki filipińskiej wygasły dopiero w 1906.

zrzeczenia się władzy 1986 i emigracji. Wdowa po Aąuino, Corazón, wygrała wybory prezy­ denckie 1986, rok później weszła w życie nowa konstytucja, kończąc erę walk wewnętrznych.

FILIPIŃSKIE WOJNY PARTYZANCKIE 1969-.

Wrogie nastawienie różnych ugrupowań poli­ tycznych i religijnych do rządu centralnego wielokrotnie destabilizowało sytuację na Fili­ pinach od 1946, czyli od przyznania Filipinom niepodległości przez Stany Zjednoczone. Po­ czątkowo siedliskiem opozycji była środkowa część wyspy Luzon; w 1954 władze pokonały działającą tam komunistyczną organizację par­ tyzancką Hukbalahap (Huk) (patrz HUKBALAHAPY POWSTANIE 1940-1954). Jednakże w 1969, w czasie prezydentury Ferdinanda Edralina Marcosa (1917-1989) Hukowie wznowili dzia­ łania, wybuchło również powstanie naq'onalistów Moro (muzułmanie) na Mindanao. Wy­ wołane tajfunami powodzie na Luzonie były dla Marcosa pretekstem do ogłoszenia w 1972 stanu wyjątkowego w całych Filipinach. Dzia­ łania wojskowe spowodowały zaostrzenie oporu partyzantów, przeto Marcos ogłosił amnestię dla tych, którzy złożą broń. Wielu członków komunistycznej Nowej Armii Ludowej (NPA, ramię zbrojne zdelegalizowanej partii komunis­ tycznej PKP) skorzystało z amnestii, ale człon­ kowie Moro, wspierani przez powstańców malajskich i Libię, odrzucili tę możliwość i rozszerzyli powstanie na filipiński archipelag Sulu. Nasilenie ataków Moro osiągnęło szczyt w 1974, kiedy to partyzanci zniszczyli na Sulu miasto Joloo, a rządowe siły bezpieczeństwa liczyły tam 35 tysięcy żołnierzy. Działalność partyzancka ciągle trwała. Po przyjęciu przez Marcosa prawdziwie dyktatorskiej władzy w 1973 w pierwszej połowie lat osiemdziesią­ tych kilkakrotnie doszło do antyrządowych zamieszek i demonstracji w Manili, stolicy Filipin. W 1981 wznowił działalność Kongres, który miał jednak tylko symboliczną władzę; Marcos zniósł również trwający ponad osiem lat stan wyjątkowy. Jednakże komuniści i Moro nadal niezmordowanie prowadzili krwawe wa­ lki. Sytuację zaostrzył mord na przywódcy opozycji Benigno S. Aąuino w 1983, a po­ wszechne potępienie Marcosa zmusiło go do

FIŃSKA WOJNA O NIEPODLEGŁOŚĆ 19181920. Choć tymczasowy rząd rosyjski (patrz BOLSZEWICKA REWOLUCJA 1917; LUTOWA REWO­ LUCJA ROSYJSKA 1917) uznał demokratyczny rząd Finlandii, wielkiego księstwa rosyjskiego, 6 gru­ dnia 1917 Finlandia ogłosiła niepodległość. Nowy rząd radziecki (patrz PAŹDZIERNIKOWA REWOLUCJA ROSYJSKA 1917) uznał 4 stycznia 1918 niepodległość Finlandii. 28 stycznia 1918 fińscy radykałowie popierani przez bolszewików obalili fiński rząd koalicyjny kierowany przez Pehra Svinhufuda (1861-1944), co stało się począt­ kiem wojny domowej, która ogarnęła cały kraj. Na północy trzymali się biali, którym przewo­ dził baron Carl Gustaf Mannerheim (18671951); południe łącznie z Helsinkami, stolicą kraju, opanowała fińska Czerwona Gwardia i sprzymierzeni z nią bolszewicy. Po zdobyciu Yaasa Mannerheim poprowadził wojska na południe, zajął Tampere, ale w połowie kwietnia 1918 Czerwona Gwardia wstrzymała jego marsz. Na pomoc Mannerheimowi przybyły wojska niemieckie pod wodzą hrabiego Rudigera von der Goltza (1865-1930), które zdobyły Helsinki i wyparły z kraju Czerwoną Gwardię. W bitwie pod Wyborgiem 29 kwietnia 1918 armia białych wspierana przez Niemców zmusiła siły czerwo­ nych do kapitulacji (12 tysięcy jeńców). Po tym zwycięstwie biali rozpoczęli krótkotrwały okres rządów terroru, ich ofiarą padły tysiące ludzi podejrzanych o komunizm. 17 czerwca prokla­ mowano republikę fińską. Spór z Rosją o zacho­ dnią Karelię wywołał sporadyczne walki w ok­ resie od czerwca 1919 do 14 października 1920; działania wojenne zakończył traktat w Dorpacie (Tartu) podpisany 14 grudnia 1920. Traktat potwierdził niepodległość Finlandii i przyznał Finom port Petsamo na Morzu Arktycznym. Pata także rosyjska wojna domowa 1918-1921. FLAMMOCKA REBELIA 1497. Thomas Flammock (zm. 1497), wywodzący się ze starego rodu posiadacz ziemski z Komwalii, zaprotes­

tował przeciw podatkowi narzuconemu przez króla Henryka VII (1457-1509), który miał sfinansować działania wojenne podjęte w celu ukarania Szkocji za pomoc udzieloną Perkinowi Warbeckowi (patrz WARBECKA REBELIA 1495-1499). Flammock głosił również, że tylko baronowie z północy zobowiązani są do ochro­ ny granicy ze Szkocją. On oraz jego współ­ ziomek, Michael Joseph (zm. 1497), zgodzili się poprowadzić protestujących Kornwalijczy­ ków do Londynu, by tam przedłożyć królowi pretensje i postulaty. Wielki tłum zbuntowa­ nych wkroczył do Taunton, zabił burmistrza, po czym skierował się do Walii, gdzie pozyskał szlacheckiego przywódcę, lorda Audleya, a na­ stępnie ruszył dalej do Londynu. 22 czerwca 1497 pod Deptford Strand wojska Henryka VII rozbiły buntowników: Flammock i inni przywódcy zostali ujęci i straceni.

przełęczy Scallela (Scalone) 24 lipca 1358. Markiz Montferrat chcąc nająć Wielką Kom­ panię, przynaglał Florencję, by wypłaciła Kom­ panii żołd, a dla poparcia żądań zgromadził na granicy z Toskanią wojska z całych Włoch. Kompania okrążyła terytorium Florencji, nie przekroczyła jednak jej granic; nie doszło do starcia z Włochami i ostatecznie kompania opuściła te tereny, by służyć innym książętom.

FLORENCKA REWOLTA 1343. Mieszkańcy Flo­ rencji byli niezadowoleni z okrutnych rządów wybranego przez nich pana miasta (signore) Gualtieriego z Brienne i z nakładanych przez niego wysokich podatków; do 1343 doszło do zawiązania trzech spisków, których celem było pozbawienie go władzy. Z pomocą Toskanii i Bolonii Gualtieri uwięził 300 ważnych oby­ wateli Florencji, których podejrzewał o spisek; połowę z nich zamierzał stracić. Spiskowcy FLORENCJI WOJNA PRZECIW PAŃSTWU KOŚ­połączyli siły i wzniecili bunt, aby nie dopuścić CIELNEMU 1485-1486, Papież Innocenty VII do egzekucji. Gualtieriego oblegano w jego pałacu, aż opuściła go przeważająca część (1432-1492) popierał bunt baronów andega­ najemnych wojsk; wtedy upoważnił biskupa weńskich przeciw królowi Neapolu Ferdynan­ dowi I (1423-1494) (patrz NEAPOLITAŃSKA Florencji do wprowadzenia w życie reform, jednakże mieszkańcy w ataku niepohamowanej REWOLTA WSS-MSĆ). Gdy Lorenzo de Medici wściekłości zabili większość jego zwolenników. (1449-1492), władca Florenq'i, wysłał do Ne­ apolu wojska na pomoc Ferdynandowi, nie Gualtieri opuścił miasto; Florencja wkrótce stała się doskonale prosperującą republiką cieszącemu się popularnością we Florencji, demokratyczną i handlową. papież wyprawił swoją armię do Florencji i Neapolu, aby rozbić ten sojusz i pomóc FLORENCKO-MEDIOLAŃSKA WOJNA 1351. baronom. Florencja skutecznie pomogła Fer­ dynandowi i wypędziła wojska papieskie. Wojna ta była pierwszą z szeregu wojen, W 1486 zawarto powszechny pokój, dzięki w których Florencja usiłowała przeciwstawić któremu Lorenzo odzyskał miasto Sarzana, się zagrożeniu ze strony mediolańskiego rodu Viscontich. Giovanni Visconti (1290?— przejęte przez Genuę w 1478. 1354) po objęciu władzy powiększył terytoria FLORENCJI WOJNA PRZECIW WIELKIEJ KOM­Mediolanu, zdobywając w 1350 Bolonię. Za­ PANII 1358-1359. Wielka Kompania była warł sojusz z gibelinami z Toskanii i dokonał jednym z awanturniczych, przenoszących się najazdu na terytorium Florencji. Po dwóch z miejsca na miejsce, oddziałów najemników miesiącach walk Florentyńczykom udało się niemieckich wynajmowanych przez ligę książąt pod Scarperią powstrzymać najeźdźców i zmu­ włoskich do walki z Mediolanem; gdy liga nie sić ich do wycofania się do Bolonii. Visconti mogła dłużej płacić, Kompania spustoszyła szykował nowy najazd, ale w trakcie przygoto­ i sterroryzowała cały Półwysep Apeniński. wań zmarł. Po wojnie gwelfowie z Florencji Florencja nie zgodziła się na wejście rabusiów zaczęli stosować terror wobec piastujących urzędy gibelinów (gwelfowie i gibelinowie do Toskanii, zamknęła przejścia górskie i zwo­ należeli do dwóch zwalczających się obozów łała górali, którzy zwyciężyli awanturników na

w Italii; gwelfowie stali po stronie papiestwa, a gibelinowie - po stronie Świętego Cesarstwa Rzymskiego). FLORENCKO-MEDIOLAŃSKA WOJNA 13971402. Za panowania Giana Galeazzo Yiscontiego (1351-1402) Mediolańczycy toczyli nie wypowiedzianą oficjalnie wojnę w północnej i środkowej Italii - opanowali Weronę, Padwę, Pizę, Sienę, Perugię i parę mniejszych miast. Po spustoszeniu Toskanii Yisconti rozpoczął walkę z Florengą; nie zdążył jej zniszczyć, gdyż w przededniu bitwy, we wrześniu 1402 padł ofiarą zarazy. Jego zdobyczami podzielili się synowie i najemnicy, powodując rozpad potęgi rodu Yiscontich.

wodza Priskusa. Fokas wrócił z wojskiem do Konstantynopola, zamordował bizantyjskiego cesarza Maurycjusza (ok. 539-602) oraz jego pięciu synów i został nowym cesarzem. FORT MIMS, MASAKRA W FORCIE MIMS 1813.

Duży oddział młodych Indian Greek, „Czer­ wonych tyczek", wstąpił na wojenną ścieżkę, aby pomścić zasadzkę zastawioną na nich przez amerykańskich osadników i odzyskać tereny indiańskie zabrane im przez białych (patrz GREEK INDIAN WOJNA ISIS-ISM). 30 sierpnia 1813 Indianie prowadzeni przez wodza Czer­ wonego Orła (William Weatherford) (1780?— 1824) niespodziewanie zaatakowali fort Mims, tymczasową fortyfikację u zbiegu rzek Tombigbee i Alabama. Mimo nawoływań Czer­ FLORENCKO-PIZAŃSKIE WOJNY 1313 -1406. wonego Orła do opanowania Indianie zamor­ W XIV w. Florencja dążyła między innymi do dowali około 500 białych, co spowodowało uzyskania dostępu do morza, w tym celu zdecydowaną akq'ę amerykańskiej milicji, prag­ chciała zdobyć port w Pizie. W okresie tym nącej odwetu i likwidacji plemienia Indian dochodziło do sporadycznych i nieefek­ Greek. tywnych działań wojennych. W czasie wojny 1362-1364 Piza obroniła swą niepodległość FORT WILLIAM HENRY, MASAKRA W FORCIE dzięki pomocy angielskiej kompanii zaciężnej WILLIAM HENRY 1757. W 1755 brytyjskie pod dowództwem sir Johna Hawkwooda (zm. wojska kolonialne dowodzone przez Williama 1394); później miasto, chcąc zapewnić sobie Johnsona (1715-1774) zbudowały fort William opiekę przed zakusami Florencji, prowadziło Henry na południowym krańcu jeziora George rozmowy z królem francuskim Karolem VI (stan Nowy Jork); w czasie FRANCUZÓW (1380-1422). W 1405 Florencja skłoniła Fran­ I INDIAN WOJNY był to strategiczny punkt cję do oddania jej Pizy w zamian za poparcie zarówno dla Anglików, jak dla Francuzów, antypapieża Benedykta XIII (Pedro de Luna) ponieważ strzegł drogi na północ, do Kanady. (1328P-1423) protegowanego francuskiego. 9 sierpnia 1757 francuski generał Louis Joseph Gdy mieszkańcy Pizy zbuntowali się, Florencja de Montcalm (1712-1759) na czele znacznych przez sześć miesięcy oblegała miasta z lądu sił własnych i Indian zaatakował brytyjski i morza. Piza padła 9 października 1406; fort. Wobec przygniatającej przewagi liczebnej Florencja uzyskała upragniony port, który przeciwnika pułkownik Monro poddał się, umożliwił jej prowadzenie handlu morskiego. uzyskując od Montcalma obietnicę bezpiecz­ nego odwrotu. Jego żołnierze złożyli broń FOKASA BUNT 602. Fokas (zm. 610), centurion i wyszli z fortu z honorami wojskowymi, w armii bizantyjskiej rozłożonej obozem nad a wówczas, ku przerażeniu Montcalma, In­ rzeką Dunaj (pata BIZANTYJSKO-AWARSKA WOJ­ dianie z furią zaatakowali bezbronnych jeńców. NA 595-502), stanął zimą 602 na czele buntu Ryzykując własne życie, zdołał przywrócić wojsk bizantyjskich. Wojska niezadowolone porządek, ale do tego czasu zginęło już wielu z obniżenia żołdu oraz zmuszenia ich do brytyjskich żołnierzy, a fort został zniszczony. obozowania na lewym nieprzyjacielskim brzegu Monro i inni, którzy ocaleli, zdołali ujść Dunaju wśród dotkliwych chłodów obwołały i schronić się w forcie Edwarda. Fokasa wodzem na miejsce dotychczasowego

FRANCJA, BITWA O FRANCJĘ 1940. Dzięki potężnym fortyfikacjom linii Maginota wzdłuż granicy francusko-niemieckiej Francja od lat uważała, że jest zabezpieczona przed atakiem niemieckim, jednakże jej poczucie bezpieczeń­ stwa zachwiało się, gdy w maju 1940 potężne armie Adolfa Hitlera (1889-1945) zajęły Ho­ landię, Belgię i Danię (patrz ŚWIATOWA WOINA n 1939-1945) i zdobyły francuskie porty nad kanałem La Manche (patrz DUNKIERKI EWA­ KUACJA 1940). W czerwcu 1940 Niemcy rozpo­ częli natarcie nad Sommą i wkrótce przełamali front na północ od linii Maginota. W tym samym czasie inne armie niemieckie przedo­ stały się wzdłuż północnego wybrzeża do Bretanii, jeszcze inna armia przełamała front, weszła do Szampanii i uderzyła na linię Magi­ nota od tyłu. 10 czerwca 1940 Włochy wypo­ wiedziały Francji wojnę; wojska włoskie wkro­ czyły do Sabaudii i do południowej Francji, na północ od Nicei. Pod naporem stale posuwają­ cych się na zachód Niemców wojska sprzy­ mierzonych musiały wycofać się ze wschodniej i środkowej Francji. 14 czerwca 1940 bez walki poddał się Paryż, a wojska niemieckie odbyły uroczystą defiladę na Polach Elizej­ skich. Rząd francuski uciekł do Tours, później do Bordeaux, a 22 czerwca 1940 przyjął nie­ mieckie warunki zawieszenia broni. Premierem Francji został marszałek Henri Philippe Petain (1856-1951), któremu pomagał Pierre Laval (1883-1945), kolaborujący z Niemcami. Nowy rząd francuski miał siedzibę w Yichy, nato­ miast Niemcy okupowali większość terenów na pomocy i wschodzie Francji oraz całe jej atlantyckie wybrzeże aż do granicy hiszpań­ skiej. Mimo że Francja uległa Niemcom, tysiące żołnierzy francuskich uciekło, by wspól­ nie z sojusznikami prowadzić nadal walkę, a tysiące innych w późniejszych latach wojny przyłączyło się do francuskiego ruchu oporu, aby prowadzić walkę w podziemiu.

Gwizjusza (1519-1563) zmasakrowali protes­ tancką kongregację w YASSY. Hugenoci pod przewodnictwem Ludwika Kondeusza (1530-1569) i hrabiego Gasparda de Coligny (1519-1572) zaczęli zbierać wojsko w Orleanie. Wyruszyli przeciw nim katolicy. W czasie zwycięskiego szturmu katolików na Rouen, twierdzę hugenotów, rany, z których zmarł, odniósł Antoni de Bourbon (1518-1562), brat Ludwika Kondeusza; w krwawej, zwycięskiej dla katolików bitwie pod Dreux dostali się do niewoli dwaj dowódcy protestanccy, Kondeusz i książę Annę Montmorency (1493P-1567). Obaj więźniowie wynegocjowali w marcu 1563 pokój w Amboise zapewniający ograniczoną tolerancję religijną. Obie strony połączyły siły, by wyprzeć wojska angielskie, które przyszły hugenotom z pomocą w zamian za Hawr. Druga francuska wojna religijna 1567-1568. Domagający się pełnego równouprawnienia hugenotów Kondeusz i Coligny stanęli na czele nieudanej próby uprowadzenia rodziny królewskiej z Meaux. Inne przedsięwzięcia hugenotów były bardziej skuteczne; w końcu 1567 zagrozili nawet Paryżowi. W bitwie pod St. Denis Montmorency rozbił przeciwnika, ale zginął w walce. W porozumieniu pokojo­ wym z Longjumeau przewidziano dodatkowe ustępstwa na rzecz hugenotów. Trzecia fran­ cuska wojna religijna 1568-1570. Napięty pokój został zerwany porozumieniem hugeno­ tów z Wilhelmem Orańskim i prześladowa­ niem kalwinów przez króla. Po wielu wcześ­ niejszych starciach wojska królewskie pod wodzą Gasparda de Tavannesa (1509-1573) zaskoczyły i pokonały hugenotów pod Jamac w marcu 1569; w czasie walki zginął książę Kondeusz. Siedem miesięcy później, pod Moncontour, wojska katolickie wzmocnione przez sympatyzujących z nimi Szwajcarów znowu zwyciężyły hugenotów i wspierających ich Niemców. Coligny zdołał jednak odzyskać inicjatywę i doprowadził do pokoju z St. FRANCUSKA RELIGIJNA WOJNA PIERWSZA Germain; pokój był kompromisem, ale protes­ 1562-1563. Edykt królewski ze stycznia 1562, tanci uzyskali znowu wiele religijnych swobód. zapewniający wolność wyznania francuskim Czwarta francuska wojna religijna 1572-1573. protestantom (hugenotom), wzburzył katoli­ Nową wojnę rozpętała haniebna masakra w NOCY ‘ŚW. BARTŁOMIEJA, w czasie ków. Stronnicy katolickiego księcia Franciszka

której zabito około trzech tysięcy hugenotów przybyłych na ślub Henryka z Nawarry (1553-1610) z Małgorzatą Yalois (1553-1615), wśród ofiar znalazł się również Coligny. Dzia­ łający w tym okresie „politycy", umiarkowane stronnictwo katolickie, nalegali na pojednanie z hugenotami w imię jedności narodowej. Właściwie nie doszło do walk, oprócz nieuda­ nego oblężenia La Rochelle przez rojalistów, ale hugenoci uzyskali przewagę w południowozachodniej części Francji. Piąta francuska wojna religijna 1575-1576. Walki wybuchły na nowo i choć wojska katolickie pod dowódz­ twem księcia Henryka Gwizjusza (1550-1588) zwyciężyły w bitwie pod Dormans w paździer­ niku 1575, hugenoci zachowali przewagę. Król Francji Henryk III (1551-1589), będąc pod wrażeniem poparcia udzielanego hugenotom przez „polityków", jeszcze raz potwierdił swo­ body religijne. Gwizjusz odrzucił ten akt, zawiązał Świętą Ligę i uzyskał poparcie króla Hiszpanii Filipa II (1527-1598). Szósta fran­ cuska wojna religijna 1576-1577. Henryk III starał się uzyskać wpływ na Świętą Ligę i pozyskać podatki na wojnę z hugenotami, ale mu się to nie powiodło. Wobec tego zawarł pokój z hugenotami. Chwiejny Henryk III nigdy nie zrealizował ustępstw zawartych w po­ rozumieniu pokojowym z Bergerac. Siódma francuska wojna religijna 1577-1580. Huge­ noci chwycili za broń niezadowoleni z ograni­ czenia ich poprzednich uprawnień. Jednak ta wojna, tak zwana wojna kochanków, mniej miała wspólnego z tarciami między katolikami i hugenotami, a bardziej z romantycznymi eskapadami pięknej i rozpustnej „królowej Margot", żony równie rozwiązłego Henryka z Nawarry. Ósma francuska wojna religijna 1586-1589. Coraz poważniejsze zaniepokojenie katolików budziła możliwość objęcia tronu po bezdzietnym Henryku III przez kalwina Hen­ ryka z Nawarry. W ten sposób do sporów między katolikami i hugenotami doszedł jesz­ cze problem objęcia tronu. Henryk Gwizjusz, który postanowił nie dopuścić do takiej suk­ cesji, odnowił Świętą Ligę w postaci Ligi Paryskiej do walki z nienawistnymi hugenota­ mi. Początkowo w 1585 widząc duże wpływy

Ligi związał się z nią. Doszło do tzw. wojny trzech Henryków. Henryk Nawarski pokonał liczniejszą armię rojalistów pod Coutras w 1587. Doszło do zatargów między Hen­ rykiem in a Henrykiem Gwizjuszem i jego bratem, kardynałem Ludwikiem (1555-1588), którzy zostali zamordowani z rozkazu króla. Henryk III związał się z Henrykiem Nawarskim, ale został również zamordowany (1589). Henryk z Nawarry wstąpił na tron jako Henryk rv, mając poparcie hugenotów i ka­ tolickich „polityków", ale nie Ligi. Dziewiąta francuska wojna religijna 1589-1598. Liga Paryska pod przewodnictwem księcia Karola de Mayenne (1554-1611) nakłoniła Hiszpanię do udziału w walce z Henrykiem IV. Henryk wygrał dwie ważne bitwy: pod Arąues w 1589 i pod Ivry w 1590. Henryk IV oblegał także Paryż, ale wycofał się po nadejściu odsieczy hiszpańskiej. Po trzecń latacń w 1593 Henryk przeszedł na katolicyzm, zyskując w ten spo­ sób poparcie większej części Francji. Na­ stępnego roku wkroczył triumfalnie do Pa­ ryża. Dalszy ciąg wojny upłynął na walce z Hiszpanami. W 1598 zawarto pokój w Vervins, w którym Hiszpania uznała Henryka za króla, Henryk IV wydał edykt nantejski przyznający hugenotom istotny zakres swo­ body wyznania, doprowadziło to do zakoń­ czenia wojen religijnycń we Francji. FRANCUSKA REWOLUCJA 1789-1792. Pod

koniec XVIII w. monarcńia absolutna we Franq'i przeżywała ogromny kryzys. Z roku na rok powiększał się deficyt finansów państwa. Gdy tzw. zebranie notablów (powołam przez króla przedstawiciele trzech stanów, głównie jednak szlachty i kleru) nie zgodziło się na uchwalenie podatków koniecznych dla unik­ nięcia bankructwa, król Francji Ludwik XVI (1754-1793) był zmuszony zwołać Stany Ge­ neralne (obieralne ciało ustawodawcze mogące obciążać podatkami cały kraj). Stany zebrały się 5 maja 1789; najliczniej reprezentowany stan trzeci (chłopstwo i mieszczaństwo - 578 deputowanych) zażądał, by deputowani głoso­ wali indywidualnie, a nie stanami, taki bowiem sposób głosowania zapewniał im przewagę

liczebną nad szlachtą (270) i duchowieństwem (291). Ludwik wahał się, a wówczas trzeci stan ogłosił się Zgromadzeniem Narodowym. Trzy dni później deputowani opowiadający się za reformami oraz ich zwolennicy zebrali się w sali do gry w piłkę i przysięgli uchwalić konstytucję. Oficjalnie król uznał Zgroma­ dzenie, ale otoczył wojskiem pałac królewski w Wersalu. 14 lipca 1789 rozgniewany tłum zdobył Bastylię, znienawidzone więzienie w Paryżu, symbol absolutyzmu. W odpowie­ dzi na powstanie chłopów (tzw. Wielka Trwo­ ga) 4 sierpnia 1789 zniesiono wszystkie przy­ wileje szlachty i duchowieństwa. Zgromadze­ nie wkrótce uchwaliło doniosłą „Deklarację praw człowieka i obywatela", a potem doko­ nało sekwestru ziem kościelnych i rozwiązało klasztory. Dekrety te znalazły się w kon­ stytucji z 1791, przewidującej podział władz oraz gwarantującej wolność osobistą i równość obywateli. Antykościelna polityka Zgroma­ dzenia przyczyniła się do zmniejszenia jego popularności w kraju. Szlacheccy emigranci (rojaliści) rozbudzali za granicą nastroje wro­ gie rewolucji; w odpowiedzi Zgromadzenie wypowiedziało Austrii wojnę (patrz WOJNY REWOLUCYJNEJ FRANCJI 1792-1802). We WRZE­ ŚNIOWYCH MASAKRACH w 1792 tłum zamordował setki znajdujących się w więzie­ niach rojalistów. Zgromadzenie powołało no­ we ciało rządzące, Konwent Narodowy, który 21 września 1792 obalił monarchię konstytu­ cyjną i ustanowił republikę. Ludwika sądzono za zdradę i stracono. Egzekucja stała się bodźcem do wybuchu rojalistycznych pows­ tań, z których największe ogarnęło Wandeę, oraz do walki między ugrupowaniami dążą­ cymi do przejęcia całej władzy we Francji. W okresie tym, zwanym rządami terroru (1793-1794), aresztowano tysiące ludzi, są­ dzono w trybie przyśpieszonym i tracono pod zarzutem działalności kontrrewolucyjnej. W 1795 została uchwalona nowa konstytucja, ale rząd, tzw. Dyrektoriat, cechowała wyjąt­ kowa korupcja. Dyrektoriat został obalony w wyniku zamachu stanu Napoleona Bonapartego (1769-1821) 9 listopada 1799. Patrz także NAPOLEOŃSKIE WOJNY isos-isis.

FRANCUSKA REWOLUCJA 1830 (rewolucja lip­ cowa). Francuska klasa średnia i związana z nią prasa odnosiły się z wielką niechęcią do nieudolnego króla Karola X (1757-1836). Szczególną wrogość budzili zwłaszcza królew­ scy doradcy, zagorzali rojaliści. Gdy król po­ wierzył utworzenie nowego rządu swemu fa­ worytowi, ultrasowi Julesowi de Polignac (1780-1847), wywołało to ostry sprzeciw Izby Deputowanych. Rozgniewany Karol rozwiązał Izbę (1829). Próba ograniczenia wpływów znie­ nawidzonego polityka doprowadziła do upadku całego systemu władzy. Po wyborach 1830 w Izbie znalazło się jeszcze więcej opozycjonis­ tów niż poprzednio; Karol ponownie rozwiązał Izbę i razem z Polignakiem ogłosili „ordonanse lipcowe", które wprowadzały ostrą cenzurę prasy i ograniczały prawa wyborcze. Paryżanie podnieśli bunt; 27 lipca 1830 zbudowali na ulicach barykady. Do mieszkańców przyłączyły .się jednostki wojska i dawni członkowie Gwar­ dii Narodowej rozwiązanej w 1827. Karol anulował nowe ordonanse i zdymisjonował Polignaca (30 lipca 1830), ale było już za późno; ministra aresztowano i skazano na dożywotnie więzienie (w 1836 zwolniono go na podstawie amnestii). Karol uciekł, później abdykował na korzyść wnuka. Powstańcy, podzieleni na republikanów sprzyjających mar­ kizowi de Lafayette (1757-1834) i monarchis­ tów opowiadających się za konserwatywnym księciem Orleanu, Ludwikiem Filipem (1773-1850), wiedli spory, aż wreszcie roz­ wiązane mieszczańskie zgromadzenie ustawo­ dawcze ogłosiło bezkrólewie i proklamowało królem Ludwika Filipa. Jego nieudolność i prawicowa polityka doprowadziły do upadku „monarchii lipcowej", FRANCUSKIEJ RE­ WOLUCJI 1848 i powstania Drugiej Repub­ liki. FRANCUSKA REWOLUCJA 1848 (rewolucja lu­ towa). Podobnie jak w przypadku FRANCUS­ KIEJ REWOLUCJI 1830 również w 1848 obiektem powszechnej krytyki był konser­ watywny minister. Tym razem nastroje rewo­ lucyjne szerzyły się również wśród robotników, którzy obwiniali rząd za brak działań mających

załagodzić kryzys ekonomiczny 1846-1847. Obwinianym ministrem był Frangois Guizot (1787-1874), niepopularnym monarchą - król Ludwik Filip (1773-1850). Ze względu na zakaz prowadzenia jawnej kampanii wyborczej do nadchodzących wyborów partie opozycyjne zorganizowały „kampanię bankietową". Najwa­ żniejsze takie zebranie wyznaczone było na 22 lutego 1848 w Paryżu, jednak król i Guizot nie wyrazili na nie zgody. Mimo to paryżanie tłumnie zgromadzili się na miejscu odwołanego bankietu; następnie wybuchły walki uliczne. 23 lutego 1848 część wojsk rządowych otworzyła ogień do tłumu, ale inne złożyły broń lub przyłączyły się do walczących. Rewolucjoniści zmusili Guizota do dymisji, a następnego dnia abdykował Ludwik Filip. Izba Deputowanych powołała rząd tymczasowy - Komitet Bezpie­ czeństwa Publicznego - pod kierownictwem Alphonse'a de Lamartine'a (1790-1869). Rząd ogłosił powstanie Drugiej Republiki i usiłował spełnić wszystkie żądania; zorganizował warsz­ taty narodowe, przyznał prawo do pracy i zapo­ wiadał wybory powszechne. Rewolucja miała na ogół charakter lokalny; odzew w kraju był umiarkowany. Komisja Wykonawcza, ponow­ nie z udziałem Lamartine'a, zastąpiła rząd tymczasowy. Usiłowała spełnić dalsze żądania społeczeństwa (maj 1848). Zlikwidowała jednak warsztaty narodowe, co doprowadziło do po­ wstania pozbawionych pracy robotników (Dni Czerwcowe, 23-26 czerwca 1848). Opracowała również demokratyczną konstytucję. Po no­ wych wyborach zmienił się znowu układ sił w Izbie Deputowanych: monarchiści pokonali radykałów w stosunku pięć do dwóch, a odłam umiarkowany - sześć do jednego. Rewolucja dobiegła końca, a wkrótce podobny los spotkał republikę. W grudniu 1848 na prezydenta wybrano księcia Ludwika Napoleona (1808— 1873), konserwatystę. Druga Republika prze­ stała istnieć w 1852 na skutek mistrzowskiego zamachu stanu Ludwika Napoleona, który ustanowił Drugie Cesarstwo i ogłosił się cesa­ rzem Napoleonem III. FRANCUSKA WOJNA 1635-1648. Armia ce­ sarza Ferdynanda II odniosła spore sukcesy

w 1634 w trakcie TRZYDZIESTOLETNIEJ WOJNY. W rezultacie w 1635 cesarz Fer­ dynand II zawarł pokój z Saksonią i państwami luterańskimi. Kardynał Armand Richelieu (1585-1642), pierwszy minister króla Francji Ludwika XIII (1601-1643), obawiał się ros­ nącej potęgi Habsburgów. Wobec tego katolic­ ka Francja obiecała pomoc finansową i wojs­ kową książętom niemieckim, którzy zgodzili się prowadzić dalej wojnę z katolickimi Habs­ burgami. Richelieu zawarł w 1635 przymierze ze Szwecją, Holandią i Danią, a 21 maja 1635 wypowiedział wojnę Hiszpanii. Wojska fran­ cuskie podjęły ofensywę w różnych regionach Europy, a tymczasem w 1636 cesarz wypowie­ dział wojnę Francji, najechały ją armie hisz­ pańskie i bawarskie, które jednak w końcu wyparto z kraju. W 1636 Johan Barer (1596-1641) wódz szwedzki pobił armię austriacko-saską pod Wittstockiem. Wojska fran­ cuskie zatrzymały (1637) na południu armię hiszpańską, która wkroczyła do Francji. W 1639 flota holenderska rozbiła silną flotę hiszpańską w bitwie w pobliżu Downes. W 1640 wybuchły powstania antyhiszpańskie w Portugalii i Katalonii wspierane przez Fran­ cję. Wódz szwedzki Lennart Torstensson (1603-1651) pobił armię cesarsko-saską pod Breitentechtem (1642), po czym mszył przeciw Duńczykom (patrz duŃsko-szwedzka wojna 1643-1645). 19 maja 1643 francuskie wojska pod dowództwem Ludwika Kondeusza (1621 — 1686) odniosły decydujące zwycięstwo pod Rocroi, zniosły tu armię hiszpańską, jej od­ tworzenie wymagało czasu. Forstesson pobił siły cesarskie pod Jankovem 1645 (Czechy). W Niemczech szwedzkie siły posuwały się stale na południe, natomiast Francuzi parli na północ, za Ren. Przedstawiciele cesarstwa roz­ poczęli negocjacje ze Szwedami w Osnabriicku, a z Francuzami w Munster; negocjacje ciągnęły się przez kilka lat, w czasie których toczyły się krwawe walki. Ostatnia próba inwazji na Fran­ cję sił habsbursko-hiszpańskich zakończyła się zwycięstwem Kondeusza pod Lens 2 sierpnia 1648. 24 października 1648 cesarz Ferdynand III (1608-1657) podpisał traktat westfalski, który przerwał działania wojenne (patrz FRAŃ-

FRANCUSKA WOJNA WINDOCHINACH 18581863. W okresie panowania cesarza Napoleona III (1808-1873) Francja próbowała FRANCUSKA WOJNA DOMOWA 1871. W czasiepowstrzymać ekspansję Syjamu (Tajlandia) w Indochinach (Wietnam, Kambodża, Laos), FRANCUSKO-PRUSKIEJ WOJNY, po kapi­ tulacji i wzięciu do niewoli francuskiego cesarza aby rozszerzyć swoje rynki zbytu i jednocześnie Napoleona Trzecią (1808-1873) pod Sedanem, położyć kres prześladowaniu chrześcijańskich w Paryżu ustanowiono m Republikę. Mieszkańcy misjonarzy w Wietnamie. Niezmienna wrogość bronili oblężonego przez Niemców miasta; głód Wietnamu wobec ludzi z Zachodu doprowadziła zmusił ich do kapitulacji 28 stycznia 1871. W do wysłania pod koniec lata 1858 ekspedycji francusko-hiszpańskiej, która przejęła port tym czasie zgromadzenie narodowe Trzeciej w Tourane (Da Nang, Wietnam). Z uwagi na Republiki przeniosło się do Bordeaux i rozpo­ choroby tropikalne i brak żywności dowództwo częło negocjacje z Niemcami w sprawie warun­ ekspedycji zrezygnowało z ataku na stolicę ków zawarcia pokoju. Upokorzeni obecnością Wietnamu Hue na północy. Zamiast tego Niemców w mieście i „niehonorowym" poko­ jem przyjętym przez zgromadzenie narodowe, ekspedycja skierowała się na południe do Sajgonu w Kochinchinie (południowy Wiet­ w którym zasiadali w większości monarchiści, przebywający w Paryżu francuscy przywódcy nam). W 1859 zdobyto Sajgon, pozostawiono powołali niezależny rząd republikański, Komunę tam garnizon hiszpańsko-francuski liczący 1000 Paryską, i wypowiedzieli posłuszeństwo żołnierzy; reszta wojska wróciła do Tourane. zgromadzeniu. Komunardzi odparli wojska, W obliczu cholery dziesiątkującej wojsko oraz które zgromadzenie wysłało w marcu w celu zaangażowania się w wojnę w Chinach (patrz zajęcia Paryża, ale ich energia skupiła się na OPIUMOWA WOJNA DRUGA 1856-1860) Francja usiłowała bez powodzenia wynegocjować pokój wewnętrznych sporach i jałowych eksperymen­ tach z miejskim samorządem. Zgromadzenie, z królem Wietnamu, Tu Duć (1829-1883). które przeniosło się do Wersalu, nakłoniło Francusko-hiszpański garnizon w Sajgonie zwycięskich Prusaków, udających neutralność, wytrzymał prawie całoroczne oblężenie, aż w końcu w lutym 1861 przybyły mu z odsieczą do wypuszczenia jeńców francuskich. Zwolnio­ nych jeńców powołano do armii i rozpoczęto wojska francuskie. Po zakończeniu działań w Chinach oddziały francuskie wkroczyły do oblężenie miasta. Wkraczający do stolicy żołnie­ rze natknęli się na zaciekły, rozpaczliwy opór trzech wschodnich prowincji Kochinchiny. W związku z wybuchem powstania w Tonkinie komunardów walczących na barykadach; w cza­ (północna część Wietnamu) Tu Duć zapropo­ sie „krwawego tygodnia" (21-28 maja 1871) nował pokój (1862); ustąpił Francji trzy wscho­ żołnierze zastrzelili tysiące komunardów i stop­ niowo wyparli ich do centrum. Wycofujący się dnie prowincje (Sajgon, My Tho, Bien Hoa) komunardzi mordowali zakładników, między oraz wyspy Kondor (Con Son lub Gon Don), innymi zabili arcybiskupa Paryża; spalili pałac zgodził się otworzyć trzy porty dla francuskiego Tuileries, magistrat, Pałac Sprawiedliwości i inne handlu, zapewnić swobodę wyznania i zapłacić ważne budynki. Po zgnieceniu oporu rozpoczęły wysokie odszkodowanie wojenne. Pod nacis­ się masowe egzekucje; zwycięzcy zabili co kiem wojsk francuskich Tu Duć ratyfikował najmniej 17 tysięcy jeńców, wielu uwięziono lub układ pokojowy w kwietniu 1863. W tym samym roku król Kambodży Norodom zesłano do karnych kolonii. Później obalono (1834-1904) przyjął francuski protektorat nad komuny w innych miastach - Marsylii, Tuluzie swoim krajem. W 1867 Syjam zrezygnował ze i Saint Etienne - i tam także zastosowano swoich roszczeń w Kambodży na rzecz Franqi. bezlitosne represje. Radykałowie zostali bez CUSKO-HISZPAŃSKA WOJNA 1648-1659). PatTZ takŻC

BEARNEŃSKIE ROKOSZE.

przywódców, obywatele domagali się trwałej republiki, a monarchiści dążyli do przywrócenia rządów monarchicznych, a nawet absolutyzmu.

FRANCUSKA WOJNA W INDOCHINACH 1873-1874. W 1867 cesarz Wietnamu Tu Duć

(1829-1883) ustąpił resztę Kochinchiny (połu­ dniowa część Wietnamu) Francji, która dążyła do ustanowienia szlaku handlowego do południowo-zachodnich Chin. Do Hanoi wysłano francuskiego podróżnika Francisa Garniera (1839-1873) z małym oddziałem wojska, by rozstrzygnął spór między miejscowymi urzęd­ nikami a ujętym francuskim handlarzem-przemytnikiem. Hanoi nie poddało się Gamierowi, który stanął po stronie francuskiego kupca. Garnier wziął twierdzę Hanoi szturmem, a na­ stępnie przystąpił do przejmowania innych twierdz w delcie Rzeki Czerwonej i opanował większość dużych miast wietnamskich na pół­ nocy. Opór stawiły mu połączone siły wietnamsko-chińskie, zwane „Piratami Czarnej Flagi"; Garnier zginął w bitwie w końcu 1873. Wietnamczycy i Chińczycy przechwycili statki francuskie i spalili profrancuskie chrześcijań­ skie miasta w Tonkinie (północna cześć Wiet­ namu). Francja uznała, że walka jest nieopłacal­ na, chwilowo zrezygnowała z podejmowania działań i wycofała się z Hanoi i innych miast. Tu Duca zmuszono do uznania francuskiego panowania w Kochinchinie za bezsporne i za­ pewnienia, że chrześcijańscy misjonarze i na­ wróceni na chrześcijaństwo nie będą prze­ śladowani; handel francuski uzyskał prawo żeglugi po Rzece Czerwonej.

zginął w czasie kontrataku Wietnamczyków. Gdy na miejsce przybyły francuskie posiłki, Francja wynegocjowała traktat, w którym Wietnam ustępował Tonkin (1882). Gdy Chiny odrzuciły to porozumienie, francu­ skie siły zdobyły Hanoi i Hajfong i ostrze­ lały stolicę Wietnamu, Hue (1883). Jedno­ cześnie z walkami trwały negocjacje i wresz­ cie 25 sierpnia 1883 podpisano traktat, który uznawał protektorat Francji nad Wietna­ mem północnym (Tonkin) i środkowym (Annam); południowy Wietnam (Kochinchina) znalazł się już wcześniej pod pano­ waniem Francji. Dziesięć lat później Syjam zrzekł się na korzyść Francji roszczeń do Laosu, który przyłączono do federacji zwa­ nej francuskimi Indochinami. Patrz także CHIŃSKO-FRANCUSKA WOJNA 1883-1885.

FRANCUSKA WOJNA W INDOCHINACH 1946-1954. Po wycofaniu się pod koniec ŚWIATOWEJ WOJNY II Japonii z Indochin Francja nie dysponowała dostatecz­ nymi siłami, by niezwłocznie umocnić swoją władzę w dawnej kolonii. Na północy, Viet-Minh, partia polityczna kierowana przez Ho Szi Mina (1890P-1969) prokla­ mowała niepodległą Demokratyczną Repub­ likę Wietnamu. Francja zgodziła się uznać Wietnam za wolne państwo w ramach Unii FRANCUSKA WOJNA W INDOCHINACH 1882- Francuskiej, ale negocjacje się przeciągały. 1883. W 1881 Chiny ogłosiły, że An-nam, W grudniu 1946 siły zbrojne Viet-Minhu czyli Wietnam, pozostaje pod ich zwierz­ zaatakowały garnizony francuskie, a w na­ chnictwem i wysłały wojska w dół Rzeki stępnych latach w regionach wiejskich na­ Czerwonej, by zajęły obszar północnego Tonsilała się na działalność partyzantów. kinu. Francja zniecierpliwiona ciągłym prze­ W 1949 ustanowiono tymczasowy rząd wiet­ śladowaniem przez Wietnamczyków misjona­ namski pod przewodnictwem cesarza Bao rzy w Wietnamie, ponownie zaczęła rozszerzać Dai (ur. 1913); rząd ten uznała Francja, swoje posiadłości kolonialne w Indochinach a w 1950 Stany Zjednoczone. Opanowany (Wietnam, Laos i Kambodża), czemu sprzeci­ przez komunistów Viet-Minh odrzucał ja­ wiły się Chiny. Do Hanoi, administracyj­ kiekolwiek formy władzy francuskiej i ko­ nego ośrodka Tonkinu, posłano francus­ rzystając z chińskiej pomocy wojskowej kiego komendanta, Henriego Laurenta Ri- przypuszczał stale ataki na posterunki fran­ viere'a (1827-1883) z małym oddziałem cuskie na granicy wietnamsko-chińskiej. żołnierzy, by usunął Chińczyków i zmusił W 1951 Viet-Minh utworzył wspólny front do uległości „Piratów Czarnej Flagi". Ri­ z ugrupowaniami komunistycznymi w La­ viere zdobył twierdzę Hanoi, wybrzeże wo­ osie i Kambodży i wzmógł działania mili­ kół Nam Dinh i kopalnię węgla Hon Gai; tarne. Oddziały dowodzone przez generała

Vo Nguyen Giapa (ur. 1910?) rozpoczęły 13 marca 1954 natarcie na strategiczną twie­ rdzę francuską Dien Bien Phu w północno-zachodnim Wietnamie. Giap oblegał twierdzę przez 56 dni; wojska Viet-Minhu prowadziły ciągły ostrzał artyleryjski i moź­ dzierzowy. Obrońcy poddali się 7 maja 1954, po wyczerpaniu zapasów amunicji. W tym samym czasie w Genewie, na konferencji międzynarodowej, przygotowywano porozu­ mienie przewidujące rozejm i ewakuację sił francuskich. Viet-Minh powołał rząd na terenach na północ od 17. równoleżnika, natomiast na południe od tej linii demarkacyjnej rząd utworzyli Wietnamczycy nie będący zwolennikami komunizmu. Wojna nie cieszyła się poparciem Francuzów; mi­ mo porażki i utraty wpływów w Azji Południowo-Wschodniej większość obywateli Francji poparła zakończenie wojny. W lipcu 1954 Wietnam podzielono na Demokratyczną Republikę Wietnamu (Wietnam Północny) i Republikę Wietnamu (Wietnam Południo­ wy). Patrz także WIETNAMSKA WOJNA DOMOWA 1955-1965; WIETNAMSKA WOJNA 1956-1975.

nai (1477). Później toczyły się sporadyczne działania wojenne, w ich trakcie Maksy­ milian miał ponadto kłopoty z Niderlan­ dami (patrz NIDERLANDZKA WOJNA DOMO­ WA 1477-1492). Francuzi, zwyciężeni w nie­ wielkiej bitwie pod Guinegate (1479), zgo­ dzili się na rozejm, ale w tajemnicy wspomagali zbuntowane miasta flamandz­ kie stawiające opór Maksymilianowi i przy­ czynili się do narzucenia mu upokarza­ jącego traktatu z Arras (1482). Zgodnie z warunkami traktatu, w celu zapewnienia stałej przychylności i współpracy Francji w kwestii flamandzkiej, Maksymilian zgo­ dził się wydać swą córkę, będącą jeszcze dzieckiem, za delfina Francji i od razu przekazać jej posag w postaci Burgundii, Artois i Franche-Comte. Syn Maksymilia­ na, Filip (1478-1506), zostawszy w ten sposób „Burgundczykiem bez ziemi", starał się poprzez swoich przedstawicieli rządzić opornymi Niderlandami, wciąż wspomaga­ nymi przez Francję. Główny ciężar kło­ potów z Niderlandami musiał dźwigać jego ojciec, który przerwał wojnę z Francją, by walczyć z Niderlandami. W 1486, już jako cesarz-elekt Świętego Cesarstwa Rzym­ FRANCUSKICH KANADYJCZYKÓW POWSTA­skiego, zajął St. Omer we Flandrii. Austria dokonała dwóch nieudanych najazdów NIE 1837. Patrz PAPINEAUPOWSTANIE 1837. (1486, 1487) i zawarła pokój z Francją (1489), po czym Maksymilian musiał się FRANCUSKO-ALGIERSKIE WOJNY 1832zająć nowym buntem we Flandrii. Po jego -1847. Patrz ABD EL-KADERA WOJNY. stłumieniu podjął na nowo wojnę z Fran­ FRANCUSKO-ANGIELSKIE WOJNY. Patrz cją; armia austriacka zwyciężyła francuską pod Dournon w 1493, w tym samym roku ANGIELSKO-FRANCUSKIE WOJNY. traktatem pokojowym z Senlis Francja FRANCUSKO-AUSTRIACKA WOJNA 1477— przekazała Austrii Artois i Franche-Comte. 1493. Po śmierci Karola Śmiałego bur- Maksymilian odzyskał córkę, którą delfin gundzkiego (1433-1477) (patrz BURGUNDZ- porzucił dla bretońskiej księżniczki (patrz KO-SzwAjCARSKA WOJNA 1474-1477) król Fran­ „SZALONA wojna" 1488-1491), zawarł także cji Ludwik XI (1423-1483) stale dążący do porozumienie o nieagresji oraz o wspólnym zarządzaniu niektórymi fortami przygrani­ powiększenia terytorium swego kraju, zgło­ sił pretensje do Burgundii. Na przeszkodzie cznymi. Zgodnie z umową Francja miała sprawować nad nimi władzę wojskową, tym planom stanęło małżeństwo Marii Burgundzkiej (1457-1482), córki i sukcesorki a Filip - administracyjną. Burgundia je­ Karola Śmiałego, z austriackim arcyksię- dnakże pozostała na stałe posiadłością fran­ ciem Maksymilianem (1459-1519). Ludwik cuską. Patrz także FRANCUSKO-BURGUNDZKIE zajął sporne ziemie, ale wojska Marii od­ niosły zwycięstwo nad jego armią pod Tour-

WOJNY 1464-1465, 1467-1477.

FRAN CU SKO-BURGUNDZKIE WOJNY 14641465,1467-1477. Dążenia króla Francji Ludwika XI (1423-1483) do wzmocnnienia władzy centralnej spotkały się z niechęcią i sprzeciwem wielu potężnych panów fran­ cuskich, między innymi Karola Śmiałego burgundzkiego (1433-1477) współtwórcy sojuszu książąt - Ligi Dobra Publicznego (1464) - skierowanego przeciw Ludwikowi XI, który zdołał przeciągnąć na swoją stronę drobną szlachtę i mieszczan. Liga pobiła wojska Ludwika w bitwie pod MontIhery (13 lipca 1465); na mocy traktatu z Conflans (1465) król francuski musiał zwrócić ziemie zbuntowanym wielmożom; Karol uzyskał ziemie nad Sommą, co póź­ niej przysporzyło mu kłopotów, gdyż za poduszczeniem Ludwika tamtejsi miesz­ czanie wzniecili bunt. Po śmierci ojca w 1467 Karol odziedziczył księstwo Bur­ gundii; rozpoczął wówczas długą walkę z Ludwikiem o pełną niezależność Bur­ gundii od Francji. Dzięki zręcznej dy­ plomacji Ludwik zdołał doprowadzić do rozpadu Ligi Dobra Publicznego; próbował nawiązać negocjacje z Karolem w Peronne (1468), ale został przez niego uwięziony w czasie rewolty (którą sprowokowali za­ usznicy króla) w Liege i musiał pójść na ustępstwa, by odzyskać wolność. Roz­ szerzając siłą swoje panowanie aż po Ren, Karol spiskował z innymi państwami (także z Anglią, z którą zawarł sojusz), by doprowadzić do klęski Ludwika i podziału królestwa między spiskowców. Dyploma­ tyczne manewry Ludwika udaremniły te plany - król albo zawierał pokój z so­ jusznikami Burgundii albo ich przekupy­ wał. W 1473 cesarz Świętego Cesarstwa Rzymskiego Fryderyk III (1415-1493) nie zgodził się na koronację Karola na króla Burgundii (co podniosłoby jej status do rangi królestwa). Wojska francuskie, szwaj­ carskie i niemieckie (Świętego Cesarstwa Rzymskiego) zaatakowały zreorganizowaną i zdyscyplinowaną armię Karola, która wcześniej oswobodziła Burgundię spod pa­ nowania francuskiego (patrz BURGUNDZKO-

-SZWAJCARSKA WOJNA 1474-1477). Sojusznicy

zdobyli obszerne terytoria łącznie z Lotaryn­ gią (1475). Wraz ze śmiercią Karola w bitwie pod Nancy zakończył się opór Burgundii; dzięki traktatowi w Arras z 1482 Ludwik zyskał pełną władzę nad Burgundią. Patrz także FRANCUSKO-AUSTRIACKA WOJNA 1477-1493.

FRANCUSKO-CHIŃSKA WOJNA 1883-1885.

Patrz CHIŃSKO-FRANCUSKA WOJNA isss-isss. FRANCUSKO-FLAMANDZKA WOJNA 13001303. Patrz ANGIELSKO-FRANCUSKA WOJNA 1300-1303; OSTROGI, PIERWSZA BITWA 1302. FRANCUSKO-HISZPAŃSKA 1559. Patrz HABSBURGÓW

WOJNA

i

1547—

WALEZJUSZY

WOJNA 1547-1549.

FRANCUSKO-HISZPAŃSKA WOJNA 16481659. Po zakończeniu TRZYDZIESTO­ LETNIEJ WOJNY we Francji wybuchła wojna domowa (patrz FRONDY WOJNY 1648-1653). Przywódca rebelii, Ludwik Kon­ deusz (1621-1686), zawarł w 1651 sojusz z Hiszpanią. Hiszpania wówczas prowadziła wojnę z Anglią (patrz ANGIEL S KO -HI S ZP AŃSKA WOJNA 1655-1659), a Anglia walczyła z Holendrami (patrz HOLENDERSKO-ANGIELSKA WOJNA PIERWSZA 1652-1654). Wojska fran­ cuskie pod dowództwem wicehrabiego Hen­ ryka de Turenne (1611-1675) zwyciężyły w północnej Francji przeważającą liczebnie armię hiszpańską dowodzoną przez Kon­ deusza, wówczas hiszpańskiego generała, 25 sierpnia 1654 w bitwie pod Arras. 17 lipca 1656 Henryk Turenne przegrał pod Yalenciennes. W 1657 Francja i Anglia zawarły przymierze przeciw Hiszpanii. Hiszpanie z kolei ponieśli klęskę w bitwie na Diunack 14 czerwca 1658 i wkrótce stracili pobliską Dunkierkę (północna Francja). Złamano opór Hiszpanii; Francja stała się największą potęgą Europy. Traktat pokojowy w Pirene­ jach z 7 listopada 1659 ustalił bieg granicy hiszpańsko-francuskiej wzdłuż Pirenejów, Francja uzyskała Roussilon, Artois i kilka

twierdz w hiszpańskich Niderlandach (Bel­ gia i Luksemburg). Patrz także HOLENDERSKO-ANGIELSKA WOJNA DRUGA 1655-1677.

wcześniejszą obietnicę amnestii dla rewoluc­ jonistów, król wziął na nich bezlitosny odwet, któremu bezradnie przyglądały się wojska francuskie.

FRANCUSKO-HISZPAŃSKA WOJNA 1727. Patrz

ANGIELSKO-HISZPAŃSKA

WOJNA

1727-

-1729.

FRANCUSKO-HISZPAŃSKA WOJNA 1823.

Wielkie mocarstwa obserwowały z uwagą trwające prawie trzy lata frakcyjne walki w Hiszpanii, których celem było rządzenie krajem. Zaalarmowane uwięzieniem króla Hiszpanii Ferdynanda VII (1784-1833) przez uzbrojonych rewolucjonistów, prze­ ciwników absolutyzmu, wielkie mocarstwa na Kongresie w Weronie w październiku 1822, mimo sprzeciwów Wielkiej Brytanii, upoważniły Francję do interwencji (patrz HISZPAŃSKA WOJNA DOMOWA 1820-1823) i przywrócenia Ferdynandowi tronu. 17 kwietnia 1823 francuskie wojska pod dowódz­ twem Louisa Antoine'a de Bourbona. księ­ cia Angouleme (1775-1844) przekroczyły Pireneje i wkroczyły do Hiszpanii serdecz­ nie witane przez Basków i Katalończyków. Książę wysłał wojska, które miały oblegać San Sebastian, a sam rozpoczął natarcie na opanowany przez rewolucjonistów Madryt. Rząd rewolucyjny przeniósł się do Sewilli, natomiast komendant wojskowy Madrytu skapitulował i po kryjomu uciekł do Francji. Pozbawiony dowództwa garnizon w Mad­ rycie nie był w stanie oprzeć się Francuzom, którzy zdobyli miasto i powierzyli władzę wybranemu przez Hiszpanów regentowi ma­ jącemu pełnić ten urząd do powrotu Fer­ dynanda. Z Madrytu Francuzi ruszyli na południe i rozpoczęli oblężenie Kadyksu, bronionego przez rewolucjonistów pod wo­ dzą pułkownika Rafaela del Riego y Nuńeza (1785-1823). W Kadyksie więziony był Ferdynand, sprowadzony tam przez Kortezy (zgromadzenie ustawodawcze). Wojska Rie­ go poniosły 31 sierpnia 1823 porażkę w bit­ wie pod Trocadero, Kadyks poddał się Francuzom 23 września 1823 i uwolniony Ferdynand powrócił na tron. Odwołując

FRANCUSKO-IROKESKIE

WOJNY.

Patrz

IRO-

KESKO-FRANCUSKIE WOJNY.

FRANCUSKO-NIEMIECKA WOJNA 978-980.

Lotar (941-986), przedostatni król Francji z dynastii karolińskiej postanowił odzyskać na drodze wojennej Lotaryngię, utraconą na rzecz Niemiec w 925, która w tym czasie znajdowała się pod panowaniem cesarza Świętego Cesarstwa Rzymskiego Ottona II (955-983), seniora lennego Lotara. Ottono­ wi, którego ród zajął dużą część ziem nale­ żących niegdyś do cesarstwa frankońskiego (dzięki Karolowi Wielkiemu), zależało na tym, by królowie francuscy byli słabi. Otton podjął walkę z najazdem Lotara (978), który zdobył Akwizgran i omal nie ujął samego Ottona. W odpowiedzi wojska niemieckie dokonały inwazji na Francję, jednakże nie doszło do poważniejszych walk i wojna zakończyła się pojednaniem w 980, a Lotar zrzekł się wszystkich swoich roszczeń. Mi­ mo to gdy w 983 Otton zmarł, a cesarzem Świętego Cesarstwa Rzymskiego ogłoszono jego małoletniego syna, Ottona III (980-1002), wybuchła wojna o sukcesję, w 985 Lotar ponownie najechał Lotaryngię. Zmarł w czasie działań, pozostawiając tron młodemu Ludwikowi V (ok. 967-987), któ­ ry słusznie otrzymał przydomek Gnuśny. FRANCUSKO-PRUSKA WOJNA 1870-1871

(francusko-niemiecka wojna). Po zwycięst­ wie Prus w SIEDMIOTYGODNIOWEJ WOJNIE Otto von Bismarck (1815-1898), premier pruski, podjął kroki na rzecz zjed­ noczenia niezależnych, południowych państw niemieckich w antyfrancuskim Związku Północnoniemieckim. Kiedy w 1870 Prusy starały się umieścić na tronie hiszpańskim księcia z rodu Hohenzoller­ nów, spokrewnionego z pruskim domem królewskim, cesarz Francji Napoleon III

(1808-1873) zaniepokoił się ewentualną groźbą dwustronnego ataku prusko-hiszpańskiego. Bismarck dążący do sprowokowania wojny opublikował 14 lipca 1870 treść em­ skiej depeszy wysłanej do niego z kancelarii króla Prus, zmienił jednak jej treść w taki sposób, że i Francja, i Prusy poczuły się urażone jałowymi rozmowami, jakie oba kraje prowadziły poprzedniego dnia w spra­ wie hiszpańskiego tronu. Zerwano stosunki dyplomatyczne, a 19 lipca 1870 Francja wypowiedziała wojnę (Napoleona III prze­ konywano, że armia francuska jest niezwy­ ciężona, a pewne zwycięstwo podniesie w kraju jego upadający prestiż). Francuskie wojska pod dowództwem Achille'a Bazaine'a (1811-1888) ruszyły na wschód, ale zostały pokonane i rozpoczęły odwrót. 18 sierpnia 1870 doszły do Gravelotte, gdzie dalszy marsz w kierunku Yerdun uniemożliwiły im pierwsza i druga armia pruska, liczące w sumie 190 tysięcy żołnierzy, pod dowódz­ twem hrabiego Helmuta von Moltke (1800-1891). Francuzi początkowo zadali ciężkie straty atakującym wojskom pruskim, ale później nie przeszli do przeciwnatarcia i przegrali bitwę; po bitwie wojska Bazaine'a wycofały się do twierdzy Metz. 1 września 1870 pod Sedanem (Francja) porażkę po­ niosła druga armia francuska (Napoleon osobiście poprowadził ostatni daremny atak, a następnie skapitulował). Bazaine ze 170tysięczną armią bronił się przez 54 dni w oblężonym Metzu, po czym poddał się (Bazaine'a sądzono później za zdradę i ska­ zano na 20 lat więzienia). W Paryżu powo­ łano tymczasowy rząd obrony narodowej, zdetronizowano Napoleona III i proklamo­ wano Trzecią Republikę. Prusacy oblegali Paryż od września 1870 do stycznia 1871; w styczniu głód zmusił miasto do kapitula­ cji. Francuskie i niemieckie wojska prowa­ dziły dalej wojnę w różnych prowincjach francuskich aż do rozejmu, który zakończył wojnę. W marcu natomiast wybuchła FRANCUSKA WOJNA DOMOWA 1871. Na mocy frankfurckiego traktatu pokojo­ wego z 10 maja 1871 Niemcy uzyskały

Alzację i Lotaryngię, a Francja musiała zapłacić ogromną kontrybucję i pozostać pod niemiecką okupacją aż do spłaty należ­ ności. W 1871 króla Prus Wilhelma I (1797-1888) ogłoszono cesarzem Niemiec (w Wersalu, dając tym wyraz lekceważeniu Francji). Francja utraciła dominującą pozy­ cję w Europie. Pokój między wielkimi mo­ carstwami przetrwał do wybuchu ŚWIATO­ WEJ WOJNY L FRANCUZÓW I INDIAN WOJNA 1754-1763.

Była to ostatnia i decydująca wojna z całego szeregu konfliktów między Francuzami, Brytyjczykami, Indianami i kolonistami 0 władzę nad dolinami rzek Świętego Waw rzyńca i Ohio. Gubernator Wirginii, Robert Dinwiddie (1693-1770), wysłał woj skate rytorialne pod dowództwem Jerzego Wa szyngtona (1732-1799) z poleceniem zbu dowania fortu u zbiegu rzek Allegheny 1 Monongahela, który miał chronić tę oko licę przed atakiem Francuzów. W rejonie tym istniał już francuski fort Duąuesne (Pittsburgh); Francuzi natarli na Waszyng toną który zbudował w pobliżu fort Neces­ sity i zmusili go do kapitulacji (3 lipca 1754); pozwolono mu wycofać się do Wir ginii z niedobitkami wojska. W rok później generał Edward Braddock (1695-1755) po prowadził brytyjskich żołnierzy i wojska kolonialne do ataku na fort Duąuesne. Uczestnicy wyprawy wpadli w zasadzkę; 9 lipca 1755 w pobliżu fortu Francuzi i ich indiańscy sprzymierzeńcy rozgromili Ang lików. Wojska kolonialne pod dowództwem Williama Johnsona (1715-1775), urzędnika brytyjskiego w dolinie Mohawk Yalley, pokonały Francuzów i Indian w bitwie nad Lakę George (8 września 1755) w czasie kampanii Crown Point. Natomiast brytyjska ekspedycja do zajmowanego przez Fran cuzów fortu Niagara zakończyła się fias kiem. W 1756 Francuzi i Brytyjczycy wypo wiedzieli formalnie wojnę (patrz SIEDMIO LETNIA WOJNA 1756-1763). Markiz Louis Jo­ seph de Montcalm (1712-1759) objął dowództwo wszystkich wojsk francuskich

Kanadzie, a dowódcą sił brytyjskich Ameryce został generał John Campbell (1705-1782), czwarty hrabia Loudoun. Wy­ ruszywszy z fortu Ticonderoga siły francus­ kie pod wodzą Montcalma obiegły, zdobyły i zniszczyły fort William Henry na połu­ dniowym krańcu jeziora Gcorgc'a. zbudo­ wany i obsadzony przez Brytyjczyków (patrz w w

FORT WILLIAM HENRY, MASAKRA w FORCIE HENRY 1757). Zaniepokojeni tym Brytyjczycy opracowali plan działań mający na celu wyparcie Francuzów z Ameryki Północnej; na miejsce Campbella mianowa­ no generała Jamesa Abercrombiego (1706-1781). Po nieudanej próbie pokona­ nia Francuzów w forcie Ticonderoga Aber­ crombiego zastąpił baron Jeffrey Amherst (1717-1797). Francuzi opuścili i wysadzili fort Duąuesne w końcu listopada 1758, tuż przed zdobyciem go przez brytyjskie wojska kolonialne. Jednocześnie Amherst i generał James Wolfe (1727-1759) oblegali francuski fort w Louisbourgu, w Nowej Szkocji (patrz KRÓLA JERZEGO WOJNA 1744-1748) i po cięż­ kich walkach zmusili go do kapitulacji (27 lipca 1758). Później Amherst na czele 11-tysięcznej armii zdobył szturmem fort Ticonderoga i Crown Point (czerwiec-lipiec 1759). W tym samym czasie brytyjskie wojska wspierane przez Indian Irokezów wyparły Francuzów z Ohio ł Illinois. Prze­ łomem w wojnie była bitwa rozegrana 13 września 1759 na równinie Abrahama w pobliżu miasta Quebec w Kanadzie, w której spotkali się Montcalm i Wolfe. Obaj polegli w walce; Brytyjczycy wygrali bitwę, zdobyli Quebec, który Francuzi pró­ bowali odbić bez powodzenia w 1760. Ka­ nada przeszła w ręce brytyjskie. W 1762 flota admirała George'a Rodneya (1719-1792) pokonała Francuzów w Zatoce Meksykańskiej, zmuszając do kapitulacji St. Lucie, Grenadę, St. Yincent i Martynikę. Formalnie pokój nastał po zakończeniu wojny siedmioletniej w Europie i podpisa­ niu traktatu paryskiego (1763). Francja stra­ ciła wszystkie posiadłości w Ameryce Pół­ nocnej z wyjątkiem Nowego Orleanu i wysp

WILLIAM

St. Pierre, Miąuelon, Gwadelupy i Marty­ niki. Patrz także KRÓLA WILHELMA WOJNA 1689-1697; PONTIACA WOJNA 1763-1766; KRÓLO­ WEJ ANNY WOJNA 1702-1713.

FRANKOŃSKA WOJNA DOMOWA PIERWSZA 670-679. Chlodwig król Franków salickich w początkach VI w. zjednoczył w swym państwie obok nich również Franków rypuarskich. Państwo po jego śmierci zostało rozdzielone na trzy królestwa: Neustria (zachodnia Galia, czyli Francja, na północ od Loary), Austrazja (wschodnia Galią na północ od Loary i na zachód od Renu) i Burgundia. Każde królestwo miało, zgo­ dnie ze zwyczajem, króla z dynastii Merowingów i majordoma. W 670 Leodegariusz (Leodegar, Leger) (zm. 679), Burgundczyk, uwięził Ebroina (Eburona) z Neustrii (zm. 681) dążącego do tego, by zostać jedynym majordomem. Ebroin uciekł, uwięził z kolei Lcodcgariusza. kazał go zabić i sprawował tyrańskie rządy jako maj ordom połączonych królestw Neustrii i Burgundii. Zabójstwo Ebroina w 681 zakończyło dominację Neustrii. Druga frankońska wojna domowa 687. Pepin II z Heristalu (zm. 714) sprawował urząd majordoma austrazyjskiego od 680 do 714. Z powodzeniem opierał się ambicjom Neu­ strii, unikając przy tym walki, aż do wpro­ wadzenia na tron Austrazji nowego, mło­ docianego króla z dynastii Merowingów. Wówczas doszło do konfrontacji zbrojnej - w bitwie pod Tertry (687) Pepin zwy­ ciężył wojska Neustrii i Burgundii, po czym zjednoczył wszystkie trzy królestwa pod panowaniem swoim (jako majordoma) i młodocianego króla. W ten sposób utrzy­ mał panowanie dynastii Karolingów zało­ żonej przez jego ojca, Pepina z Landen (zm. 639?), nazwanej imieniem jego nie­ ślubnego syna. Karola Młota (688P-741). Trzecia frankońska wojna domowa 714-719. W chwili śmierci Pepina z He­ ristalu synowie jego już nie żyli, wobec czego królestwo podzielono między trzech jego wnuków, a wdowa po nim została

regentką. Nieślubny syn Pepina, Karol uciekł, gdyż groziło mu uwięzienie przez regentkę, przejął władzę w Austrazji jako maj ordom, po czym rozpoczął walkę o zjed­ noczenie państwa Franków. Między 716 a 718 jego wojska trzykrotnie zwyciężały Neustrian, a w 718 ostatecznie pobiły króla i majordoma Neustrii w bitwie pod Yinchy. Karol osadził na tronie Neustrii marionet­ kowego króla z dynastii Merowingów. Burgundia bez walki poddała się Karolowi. Jako maj ordom Karol pełnił takie obowią­ zki królewskie, jak wydawanie dekretów, przewodniczenie sądom królewskim i do­ wodzenie armią. Jego syn, Pepin Krótki (714P-768) był pierwszym z Karolingów, który został królem. Patrz także KAROLA WIELKIEGO PODBOJE 771 -814.

obiecując w razie zwycięstwa nawrócenie na chrześcijaństwo. Przyjął chrzest w 496 (po­ dobno razem z 3000 zwolenników) z rąk św. Remigiusza, biskupa Reims. FRANKÓW I AWARÓW WOJNA 791-796.

Karol Wielki (742-814) wraz z synem Pepinem (zm. 810) poprowadził armie fran­ końskie przeciw Awarom, ludowi pocho­ dzenia tureckiego, którzy opanowali dolinę środkowego Dunaju i plądrując zdobyli wielkie bogactwa. W pierwszej fazie wojny Frankom nie udało się dopaść i rozbić Awarów. Karol Wielki wrócił do kraju i wzmocnił garnizony na wschodniej grani­ cy. W 796 armia frankońska pod wodzą Pepina podbiła państwo Awarów, których część uszła za rzekę Cisę na równinie wę­ gierskiej. Frankońskie wojska pod dowódz­ FRANKOŃSKO-BIZAN1YJSKA WOJNA 803— twem Eryka z Friulu znalazły ukryte skarby 810. Karol Wielki, władca Franków (742- Awarów i zawiozły Karolowi Wielkiemu 15 814) dążył do tego, aby Bizancjum uznało wozów zdobytego łupu. W 803 powstanie jego tytuł cesarza Zachodu. Chcąc to uzyskać Awarów zostało stłumione. wszczął wojnę z Bizancjum zmierzając do opanowania Wenecji i Dalmacji, leżących nad FRANKÓW Z MAURAMI WOJNA PIERWSZA Morzem Adriatyckim. Wojsko lądowe i flota 718-732. Po podboju państwa Wizygotów Karola odnosiły na ogół zwycięstwa. W 809 w Hiszpanii Maurowie (hiszpańscy muzuł­ cesarz bizantyjski Nikifor I (zm. 811) zajęty manie) rozpoczęli najazdy na obszary leżące walkami z Bułgarami (patrz BUŁGARna północ od Pirenejów; w 718 napadli na SKO-BIZANTYJSKA WOJNA 809—817) TOZpOCZął Akwitanię i południową Francję, w 719 starania o osiągnięcie porozumienia z Franka­ zdobyli Narbonne. W 721 pod Tuluzą pobiły mi. W 810 Karol Wielki zawarł z Nikiforem ich wojska Oda (Eudes) (665-735) księcia pokój, oddając większość zdobytych terenów Akwitanii i wyparły z powrotem do Hisz­ (zatrzymał Istrię, półwysep nad Morzem panii, ale w 725-726 Maurowie pobili całą Adriatyckim) w zamian za uznanie jego tytułu Septymanię (kraina w południowej Francji). cesarza Zachodu. Później Maurowie pod dowództwem Abd ar-Rahmana (zm. 732), muzułmańskiego FRANKOWI LEMANÓW WOJNA 496. Po gubernatora Hiszpanii, rozpoczęli nowe na­ najeździe germańskiego ludu Alemanów na jazdy; po drodze na północ doszli za Poi­ królestwo Franków rypuarskich w rejonie tiers, pokonali Oda pod Garonną, spalili Kolonii nad Renem, Frankowie rypuarscy Bordeaux i spustoszyli Akwitanię. Odo po­ poprosili o pomoc Chlodwiga (ok. 466-511), prosił Karola Młota (688P-741), majordoma króla Franków salickich. W 496 Frankowie królestwa Franków (patrz FRANKOŃSKA pod wodzą Chlodwiga zwyciężyli Alemanów WOJNA DOMOWA TRZECIA 714-719) O pomoc. w rozstrzygającej bitwie pod Tolbiac (Zül­ Armia Karola pobiła Maurów w bitwie pod pich), na południowy zachód od Kolonii. Poitiers 732; Maurowie wycofali się do W czasie bitwy Chlodwig rzekomo modlił Hiszpanii, a Karol zyskał swój przydomek się do Boga, w którego wierzyła jego żona, Młot. Druga wojna Franków z Maurami

734-759. Gdy Maurowie zostali osłabieni i nie mogli prowadzić działań wojennych na większą skalę, książę Akwitanii Odo dawał sobie z nimi radę. Po śmierci Oda w 735 jego synowie wzniecili krótkotrwałą rebelię przeciw Karolowi Młotowi; Karol przybył do regionu Bordeaux, zmusił synów Oda do złożenia mu hołdu. Maurowie nadal dokonywali zagonów; zajęli na krótko Arles i dokonywali napadów w górnej części do­ liny Rodanu. Frankowie pobili ich pod Walencją w 737 i Lyonem w 739. Po śmierci Karola Młota jego synowie - Karloman (zm. 754) i Pepin Krótki (714P-768) - spra­ wowali wspólnie urząd majordomów, za­ rządzając królestwem i odpierając najazdy Maurów. Po wstąpieniu Karlomana do kla­ sztoru (747) Pepin został jedynym władcą. Maurów, którzy powtórnie zdobyli Narbonne, wypędził z Septymanii aż za Pireneje, a Septymanię przyłączył do swego królestwa. Później Maurowie zaniechali najazdów na północ, częściowo z powodu walk Abbasy­ dów z Omajjadami, lecz przede wszystkim dlatego, że chrześcijańskie królestwa Nawar­ ry i Asturii (oba w północnej Hiszpanii) zagrodziły im drogę do Pirenejów. FREDOŃSKA REBELIA 1826-1827. W 1821 Hiszpania udostępniła osadnikom amery­ kańskim tereny Teksasu, a rok później rząd niepodległego od niedawna Meksyku kon­ tynuował tę politykę (patrz MEKSYKAŃSKA REWOLUCJA 1821). Amerykanin Hayden Ed­ wards uzyskał od Meksyku nadanie i w po­ bliżu Nacogdoches we wschodnim Teksasie założył kolonię liczącą około 200 rodzin. Roszczenia do tych ziem zgłosili również osadnicy meksykańscy, którzy jednak nie mogli udowodnić swoich praw własności. Wybuchł ostry spór zakończony przez rząd meksykański odwołaniem nadania Edwardsa i nakazem opuszczenia przez niego Tek­ sasu. Edwards ze swymi zwolennikami zdo­ byli Nacogdoches, ogłosili niepodległą re­ publikę Fredonii i 21 grudnia 1826 uchwa­ lili konstytucję. Liczące 200 osób wojsko Edwardsa sprzymierzone z Indianami z ple­

mienia Czirokezów uległo w styczniu 1827 przeważającym siłom meksykańskim; poraż­ ka zakończyła istnienie republiki Fredonii. Patrz także TEKSASKA WOJNA 0 NIEPODLEG­ ŁOŚĆ 1836. FRIESA REBELIA 1799 (wojna gorącej wody). W 1798 Kongres USA w celu pozyskania pieniędzy uchwalił federalny podatek od budynków mieszkalnych. Federalni poborcy podatkowi napotkali w Bucks County (Pen­ sylwania) rozgniewany tłum prowadzony przez „kapitana" Johna Friesa (1750-1818), cieszącego się popularnością wędrownego licytatora. Rozwścieczone gospodynie domo­ we oblały poborców wrzącą wodą i zmusiły ich do ucieczki. Prezydent USA John Adams posłał regularne wojska, które stłu­ miły rozruchy. Friesa pojmano i skazano na śmierć; został później ułaskawiony przez prezydenta. FRONDY WOJNY 1648-1653. W czasie małoletności króla Francji Ludwika XIV (1638-1715) regentką była jego matka Anna Austriaczka, a pierwszym ministrem Juliusz Mazarini. W 1648 parlament paryski nie zaakceptował dekretów skarbowych. Sprze­ ciw wynikał z dążenia do ograniczenia rosnącej władzy królewskiej oraz obrony interesów coraz bardziej niezadowolonej szlachty, rozgoryczonej wysokimi podatka­ mi. Bodźcem do powstania jawnej opozycji - Frondy parlamentu, stało się żądanie, aby pragnący ponownej nominacji urzędnicy sądowi zrezygnowali z czteroletniego upo­ sażenia. Parlament natomiast dążył do za­ pewnienia sobie prawa czynienia uwag i zmian w królewskich dekretach oraz do zatwierdzania nowych podatków; zażądał również wprowadzenia innych reform. Uwi­ kłany w TRZYDZIESTOLETNIĄ WOJNĘ rząd francuski musiał ustępować do zawar­ cia pokoju westfalskiego (1648), który umoż­ liwił sprowadzenie wojsk królewskich do Francji. W tym momencie zaczęły się aresz­ towania członków parlamentu. W odpowie­ dzi paryżanie wznieśli barykady na ulicach

i wymusili zwolnienie aresztowanych. Woj­ ska królewskie pod dowództwem Ludwika Kondeusza (1621-1686) przeprowadziły blokadę Paryża. Do Frondy przyłączyli się arystokraci. Gdy ci wezwali pomoc Hisz­ panów, doszło do rozłamu. Członkowie parlamentu zawarli z dworem francuskim w 1649 pokój w Rueil, w którym parlament uzyskał amnestię i ustępstwa dworu. Druga Fronda (Fronda książąt) zawiązała się po aresztowaniu 18 stycznia 1650 księcia Lud­ wika Kondeusza, który wbił się w pychę i arogancko występował przeciw królowej. Jego zwolennicy wzniecili w 1650 rokosz na prowincji. W kwietniu wicehrabia Henryk de Turenne złączył się z Hiszpanami (patrz FRANCUSKO-HISZPAŃSKA WOJNA 1648-1659). Wojska królewskie rozbiły jego siły pod Rethel (15 grudnia 1650). Połączenie się jednak opozycji arystokratycznej i miesz­ czańskiej zmusiło dwór do uwolnienia Kon­ deusza (15 lutego 1651) i ogłoszenia po­ wszechnej amnestii, na jej podstawie po­ wrócił Henryk de Turenne. Doszło do wygnania Mazarina. Spory między frondystami i intrygi ich części przeciw Kondeuszowi sprawiły, że obawiając się o swą wolność, a nawet życie, w początkach lipca uszedł z Paryża. Ogłoszony zdrajcą za poro­ zumiewanie się z Hiszpanami zawarł z nimi rzeczywiście przymierze. We wrześniu do­ prowadził do rokoszu w Gujennie. W grud­ niu Mazarin wrócił do Francji. W mar-cuczerwcu 1652 toczyły się walki między rokoszanami i wojskami królewskimi pod wodzą m.in. Turenne'a nad Loarą i Sek­ waną. 2 lipca Turenne odniósł zwycięstwo nad Kondeuszem na przedmieściu Paryża. W mieście tym zaczęły przeważać prokrólewskie nastroje. Kondeusz opuścił Paryż w październiku i złączył się z Hiszpanami. Wszyscy jego poplecznicy albo okazali skruchę, albo pozostali na wygnaniu poza

Paryżem. Dwór wrócił do Paryża w paź­ dzierniku 1652. We wrześniu 1653 poddało się Bordeaux, ostatnie frondystowskie mia­ sto. Zarówno parlament, jak i szlachta utra­ ciły możliwość tworzenia skutecznej, le­ galnej opozycji; w wyniku wojny domowej powstały podstawy późniejszych rządów ab­ solutnych króla Ludwika XIV. rUTBOLOWA WOJNA 1969. W latach pięć­ dziesiątych i sześćdziesiątych naszego stu­ lecia około 300 tysięcy bezrolnych chłopów i bezrobotnych robotników z Salwadoru przeniosło się na tereny zachodniego Hon­ durasu, gdzie znaleźli ziemię do uprawy i lepsze warunki do życia. W 1969 rząd Hondurasu wprowadził reformę rolną, która pozbawiała salwadorskich chłopów upra­ wianych przez nich pól (nie mieli prawa własności) i oddawała je obywatelom Hon­ durasu. Salwadorczyków wypędzano często tuż przed zbiorami płodów; około 17 tysięcy rolników deportowano z powrotem do Sal­ wadoru, akcji tej towarzyszyła przemoc. W obu krajach pogłębiały się nieprzyjazne nastroje. Gdy Salwador pokonał Honduras w trzech kolejnych meczach piłki nożnej, w Hondurasie zaczęto atakować salwador­ skich imigrantów i doszło do wybuchu krótkotrwałej wojny (14-18 lipca 1969). Samoloty salwadorskie zbombardowały lot­ niska Hondurasu, a wojska lądowe prze­ kroczyły granicę. Choć Honduras odpowie­ dział również bombardowaniem, jednak szy­ kował się do obrony i z ulgą przyjął rozejm zaaranżowany przez Organizację Państw Amerykańskich, która nakłoniła Salwador do wycofania wojsk. W walkach zginęło ponad 2000 osób, wiele ziem spustoszono. Mimo ustanowienia strefy zdemilitaryzowanej wzdłuż granicy obu państw w ciągu następnych kilku lat dochodziło tam do sporadycznych walk.

G GABRIELA BUNT 1800. Gabriel (ok. 1776-

1800), znany także jako Gabriel Pros-ser, głęboko wierzący niewolnik murzyński, miał zamiar wzniecić w hrabstwie Henrico (Wirginia) masowe powstanie niewolników, spodziewając się, że w ten sposób ustanowi w Wirginii niepodległe państwo murzyń­ skie. Po miesiącach przygotowywań, w nocy 30 sierpnia 1800 „armia" Gabriela złożona z ponad 1000 niewolników uzbrojonych w karabiny, miecze i pałki rozpoczęła marsz na Richmond (Wirginia) z punktu zbiórki odległego o sześć mil od miasta. Gwałtowna burza uniemożliwiła dalszy marsz - woda zmyła mosty i zalała drogi. Niewolnicy musieli się rozproszyć i nim zdążyli zebrać się ponownie, nadciągnęło 600 żołnierzy milicji stanowej wezwanych przez guber­ natora Jamesa Monroe (1758-1831), który dowiedział się wcześniej o spisku. Aresz­ towano wielu niewolników, w tym Gabriela i 34 jego wiernych zwolenników. Wszyst­ kich postawiono przed sądem, uznano za winnych i powieszono we wrześniu 1800. GALIJSKIE WOJNY CEZARA 58-51 p.n.e.

Wojny przeciw licznym plemionom zamie­ szkującym Galię (w przybliżeniu obszar dzisiejszej Francji) są świadectwem geniuszu wojskowego rzymskiego wodza, Juliusza Cezara (100-44), który zawarł z Pompejuszem Wielkim (106-48) i Krassusem (115-53) tajne porozumienie, zwane pierw­ szym triumwiratem, mające zapewnić im polityczną władzę w Rzymie (60-51). Helwetowie, celtyckie plemię zamieszkałe na terenie obecnej Szwajcarii, obawiając się naporu germańskich Swebów postanowili

wyemigrować do zachodniej Galii (58). Na prośbę galijskiego plemienia Eduów, za­ grożonego przez Helwetów, Cezar z legio­ nami ruszył w ślad za nimi, zwyciężył ich w bitwie pod Bibrakte (Mont Beuvray) w lipcu 58 i zmusił do powrotu do ich siedzib. Na prośbę Eduów najechanych przez Swebów, zwyciężył tych ostatnich w bitwie u stóp Wogezów w pobliżu obec­ nego Cernay. Wprowadził swe wojska na obszary plemion Eduów i Sekwanów doko­ nując aneksji tych terenów. W 57 wystąpiły przeciw Cezarowi plemiona belgijskie, co doprowadziło do opanowania przez Rzy­ mian Belgii. W 56 wybuchło powstanie Wenetów w Armoryce (Bretania). Cezar zbudował flotę, dzięki czemu z powodze­ niem mógł oblegać ich twierdze u ujść rzek. Inna grupa Rzymian opanowała wybrzeża Akwitanii. W 55 Cezar zwyciężył dwa ple­ miona germańskie, Uzypetów i Tenkterów, które najechały Galię od wschodu. Dokonał rzezi także kobiet i dzieci. Aby zniechęcić inne plemiona do najazdów na Galię, zbu­ dował wielki most na Renie (blisko obec­ nego Bonn), dokonał wypadu do Germanii, po powrocie zniszczył most. Następnie pod­ jął krótką wyprawę zwiadowczą do Brytanii (sierpień 55), dokąd powrócił w następnym roku z dużymi siłami, które podporząd­ kowały Rzymowi południowych Brytów. Zimą 54-53 ponownie wybuchło powstanie w Belgii. Osaczono i rozbito półtora legionu. Oblężono inny legion; Cezar nadciągnął z odsieczą, po czym latem zdusił powstanie. W lutym (?) 52 wybuchło znacznie poważ­ niejsze powstanie pod wodzą Wercyngetoryksa (zm. 46), wodza Arwernów; stopniowo

ogarnęło ono niemal całą Galię. Armia Cezara stała w północno-wschodniej Galii na terenach plemion Senonów, Lingonów i Remich. Cezar skierował 4 legiony pod Tytusem Labienusem przeciw Senonom i Paryziom, a sam z 6 legionami podjął wyprawę przeciw Biturygom. Wercyngetoryks wycofywał się paląc po drodze wsie, niszcząc zapasy żywności i zbiory, z których mogliby skorzystać Rzymianie. Cezar zdobył Avarykum stolicę Biturygów, doszło tu do rzezi. Następnie wyruszył do Gergowii sto­ licy Arwernów, warowni ufortyfikowanej przez naturę. Rzymianie rozpoczęli jej ob­ lężenie (kwiecień-maj 52), ale w trakcie szturmu ponieśli porażkę. Powstanie Eduów odcinało Labienusa od Cezara. Ten ostatni wycofał się na północ, połączył się w rejonie obecnego Dijon z Labienusem. Wyruszył potem na południe, by osłonić Galię Narboneńską. Wercyngetoryks zmobilizował silną armię liczącą rzekomo 90 tysięcy ludzi i poszedł za Cezarem. Atak jazdy galijskiej na kolumnę marszową Cezara nad Yingeanne (mały dopływ górnej Saony) doprowadził do porażki tej kawalerii, wywołało to panikę w armii wodza Arwernów. Ten wycofał się do Alesji, gdzie obiegł go Cezar (lipiec). Alesja była ufortyfikowanym miastem na szczycie wzgórza (Alise-Sainte-Reine, w po­ bliżu Dijon). Rzymianie (około 60 tysięcy żołnierzy) zbudowali dwie linie wałów - kontrwalacyjną, dla otoczenia Alesji, i cyrkumwalacyjną dla obrony przed odsieczą. Ta przybyła, rzekomo liczyła ok. 200 tysięcy ludzi, ale jej atak załamał się na linii cyrkumwalacyjnej. Armia Wercyngetoryksa poddała się w październiku 52, aby uniknąć śmierci głodowej; sam wódz galijski został przewieziony do Rzymu, prowadzono go podczas triumfu Cezara i stracono. W 51 Cezar przeszedł przez Galię tłumiąc resztki oporu; do końca roku umocnił na trwałe panowanie Rzymu w Galii. Patrz także RZYMSKA WOJNA DOMOWA WIELKA 49-44 p.n.e. GALLIPOLI, KAMPANIA NA GALLIPOLI.

Patrz DARDANELSKA KAMPANIA 1915.

GASKOŃSKICH PANÓW REBELIA 1368. Ed­ ward Czarny Książę (1330-1376), angielski zarządca Akwitanii, wywołał wrogie nastroje mieszkańców, gdyż prowadził zbytkowne życie, uciskał ich i narzucił wysokie podatki, które miały pokryć koszty wojny prowadzo­ nej przez Anglię. Wielcy panowie gaskońscy zwrócili się w 1368 o pomoc do króla Francji Karola V (1337-1380). Karol, zwany Mądrym, znawca prawa uznał, że traktat z Bretigny jest nieważny pod względem prawnym, ponieważ nie zawiera wzajemnego zrzeczenia się zwierzchności. Zręcznie to wykorzystał i jako senior, wezwał do Paryża Czarnego Księcia, swego wasala. Jak się spodziewano, Czarny Książę odmówił, wo­ bec tego Karol wznowił w 1369 STULET­ NIĄ WOJNĘ. Na podbitych przez Ang­ lików terytoriach wybuchło powstanie i Francja, mimo znacznych porażek (patrz LIMOGES, MASAKRA w LIMOGES 1370) odniosła wiele sukcesów militarnych. GAUGAMELA, BITWA POD GAUGAMELA 331 p.n.e. W bitwie pod Gaugamelą, w pobliżu

Arbeli (obecnie północny Irak), jednej z naj­ ważniejszych bitew w historii, wojska mace­ dońskie pod wodzą Aleksandra Wielkiego (356-323) pobiły Persów dowodzonych przez Dariusza III (zm. 330) (patrz ALEKSANDRA WIELKIEGO PODBOJE 334-323 p.ne.). Zaprawione w bojach wojska Aleksandra, które doszły do Gaugameli z Egiptu, przeprawiając się przez rzeki Tygrys i Eufrat, liczyły 40 tysięcy piechoty i 7 tysięcy jazdy. W celu odparcia najazdu Dariusz zgromadził pod Gaugamelą rzekomo 250 tysięcy żołnierzy. Jazda perskie­ go lewego skrzydła próbowała obejść prawe skrzydło przeciwnika, co doprowadziło do wytworzenia się luki w szyku armii Dariusza, w pobliżu stanowiska króla. Uderzył w nią Aleksander na czele hetajrów. Dariusz uciekł, co spowodowało odwrót całej armii perskiej. Macedończycy ścigali uciekających. GEMPE1 WOJNA 1180-1185 (rodów Taira i Minamoto wojna). Yoritomo (1147-1199), syn przywódcy rodu Minamoto, przebywał

na wygnaniu w Kanto, we wschodniej Japo­ nii, gdy jego ojciec został zamordowany (patrz HEIJI WOJNA 1159-1160). Dowiedziaw­ szy się, że przywódca rodu Taira, Kiyomori (1118-1181), kazał go stracić, podniósł biały sztandar rodu Minamoto i wyruszył w pole. Na początku siły zbrojne rodu Taira omal nie starły doszczętnie wojsk Yoritomo, póź­ niej jednak do jego szeregów stale przyłą­ czali się ludzie niezadowoleni z twardych rządów rodu Taira. W ciągu dwóch lat Yoritomo i jego żołnierze wypędzili Taira z Kanto, a w 1183 zdobyli stolicę, Kioto. Udali się następnie na zachód, gdzie Taira nadal posiadali duże siły i stosując wojnę podjazdową, stopniowo ich osłabiali. W kwietniu 1185 Taira ponieśli ostateczną klęskę w zaciętej bitwie morskiej u Danno-ura, na zachodnim krańcu Wewnętrz­ nego Morza Japońskiego. Większość zwy­ cięstw Minamoto zawdzięczali wyśmienite­ mu dowódcy, Yoshitsune (1159-1189), przyrodniemu bratu Yoritomo. Yoritomo odnosił się do brata z coraz większą podej­ rzliwością, aż wreszcie Yoshitsune uciekł na północ, a później popełnił sepuku (sa­ mobójstwo przez rozcięcie brzucha). W 1191 Yoritomo, który przejął już władzę woj­ skową w całym cesarstwie, złożył cesarzowi wizytę w Kioto. Cesarz mianował go doży­ wotnio Sei-i-tai-Shogunem; Yoritomo był pierwszym posiadaczem tytułu szoguna. GHASSANIDÓW 1 LACHMIDÓW WOJNY 500-583. Walki między cesarstwem bizan­

tyjskim a Persją Sasanidów o panowanie na Półwyspie Arabskim wpłynęły na losy dwóch dynastii arabskich: probizantyjskich Ghassanidów, panujących w królestwie po­ łożonym na części terenów obecnej Syrii, Jordanii i Izraela, oraz Lachmidów - w kró­ lestwie Hira, w obecnym Iraku, sprzymie­ rzonych z Persją. Oba królestwa toczyły nieustanne wojny, najczęściej na rozkaz Bizancjum lub Persji. Za panowania A1-Mundira III (503-554) Lachmidowie z pe­ wnym powodzeniem walczyli z Ghassanidami, ale w 528 ponieśli ciężką klęskę

w walce z Al-Harit ibn Gabalą (zm. 569), który w rok później został ghassanidzkim królem. W połowie VI wieku Lachmidowie energicznie, lecz bez powodzenia najeż­ dżali bizantyjską Syrię i Ghassanidów. W 583 ortodoksyjni przywódcy bizantyjscy, zniecierpliwieni wyznawanym przez Ghas­ sanidów monofizytyzmem (herezja, według której natura boska i ludzka Chrystusa stanowią jedność), narzucili państwu Ghas­ sanidów status wasala i wysłali wojska cesarskie, aby strzegły jego granic. W 602 dynastia Lachmidów wygasła wraz ze śmie­ rcią ich ostatniego władcy wyznającego nestorianizm (doktryna głosząca, że Chrys­ tus istniał w dwóch naturach - boskiej i ludzkiej - z czego wynikał wniosek, że Maria nie jest Matką Boską), przeciwko któremu występowała Persja. W VII w., w czasie podboju Arabii przez muzułma­ nów, oba królestwa upadły i przestały istnieć. Patrz BIZANTYJSKO-MUZUŁMAŃSKIE WOJNY;

MUZUŁMAŃSKI

PODBÓJ

PERSJI

634-651.

GLADIATORÓW WOJNA. Patrz NIEWOLNICZA wojna trzecia

73-71 p.n.e.

GLENCOE, MASAKRA W DOLINIE GLENCOE 1692. Król Anglii, Szkocji i Irlandii Wil­

helm III Orański (1650-1702) imał się różnych sposobów, by przełamać opór szkoc­ kich jakobitów (patrz JAKOBITÓW POWSTANIE 1689-1690); budował twierdze, kupował lojal­ ność naczelników klanów, domagał się przy­ sięgi na wierność pod karą śmierci. Poprze­ dni król, Jakub II (1633-1701) zażądał od naczelników odpowiedniej przysięgi. Jeden z naczelników Maclan MacDonald z Glen­ coe spóźnił się z jej złożeniem. Wilhelm wydał rozkaz wytępienia klanu i wysłał żołnierzy pod wodzą krewniaka Maclana. Wojsko przyjęto gościnnie. Pewnej nocy żołnierze zamknęli dojścia do doliny Glen­ coe, po czym z pomocą członków rywalizu­ jącego klanu Campbellów wymordowali część śpiących członków klanu MacDonaldów i spalili wieś. Reszcie mieszkańców

udało się uciec. Wieść o masakrze rozeszła się po całym kraju i wywoływała wrogość do Wilhelma. GLENDOWERA BUNT 1402-1409. W Cza­

sach panowania króla Henryka IV (1367-1413) wybuchły liczne bunty, z któ­ rych najbardziej krwawy był bunt Owena Glendowera (1359P-1416?), zdolnego do­ wódcy i jednego z najpotężniejszych panów walijskich. Glendower szybko wyparł wojska Henryka z zamków i miast Walii, w czym sprzyjali mu mieszkańcy oburzeni wysokimi podatkami i nieudolną administracją. W 1400 Glendower ogłosił się księciem Walii, w 1402 zyskał poparcie Edmunda de Mortimera (1367-1409), a w 1403 - angiel­ skiego rodu Percych (patrz PERCYJEGO BUNT 1403). Gdy zdobył w 1404 zamki w Aberyst­ wyth i Harlech, mające duże znaczenie strategiczne, uznał go król Francji Karol VI (1368-1422) i zawarł z nim porozumienie. W latach 1405-1409 wojska Glendowera ponosiły porażki. Posiłki francuskie, które przybyły w sierpniu 1405, wkrótce powró­ ciły na kontynent. Anglicy odbili Aberyst­ wyth i Harlech. Załamany Glendower uciekł w góry Walii, gdzie ukrywał się do końca życia. GOCKA WOJNA 534-554 (wojna z Ostro­ gotami w Italii). Po śmierci zdobywcy Italii, króla Ostrogotów, Teodoryka Wielkiego (454P-526), rządy w Italii sprawowali jego nieudolni następcy. Mając nadzieję na zjed­ noczenie zachodniego (Italia) i wschodniego (Bizancjum) cesarstwa rzymskiego, cesarz Justynian I (483-565), którego siedzibą był Konstantynopol (Stambuł), mianował swego najbardziej utalentowanego generała Belizariusza (505?-565) dowódcą armii wypra­ wionej do Italii przeciw Ostrogotom. Wojs­ ka cesarskie najechały i zdobyły Sycylię, wylądowały w południowej Italii, wyruszyły na północ i w 536 zdobyły Neapol i Rzym. W tym ostatnim przetrwały roczne oblęże­ nie (537-538). Armia bizantyjska skierowała się następnie na północ. W 539 do północnej

Italii wtargnęli Frankowie, pobili oni pod Ticinum Gotów i wojska cesarskie, ale w następstwie epidemii wycofali się do Galii. Belizariusz obiegł króla Gotów Witigesa (wzmian. 536-539) w Rawennie, który pod­ dał się w 540; wzięty do niewoli Witiges został przekazany do Konstantynopola, do niego na wezwanie cesarza wrócił w 541 również Belizariusz (Justynian obawiał się, że Belizariusz mógłby zostać cesarzem za­ chodniego cesarstwa rzymskiego). Zdobycie większości gockich warowni zwiastowało koniec wojny, ale na tronie Gotów zasiadł Totila (Baduila; zm. 522), siostrzeniec Wi­ tigesa. Przystąpił on do odzyskiwania miast i twierdz zdobytych przez wojska cesarskie i wkrótce opanował większą część Italii. Na prośbę Justyniana Belizariusz wrócił, by poprowadzić pięć kampanii przeciw Gotom; największym sukcesem było zdobycie Rzy­ mu, którego jednak nie zdołał utrzymać. Po ponownym odwołaniu Belizariusza Totila rozszerzył swoje panowanie na Sycylię, Sar­ dynię i Korsykę. W 552 Justynian ponowił wysiłki mające na celu odzyskanie Italii, wysyłając na Adriatyk silną flotę i armię pod dowództwem Narsesa (478?-573). Prze­ kroczywszy Apeniny w lipcu 552, w drodze do Rzymu, około 20-tysięczna armia Narsesa odniosła w bitwie pod Tadinae (w pobliżu Gubbio, Wiochy) zwycięstwo nad liczącymi około 15 tysięcy ludzi siłami Gotów dowo­ dzonymi przez Totilę, który zginął. Po­ zbawieni przywódcy Goci wkrótce poddali się Narsesowi w Rzymie i w innych mias­ tach Italii, która na krótki okres dostała się pod panowanie Justyniana. Większa część kraju była zrujnowana, lecz wojna opróżniła również skarbiec Justyniana. Patrz także TEODORYKA WOJNA z ODO AKREM 439-493; WANDALÓW i RZYMIAN WOJNA w AFRYCE północnej 533-534. GORĄCEJ

WODY

WOJNA.

Pata

FRIESA

RE­

BELIA 1799.

GOTÓW 1 RZYMIAN WOJNY. Patrz RZYMIAN i GOTÓW WOJNY.

cka poparła władze Azerbejdżańskiej SRR. W Karabachu rozpoczęła się wojna partyzan­ cka. 2 sierpnia 1991 powstała Republika Górnego Karabachu (wcześniej władze obwo­ du autonomicznego ogłosiły wystąpienie z Azerbejdżanu i proklamowały niezależ­ ność). W 1992 walki przybrały na sile. Przez ponad dwa lata w Górnym Karabachu trwała krwawa wojna między Ormianami i Azerami. Od lutego do maja 1992 karabascy Ormianie odnieśli kilka znaczących zwycięstw nad słabo przygotowanymi siłami azerbejdżańskimi, udało im się wziąć pod kontrolę całe terytorium enklawy. W połowie tego roku Azerowie przeszli do kontrofensywy i w cza­ sie walk trwających od maja do sierpnia odzyskali większość ziem. Władzę w Górnym Karabachu przejął wówczas Komitet Obrony Republiki, który wprowadził stan wyjątkowy i ogłosił powszechną mobilizację. Przełom w wojnie nastąpił w pierwszej połowie 1993, kiedy to armia karabaska w wyniku udanej ofensywy nie tylko odzyskała kontrolę nad GÓRNY KARABACH, ORMIAŃSKO-AZERSKI swoim terytorium, ale zajęła także ważne KONFLIKT O GÓRNY KARABACH 1988— ośrodki azerbejdżańskie - miasta Kelbadżar 1994. Źródła konfliktu o tę ormiańską i Laczin (co umożliwiło jej zapanowanie nad enklawę na terytorium Azerbejdżanu tkwią tzw. korytarzem laczińskim, łączącym Kara­ w XIX w., kiedy do Karabachu, wchodzą­ bach z Armenią). Siły azerbejdżańskie podjęły cego w skład imperium rosyjskiego, zaczęli w grudniu 1993 nieudaną ofensywę, w wy­ masowo napływać Ormianie (opuszczali oni niku której utraciły kolejne swoje terytoria (w Persję i Turcję, gdzie byli prześladowani). sumie Ormianie karabascy kontrolują ponad Migracja ta zmieniła układ narodowościowy 20% terytorium Azerbejdżanu). 12 maja 1994 na tym obszarze - dotychczasowa większość, zawarto porozumienie o zawieszeniu broni, jaką stanowili w Karabachu Azerowie, zo­ które jest przestrzegane. W ramach specjalnej stała zdominowana przez Ormian. Już pod grupy negocjacyjnej pod auspicjami Organi­ koniec XIX w. wzajemne antagonizmy do­ zacji Bezpieczeństwa i Współpracy w Europie prowadziły do zaostrzenia sytuacji, do pier­ toczą się rozmowy pokojowe. Inicjatywy wszego otwartego konfliktu doszło na po­ dyplomatyczne nie doprowadziły jednak do czątku XX w. W ZSRR Górny Karabach żadnych zdecydowanych rozwiązań. Górny miał status obwodu autonomicznego w skła­ Karabach jest de facto niepodległy, ma włas­ dzie Azerbejdżańskiej SRR. Władze tej re­ ny parlament, prezydenta i rząd, sądownict­ publiki prowadziły politykę dyskryminacji wo oraz siły zbrojne. Republika Górnego wobec ludności ormiańskiej. W drugiej Karabachu nie została oficjalnie uznana połowie lat osiemdziesiątych nastąpił wzrost przez żadne państwo (formalnie jest częścią nastrojów antyazerskich wśród karabaskich Azerbejdżanu). Ormian, głosili oni hasła zjednoczenia z Ar­ menią. W 1988 doszło do pierwszych po­ GRECKA WALKA O NIEPODLEGŁOŚĆ 1821— gromów i starć na dużą skalę. Armia radzie­ 1832. Zachodnia ideologia, ucisk osmań­ GOTOWI SARMATÓW WOJNA 332-334.

Sarmaci, lud osiadły w Dacji, zostali zaata­ kowani przez plemiona gockie; zwrócili się wówczas o pomoc do rzymskiego cesarza Konstantyna I Wielkiego (280P-337). Naj­ starszy syn cesarza poprowadził wojsko przez rzekę Dunaj i dołączył do Sarmatów. W latach 332-333 pobili wspólnie Gotów i ich sojuszników, ale barbarzyńscy Sarmaci zaczęli napadać na cesarstwo rzymskie. Konstantyn nalegał teraz na Gotów, by zgnietli Sarmatów, którym tym razem nie udzielił pomocy. Jak na ironię, cesarz po­ zwolił później 300 tysiącom ocalałych Sar­ matów osiedlić się w cesarstwie. Przez pe­ wien czas Goci byli spokojnymi i dobrymi sąsiadami cesarstwa, dzięki nawróceniu na arianizm przez biskupa Wulfilasa (311?— 381) i uzyskanemu od cesarstwa statusowi foederati, zgodnie z którym uzyskiwali sub­ sydia w zamian za pomoc wojskową. Patrz także RZYMIAN i GOTÓW WOJNY.

skich Turków i odkrycie na nowo kultural­ nej spuścizny Grecji pobudziły dążenia Gre­ ków do odzyskania niezależności od Turcji. Przed 1821 nacjonalistyczne stowarzyszenia greckie, a zwłaszcza Filiki Heteria (Związek Przyjaciół), przyciągały ludzi wykształco­ nych; ludzie o niższym statusie dołączali do kleftów - górskich band. Wojna rozpo­ częła się w 1821 od powstania Ipsilantich (patrz IPSILANTICH POWSTANIA 1821) i de­ klaracji niepodległości ogłoszonej 13 stycz­ nia 1822 w Epidauros (Grecja). Greccy powstańcy pod przywództwem Demetriosa Ipsilantiego (1793-1832) prowadzili jedno­ cześnie kampanię na lądzie i morzu; opano­ wali garnizony oraz kluczowe porty w Morei (Peloponez) i blokowali tureckie statki za­ opatrzeniowe. Zdobyli Tripolis, najważniej­ szą twierdzę turecką w Morei, oraz Ateny, uważane za prywatną własność osmańskich sułtanów. W latach 1822-1823 wojska turec­ kie nie zdołały zdobyć kluczowej twierdzy greckiej, Missolungi, leżącej u wejścia do Zatoki Korynckiej, i wycofały się. W tym samym czasie janczarzy walczyli na Krecie i dopuszczali się masowych mordów chrześ­ cijan (patrz KRETEŃSKIE POWSTANIE i«2i~ 1822). Turcy doprowadzili do ruiny całą wyspę Chios i wzięli do niewoli 100 tysięcy ludzi, nie zdołali jednak odbić Morei. W 1822 Grecy popełnili błąd, zmniejszając natężenie walk w okresie powoływania rzą­ du konstytucyjnego. Doszło do konfliktu i wybuchła wojna domowa; w 1825, kiedy sułtan turecki Mehmed II (1784-1839) pro­ sił o pomoc paszę Egiptu Muhammada Alego (17697-1849), siły Grecji były cał­ kowicie niewystarczające. Syn paszy Ibra­ him (1789-1848) poprowadził do Morei egipską ekspedycję lądową i morską i w kró­ tkim czasie odzyskał władzę na całym pół­ wyspie. Nadciągający z północy Turcy ob­ iegli i zdobyli Missolungi w 1826; w rok później poddały się Ateny. Państwa euro­ pejskie były poruszone walką Greków z bar­ barzyńskimi Turkami. Wielka Brytania i Rosja podpisały protokół, w którym zade­ klarowały pośrednictwo w rozmowach mię­

dzy Grekami a Turkami. Popierano ideę autonomii dla Grecji. Do Wielkiej Brytanii i Rosji dołączyła Francja, cała trójka zażądała wycofania wojsk egipskich. Po odmowie Egiptu i odrzuceniu przez Portę propozycji rozejmu trzy sprzymierzone państwa euro­ pejskie wysłały do Grecji flotę, która 20 października 1827 pod Nawarino pokonała siły turecko-egipskie. Resztę sił egipskich wyparły z Grecji wojska francuskie. ROSYJSKO-TURECKA WOJNA 1828-1829 przy­ czyniła się do upadku potęgi tureckiej; na mocy traktatu w Adrianopołu (1829) Turcy zrzekli się księstw naddunąj skich (Mołdawia i Wołoszczyzna) i uznali autonomię grecką. W 1832, po wejściu w życie traktatu londyń­ skiego, Porta z oporami przyznała Grecji nie­ podległość. Pata także janczarów bunt 1826. GRECKA WOJNA 323-322 p.n.e. Patrz LAMIJSKA WOJNA 323-322 p.n.e. GRECKA WOJNA DOMOWA 1944-1949. Pod

koniec ŚWIATOWEJ WOJNY II greccy ko­ muniści usiłowali przejąć władzę w Grecji okupowanej wówczas przez wojska brytyjskie, ale po sześciu tygodniach walki zostali poko­ nani (3 grudnia 1944-11 stycznia 1945). Brytyjczycy doprowadzili do rozejmu między rywalizującymi ugrupowaniami (umiarkowa­ nymi i lewicowymi) i pomogli ustanowić rząd regencyjny pod przewodnictwem grec­ kokatolickiego arcybiskupa. W maju, po wy­ borach, w których ludność Grecji opowie­ działa się za przywróceniem monarchii i po­ wrotem na tron króla Jerzego II (1890-1947), komuniści wspierani przez Albanię, Jugo­ sławię i Bułgarię zaczęli opanowywać po­ szczególne części kraju. Rząd, który uzyskał pewne poparcie Wielkiej Brytanii, poszukiwał pomocy międzynarodowej. Prezydent USA Harry S. Truman (1884-1972) zaofiarował pomoc wojskową i gospodarczą Grecji (i Turcji), a Organizacja Narodów Zjednoczo­ nych wezwała Albanię, Jugosławię i Bułgarię, aby zaprzestały udzielać pomocy rebeliantom. W1947 wojska rządowe wyparły komunistów do przygranicznych terenów na północy.

W sierpniu 1949, mimo wsparcia potępionych przez ONZ rządów państw socjalistycznych, komuniści utracili główne punkty oporu w gó­ rach, przy granicy grecko-albańskiej. Jugo­ sławia przerwała pomoc rok wcześniej i za­ mknęła granicę. Wojna domowa skończyła się 16 października 1949. GRECKO-PERSKIE WOJNY 500-448 p.n.e.

W 500 p.n.e., za panowania króla Dariusza I (559P-486), rozległe imperium perskie było największym państwem świata antycznego. Po wybuchu JOŃSKIEGO POWSTANIA wspieranego przez Ateny, Dariusz chciał się zemścić na tym państwie. Pierwszą próbę udaremniło mu jednak zwycięstwo wojska ateńskiego w bitwie pod Maratonem w 490. Dariusz uznał, że najlepszym sposobem wzię­ cia odwetu będzie najazd na Europę. W 480 olbrzymia armia pod wodzą jego syna, Kserksesa I (519P-465), przerzuciła most przez Hellespont (Dardanele), podporządkowała so­ bie Tesalię i zwyciężyła w bitwie pod Termopilami, w której Spartanie i ich sojusznicy dowodzeni przez Leonidasa (zm. 480) stawili bohaterski opór na przełęczy górskiej (patrz PERSKI NAJAZD NA GRECJĘ 480-479 p.n.e.). Ale połączona flota grecka odniosła zwycięstwo nad flotą perską pod Salaminą w 480 i rozbiła ją u przylądka Mykale w 479, a armia grecka zadała klęskę znacznie liczniejszej głównej armii perskiej w wielkiej bitwie pod Platejami, w południowej Beocji. Po odsunięciu groźby perskiego najazdu jońskie miasta-państwa, pod przewodnictwem i przy pomocy Aten, utwo­ rzyły w 478 Ateński Związek Morski, zwany również symmachią delijską. Wojska greckie pod dowództwem Kimona (507P-449), ateń­ skiego wodza, syna Miltiadesa (540P-489), wyzwoliły spod panowania perskiego miastapaństwa w Tracji oraz wzdłuż wybrzeży Morza Egejskiego. W 466 siły Kimona zwy­ ciężyły Persów w wielkiej bitwie na morzu i lądzie nad rzeką Eurymedont w Azji Mniej­ szej. Później Ateńczycy wsparli powstanie w Egipcie; wojskami greckimi dowodził Perykles (495P-429), który w 459 zablokował Memfis, stolicę Egiptu. W starciu z Persami

w 456 Grecy stracili dwie eskadry i razem z powstańcami zostali odcięci na wyspie na Nilu. Persowie rozpoczęli oblężenie, później zmienili bieg rzeki i rozbili Greków w 454. Wezwano wówczas Kimona, politycznego rywala Peryklesa, usuniętego przez ostracyzm po dojściu Peryklesa do władzy. Kimon po­ prowadził Ateńczyków do zwycięstwa pod Salaminą na Cyprze (450), a przed śmiercią (451) w czasie oblężenia Kition (Larnaka) zdążył odbić większą część Cypru. Wojnę zakończył w 448 pokój Kalliasa, w którym Persja zrzekła się zwierzchnictwa nad Greka­ mi nad Morzem Egejskim. Pokój przetrwał 40 lat. Patrz także PELOPONESKA WOJNA PIERWSZA460445p.ne.

GRECKO-TURECKA WOJNA 1897 (trzydzies­ todniowa wojna). Prześladowania chrześcijan przez Turków w czasie KRETEŃSKIEGO POWSTANIA 1896 spowodowały wzrost antytureckich nastrojów w Grecji. Zmusiło to rząd grecki do zajęcia Krety. W odpowiedzi Porta rozpoczęła wojnę z Grecją. Grecy prze­ prowadzili dwie kampanie - jedną na Krecie, drugą w Tesalii. Turcy odparli oba ataki, zmuszając Greków do wycofania się z Krety i przyjęcia 19 maja 1897 rozejmu w Tesalii. Cztery miesiące później osiągnięto porozu­ mienie pokojowe. Wojna okazała się kata­ strofalna w skutkach dla Grecji, która musiała zapłacić odszkodowania wojenne i straciła część Tesalii, ponadto powołano międzynaro­ dową komisję do sprawdzenia greckich finan­ sów. Turcy zgodzili się wycofać wojska z Krety i umożliwić ustanowienie tam między­ narodowego protektoratu pod przewodnict­ wem księcia Jerzego (1863-1913) z Grecji. Wojska tureckie opuściły wyspę w 1898; w 1913 traktat londyński kończący pierwszą BAŁKAŃSKĄ WOJNĘ usankcjonował po­ łączenie Krety z Grecją. GRECKO-TURECKA WOJNA 1921-1922.

Okupacja Turcji przez aliantów i podział dawnego imperium osmańskiego wywołały powszechny opór Turków. Ruchem oporu kierował Mustafa Kemal, znany później jako

Kemal Atatiirk (1881-1938), który przebywał w Ankarze, siedzibie tymczasowego rządu tureckiego. Jednym z celów ruchu oporu było wypędzenie armii greckiej z zachodniej Ana­ tolii. Na mocy traktatu z Sevres z 1920 Grecja uzyskała Smyrnę (Izmir), ale Grecy chcieli także opanować Trację i możliwie dużą część Anatolii. Mimo niewystarczającego uzbrojenia i rozciągnięcia linii zaopatrzeniowych wojska greckie wkroczyły do Eskisehir; zostały od­ parte w dwóch bitwach pod Inonii (styczeń i marzec 1921), jednak uparcie posuwały się w kierunku Ankary. Grecy ponieśli klęskę w trzytygodniowej bitwie (24 sierpnia-16 września 1921) nad rzeką Sakaryą, około 110 kilometrów od Ankary, i musieli rozpocząć rozpaczliwy, trwający rok, 400-kilometrowy odwrót w kierunku Smyrny, którą oblegał Kemal i którą zdobył 9-11 września 1922. Turcy ujęli i zabili tysiące żołnierzy i cywilów greckich. Traktat w Lozannie z 24 lipca 1923, zastępujący traktat z Sevres, zakończył kon­ flikt i zmusił Grecję do oddania Turcji wscho­ dniej Tracji, wycofania wszystkich wojsk okupacyjnych, zwrotu wysp tureckich oraz do wymiany mniejszości tureckiej w Grecji na mniejszość grecką w Turcji. Patrz także TURECKA WOJNA O NIEPODLEGŁOŚĆ 1919-1923.

w konstytucji zagrażają ich prawom, rozpo­ częli walkę. W marcu 1964 Organizacja Na­ rodów Zjednoczonych wysłała na Cypr jed­ nostki pokojowe. Prezydent Stanów Zjedonczonych Lyndon B. Johnson (1908-1973) ostrzegł Turcję przed skutkami inwazji na wyspę; do ataku nie doszło. Mimo obecności na Cyprze żołnierzy z pokojowych formacji ONZ między Turkami i Grekami cypryjskimi ciągle dochodziło do walk. W sierpniu 1964 tureckie lotnictwo zaatakowało Greków na Cyprze. Makarios zwrócił się o pomoc do Egiptu i Związku Radzieckiego. W końcu ONZ doprowadziła do zawieszenia broni. Po wprowadzeniu przez rząd cypryjski ustaw uniemożliwiających de facto naruszanie praw Turków przemoc ustała, groźba wojny między Grecją i Turcją została zażegnana. GREKÓW 1 TURKÓW CYPRYJSKICH WOJNA 19T4. Obie rywalizujące strony z coraz więk­

szą zaciekłością naruszały chwiejny pokój ustanowiony na Cyprze w 1964 (patrz GRE­ KÓW i TURKÓW CYPRYJSKICH WOJNA 1963-1964). W 1973 dokonano zamachu na życie cypryj­ skiego prezydenta arcybiskupa Makariosa III (1913-1977) i próbowano uprowadzić członka rządu; w obie akcje zamieszana była organiza­ cja terrorystyczna EOKA, mająca swą bazę GREKÓW 1 TURKÓW CYPRYJSKICH WOJNA w Atenach. Na konferencji zwołanej przez 1963-1964.16 sierpnia 1963 oficjalnie usta­ opozycyjnych biskupów Makarios został po­ nowiono Republikę Cypru, co miało zapobiec zbawiony tytułu arcybiskupa. Uchwałę od­ ewentualnemu przyłączeniu wyspy do Grecji wołał synod, który także ukarał biskupów. lub Turcji. Ludność Cypru stanowią w trzech W połowie lipca 1974 Grecka Cypryjska czwartych Grecy, a w jednej czwartej Turcy Gwardia Narodowa kierowana przez oficerów i inne narodowości, co powoduje, że kraj jest z Grecji obaliła Makariosa (który uciekł do rozdarty nieustannymi walkami. Prezydent Londynu) i powołała nowy rząd, który miał Cypru, Grek, arcybiskup Makarios III dążyć do unii (enosis) z Grecją. ONZ nie (1913-1977), który uroczyście wyrzekł się zdołała zapobiec rozwojowi wypadków, a kon­ unii z Grecją (enosis), zasypywany był ciągle ferencja w Londynie, w której wzięły udział skargami Turków cypryjskich utrzymujących, wszystkie zainteresowane strony, nie dopro­ że są prześladowani. Mieszkańcy zarówno wadziła do porozumienia. Turcja dokonała Grecji, jak i Turcji namawiali swoich po­ inwazji, pokonała Greków i zdobyła duże bratymców na wyspie do stosowania przemo­ tereny w północno-wschodniej części Cypru, cy. Wielka Brytania starała się nakłonić Grecję a ich mieszkańcy przygniatającą większością i Turcję do zagwarantowania pokoju na Cy­ głosów opowiedzieli się za utworzeniem od­ prze. Pod koniec 1963 Turcy cypryjscy uwa­ dzielnego państwa. Zawieszenie broni, zawarte żając, że greckie próby wprowadzenia zmian 22 lipca 1974 i gwarantowane przez ONZ,

ograniczyło działania wojenne do sporadycz­ nych utarczek, ale upadek rządu greckiego spowodował wznowienie wojny, przerwanej 30 lipca 1974 kolejnym zawieszeniem broni. ONZ ustanowiła strefę buforową między grec­ kimi i tureckimi terytoriami na wyspie. 16 sierpnia 1974 gwaranci konstytucji cypryjskiej (Wielka Brytania, Grecja i Turcja) doprowa­ dzili do nowego zawieszenia broni z Turkami, które tym razem objęło prawie 40 procent obszaru wyspy. Makarios wrócił pod koniec 1974, zgodził się na autonomię Turków na zajmowanym przez nich terenie, sprzeciwił się jednak podziałowi wyspy. GRENADA, NAJAZD NA GRENADĘ 1983.

25 października 1983 o świcie amerykańska piechota morska, komandosi wojsk lądowych i marynarki oraz jednostki 82. Dywizji Spado­ chronowej wylądowały na małej wyspie karaib­ skiej, Grenadzie, wchodzącej w skład brytyjskiej Wspólnoty Narodów. Oficjalnym celem niespo­ dziewanego ataku, w którym uczestniczyło kilka państw karaibskich, było zapewnienie bezpieczeństwa grupie tysiąca Amerykanów (w większości studentów medycyny); ich bezpie­ czeństwu miał zagrażać nowy marksistowski rząd wojskowy, który sześć dni wcześniej doszedł do władzy w wyniku przewrotu. Po­ przedni premier, Maurice Bishop (1944-1983), został zabity podczas zamachu stanu. Organiza­ cja Państw Wschodnich Karaibów i generalny gubenator Grenady, sir Paul Scoon (ur. 1935), poprosili USA o pomoc w ograniczeniu rosną­ cych na wyspie wpływów Kuby i innych państw komunistycznych. Niewielka armia Grenady, wspierana przez żołnierzy kubańskich i robotników budujących duże lotnisko w Point Salines, stawiała opór przez kilka dni, w końcu jednak uległa przeważającym siłom inwazyj­ nym, których liczebność wzrosła z 1200 do ponad 7000 żołnierzy. Wielu Grenadyjczyków uciekło do dżungli i walczyło nadal. W ciągu miesiąca aresztowano przywódców wojskowego rządu, zatrzymano również Kubańczyków, Ros­ jan, Koreańczyków z Korei Północnej, Libijczyków, Niemców z Niemiec Wschodnich, Bułgarów oraz mieszkańców Grenady podejrza­

nych o komunizm i zamknięto ich w obozach. Do połowy grudnia 1983 wszystkie jednostki sił USA opuściły Grenadę, a Scoon mianował dziewięcioosobową radę, która rządziła krajem do wyborów. GRENADY OBLĘŻENIE 1491-1492. Do 1490 większa część Grenady, królestwa Maurów w południowej Hiszpanii (patrz HISZPAŃSKO-MUZUŁMAŃSKA WOJNA 1481-1492), wpadła w ręce wojsk chrześcijańskiej Kastylii. W stolicy króle­ stwa, Grenadzie, mieszkańcy nie zdecydowali się na uznanie zwierzchnictwa króla. W 1490 król Ferdynand V (1452-1516) i królowa Izabela I (1451-1504), władcy Kastylii i Aragonii zażądali poddania się Grenady. Mieszkańcy wezwali sułtana Muhammada XI, znanego jako Boabdil (zm. 1527), by podjął walkę w obronie miasta; sułtan spełnił ich prośbę. W kwietniu 1491 Kastylijczycy rozpoczęli oblężenie miasta, zbudowali obóz wojskowy Santa Fe i skutecznie odcięli Grenadę od świata. Przeważające siły chrześcijańskie odpierały wszystkie wypady muzułmanów. W obliczu zagrażającego głodu Boabdil rozpoczął negocjacje i poddał się 2 sty­ cznia 1492. Ferdynand i Izabela 6 stycznia wjechali do miasta; rządzili wielkodusznie, zapewnili swobodę wyznania, zezwolili miastu na ustanowienie własnego samorządu. Maurom pozwolono na emigrację do Afryki Północnej. Upadek Grenady zakończył panowanie muzuł­ manów w Hiszpanii. GUANAJUATO, MASAKRA W GUANAJUATO 1810. Meksykański ksiądz Miguel Hidalgo

y Costilla (1753-1811) wezwał do zrzucenia hiszpańskiego jarzma (patrz MEKSYKAŃSKIE POWSTANFE 1810-isn) i poprowadził powstań­ ców - Indian i Metysów - do miasta Guana­ juato w środkowym Meksyku. Zwolennicy Hidalgo ujęli i wymordowali zabarykadowa­ nych w składzie towarowym urzędników rzą­ du hiszpańskiego, Kreoli (potomków tubyl­ ców oraz Hiszpanów) i innych, a potem spustoszyli miasto. „GUGLERÓW" WOJNA 1375-1376. Enguerrand

VII

de

Coucy

(1340-1397),

później

hrabia Soissons, zgłaszał pretensje do Argowii, którą rządził jego habsburski kuzyn, książę Leopold III (1351-1386) z Austrii. W czasie drugiej fazy STULETNIEJ WOJNY de Coucy dostał od króla Francji pozwolenie i pienią­ dze na zebranie 1 O-tysięcznej armii francus­ kich i angielskich najemników, do których na zaproszenie de Coucy'ego przyłączyli się ryce­ rze. Armia przeszła przez Francję do Alzacji, pustosząc mijane obszary, mszyła na południe, przez Jurę do Bazylei i weszła do dolnej Argowii w listopadzie 1375. Najemnicy nosili ciężkie płaszcze ze spiczastymi kapturami (nazywane „gugler" w niemieckim dialekcie szwajcarskim, stąd ich przydomek i nazwa tej wojny). Leopold, zajmujący wygodną pozycję w Breisach, bardziej na północy, nie chciał walczyć. Szwajcarzy znienawidzili go za rozkaz systematycznego pustoszenia Argowii, aby nie zostawiać wojsku de Coucy'ego żadnej wioski, ludzi, łupów, a co najważniejsze - żadnej żywności. De Coucy popełnił błąd, podzielił bowiem „guglerów" na trzy oddziały, mające walczyć ze stawiającymi opór wojskami miesz­ kańców małego Związku Szwajcarskiego, za­ prawionymi już w przeciwstawianiu się agresji austriackiej. Na pomoc Szwajcarom przybyli mieszkańcy Bema, którzy pokonali „gugle­ rów" pod Fraubmnnen (26 gmdnia 1375). Wiosną 1376 „guglerzy" musieli przebić się na zachód przez Jurę do Francji. Patrz AUSTRIACKO-SZWAJCARSKA WOJNA 1385-1388.

GUJANA, NAPAD NA GUJANĘ 1969. Uzbro­ jone bandy brazylijskich buntowników zaata­ kowały Gujanę, zajęły miasta Lethem i Annai w pobliżu granicy w południowo-zachodniej Gujanie (2 stycznia 1969); po paru dniach usunęła je stamtąd armia Gujany. Zginęło kilku policjantów i cywilów. Bandycki napad był prawdopodobnie finansowany przez Ame­ rykanów, właścicieli olbrzymich hodowli byd­ ła na tym terenie; mieli oni zamiar ustanowić tam niepodległe państwo, którym rządziliby bez przeszkód ze strony rządu Gujany. GUPTÓW DYNASTII PODBOJE 320-467. Po

załamaniu się imperium Mauriów (patrz MAU-

RIÓW IMPERIUM PODBOJE 325-232 P.n.e.)

jednym z państw utworzonym przez obcych najeźdź­ ców w Indiach było państwo Kuszanów, założone przez azjatyckich nomadów około 40 n.e. W III w. państwo to zaczęło podupa­ dać, a w okresie gdy Candragupta I (zm. 335) wraz z ręką księżniczki Lićchawi odziedziczył królestwo Magadhy (ok. 320), było już bardzo słabe. Candragupta poszedł w ślady poprzed­ nika, powiększając królestwo od strony za­ chodniej - w chwili jego śmierci państwo sięgało po Allahabad. Jego syn Samudragupta (ok. 330-380) rozszerzył obszar królestwa na wschodzie po Assam, a na zachodzie do granicy z Pendżabem, zmusił do hołdu 12 królestw położonych na równinie Dekanu i walczył z Sakami (Scytami), dotarł do ich stolicy Udźdźajn (w dzisiejszym stanie Madhja-Pradesz). Jego syn Candragupta II (wzmian. 380-414) powiększył posiadłości Guptów, podbijając pozostałości królestwa Saków (w obecnym stanie Bombaj). Ze stolic Pataliputra (Patna) i Udźdźajnu dynastia Gup­ tów panowała nad całym obszarem północ­ nych Indii z wyjątkiem północno-zachodniego krańca, gdzie znajdowały się przejścia, przez które stale wdzierali się najeźdźcy. Ustawiczne najazdy Białych Hunów (Heftaktów) dopro­ wadziły w końcu w dmgiej połowie VI w. do upadku królestwa. Zarówno północne, jak i południowe Indie wróciły do stanu sprzed okresu Mauriów, to znaczy rozpadły się na małe państwa, walczące między sobą o pano­ wanie nad szlakami handlowymi i portami - na północy w dolinach rzek Indus i Ganges, na południu, w przybrzeżnych regionach poniżej Zwrotnika Raka. Patrz także ĆALUKjÓW DYNASTĘ WOJNY 543-555; ĆALUKJÓW WOJ­ NA PRZECIW HARSZY 020. GURKHÓW WOJNA 1814-1816. Znani z wa­ leczności Gurkhowie, najważniejsza gmpa etniczna w Nepalu, zagarniali wsie i zbierali dochody z obszarów ciągnących się w Indiach od Dardżiling do Simli, co zaniepokoiło brytyj ską Kompanię Wschodnio indyjską. Ko­ mpania wystosowała ultimatum do rządu w Katmandu, stolicy Nepalu. Gdy Gurkhowie

je odrzucili, Brytyjczycy wkroczyli do Nepalu i założyli tam policyjne forty. Gurkhowie w odwecie urządzali zasadzki na wojska bry­ tyjskie. W końcu Brytyjczycy podbili Nepal, wkraczając na jego terytorium czterema gór­ skimi szlakami; w 1815 zmusili Gurkhów do kapitulacji. Uzgodniono zawieszenie broni, wkrótce jednak spory co do postanowień traktatu spowodowały wznowienie walk. W 1816 Brytyjczycy pod dowództwem sir Davida Ochterlonyego (1758-1825) odnieśli decydujące zwycięstwo w dolinie Katmandu. Nepal stracił część terytorium, w tym Sikkim i Simlę. Oddziały Gurkhów, służących później w armii brytyjskiej, odznaczyły się biegłością w sztuce wojennej.

GWATEMALSKA WOJNA 1885. W 1871 libera­ łowie pod przewodnictwem Miguela Garcii Granadosa (1809-1878) i Justo Rufino Barriosa (1835P-1885) po 90 dniach walk zdobyli stolicę i obalili rząd. Był to koniec długiego okresu władzy konserwatystów. Granados był prezy­ dentem przez dwa lata, wycofał się w 1873, a jego miejsce zajął Barrios, naczelny dowódca sił zbrojnych. Rządząc po dyktatorsku, Barrios ograniczył władzę Kościoła i poprawił sytuację gospodarczą kraju, forsując uprawę kawy, pod­ stawowego artykułu przeznaczonego na eks­ port. W 1876 niepowodzeniem zakończyły się jego starania doprowadzenia do pokojowej unii krajów Ameryki Środkowej. 25 lutego 1885 Barrios wezwał do ustanowienia republiki zjednoczonej Ameryki Środkowej, której byłby OWATEMALSKA REWOLUCJA 1954. W 1950 prezydentem i naczelnym dowódcą sił zbroj­ przy poparciu armii i kilku lewicowych partii nych. Proponowaną konfederację poparł Hon­ politycznych na prezydenta Gwatemali został duras, który sprzymierzył się z Gwatemalą, ale wybrany liberał, pułkownik Jacobo Arbenz Salwador, Nikaragua i Kostaryka odrzuciły Guzman (1913-1971). Arbenz podpisał póź­ propozycję. Meksykański prezydent Porfirio Diaz (1830-1915) również wyraził sprzeciw niej popieraną przez komunistów uchwałę o reformie rolnej (1952), wywłaszczającą wiel­ 1 rozmieścił wojska wzdłuż granicy meksykańkich właścicieli ziemskich, w tym także Uni­ sko-gwatemalskiej. Mając nadzieję na utworze ted Fruit Company. W marcu 1954 Stany nie konfederacji metodami siłowymi, Barrios Zjednoczone i kilka państw Ameryki Łaciń­ wkroczył z wojskiem do Salwadoru, poniósł skiej zebrało się na konferencji państw ame­ porażkę i poległ w bitwie pod Chalchuapa rykańskich i potępiło nasilający się na półkuli 2kwietnia 1885. Kolejna próba zjednoczenia zachodniej ruch komunistyczny. Niebawem Ameryki Środkowej zakończyła się fiaskiem. do Gwatemali dotarł polski statek z bronią z państw komunistycznych, USA zaś posłały GWINEI-BISSAU WOJNA O NIEPODLEGŁOŚĆ broń do Hondurasu i Nikaragui. 18 czerwca 1962-1974. W 1956 Amilcar Cabral 1954 dwutysięczna armia antykomunistyczna (1921-1973) założył Afrykańską Partię Nie­ pod dowództwem podpułkownika Carlosa podległości Gwinei i Zielonego Przylądka Castillo Armasa (1914-1957) wkroczyła do (PAIGC), która bez powodzenia starała się Gwatemali z terytorium Hondurasu i szybko wynegocjować niepodległość dwóch zamor­ posuwała się w głąb kraju, nie napotykając skich prowincji Portugalii: Gwinei Portugal­ oporu armii Arbenza Guzmana. Rząd Gwate­ skiej (Gwinea-Bissau) i Wysp Zielonego Przy­ mali starał się o pomoc Rady Bezpieczeństwa lądka. Przygotowując się do walki zbrojnej ONZ i Związku Radzieckiego; Unia Państw PAIGC znalazła mocne poparcie gwinej skich Amerykańskich rozpoczęła dochodzenie mieszkańców obszarów położonych w głębi w sprawie konfliktu, nim jednak organizacje zachodniej Afryki. Pod koniec 1962 małe międzynarodowe podjęły decyzje, Arbenz stra­ grupy powstańcze zaczęły atakować portugal­ cił władzę i 28 czerwca 1954 uciekł do skie posterunki wojskowe i policyjne i w nie­ Meksyku. Stolicę, Gwatemalę, zajął Castillo długim czasie wyparły cudzoziemców z dużej Armas, który stanął na czele rządzącej junty, części kraju. Każda grupa miała swój obóz a potem został wybrany na prezydenta. w lesie, z którego wyruszała na akcje par­

tyzanckie. Portugalczycy ściągnęli z Lizbony wojsko i samoloty, które zbombardowały obozy partyzantów. Jedności powstańców za­ grażały waśnie plemienne i rozpowszechniona wiara w magię; by zapobiec rozłamowi, Cabrał zwołał radę swoich dowódców i wyjaśnił im, że ruch wyzwoleńczy nie powiedzie się, jeżeli żołnierze nie będą traktowali ludności spra­ wiedliwie i jeśli nadal będą wierzyć w czary. Jak powiedział Cabral, PAIGC stanowi „po­ dwójną rewolucję" - przeciwko kolonializ­ mowi oraz przeciwko dawnym, zacofanym przesądom. W 1973 PAIGC opanowała dwie trzecie obszaru Gwinei Portugalskiej, pro­

klamowała niepodległość i przemianowała prowincję na Republikę Gwinei-Bissau. Por­ tugalczycy odmówili jej uznania, ale zamach stanu w Lizbonie (1974) doprowadził do powstania nowego rządu, który jeszcze w tym samym roku uznał niepodległość Gwinei. Po zabójstwie Amilcara na początku 1973 prezy­ dentem został jego brat, Luis de Almeida Cabrał (ur. 1931). Na mocy oddzielnego po­ rozumienia z Portugalią Wyspy Zielonego Przylądka zostały w 1975 niepodległą repub­ liką. Patrz także angoli wojna o NIEPOD­ LEGŁOŚĆ 1961-1976; MOZAMBIKU wojna o nie­ podległość 1962-1974.

H HABSBURGÓW AUSTRIACKICH ZATARGI 1606-1612. Rada rodzinna Habsburgów aus­

skiego Karolowi V (1500-1558), który jako Karol I rządził również Hiszpanią (patrz triackich (1605) zmusiła psychotycznego ce­ WŁOSKIE WOJNY MIĘDZY KAROLEM v i FRAN­ sarza Świętego Cesarstwa Rzymskiego Rudolfa CISZKIEM i). Po ANGIELSKO-FRANCUSII (1552-1612) do powierzenia namiestnictwa KIEJ WOJNIE 1549-1550 wojska francuskie na Węgrzech jego bratu Maciejowi w 1552 najechały Toskanię, ale 2 sierpnia (1557-1619). Ten zawarł pokój z przywódcą 1553 poniosły klęskę w bitwie pod Marciano. Węgrów i księciem Siedmiogrodu Stefanem Dowódca francuski Blaise de Montluc Bucskayem i z Turcją (1606). Oba traktaty (1501P-1577) został oblężony w Sienie, która wywołały niezadowolenie Rudolfa, który za­ po zrzuceniu jarzma hiszpańskiego poddała mierzał odebrać namiestnictwo Maciejowi. się Francuzom. Wojska cesarskie pod wodzą Ten jednak za cenę ustępstw dla Węgrów, Cosimo I Medici (1519-1574), księcia Floren­ a także dla protestantów, uzyskał poparcie cji, zmusiły Francuzów po 15 miesiącach do stanów węgierskich, a następnie także aus­ kapitulacji (1554). W 1555 Siena wróciła pod triackich (1608), opanował zbrojnie Morawy, panowanie hiszpańskie. Wojska francuskie ale mimo wkroczenia z armią do Czech nie wsparte przez siły papieskie wkroczyły do uzyskał ich poparcia. Rudolf odstąpił Macie­ królestwa Neapolu (1556), ale w 1557 musiały jowi koronę węgierską oraz władzę w Austrii się wycofać (patrz ANGIELSKO-FRANCUSKA WOJ­ i na Morawach. W 1609 Rudolf, by pozyskać NA 1557-1560). Przy poparciu niemieckich ksią­ Czechów, zapewnił im wolność wyznania. żąt protestanckich Henryk opanował Metz, Prawdopodobnie on to sprowadził w 1611 do Toul i Yerdun w Lotaryngii (1552). Wojnę Czech niepłatne wojska arcyksięcia Austrii, zakończył traktat z Cateau-Cambresis z 1559; swego bratanka Leopolda, biskupa katolic­ Francja zrzekła się wszystkich roszczeń do kiego Passawy, w niejasnym celu użycia ich terytoriów we Włoszech, z wyjąddem przy­ przeciw Maciejowi lub przeciw Czechom. granicznego regionu Saluzzo; Sabaudia i Pie­ Stany czeskie zmusiły następnie Rudolfa do mont (oprócz Turynu i kilku miast) przeszły zrzeczenia się tronu czeskiego. Rudolf utrzy­ w ręce Emanuela Filiberta (1528-1580); Kró­ mał jedynie tytuł cesarza (1611), który w rok lestwo Neapolu i Mediolan przejął król Hisz­ później, po jego śmierci, przypadł Maciejowi. panii Filip II (1527-1598), niezależnymi re­ Patrz także TRZYDZIESTOLETNIA WOJNA publikami pozostały jedynie Wenecja, Genua, 1618-1648. Lukka i San Marino. Zachowała natomiast Francja swoje zdobycze w Lotaryngii. HABSBURGÓW 1WALEZJUSZY WOJNA 15471559. Po śmierci króla Francji Franciszka I HABSBURGÓW WOJNA DYNASTYCZNA 1439(1494-1547) jego syn i następca, Henryk II 1457. Śmierć w 1439 Albrechta II (1397—

(1519-1559), wznowił wojnę Wa-lezjuszy z Habsburgami, a konkretnie wojnę przeciw cesarzowi Świętego Cesarstwa Rzym­

1439), pierwszego habsburskiego cesarza Świę­ tego Cesarstwa Rzymskiego, stała się przyczyną bezkrwawego kryzysu dynastycznego i rodzin­

nego Domu Habsburgów. Przed objęciem władzy cesarskiej Albrecht sprawowai rządy w Austrii, Czechach i na Węgrzech, a jego jedynym następcą był pogrobowiec Władysław (1440-1457). Po śmierci Albrechta głową rodu Habsburgów został jego kuzyn, Fryderyk V (1415-1493), książę Austrii Wewnętrznej (Styria, Karyntia i Kraina). Chcąc rządzić w imieniu Władysława, przejął opiekę nad chłopcem, mimo że nie został prawnie mia­ nowany regentem. Sprzeciwił się temu wódz węgierski Jan Hunyadi (1387-1456), regent Węgier, który domagał się przekazania Włady­ sława pod jego opiekę, chcąc tym wzmocnić swój autorytet. W 1446 Hunyadi wprowadził wojska węgierskie do Styrii i zażądał wydania Władysława, ale Fryderyk przekazał następcę tronu rozjemcy, kardynałowi. Hunyadiego na­ kłoniono, by - zamiast opiekować się Włady­ sławem - podjął krucjatę przeciw Turkom (patrz WĘGIERSKO-TURECKA WOJNA 1444-1450). W 1451 Fryderyk musiał przeciwstawić się buntowi panów austriackich, którzy także domagali się wydania im Władysława, zdołał jednak zachować bezprawną regenąę. Również w 1451 zaspokoił roszczenia Czechów upomi­ nających się o chłopca; mianował regentem w Czechach Jerzego z Podebradów (1420-1471); później Jerzy został królem Czech. W 1452 Wiener Neustadt (Austria), stolicę Fryderyka - wówczas już cesarza Świę­ tego Cesarstwa Rzymskiego, Fryderyka III - obiegła 16-tysięczna armia pod wodzą kuzyna Władysława, Ulryka hrabiego Cylii (zm. 1456), dzierżącego władzę w Austrii. Fryderyk wydał Władysława, którego Ulryk zabrał do Wiednia. W wyniku przewrotu Ulryk stracił władzę, ale zatrzymał Władysława i był jego doradcą. W 1453 Władysław został koronowany jako Władysław V; po osiągnięciu pełnoletności w 1455 władca wystąpił przeciw Hunyadiemu i Jerzemu z Podebradów i sam sprawował krótkotrwałe rządy w Czechach i na Węgrzech. Zmarł w 1457; prawdopodobnie został otruty. HABSBURSKO-CZESKA WOJNA 1274-1278.

W 1246 wygasła w Austrii dynastia Babenbergów. Cesarz Świętego Cesarstwa Rzym­

skiego Rudolf I Habsburg (1218-1291) uwa­ żał, że jako cesarz ma prawo do austriackich ziem, natomiast innego zdania był król czeski Przemysł Otokar II Wielki (1230?-1278). Jego ojciec Wacław I i on sam w latach 1251-1269 włączyli Austrię, Styrię i Krainę do Czech. W 1274 sejm w Ratyzbonie uznał za nieprawne zdobycze Przemyśla, a Rudolf, w 1276 wyruszył przeciw Przemysłowi. Do Rudolfa przyłączyli się również rycerze ba­ warscy. Rudolf rozpoczął oblężenie Wiednia ufortyfikowanego przez Przemyśla. Rycers­ two austriackie opuściło Przemyśla, a w Cze­ chach wybuchł bunt rodu Yitkowców prze­ ciw niemu. Bawarscy rycerze zdobyli bogate zapasy żywności w Klostemeuberg w pobliżu Wiednia, z których wojska Rudolfa korzy­ stały w czasie oblężenia. Odcięci od pomocy z Czech, wiedeńczycy poddali się i uznali Rudolfa za swego władcę. Po kilku porażkach Przemysł zrzekł się wszystkich ziem, z wy­ jątkiem Czech i Moraw (1276). Zgnębiony stratami i uznaniem zwierzchnictwa Rudolfa nad Morawami i Czechami, Przemysł sprzy­ mierzył się z książętami polskimi i wschodnioniemieckimi. Odrzucił wezwanie Rudo­ lfa do negocjacji i ruszył na Wiedeń. Wojska Rudolfa wzmocnione siłami Alzacji i Szwabii przystąpiły do walki i zwyciężyły armię Prze­ myśla w bitwie pod Marchfeld (Durnkrut w Dolnej Austrii) 26 sierpnia 1278; Przemysł zginął w walce. Następca Przemyśla, król Wacław II (1271-1305), przywrócił Czechom potęgę i świetność, a Rudolf utrwalił swoje zdobycze dzięki politycznym małżeństwom swoich dzieci. HAITAŃSKA REWOLTA 1915. Na początku

1915 Yilbrun Guillaume Sam (zm. 1915) i jego zwolennicy przejęli władzę w Haiti. W kraju panował chaos z powodu wybucha­ jących powstań. Sam został prezydentem, ale już 28 lipca 1915 został zamordowany przez zrewoltowany tłum. Wobec panującej anarchii na rozkaz prezydenta USA Woodrowa Wil­ sona (1856-1924) na Haiti przybyła piechota morska USA, która miała chronić cudzoziem­ ców i ich mienie. Wojska USA nadzorowały

wybory prezydenckie. Prezydentem został Philippe Sudre Dartiguenave (1863-po 1922). Nowy szef państwa wcielił w życie traktat podpisany 16 września 1915, zgodnie z któ­ rym Haiti znalazło się pod politycznym i eko­ nomicznym protektoratem USA; kontrolę celną przekazano amerykańskim urzędnikom, pod amerykańską kontrolę przeszła również haitańska żandarmeria. HAITAŃSKA WOJNA DOMOWA 1806-1820.

W 1804 Jean Jacąues Dessalines (1758-1806) przyjął tytuł cesarza Haiti, Jakuba I (patrz HAITAŃSKO-FRANCUSKA WOJNA isoi-isos), ale w 1806 został zamordowany, gdy usiłował zdławić powstanie Mulatów. Wkrótce wy­ buchła wojna o panowanie nad Hispaniolą (Haiti); starli się w niej Henri Christophe (1767-1820) z północy i Alexandre Petion (1770-1818) z południa. W Samo Domingo (Republika Dominikany), we wschodniej części wyspy, wojska francuskie walczyły w 1808 z powstaniem hiszpańskich kolonis­ tów. Dzięki brytyjskiej pomocy powstańcy pokonali Francuzów, wyparli napierających Haitańczyków z Santo Domingo i w 1808 podpisali pakt w Bondilli, w którym uznali zwierzchnictwo Hiszpanii. Na zachodzie Christophe ogłosił się w 1811 królem całej wyspy, Henrykiem I. Mimo ciągłych walk z Petionem i jego zbuntowanymi Mulatami, nowy król zbudował wielki pałac Sans Souci i fortecę w górzystym terenie na południe od Cap-Haitien. Petion ustanowił na połu­ dniu Haiti republikę, został wybrany na prezydenta i sprawował ten urząd do śmierci w 1818. Jego następca, Mulat Jean Pierre Boyer (1776-1850), walczył z powodzeniem z Christophe'em aż do jego samobójczej śmierci w 1820, a następnie zjednoczył obie części Haiti i objął urząd prezydenta. Patrz także HAITAŃSKI POWTÓRNY PODBÓJ SANTO DOMINGO 1822. HAITAŃSKIE POWSTANIE 1858-1859. Po

prezydenturze Jeana Pierre'a Boyera (1776-1850), którego skorumpowane i gos­ podarczo nieudolne rządy obalono w 1843,

na Haiti nastał długi okres ucisku i niepo­ kojów. W 1847, cztery lata po zamachu stanu, prezydentem Haiti został Murzyn Faustyn Elie Soulouąue (1785-1867), daw­ ny niewolnik, który w 1849 proklamował się cesarzem Faustynem I. Faustyn rządził stosując niezwykle ostre represje, utrzymy­ wał wystawny dwór i parokrotnie bez po­ wodzenia usiłował podbić sąsiednią Domi­ nikanę. Ostatecznie po krwawym powstaniu (1858-1859) został zdetronizowany. Rebelia była głównie dziełem Mulatów, którzy wcze­ śniej popierali cesarza. Soulouąue uciekł i pozostał na wygnaniu. Przywódca powsta­ nia, niegdyś jeden z generałów cesarza, Nicholas Fabre Geffrard (1806-1879), pro­ klamował republikę, został prezydentem i starał się wprowadzić niezbędne reformy, jednakże z nikłym powodzeniem. Stany Zjednoczone uznały jego rząd w 1862. Rzą­ dem wstrząsały ustawiczne powstania, aż w końcu w 1867 Geffrarda usunięto i skaza­ no na wygnanie. W kraju ponownie zapa­ nował chaos i rządy przemocy, kilkakrotnie wybuchały powstania (1870, 1874, 1876 i 1888-1889), aż wreszcie przywrócono po­ rządek i prawo. Poważnym problemem były nadal wrogie stosunki panujące między Murzynami a Mulatami. Podobnie jak w Dominikanie, w drugiej połowie XIX w. krajem rządzili okrutni władcy, zajmujący się głównie dławieniem częstych powstań i odpieraniem naj azdów. HAITAŃSKIE POWSTANIE 1918-1919. Na

Haiti, pozostającej od 1915 pod politycznym i ekonomicznym protektoratem USA (patrz HAITAŃSKA REWOLTA 1915), w 1918 prze­ prowadzono pod nadzorem wojsk amery­ kańskich plebiscyt, w wyniku którego - przy bardzo wątpliwym stosunku głosów 98 225 do 768 - weszła w życie nowa konstytucja. Wyborów do władz nie przeprowadzono; prezydentem Haiti pozostał Philippe Sudre Dartiguenave (1863-po 1922), rządy spra­ wowali oficerowie amerykańscy. Żandarme­ ria przywróciła pańszczyznę, by zmusić wieśniaków haitańskich do pracy. W końcu

1918 w okolicy Hinche Haitańczycy pod dowództwem Charlemagne Perlate'a (zm. 1919) i Benoit Batraville'a (zm. 1919) zbun­ towali się przeciw pańszczyźnie i obecności USA na Haiti. Siły powstańców liczące od 20 do 40 tysięcy ludzi były źle uzbrojone, ale pełne wiary we własne siły (miał ich chronić czarodziejski napój). Siejąc terror powstańcy dotarli do stolicy Haiti, Portau-Prince, gdzie rozgromiła ich żandar­ meria z pomocą piechoty morskiej USA i lotnictwa; Perlate i Batraville zostali roz­ strzelani. Na wyspie przywrócono spokój, a amerykańska okupacja została przedłużona do 1934. HAITAŃSKI POWTÓRNY PODBÓJ SANTO DOMINGO 1822. Powrót na tron hiszpański

reakcyjnego króla Ferdynanda VII (1784-1833) w 1814 wywołał niezadowole­ nie lojalnych niegdyś mieszkańców Santo Domingo (Republika Dominikany), kolonii hiszpańskiej, przekazanej wcześniej Francji, a potem opanowanej przez Haitańczyków (patrz TOUSSAINTA L'OUVERTURE'A POWSTA­ NIE 1793-1803). 30 listopada 1821 Santo Do­ mingo ogłosiło niepodległość, przyjęło na­ zwę Hiszpańskie Haiti i wydelegowało wy­ słannika do wyzwoliciela Ameryki Połu­ dniowej, Simona Bolivara (1783-1830) z propozycją unii z Wielką Kolumbią (patrz KOLUMBII

WOJNA

o

NIEPODLEGŁOŚĆ

1810-1819). Nim wysłannik zdołał dotrzeć do Bolivara, Jean Pierre Boyer (1776-1850), prezydent Haiti, ogłosił, że Dominikana poddała się prawom Haiti, wprowadził woj­ ska do kolonii, wyparł Hiszpanów i zjed­ noczył całą Hispaniolę (Haiti i Republika Dominikany) pod swoją władzą. Patrz także HAITAŃSKA WOJNA DOMOWA 1806-1820.

1793-1803). Chcąc odzyskać panowanie nad wyspą i przywrócić niewolnictwo, Na­ poleon Bonaparte (1769-1821) wysłał na Haiti swego s/wagra. Charles'a Yictora Lec­ lerca (1772-1802), na czele około 25 tysięcy żołnierzy. Po wylądowaniu w Cap-Francais (Cap-Haitien) Francuzi ujrzeli płonące mia­ sto, podpalone przez wycofującą się armię murzyńską pod dowództwem Henri Christophe'a (1767-1820). W głębi wyspy Fran­ cuzi natrafili na zacięty opór; ponadto padali ofiarą chorób, zwłaszcza żółtej febry. Pod koniec marca 1802, pod Cretea-a-Perriot siły Leclerca pokonały około 1200 Murzy­ nów dowodzonych przez Jeana Jacques'a Dessalines'a (1758-1806). Wkrótce potem Dessalines, Christophe i większość ich zwo­ lenników przeszła na stronę Leclerca. Uzys­ kawszy obietnicę amnestii, Toussaint złożył broń, mimo to został zdradziecko ujęty i wysłany jako jeniec do Francji, gdzie zmarł rok później, 7 kwietnia 1803. Przez pewien czas Christophe i Dessalines służyli w wojsku francuskim, pomagając w walce z partyzantką złożoną z Murzynów i Mety­ sów. Dowiedziawszy się, że Napoleon za­ mierza przywrócić na wyspie niewolnictwo, obaj zdezerterowali. Bez posiłków, które nie dotarły z powodu blokady portów fran­ cuskich przez Wielką Brytanię (patrz NAPO­ LEOŃSKIE WOJNY isos-isis), dziesiątkowani przez żółtą febrę, żołnierze francuscy mu­ sieli poddać się czarnym przywódcom po­ wstania i opuścić Hispaniolę w listopadzie 1803. Na początku 1804 Dessalines ogłosił Haiti niepodległą republiką i sam stanął na czele rządu. Patrz także HAITAŃSKA WOJNA

NIE

DOMOWA 1806-1820.

HAITI (SANTO DOMINGO) REBELIA. Patrz HAITAŃSKA WOJNA DOMOWA isoe-iszo.

HAITAŃSKO-FRANCUSKA WOJNA 1801— 1803. Frangois Dominiąue Toussaint

L'Ouverture (1743-1803) zostawszy guber­ natorem generalnym całej wyspy Hispaniola (Haiti), przywrócił porządek i zreorganizo­ wał rząd zgodnie z nową konstytucją z 1801 (patrz TOUSSAINTA L'OUVERTURFA POWSTA­

HALIDON HILL, BITWA POD H ALI DON HILL 1333. Gdy hrabiowie Douglas i Moray

wyparli nowo korowanego króla Szkocji Eduarda Balliola narzuconego przez Anglię za jej granicę (patrz DUPPLIN MOOR, BITWA POD DUPPLIN MOOR 1332), król Anglii Ed-

ward III (1312-1377) wysłał wojska, które 19 lipca 1333 stoczyły bitwę ze Szkotami wiernymi narodowemu królowi Dawidowi II (1324-1371) pod Halidon Hill w pobliżu Berwick-upon-Tweed w północno-wschodniej Anglii. Stosując taktykę, która zapew­ niła zwycięstwo pod Bannockburn w 1314, Szkoci ruszyli na Anglików ze wzgórza, u którego podnóża znajdowało się bagno. Ale Szkoci popełnili błąd; weszli w bagno i ugrzęźli w nim, a wówczas stali się dosko­ nałym celem dla angielskich łuczników. Dziesięcioletniego Dawida II w 1334 wy­ słano do Francji, a jego regent Andrew Moray rządził częścią Szkocji położoną na północ od Forth. Na południu drugi tron szkocki „objął" Edward Balliol, który za­ wdzięczał swoje panowanie angielskim woj­ skom. Moray wyparł go ze Szkocji w 1341. HANNIBALA WOJNA. Patrz PUNICKA WOJNA

DRUGA 218-202 p.n.e.

HANNIBALA ZDOBYCIE AKRAGAS 406 p.n.e. Wojska Kartaginy wróciły na Sycylię,

by powtórzyć HANNIBALA ZDOBYCIE HIMERY w 408, tym razem wojskami do­ wodził nie tylko Hannibal (zm. 406), wnuk Hamilkara, ale i znakomity Himilkon (zm. 397), wnuk cioteczny Hamilkara. Obiegli oni na południowym wybrzeżu Akragas (Agrigento). Hannibal zmarł w czasie ob­ lężenia, ale Himilkon zyskał sławę, gdyż zdobył miasto. Wojska kartagińskie spląd­ rowały i zburzyły miasto. W czasie wojny HIMILKONA wojska kartagińskie podjęły działania przeciw pozostałym miastom grec­ kim na wybrzeżu. HANNIBALA ZDOBYCIE HIMERY 408 p.n.e.

Kartagina nigdy nie zapomniała swojej po­ rażki pod Himerą, na północnym wybrzeżu Sycylii w czasie KARTAGINY I SYRAKUZ WOJNY, także Hannibal (starszy) (zm. 406) pamiętał o śmierci swojego dziad­ ka Hamilkara, który poległ tam w 480. Zebrał liczne wojska i rozpoczął oblężenie Himery. Syrakuzom nie udało się jej wes­

przeć; Hannibal z Kartagińczykami opano­ wali miasto, zburzyli je i dokonali rzezi jeńców. HARMARA PORAŻKA 1790. Gubernator Te­ rytorium Północno-Wschodniego, Arthur St. Clair (1736P-1818), polecił generałowi Josiahowi Harmarowi (1753-1813) popro­ wadzenie ekspedycji karnej przeciw wojow­ niczym Indianom osiadłym wzdłuż rzeki Maumee (w obecnym stanie Ohio). 26 wrze­ śnia 1790 Harmar wyruszył na czele około 1100 żołnierzy wojsk terytorialnych, z któ­ rych tylko 320 służyło w wojskach regular­ nych, reszta była źle wyszkolona i uzbrojona. Połączeni w dość luźnym związku Indianie pod przewodnictwem wodza Małego Żółwia (1752-1812) zwabili ich daleko w głąb indiańskiego terytorium i tam wpę­ dzili w zasadzkę. Kontrataki Harmara w po­ bliżu obecnego Fort Wayne (Indiana) za­ kończyły się klęską. Wojska musiały się wycofać. W swych raportach Harmar przed­ stawiał te starcia jako zwycięstwa. Na żąda­ nie Kongresu przeprowadzono później do­ chodzenie, które oczyściło Harmara z za­ rzutów, mimo to Harmar zrezygnował ze służby wojskowej. Patrz także ST. CLAIRA PORAŻKA 1791. HARPERS FERRY, NAPAD NA HARPERS FER­

RY. Patrz BROWNA NAPAD NA HARPERS FER­ RY 1859.

HAWAJSKIE WOJNY 1782-1810. W 1782 Kamehameha I Wielki (1758P-1819) i jego kuzyn odziedziczyli panowanie nad naj­ większą wyspą Hawajów, Hawaii. Całe Ha­ waje - archipelag na Oceanie Spokojnym - podzielone były wówczas między rywali­ zujących miejscowych wodzów. Dwaj z nich toczyli spory i prowadzili wojnę, w której w bitwie pod Mokuohai (1782) poległ kuzyn Kamehamehy. Prowadząc na swej wyspie walkę z rywalizującymi wodzami, Kameha­ meha zdecydował się na podbój wysp poło­ żonych na zachodzie (według legend miał zjednoczyć wyspy pod swoim panowaniem,

podnosząc bunt i zabijając poprzednich władców). W 1790 najeźdźcy zdobyli Maui; napastnicy pono zabili w pobliżu Wailuku tak wielu wrogów, że ich ciała zatarasowały koryto strumienia. Rok później Kamehameha, który zaopatrzył się w broń palną u amerykańskich i europejskich handlarzy, walczył z wodzami Oahu i Kauai. Jego przeciwnicy odzyskali Maui i przypuścili atak na Hawaii. Kamehameha odparł atak i został jedynym władcą Hawaii (1792). Trzy lata później, w 1795 posłał flotę (około 1200 łodzi i 12 tysięcy ludzi) do walki z plemionami z Molokai, Lanai i Oahu. Liczni obrońcy Oahu zostali otoczeni w do­ linie Nuuanu; zepchnięto ich albo zroz­ paczeni sami skakali z Nuuano Pali - urwis­ ka o wysokości 360 m (w pobliżu dzisiej­ szego Honolulu). Pod rządami Kamehamehy nie znalazły się jedynie wyspy Kauai i Niihau. W 1800, w czasie przeprawy przez kanał między Oahu i Kauai, zerwała się burza, wiele łodzi utonęło i flota Kamehamehy musiała zawrócić. W 1804 wódz gotów był ponownie przepłynąć kanał, ale prze­ szkodził mu w tym wybuch epidemii, praw­ dopodobnie cholery lub dżumy, w wyniku której zmarło wielu jego wojowników. Ka­ mehameha zrezygnował wówczas z planów podboju i rozpoczął negocjacje pokojowe z władcą Kauai, który w 1809 uznał zwierz­ chnictwo Kamehamehy, a w zamian mógł dożywotnio panować na swojej wyspie. W 1810 wszystkie wyspy archipelagu weszły w skład królestwa Kamehamehy. HFT.TT WOJNA 1159-1160. Po abdykacji japońskiego cesarza Goshirakawy (1127-1192) na rzecz syna (patrz HOGEN WOJNA 1150) zaczęła narastać wrogość pomiędzy rodami Taira i Minamoto. Ponieważ większe wpły­ wy na dworze cesarskim uzyskał ród Taira, członkowie rodu Minamoto uknuli spisek. Uprowadzili cesarza (1159). Wówczas wy­ buchły walki między oboma klanami, któ­ rych członkowie byli doskonałymi wojow­ nikami. W 1160 Taira pokonali rywali, a ich przywódca, Kiyomori (1118-1181),

zyskał władzę dyktatorską. Śmierć poniósł przywódca Minamoto, Yoshitomoto (1123-1160), oraz wszyscy członkowie klanu przebywający na dworze; oszczędzono jedy­ nie czterech małych synów Yoshitomoto. Jeden z nich, Yoritomo (1147-1199), 20 lat później pomścił rodzinną klęskę (patrz GEMPEI WOJNA 1180-1185).

HENRYKA BOLINGBROKE'A BUNT 1399.

Pod koniec swego panowania król Anglii Ryszard II (1367-1400) zemścił się na Lan­ casterach, zwłaszcza na tych członkach rodu, od których był zależny w początkach swego panowania. Po śmierci stryja, dawnego re­ genta, Jana z Gandawy (1340-1399), Ry­ szard skonfiskował jego posiadłości i nie chciał zwrócić dziedzictwa wypędzonemu Henrykowi Bolingbroke'owi (1367-1413), synowi Jana z Gandawy. W 1399 Bolingbroke najechał Ravenspur w Yorkshire ut­ rzymując, że zgłosił się po swoje dziedzict­ wo. Pozyskał wielu zwolenników. Gdy Ry­ szard powrócił z Irlandii, Bolingbroke ujął go, zmusił do abdykacji, uwięził w zamku Pontefract (gdzie go zamordowano) i zagar­ nął tron jako Henryk IV, pierwszy Lancas­ ter na tronie Anglii. Patrz także STULETNIA WOJNA 1337-1453. HENRYKA II WALKI W WALII 1157-1165.

Walijczycy wykorzystali okazję, jaką stwo­ rzyły im słabe rządy króla Anglii Stefana (1097?-! 154) i zbuntowali się przeciw normandzkim baronom mającym sprawować nad nimi władzę. Dwaj przywódcy walijscy, Owain z Gwymedd (zm. 1170), książę Walii północnej, i Rhys ap Gruflydd (1132?-! 197), przywódca z południa, odzyskali zabrane im wcześniej ziemie. W 1157 wojska pod wodzą króla Anglii Henryka II (1133-1189) najechały Walię i, choć poniosły porażkę, Henrykowi udało się zmusić Owaina do złożenia hołdu. Angielskie twierdze w Walii odbudowano, mimo to w 1165 Owain znowu wzniecił bunt, który zmusił Henryka do ponownego najazdu. Zła pogoda i brak żywności sprawiły, że kampania nie zakon-

czyła się ani porażką, ani zwycięstwem; walijscy przywódcy zostali na ogół zmuszeni do odwrotu, ale zachowali autonomię w swych posiadłościach. Henryk zbudował nowe twierdze. Patrz także ANGIELSKOFRAN-

tysiącleciu największymi rywalami Hetytów w walce o opanowanie Anatolii byli Huryci. Około 1620 Hetyci walcząc z królestwem Arzawa na południowym zachodzie nie za­ pewnili wystarczającej obrony południowej CUSKA WOJNA 1159-1189. i południowo-wschodniej części Anatolii, z czego skorzystało państwo Hurytów MiHENRYKA VII WYPRAWA DO BRETANII PIER­tanni (wówczas w pełni rozwoju) i rozciąg­ WSZA 1488. Zostawszy królem Anglii (patrz nęło swoje panowanie nad tą częścią Anato­ DWÓCH Róż WOJNY 1455-1485), Hemyk VII lii. Hetyccy wojownicy wyparli Hurytów, (1457-1509) zdawał sobie sprawę, że król wkrótce walczyli z nimi o miasto Aleppo Francji, Karol VIII (1470-1498), ma duże (ok. 1600); pięć lat później walka zakończyła szansę opanowania księstwa Bretanii. Dzięki się porażką Mitanni. Po zamordowaniu sympatii, jaką Bretania cieszyła się w Anglii, w 1590 Mursilisa I, władcy Hetytów, spory Henryk łatwo pozyskał pieniądze i wysłał na o sukcesję omal nie doprowadziły do upadku pomoc Bretanii trzy okręty wojenne z grupą państwa. W tym okresie Huryci z Mitanni ochotników. Skierował również poselstwo do zagarnęli Cylicję i utworzyli podporząd­ Paryża i Bretanii. Francuzi jednak zwyciężyli kowane im królestwo Kizzuwada (ok. 1590). Bretończyków i Anglików, a bretoński Chcąc odciąć Hetytów od północnej Syrii, książę, Franciszek II (1435-1488), przyrzekł Mitanni stworzyło także południowo-wschowydać swe córki za mąż tylko za zgodą dnie królestwo Hanigabat, co stało się około Karola, który chciał poślubić jego córkę, 1470 przyczyną wojny o Syrię z silnym Annę Bretońską (1477-1514). Anglia musiała w tym okresie Egiptem (patrz MEGIDDO, zgodzić się na rozejm z Francją na PIERWSZA BITWA POD MEGIDDO ok. 1469 p.n.e). warunkach traktatu w Sabie. Henryka VII Około 1400 imperium Hetytów (Nowe Pań­ druga wyprawa do Bretanii 1489-1492. Po stwo, ok. 1400-ok. 1190) doszło do dawnej potęgi pod panowaniem króla Suppiluliumy upływie dwóch tygodni od podpisania trak­ tatu zmarł Franciszek II; Karol zgłosił teraz (ok. 1375-ok. 1335), który pragnąc roz­ wiązać problem mitannijski, najechał Syrię. swe roszczenia do Bretanii i do córki Franci­ szka, Anny. Grając na zwłokę, Henryk Skierował się tam nowym szlakiem, wkra­ sprzyjał regencji w Bretanii, proponował czając od wschodniej strony doliny Eufratu. mediację, obiecał Bretanii pomoc wojskową Zaskoczyło to Mitanni; broniło się ono i zawarł sojusz z Hiszpanią, wzmocniony słabo i nie uzyskawszy pomocy od sprzy­ projektem dynastycznego małżeństwa Kata­ mierzonego Egiptu, straciło terytoria na rzyny Aragońskiej (1485-1536) z synem północ od Damaszku i cały obszar dzisiej­ Henryka, Arturem (zm. 1502). Następnie szego Libanu (ok. 1370). Okrojone królest­ wysłał wojsko do Bretanii. Jednakże Anna wo Mitanni zawarło sojusz z Asyrią, również zgodziła się na poślubienie Karola, a Hiszpa­ rywalizującą z Hetytami. Bitni Hetyci zdo­ nia zawarła tajny sojusz z Francją (patrz byli jeszcze Karkemisz nad Eufratem, miasto „SZALONA WOJNA" 1488-1491). Henryk popły­ należące do Mitanni (ok. 1340), i stworzyli nął do Francji (1490), obiegł Boulogne państwo buforowe oddzielające ich od (1491) i przyjął propozycję pokojową. Zawarł Asyrii, którego głównym ośrodkiem była traktat w Etaples (1492) i za cenę 745 tysięcy dawna prowincjonalna stolica Mitanni złotych koron zaniechał dalszej wojny. Bre­ - Wassuganni. Hetyci stracili te obszary tania została włączona do Francji. około 1325 na rzecz koalicji Mitanni-Asyria. Odżyło wówczas podporządkowane HuryHETYCKO-HURYCKIE WOJNY ok. 1620- ek. tom królestwo Hanigabat. Całą Anatolię zajęli jednak Asyryjczycy, a wkrótce i Hę1325 p.n.e. W ciągu około 300 lat w drugim

między państwem Hetytów a imperium asyryjskim. Pokój trwał krótko. Około 1325 ASYRYJSKO-HURYCKIE WOJNY ok. 1350-1245 p.n.e. sprzymierzone siły Asyrii i Mitanni podbiły te tereny; państwo Hetytów ponownie za­ HETYTÓW PODBÓJ ANATOLU ek. 1700-ok. częło chylić się ku upadkowi - walczyło 1325 p.n.e. Hetyci, starożytny lud indo- z Egiptem (patrz KADESZ, BITWA O KADESZ europejski, zjawili się w Anatolii około ok. 1294 p.n.e.) i bezskutecznie opierało się napływowi obcych ludów do Anatolii oraz 2000 p.n.e. W 1340 p.n.e. byli jedną z do­ minujących potęg na Bliskim Wschodzie, potędze Asyrii (pata ASYRYJSKO-HURYCKIE jednak po 1190 p.n.e. przestali się liczyć WOJNYok. 1350-1245 p.n.e.). Pata także HURYTÓW PODBOJE ok. 1700-ok. 1500 p.n.e. jako silą polityczna i militarną gdyż pańs­ two ich padło ofiarą ruchów migracyjnych ..ludów morza" i wciąż rozszerzającego się HIMILKONA WOJNA 405 p.n.e. Wojska karimperium asyryjskiego. Do 710 p.n.e. znik­ tagińskie pod wodzą Himilkona (zm. 396) nęli całkowicie z politycznej sceny. Między zaatakowały południowe wybrzeże Sycylii, 1700 a 1325 Hetyci mieli dwa okresy świet­ mając nadzieję na powtórzenie sukcesu Han­ ności. Ze stolicy Hattusas (Bogazkoy) w śro­ nibala (patrz HANNIBALA ZDOBYCIE AKRAGAS dkowej Anatolii, król Hattusilis (wzmian. 406 p.n.e.). Opór najeźdźcom stawił tyran Syrakuz, Dionizjusz I (ok. 430-367), ale ok. 1650-ok. 1620) oraz jego następcy od­ nieśli tak wiele zwycięstw, że w późniejszym poniósł klęskę pod Gelą. Syrakuzy utraciły okresie Starego Państwa Hetytów stolica miasta Gelę i Camarinę (Santa Croceo). Po znalazła się na północnym krańcu teryto­ raz pierwszy w historii wo;'en z Kartaginą rium, nad którym panowali. Hattusilis pode­ Syrakuzy musiały zawrzeć ugodę; przystały jmował wyprawy na południe, na równiny na warunki Kartaginy, oddając jej panowa­ północnej Syrii w pobliże późniejszej An­ nie nad połową Sycylii. Władza Kartaginy tiochii i na południowy zachód do Anatolii przetrwała tylko do czasu DIONIZJUSZA przez Cylicję, czym przysporzył sobie takich WOJEN, do których doszło niespełna 10 lat wrogów, jak Huryci z Mitanni i Syryjczycy później. z Aleppo. Cylicja dostała się pod panowanie Mitanni ok. 1620, utracono ją i odzyskano HISZPAŃSKA REWOLUCJA 1854 (rewolucja wkrótce z pomocą Aleppo. Hattusilis został lipcowa). Generał Leopoldo O'Donnell ciężko rannny w bitwie ok. 1620, musiał (1809-1867) i Antonio Canovas del Castillo powrócić do stolicy, gdzie zmarł. Jego trzej (1828-1897) stanęli na czele spisku mające­ nieudolni synowie rządzili źle, ale wnuk go na celu obalenie skorumpowanego rządu Mursilis I (ok. 1620-1590) podbił Aleppo, niepopularnej królowej matki, Marii Krys­ zwyciężył Mitanni (ok. 1595) oraz zburzył tyny (1806-1878). W końcu czerwca 1854 stolicę Amurytów, Babilon (ok. 1590); został wojska rywalizujących stron stoczyły nie zamordowany. W okresie słabości państwa rozstrzygniętą walkę na przedmieściach Ma­ Hetytów (Średnie Państwo, ok. 1500-ok. drytu. W tym też okresie Canovas poruszył 1400) podźwignęło się Mitanni, które zało­ opinię publiczną Madrytu i zyskał jej popar­ żyło królestwo Hanilgabat w północnej Sy­ cie dla rewolucji publikując „Manifesto de rii. Około 1400 król hetycki Suppiluliuma Manzanares", w którym prócz obietnicy (ok. 1375-ok. 1335) dał początek Nowemu reform rządowych znalazła się również obiet­ Państwu (ok. 1400-ok. 1190); około 1370 nica przywrócenia milicji cieszącej się po­ wyrównał rachunki z Mitanni i rozszerzył wszechnym poparciem liberałów. W lipcu swoje zdobycze na wschodzie; zdobył nad 1854 wybuchło powstanie w Barcelonie, Eufratem miasto Karkemisz należące do Yalladolid i Madrycie, w którym przez dziesięć dni panował absolutny chaos. PręMitanni (1340) i stworzył buforowe państwo tyci, i Huryci utracili znaczenie zarówno polityczne, jak i militarne. Patrz także

mier rządu ustąpił, a królowa zgodziła się wreszcie powołać „rząd bezpieczeństwa pub­ licznego" i obiecała wprowadzenie liberal­ nych reform. W celu zaprowadzenia po­ rządku królowa Izabela II (1830-1904) we­ zwała przebywającego na emeryturze Baldomero Espartero (1792-1879); pod koniec lipca zapanował spokój. Premierem został Espartero, a O'Donnell ministrem wojny; po długotrwałych niesnaskach zawiedziona Maria Krystyna 28 sierpnia 1854 opuściła Hiszpanię i udała się na emigrację. Patrz także KARLISTÓW WOJNA PIERWSZA 1834-1839; HISZPAŃSKA WOJNA DOMOWA 1840-1843. HISZPAŃSKA REWOLUCJA 1868. Nasilający

się despotyzm rządów królowej Hiszpanii Izabeli II (1830-1904) i jej skandaliczne życie prywatne skłoniły część ministrów do wzniecenia w lipcu 1868 puczu wojskowego, którego celem była detronizacja królowej. Pucz się nie powiódł; generałowie stojący na jego czele zostali skazani na wygnanie na Wyspy Kanaryjskie. Izabela udała się do Francji, by podpisać sojusz z cesarzem Napoleonem III (1808-1873), a w tym cza­ sie, 18 września 1868, admirał Juan Bautista Topete y Carballo (1821-1885) ogłosił w Kadyksie (Hiszpania) proklamację rewo­ lucyjną. Wkrótce w Madrycie i innych miastach wybuchło powstanie; królowa wró­ ciła do kraju, powrócili również wygnani generałowie, między nimi także Juan Prim y Prats (1814-1870), który kierował nie­ udanym powstaniem w 1866. 28 września 1868 w bitwie pod Alcolea w pobliżu Kordoby wojska powstańcze dowodzone przez generała Francisco Serrano (1810-1885) pokonały zdecydowanie armię królewską pod wodzą generała Manuela Pavii y Lacy (1814-1896). Następnego dnia Izabela ucie­ kła do Francji, w kraju ogłoszono jej de­ tronizację. W Hiszpanii wrzało; powołano rząd tymczasowy, który obalił reakcyjne prawa, rozwiązał zakon jezuitów oraz inne zakony religijne, wprowadził powszechne prawo głosowania i wolność prasy. Serrano i Prim, stojący na czele rządu, zwołali

zgromadzenie konstytucyjne (Kortezy), któ­ re po uchwaleniu monarchii konstytucyjnej ogłosiło nową konstytucję. Patrz także KAR­ LISTÓW WOJNA DRUGA 1873-1876; FRANCUSKO-PRUSKA WOJNA 1870-1871. HISZPAŃSKA WOJNA DOMOWA 1820-

1823. Nieudolne rządy króla Hiszpanii Ferdynanda VII (1784-1833), odmawiają­ cego uznania liberalnej konstytucji z 1812, doprowadziły do powszechnych niepokojów, zwłaszcza w armii. Król usiłował odzyskać kolonie hiszpańskie w Ameryce Południo­ wej, które niedawno zakończyły udany bunt i w ten sposób pozbawiły Hiszpanię dużego źródła dochodów (patrz ARGENTYNY WOJNA O NIEPODLEGŁOŚĆ ISGÓ-ISIÓ; CHILIJSKA WOJNA

ONIEPODLEGŁOŚĆ isio-isis; KOLUMBII WOJNA 0 NIEPODLEGŁOŚĆ 1810-1819; WENEZUELSKA WOJNA O NIEPODLEGŁOŚĆ isn-iszi). W Stycz niu 1820 wojska zgromadzone w Kadyksie (Hiszpania) mające wyruszyć do Ameryki, zniecierpliwione nieregularną wypłatą żoł du, złym wyżywieniem i złym zakwatero waniem, zbuntowały się pod przewodnict wem pułkownika Rafaela del Riego y Nuńeza (1785-1823). Ślubując wierność kon stytucji z 1812, żołnierze zatrzymali dowódcę, ruszyli na pobliskie San Fernando 1 przygotowywali się do marszu na stolicę, Madryt. Mimo że buntownicy byli dość słabi, Ferdynand przyjął 9 marca 1820 konstytucję, zapoczątkowując okres rządów ludu. Jednakże liberalna atmosfera sprzyjała mnożeniu się spisków politycznych zarówno prawicowych, jak i lewicowych. Rewolucyjni liberałowie przypuścili szturm na pałac królewski i przez następne trzy lata Fer dynand był faktycznie więźniem. Bunt wy buchł także w garnizonie madryckim, wojna domowa przeniosła się również na Kastylię, Toledo i Andaluzję. Święte Przymierze (Ro sja, Austria i Prusy) odmówiło prośbie Ferdynanda o pomoc, ale Czterostronne Przymierze (Wielka Brytania, Francja, Ho landia i Austria) na kongresie w Weronie (październik 1822) upoważniło Francję do interwencji i przywrócenia spokoju w Hisz­

panii (patrz FRANCUSKO-HISZPAŃSKA WOJNA 1823). Wojska francuskie wkroczyły do Hisz­ panii, zdobyły Madryt i zepchnęły rewoluc­ jonistów na południe, do Kadyksu i Sewilli. 31 sierpnia 1823 rozgromiono zbuntowane wojska w bitwie w pobliżu Kadyksu, a wkrót­ ce potem Francuzi uwolnili i osadzili na tronie Ferdynanda, którego powstańcy uz­ nali wcześniej za jeńca i wywieźli z Madrytu. Nieoczekiwanie król wziął bezlitosny odwet na przeciwnikach, odwołał konstytucję z 1812 i przywrócił w Hiszpanii rządy absolutne. HISZPAŃSKA WOJNA DOMOWA 1840—

1843. Po pierwszej wojnie KARLISTÓW Maria Krystyna (1806-1878), regentka w okresie małoletności córki, królowej Iza­ beli II (1830-1904), dążyła do zniesienia konstytucji z 1837 i ograniczenia niezależ­ ności miast hiszpańskich. Powstania, do jakich doszło w miastach, zmusiły ją do uznania liberalnej konstytucji z 1812, ale bunty trwały nadal, gdyż rząd centralny narzucił rządom lokalnym swoich urzęd­ ników. Generał Baldomero Espartero (1792-1879), bohater wojny karlistów, od­ mówił wykonania rozkazu Marii Krystyny i nie wystąpił przeciw powstańcom, czym zyskał sobie dużą popularność. Generał został premierem. Wprowadzane w życie umiarkowane reformy tak ograniczyły wła­ dzę Marii Krystyny, że w październiku 1840 opuściła wraz z Izabelą kraj i osiadła we Francji, skąd podżegała do buntu prze­ ciw Espartero sprawującemu wówczas rządy dyktatorskie. W październiku 1841 władze zdławiły wzniecone z poduszczenia Marii Krystyny, powstanie w Pampelunie, a w grudniu 1842 - w Barcelonie. Agenci Marii Krystyny pomogli pułkownikowi Ju­ anowi Primowi y Prats (1814-1870) wznie­ cić w 1843 powstanie na południu. Generał Ramon Maria Narvaez (1800-1881) popro­ wadził antyrządowe oddziały wojska z Wa­ lencji do stolicy, Madrytu, zdobył miasto i obalił rząd Espartero. Espartero uciekł do Anglii, skąd wrócił w 1848. W listopadzie

1843 uznano, że zaledwie 13-letnia Izabela osiągnęła dojrzałość i postawiono ją na czele rządu. Maria Krystyna wróciła do Hisz­ panii, a premierem rządu został Narvaez. Patrz także HISZPAŃSKA REWOLUCJA 1854. HISZPAŃSKA WOJNA DOMOWA 1936— 1939. Istnieniu republiki Hiszpanii usta­

nowionej w 1931 (z rządem centrystów) zagrażał stały spór między prawicowymi i lewicowymi ekstremistami politycznymi, podsycany trudnościami gospodarczymi Wielkiego Kryzysu. Gdy wybory w 1936 wygrał lewicowy front ludowy i dalej wpro­ wadzał reformy antyklerykalne, prawicowa Falanga (partia faszystowska) z generałem Francisco Franco (1892-1975) na czele zawiązała spisek w celu przeprowadzenia zamachu stanu. 17 lipca 1936 wybuchł bunt oficerów w Melilli, w hiszpańskim Maroku, który zainicjował następne bunty garnizo­ nów w Kadyksie, Sewilli, Bourgos, Saragossie, Huesce i innych ośrodkach miejskich. Zbuntowane wojska i „nacjonaliści", którzy do nich dołączyli, pokonały wojska rządowe w południowej i zachodniej części Hisz­ panii; 15 sierpnia 1936 zdobyły Badajoz i połączyły w ten sposób opanowane regio­ ny. Na północy rebelianci ruszyli na Irun i San Sebastian, na południu zagrażali Mad­ rytowi, którego obronę wojska rządowe wzmocniły brygadami międzynarodowymi (ochotnicy z Wielkiej Brytanii, Francji i Sta­ nów Zjednoczonych, a także antyfaszyści włoscy i niemieccy); Madryt skapitulował dopiero po 28 miesiącach oblężenia. Franco mianowany przez rebeliantów (1 paździer­ nika 1936) „wodzem hiszpańskiego państ­ wa" narzucił dyktatorskie rządy centralne. Wielka Brytania i Francja prowadziły poli­ tykę nieinterwencji, natomiast inne państ­ wa, a szczególnie Niemcy i Włochy, naru­ szyły zasadę nieinterwencji i udzielały po­ mocy frankistom, a Związek Radziecki - re­ publikanom. Z pomocą Włoch rebelianci zdobyli Malagę w lutym 1937, a w wyniku niemieckiego bombardowania zdołali w kwietniu 1937 zająć Guemicę i Durango.

W maju 1937 wojska rządowe stłumiły po krwawych walkach powstanie anarchistów w Barcelonie; spowodowało to zmianę rządu republikańskiego. 18 czerwca 1937, po 80 dniach oblężenia rebelianci zdobyli Bilbao. Ataki włoskich okrętów podwodnych na brytyjskie statki w zachodniej części Morza Śródziemnego stały się przyczyną zwołania międzynarodowej konferencji w Nyon (wrzesień 1937), na której dziewięć mo­ carstw (Wiochy i Niemcy nie wzięły udzia­ łu) wprowadziło strefy patroli morskich dla przeciwdziałania wojennemu „piractwu". Republikanie podjęli kontrofensywę, która doprowadziła do zdobycia Teruel, jednak dwa miesiące później, w połowie lutego 1938, rebelianci przejęli inicjatywę i odbili miasto. Gdy w 1938 Związek Radziecki wstrzymał pomoc dla republikanów, sytua cja stała się beznadziejna. Rebelianci, zaj mujący wówczas znaczną część Hiszpanii, przygotowali silną ofensywę na Barcelonę, będącą od końca października 1937 siedzibą rządu republikanów. Wojska Franco wspo magane przez Włochów rozbiły siły repub likanów i zdobyły Barcelonę 26 stycznia 1939, przyśpieszając koniec oporu wojsk rządowych w całej Hiszpanii. W Madrycie republikańska Rada Obrony opracowała ho norowe warunki kapitulacji, zgniotła opór stawiany przez komunistów, którzy nie chcieli na nie przystać, i poddała się bez warunkowo (na żądanie Franco) 28 marca 1939. Mimo apeli o umiar wystosowanych przez Wielką Brytanię i Francję faszystów skie sądy specjalne sądziły, skazały i straciły wielu republikanów, 1 kwietnia 1939 Stany Zjednoczone uznały reżim Franco. Patrz także ASTURYJSKIE POWSTANIE 1934; KATALOŃSKIE POWSTANIE 1934. HISZPAŃSKA WOJNA SUKCESYJNA 1701— 1714. Król Hiszpanii Karol II (1661 —

1700), Habsburg, wyznaczył na swego na­ stępcę Filipa Burbona, wnuka króla Francji Ludwika XIV (1638-1715). Anglia, Holan­ dia, Austria i inne państwa obawiając się związku Francji i Hiszpanii, zawiązały so­

jusz skierowany przeciw Francji, a arcyksiążę Karol Habsburg (1685-1740) syn cesarza Leopolda I wystąpił jako pretendent do tronu hiszpańskiego. Wojna, w Ameryce nazwana wojną KRÓLOWEJ ANNY, w Eu­ ropie toczyła się we Włoszech, Niemczech, Hiszpanii i Niderlandach hiszpańskich (patrz AUGSBURSKIEJ LIGI WOJNA 1688-1697). Francuzi w 1702 wyparli Austriaków z pół­ nocnych Wioch. 20 września 1703 Francuzi i Bawarczycy pobili Austriaków w pierwszej bitwie pod Hochstadt. Wybitny wódz an­ gielski, książę John Marlborough (1650-1722), zwyciężył tych przeciwników sam w bitwie pod Donauwoerth (1704), a razem z wybitnym wodzem austriackim Eugeniuszem Sabaudzkim w bitwie pod Hochstadt (1704). Powstrzymali oni napór Francuzów w kierunku Wiednia. Anglia pod berłem królowej Anny (1665-1714) prowadziła ożywione działania wojenne; w 1704 zdobyła Gibraltar. Wojska jej oraz Portugalii i Holandii uczestniczyły w zdo­ byciu Barcelony w 1705, gdzie arcyksiążę Karol został obwołany królem Hiszpanii Karolem III. W 1706 Portugalczycy i Ang­ licy opanowali Madryt, ale powstanie w Kas­ tylii zmusiło ich do odwrotu. Zwycięstwo Francuzów i Hiszpanów pod wodzą Jamesa Berwicha pod Almanzą (1707) spowodowało, że Karol utrzymał się tylko w części Kata­ lonii. Po początkowym powodzeniu jego działania zaczepne w 1710 zakończyły się klęską pod Villaviciosą. Dużo walk toczyło się na terenach Niderlandów hiszpańskich. W 1706 wojska francuskie (50 tysięcy żoł­ nierzy) kierując się na wschód napotkały w pobliżu Ramillies, między miastami Na­ mur i Liege, równie liczne siły angielskoholendersko-niemieckie pod wodzą Marlborougha. Związał on lewe skrzydło Fran­ cuzów, a główne siły skupił na swym lewym skrzydle. Jego piechota zdobyła wsie Ranilies i Tavaens, otwierając drogę dla jego całej jazdy (25 tysięcy), która rozbiła kawa­ lerię francuską prawego skrzydła. Francuzi ponieśli katastrofalną klęskę, tracąc trzy­ krotnie więcej żołnierzy niż sprzymierzeni.

Zwycięskie wojska aliantów zmusiły do poddania Brukselę, Antwerpię i przyległe obszary Belgii. Eugeniusz Sabaudzki zwycię­ żył pod Turynem, a w 1707 Austriacy opanowali południowe Włochy. W 1707 sprzymierzeni ponosili porażki, a Francuzi ponownie zajęli Brukselę i Gandawę. 100— tysięczne wojska francuskie ruszyły w górę rzeki Skaldy, w kierunku Oudenarde (Audenaarde), gdzie 11 lipca 1708 niespodziewanie zaatakowała je 80-tysięczna armia pod dowó­ dztwem Marlborougha i Eugeniusza Sabau­ dzkiego. Pod koniec dnia Marlborough rzucił grupę jazdy na tyły Francuzów, co zmusiło ich do wycofania się z pola bitwy w kierunku Gandawy; około 7000 Francu­ zów wzięto do niewoli, a 6000 poległo lub odniosło rany, natomiast sprzymierzeni stra­ cili w sumie 3000 żołnierzy. Alianci zwycię­ żyli również pod Lilie (1708), Turnai (1709) i Malplaąuet (1709), gdzie ciężkie straty poniosły obie strony. Gdy król Hiszpanii Karol III został w 1711 władcą Austrii i cesarzem Świętego Cesarstwa Rzymskiego, Karolem VII, Anglia obawiając się z kolei unii Austrii i Hiszpanii, rozpoczęła rozmo­ wy pokojowe z Francją, odwołała do kraju Marlborougha i stosownie do traktatu w Ut­ rechcie w 1713 zawiesiła walki. Francuzi zwyciężyli Holendrów pod Denain (1712). Święte Cesarstwo Niemieckie prowadziło walkę aż do podpisania w 1714 traktatów w Rastatt i Baden. Ludwik XIV zgodził się na utrzymanie rozdziału koron Francji i Hi­ szpanii; Francja uznała sukcesję protestanc­ ką w Anglii; Niderlandy hiszpańskie i Nea­ pol przypadły Austrii, a Sycylia Piemontowi. Od czasu tej kosztownej wojny (oraz póź­ niejszej AUSTRIACKIEJ WOJNY SUKCE­ SYJNEJ) Europa zaczęła się uczyć, że prawa dynastyczne lub narodowe są mniej ważne niż zachowanie równowagi sił. Patrz także KAMIZARDÓW POWSTANIE 1702-1710; WSPANIA­ ŁA REWOLUCJA 1688; CZTEROSTRONNEGO PRZY­ MIERZA WOJNA 1718-1720. HISZPAŃSKIEJ ARMADY PORAŻKA 1588.

Pragnąc zemścić się na Anglii za jej inter­

wencję w Holandii, obalić królową Elżbietę I (1533-1603) i jako potomek Lancasterów zasiąść na tronie angielskim, król Hiszpanii Filip II (1527-1598) opracował dokładny plan podboju Anglii. Według planów hisz­ pańska armada licząca 500 okrętów miała połączyć się z armią księcia Parmy z Flan­ drii, by wspólnie dokonać inwazji. Ostatecz­ nie w maju 1588 z Lizbony wyruszyło pod dowództwem księcia Mediny Sidonii tylko 130 okrętów i około 28 tysięcy żołnierzy; zatrzymana przez burzę flota hiszpańska nie spotkała wojsk księcia Parmy. Okręty hiszpańskie wpłynęły do kanału La Manche, stoczyły kilkudniową bitwę ze stacjonującą w Dover eskadrą angielską wyposażoną w lepsze działa, po czym oddaliły się po­ śpiesznie do francuskiego portu Calais. W nocy z 7 na 8 sierpnia 1588 angielska flota pod dowództwem lorda Charlesa Ho­ warda Hinghama (1536-1624) rozproszyła statki hiszpańskie za pomocą branderów (płonących statków). Następnego dnia An­ glicy wielokrotnie atakowali i prawie zupeł­ nie rozbili zdezorganizowaną flotę hiszpań­ ską u wybrzeży Gravelines. Zmiana kierunku wiatru umożliwiła ocalałym okrętom hiszpańskim ucieczkę na północ; opłynęły Szkocję i Irlandię i dotarty do kraju; wróciło 76 okrętów. Anglicy nie stracili ani jednego okrętu. Patrz także ANGIELSKO-HISZPAŃSKA WOJNA 1587-1604.

HISZPAŃSKIE PODBOJE W AFRYCE PÓŁ­ NOCNEJ 1505-1511. Za panowania króla

Hiszpanii Ferdynanda II (1452-1516) in­ kwizytor Hiszpanii, kardynał Francisco Ji­ menez de Cisneros (1437-1517), zorganizo­ wał i sfinansował z dochodów archidiecezji wojskową wyprawę hiszpańską przeciw mu­ zułmanom w Afryce Północnej. Jako utalen­ towany polityk i dowódca, Jimenez osobiście dowodził w 1509 desantem na port Oran w Algierii. Zdobył go w ciągu jednego dnia, pozostawił tam chrześcijańskie wojsko, po czym wrócił do kraju. W 1510 Hiszpanie zdobyli port Bougie (Bidjaya), a wkrótce potem Algier, Tunis i Trypolis (zdobyte

w 1510, w toku innej kampanii). W 1511 muzułmańscy władcy tych miast zostali zmuszeni do płacenia Hiszpanii daniny. Jimenez przygotowywał się następnie do nowej wyprawy do Afryki, ale zrezygnował z tych planów, gdy papież poprosił go o pomoc w walce z Francją. HISZPAŃSKIE WOJNY DOMOWE W PERU 1537-1548. W 1537 konkwistador hisz­

pański Diego de Almagro (1475P-1538) domagał się podporządkowania mu miasta Cuzco w Peru. Nie zgodził się na to drugi hiszpański konkwistador Francisco Pizarro (1475?-1541), który dotąd rządził tym mias­ tem. Doszło do walk. Wojska Almagry zostały pobite, a sam Almagro stracony. Jego syn zawiązał spisek przeciw Pizarro; 26 czerwca 1541 wspólnie ze swymi stron­ nikami zamordował Pizarra w jego pałacu. W celu stłumienia powstania do Peru wy­ słano Cristobala Vaco de Castro (zm. 1571?), który miał przejąć administrację Peru. W 1542 Castro przywrócił spokój i stracił syna Almagry. Dwa lata później przybył do Peru pierwszy wicekról hiszpański, Blasco Nunez Vela (zm. 1546), który wprowadził w życie tzw. Nowe Prawa, humanitarne prawa ograniczające przywileje konkwista­ dorów i chroniące Indian. Prawa Nuneza znalazły wielu przeciwników, szczególnie ostro występował przeciw nim Gonzalo Pi­ zarro (1 506?-1548), młodszy brat Francisca, który w 1544 stanął na czele buntu. Po dłuższym okresie walk Pizarro zwyciężył Nuneza w bitwie pod Anaąuito w 1546, w której poległ. Nuneza schwytano i straco­ no, a Gonzalo sam siebie mianował guber­ natorem Peru (patrz XAQUKAGUANA, BITWA POD XAQUIXAGUANĄ1548). HISZPAŃSKI PODBÓJ CHILE 1540-1561.

Po pierwszej nieudanej próbie podboju obec­ nego Chile, podjętej przez Diego de Almagro (1475?-1538), w styczniu 1540 wyruszyła ekspedycja pod wodzą Pedra de Valdivia (1500?-1553), który udał się tam ze 150 Hiszpanami i 1000 Indian z Peru. Wyprawa

pokonała ciężką drogę przez pustynię Atakama, stoczyła kilka zwycięskich bitew z wro­ gimi Indianami Araukanami i założyła mias­ to Santiago (Chile) 12 lutego 1541. Sześć miesięcy później Araukanie zaatakowali San­ tiago i prawie doszczętnie je zniszczyli; mieszkańcy, którzy ocaleli z pogromu, przez dwa lata żyli na małej wysepce; pomoc z Peru nadeszła dopiero w 1543. W 1547 Valdivia wrócił do Peru, by uzyskać pomoc potrzebną do podboju Chile. Po otrzymaniu posiłków dotarł jeszcze dalej na południe, założył Conception w 1550 i Valdivię w 1552. Następnego roku Araukanie pod wodzą Lautaro (1535?-1557) wystąpili przeciw Hiszpa­ nom; w walce ujęli i zabili Valdivię. W 1554 Indianie zdobyli Conception, ale ponieśli porażkę, gdy w 1557 zaatakowali Santiago. W 1561 wojska hiszpańskie przeszły Andy i założyły miasta Mendozę i San Juan. Re­ gion został opanowany przez Hiszpanów, a Indianie podporządkowani (Araukanie zdradzali wojownicze zapędy aż do XIX w.). HISZPAŃSKI PODBÓJ JUKATANU 15271546. Francisco de Montejo (1484?—

1550?) przyłączył się do wyprawy swego przyjaciela, Hernana Corteza udającego się na podbój Meksyku (patrz HISZPAŃSKI POD­ BÓJ MEKSYKU 1519-1520). Cortez powierzył mu podbój półwyspu Jukatan. Wyprawa Montejo (1527-1528) wyruszyła ze wscho­ du, jednak Hiszpanie wycofali się, ponieważ napotkali silny opór Majów, mieszkańców tego regionu. W latach 1531-1535 Montejo poprowadził drugą wyprawę, tym razem wyruszając od zachodu, jednak znowu został odparty przez nieugiętych Majów. Znie­ chęcony, powierzył to zadanie swemu syno­ wi, również Franciscowi, który za cenę wielu ofiar i przy zastosowaniu okrutnych metod pokonał Indian, po czym założył Meridę, Campeche i inne osady (w 1546 Hiszpanie szybko i brutalnie zgnietli bunt Majów, kładąc kres walce Indian, jednakże część Majów zdołała schronić się w dżung­ lach Gwatemali; zostali podporządkowani dopiero w 1697).

HISZPAŃSKI PODBÓJ MEKSYKU {15191520). W 1518 Hernan Cortez (1485—

wypłynęła w 1531 z Darien (Panama) i zeszła na ląd w Tumbes, na wybrzeżu Peru. Pizarro udał się ze swą małą armią w głąb lądu, ruszył w górę Andów do Cajamarki, przybył tu 15 listopada 1532, czekał na niego władca Inków, Atahualpa, wraz z 30 tysiącami ludzi. Deklarując przyjaźń, Pizarro zwabił AtahuaIpę wraz z jego orszakiem do swego obozu. Hiszpanie wymordowali świtę Atahualpy, a jego samego uwięzili, żądając olbrzymiego okupu; mimo złożenia okupu Atahualpa został zgładzony jako bluźnierca i bratobój­ ca. Pizarro, do którego przyłączyli się żołnie­ rze hiszpańscy pod wodzą Diego de Almagry (14757-1538), wyruszył do stolicy Inków, Cuzco, gdzie znajdował się skarbiec. Stolica skapitulowała bez walki w listopadzie 1533. Hiszpanie zawładnęli całym imperium In­ ków. Patrz INKÓW POWSTANIE 1535-1535; HISZ­ PAŃSKIE WOJNY DOMOWE w PERU 1537-1548.

1547) wyruszył z Hispanioli (obecnie Haiti, państwa Haiti i Dominikana) do Meksyku na czele około 600 Hiszpanów i Indian. Po wylądowaniu w 1519 w pobliżu obecnego Yeracruz Cortez spalił okręty, by uniemoż­ liwić uczestnikom wyprawy powrót na Ha­ iti. Jego ludzie tworzyli niewielką, lecz zdyscyplinowaną armię. Hiszpanie ruszyli w głąb Meksyku. Niewielki opór stawiało plemię Tlaskala, ale wkrótce wraz z innymi plemionami przyłączyło się do Corteza. W listopadzie 1519 Cortez dotarł do Tenochtitlanu (obecne miasto Meksyk), stolicy imperium Azteków i uzyskał pozwolenie władcy Azteków, Montezumy II (1480?— 1520) na wejście do stolicy; Montezuma wierzył, że najeźdźcy są potomkami boga Kecalkoatla. Cortez porwał Montezumę i za­ żądał za niego okupu (złota i innych koszto­ wności). Gubernator Kuby wysłał w połowie HISZPAŃSKI PODBÓJ PUERTO RICO 15081520 Panfila de Narvaeza (ok. 1470-1528) 1511. W 1508 Juan Ponce de Leon (1460?z 800 ludźmi, aby ukarać Corteza za samowo­ 1521) dowodził hiszpańską wyprawą lną wyprawę, Cortez wyruszył na wybrzeże odkrywczą do Puerto Rico. Początkowo i przekazał władzę w Tenochtitlanie Alvara- mieszkańcy wyspy, Indianie Arawacy, przy­ dowi. Brutalność Alvarady, a także masakra jęli Hiszpanów życzliwie. Stosunki z In­ Azteków doprowadziły do wybuchu powsta­ dianami uległy szybko pogorszeniu, gdy nia. Cortez zwyciężył Naraeza i wcielił jego Hiszpanie zmusili ich do pracy w kopal­ ludzi do swych sił. Po powrocie Corteza niach złota. Początkowo dochodziło do nie­ Aztekowie przypuścili atak 30 czerwca 1520 wielkich starć, ale w 1511 kacyk Aguejbana II i zmusili go do ucieczki (Montezuma poległ (zm. 1511) zamierzał wzniecić powstanie na w bitwie). Cortez podjął przygotowania do całej wyspie. Dowiedziawszy się o jego odzyskania Tenochtitlanu; zebrał i wyćwi­ zamiarach, Ponce de Leon zebrał 120 Hisz­ czył wojsko złożone z Hiszpanów i Indian. panów, ruszył z nimi przez las i zaatakował Następnego roku dokonał udanej próby pogrążonego we śnie Aguejbanę i jego ludzi; zdobycia miasta; miasto padło 13 sierpnia zginęły setki Indian. Aguejbana i inni zdo­ 1521, ostatni władca Azteków, Kuahtemok łali uciec; kilka dni później zaatakowali (ok. 1495-1525) dostał się w ręce Hiszpa­ Hiszpanów, ale ponieśli klęskę; wódz zginął nów. Imperium Azteków upadło, panem w czasie walki, a niedobitki Indian wycofały Meksyku został Cortez, wodzowie azteccy się. Część Indian zawarta pokój z Juanem złożyli przyrzeczenie posłuszeństwa. Patrz Ponce de Leon, inni uciekli na sąsiednie także HISZPAŃSKI PODBÓJ JUKATANU1527-1540. wyspy, gdzie wspierali dawnych nieprzyja­ ciół, Karaibów, w walce z Hiszpanami. HISZPAŃSKI PODBÓJ PERU 1531-1533.

Hiszpańska wyprawa pod wodzą Francisca Pizarra (1475P-1541), licząca 180 żołnierzy, w czym 67 kawalerzystów i dwa działa,

HISZPAŃSKO-ALGIERSKA WOJNA 1775.

Król Hiszpanii Karol III (1716-1788) usil­ nie dążył do pokoju z państwami Afryki

Póinocno-Zachodniej, ustawicznie narusza­ nego przez muzułmanów. W 1767 zawarł pokój z Marokiem, zerwany w 1774 po decyzji sułtana o wydaleniu wszystkich chrześcijan z Maroka i oblężeniu przez niego Melilli. Hiszpanie odparli atak; o in­ cydent obwinili (niesłusznie) Wielką Bryta­ nie. Karol postanowił rozprawić się z Ma­ rokiem i wysłał 18-tysięczną armię do walki z dejem (zarządcą) Algierii, sojusznikiem marokańskiego sułtana. Pod komendą ir­ landzkiego generała, Alexandra O'Reilly (1722-1794), jakobity, reformatora armii hiszpańskiej, Hiszpanie wyruszyli w kierun­ ku Algieru i zagrozili miastu. Jednakże zamiast zwycięstwa spotkała ich klęska; stracili kilka tysięcy żołnierzy, a opozycja muzułmańska urosła w siłę. HISZPAŃSKO-AMERYKAŃSKA WOJNA 1898.

Prasa Stanów Zjednoczonych szeroko roz­ pisywała się o złym traktowaniu mieszkań­ ców Kuby przez władze hiszpańskie, podając sensacyjne i często przesadzone wiadomości (patrz KUBY WOJNA O NIEPODLEGŁOŚĆ 1895-1898). 15 lutego 1898 w nie wyjaśnionych okolicznościach nastąpił wybuch na pan­ cerniku amerykańskiej marynarki wojennej Maine zakotwiczonym w porcie Hawana; okręt zatonął, zginęło 260 marynarzy. Jak­ kolwiek nigdy nie wykryto prawdziwej przy­ czyny wybuchu, winą zań obarczono Hisz­ panię. Mimo zgody Hiszpanii na rozejm (9 kwietnia 1898) Amerykanie jeszcze bar­ dziej zdecydowanie wsparli Kubańczyków. 25 kwietnia Stany Zjednoczone wypowie­ działy Hiszpanii wojnę. Walki toczyły się na Oceanie Atlantyckim i Oceanie Spokoj­ nym; 1 maja 1898 Azjatycka Flota USA komodora George'a Deweya (1837-1917) wpłynęła do Zatoki Manilskiej (Filipiny) i całkowicie zniszczyła silniejszą flotę Hisz­ panii. Dwa miesiące później około 11 tysięcy żołnierzy amerykańskich generała Wesleya Merritta (1834-1910) przybyło do Zatoki Manilskiej i przy wsparciu powstańców filipińskich pod wodzą Emilio Aguinaldo (1869-1964) zdobyło 13 sierpnia 1898 Ma­

nilę. Na Oceanie Atlantyckim flota hiszpań­ ska admirała Pascuala Cervera y Topete (1839-1909) weszła do portu Santiago de Cuba, gdzie zablokowała ją (maj-lipiec 1898) Atlantycka Flota USA pod dowództwem admirała T. Sampsona (1840-1902). W Daiąuiri, na Kubie, wylądował korpus ekspedy­ cyjny USA liczący 17 tysięcy żołnierzy, któ­ rzy ruszyli na pobliskie Santiago, 1 lipca 1898 w bitwie pod San Juan Hill i El Caney Amerykanie pod wodzą Schaftera odnieśli ciężko wywalczone zwycięstwo. W bitwie wziął również udział 1. Ochotniczy Pułk Kawalerii (Rough Riders - Twardzi jeźdźcy) pułkownika Leonarda Wooda (1860-1927) i podpułkownika Theodore'a Roosevelta (1858-1919), który poprowadził uwieńczony sukcesem atak Rough Riders na pobliskie Kettle Hill. Dzięki zwycięstwu Amerykanie uzyskali dobrą pozycję do natarcia na Santia­ go i odrzucili ataki Hiszpanów usiłujących ich stamtąd wyprzeć. Cervera starał się prze­ łamać amerykańską blokadę, ale flota hisz­ pańska poniosła dotkliwą porażkę w bitwie morskiej w Zatoce Santiago 3 lipca 1898. Dwa tygodnie później Hiszpanie poddali się pod Santiago, a 25 lipca 1898 wojska amery­ kańskie generała Nelsona A. Milesa (1839-1925) wylądowały w Puerto Rico i do czasu podpisania rozejmu (12 sierpnia 1898) odniosły tam prawie całkowite zwycięstwo nad Hiszpanami. Na mocy traktatu paryskie­ go z 10 grudnia 1898 Hiszpania zrzekła się zwierzchności nad Kubą, przekazała Stanom Zjednoczonym Puerto Rico, Guam oraz Fili­ piny; za te ostatnie USA zapłaciły 20 milio­ nów dolarów. Patrz także FILIPIŃSKIE PO­ WSTANIE 1896-1898. HISZPAŃSKO-ANGIELSKIE WOJNY. Patrz ANGIELSKO-HISZPAŃSKIE WOJNY.

HISZPAŃSKO-CHILIJSKA -1866.

Patrz

WOJNA

1865-

H1SZPAŃSKO-PERUWIAŃSKA

WOJNA 1864-1866.

HISZPAŃSKO-FRANCUSKIE FRANCUSKO-HISZPAŃSKIE WOJNY.

WOJNY.

Patrz

HISZPAŃSKO-MAROKAŃSKA WOJNA 1859— żyli Maurów, powstrzymując ich inwazję. 1860. Ataki muzułmanów arabskich na W 921 Ordono przyszedłszy z pomocą chrześ­

posiadłości hiszpańskie Ceutę i Mełię w Ma­ roku skłoniły Hiszpanię do wypowiedzenia wojny Maroku (22 października 1859). Sułtan Maroka odmówił zapłacenia odpowiednio wysokiej rekompensaty za szkody wyrządzone hiszpańskim obywatelom, co premier Hiszpa­ nii Leopoldo O'Donnell (1809-1867) wyko­ rzystał jako pretekst do wypowiedzenia woj­ ny. O'Donnell osobiście kierował działaniami wojennymi; zebrał 40-tysieczne wojsko i za­ blokował marokańskie porty morskie, jednak­ że przyjął błędny plan samej kampanii. Wojs­ ka hiszpańskie zeszły na ląd w nieodpowied­ nich punktach, utknęły na złych drogach, ich szeregi przerzedziła cholera, ponadto muzuł­ manie okazali się trudnymi przeciwnikami. Honor hiszpański uratowało zwycięstwo ge­ nerała Juana Prima y Prats (1814-1870) 1 stycznia 1860 i zdobycie Tetuanu miesiąc później. Pod naciskiem Anglików 26 kwietnia zawarto pokój; Hiszpania, która poniosła znaczne straty w ludziach, otrzymała odszko­ dowanie, a hiszpańska enklawa w Maroku Ceuta, została powiększona.

cijańskiemu królowi Nawarry, przegrał jed­ nak bitwę z Maurami pod Val-de-Junquera. Synowie ibn Hafsuna walczyli dalej na dwie strony- z Abd ar-Rahmanem i hiszpańskimi królami, wreszcie w 928 poddali się Abd arRahmanowi. Rok później Abd ar-Rahman został pierwszym kalifem (muzułmański przywódca religijny i władca polityczny) Kordoby. Na granicy muzułmańsko-chrześcijańskiej dochodziło do częstych i krwawych walk. Patrz także MUZUŁMAŃSKI PODBÓJ HISZPAM711-718.

HISZPAŃSKO-MUZUŁMAŃSKA WOJNA 977-997. Muhammad ibn Abu Amir (939—

1002) wspierany przez teścia, arabskiego wodza Kalbiego (zm. 981), pozbawił władzy, ale nie tronu, nieudolnego kalifa Kordoby Hiszama II (zm. 1034?) z dynastii Omaj­ jadów. Później Kalbi zaczął obawiać się potęgi ibn Abu Amira i zawarł sojusz z chrze­ ścijańskimi królami Leonu, Nawarry i Ka­ stylii. Ibn Abu Amir zebrał armię złożoną z muzułmanów (Maurów), najechał w 977 Galicję (północno-zachodnia Hiszpania) i od­ HISZPAŃSKO-MUZUŁMAŃSKA WOJNA 912- niósł zwycięstwo nad Kalbim, który zginął -928. W Al-Andalus (Andaluzja, kraina w po­ w walce. Następnie ruszył przeciw królowi łudniowej Hiszpanii) o władzę walczyli arab­ Leonu, Ramirze III (962-982), i pobił go scy muzułmanie, Berberowie, i muwalladum w bitwach pod Zamorą (981) oraz pod Si(Hiszpanie, którzy przyjęli islam). Muzuł­ mancas, gdzie wcześniej, w 939, hiszpańscy mański emir z dynastii Omajjadów, Abd ar- chrześcijanie pod wodzą króla Ramiry II Rahman III (891-961) zapewnił walczącym (923P-950) zwyciężyli muzułmańskie wojska amnestię, ale nie przywróciło to spokoju. Emir kalifa Abd ar-Rahmana IH (891-961). Z okazji podjął próbę opanowania Toledo, poli­ zwycięstwa ibn Abu Amir przyjął honorowy tycznego centrum mauretańskiej Hiszpanii, tytuł Al-Mansur bi-Allah („zwycięzca dzięki ale mu się to nie udało. Jego 40-tysięczna Allahowi") i w okresie panowania Hiszama armia odniosła zwycięstwo nad wojskami II sprawował jako regent władzę w mu­ arabskiego buntownika ibn Hafsuna (zm. zułmańskiej Hiszpanii. W 982 w królestwie 917), złożonymi z secesjonistów i współple- Leonu wybuchła wojna domowa; wywołał mieńców. Abd ar-Rahman opanował większą ją Yermudo II, zdobywając tron z pomocą część południowej i wschodniej Hiszpanii, wojsk Al-Mansura i chrześcijańskiego króla choć buntownicy arabscy jeszcze przez pe­ Nawarry. W 985 Al-Mansur zdobył Bar­ wien czas prowadzili z nim wojnę. W Galicji celonę i podpalił miasto. W 987 Yermudo (północno-zachodnia Hiszpania), a zwłaszcza wypędził z Leonu najemników z Kordoby, w królestwie Leonu, chrześcijanie hiszpańscy wobec tego w 988 Al-Mansur najechał i zbu­ pod wodzą króla Ordono II (zm. 923) zwycię­ rzył miasto Leon. W 989 Al-Mansur pod­

judził najpierw do buntu w Kastylii, potem pod pretekstem tłumienia buntu dokonał najazdu, odniósł pod Medinaceli zwycięstwo nad chrześcijanami i ściągnął haracz w za­ mian za zawarcie pokoju. Wojska Al-Mansura grabiły w Galicji, zabrały tam między innymi dzwony z katedry w świętym mieście Santiago de Compostela (997). HISZPAŃSKO-MUZUŁMAŃSKA WOJNA 1001-1031. W celu zdławienia powstania

chrześcijańskiego w Kastylii (Hiszpania) Muhammad ibn Abu Amir al-Mansur (9391002) wyruszył na czele wojsk muzuł­ mańskich w górę rzeki Duero. W pobliżu Calatanazar natknął się na liczne siły chrześ­ cijańskie (1001) i musiał się wycofać. Po śmierci Al-Mansura w 1002 jego syn, Abd alMalik al-Muzaffar (zm. 1004?), został na jego miejsce regentem Kordoby, której kalifem był Hiszam II (zm. 1013?) z dynastii Omajjadów. Mimo zaostrzających się sporów wewnętrznych między przywódcami muzuł­ mańskimi Abd al-Malik al-Muzaffar zwy­ ciężył w kilku bitwach z chrześcijanami. Jego przedwczesna śmierć stała się powodem wybuchu otwartej wojny domowej. Władzę zdobył jego młodszy brat Szandżul (zm. 1009) i zmusił Hiszama do ogłoszenia go swoim dziedzicem. Doprowadziło to do buntu w Kordobie i abdykacji Hiszama na korzyść Muhammada II al-Mahdiego (zm. 1010), przeciw któremu wystąpili najemnicy berberyjscy i ich kandydat na kalifa, Sulejman al-Mustain (zm. 1016). W 1009 zamor­ dowano Szandżula. Z pomocą hrabiego Sanchy Garcesa (zm. 1021) z Kastylii w lis­ topadzie 1009 Berberowie obalili uzurpatora, kalifa Muhammada II, a potem połączone wojska chrześcijańsko-muzułmańskie złupiły Kordobę i obwołały Sulejmana kalifem. Osłabienie centralnej władzy muzułmań­ skiej przyczyniło się do powstania w całej Hiszpanii niepodległych emiratów i kró­ lestw. Muhammad II zawarł sojusz z hrabią Barcelony Ramonem Borelłem I (zm. 1019) i jego bratem, po czym połączone siły muzułmańsko-chrześcijańskie wtargnęły do

Kordoby, pokonały Berberów i w czerwcu 1010 spaliły miasto (Kordoba była siedzibą władzę muzułmańskiej Hiszpanii). Po odej­ ściu połączonej armii Muhammad II został zamordowany i Hiszam zdołał odzyskać kalifat, jednakże na krótko, w maju 1013 bowiem zmuszono go do abdykacji po raz drugi. Zapanował chaos; o władzę rywalizo­ wali Omajjadzi z dynastią Hammudydów i kalifat przechodził z rąk do rąk. W 1031 kalifat upadł całkowicie po wymuszonej rezygnacji panującego kalifa Hiszama III (zm. 1031); w ten sposób zniknął ostatni ślad jedności mauretańskiej Hiszpanii. HISZPAŃSKO-MUZUŁMAŃSKA WOJNA 1172-

-1212. Po pokonaniu krnąbrnych możno wład­ ców i umocnieniu swej władzy król Kastylii Alfons VIII (1155-1214) podjął działania przeciw muzułmańskim najeźdźcom, Almohadom (patrz ALMOHADÓW PODBÓJ MUZUŁ­ MAŃSKIEJ HISZPANII 1H6-1172), uwieńczone od­ zyskaniem królestwa Cuenca (1 177). Chrześ­ cijańscy Kastylijczycy odnosili zwycięstwa aż do 1195, kiedy to Alfons poniósł klęskę w bitwie pod Alarcos w pobliżu Ciudad Real z almohadzkim kalifem Abu Jusufem Jaku­ bem al-Mansurem (zm. 1199). Do Kastylii wtargnęły wojska Leonu, Nawarry oraz Mau­ rów, żołnierzom Alfonsa udało się jednak odeprzeć najeźdźców. Z pomocą papieża In­ nocentego III (1161-1216) i duchowieństwa hiszpańskiego Alfons przygotował skoordy­ nowany atak na Almohadów i innych muzuł­ manów. W1212 Alfons odniósł swoje najwię­ ksze zwycięstwo w bitwie pod Las Navas de Tolosa, które pozwoliło mu opanować Hisz­ panię środkową. Wkrótce panowanie Almo­ hadów, którego szczyt powodzenia przypadł na 1195, załamało się zarówno w Hiszpanii, jak i Afryce Północnej. HISZPAŃSKO-MUZUŁMAŃSKA WOJNA 12301248. Król Kastylii i Leonu Ferdynand III

(1199-1252), gorliwy chrześcijanin o przydo­ mku Święty, pragnąc odzyskać południową Hiszpanię, podjął przeciw Maurom (hiszpań­ skim muzułmanom) energiczną krucjatę.

Wojska hiszpańskie wkroczyły do doliny rzeki Gwadalkiwir, zaatakowały mauretań­ skie twierdze, wygrały wiele bitew i zdobyły Kordobę (1236), Jaen (1246) i Sewillę (1248), stolicę mauretańskiego regionu zwanego A1-Andalus (Andaluzja). Po raz pierwszy w his­ torii muzułmańskiej Hiszpanii zdobywcy chrześcijańscy wypędzili pokonanych miesz­ kańców mauretańskich z ich domów, co przyczyniło się później do gospodarczej ruiny tego regionu. Kastylijczycy zajęli królestwo Murcji; nie tknięte pozostało jedynie mau­ retańskie królestwo Grenady, zostało jednak wasalnym państwem Kastylii. W ten sposób Ferdynand w istocie odbił Maurom Hisz­ panię. Okresowe walki z Maurami w Gre­ nadzie trwały do początku XV w.

niczyła w wojnie, traktując ją jako świętą misję. W 1485 Abu Al-Hasan abdykował na rzecz brata Mohamada XII as Zagaiła. Woj­ ska kastylijskie podjęły ofensywę i zdobyły Rondę (maj 1485) i Łoję (maj 1486). Abu Abdullah (Boabdil) uznał się za wasala władców hiszpańskich i w 1486 wszczął wojnę domową w Grenadzie. W 1487 Hisz­ panie opanowali Malagę. Baza i Almeria po długim oblężeniu padły w 1489. W 1489 doszło do zrzucenia z tronu as-Zagalla. Władcą Grenady został Abdullach. Odmó­ wił on jednak w 1940 żądaniu Hiszpanów poddania miasta. W 1491 zostało ono ob­ lężone. 2 stycznia 1492 Grenada poddała się. Zakończyło się wielowiekowe panowa­ nie muzułmanów w Hiszpanii (patrz GRE­ NADY OBLĘŻENIE 1491-1492).

HISZPAŃSKO-MUZUŁMAŃSKA WOJNA 1481-1492. Pokój między Maurami

i chrześcijanami w południowej Hiszpanii został zerwany 26 grudnia 1481 na skutek niespodziewanego najazdu króla Grenady Muleya Hacena Ali Abu al-Hasana (zm. 1485), który zdobył twierdzę Zahara w po­ bliżu Rondy. W odpowiedzi, w podobnie zaskakujący sposób, markiz Kadyksu zdobył 28 lutego 1482 mauretańskie miasto Alhama w pobliżu Grenady. Abu al-Hasan obiegł Alhamę, ale zaniechał oblężenia po otrzy­ maniu wiadomości o nadciąganiu wojsk chrześcijańskich pod wodzą króla Kastylii i Aragonu Ferdynanda V (1452-1516). Fer­ dynand wszedł do miasta 14 maja 1482. Żona Ferdynanda, królowa Izabela I (1451 1504), wysłała flotę, by uniemożliwić Maurom uzyskanie posiłków drogą morską i w ten sposób pomogła mężowi w przygo­ towaniach do oblężenia zajmowanego przez Maurów miasta Łoją. Ferdynand przegrał jednak bitwę pod Łoją (1 lipca 1482). Syn Abu al-Hasana, Muhammand Abu Abdulla (Boabdil) (zm. 1527), który w drodze zama­ chu stanu został władcą Grenady (1482), oblegał w kwietniu 1483 Lucenę, ale w cza­ sie ucieczki został wzięty do niewoli. Flota chrześcijańska odcinała Maurom dostawy z Afryki Północnej. Izabela osobiście uczest­

HISZPAŃSKO-PERUWIAŃSKA WOJNA 18641866 (hiszpańsko-chilijska wojna 1865—

1866). Hiszpania zniecierpliwiona atakami Basków, imigrantów pracujących na peru­ wiańskich plantacjach (patrz TALAMBO, IN­ CYDENT w TALAMBO 1862), wysłała w 1864 flotę w rejon Oceanu Spokojnego, pozornie w celu ochrony praw hiszpańskich, ale w istocie po to, aby odzyskać panowanie nad Peru, swoją dawną kolonią. 14 kwietnia 1864 hiszpańskie wojska zdobyły wyspy Chincha, oddalone około 20 kilometrów od wybrzeży Peru, zasob­ ne w guano. 27 stycznia 1865 Hiszpania i Peru podpisały porozumienie, na mocy którego Hiszpania uznała w istocie niepod­ ległość Peru, a Peru, zgodnie z żądaniem Hiszpanii, zgodziło się zapłacić odszkodowa­ nie w wysokości 3 milionów peso za straty hiszpańskich poddanych w Talambo i za zwrot wysp Chincha. Warunki te wzbudziły oburzenie Peruwiańczyków, co wykorzystał generał Mariano Ignacio Prado (1826-1901); opanował rząd peruwiański i 14 stycznia 1866 wypowiedział Hiszpanii wojnę. Obawiając się powrotu panowania Hiszpanii w Ameryce Południowej, Chile (za prezydentury Jose Joaąuina Pereza [1800-1890]) przyłączyło się do Peru i również wypowiedziało Hiszpanii

wojnę. Peru zawarło ponadto sojusze obronne z Boliwią i Ekwadorem. Zamknięto dla floty hiszpańskiej południowoamerykańskie porty na wybrzeżu Oceanu Spokojnego, a w odwecie hiszpańskie okręty wojenne ostrzelały chilijski port Valparaiso (31 marca 1866) i peruwiański port Callao (2 maja 1866). W maju 1866 Hiszpania przerwała działania wojenne. W 1871, dzięki pośrednictwu Stanów Zjed­ noczonych, zawarto rozejm. W 1879 Hisz­ pania i Peru podpisały porozumienie pokojo­ we, w którym Hiszpania oficjalnie uznała niepodległość Peru.

HISZPAŃSKO-PORTUGALSKA WOJNA 1641-1644. Pragnąc wzmocnić swą pozycję w walce

z Hiszpanią, która dążyła do ponownego opanowania Portugalii, nowy król Portugalii Jan IV (1605-1656) zawarł sojusz z Anglią i Holandią i podpisał w 1641 porozumienie z Francją, która obiecała przystąpić do wojny z Hiszpanią. Walki między Portugalią i Hisz­ panią rozpoczęły się od niewielkich potyczek pod twierdzami Elvas i Badajoz, po czym obie strony zaczęły pośpiesznie przygotowy­ wać się do wojny na dużą skalę. Portugalia dążyła do osłabienia Hiszpanii przez zajęcie Andaluzji, Hiszpania z kolei poparła spisek HISZPAŃSKO-PORTUGALSKA WOJNA 1580-- w Lizbonie mający na celu obalenie króla 1589. Po śmierci króla Portugalii Henryka Jana. W 1642 portugalskie wojska z powodze­ (1512-1580), „króla-kardynała", w Portugalii niem walczyły pod 01ivencą oraz w obronie wybuchł spór o następstwo tronu. Król Beiry. Generał Mathias d'Alburquerque (zm. Hiszpanii Filip II (1527-1598) zgłosił swoje 1646?) dowodził portugalskim najazdem na dziedziczne prawa do tronu (poprzedni król Hiszpanię w maju 1644, a miesiąc później Portugalii Sebastian [1554-15781 był jego odniósł ważne zwycięstwo w bitwie pod Monsiostrzeńcem); prowadząc w tej sprawie nego­ tijo. W 1644 rozpoczęły się ogólnoeuropejskie cjacje, przygotowywał się jednocześnie do negocjacje pokojowe (patrz TRZYDZIESTOLET­ najazdu na Portugalię. Królem Portugalii NIA WOJNA 1618-1548), ale Hiszpania stawiała obwołano nieślubnego siostrzeńca Henryka, jako warunek wstępny wzięcia w nich udziału zrezygnowanie Francji z żądania niepodleg­ Antonia (1531-1595). Wojska Filipa wkro­ czyły do Portugalii. 25 sierpnia 1580 pod łości dla Portugalii. Rozpoczęciu rozmów towarzyszyło nieoficjalne i krótkotrwałe prze­ Alcantarą, w pobliżu rzeki Tag, armia hisz­ pańska pod dowództwem Fernanda Alvareza rwanie działań wojennych. Patrz także HISZde Toledo (1508-1582), księcia Alby, zwycię­ PAŃSKO-PORTUGALSKA WOJNA 1657-1668. żyła wojska portugalskie złożone z chłopów i mieszczan. Antonio uszedł najpierw do HISZPAŃSKO-PORTUGALSKA WOJNA 1657-Porto (Portugalia), ale następnie w maju 1581 1668. Po śmierci króla Portugalii Jana IV (1605-1656) w kraju obawiano się, że Hisz­ zbiegł do Francji. Gdy Filip wysłał hiszpań­ ską flotę na Wyspy Azorskie, jedyny punkt pania ponowi próby odzyskania władzy (patrz HISZPAŃSKO-PORTUGALSKA WOJNA 1041-1644) oporu, jaki pozostał królowi Antonio, Kata­ i w związku z tym dążono do sojuszu z Fran­ rzyna Medycejska wysłała do Portugalii posi­ cją, Anglią i Szwecją, przygotowywano się łki francuskie; Hiszpanie zwyciężyli je, An­ tonio ponownie uszedł do Francji. W 1589, również do ewentualnego najazdu Hiszpanii. Hiszpanie zdobyli 01ivencę. Planowana por­ rok po pokonaniu HISZPAŃSKIEJ ARMA­ DY, królowa Anglii Elżbieta I (1533-1603) tugalska ofensywa na Badajoz została od­ wyprawiła flotę i wojsko do Portugalii, ale wołana, ponieważ Hiszpanie otrzymali posi­ inwazja nie powiodła się, wojska angielskie łki; dopiero w styczniu 1659 Portugalczycy wróciły do kraju, a Antonio do Paryża, gdzie odnieśli zwycięstwo pod Elvas. W maju 1662 zmarł w 1595. Filip mocno dzierżył władzę hiszpańskie wojska pod dowództwem Don w Portugalii, która podlegała Hiszpanii aż do Juana (Jan Austriacki [1629-16791) zwyciężyły 1640. Pata także PORTUGALSKO-MAROKAŃSKA armię portugalską pod komendą Fryderyka Hermana Schomberga (1615?-1690), najem­ wojna 1578.

nego żołnierza niemieckiego w służbie Por­ tugalii. Przegrana bitwa wywołała panikę w Lizbonie. Don Juan zdobył Evorę, ale 8 czerwca 1663 poniósł klęskę w bitwie pod Amekal. Schömberg zwyciężył pod Yalencia de Alcantara, Villavicios oraz Montes Claras i wtargnął do Andaluzji (1665). Dzięki me­ diacji króla Anglii Karola II (1630-1685) w traktacie z Lizbony (1668) Hiszpania uznała w końcu niepodległość Portugalii i panujący dom Braganęa; wszystkie zdobyte terytoria zostały zwrócone.

początku 1761 wkrótce zdobyli Kubę i Fi­ lipiny. W 1762 Hiszpanie wtargnęli do Portugalii. Wszechwładny pierwszy mini­ ster Portugalii Sebastiao Jose de Carvalho e Mello (markiz de Pombal [1699-1782]) wezwał Anglików na pomoc. Hiszpanie, którzy uzyskali posiłki francuskie, zajęli miasto Braganga i twierdzę Almeida. Książę Wilhelm Schaumburg-Lippe (1724-1777) zreformował armię portugalską zyskał cen­ ną pomoc wojsk brytyjskich dowodzonych przez Johna Burgoyne'a (1722-1792), Johna Campbella (1705-1782) oraz innych i do HISZPAŃSKO-PORTUGALSKA WOJNA 1735— końca 1762 wyparł najeźdźców z Portugalii. 1737. Za panowania króla Filipa V Na mocy traktatu paryskiego (1763) Wielka (1683-1746) Hiszpania została wciągnięta Brytania uzyskała hiszpańską Florydę. w POLSKĄ WOJNĘ SUKCESYJNĄ, w któ­ rej poparła roszczenia Stanisława Leszczyń­ HÓCHSTADT, BITWA POD HÓCHSTADT skiego do polskiego tronu i zawarła sojusz (BLINDHEIM, BLENHEIM) 1704. Pierwsze z Francją skierowany przeciw Austrii. Jedna decydujące bitwy w HISZPAŃSKIEJ WOJ­ armia hiszpańska razem z francuską wkro­ NIE SUKCESYJNEJ stoczono w okolicy czyła do Lombardii i Italii, druga opanowała bawarskich miejscowości Donauwoerth w 1734 Neapol i Sycylię. W Ameryce Połu­ i Blindheim w pobliżu Hóchstadt. W pierw­ dniowej Hiszpanie zajęli najważniejszą twier­ szej bitwie pod Hóchstadt 20 września 1703 dzę portugalską, Colonię nad Rio de la Pląta odnieśli zwycięstwo Francuzi, co umożliwi­ w Banda Oriental (Urugwaj), rozpoczynając ło ich marsz w kierunku Wiednia, austriac­ tym wojnę (1735) ze swoimi tradycyjnymi kiej stolicy, druga stoczona 13 sierpnia 1704, rywalami. Walki ustały tam dopiero w 1737, wyeliminowała Bawarię z wojny i zmusiła gdy Anglicy skłonili Hiszpanię do oddania Francuzów do wycofania się na linię Renu. Colonii, założonej w 1680 przez portugalskich W bitwie pod Donauwoerth leżącym na żołnierzy. północnym brzegu Dunaju 2 lipca 1704 część armii francusko-bawarskiej poniosła HISZPAŃSKO-PORTUGALSKA WOJNA 1762. znaczne straty, a jej siły główne cofnęły się Za panowania króla Karola III (1716-1788), do Augsburga, po czym przeszły na północ w pierwszych latach SIEDMIOLETNIEJ od Dunaju, w pobliże Blenheim. John Chur­ WOJNY Hiszpania zachowała neutralność. chill, pierwszy książę Marlborough (1650— Zwycięstwo Wielkiej Brytanii nad Francją 1722), który początkowo zajął pozycję na zagrażało jednak poważnie pozycji Hiszpanii południe od Dunaju, gdyż zamierzał ude­ w Europie i na innych kontynentach rzyć na Augsburg, przeszedł na północny brzeg rzeki Nebel, gdzie spotkał się z księ­ (a szczególnie handlowi Hiszpanii w kolo­ ciem Eugeniuszem Sabaudzkim (1663 — niach amerykańskich). W tej sytuacji Hisz­ 1736), stojącym na czele wojsk austriackich. pania zawarła sojusz handlowy, polityczny Połączone siły liczyły 52 tysiące żołnierzy, i wojskowy - Pakt Rodziny Burbonów Marlborough stał w centrum, Eugeniusz na - z Francją przeciw Wielkiej Brytanii. Ucze­ stnicy tego Paktu zaproponowali Portugalii prawym skrzydle z jazdą i piechotą na przystąpienie do niego i wypowiedzenie lewym skrzydle, przy brzegu Dunaju, wojny Anglii. Portugalia jednak odmówiła. znajdowały się inne wojska sprzymierzo­ nych. Siły przeciwnika liczyły 60 tysięcy Anglicy wypowiedzieli Hiszpanii wojnę na

żołnierzy, składały się z wojsk francuskich pod dowództwem hrabiego Kamila de Tallard (1652-1728) i bawarskich pod dowódz­ twem elektora Maksymiliana II Emanuela (1662-1726). Lewe skrzydło sprzymierzo­ nych atakowało dwukrotnie armię francusko-bawarską, ale zostało odparte. Eugeniusz Sabaudzki bronił swej pozycji przed atakami nieprzyjaciela. Kawaleria i piechota księcia Marlborough zaatakowały i rozbiły wojska francuskie w centrum, osłabionym wskutek wsparcia udzielonego zaangażowanym w wa­ lkę skrzydłom. Marlborough skierował na­ stępnie atak w lewo, spychając Francuzów do Dunaju (wielu żołnierzy utonęło). Roz­ dzielona piechota francuska została osaczo­ na. Lewe skrzydło nieprzyjaciela zostało pobite przez Eugeniusza Sabaudzkiego. Około 13 tysięcy Francuzów dostało się do niewoli, około 15 tysięcy zostało rannych, poległo lub utonęło. Straty sprzymierzonych wynosiły około 12 tysięcy ludzi. HOGEN WOJNA 1156. Prawie przez sto lat japońscy cesarze zwyczajowo zrzekali się tronu na korzyść syna, nieraz udawali się do klasztoru, faktycznie jednak nadal rzą­ dzili stamtąd państwem i kierowali sprawa­ mi dworu. Cesarz Tobą (zm. 1156) w 1141 zmusił syna Sutoku (1119-1156) do ustą­ pienia tronu bratu. Nowy następca tronu zmarł w 1155. Tobą osadził wówczas na tronie trzeciego syna, Goshirakawę (1127— 1192). Po śmierci Toby Sutoku postanowił opuścić klasztor i przejąć należny mu tron. W licznej rodzinie cesarskiej nastąpił roz­ łam - jedni sprzyjali Goshirakawie, a drudzy Sutoku. Obie strony zwróciły się o pomoc do potężnych rodów Taira i Minamoto. Wywiązała się krótka, lecz zacięta walka, z której zwycięsko wyszedł Goshirakawa i jego poplecznicy. Sutoku skazano na wy­ gnanie, a jego zwolenników zabito. Dwa lata później Goshirakawa abdykował na rzecz syna i usiłował nadal utrzymać dotych­ czasowy sposób sprawowania rzeczywistych rządów ze swej siedziby w klasztorze, oka­ zało się to jednak niemożliwe, władza prze­

szła bowiem w ręce wojskowych, zwycięz­ ców w wojnie o odzyskanie tronu. Patrz także HEIJI WOJNA 1159-1100. HOLENDERSKA WOJNA 1672-1678. Król Francji Ludwik XIV (1638-1715) dążył do opanowania Niderlandów hiszpańskich; jego plany udaremnił zorganizowany przez Holandię trójstronny sojusz Anglii, Szwecji i Holandii w 1668 (patrz DEWOLUCYJNA WOJNA 1667-1668). Ludwik chciał się zemścić na Holandii, zamierzał ją podbić. W celu pozbawienia Holandii jej sojuszników Lud­ wik potajemnie zapłacił Szwedom za ze­ rwanie przymierza, a potrzebującemu pie­ niędzy królowi Anglii Karolowi II (1630-1685) zaofiarował roczną pensję i w ten sposób uzyskał poparcie Anglii. Ludwik najechał Holandię w 1672, a wów­ czas Anglia wypowiedziała Holandii wojnę. Holenderskie okręty de Ruytera pobiły flotę francuską i angielską w zatoce Sole. Holen­ drzy otworzyli tamy i zalali kraj, powstrzy­ mując w ten sposób inwazję. Wilhelm III Orański (1650-1702) został namiestnikiem Holandii. W 1673 zawiązano koalicję anty­ francuską z udziałem Austrii, Hiszpanii i Brandenburgii. W tym samym roku Fran­ cuzi najechali Niemcy, ale kontrofensywa sprzymierzonych zmusiła ich do odwrotu. Karol ogłosił Deklarację Pobłażliwości, któ­ ra została źle przyjęta. W odpowiedzi par­ lament cofnął fundusze na prowadzenie wojny, w której Anglii nie udało się do­ prowadzić do blokady Holandii i dokonać inwazji na terytorium kraju. W 1674 par­ lament wymusił wycofanie się Anglii z woj­ ny. W 1674 francuskie wojska pod dowódz­ twem Ludwika Kondeusza (1621-1686) od­ niosły zwycięstwo nad Holendrami dowo­ dzonymi przez Wilhelma Orańskiego w bitwie pod Seneffe. Wicehrabia Henryk de Turenne (1611-1675) obronił Alzację, odniósł zwycięstwa pod Sinzheim w 1674 i pod Turckheim w 1675. Marszałek Fran­ cois Creąui (1629P-1687) w latach 1677-1678 obronił Alzację, podejmował też działania zaczepne w Niemczech. W 1676

pod Mesyną, na Sycylii, francuskie wojska rozbiły armię hiszpańską, a francuskie ok­ ręty wojenne pod dowództwem admirała Abrahama Duqesne'a (1610-1688), zwycię­ żyły flotę holendersko-hiszpańską dowodzo­ ną przez de Ruytera, który odniósł śmier­ telną ranę (patrz MESYŃSKIE POWSTANIE 1674-1679). Ludwik XTV, mimo odnoszonych zwycięstw, stanął przed groźbą przystąpienia Anglii po stronie koalicji i katastrofy gos­ podarczej w kraju; w 1678 zdecydował się zawrzeć pokój, podpisując traktat w Nij­ megen między Francją a nieprzyjacielską koalicją (Holandią Hiszpania i Święte Ce­ sarstwo Rzymskie). Traktatem z St. Ger­ main zmuszono elektora brandenburskiego, który był przeciwnikiem Francji w tej woj­ nie, do zrzeczenia się swoich zdobyczy terytorialnych na Pomorzu należącym do Szwecji, która była sojusznikiem Ludwika. Hiszpania utraciła Franche-Comte i części Niderlandów na rzecz Francji (patrz także DUŃSKO-SZWEDZKA

WOJNA

1675-1679;

AUGS­

BURSKIEJ LIGI WOINA 1688-1697).

HOLENDERSKA WOJNA 1780-1784. Rewo­ lucja amerykańska sprawiła, że Wielka Bry­ tania stała się wrogiem większości krajów europejskich, ponieważ Brytyjczycy nie uz­ nawali neutralności i przechwytywali wszys­ tkie statki, bez względu na ich charakter. Utworzono „Ligę zbrojnej neutralności" i zagrożono wojną, jeżeli Wielka Brytania nie zaniecha podobnych praktyk, ale właś­ ciwie ucierpiała jedynie Holandia. Statki holenderskie dostarczały amerykańskim re­ wolucjonistom broń francuską i hiszpańską za pośrednictwem holenderskich składów zachodnioindyjskich na wyspie St. Eustatius. Zniecierpliwieni tym Brytyjczycy wy­ powiedzieli wojnę w 1780, zatopili kilka statków holenderskich i narazili handel holenderski na ciężkie straty. Nie doszło do żadnej bitwy, ani lądowej, ani morskiej. W 1784 podczas zawierania traktatu poko­ jowego w Paryżu Wielka Brytania uspra­ wiedliwiała swoje działanie koniecznością narzuconą przez wojnę.

HOLENDERSKA WOJNA W BRAZYLII 1624-1629. W 1621 powołano holenderską Ko­ mpanię Zachodnioindyjską do prowadzenia handlu w Nowym Swiecie (Ameryka Pół­ nocna i Południowa), a przede wszystkim w celu wyparcia Portugalii z jej posiadłości na tych terenach, podobnie jak to zrobiła analogiczna kompania na Dalekim Wscho­ dzie. W 1624 flota kompanii złożona z 26 statków holenderskich pod dowództwem Pięta Heyna (1577-1629) popłynęła do Bahii (Baia) na wybrzeżu brazylijskim i opa­ nowała ten port. W odpowiedzi Hiszpania, która włączyła Portugalię w 1580 do swego państwa (patrz HISZPAŃSKO-PORTUGALSKA WOJNA 1580-1589), wysłała 59 okrętów i 12 tysięcy żołnierzy pod dowództwem Fadrique'a de Toledo w celu wyparcia holen­ derskich najeźdźców. Wojska Heyna mu­ siały się wycofać, ale wróciły w 1627, odbiły i splądrowały Bahię. W 1628 Heyn zdobył hiszpański statek skarbowy pobliżu Kuby. Wzbogacona holenderska Kompania Zachodnioindyjską wysłała teraz 67 okrętów i 7000 żołnierzy, którzy zdobyli Recife (miasto) i Pernambuco (region) w północno-wschodniej Brazylii. Holendrzy wycofali się z tych terenów po wybuchu powstania ludności portugalskiej. HOLENDERSKO-ANGIELSKA WOJNA PIER­ WSZA 1652-1654. Ogromnym osiągnię­ ciem Commonwealthu - rządu angielskiego ustanowionego po egzekucji króla Karola I (1600-1649) - było podwojenie liczby okrę­ tów wojennych i uchwalenie Aktu Nawiga­ cyjnego z 1651 (patrz ANGIELSKA WOJNA DOMOWA DRUGA i648-i65i). Akt Nawigacyj­ ny, który miał zapewnić rozwój angielskiego handlu, nakazywał, by towary importowane przywożone były na statkach angielskich z załogą złożoną w większości z Anglików. Akt wymierzony był przeciw Holendrom, którzy w tym czasie byli w Europie naj­ potężniejszymi kupcami morskimi, oraz przeciw handlowi pomiędzy Holandią i In­ diami; jego uchwalenie doprowadziło do wybuchu wojny. W 1652 flota holenderska

nie oddała salutu angielskiej eskadrze mor­ skiej, której dowódca, admirał Robert Blake (1599-1657) chciał przeszukać statki holen­ derskie. Dowódca floty holenderskiej Ma­ arten Tromp (1597-1653) odmówił, nastą­ piła wymiana strzałów, a tuż potem obie strony wypowiedziały wojnę. Stoczono dzie­ więć bitew morskich; większością dowodził Blake, którego adiutantem był George Monck (1608-1670), oraz Tromp. Tromp wraz z 1600 Holendrami zginął w bitwie koło Scheveningen (Texel) 31 lipca 1653. Blake przegrał tylko jedną bitwę, w wyniku której flota holenderska bezpiecznie wpro­ wadziła do portu 500 statków handlowych. Holendrom udało się nakłonić Duńczyków do zamknięcia Bałtyku dla statków angiel­ skich i przez większą część wojny mieli zapewnioną kontrolę na Morzu Śródziem­ nym. Anglia wprowadziła blokadę Holandii. W 1653, po klęsce w pobliżu Scheveningen, głodujący Holendrzy zaproponowali pokój. Traktat podpisany w Westminster w kwiet­ niu 1654 zmusił Holendrów do pokrycia wszystkich strat poszkodowanym kupcom angielskim i zobowiązał Holendrów do od­ dawania salutu statkom angielskim na an­ gielskich wodach. Traktat nie przerwał jed­ nak angielsko-holenderskiej rywalizacji han­ dlowej. Druga wojna holendersko-angielska 1665-1667. Konflikt wywołały w 1663 angielskie ataki na zachodnioafrykańskie porty, główne ośrodki holenderskiego han­ dlu niewolnikami, oraz przejęcie przez An­ glików Nowego Amsterdamu (Nowy Jork) w 1664. W bitwie morskiej koło Lowestoft w 1655 angielskie okręty w liczbie 150 pod dowództwem księcia Jakuba (1633-1701), późniejszego króla Jakuba II, pokonały flotę holenderską złożoną ze 100 okrętów, dowo­ dzoną przez Jacoba Opdama (zm. 1665). W bitwie zginął Opdam oraz paru innych holenderskich i angielskich dowódców. Es­ kadra okrętów wojennych pod dowództwem Moncka przegrała czterodniową bitwę z flotą holenderską dowodzoną przez admirała Michiela de Ruytera (1607-1676). W 1666 przerwana została blokada Tamizy prowa­

dzona przez Ruytera. Marynarka angielska czasów restauracji okazała się jednak gorsza niż w czasach panowania Cromwella; był to skutek złego dowodzenia, korupcji, zatargów między Koroną a parlamentem i buntów nie opłacanych marynarzy. W czerwcu 1667 de Ruyter popłynął w górę Tamizy i znisz­ czył 16 okrętów na rzece Medway pod Chatham. Porażka ta oraz epidemia dżumy w latach 1665-1666, i wielki pożar Londynu w 1666 skłoniły Anglię do wystąpienia 0 pokój. Traktat w Bredzić z 1667 zmody fikował prawa handlowe na korzyść Holan dii, która zyskała również posiadłości w obe cnym Surinamie (Gujana Holenderska), ale zrzekła się na rzecz Anglii opanowanych przez nią terenów w rejonie obecnego No wego Jorku, w New Jersey i Delaware. HOLENDERSKO-INDIAŃSKE WOJNY 16551664. W czasie nieobecności Petera Stuyve-

santa (1592-1672), gubernatora holender­ skiej kolonii Nowe Niderlandy (większa część obecnego Nowego Jorku i New Jersey), 7 września 1655 doszło w Manhattanie do zatargu między Holendrami a Indianami. Wybuchła wojna, która rozszerzyła się potem na Esopus, na Long Island. Wkrótce wrócił Stuyvesant, zawarł pokój ograniczający dzia­ łania wojenne przez Indian, z których wielu należało do Algonkinów (patrz ALGONKIŃSKO-HOLENDERSKA WOJNA 1641-1645). Manhat­ tan nigdy już nie doświadczył ataku Indian, natomiast najazdy Indian na Esopus w maju 1658 zmusiły osadników do zwrócenia się do Stuyvesanta z prośbą o pomoc. Gubernator ponownie doprowadził do pokoju z Indiana­ mi i sam nadzorował budowę palisady obron­ nej, jednak jeszcze raz musiał przyjść z po­ mocą osadnikom z Esopusu, gdyż Indianie w sierpniu 1658 zaatakowali ich ponownie. Wojsko Stuyvesanta zmusiło Indian do uleg­ łości. Indianie nie chcieli jednak pogodzić się z ciężkimi warunkami pokoju iw 1663 wznowili walki w pobliżu Esopusu. Wojska holenderskie zmusiły Indian do kapitulacji 1 podpisania w 1664 traktatu, na mocy którego dolinę Esopus dostali osadnicy.

HOLENDERSKO-INDONEZYJSKA WOJNA 1962. Patrz INDONEZYJSKIE WOJNY 1957-1902. HOLEN

DERSKO-PORTUGALSKIE

WOJNY

W ZACHODNIEJ AFRYCE ok. 1620-1655. Już

w połowie XV w. na zachodnim wybrzeżu Afryki portugalscy żeglarze budowali forty na wyspie Arguin, w Gwinei, Costa de Minnie (później Złote Wybrzeże), na Wyspie Świętego Tomasza i na wybrzeżach Portugal­ skiej Afryki Zachodniej (Angola). Początko­ wo Portugalczycy przybywali tu w poszuki­ waniu złota i kości słoniowej, wkrótce jed­ nak rozwinął się handel niewolnikami, tysią­ ce Murzynów wywożono do Brazylii i na Wyspy Karaibskie. Na początku XVII w. Holendrzy złamali portugalski monopol na handel na Oceanie Indyjskim i zainteresowa­ li się zachodnią Afryką. Zbudowali forty w Mouri, na wyspie Goree i w Rifisąue. Zajęli się również bardzo opłacalnym hand­ lem niewolnikami. Rywalizujące strony przy każdej okazji napadały na osady i statki przeciwnika. W latach 1637-1642 Holen­ drzy zdobyli portugalskie porty Elmina i Axim na wybrzeżu Ghany, port Luanda (w Angoli), Sao Tome i część Brazylii. Portu­ galczykom udało się ponownie odzyskać wię­ kszość miejscowości na wybrzeżu Konga (Bakongo) i w Gwinei, ale utracili na rzecz Holendrów lub innych europejskich krajów terytoria w Ghanie i na Złotym Wybrzeżu. HONDURASKA WOJNA DOMOWA 1909— 1911. Manuel Bonilla (1849-1913), dawny

prezydent Hondurasu, stanął na czele po­ wstania swoich konserwatywnych zwolen­ ników przeciw liberalnemu prezydentowi Miguelowi R. Davili (zm. 1927), który po HONDURASU I NIKARAGUI WOJNIE 1907 doszedł do władzy dzięki dyktator­ skiemu prezydentowi Nikaragui, Jose San­ tosowi Zelayi (1853-1919). Wojna domowa nie doprowadziła do zwycięstwa żadnej ze stron, 8 lutego 1911 przeciwnicy przystali na zawieszenie broni i wybory. 29 paździer­ nika na prezydenta wybrano Bonillę. Patrz N1KARAGUAŃSKA WOJNA DOMOWA 1909-1912.

HONDURASKA WOJNA PARTYZANCKA 1981-1982. Tysiące mieszkańców Salwa­

doru, Indian Miskito i przeciwników sandinistów z Nikaragui schroniło się w Hon­ durasie. Tamtejsze władze obawiały się, że wojna domowa w sąsiednich państwach może ogarnąć również Honduras i przy­ czynić się do nasilenia działań ugrupowań lewicowych przeciwnych rządowi (patrz NiKARAGUAŃSKA WOJNA DOMOWA 1982-1990; SAL­

WATORSKA WOJNA DOMOWA 1977-).

Marksis­ towscy partyzanci przeszkoleni przez Ku­ bańczyków napadali na obiekty rządowe i prowadzili w miastach działania terrorys­ tyczne, jak np. ostrzelanie ambasady Stanów Zjednoczonych w Tegucigalpie, stolicy Hondurasu, porywanie samolotów honduraskich, by w ten sposób nadać rozgłos swojej sprawie. Policja i wojsko zwiększyły wysiłki w walce z partyzantami; nasilenie działań terrorystycznych skłoniło Stany Zje­ dnoczone do zwiększenia pomocy wojskowej dla rządu. Oddziały Nikaraguańskich Sił Demokratycznych mających bazy w Hon­ durasie dokonywały wypadów na teren Ni­ karagui, co przyczyniało się do wzrostu napięcia między tymi krajami. HONDURASKO-NIKARAGUAŃSKA WOJNA 1907. Jose Santos Zelaya (1853-1919), któ­

ry został prezydentem Nikaragui w wyniku liberalnej rewolty w 1893, rządził krajem jak prawdziwy dyktator i mieszał się do spraw innych państw Ameryki Środkowej, które chciał siłą zjednoczyć pod swoim przewodnictwem. W 1903 konserwatywny przywódca honduraski, Manuel Bonilla (1849-1913), obalił popierany przez Zelayę liberalny rząd Hondurasu i został prezyden­ tem. W 1903 powstańcy hondurascy, otrzy­ mawszy od Zelayi pomoc, usiłowali usunąć Bonillę; honduraskie wojska rządowe ściga­ jąc powstańców najechały Nikaraguę. Zelaya domagał się odszkodowań wojennych, ale Honduras odmówił płacenia jakichkolwiek reparacji, armia nikaraguańska wkroczyła więc na terytorium Hondurasu i 18 marca 1907 stoczyła i wygrała bitwę pod Namasi-

gue; w bitwie po raz pierwszy w historii Ameryki Środkowej posługiwano się kara­ binami maszynowymi. Wojska Nikaragui zajęły stolicę Hondurasu, Tegucigalpę. Bo­ nilla uciekł do Stanów Zjednoczonych. Na czele nowego rządu honduraskiego Zelaya postawił Miguela R. Davilę (zm. 1927). Patrz także HONDURASKA WOJNA DOMOWA 1909-1911.

HRABIEGO WOJNA 1533-1536. Ostre spory

religijne w Danii pomiędzy luterańskimi mieszczanami i chłopami a katolicką szlachtą doprowadziły do sytuacji, w której po śmierci króla Fryderyka I (1471?-1533) zdominowany przez szlachtę rigsraad (rada państwa) postanowił sprawować tymczasowe rządy; zdecydowano nie udzielać poparcia kandydatowi luteran. Rebelianci duńscy - luteranie sprzymierzeni z północnoniemieckim miastem Lubeką (patrz LUBEKI WOJNA 1531-1536) dążyli do osadzenia na tronie przebywającego w więzieniu poprzed­ niego króla, Chrystiana II (1481-1559) (patrz KALMARSKA WOJNA DOMOWA 1520-1523) i przyłączenia Kopenhagi i Malmó do Hanzy (liga handlowa miast nadbałtyc­ kich). Popierany przez czołowych przed­ stawicieli szlachty jutlandzkiej oraz bis­ kupów, najstarszy syn Fryderyka i jego następca Chrystian (1503-1509), książę Hol­ sztynu, wychowany w luteranizmie, prowa­ dził działania wojenne przeciw Krzysztofo­ wi, hrabiemu Oldenburga (ok. 1504-1566), konditierowi dowodzącemu wojskami Lu­ beki i rebeliantów duńskich dążących do osadzenia na tronie Chrystiana II (wojna wzięła nazwę od hrabiego Krzysztofa). Woj­ ska hrabiego najechały i spustoszyły Hol­ sztyn, poddała im się Kopenhaga, a później Zelandia, Malmó i Skania. W północnej Jutlandii wybuchło powstanie chłopskie zwolenników Chrystiana II. Książę Chrys­ tian miał przeciw sobie pół Danii, jako król Chrystian III (wybrany przez rigsraad na króla w 1534) odłożył elekcję, wyrwał kraj spod władzy hrabiego i wyparł jego armie do północnej Jutlandii, które to miasto

wojska Chrystiana zdobyły szturmem 18 grudnia 1534, po czym doszło do rzezi. Szwedzkie wojska (Szwecja zawarła przy­ mierze z Chrystianem III) obiegły Malmó i Landskronę. Chrystian prowadził oblęże­ nie Kopenhagi i 29 lipca 1536 zmusił hra­ biego Krzysztofa do kapitulacji, po czym objął panowanie nad całą Danią. Jakkolwiek Lubeka i jej sprzymierzeńcy zachowali pra­ wa handlowe, ich potęga (a tym samym i Hanzy) na Bałtyku została złamana (Lu­ beka zatrzymała na 50 lat duńską wyspę Bornholm tytułem reparacji wojennych). Hrabia Krzysztof musiał przysiąc, że nigdy nie wkroczy do Danii i wrócił do Olden­ burga. Chrystian III umocnił w Danii luteranizm i narzucił go Norwegii. HUKBALAHAPY POWSTANIE 1946-1954.

W latach trzydziestych XX w. w bogatych rolniczych okręgach środkowej części wyspy Luzon na Filipinach, gdzie bezrolni chłopi domagali się reform, działali aktywiści ko­ munistyczni i socjalistyczni. Gdy Japończycy zajęli Filipiny w 1942 (patrz ŚWIATOWA WOJNA ii NA OCEANIE SPOKOJNYM 1941-1945) wielu mieszkańców Filipin wstąpiło do oddziałów partyzanckich zwanych Hukbalahap - Ludowa Armia przeciw Japonii (Hukowie). Pod przewodnictwem komunis­ tów Hukowie zabili tysiące japońskich żoł­ nierzy i filipińskich kolaborantów. W 1945 opanowali większość dużych posiadłości ziemskich w środkowej części Luzon i po­ wołali miejscowy rząd, który zbierał podatki na własne cele i kierował się własnymi prawami. Po zakończeniu ŚWIATOWEJ WOJNY II w kwietniu 1946 odbyły się wybory, w wyniku których sformowano nowy rząd Filipin, który miał rozpocząć swoją działalność 4 lipca po uzyskaniu niezależności od Stanów Zjednoczonych. Hukowie wzięli udział w wyborach, jeden z ich kandydatów został wybrany do Kon­ gresu Filipin, jednakże wkrótce potem zo­ stał usunięty. Rozjątrzeni Hukowie wrócili do kryjówek w dżungli i rozpoczęli działania zbrojne skierowane przeciw rządowi cent­

ralnemu. Szeregi ich zasiliło wielu sym­ patyków, a wojska rządowe nie mogły ich wytropić. W 1950 Hukowie ocenili, że mają dość sił, by zaatakować Manilę, stolicę Filipin. Tuż przed rozpoczęciem ataku poli­ cja odkryła ich tajną kwaterę główną w sto­ licy i aresztowała wszystkich politycznych przywódców w mieście, wobec czego natar­ cie zostało odwołane. W rym samym czasie Stany Zjednoczone zaczęły dostarczać armii rządowej Filipin duże ilości broni i sprzętu, dzięki czemu wzrosła skuteczność jej dzia­ łań. Po wyborze w 1953 Ramona Magsaysaya (1907-1957) na prezydenta i wpro­ wadzeniu reform Hukowie stracili wielu zwolenników. W 1954 przywódca Huków oddał się w ręce władz kończąc w ten sposób długotrwałe powstanie. HUNÓW NAJAZDY NA CESARSTWO RZYM­ SKIE 375-454. Hunowie, koczowniczy lud

azjatycki, nadciągnęli ze stepów położo­ nych na północ od Morza Czarnego; przez 80 lat najeżdżali i plądrowali cesarstwo rzymskie. W 375 walczyli z Gotami, po­ konali Ostrogotów (Goci Wschodni) i kie­ rując się w stronę Dunaju, wypierali na zachód Wizygotów (Goci Zachodni) z wy­ znania chrześcijańskich arian. Następnie Hunowie podporządkowali sobie inne bar­ barzyńskie szczepy. W 434 plemiona zo­ stały zjednoczone pod władzą braci Attyli (406P-453) i Biedy. W 445 Attyla zamo­ rdował Biedę i został jedynowładcą. In­ teresował się głównie łupieniem bogatego cesarstwa rzymskiego; już w 434 Hunowie dowiedzieli się, że mogą otrzymać złoto, gdyż ich wodzowie zawarli umowę z Kon­ stantynopolem (Stambuł), na mocy której otrzymywali 700 funtów złota rocznie w za­ mian za zaniechanie najazdów. Gdy na­ leżności nie nadchodziły, Hunowie często przeprowadzali najazdy. W latach 441-442 i w 447 doprowadzili do ruiny prowincje bałkańskie, dotarli aż do Termopilów i sa­ mego Konstantynopola uzyskując opłaty w zamian za zawarcie pokoju. Następnie w 451 Attyla najechał na Zachodzie Galię

(Francja), splądrował Divodurum Mediomatrici (Metz) i miasta w Belgii, po czym zawrócił na południe, w kierunku Cenabum Aurielani (Orleanu). W 451 koalicyjna armia galijskich Rzymian, Wizygotów i Alanów pod wodzą Flawiusza Aecjusza (396P-454), naczelnego wodza rzymskiego, stoczyła bitwę z Attyla na Polach Katalaunijskich (Chalons-sur-Marne); Huno­ wie zmuszeni do ataku pod górę, przełamali środek linii Alanów, ale zostali zepchnięci do swego obozu przez prawe skrzydło Wi­ zygotów oraz Rzymian. Attyla wycofał się przez Ren. Hunowie zawrócili do Italii, gdzie w 452 spustoszyli Akwileję tak bez­ litośnie, że nigdy nie zdołano odbudować dawnej świetności; uchodźcy z miasta schronili się na południowym zachodzie i założyli tam Wenecję. Następnie Hunowie splądrowali Mediolan i Pawie. Chcąc ocalić Rzym przed zniszczeniem, papież Leon I Wielki (390P-461) stanął na czele po­ selstwa wysłanego do Attyli; nie wiadomo, jakich użył argumentów, ale Hunowie osz­ czędzili Rzym i obładowani łupami ruszyli przez Alpy na północ. W 453 Attyla zmarł w czasie nocy poślubnej. Jego synowie zostali pobici w 454 przez wojowniczych Gepidów (Germanie), szczegóły porażki nie są znane; Hunowie wrócili potem na stepy czarnomorskie. Patrz także RZYMIAN i GOTÓW WOJNY. HUNTLY'EGO REBELIA 1562. Bohater spod

Solway Moss (patrz ANGIELSKO-SZKOCKA 1542-1549), George Gordon, czwarty hrabia Huntly (1514-1562), uciekł z pola walki pod Pinkie Cleugh i został ujęty przez Anglików. Wróciwszy do Szkocji w 1548, knuł intrygi, w interesie zarówno swoim, jak i Anglii, o co podejrzewał go John Knox (1505-1572), a także królowa Maria (1542-1587). Huntly otwarcie dążył do ślubu swego syna z Marią i zapewne uczestniczył w próbie uprowadzenia jej, którą podjął jego syn w 1562. W tym samym roku królowa wyruszyła na północ, by wy­ mierzyć mu karę; pod Corrichie w pobliżu WOJNA

Aberdeen szkoccy rebelianci Huntly'ego zaatakowali królową i zostali pobici. Huntly wzięty do niewoli zmarł prawdopodobnie na skutek wylewu; jego syna stracono, po­ siadłości rodu skonfiskowano. HURYTÓW PODBOJE ek. 1700-ok. 1500

p.n.a. Od początku II tysiąclecia Huryci (lud pochodzenia niesemickiego) wyruszyw­ szy najprawdopodobniej z Kaukazu, stop­ niowo osiedlali się w północnej Mezopota­ mii i na obszarach na wschód od rzeki Tygrys, tworząc małe państewka typu feu­ dalnego. Około 1700 p.n.e. po zjednoczeniu tych państewek zrzucili jarzmo władców semickich i opanowali tereny między jezio­ rem Wan a górami Zagros. Zakładali ośro­ dki handlowe i nadal napierali na zachód i południe, aż wreszcie około 1500 opano­ wali wschodnią Anatolię (obecnie Turcja) i północną Syrię. Imię tego ludu upamiętnia Hurri - nazwa obszaru w północnej Mezo­ potamii. Tutaj oraz w Anatolii i północnej Syrii powstało huryckie królestwo Mitanni, które około 1470 walczyło z Egiptem o pa­ nowanie nad Syrią i zostało zwyciężone przez króla Egiptu Totmesa III (wzmian. ok. 1500-1447) (patrz MEGIDDO, PIERWSZA BITWA POD MEGIDDO ok. 1469 p.n.e.). Później Egipt i królestwo Mitanni zawarły przymie­ rze, które okazało się nieskuteczne, gdy Hetyci i Asyryjczycy zaatakowali państwo Hurytów (patrz ASYRYJSKO-HURYCKIE WOJNY ok. 1350-1245 p.n.e.; HETYCKO-HURYCKIE WOJNY

ok. 1620-ok. 1325 p.n.e.). Po 1350 z Mitanni pozostało tylko małe państwo Hanilgabat, które podbili Asyryjczycy około 1245. Około 1000 p.n.e. Huryci utracili na Bliskim Wschodzie odrębność etniczną. HUSYCKA WOJNA DOMOWA 1423-1434.

Husyci, zwolennicy Jana Husa (1369-1415) w Czechach i na Morawach, podzielili się w czasie HUSYCKICH WOJEN na dwa odłamy: na radykalnych taborytów i umiar­ kowanych utrakwistów. W 1423 doszło do walk między oboma odłamami, w których taboryci pod wodzą Jana Żiżki wygrali bitwy

pod Horicami i Strahovem. W rok później Żiżka zapobiegł dalszemu rozłamowi poko­ nując utrakwistów pod Skalicą i Malesovem. Po śmierci Żiżki w 1424 na czele husytów stanął Prokop Wielki, który nie zdołał w 1433 zapobiec nowej wojnie między taborytami i utrakwistami. Utrakwiści wspierani przez wielmożów czeskich zwyciężyli taborytów w bitwie pod Lipanami 30 maja 1434, w której poległ Prokop Wielki i inni przy­ wódcy taborytów. Rok wcześniej utrakwiści przyjęli kompaktaty stanowiące kompromis religijny i zostali ponownie przyjęci do Kościoła katolickiego. HUSYCKIE WOJNY 1419-1436. Kościół ka­ tolicki uznał w 1415 Jana Husa, czeskiego reformatora religijnego, za heretyka i ska­ zał go na śmierć na stosie. Jego zwolennicy, husyci, cierpiąc z powodu stałych prze­ śladowań, w 1419 chwycili za broń i wy­ stąpili przeciw katolikom oraz królowi niemieckiemu Zygmuntowi (1368-1437), który odziedziczył tron czeski i przyczynił się do spalenia Husa. Husyci, podzieleni na dwa odłamy - radykalnych taborytów i utrakwistów - walczyli z powodzeniem pod dowództwem Jana Żiżki; stawili czoło krucjacie antyhusyckiej ogłoszonej w 1420 przez papieża Marcina V (1368-1431), od­ nieśli zwycięstwa pod Sudomierem w 1419, pod Kumą Horą w 1421 i Nebovidem w 1422. Po wybuchu wojny domowej mię­ dzy taborytami i utrakwistami w 1423 Żiżka, taboryta, zwyciężywszy utrakwistów utrzymał jedność husytów. Po śmierci Żiżki w 1424' Prokop Wielki (13807-1434) poprowadził husytów do zwycięstwa prze­ ciw katolickim krzyżowcom, a między 1426 i 1432 kierował najazdami husytów na Niemcy, Węgry i Śląsk. W 1433 wy­ buchły walki wewnętrzne między tabory­ tami a utrakwistami, zakończone porażką taborytów w bitwie pod Lipanami w 1434. Wielu husytów, wśród których przeważali teraz utrakwiści, zdecydowało się w spra­ wach doktryny na kompromis z Kościołem katolickim (taboryci odrzucili kompromis),

aw 1436 uznali Zygmunta za króla Czech. Patrz także husycka wojna domowa 1423-1434.

wódz, Poroś (zm. 321?), radża Lahauru, został przyjacielem Aleksandra, a później poprowadził go w dół rzeki Indus (patrz ALEKSANDRA WIELKIEGO WYPRAWA DO INDII

HYDASPES, BITWA NAD HYDASPES 327 p.n.e. Aleksander Wielki (356-323) jako

wódz nie miał sobie równych w czasach starożytnych; arcydziełem sztuki wojennej była bitwa nad rzeką Hydaspes, obecnie zwaną Dżehlam. W bitwach nad Granikiem i pod Issos Aleksander także musiał prze­ prawić się przez rzekę (patrz ALEKSANDRA WIELKIEGO PODBOJE 334-323 p.n.e.; Issos, bitwa pod Issos 333 p.n.e.), ale nad Hydaspes napot­ kał szczególne problemy: rzeka wezbrała, a przeciwnicy, Hindusi, mieli 200 słoni, których panicznie bały się konie. Ponadto grecki obóz położony na otwartej przestrzeni był doskonale widoczny. Aleksander przygotował swe działania pod względem psychologicznym, gromadził łodzie i tratwy oraz zapasy żywności, prowadził ćwiczenia kawalerii, jego statki pływały po rzece. Te działania nie prowadzące do przeprawy uśpiły czujność Hindusów. Zostawiwszy w obozie główną część wojska, Aleksander wziął 15 tysięcy żołnierzy i poprowadził ich w górę rzeki, przeprawił się na drugi brzeg, zwyciężył czołową grupę Hindusów rzuco­ nych przeciw niemu, złożoną z jazdy i ryd­ wanów. Gdy nadeszły siły główne przeciw­ nika, Aleksander zaatakował częścią jazdy kawalerię lewego skrzydła przeciwnika. Gdy ten przerzucił na to skrzydło całą swą jazdę, i ta związała się walką, druga grupa kawale­ rii Aleksandra skrycie wyszła na jej tyły i pobiła ją. Następnie jazda macedońska uderzyła na tyły piechoty hinduskiej, przed którą w pierwszym rzucie stały słonie. Alek­ sander rozkazał własnej piechocie rzucać oszczepy w trąby słoni, toporami ciąć je w nogi. Osaczeni Hindusi przegrali, ale ich

327-325 p.n.e.). Najboleśniejszą stratą, jaką poniósł Aleksander w tej bitwie, była śmierć Bucefała, ukochanego konia; aby uwiecznić jego pamięć, król założył w pobliżu miasto Bukefala. HYKSOSÓW NAJAZD NA EGIPT ek. 16741567 p.n.e. Starożytny lud semicki zwany

przez Egipcjan Hyksosami (od zwrotu hekau-chasut, tzn. „władca z obcego kraju"), najechał Egipt w okresie kryzysu dynas­ tycznego około 1700 p.n.e. i założył równo­ legle panujące dynastie egipskie - piętnastą i szesnastą. W 1674 Hyksosowie obiegli i zdobyli Memfis, w Dolnym Egipcie spra­ wowali jednak władzę ze stolicy Hatwarit w delcie Nilu. Egipski historyk piszący w języku greckim, Maneton, pisał o Hyksosach opierając się na źródłach już obecnie nie istniejących; nazwał ich migrację „na­ jazdem", ale źródła archeologiczne sugerują, że przenikali na teren Egiptu bez walki, dopiero gdy ich liczba wzrosła, zdobyli stolicę Dolnego Egiptu i usunęli panują­ cych. Jako władcy cenili pokój; w Górnym Egipcie władzę powierzyli dotychczas rzą­ dzącym, którzy byli wyłącznie marionet­ kami. Hyksosi zawarli również sojusz z Nu­ bią, która niedługo przedtem uzyskała nie­ zależność. Za panowania Kamose (zm. 1570), króla XVII dynastii, zaczęli odzys­ kiwać władzę rdzenni władcy Egiptu, którzy w 1567 byli już na tyle silni, że zdołali odzyskać Memfis i wypędzić Hyksosów. Egipskich zapisów z tego okresu jest nie­ wiele; po 1567 nie spotyka się już żadnej wzmianki o Hyksosach, wydaje się więc, że jako grupa etniczna zniknęli oni całkowicie.

I IKONOKLASTYCZNA WOJNA PIERWSZA 726-731. Cesarz bizantyjski Leon III

(680P-741) był zwolennikiem Konoklazmu, kierunku zwalczającego kult ikon, uznają­ cego go za herezję i bałwochwalstwo. Papież Grzegorz II (669-731) oraz duchowieństwo rzymskie nie akceptowali ikonoklazmu. W 727 wybuchły w Grecji rozruchy skiero­ wane przeciw ikonoklastom, w wyniku któ­ rych do Konstantynopola wyruszyła zbun­ towana flota z antycesarzem na pokładzie; po drodze zwyciężyła ją flota cesarska. Zbuntowała się również ludność egzarchatu raweńskiego (726), zmuszając Leona do wysłania okrętów w celu zajęcia miasta. Flota cesarska poniosła straty podczas sztor­ mu i w 731 próba zdobycia Rawenny została odparta. Wobec trudności w przywróceniu władzy Bizancjum Leon podporządkował Kalabrię, Sycylię i Ilirię (podległe jurys­ dykcji papieskiej) władzy patriarchy Kons­ tantynopola. Druga wojna ikonoklastyczna 741-743. Następca Leona, cesarz Konstan­ tyn V (718-775), nasilił prześladowania ludzi czczących święte obrazy. W czasie gdy cesarz prowadził działania wojenne przeciw muzułmanom (patrz BIZANTYJSKO-MUZUŁMAŃSKA WOJNA 741-752), jegO SZW3-

gier, Artawazd, stanął na czele otwartego buntu wojskowego i religijnego, poparł zwo­ lenników kultu obrazów i wygrał bitwę z siłami cesarskimi. Następnie ogłosił się w Konstantynopolu cesarzem i wznowił kult obrazów. Wojska Artawazda poniosły w 743 dwie klęski, pod Sardes i Modriną, następnie Konstantyn obiegł Konstantyno­ pol i zmusił go do kapitulacji. Artawazd za karę został oślepiony.

ILIRIJSKA WOJNA PIERWSZA 229-228

p.n.e. Greckie państwa zwykle unikały kon­ taktów z wojowniczymi, barbarzyńskimi Ilirami. Natomiast ekspansywni Rzymianie postanowili przystąpić do rozmów z królową Teutą (wzmian. 230-220) z Ilirii, gdy ich kupcy zostali obrabowani i zamordowani w 230 przez piratów iliryjskich. Wojownicza królowa przyjęła rzymskich przedstawicieli bardzo wyniośle; w powrotnej drodze posłów zwabiono w pułapkę i zamordowano. Senat rzymski postanowił podjąć działania odweto­ we. Rzymianie nie dopuścili do opanowania przez Ilirów sąsiednich państw-miast grec­ kich. Ilirowie uprzedzili przybycie floty i armii rzymskiej (229) i obiegli port na Korfu, z którego korzystały okręty rzymskie. Rzymianie prawie bez walki uwolnili miasto od oblężenia. Królowa poddała się w 228, zrezygnowała z roszczeń terytorialnych i obiecała zapłacić kontrybucję. Zapewniw­ szy bezpieczeństwo żeglugi między Italią a Grecją, Rzymianie zawiązali sojusz z Mace­ donią, która znajdowała się na flance Ilirii. Druga wojna iliryjska 219 p.n.e. W 220 Demetriusz z Faros (zm. 214), władca Ilirii, zerwał pokój z 228 i najechał terytoria będące pod ochroną Rzymu oraz wznowił piracką działalność, która była przyczyną pierwszej wojny iliryjskiej. Zagrożeni równocześnie wojną z Kartaginą, Rzymianie musieli dzia­ łać szybko. Demetriusz ufortyfikował wcześ­ niej miasta Dinale i Faros, ale mimo to Dinale poddało się Rzymianom po siedmio­ dniowym oblężeniu, a Faros, oblężone przez dwie wielkie armie rzymskie, skapitulowało po jednym dniu. Demetriusz uciekł. Powró­ cono do warunków pokoju z 228.

INDIAN ABNAKI WOJNA PIERWSZA 1675— 1678. Indianie ze związku plemiennego

Kres wojnie położyła konferencja pokojowa w Bostonie i Casco Bay. Patrz także

Abnaki zamieszkiwali obecne tereny stanu Maine, New Hampshire i Yermont. W so­ juszu z Francuzami prowadzili przez 50 lat walkę z angielskimi osadnikami osiedlają­ cymi się na ich terenie. Gdy Wampanoagowie pod dowództwem króla Filipa (Metacometa) (zm. 1676) powstali w 1675 w Nowej Anglii przeciw kolonistom angielskim (patrz KRÓLA FILIPA WOJNA 1675-1676), przy­ łączyło się do nich wiele wschodnich ple­ mion, w tym również Indianie Abnaki. Przez blisko trzy lata Indianie Abnaki wal­ czyli z Anglikami wzdłuż granicy Maine, wypierając stamtąd białych osadników. Cią­ głe napady Indian na rozproszone gospodar­ stwa i małe osady dały się mocno we znaki kolonistom, porozumienie pokojowe zawar­ to dopiero w 1678. Angielscy koloniści obiecali płacić Indianom Abnaki roczną daninę. Druga wojna Indian Abnaki 1702-1712. Wkrótce po wybuchu w 1702 wojny KRÓLOWEJ ANNY Indianie Ab­ naki i wojska francuskie zaatakowały an­ gielskich osadników na granicy Maine. W miastach na linii od Wells do Casco wymordowano około 300 osadników. In­ dianie dokonywali napadów przez 10 lat, zaprzestali ich dopiero po podpisaniu przez Francuzów i Anglików traktatu pokojowego w Utrechcie. Pozbawieni poparcia Francji Indianie Abnaki nie byli w stanie zwyciężyć Anglików i w 1712 zmuszeni byli prosić o pokój. Trzecia wojna Indian Abnaki 1722-1725. Dalsze rozprzestrzenianie się osadników w Maine rozdrażniło Indian Abnaki, których zachęcał do stawiania oporu francuski jezuita, misjonarz Sebastien Rasles (1657P-1724). Gdy Anglicy spróbo­ wali ująć Raslesa, Abnaki napadli na osady w Brunszwiku, Arrowsick i Merry Meeting Bay. Rząd Massachusetts wypowiedział wó­ wczas wojnę „wschodnim Indianom" (In­ dianom Abnaki i ich sprzymierzeńcom). Doszło do krwawych bitew w Norridgewock (1724), w której zginął Rasles, i we Fryeburgu, w górnym biegu rzeki Sacco (1725).

LOVEWELLA „WOJNA" 1725.

INDOCHIN WOJNY. Patrz FRANCUSKIE WOJ­ NY W INDOCHINACH. INDONEZJI I MALEZJI WOJNA 1963-1966.

W 1963 „dożywotni prezydent" Indonezji Achmad Sukamo (1901-1970) odmówił uz­ nania nowo proklamowanej demokratycznej Malezji (Federacji Malezji - Malaje, Sabah, Sarawak i Singapur; ten ostatni oderwał się w 1965 i stał się niepodległą republiką). Jego płomienne mowy zachęciły Indonezyj­ czyków do wojny, której celem było „zgnie­ cenie" Malezji, gdyż ta otrzymywała wojs­ kową pomoc od Wielkiej Brytanii, i skutecz­ ne zwalczanie partyzantów indonezyjskich przenikających na jej tereny, a zwłaszcza do Sabahu i Sarawaku (regiony na Borneo). Grupy spadochroniarzy indonezyjskich wy­ lądowały w paru miejscach na Półwyspie Malaj skim, a płetwonurkowie podłożyli bo­ mby w porcie singapurskim. Wojna, choć prowadzona w ograniczonym zakresie, była niesłychanym obciążeniem finansowym dla Indonezji, którą ponadto wstrząsnęła próba zamachu stanu dokonana przez komunis­ tów. Generał Suharto (ur. 1921), dowodzący armią indonezyjską, powstrzymał zamach stanu, a następnie w całym kraju przep­ rowadził krwawą czystkę (szacuje się, że zabito 300 tysięcy komunistów i zwolen­ ników lewicy). Sukamo, który zacieśnił więzy z komunistycznymi Chinami i popie­ rany był przez Indonezyjską Partię Komu­ nistyczną (PKI), nie zdołał odzyskać pełnej władzy w rządzie; gdy zastąpił antykomu­ nistycznych członków rządu zwolennikami lewicy, w stolicy, Dżakarcie, i w innych miastach na Jawie wybuchły zamieszki (1966). W końcu musiał przekazać całą władzę wykonawczą generałowi Suharto, który został urzędującym prezydentem (1967), a później prezydentem z wyboru (1968). PKI została zdelegalizowana. Indo­ nezja i Malezja rozpoczęły negocjacje po­

kojowe w Bangkoku, 1 czerwca 1966 zgo­ dziły się zakończyć działania wojenne, a 11 sierpnia podpisały traktat pokojowy w Dża­ karcie. INDONEZYJSKA WOJNA NA TIMORZE WSCHODNIM 1975-1976. W Timorze Por­

tugalskim (Timor Wschodni), we wschod­ niej połowie wyspy Timor w archipelagu Małych Wysp Sundajskich (zachodnia po­ łowa, dawny Timor Holenderski, weszła w 1950 w skład Indonezji) o władzę walczyły trzy rywalizujące ze sobą duże ugrupowania. Rewolucyjny Front na rzecz Niepodległości Timoru Wschodniego (FRETILIN) doma­ gał się całkowitej niepodległości, drugie ugrupowanie opowiadało się za przynależ­ nością do Indonezji, a trzecie - prawicowe - pragnęło pozostać w federacji z Portugalią. Do wybuchu wojny domowej doszło w sier­ pniu 1975. Działania wojenne prowadzone były na dużą skalę, gubernator portugalski, jego urzędnicy oraz tysiące uchodźców opuś­ cili wyspę. FRETILIN przejął władzę i pro­ klamował Ludową Republikę Demokratycz­ ną Wschodniego Timoru. Partie opozycyjne zgłosiły sprzeciw i wezwały na pomoc Indo­ nezję, która skwapliwie wykorzystała nada­ rzającą się okazję. Uzbrojone przez USA wojska indonezyjskie wylądowały na wyspie, 7 grudnia 1975 zdobyły przybrzeżne miasto stołeczne Diii, a w końcu grudnia wyparły partyzantów FRETILIN w góry. Mimo uchwały ONZ potępiającej agresję i rezolucji Rady Bezpieczeństwa ONZ wzywającej do wycofania wojsk indonezyjskich, 17 lipca 1976 Indonezja formalnie uznała Timor Wschodni za swoją 27. prowincję (Portuga­ lia zrzekła się władzy nad kolonią w 1975, przed najazdem Indonezji). Partyzanci FRE­ TILIN zaszyci w górskich punktach oporu, popierani przez radzieckich i portugalskich komunistów, prowadzili przez długi czas sporadyczne walki z wojskami indonezyj­ skimi. Wojna doprowadziła Timor Wschod­ ni do ruiny; miasta i farmy zostały znisz­ czone, wielu mieszkańców osadzono w obo­ zach jako więźniów politycznych.

INDONEZYJSKA WOJNA O NIEPODLEGŁOŚĆ 1945-1949. Wyspy Holenderskich Indii

Wschodnich, wchodzące w skład obecnej Indonezji, znajdowały się w latach 1942— 1945, w czasie ŚWIATOWEJ WOJNY II, pod okupacją japońską. Pod koniec wojny, 17 sierpnia 1945, patrioci indonezyjscy pro­ klamowali na tym terenie niepodległą repu­ blikę. Holandia nie uznała nowego rządu indonezyjskiego i wkrótce w Batawii (Dża­ karta, na Jawie) wylądowały wojska holen­ derskie i brytyjskie z zadaniem przywróce­ nia status quo ante (sprzed 1942, tzn. pano­ wania Holendrów) oraz rozbrojenia i ewa­ kuacji wojsk japońskich. Między okupantami holenderskimi i brytyjskimi a Indonezyjską Armią Ludową doszło do walk, najsilniej­ szych w miastach Bandung i Surabaja na Jawie (1945). Negocjacje holendersko-indonezyjskie doprowadziły do porozumienia z Cheribon (1946), w którym Holandia zgodziła się na utworzenie Stanów Zjed­ noczonych Indonezji, które miały wejść w skład korony holenderskiej. Różnice w in­ terpretacji porozumienia doprowadziły do niepokojów na Jawie i w innych rejonach. W celu przywrócenia porządku Holendrzy rozpoczęli szeroko zakrojoną „akcję poli­ cyjną" (20 lipca 1947). Działania represyjne Holandii wzbudziły oburzenie opinii pub­ licznej. Brytyjczycy opuścili Indonezję w lis­ topadzie 1946. Siły holenderskie nadal pro­ wadziły operacje „czyszczące" oraz blokadę terytoriów „zbuntowanych" czy „republi­ kańskich". Tymczasem ekstremiści muzuł­ mańscy, dążący do utworzenia państwa is­ lamskiego, prowadzili walkę powstańczą zarówno przeciw Holendrom, jak i przeciw republikanom, a komuniści z Ludowego Frontu Demokratycznego zorganizowali po­ wstanie w Madiun, na Jawie, skierowane przeciw indonezyjskiemu rządowi repub­ likańskiemu (wrzesień 1948), które jednak zostało szybko i okrutnie stłumione. W koń­ cu 1948 Holendrzy zajęli siedzibę rebelian­ tów i zaaresztowali przywódców republikań­ skich. Mieszkańcy wsi prowadzili nadal walkę partyzancką z Holendrami, których

drzy umocnili obronę w Zachodniej Nowej Gwinei i przygotowali ludność tubylczą do samookreślenia. Tymczasem Indonezja zo­ stała uzbrojona w okręty wojenne i samoloty przez Związek Radziecki. W 1962 spado­ chroniarze indonezyjscy wylądowali w Za­ chodniej Nowej Gwinei i wspólnie z miejs­ cowymi partyzantami rozpoczęli walkę prze­ ciw Holendrom. Wojska holenderskie za­ atakowały nieprzyjacielskie ścigacze torpedowe u wybrzeży wyspy. Wobec groźby wojny zakrojonej na szeroką skalę Stany Zjednoczone i ONZ zrezygnowały z neu­ tralnego stanowiska i zorganizowały nego­ cjacje pokojowe zakończone hołenderskoINDONEZYJSKIE WOJNY 1957-1962 (holen- indonezyjskim porozumieniem (15 sierpnia dersko-indonezyjska wojna 1962). W 1957, 1962), na mocy którego Holandia przekazała za czasów dyktatorskich rządów Achmada Zachodnią Nową Gwineę pod zarząd ONZ Sukamo (1901-1970), Indonezję nękały lo­ (1962), ta zaś w 1963 przekazała ją z kolei Indonezji. kalne bunty wojskowe wzniecane przez ofi­ cerów, którzy nie uznawali rządu central­ nego i sami próbowali objąć władzę. Po­ INDUS, BITWA NAD RZEKĄ INDUS 1231. wstania wybuchły na Sumatrze, Celebes, Czyngis-chan (1167P-1227) kierując się za­ Borneo i innych wyspach. Wzmocniona sadą, że nie należy pozostawiać przy życiu armia rządowa szybko je /dław iła, a Sukamo nikogo, kto w przyszłości mógłby stanowić po rozwiązaniu zgromadzenia narodowego zagrożenie, mszył z mongolskim wojskiem (1957) wprowadził rządy dyktatorskie. Jed­ w góry Hindukusz w pościgu za Dżalal adnocześnie do ciążącego w stronę lewicy dinem (zm. 1231), synem pokonanego rządu włączał coraz więcej komunistów. szacha Chorezmu (patrz MONGOLSKO-PERSKA Zniecierpliwienie władz indonezyjskich bu­ WOJNA PIERWSZA 1218-1221, BAMANU dziło również przedłużające się panowanie ZBURZENIE PRZEZ MONGOŁÓW 1221). Ścigał holenderskie w Zachodniej Nowej Gwinei go do brzegów Indusu w Indiach. Naprzeciw (Irian Zachodni), którą Indonezja uważała siebie stanęło 40 tysięcy Mongołów i 30 za swoje terytorium. Indonezja w sprawie tysięcy muzułmanów, którzy za sobą mieli przynależności terytorialnej Zachodniej No­ rzekę, z prawej strony chroniło ich zakole wej Gwinei zwróciła się do ONZ, lecz bez rzeki, a z lewej - grzbiet górski. Atak powodzenia. W grudniu 1957 rząd indo­ przypuścili muzułmanie, atakując nezyjski zarządził 24-godzinny strajk początkowo prawym skrzydłem, a w przedsiębiorstwach holenderskich, zaka­ następnie centrum. Czyngis-chan zał samolotom holenderskich linii lotni­ dostrzegł słabość lewego skrzydła i czych lądowania na lotniskach indonezyj­ wysłał na grzbiet górski część wojska skich, wydał zakaz publikacji holenderskich, (wyćwiczonąjazdę górską), by stamtąd przy­ nakazał Holendrom opuścić kraj i skonfis­ puścić atak. Otoczył muzułmanów. Bitwa kował majątek należący do Holendrów. zakończyła się straszliwą rzezią. Dżalal ad­ Posunięcia te doprowadziły do masowego din ponownie zbiegł, ale Mongołowie, któ­ wyjazdu (około 40 tysięcy) Holendrów z In­ rzy starali się umocnić swą władzę w Chodonezji. Gdy zawiodły rozmowy dyploma­ rezmie nie mszyli już za nim do Indii, tyczne między Indonezją a Holandią, Holen­ tylko zawrócili do Persji. Patrz także MONGOLSKO-PERSKA WOJNADRUGA1230-1243. coraz bardziej zdecydowanie potępiała ONZ. Od 23 sierpnia do 2 listopada 1949 przed­ stawiciele Indonezji i Holandii prowadzili rozmowy podczas konferencji okrągłego stołu w Hadze. Holendrzy przyznali suwe­ renność Stanom Zjednoczonym Indonezji. Na czele indonezyjskiego rządu stanęli Achmad Sukamo (1901-1970) jako prezydent i Muhammad Hatta (1902-1980) jako pre­ mier. Mimo to sporadyczne walki partyzan­ ckie trwały jeszcze w 1950, szczególnie na terenach wschodnich. W 1950 nowe pań­ stwo przekształciło się w Republikę Indo­ nezji.

INDYJSKA WOJNA DOMOWA 1947-1948.

W 1947 podejmowano starania, by w przy­ szłości Indie były nie tylko niezależne od Wielkiej Brytanii, ale stanowiły również jedno zjednoczone państwo obejmujące cały obszar Półwyspu Indyjskiego. Wysiłki po­ szły na marne, ponieważ Liga Muzułmańska i Indyjski Kongres Narodowy nie mogły osiągnąć porozumienia, mimo iż Wielka Brytania dążyła do stworzenia federacji. Zamieszki między muzułmanami i hindu­ sami (wyznawcami hinduizmu) w czasie „wielkiej masakry kalkuckiej", 16-20 sierp­ nia 1946, rozprzestrzeniły się na wschód i zachód kraju. 14 sierpnia 1947 opub­ likowano wiadomość o podziale półwyspu na Indie i Pakistan. 16 sierpnia wybuchła w Pendżabie wojna domowa między hin­ dusami i muzułmanami, następnie walki objęły cały kraj. Co najmniej pięć i pół miliona uchodźców zmieniło miejsce za­ mieszkania, przechodząc z zachodnich Indii do zachodniego Pakistanu lub odwrotnie, około 1,2 min przeniosło się ze wschodniego Pakistanu (Bangladesz) do zachodniego Bengalu, 400 tysięcy hindusów uciekło z Sindu w zachodnim Pakistanie do Indii. Zamieszki nie ustawały, prawdopodobnie około miliona uchodźców zginęło, gdyż pierwszy premier Indii Jawaharal Nehru (1889-1964) nie zgodził się na interwencję wojsk brytyjskich. Spór o Kaszmir stał się pizyczyną INDYJSKO-PAKISTAŃSKIEJ WOJNY 1947-1948, która zaostrzyła zarówno wzajemne stosunki, jak i problem uchodźców. Tysiące ludzi napłynęło do Delhi, gdzie doszło do dalszych rozruchów. Gdy bojownik o nie­ podległość Indii i duchowy przywódca kraju Mahatma Gandhi (1869-1948) usiłował do­ prowadzić do zgody, został zastrzelony przez bramińskiego zamachowca. INDYJSKIE POWSTANIE 1857-1858 (sipajów bunt). 10 maja 1857 żołnierze indyjscy, sipajowie, służący w Armii Bengalskiej w Miracie, w północnych Indiach, wszczęli bunt przeciw oficerom brytyjskim. Powo­ dem buntu były rozpowszechniane pogłoski,

że naboje smarowane są tłuszczem zwierzę­ cym, co naruszało religijne tabu zarówno hindusów (wyznawców hinduizmu), jak i muzułmanów. Bunt sipajów zachęcił do działania Hindusów rozgoryczonych brytyj­ ską aneksją Oudhu (region w północnośrodkowych Indiach) i groźbą całkowitej likwidacji mogolskiego imperium. Wkrótce bunt w Miracie rozszerzył się na całe pół­ nocne Indie i przekształcił się w wojnę angielsko-indyjską. Powstańcy przejęli po­ bliskie Delhi, zdobyli Lakhnau i Kanpur, uznali za swego przywódcę podstarzałego cesarza mogolskiego, Brytyjczycy w krótkim czasie stracili władzę nad doliną Gangesu oraz w części Pendżabu i Dekanu. Stale nasilała się powstańcza i partyzancka dzia­ łalność na wsi. Obie strony dopuszczały się okrucieństw; po wymordowaniu w Kanpurze w lipcu 1857 ponad 200 kobiet i dzieci angielskich odwet Brytyjczyków był strasz­ ny. Wysiłki powstańców niweczone były przez wzajemne nieporozumienia i wkrótce Brytyjczycy odzyskali Delhi (20 września 1857), a w rok później Lakhnau (16 marca 1858). W czerwcu 1858 powstanie zostało ostatecznie zdławione. Wprowadzono póź­ niej reformy, między innymi przekazano rządowi w Londynie nadzór nad administ­ racją, podległą do tej pory znienawidzonej brytyjskiej Kompanii Wschodnioindyjskiej. Bunt sipajów zapoczątkował rozwój indyj­ skiego nacjonalizmu. INDYJSKO-NEPALSKA WOJNA 1814-1816.

Patrz GURKHÓW WOJNA ISM-ISIĆ. INDYJSKO-PAKISTAŃSKA WOJNA 19471948. Podział Półwyspu Indyjskiego na

Indie i podzielony Pakistan (wschodni i za­ chodni) pozostawił nie rozwiązany problem statusu Dżammu i Kaszmiru, niepodległego królestwa graniczącego z zachodnim Paki­ stanem, w którym ludność - głównie wy­ znania muzułmańskiego - znajdowała się pod despotycznymi rządami hindusów (wy­ znawców hinduizmu). Zarówno Indie, jak i Pakistan chciały zająć Kaszmir, przeżywa-

jacy w tym czasie kryzys wewnętrzny - z jed­ nej strony władca Kaszmiru dążył do prze­ kształcenia kraju w „Szwajcarię Azji", z dru­ giej Hindusko-Muzułmański Dżammijski i Kaszmirski Kongres Narodowy zabiegał 0 demokratyzację życia politycznego kraju. W październiku 1957 te dążenia oraz roszczę nia Pakistanu doprowadziły do buntu muzuł mańskich Patanów w Puncz (Kaszmir) prze ciw uciskającym ich hinduskim właścicielom ziemskim. 22 października Pakistan wysłał wojska, które zajęły Muzaffarabad i Uri, spaliły wsie, zabiły cywilnych mieszkańców 1 ruszyły w kierunku stolicy Kaszmiru, Śrinagaru. Władca Kaszmiru zdecydował 0 przyłączeniu Kaszmiru do Indii (27 paź dziemika 1947) i zażądał pomocy wojskowej. Oddziały sikhów zmusiły najeźdźców do odwrotu. Pakistan gotowy był wysłać więcej żołnierzy, ale oficerowie brytyjscy służący w armii Pakistanu zagrozili rezygnacją. Wów czas Pakistan wysłał na teren walk „ochotni ków", mieli oni zająć sporne tereny i ogłosić powstanie Azad Kaszmir (Wolnego Kaszmi ru). Uchodźcy hinduscy napłynęli do Delhi 1 Kalkuty, co przyczyniło się do nasilenia religijnych napięć i do wybuchu zamieszek (patrz INDYJSKA WOJNA DOMOWA 1947-1948). Zamęt wzrósł do tego stopnia, że szanowany przywódca hinduski, Mahatma Gandhi (1869-1948), przeciwny wojnie i pragnący doprowadzić do zgody hindusko-muzułmańskiej, został zamordowany przez hinduskiego sekciarza (30 stycznia 1948). Jego śmierć zjednoczyła indyjskich hindusów i muzułma nów. Po trzech tygodniach walk interwencja ONZ doprowadziła w kwietniu 1948 do zawieszenia broni i faktycznego ustalenia granicy na linii walk. Nie był to kres ingeren cji Pakistanu w sprawy Kaszmiru; spory o wodę rozstrzygnięto dopiero w 1960, a obie tnice Indii przeprowadzenia plebiscytu w Ka szmirze pozostały nie spełnione. INDYJSKO-PAKISTAŃSKA WOJNA 1965.

Wrogość między Indiami a Pakistanem pogłębiła się po 1958, kiedy generał Mo­ hammad Ayub Khan (1907-1974) zdobył

władzę w Pakistanie i podpisał z Chinami układ o przyjaźni, który zagroził bezpieczeńs­ twu granicy Kaszmiru i Chin. Negocjacje między Indiami i Pakistanem nie przyniosły rezultatów, napięcie wzrosło i stało się bodź­ cem do starć przygranicznych między wojs­ kami obu krajów w Rann (Kutcz) w dniach 9-30 kwietnia 1965. Na początku lipca tego roku zawieszenie broni pozwoliło na wycofa­ nie wojsk, ale w końcu sierpnia i na początku września doszło do ponownego konfliktu z powodu przekroczenia przez wojska obu stron granicy ustalonej w wyniku INDYJSKO-PAKISTAŃSKIEJ WOJNY 1947— 1948. Wojna na większą skalę rozpoczęła się 6 września, gdy około 900 tysięcy żołnierzy Indii ruszyło z trzech kierunków na Lahaur. Do ataku na Lahaur nie doszło, ale do 27 września (do zawieszenia broni) Pakistan stracił 450 czołgów. Zawieszenie broni, zawa­ rte dzięki staraniom ONZ, zapobiegło inter­ wencji Chin i pozwoliło obu armiom, mają­ cym kłopoty z zaopatrzeniem, na cofnięcie się na pozycje zajmowane przed sierpniowymi walkami. Pośrednictwo Wielkiej Brytanii, Stanów Zjednoczonych i Związku Radziec­ kiego doprowadziło do konferencji w Taszkencie (1966), w czasie której złożono obiet­ nice współpracy, przyjaźni oraz przeprowa­ dzenia plebiscytu w Kaszmirze (plebiscyt miał zdecydować, czy przyłączyć Kaszmir do Indii). Przedstawiciel Indii, premier Lal Bahadur Shastri (1904-1966), zmarł w kilka godzin po konferencji i choć jego następczy­ ni, Indira Gandhi (1917-1984), spełniła większość obietnic Indii, skutkiem PAKI­ STAŃSKIEJ WOJNY DOMOWEJ 1971 był wybuch INDYJSKO-PAKISTAŃSKIEJ WOJNY 1971, która znowu spowodowała dalsze odłożenie terminu tak długo odkłada­ nego plebiscytu w Kaszmirze. INDYJSKO-PAKISTAŃSKA WOJNA 1971.

W wyniku PAKISTAŃSKIEJ WOJNY DOMOWEJ 1971 ponad 10 milionów ucho­ dźców ze wschodniego Pakistanu (Bangladesz) schroniło się w zachodnim Bengalu, jednym z najuboższych regionów Indii. Apel Indii

0 pomoc międzynarodową pozostał bez echa. Popierając faworyzowany Pakistan, prezy dent Stanów Zjednoczonych Richard M. Nixon (1913-1994) stwierdził, że pakistańska wojna domowa jest skutkiem dążeń Indii do destabilizacji sytuacji w Pakistanie, i prze rwał amerykańską pomoc finansową dla Indii. Po ataku pakistańskich samolotów na indyj skie lotniska w Kaszmirze (3 grudnia 1971) wojska indyjskie zaatakowały następ nego dnia wschodni Pakistan oraz Bangla­ desz rozpoczynając wojnę 12-dniową. Indie uznały suwerenność Bangladeszu 6 grudnia 1971, a 10 dni później atak indyjskich sił powietrznych i lądowych spowodował upa dek Dhaki i kapitulację wojsk pakistańskich w Bangladeszu. Indie wzięły do niewoli około 90 tysięcy jeńców i zawarły rozejm zarówno z Pakistanem zachodnim, jak lz Bangladeszem (17 grudnia 1971). Wynik wojny był dla Pakistanu fatalny; nie tylko przegrał wojnę, ale stracił połowę ludności. Armia i gospodarka kraju były na krawędzi załamania, a nastroje ludności fatalne, mimo pomocy amerykańskiej. Stany Zjednoczone z uwagi na stosunki utrzymywane z Pakista nem uznały Bangladesz dopiero 4 kwietnia 1972. Pakistan uznał nową republikę w 1974.

a w 1563 Połock. Dopuszczali się niesłycha­ nych gwałtów na ludności podbitych ziem. Wkrótce jednak Iwana pochłonęły kłopoty wewnętrzne (patrz BOJARÓW RZEKOMY SPISEK 1564). W1564 i 1567 Litwini pobili Rosjan pod Czaśnikami. W 1570 Iwan uznał Magnusa, królewicza duńskiego, władcę duńskiej części Inflant, w zamian ten został lennikiem cara. W 1578 zrezygnował jednak z tego tytułu i uszedł do Polski. W latach 1570-1571 i w 1577 nie udało się Rosjanom opanować szwedzkiego Rewia (Tallina w Estonii). W1570 został zawarty rozejm polsko-rosyjski. W latach 1575-1577 Iwan zajął znaczną część polskich Inflant. Stefan Batory (1553-1586), król Polski od 1576, rozpoczął w 1579 energi­ czną walkę o Inflanty, spróbował odciąć je od Rosji, zdobywając twierdze na wschód od Inflant, w tym Połock (1579) i Wielkie Łuki (1580), oraz obiegł Psków (1 5 81 - 1582). M.in. mediacja legata papieskiego przyczyniła się w 1582 do zawarcia pokoju między Rosją a Polską, w którym Rosja zrzekła się Inflant. W 1583 Iwan zawarł pokój ze Szwecją, ustępując zajmowane przez Rosjan miasta nad Zatoką Fińską. Patrz także Nowogród wielki, represje WOBEC NOWOGRODU 1570.

INFLANCKIE WOJNY 1558-1583. Dążąc do uzyskania dostępu do Morza Bałtyckiego 1 roszcząc pretensje do Inflant (Estonia i Łotwa) car rosyjski Iwan IV Groźny (1530-1584) w 1558 najechał te ziemie, pozostające do tej pory we władaniu inflan­ ckiej gałęzi zakonu krzyżackiego. Po utracie Narwy, Dorpatu (Tartu) i innych terenów, osłabieni Krzyżacy inflanccy rozwiązali swą gałąź zakonu (1561), przechodząc na luteranizm. Przekazali Inflanty Polsce i Litwie. Mistrz krajowy Gottard Kettler został księ­ ciem Kurlandii (Łotwa), lenna Polski i Lit­ wy. Dania i Szwecja opanowały części In­ flant. W 1583 doszło do wojny między Szwecją a Danią (zob. DUŃSKO-SZWEDZKA WOJNA 1563-1570). Tego roku zawarto przymie­ rze polsko-duńsko przeciw Szwecji. Początko­ wo Rosjanie zdobyli znaczną część Inflant,

INKÓW POWSTANIE 1535-1536. W latach 1532-1533 Hiszpanie pod wodzą Francisca Pizarra (1475P-1541) i Diega de Almagro (1 4757-1538) bez większych trudności opa­ nowali imperium Inków w Peru. Fliszpanie podstępnie pojmali władcę Inków Atahualpę (Atabalipa) (15007-1533), uwięzili go i za­ mordowali pod zarzutem spisku przeciw Fliszpanii. „Zdobywcy" osadzili następnie na tronie marionetkowego władcę Manko Kapaka II (15007-1544). Przez pewien czas Manko współpracował z Fliszpanami, ale w 1536 pod nieobecność Francisca Pizarra i Diega de Almagro wezwał Inków do powstania. Tubylcy podjęli walkę, zabili wielu Fliszpanów i przez 10 miesięcy ob­ legali znajdującą się pod hiszpańską okupa­ cją inkaską stolicę Cuzco. Odparci, zrezygno­ wali i wrócili do domów i uprawy roli. Manko

zbiegł w góry, ustanowił rząd Inków na wygnaniu i od czasu do czasu nękał Hisz­ panów, ale w 1544 został zdradziecko zamor­ dowany przez swych zwolenników. Patrz także hiszpański podbój PERU 1531—1533. INSUREKCJA KOŚCIUSZKOWSKA 1794 (po­ wstanie kościuszkowskie). Po drugim roz­ biorze (1793), w którego wyniku Prusy i Rosja zagarnęły większą część terytorium Polski, patrioci polscy w kraju i na emigracji postanowili wzniecić powstanie narodowe. Objęło ono Mazowsze, Podlasie, północną część Małopolski, Litwę, Kurlandię i za­ chodnią Białoruś, a także przejściowo część Wielkopolski. W marcu 1794 przywódca sprzysiężenia powstańczego Tadeusz Koś­ ciuszko (1746-1817) przybył do Krakowa. Ogłoszono „Akt powstania", Kościuszko, Najwyższy Naczelnik, złożył przysięgę. Na­ czelnik poprowadził siły powstańcze na zajętą przez Rosjan Warszawę. W bitwie pod Racławicami 4 kwietnia 1794 odniósł zwycięstwo nad przeważającymi siłami ro­ syjskimi. Powstańcy opanowali Warszawę (17-18 kwietnia) i Wilno (22-23 kwietnia). Później jednak Polacy zaczęli ponosić poraż­ ki, m.in. w bitwie pod Chełmem (6 czerwca) z połączonymi siłami rosyjsko-pruskimi. Zdobycie Krakowa przez Rosjan (15 czerw­ ca) wywołało niepokój mieszkańców War­ szawy, doszło do zamieszek i samosądów nad domniemanymi zdrajcami. Kościuszce udało się przywrócić spokój w mieście. Warszawa wytrzymała trwające miesiąc oblężenie wojsk rosyjsko-pruskich, które nieoczekiwanie wy­ cofały się na początku września, by stłumić powstanie w Wielkopolsce. Powstańcy zdo­ byli Bydgoszcz i wkroczyli do Prus Królew­ skich. Tymczasem 12 sierpnia Rosjanie zdobyli Wilno. Z Ukrainy na tereny objęte powstaniem maszerowały nowe siły rosyjskie pod komendą Aleksandra Suworowa (1729-1800). 10 października, by uniemożli­ wić połączenie siłom rosyjskim, Kościuszko zaatakował Rosjan pod Maciejowicami. Po­ niósł klęskę i dostał się do niewoli, co przesądziło o upadku powstania. Siły Suwo­

rowa zdobyły 4 listopada prawobrzeżną War­ szawę i dokonały rzezi mieszkańców. War­ szawa skapitulowała. Resztki wojsk polskich rozproszyły się. W 1795 nastąpił trzeci roz­ biór Polski. Austria zajęła Kraków i tereny po Pilicę, Wisłę i Bug (47 tysięcy km2); Prusy zagarnęły ziemie pomiędzy Pilicą, Bugiem i Niemnem (48 tysięcy km2); Rosja zaś terytoria litewskie, białoruskie, ukraińskie do linii Bugu i Niemna (120 tysięcy km2). IPSILANTICH POWSTANIA 1821. Rodzina Ipsilantich, arystokratycznych fanariotów (Grecy z Konstantynopola), wygnanych do Rosji w wyniku nieporozumień z Porta, odegrała ważną rolę w dwóch wcześniej­ szych powstaniach w greckiej wojnie o nie­ podległość. Aleksandros Ipsilantis (1792— 1828) został generałem armii rosyjskiej, a w 1820 przywódcą Filiki Heteria; patrioci greccy walczący o niepodległość nadali mu honorowy tytuł księcia. Jako przywódca ruchu niepodległościowego zakładał, że wszystkie państwa bałkańskie udzielą po­ mocy powstaniu w Grecji, i głosił koniecz­ ność połączenia wysiłków wszystkich państw Półwyspu Bałkańskiego w walce przeciw imperium osmańskiemu. W marcu 1821, dowodząc Świętym Batalionem, naje­ chał Mołdawię, zdobył jej stolicę, Jassy (łasi, Rumunia) i wkroczył do Bukaresztu. Chociaż poparł go gubernator Mołdawii, fanariota, a Grecy w Wołoszczyźnie również przyszli mu z pomocą, car rosyjski Aleksan­ der I pod wpływem austriackiego ministra spraw zagranicznych Metternicha (1773— 1859) nie tylko nie udzielił mu pomocy, ale odżegnał się od niego, ponadto patriarcha prawosławny rzucił na niego klątwę. Co więcej, Rumunia, uwikłana w walkę o niepodległość i zniecierpliwiona naciskiem wywieranym przez greckich działaczy (fanariotów z pocho­ dzenia), również odmówiła mu pomocy. Ist­ niał także inny istotny powód, dla którego Rumuni nie poparli Greków, mianowicie grupa Aleksandra uprowadziła i zabiła jedne­ go z przywódców rumuńskich. 9 czerwca 1821 siły Aleksandra poniosły bolesną poraź-

kę w bitwie z Turkami pod Dragaszanem, ok. 150 km na zachód od Bukaresztu. Aleksander uciekł do Austrii, gdzie cesarz kazał go aresztować; przebywał w więzieniu do 1827. Jego brat Dimitrios Ipsilantis (1793-1832), który także służył w armii rosyjskiej i poma­ gał Aleksandrowi w Jassach, uciekł z Mołda­ wii do Morei (Peloponez), gdzie zebrał Gre­ ków, by rozpocząć walkę o niepodległość.

w czasie jego nieobecności; sam uciekł do Egiptu w styczniu 1979. Przebywający na emigracji Chomeini nawoływał do obalenia osłabionego rządu. Strajki, demonstracje (w których niekiedy brało udział ponad milion uczestników), neutralność armii i po­ wrót Chomeiniego z emigracji - wszystkie te wydarzenia doprowadziły do upadku rządu (luty 1979). Chomeini, przywódca rewolucji, głosił, że Iran ma być państwem wyznaniowym, a nie świeckim, twierdził, IPSOS, BITWA POD IPSOS 301 p.n.e. W 306 Antygon I (ok. 382-301) ogłosił się królem że należy ocenić zgodność wszystkich praw Macedonii; dążąc do zjednoczenia imperium z zasadami islamu (a konkretnie z zasadami Aleksandra Wielkiego poprowadził 30 ty­ odłamu szyickiego) i ustanowił radę rewo­ sięcy żołnierzy do Azji Mniejszej (patrz lucyjną, która miała pomagać mu w sprawo­ DIADOCHÓW WOJNY 323-281 p.n.e.). Kassander waniu władzy. Przeciwników oraz wywro­ (358-297), który również proklamował się towców sądzono i tracono. Mimo marszów królem, stawił mu czoło na czele 30 tysięcy protestacyjnych kobiet i powstań grup et­ własnych żołnierzy, po jego stronie walczyli nicznych, szczególnie Kurdów, referendum ponadto Seleukos I (358P-280) i Lizymach przeprowadzone 30 marca 1979 wykazało, (ok. 355-281). W tej decydującej bitwie że 99 procent ludności popiera poglądy diadochów - sukcesorów Aleksandra Wiel­ i metody Chomeiniego. W dalszym ciągu kiego (356-323) - stracił życie Antygon odbywały się fingowane procesy sądowe, i około 22 tysięcy Macedończyków, a póź­ dokonywano egzekucji. Zamieszki, których niejszy podział łupów spowodował rozpad natężenie zadało kłam wynikom referen­ dawnego imperium. Seleukos otrzymał Sy­ dum, sprawiły, że władze powołały armię rię, Mezopotamię i Persję, założył dynastię Strażników Rewolucji Islamskiej (6 maja Seleucydów, która przetrwała do 64, Kas­ 1979). Rada rewolucyjna rządziła stosując sander uzyskał Macedonię (a tym samym terror. Chomeini zerwał stosunki nie tylko całą Grecję), a Ptolemeusz, który nie uczes­ z Zachodem, ale także z resztą świata islam­ tniczył w bitwie, sprawował rządy w Egipcie. skiego. 4 listopada 1979 Strażnicy Rewolucji Islamskiej uwięzili personel ambasady Sta­ IRAŃSKA REWOLUCJA 1979. Rządy szacha nów Zjednoczonych w Teheranie. Złożyli Iranu, Mohammada Rezy Pahlawiego przysięgę, że wypuszczą zakładników do­ (1919-1980), budziły sprzeciw liberałów piero po wydaniu im szacha i jego bogactw. i intelektualistów, którzy uważali, że rządzi Śmierć szacha w Egipcie w lipcu 1980 nie despotycznie i po dyktatorsku. Krytykowali spowodowała zwolnienia zakładników; zo­ stali wypuszczeni dopiero dzięki mediacji go również konserwatyści, którzy uważali, że jest zbyt prozachodni i postępowy. Te Algierii, po podpisaniu porozumienia poli­ dwie, zupełnie różne grupy w ciągu 1978 tycznego i finansowego między Stanami połączyły się pod przewodem ajatollaha Zjednoczonymi i Iranem 20 stycznia 1981. Rywalizujące irańskie ugrupowania rewolu­ Ruhollaha Chomeiniego (1901-1989), prze­ cyjne walczyły między sobą o władzę aż do bywającego za granicą. Ortodoksyjna po­ stawa Chomeiniego doprowadziła do tarć wybuchu IRAŃSKO-IRACKIEJ WOJNY. w łonie tej nieprawdopodobnej unii, a w końcu do jej rozpadu. Zamieszki w kraju IRAŃSKO-IRACKA WOJNA 1980-1988 spowodowały upadek rządu. Szach wyzna­ (wojna w Zatoce Perskiej). Sąsiadujące ze czył radę regencyjną do sprawowania władzy sobą państwa Irak i Iran prowadzą długo­

trwały spór o rzekę Szatt al-Arab długości 195 km, przepływającą obok Basry, głów­ nego portu Iraku, oraz irańskiego portu Abakan, i uchodzącą do Zatoki Perskiej (zachodni brzeg w dolnym biegu rzeki jest częścią granicy iracko-irańskiej). Po wybu­ chu IRAŃSKIEJ REWOLUCJI 1979 Irak w okresie prezydentury Saddama Husajna (ur. 1935) stał się celem ataków terrorys­ tycznych grup irańskich Al Dawa („We­ zwanie"), którymi kierował ajatollah Ruhollah Chomeini (1901-1989). Irańczycy usi­ łowali zabić wicepremiera tego kraju, or­ ganizowali zamieszki w stolicy, Bagdadzie, zaatakowali ambasadę iracką w Rzymie, próbowali doprowadzić do powstania mniej­ szości szyickiej w Iraku i ostrzeliwali miasta irackie, zabijając wielu ludzi. W odpowiedzi 21-22 września 1980 irackie lotnictwo i woj­ sko dokonały inwazji na Iran; Irak miał nadzieję, że w szybkim czasie zdoła obalić reżim Chomeiniego. Irakijczycy zbombar­ dowali i zatopili irańskie kanonierki na Szatt al-Arab oraz zniszczyli pola naftowe i rafinerie w Abadanie i innych miejscowoś­ ciach, Irańskie siły zbrojne brały odwet na nieprzyjacielu; Chomeini uważał tę wojnę za okazję do zespolenia swego ludu wokół narodowej sprawy. Iran przeprowadził po­ wszechną mobilizację, nawoływano do fa­ natycznych działań (męczeństwo na polu bitwy) przeciw dobrze uzbrojonym wojskom irackim (wyposażonym w czołgi, rakiety i ciężką artylerię produkcji radzieckiej i sa­ moloty myśliwskie produkcji francuskiej). Ponadto grożono przerwaniem transportu ropy naftowej przez cieśninę Ormuz do Zatoki Perskiej. Ani Organizacji Narodów Zjednoczonych, ani Organizacji Konferencji Islamskiej nie udało się przerwać wojny; stała się jedną z najbardziej kosztownych i jałowych wojen w historii regionu. Irackie wojska ukryte w okopach, za wałami i w schronach ziemnych wielokrotnie odpie­ rały falowe ataki irańskich nastoletnich Straż­ ników Rewolucji, przypuszczane wzdłuż pięciusetkilometrowej linii frontu rozciągającego się od błotnistych terenów Basry (zamkniętej

dla żeglugi) do granicznych miast irackich Mandali i Chanakin na północy. Żadna ze stron nie była w stanie zająć terytorium wroga lub podjąć rozstrzygającej ofensywy. Irak miał 500 tysięcy ludzi pod bronią; oskarżano go 0 stosowanie broni chemicznej. Armia Iranu liczyła około 2 milionów ludzi. Oba państwa dążyły do zniszczenia ekonomicznego potenc jału przeciwnika przez uniemożliwienie tran sportu ropy naftowej. Ataki powietrzne na tankowce kursujące po zatoce (zwłaszcza w pobliżu irańskiej wyspy Charg) spowodowa ły niebezpieczną eskalację tej wojny na wycze rpanie; wreszcie Stany Zjednoczone, uważa jąc, że Iran ponosi odpowiedzialność za akcje terrorystyczne przeciwko Amerykanom na Bliskim Wschodzie, poparły Irak i zobowiąza ły się do zapewnienia swobodnego dostępu do Zatoki Perskiej dla międzynarodowej żeglugi, a tym samym - do ochrony głównych źródeł dostaw ropy naftowej dla Europy Zachodniej 1 Japonii. Wojna iracko-irańska zakończyła się dopiero w 1988 roku. Po inwazji irackiej na Kuwejt nastąpiło wycofanie wojsk obu stron do granic sprzed wojny i wymiana jeńców. IRLANDII PÓŁNOCNEJ WOJNA DOMOWA 1969-. Trzy czynniki leżą u podłoża uporczy­

wego konfliktu w Irlandii Północnej (Ulster): odwieczny antagonizm między Brytyjczykami a Irlandczykami, przez długi czas traktowany jako spór między katolikami (Irlandczycy) a protestantami (Brytyjczycy); zmuszanie Ulstern (około 60% protestantów) do politycz­ nej unii z Eire, czyli Republiką Irlandii (95% katolików); obecność w Ulsterze mniejszości katolickiej upośledzonej pod względem gos­ podarczym i politycznym. W 1968 doszło do zaostrzenia sytuacji; początek niepokojom dały demonstracje katolików domagających się pełni praw obywatelskich. Demonstracje przerodziły się w rozruchy, które skłoniły rząd brytyjski do przysłania wojska. W 1969 ugrupowania zbrojne, takie jak Irlandzka Armia Republikańska (IRA) i jej radykalny odłam Tymczasowe Skrzydło (Provos) IRA oraz Protestancki Związek Obrony Ulstern nasiliły działania; mnożyły się demonstracje, walki

uliczne, zamachy bombowe i zabójstwa. Wza­ jemna wrogość była tak głęboka, że rząd brytyjski zawiesił w 1972 północnoirlandzki Stormont (parlament) i zaczął sprawować rządy bezpośrednie. Plebiscyt przeprowadzony w 1973 ujawnił, że zdecydowana większość mieszkańców Ulstern nie chce unii z Irlandią; przeprowadzono wówczas wybory do parla­ mentu i utworzono rząd koalicyjny z udziałem katolików i innych ugrupowań. Jednakże wo­ jowniczo nastrojeni protestanci, jak np. wieleb­ ny łan Paisley (ur. 1926), przysięgając, że doprowadzą do rozwiązania koalicji, wybrali do westminsterskiego (brytyjskiego) parlamentu zwolenników twardego kursu, zorganizowali strajk generalny i spowodowali upadek nowego rządu powołanego przez Stormont (1974). Przemoc i gwałt trwały nadal; Irlandczycy demonstrowali nienawiść do brytyjskich „na­ jeźdźców" dokonując skrytobójczych mor­ derstw w Ulsterze i w Wielkiej Brytanii. W 1983 na mocy uchwały parlamentu brytyj­ skiego w sprawie Irlandii Północnej utworzono trzeci rząd północnoirlandzki; większość w nim stanowili protestanci; katoliccy członkowie bojkotowali posiedzenia. W 1984 opracowano nowy projekt unii z Republiką Irlandii, jednak wzajemna niechęć wrosła tak głęboko w kul­ turę i tradycję Irlandii Północnej, że mimo przyjęcia nowego projektu przez większość mieszkańców nadal trwają gwałtowne walki wewnętrzne. W latach dziewięćdziesiątych sto­ sunkowo pojednawcza postawa kolejnych rzą­ dów Wielkiej Brytanii i Irlandii wydaje się stwarzać perspektywę stopniowego wygaszenia konfliktu północnoirlandzkiego w jego fazie „gorącej", zwłaszcza w wypadku neutralizacji IRA. Jednak polityczne rozwiązanie wydaje się być nadal odległe.

do Irlandii (1689) z wojskami i pieniędzmi ofiarowanymi mu przez króla Francji Lud­ wika XIV (1638-1715), został uznany za króla przez parlament irlandzki w Dublinie (parlament uchwalił także uchylenie kon­ fiskat ziem dokonanych przez Cromwella), po czym zebrał irlandzko-francuską armię i wyruszył do Londonderry, gdzie protes­ tanci złożyli przysięgę lojalności królowi Wilhelmowi III Orańskiemu (1650-1702) i królowej Mani II (1662-1694). Przez 15 tygodni Jakub bezskutecznie oble­ gał Londonderry. Wilhelm wylądował w Ir­ landii (1690) na czele armii holendersko— angielskiej i 11 lipca 1690 zwyciężył wojska Jakuba w bitwie pod Boyne. Jakub uciekł do Francji, ale jego zwolennicy nadal stawiali opór wojskom angielskim i Wilhelm musiał się wycofać spod obleganego Limericku. Bitwa pod Aughrim 1691 zakończyła się porażką sprzymierzonych wojsk irlandzko— francuskich. Limerick, główna kwatera jakobitów, poddał się. Układ pokojowy z Li­ merick umożliwił swobodne wycofanie się wojsk irlandzkich do Francji i zapewnił swobodę wyznania (katolickiego) w Irlandii. Irlandzcy protestanci zanegocjowali swobodę wyznania i przegłosowali w swoim parla­ mencie, złożonym głównie z protestantów, ostre ustawy antykatolickie, które były przy­ czyną sporadycznych walk podejmowanych aż do 1696 przez irlandzkich katolików. IRLANDZKA WOJNA O DZIESIĘCINĘ. Patrz DZIESIĘCINA, IRLANDZKA WOJNA O DZIESIĘCI­ NĘ^.

IRLANDZKICH SKAZAŃCÓW BUNT. Patrz AUSTRALIJSKI BUNT SKAZAŃCÓW IRLANDZKICH 1804.

IRLANDZKA WOJNA 1689-1691. Król An­

glii Jakub II (1633-1701) był jednym z pier­ wszych jakobitów (patrz JAKOBITÓW POWSTA­ NIA). Usunięty z tronu (patrz WSPANIAŁA REWOLUCJA 1688), poprosił o pomoc Irland­ czyków, nadal boleśnie przeżywających kon­ fiskaty Cromwella (patrz CROMWELLA KAM­ PANIA IRLANDZKA 1649-1650). Jakub przybył

IRLANDZKIE NAJAZDY NA BRYTANIĘ 395405. Okupowana przez Rzymian Brytania

narażona była nie tylko na najazdy Sasów, Piktów i innych ludów, ale również na krótko­ trwałe wypady z zachodu, z Irlandii. Mieszkań­ cy Irlandii (zwani wówczas Szkotami), za panowania Nialla od Dziewięciu Zakładników

(zm. 405), króla Irlandii z końca IV w., podejmowali najazdy z Strathclyde na południu Walii, pustosząc przybrzeżne wsie i uprowa­ dzając tysiące niewolników. Najsłynniejszy z nich to Bryt imieniem Patrycjusz, który został pojmany około 400 i zmuszony do pasania świń. Patrycjusz uciekł, a później powrócił do Irlandii już jako św. Patryk (389P-461P). Około 400 władca Gynedd, naj­ bardziej na północ wysuniętego królestwa Walii, wypędził „Szkotów"; później najazdy ich były coraz rzadsze, aż wreszcie ustały. Jako prapradziadek św. Kolumbana (521-597), irlandzkiego założyciela klasztoru na wyspie łona (563) i apostoła celtyckiej chrystianizacji, Niall przyczynił się pośrednio do chrystiani­ zacji Wysp Brytyjskich. Patrz także SASÓW NAJAZDY ok 205-309.

IROKESKO-FRANCUSKIE WOJNY 1642-1696. Od czasu gdy francuski podróżnik

Samuel de Champlain (1567P-1635) wziął udział w wyprawie Huronów przeciw Irokezom (1609) i zastrzelił kilku Indian, Irokezi żywili do Francuzów głęboką nienawiść. Wkrótce po śmierci Champlaina Irokezi zaczęli terroryzować francuskich osadników nad Rzeką Świętego Wawrzyńca i Ottaw, uniemożliwiając im poruszanie się po lądzie i wodzie. Indianie napadali na francuskie misje jezuickie, niszczyli je, a mieszkańców zamęczali na śmierć. W IROKEZÓWI HU­ RONÓW WOJNIE w 1650 Irokezi wymor­ dowali wszystkich Huronów. Irokezi zbudo­ wali posterunki w różnych punktach strate­ gicznych, oddziały wojowników patrolowały nieustannie lasy i szlaki wodne. Od czasu do czasu zawierano z nimi porozumienia poko­ jowe, prawie natychmiast zrywane przez IRLANDZKIE WIELKIE POWSTANIE 1641-wojowniczych Irokezów zaopatrywanych 1649. Przyczyną wybuchu powstania były w broń przez Holendrów z Fort Orange despotyczne rządy angielskie, napływ protes­ tantów do Ulstern i prześladowania katolików. (Albany, stan Nowy Jork). W walce chodziło Wybuch powstania umożliwiły zatargi między również o przejęcie bardzo opłacalnego han­ królem Karolem I (1600-1649) i angielskim dlu skórami bobrów; Irokezi usiłowali zape­ wnić Fortowi Orange wyłączność w handlu parlamentem (patrz ANGIELSKA WOJNA DOMO­ skórami, uniemożliwiając Francuzom i ich WA PIERWSZA 1642-1646). Katolicy i „starzy" indiańskim sprzymierzeńcom dostarczanie Anglicy usiłowali zdobyć Dublin (Irlandia); skór do Quebecu w Kanadzie. W latach gdy to się im nie udało, zajęli Ulster i wznie­ cili w 1641 powstanie w Leinster. Parlament 1660-1661 zagrożony był Montreal, w 1661 nie zgodził się dać Karolowi armii, obiecał pod Long Sault doszło do rzezi grupy ochotnikom ziemie w Irlandii i w 1642 posłał Francuzów. W 1666 świeżo przybyłe z Fran­ tam wojska szkockie. Do tego czasu prawie cji oddziały podjęły natarcie i pokonały Indian Mohawków, jedno z plemion irokecała Irlandia została opanowana przez po­ wstańców, a Szkoci nie odnieśli sukcesów. skich, na ich własnym terenie. Indianie W 1642 w Kilkenny powołano tymczasowy poprosili o pokój, który nie bez trudności rząd. James Butler (1610-1688), pierwszy przetrwał 20 lat. Spory wybuchły z nową siłą, gdy Francuzi zaczęli posuwać się na książę Ormonde, adiutant Karola, doprowa­ zachód i doszło do konfliktu francuskodził do rozejmu odrzuconego przez oba par­ brytyjskiego. W 1685 nowo przybyły guber­ lamenty - angielski i irlandzki. Mimo inter­ wencji nuncjusza papieskiego trwały nadal nator francuski, markiz de Denonville (zm. 1710), postanowił dać nauczkę wojowniczym sporadyczne walki; powstańcy odnieśli zwy­ cięstwo w 1645, zostali pobici w 1647, w 1648 Indianom Seneka z grupy plemion irokeskich. Poprowadził wojska do zachodniej znowu bezskutecznie próbowano zawrzeć ro­ zejm, a w 1649 bitwę pod Rathmines przegrali części stanu Nowy Jork i w 1687 spalił cztery wioski Seneków. To oraz inne podstępne protestanccy rojaliści. Działania wojenne za­ kończyły dopiero wyprawy Cromwella (patrz działania Francuzów rozwścieczyły Indian, CROMWELLA KAMPAMA IRLANDZKA 1049-1650). którzy dwa lata później wzięli odwet. Duża

grupa Indian napadła na tereny w dolnym biegu Rzeki Świętego Wawrzyńca, zmasak­ rowała mieszkańców Lachine, sterroryzo­ wała ludność na obszarach sięgających aż do Montrealu. Indianie wielokrotnie atako­ wali francuskie forty, miasta i małe osady. Po powrocie do Nowej Francji (Kanada) w 1689 gubernator hrabia de Frontenac (1620-1698) rozpoczął swoje urzędowanie od wojny z Irokezami. W 1696 Indianie zostali w końcu pokonani, ale wpołowie XVIII w. znowu wystąpili przeciw Fran­ cuzom, tym razem jako sojusznicy Brytyj­ czyków (patrz FRANCUZÓW i INDIAN WOJNA 1754-1763).

IROKEZÓW 1 HURONÓW WOJNA 1648— 1650. Huroni, Indianie zamieszkujący obecne

Ontario (Kanada), i Irokezi, Indianie zajmujący duże obszary na południu, byli odwiecznymi wrogami. W1648 Irokezi otrzy­ mali broń palną od holenderskich osadników i handlarzy zamieszkałych w Fort Orange (Albany, stan Nowy Jork). Uzbrojeni w nową broń najechali terytoria Huronów, ujęli dwóch misjonarzy francuskich, jezuitów, Jea­ na de Brebeufa (1593-1649) i Gabriela Lalemanta (1610-1649), nawracających Huronów na chrześcijaństwo, i zamęczyli ich na śmierć. Podczas walk Irokezi zabili niemal wszystkich Huronów. Ci, którzy ocaleli, szukali schronie­ nia u sąsiednich plemion. Irokezi tropili ich bezlitośnie; w 1649 zaatakowali z furią Plemię Tytoniu, Indian Tionantatiów, którzy przyga­ rnęli Huronów, i wielu z nich pozbawili życia. W1650 napadli i niemal całkowicie wymor­ dowali Lud Neutralny, związek Indian, który przyjął niedobitki Huronów. ISSOS, BITWA POD ISSOS 333 p.n.e. Do

drugiej wielkiej bitwy między królem Persji Dariuszem III (zm. 330) a Aleksandrem Wielkim (356-323) doszło pod Issos, w obe­ cnej Turcji (patrz ALEKSANDRA WIELKIEGO PODBOJE 334-323 p.n.e.). Siły perskie miały znaczną przewagę liczebną nad 35-tysięcznym wojskiem Aleksandra, ale ustępowały im pod względem wyszkolenia. Chcąc odciąć

Aleksandrowi odwrót, Dariusz wyruszył z równin Syrii i szedł po jednej stronie górskiego pasma na północ, Aleksander natomiast ruszył z armią z Issos i po drugiej stronie gór maszerował na południe. Gdy doszedł do Myriandos, zawrócił na północ. Obie armie stanęły naprzeciw siebie nad brzegami rzeki Issos. Aleksander zaatako­ wał, sforsował rzekę, jego kawaleria prawego skrzydła pobiła jazdę perską lewego skrzyd­ ła. Następnie zaatakowała flankę najemnej piechoty greckiej stojącej w centrum, więk­ szość jej zginęła. Wojska Aleksandra rzuciły się w pogoń za Persami, podczas pościgu zabito rzekomo około 110 tysięcy nieprzy­ jaciół (Macedończycy stracili 302 żołnierzy). Dariusz ocalał, ale cała rodzina królewska dostała się do niewoli. WOJNA 492-498. Zenon (426-491), cesarz wschodniego cesarstwa rzymskiego (bizantyjskiego), pochodził z Izaurii, górzystej krainy położonej w obec­ nej południowej Turcji. Zenon obsadził wieloma współziomkami kluczowe stanowi­ ska w cesarstwie. Po jego śmierci nowy cesarz Anastazjusz I (430P-518) usunął ich wszystkich, a także oddziały izauryjskie z Konstantynopola (Stambuł). Działania te spowodowały wybuch powstania Izaurów, dzikiego i wojowniczego ludu. Izaurowie najechali zachodnią Anatolię (obecnie Tur­ cja). Wojska Anastazjusza (złożone głównie z Gotów) rozbiły Izaurów w bitwie pod Cotyaeum (Kutahya) i zmusiły ich do od­ wrotu do Izaurii (493). Choć liczebnie Izau­ rowie znacznie ustępowali wojskom cesar­ skim, nie zrezygnowali z walki. W końcu wszystkie punkty oporu Izaurów zostały zniszczone. Masowo przesiedlili się do Tra­ cji; po tej klęsce już nigdy nie odgrywali większej roli. IZAURYJSKA

IZRAELA INWAZJA NA LIBAN. Patrz L1BAŃ SKA WOJNA DOMOWA 1975-1984.

IZRAELSKO-ARABSKIE SKO-IZRAELSKIE WOJNY.

WOJNY.

Patrz

ARAB

J JAKOBITÓW POWSTANIE 1689-1690. Par­

lament angielski zaofiarował tron Anglii namiestnikowi Holandii Wilhelmowi Orańskiemu (1650-1702). Zwolennicy króla Ja­ kuba II (1633-1701), zwani jakobitami, w 1689 chwycili za broń, by doprowadzić do powrotu Jakuba na tron (Jakub przeby­ wał podówczas w Szkocji) (patrz WSPANIAŁA REWOLUCJA 1688). Wilhelm, uznany już przez większość Szkotów za króla, posłał tam wojsko; poniosło ono klęskę w bitwie pod Killiecranlde, w której zginął także przy­ wódca jakobitów, wicehrabia Dundee. W za­ ciekłej walce pod Dunkeld jakobici nie zdołali przełamać oporu wojsk Wilhelma i wycofali się w góry. Ponowna próba sił pod Cromdale w 1690 zakończyła się klęską jakobitów, podobnie jak irlandzka wyprawa Jakuba (bitwa pod Boyne, 1 lipca 1690). Potem Jakub nie próbował już odzyskać angielskiego tronu, zmarł na wygnaniu we Francji w 1701. Wilhelm zbudował forty w Szkocji i bezskutecznie starał się pozyskać lojalność Szkocji (patrz GLENCOE, MASAKRA W DOLINIE GLENCOE 1092). JAKOBITÓW POWSTAHIE 1715-1716 („pię­ tnastu powstanie"). Zwyciężeni podczas pie­ rwszej próby przywrócenia Jakuba II (1633-1701) na tron Anglii i Szkocji (patrz JAKOBITÓW POWSTANIE 1689-1590), jakobici w 1707 występowali przeciw unii Szkocji i Anglii, a w 1713 czterema głosami prze­ grali głosowanie nad wnioskiem o rozwią­ zanie unii. Po śmierci królowej Anny (1665-1714), drugiej córki Jakuba, jakobici pokładali nadzieje w Jakubie Edwardzie (Jakub Franciszek Edward Stuart) (1688-

-1766), synu Jakuba, który nakłaniał klany do powstania w Szkocji. Na czele powstania w tym kraju stanął John Erskine, hrabia Mar, który w 1715 ogłosił Jakuba Edwarda królem (Jakub III w Anglii, Jakub VIII w Szkocji) i wypowiedział unię. Oddziały Mara zdobyły Perth, ale nie ruszyły na Stirling, co umożliwiło wojskom angielskim dalszy marsz na północ. Część swych sił Mar wysłał na południe, dołączyły one do jakobitów angielskich, których błędy po­ zwoliły rojalistom zmusić ich do kapitulacji 14 listopada 1715 pod Preston. W połowie listopada siły Mara stoczyły pod Sheriffmuir nie rozstrzygniętą bitwę z zaciężnymi od­ działami holenderskimi. Anglicy powięk­ szali w tym czasie armię królewską. Wojska jakobitów wycofywały się pod naporem sił Jerzego I. Jakub Edward przybył do Szkocji, ale w 1716 przywódcy jakobitów skłonili go wraz z Marem do ucieczki do Francji. Rząd w Londynie działał szybko; przesiedlał powstańców i dokonywał egzekucji, pozba­ wiał tytułów szlacheckich, rozbrajał klany, wzmacniał twierdze, ale nigdy w istocie nie pozyskał lojalności Szkotów. Patrz także JAKOBITÓW POWSTAME 1745-1746. JAKOBITÓW POWSTANIE 1745-1746

(„czterdziestu pięciu powstanie"). Jakobici, w których szeregach dominowali Szkoci, w 1719 i 1742 snuli plany wzniecenia po­ wstania, które miało poprzeć dążenia do tronu potomków zdetronizowanego króla Jakuba II (1633-1701) (patrz JAKOBITÓW POWSTANIE nis-ma). W 1745 przybył do Szkocji wraz z siedmioma ludźmi Karol Edward Stuart (1720-1788), syn Jakuba

Edwarda (1688-1766). Po ponownym ob­ wołaniu ojca królem Jakubem III wokół Karola skupili się jego zwolennicy. Karol udał się do Edynburga, zdobył Perth, a po­ tem pokonał pod Coltbridge dwa rządowe pułki. „Dobry książę Karol" był utalen­ towanym wodzem; 21 września 1745 w bit­ wie pod Prestopans jednym atakiem zmusił do ucieczki dwa rządowe pułki dragonów angielskich, wkroczył następnie do Lanca­ shire i zajął Carlisle i Manchester. Ruszył do Derby i wrócił do Szkocji licząc, że na wiosnę rozpocznie nową ofensywę. Szkoccy górale Karola pokonali na początku 1746 angielskich rojalistów w bitwie pod Falkirk, ale ponieśli straszną klęskę pod Culloden Moor 16 kwietnia 1746 (Karol ledwie uszedł z życiem). Mimo nagrody wysokości 30 ty­ sięcy funtów wyznaczonej za jego głowę, bez problemów poruszał się po pogórzu szkockim, aż w końcu wrócił do Francji i pozostał tam na stałe. NAJAZD 1895-1896. Cecil John Rhodes (1853-1902), brytyjski premier Kraju Przylądkowego i sir Leander Starr Jameson (1853-1917), brytyjski zarządca kraju Maszonów, zamierzali obalić burski rząd w Transwalu kierowany przez prezy­ denta S. J. Paula Krugera (1825-1904). Rhodes, właściciel zasobnych kopalni dia­ mentów, snuł plany stworzenia federacji całej Afryki Południowej pod flagą Wielkiej Brytanii. 29 grudnia 1895 Jameson, nie licząc się z prośbą Rhodesa, by odłożyć wszelkie działania, najechał Transwal na czele 600 kawalerzy stów. 1 stycznia 1896 poniósł jednak klęskę pod Krugersdorp i następnego dnia skapitulował. Burowie przekazali go Brytyjczykom. Jameson był sądzony i skazany w Londynie, ale w wię­ zieniu przebywał tylko parę miesięcy. In­ nych uczestników najazdu Burowie zwolnili za wysoką opłatą. Patrz także BURSKA WOJ­ NA DRUGA WIELKA 1899-1902. JAMESONA

JAMESTOWN, MASAKRA W JAMESTOWN 1622.

Angielscy

koloniści

osiedli

w

James­

town (Wirginia) utrzymywali w 1607 dobre stosunki z mieszkającymi w okolicy ple­ mionami Indian z algonkińskiej grupy ję­ zykowej, tworzącymi konfederację pod do­ wództwem Wahunsonacocka (1550?-1618), znanego wśród Anglików jako Powhatan. Po śmierci Wahunsonacocka wodzem został jego starszy brat, Opechoncanough (zm. 1644), który przez cztery lata pozornie darzył kolonistów przyjaźnią. 22 marca 1622 dokonał z Indianami niespodziewanego ata­ ku na Jamestown i okolice, zabijając około 350 mężczyzn, kobiet i dzieci. Stało się to początkiem PO WHAT ANA WOJNY. JANCZARÓW BUNT 1621-1622. Janczarzy -

wyborowe oddziały piechoty o charakterze strzelczym, początkowo pochodzenia nietureckiego, utworzone przez sułtana Murada I (1319-1389). Z czasem okazały się nie tak wierne i posłuszne, jak się tego spodziewano. Około 1600 korpus stał się potężną siłą polityczną, a często także narzędziem ludzi dążących do władzy. Bunt janczarów lub nawet tylko możliwość buntu stanowił nie­ ustanne zagrożenie, zwłaszcza w czasie po­ koju, jeśli nie dostawali oni żołdu. W 1618 pozbawili tronu ograniczonego umysłowo sułtana Mustafę I (1591-1639) i osadzili na nim małoletniego Osmana II (1591-1639), który marzył o sławie wojennej. Osman zebrał olbrzymią armię na wojnę z Polską, której Kozacy ukraińscy urządzali wyprawy morskie na wybrzeża czarnomorskie im­ perium tureckiego oraz toczyli stale walki z Tatarami krymskimi podległymi Turcji. Osman w 1621 wyruszył nad Dniestr i bez powodzenia oblegał obóz polski pod Choci­ miem. Niezadowolone wojska tureckie, do­ tknięte ciężkimi stratami, nie chciały dłużej walczyć. Gdy Osman przechwalający się odniesionym jakoby zwycięstwem wrócił do Konstantynopola (Stambuł), nie opłacani janczarzy zagrozili buntem. Osman usiłował użyć podstępu; sformował nową armię, która według jego zapewnień miała wyruszyć do Azji, a w rzeczywistości miała zawrócić i doprowadzić do likwidacji korpusu j an-

czarów. Plan Osmana wyszedi na jaw; jan­ czarzy zbuntowali się i przypuścili szturm na pałac (1622). Osman obiecał zrezygnować ze swych zamierzeń, ale janczarzy wdarli się do sułtańskiego seraju, zażądali wydania Mustafy I, zabili wielkiego wezyra i pierw­ szego eunucha, ogłosili Mustafę sułtanem, przemaszerowali z Osmanem do koszar i tam go udusili; był to pierwszy zamach na życie władcy w historii Turcji osmańskiej. Ucho Osmana posłano matce sułtana, Ualide, która zgodziła się na egzekucję w na­ dziei, że będzie sprawować władzę w imie­ niu Mustafy. Jego panowanie było krótkie; w 1623 na żądanie armii na tronie zasiadł Murad IV (1609-1640). Patrz także TUREC-

cę floty i innych dostojników; zmusili rów­ nież do abdykacji sułtana Ahmeda III (1673-1736) i wprowadzili na tron jego siostrzeńca. Mehmeda I (1696-1754). Nawet zmiana sułtana nie zakończyła buntu. Gdy zaczęło maleć poparcie janczarów dla bun­ towników, nowy sułtan i Dywan (turecka rada państwa) obmyślili plan, który się powiódł: na spotkanie Dywanu poproszono przywódcę buntu, ujęto go i uduszono w obecności sułtana. Przez trzy tygodnie trwał pogrom w całym kraju, zginęło 7000 buntowników. Pogrom i banicja zmniejszyły liczebność wojska o blisko 50 tysięcy ludzi. Stłumienie buntu stworzyło warunki do przystąpienia do wojny z Persją.

KO-PERSKA WOJNA 1623-1638.

JANCZARÓW BUNT 1703. W 1703 janczarzy i inne formacje wojskowe, które nie otrzy­ mały żołdu od Porty, podniosły trwający sześć tygodni bunt. Niewiele brakowało, a rebelia przekształciłaby się w wojnę domo­ wą. Sułtan turecki Mustafa II (1664-1704) schronił się w Adrianopolu, zebrał armię i nie podporządkował się żądaniom bun­ towników, którzy chcieli, by powrócił do Konstantynopola (Stambuł). Janczarzy dzier­ żąc święty sztandar Proroka podeszli pod Adrianopol, nakłonili do zdrady armię suł­ tana, a Mustafę zmusili do abdykacji na rzecz Ahmeda III (1673-1736). Aimed osa­ dzony siłą na tronie sam stał się ofiarą BUNTU JANCZARÓW 1730. JANCZARÓW BUNT 1730. Mimo sukcesów władcy Persji Nadira Szacha (1688-1747), który usunął tureckich osadników ze znacz­ nych obszarów Persji (patrz PERSKA WOJNA DOMOWA 1725-1730), nie wysłano tam jan­ czarów. Działania perskie rozszerzyły się nawet na terytorium Turcji i stały się powodem TURECKO-PERSKIEJ WOJNY 1730-1736. Janczarzy przez dwa miesiące zwlekali z przystąpieniem do tej wojny, popierając bunt 12-tysięcznych wojsk al­ bańskich. W Konstantynopolu buntownicy udusili wielkiego wezyra, naczelnego dowód­

JANCZARÓW BUNT 1807-1808. Wobec nie­ lojalności janczarów sułtan turecki Selim III (1761-1808) wydał w 1805 dekret powołujący pułki,nowego systemu", szkolone według ówczesnego wzoru francuskiego. Europejscy janczarzy gwałtownie sprzeciwili się temu i dekret odwołano. W 1807 przeciw wprowa­ dzeniu mundurów wzorowanych na europej­ skich zbuntowały się wojska pomocnicze (jamakowie), do których przyłączyli się jan­ czarzy. Działalność reformatorów, wywodzą­ cych się z rady sułtana lub rządu, zahamowa­ ło orzeczenie wielkiego muftiego stwierdzają­ ce, że nowe mundury są sprzeczne z prawem muzułmańskim. Reformatorów postawiono przed sądem i stracono, a Selim utracił tron. Na krótko władzę przejął krewny byłego sułtana, Mustafa TV (1779-1808). Kiedy wkrótce potem zwolennicy Selima zdobyli szturmem pałac, okazało się, że z rozkazu Mustafy Selim został uduszony. Wzburzeni janczarzy udusili Mustafę cięciwą łuku i og­ łosili sułtanem Mehmeda II (1784-1839). Nowym wielkim wezyrem został przywódca janczarów, który z zapałem wprowadził ..no­ wy system" Selima. Janczarzy okazali się wówczas równie chytrzy co uparci; pozornie zgodzili się, ale następnie pojmali wielkiego wezyra i zamordowali go. W ten sposób udało się im odwlec likwidację korpusu janczarskie­ go na niecałe dwadzieścia lat.

JANCZARÓW BUNT 1826. Sułtan turecki Mehmed II (1784-1839), obdarzony przydo­ mkiem „reformator", dążył do pozbycia się niezdyscyplinowanych janczarów, formacji elitarnej, najpotężniejszych wrogów tronu w imperium tureckim. Przekonany, że refor­ my armii są niezbędne, i wiedząc, że wcześ­ niejsze próby napotykały gwałtowny opór, pozyskał poparcie wielkiego muftiego i roz­ począł wprowadzanie innowacji od udosko­ nalenia artylerii swojej prywatnej armii, po czym przystąpił do wdrażania „nowego syste­ mu", nie rozpuścił jednak janczarów, a z każ­ dego batalionu 150 janczarów polecił wcielać do poszczególnych dywizji nowych korpu­ sów armii sułtana. Mehmed twierdził, że w ten sposób przywraca dawny turecki porzą­ dek. Janczarzy przypuścili szturm na pałac, ale żołnierze Mehmeda zasypali ich kartaczami. Po wycofaniu się do koszar janczarzy stali się ofiarami ostrzału artylerii sułtana i ataku motłochu; zginęło 4000 janczarów, tysiące zostało zabitych na prowincji. Ter­ min janczar został zakazany, a podżegacze, derwisze bektaszija, wyjęci spod prawa. JAPOŃSKA PÓŹNIEJSZA WOJNA TRZYLET­ NIA 1083-1087. Ród Kiyowara z japoń­

skiej prowincji Mutsu na północy miał wiele gałęzi bezustannie ze sobą skłóconych. Gu­ bernator Mutsu, Minamoto Yoshiie (1039-1106), usiłował przeszkodzić walkom przywódców rodu. Jego namowy nie skut­ kowały, podjął więc działania zbrojne. W 1086 zaatakował warownię, w której lyechira i buntownicy Kiyowara schronili się na zimę, ale oblężenie zakończyło się fiaskiem. Wielu ludzi Yoshiie zmarło z prze­ nikliwego zimna i głodu, ci, którzy ocaleli, musieli odstąpić. Yoshiie zebrał nową armię wzmocnioną wojskami jego młodszego brata, a także Fujiwara. Wspólnie obiegli wa­ rownię rodu Kiyowara w Kanazawa. Po czterech miesiącach obrońcy poddali się, a przywódcy rodu Kiyowara zostali zabici w czasie ucieczki z płonącej warowni. (Po­ dawane lata trwania wojny są mylące, nazwa wojny odnosi się bowiem do rzeczywistego

czasu trwania walk i nie uwzględnia okre­ sów spokoju.) JAPOŃSKA WCZESNA WOJNA DZIEWIĘCIO­ LETNIA 1051-1062. Ród Abe panował nad

częścią prowincji Mutsu, której granicę stanowiła rzeka Kitakami w północnowschodniej Japonii. Abe nie płacili podat­ ków i nie chcieli brać udziału w wydatkach prowincji. Gdy klan zaczął powiększać swoje posiadłości, gubernatorzy prowincji Mutsu i Dewa połączyli siły i ruszyli na Abe. Abe pokonali armię gubernatorów i zmusili ją do odwrotu. Dowiedziawszy się o tym, dwór cesarski rozkazał Minamoto Yoriyoshiemu (988-1075) i jego synowi, Yoshiie (1039— 1106), udać się do Mutsu i rozbić buntow­ niczy klan. Abe Yoritoki (zm. 1056) zginął przeszyty strzałą w pierwszym starciu, ale jego syn, Sadato (1019-1062) przejął dowó­ dztwo i prowadził wojnę dalej. W 1058 pod Kawasaki rozbił doszczętnie wojska Mina­ moto; tylko dzięki śnieżycy uratowało się zaledwie kilku wojowników. Cztery lata później ród Minamoto wrócił z nową armią oraz 10 tysiącami żołnierzy rodu Kiyohara z Dewa. Drugi syn Abe poddał się po krótkotrwałej walce i został skazany na wygnanie. Sadato walczył dalej mimo dwóch porażek. W trzeciej bitwie w jego siedzibie w Kuriyagawa przeciwnicy podpalili warow­ nię i zabili Sadato; odciętą głowę Sadato posłano cesarzowi do Kioto. JAPOŃSKA WOJNA DOMOWA 672. W Ja­

ponii ta wojna o następstwo tronu cesar­ skiego jest znana jako Jinshinno-ran. Po śmierci cesarza Tenchi (Tenji) (626-671) arystokratyczne rody Nakatomi i Soga, przeciwne jego dążeniom do centralizacji władzy, osadziły na tronie księcia Otomo zamiast syna cesarza, księcia Oama (673-686). Oama wpadł w gniew. Jego wojownicy starli się z siłami Otomo w po­ bliżu stolicy, w prowincji Orni (prefektura Shiga) i zadały im klęskę. Oama wstąpił na tron jako cesarz Temmu Tenno. Założył nową stolicę w prowincji Yamata (prę-

fektura Nara), daleko od siedzib nieprzyjaz­ nych Nakatomi i Soga. JAPOŃSKA WOJNA DOMOWA 764-765.

W 758 cesarzowa Koken (718-770) zrzekła się japońskiego tronu na korzyść młodego cesarza Junnina (zm. 766?), włożyła szaty zakonne, ale nadal sprawowała władzę, kie­ rując się radami ambitnego i przystojnego buddyjskiego duchownego Dokyo (zm. 772), który prawdopodobnie został jej kochan­ kiem. Faworyt Junnina i pierwszy minister Oshikatsu (Nakamaro) (zm. 765) z rodu Fujiwara zazdrosny był o ogromny wpływ, jaki Dokyo wywierał na sprawy państwa. W 764 doszło między nimi do walki o wła­ dzę, która przekształciła się w wojnę domo­ wą. Po zaciętych walkach Oshikatsu poniósł klęskę. Zginął on i wielu jego stronników. Koken wróciła na tron jako cesarzowa Shotoku, uwięziła cesarza i wygnała go na odległą wyspę Awaji. Mianowała Dokyo premierem, a później przyznała mu tytuł Ho-o. Po śmierci cesarzowej urzędnicy pań­ stwowi (wielu z nich pochodziło z rodu Fujiwara) nie dopuścili, by Dokyo został cesarzem; wielu zniechęciła rozpowszech­ niana przez niego sfałszowana przepowied­ nia, że obejmie tron. Dokyo został wygnany ze stolicy, a Japończycy, zrażeni do kobie­ cych rządów, do XVII w. nie dopuścili następnej cesarzowej do władzy. JAPOŃSKA WOJNA DOMOWA 936-941.

Pod koniec X w. w Japonii na ogół panował pokój; w tym czasie na wytwornym i kul­ turalnym dworze w Kioto kwitła literatura i sztuka. Pokój zmąciły jednak gwałtowne spory wewnętrzne. Przez długi czas na Wewnętrznym Morzu Japońskim grasowali piraci. W 936 rząd wysłał na zachód Sumi­ tomo (zm. 941) z rodu Fujiwara, aby ich poskromił. Zadanie wypełnił z powodze­ niem, ale potem sam zaczął plądrować pro­ wincje zachodnie, lekceważąc rozkazy cesa­ rza. Wysłano przeciw niemu wojsko; razem z cesarskimi oddziałami walczył z buntow­ nikami również wódz miejscowego rycer­

skiego rodu Minamoto. Sumitomo zginął w bitwie; po jego śmierci udało się opano­ wać anarchię i przywrócić spokój. Tym­ czasem we wschodniej części Kanto, Masakado (zm. 940) z rodu Taira powiększył swoje terytoria. W 939 poczuł się na tyle silny, że ogłosił się cesarzem Kanto. Usta­ nowił własny rząd wzorowany na rządzie z Kioto. Jego panowanie było krótkie; w 940 pokonał go inny wódz z rodu Taira. Zamie­ szki te nie trwały długo ani też nie miały większego znaczenia, sygnalizowały jednak wzrost potęgi klasy wojowników, od których w coraz większym stopniu zależała ochrona i siła dworu. JAPOŃSKA WOJNA DOMOWA 1156. Patrz HOGEN WOJNA 1156.

JAPOŃSKA WOJNA DOMOWA 1159-1160.

Patrz HEIJI WOJNA 1159-1100. JAPOŃSKA WOJNA DOMOWA 1180-1185.

Patrz GEMPEI WOJNA iiso-ms. JAPOŃSKA WOJNA DOMOWA 1221. Patrz JOKYU WOJNA 1221.

JAPOŃSKA WOJNA DOMOWA 1331-1333.

Do władzy nad Japonią dążył z jednej strony dwór cesarski w Kioto, a z drugiej strony wojskowa administracja centralna - bakufu - z siedzibą w Kamakurze. Szogunat rodu Hojo sprawował rzeczywistą władzę przez dziesiątki lat, ale wzbudził nieufność i nie­ zadowolenie nawet wśród swoich stronni­ ków z rodu Minamoto. W 1331 szpiedzy szogunatu wykryli, że cesarz Godaigo (1287-1339) zamierza obalić bakufu. Cesarz usiłował stawić opór wysłanym przeciw niemu wojskom, został jednak ujęty w 1332 i zesłany na wygnanie na jedną z wysp Oki. Na jego miejsce cesarzem został książę Kazuhito. W rok później Godaigo uciekł, wrócił na rodzimą wyspę i wznowił walkę. Wojownicy z całej Japonii zebrali się wokół cesarza Godaigo i udzielili mu poparcia. Zbiegło do niego również wielu wysokich

oficerów z bakufu. Jego zwolennicy prowa­ dzili wojnę podjazdową. Takauji Ashikaga (1305-1358), wódz z rodu Minamoto, który miał poprowadzić armię przeciw cesarzowi, przeszedł wraz z wojskiem na jego stronę. Wspólnie z jeszcze jednym byłym wodzem bakufu Yoshisadą-Nittem (1301-1338) oba­ lili szogunat Hojo. Ashikaga zdobył Kioto, a Nitti opanował i spalił Kamakurę. Pokój trwał jednak krótko, po paru latach kraj ponownie ogarnęły zamieszki (patrz JAPOŃ­ SKIE wojny domowe 1335-1392). JAPOŃSKA WOJNA DOMOWA 1467-1477.

Patrz ONIN wojna 1467-1477. JAPOŃSKA WOJNA DOMOWA 1863-1868.

Patrz MEIJI rewolucja i863-i868.

0 prymat pomiędzy oboma dworami wkrótce ogarnęła cały kraj. Panowie feudalni popierali raz jeden dwór, raz drugi, panoszyło się bezprawie i bandytyzm. Okres tych ciągłych walk zyskał miano „wieku zdrajców". W 1367 doszedł do władzy najzdolniejszy z szogunów z rodu Ashikaga, Yoshimitsu (1358-1395), który zdawał sobie sprawę z tego, że waśnie wewnętrzne rujnują kraj. Wznowił przyjaciel skie stosunki z Chinami i Koreą, usiłował zlikwidować piractwo i przywrócić w kraju porządek. W 1392 przekonał cesarza z dworu południowego, że powinien zrzec się władzy na korzyść cesarza z północy. Insygnia cesars kie wróciły na północ, a zdetronizowany władca otrzymał dużą pensję i oficjalne uzna niejako były władca. Przez parę lat w pro win cjach trwały jeszcze drobne walki, ale w Japo nii rozpoczął się okres pokoju wewnętrznego 1 zewnętrznego.

JAPOŃSKA WOJNA O SUKCESJĘ. Patrz JAPOŃSKIE WOJNY DOMOWE 1335-1392.

JAPOŃSKIE WOJNY DOMOWE 1336-1392.

Takauji Ashikaga (1305-1358), wódz cesa­ rza Godaigo (1287-1339) opuścił dawnych towarzyszy broni stojących po stronie szogunatu Hojo i odegrał dużą rolę w jego obaleniu (patrz japońska wojna domowa 1331-1333), dążył do uzyskania godności szoguna, ale jej nie otrzymał. W 1335 Tokiyuki Hojo zdobył Kamakurę, którą opuścił Todayoshi Ashikoga (1307-1352) brat Takaujiego. Ten przyłączył się do Todayoshiego, wbrew rozkazowi cesarza i zwyciężył Hojo oraz odzyskał Kamakurę. Cesarz wysłał przeciw niemu wojsko. Wojna toczyła się ze zmiennym szczęściem w latach 1335-1336; w 1336 Takauji zajął stolicę Kioto. Godaigo został uwięziony, ale w 1336 zbiegł i ukrył się w górach w regionie Yamato, zabierając insygnia cesarskie. Takauji osadził na tronie marionetkowego cesarza, który odwdzięczył się nadając mu godność szoguna; jego ro­ dzina zachowała ją przez 245 lat. Godaigo ogłosił ich obu - szoguna i marionetkowego cesarza - buntownikami i założył rywalizu­ jący dwór na południu, w Yoshino. Walka

JAPOŃSKIE WOJNY DOMOWE 1450-1550.

Okres znany w Japonii jako „epoka walczące­ go kraju" był okresem nieustających wojen domowych, buntów, rozbojów, walk i waśni. Dwór i szogunat straciły wszelkie pozory władzy, centralna władza cesarska upadła, funkcjonowała jedynie na terytorium przyleg­ łym do stolicy Kioto. Panującą klasą stały się rody wojowników (samurajów), które zastąpi­ ły rycerzy, niegdyś podporę szogunów. Samu­ rajowie okazywali wierność i posłuszeństwo miejscowym władcom, z których część nale­ żała do tzw. daimyo. Daimyo rządzili w swo­ ich posiadłościach według własnego uznania, nie płacili podatków, nie okazywali także lojalności cesarzowi, zbierali własne podatki i utrzymywali własną armię. Wielu chłopów porzucało ziemię i wstępowało do prywat­ nych armii, w których, gdy wykazali się talentem, mogli podnieść swój status. Oczy­ wiście daimyo, podobnie jak drobni książęta europejscy w okresie średniowiecza, prowa­ dzili między sobą nieustające wojny, dążąc do powiększenia posiadłości i władzy. W obrębie poszczególnych okręgów walczyły o przywó­ dztwo także różne rywalizujące grupy. Wiel­ kie rody zyskiwały na znaczeniu, po czym

upadały (patrz ONIN WOJNA 1457-1477). Wal­ czyli ze sobą nawet mnisi w klasztorach buddyjskich (patrz MNICHÓW WOJNA 1455). Był to czas politycznego chaosu i powszech­ nego zamieszania, podobnego do tego, jakie panowało w Europie Zachodniej w okresie średniowiecza. JAPOŃSKIE WOJNY DOMOWE 1560-1584.

Gdy szesnastoletni Nobunaga Oda (1534— 1582) został daimyo regionu Owari we wschodniej Japonii, jego potężny sąsiad Yoshimoto, przywódca rodu Imagawa (1519-1560) sądził, że z łatwością uda mu się pokonać młodego władcę i zagarnąć jego posiadłości. W 1560 zebrał on wojska i na­ jechał Owari, ale nie docenił Nobunagi; najeźdźcy mimo olbrzymiej przewagi liczeb­ nej ponieśli klęskę, zostali wyparci z Owari, a ich przywódca zginął. Nobunaga zawarł następnie sojusz z Tokugawą lyeyasu (1542-1616), daimyo Mikawy oraz z daimyo Kari. Zapewniwszy sobie bezpieczeństwo na wschodzie, w 1562 Nobunaga skierował się na zachód i po dwóch latach podbił prowincję Mino. Następnie zaatakował Ise, na południu; wprawdzie nie zdołał jej pod­ bić całkowicie, ale za namową utalentowa­ nego generała Toyotomi Hideyoshiego (1536-1598) większość miejscowych daimyo zjednoczyła się pod sztandarem Nobunagi. W 1567 cesarz Ogimacki poprosił Nobunagę o ochronę wojskową Kioto, stolicy Japonii. W 1568 Nobunaga sprzymierzył się z Ashikagą Yoshiakim. Wkroczyli oni do Kioto. Yoshiaki został szogunem, a Nobunaga wiceszogunem. Obawiając się wzrostu siły centralnej władzy, wystąpili przeciw Nobunadze dawni sojusznicy oraz mnisi, nieraz potajemnie inpirowani przez Yoshiakiego; wierni pozostali jedynie lyeyasu i pomniejsi daimyo z Ise. W latach 1570-1573 doszło do wojen domowych. Między innymi armia lyeyasu została rozbita przez Takedę Shingena pod Mikatagahara w 1572 (jedna z naj­ większych bitew tego okresu). W 1573 No­ bunaga oblegał Yoshiakiego w Kioto, aż ten skapitulował. W następnych latach prowa­

dził wojny mające na celu umocnienie hege­ monii. W 1575 zwyciężył Takedę Katsuyoriego w bitwie pod Nagashino, głównie dzięki nowej taktyce użycia muszkieterów. Podpo­ rządkował sobie Kwanto na północnym wschodzie i obszar między Kwanto a pięcio­ ma prowincjami wokół Kioto. W 1576 zdobył położone na wzgórzach Hieizan nad Kioto buddyjskie klasztory, które udzielały pomocy jego wrogom; bezlitośnie zburzył osady kla­ sztorne i wymordował broniących się mnichów-żołnierzy. Wiatach 1571-1580 oblegał klasztory Honganji i Ishiyama, po kapitulacji budynki klasztorów zniszczył. W 1582 w cza­ sie przygotowań do wyruszenia z pomocą Hideyoshiemu walczącemu na wyspie Sikoku Nobunaga został zamordowany przez jednego z wasali, który sam ogłosił się szogunem. Hideyoshi zawarł korzystny rozejm z prze­ ciwnikami na Sikoku i na czele ponad 30 tysięcy żołnierzy ruszył do stolicy, by po­ mścić śmierć Nobunagi. W 1585 objął on urząd kwampaka (regenta) cesarstwa. Potom­ kowie Nobunagi i członkowie jego dworu nie pogodzili się z przejęciem władzy przez tego prostego żołnierza, dawnego chłopa, i wystą­ pili przeciw Hideyoshiemu; jeszcze raz przy­ mierze rozbiło się na dwa zwalczające się ugrupowania. Hideyoshi zwyciężył dzięki dyplomacji i przewadze militarnej. W 1584 uznano go za pana całej Japonii. Pozycję jego wzmocnił traktat z lyeyasu. W 1590 cały kraj był już zjednoczony, a pojednawcza polityka Hideyoshiego w stosunku do dawnych wro­ gów pozyskała mu ich wierność i poparcie. JAPOŃSKI PODBÓJ KOREI 1592-1599. Po

zjednoczeniu Japonii (patrz JAPOŃSKIE WOJ­ NY DOMOWE 1560-1584) Toyotomi Hideyoshi (1536-1598) przystąpił do urzeczywistniania imponującego planu podboju Korei, a potem Chin. W maju 1592 pierwszy japoński kor­ pus ekspedycyjny wylądował w Fusan (Pu­ san) w południowej Korei i po osiemnastu dniach dotarł do Seulu. Po sześciu tygo­ dniach rząd koreański upadł i w rozpaczy zwrócił się o pomoc do Chin. Japończycy opanowali Półwysep Koreański, nie zdołali

jednak zawładnąć wodami oceanu, które dzieliły oba kraje. Koreańczycy posiadali znacznie lepszą flotę wojenną, składającą się z okrętów w kształcie żółwi, których opancerzony pokład nabity był żelaznymi, ostro zakończonymi prętami utrudniającymi nieprzyjacielowi abordaż. Okręty poruszane były za pomocą wioseł, a ich konstrukcja umożliwiała ruch w obu kierunkach. Japoń­ czycy natomiast posiadali otwarte transpor­ towce, powolne i trudne do sterowania. Okręty koreańskie pozorowały ucieczkę, japońskie okręty ruszały w pościg, a wów­ czas Koreańczycy zmieniali kierunek, ich okręty opancerzonym dziobem taranowały transportowce, które tonęły. Te pierwsze w historii opancerzone okręty uniemoż­ liwiły posiłkom Hideyoshiego dopłynięcie do Korei. Japończycy pokonali pierwsze oddziały chińskie, które przybyły z odsieczą, ale w styczniu 1593 dotarła do Korei wielka armia chińska i zaczęła spychać Japończy­ ków z powrotem na południe. W maju zawarto tymczasowy rozejm, w wyniku któ­ rego Japończycy wycofali się na wybrzeże południowe. Negocjacje ciągnęły się latami. Wiosną 1597 Hideyoshi otrzymał list od cesarza Chin, który żądał, by Hideyoshi zachowywał się tak, jak przystało na wier­ nego wasala Chin. List rozgniewał Hideyo­ shiego i spowodował ponowne podjęcie przez niego działań wojennych. Tysiące Japończyków wylądowało w południowej Korei i walcząc skierowało się na północ. Jak poprzednio, mimo początkowych zwy­ cięstw, wojska japońskie nie zdołały roz­ strzygnąć wojny na swoją korzyść. W sierp­ niu 1598 Hideyoshi zmarł, inwazję wstrzy­ mano. Wkrótce Japończycy wrócili do kraju, pozostawiając opustoszałe ziemie, głodują­ cych mieszkańców i tysiące poległych. Mi­ mo zawieszenia broni koreańskie okręty w kształcie żółwi atakowały j apońskie trans­ portowce i wiele z nich zatopiły. JAWAJSKA WOJNA SUKCESYJNA PIERWSZA

1704-1707. W ciągu XVII w. Holendrzy na dobre usadowili się w Batawii (Dżakarta)

i często ingerowali w sprawy rywalizujących ze sobą królów i sułtanów Indii Wschodnich (Archipelag Malajski). W pierwszych la­ tach XVIII w. zbiegły z Bali niewolnik nazwiskiem Surapati (zm. 1707) zebrał gru­ pę zbrojnych tubylców i wystąpił przeciw Holendrom. Poszukiwany przez Holendrów znalazł schronienie u Amangkurata III (wzmian. 1703-1708), władcy Mataramu, królestwa na Jawie środkowej. Surapati prze­ niósł się następnie do północno-wschodniej części Jawy i ogłosił się królem. Chcąc ukarać Amangkurata za pomoc udzieloną Surapatiemu, Holendrzy poparli jego kon­ kurenta do tronu Mataramu, Pakubuwono I (zm. 1719), wuja Amangkurata. Wspólnymi siłami Holendrzy wraz z Pakubuwono po­ konali Amangkurata, który uciekł na wschód, by schronić się u Surapatiego. Pakubuwono został osadzony na tronie (1704), Holendrzy ścigali Amangkurata i po­ konali zarówno jego, jak i Surapatiego; ten ostatni poległ. W 1708 Amangkurat musiał udać się na wygnanie na Cejlon. Druga jawajska wojna sukcesyjna 1719-1723. Po śmierci króla Mataramu Pakubuwono o tron ubiegało się wielu tamtejszych książąt i w końcu doszło między nimi do walki. Ponownie interweniowali Holendrzy, którzy poparli pretendenta najbardziej im sprzyja­ jącego; po czterech latach krwawych walk wszyscy rywalizujący kandydaci do tronu zostali ujęci i zesłani na wygnanie. Mataram został wasalnym królestwem holenderskiej Kompanii Wschodnioindyj skiej. Trzecia jawajska wojna sukcesyjna 1749-1757. Król Pakubuwono III (wzmian. 1743-1757), zaangażowany w spór dynastyczny, uzyskał pomoc wojskową Holendrów w wojnie pro­ wadzonej przeciw połączonym siłom dwóch pretendentów, którzy dążyli do pozbawienia go tronu. W 1751 Holendrzy ponieśli klęskę, a ich dowódca został zabity. Jeden z rywali króla zgodził się w końcu zawrzeć pokój (Wielkie Porozumienie, 1755). Na mocy traktatu Mataram podzielono na dwie czę­ ści; wschodnią część ze stolicą w Surakarcie (uzyskał ją Pakubuwono) i część zachodnią

ze stolicą w Djokjakarcie. Ostatni preten­ dent stawiał opór do 1757, potem również zawarł pokój z Holendrami i dostał część wschodniego Mataramu.

się po stronie Dipo Negoro, gdy ten w imię proroka Mahometa (570-632) wzywał do dżihadu (muzułmańskiej świętej wojny) przeciw niewiernym Holendrom i do oba­ lenia ich rządów. Bezpośrednim powodem JAWAJSKO-CHIŃSKO-HOLENDERSKA WOJ­wybuchu wojny była wybudowana przez NA 1740-1743. Przez całe wieki chińscy rząd drogą która wiodła w pobliżu świętego kupcy handlowali z portami na wyspie Jawa. grobu. Wszyscy na Jawie - lud i arystokracja Po założeniu przez holenderską Kompanię - wierzyli, że „sprawiedliwy książę" Dipo Wschodnioindyjską głównej siedziby w Ba- Negoro wypędzi niewiernych, naprawi zło tawii (Dżakarta), osiedlili się tam Chiń­ i sprowadzi pokój. Dipo Negoro okazał się czycy, którzy włączyli się aktywnie do han­ zręcznym dowódcą i Jawajczycy prowadzili dlu. Z czasem Chińczyków było więcej niż z powodzeniem walkę partyzancką, jednak Europejczyków. Holendrzy zaniepokojeni w 1828 Holendrzy wygrali poważną bitwę, szerzącym się bezrobociem Chińczyków za­ po czym przystąpili do budowy twierdz częli przesiedlać ich na Cejlon oraz na w całym kraju, które połączone były dob­ Przylądek Dobrej Nadziei (Kraj Przyląd­ rymi drogami, umożliwiającymi szybkie kowy, Afryka Południowa). Gdy w 1740 przemieszczanie się ..lotnych" kolumn woj­ Chińczycy w Batawii podnieśli bunt, dobrze skowych. Wprawdzie był to kosztowny spo­ uzbrojeni Holendrzy zabili wielu rebelian­ sób, ale przyniósł powodzenie. W 1829 dwaj tów. Chińczycy wsparci przez jawaj skich zastępcy Negoro poddali się i następnego powstańców rozpoczęli walkę na całej wy­ roku książę zgodził się na negocjacje poko­ spie; wojna wstrzymała produkcję cukru, jowe. W czasie spotkania odrzucił moż­ a władcy Jawy wahali się, której stronie liwość rezygnacji ze swojego tytułu i rosz­ udzielić poparcia. Król Mataramu Pakubu­ czeń do sprawowania opieki nad wyznaw­ wono II (zm. 1743) poparł najpierw Chiń­ cami islamu. Holendrzy, mimo udzielonych czyków i jego wojska dokonały rzezi gar­ mu wcześniej gwarancji bezpieczeństwa, nizonu holenderskiego w Kartusuro. Gdy aresztowali go i zesłali na Celebes. Holen­ zorientował się, że Holendrzy są dużo sil­ drzy, którzy stracili w wojnie 15 tysięcy niejsi - przeszedł na ich stronę. Do pokoju poległych żołnierzy, odzyskali władzę i stop­ doszło po ustąpieniu Holendrom przez Pa­ niowo wprowadzali sprawiedliwsze zasady kubuwono północnego regionu przybrzeż­ polityki gospodarczej. Patrz także ANGIELnego. Liczba Chińczyków znacznie się SKO-HOLENDERSKA WOJNA NA JAWIE 1810zmniejszyła, ale ci, co pozostali we własnych 1811; PADERI POWSTANIE 1821-1837. dzielnicach w portach i miastach Jawy do JEMEŃSKA WOJNA 1979. Prozachodnia Je­ końca wieku, byli niezastąpionymi pośred­ nikami handlowymi. meńska Republika Arabska (Jemen Północ­ ny) obarczyła odpowiedzialnością za zamor­ JAWY WIELKA WOJNA 1815-1830 (Dipo dowanie jej prezydenta (24 czerwca 1978) sąsiednią Ludowo-Demokratyczną Repub­ negoro wojna). Książę Dipo Negoro (ok. 1785-1855), najstarszy syn trzeciego likę Jemenu (Jemen Południowy), popieraną władcy Djokjakarty, przegrał walkę o tron, przez Związek Radziecki. Dwa dni później który w 1822 uzyskał popierany przez Ho­ w Jemenie Południowym nastąpił wojskowy, lendrów młodszy pretendent (patrz JAWAJ­ ultralewicowy zamach stanu. Zamachowcy SKA WOJNA SUKCESYJNA TRZECIA 1749-1757). zabili prezydenta Jemenu Południowego, Holenderskie reformy rolne na Jawie naru­ umiarkowanego marksistę, dążącego do zjed­ noczenia obu krajów. Napięcie w stosunkach szyły interesy wielu tamtejszych arystokra­ tów muzułmańskich, którzy opowiedzieli między obydwoma krajami rosło; 24 lutego

1979 posterunki po obu stronach granicy wymieniiy strzały. Wojska Jemenu Północ­ nego dowodzone przez radykalną kadrę oficerską przekroczyły granicę i zaatakowały osiedla w Jemenie Południowym. Oddziały Jemenu Południowego, wspomagane przez siły radzieckie, kubańskie i wschodnioniemieckie, zaatakowały Jemen Północny. Ara­ bia Saudyjska, zaniepokojona inwazją na swojego sojusznika, zwołała w trybie nagłym posiedzenie Ligi Państw Arabskich i wraz ze Stanami Zjednoczonymi pośpiesznie wy­ słała broń do Jemenu Północnego. USA wysłały flotę interwencyjną w rejon Morza Arabskiego. Kilkakrotnie zawierano i zry­ wano zawieszenia broni, wreszcie 19 marca 1979 podpisano rozejm. Obie strony wyco­ fały wojska znad granicy, którą obsadziły wielonarodowe patrole Ligi Państw Arab­ skich czuwające nad przestrzeganiem rozejmu. Przywódcy Jemenu Południowego i Pó­ łnocnego pojednali się. W 1990 nastąpiło zjednoczenie obu państw, powstała repub­ lika Jemenu. JEMEŃSKA WOJNA DOMOWA 1962-1970.

We wrześniu 1960 następca jemeńskiego tronu został imamem po swoim niedawno zmarłym ojcu. Panował krótko, zbuntowani oficerowie armii ostrzelali pałac królewski, następnie obalili monarchię i proklamowali „republikę wolnego Jemenu" (27-30 wrześ­ nia 1962). Imam uciekł na pustynne wzgó­ rza, po czym wydał oświadczenie, że zamie­ rza odzyskać tron. Pozyskał wielu członków plemion arabskich, którzy przyłączyli się do zwolenników monarchii. Egipt uznał wkrótce rząd ustanowiony przez zamachow­ ców i wysłał im na pomoc wojsko oraz sprzęt. Arabia Saudyjska i Jordania poparły imama. Doszło do starć wzdłuż granicy Jemenu i Arabii Saudyjskiej; mediacje pod­ jęte przez Organizację Narodów Zjednoczo­ nych i inne państwa nie doprowadziły do przerwania krwawego konfliktu. W 1963 w obecnym Jemenie Południowym (Aden) rozpoczęła się walka o niepodległość (od lat pięćdziesiątych XX w. Aden był brytyjskim

protektoratem); przeciw Anglikom i miejs­ cowym władcom dynastycznym wystąpił Front Wyzwolenia Narodowego (FWN) i popierany przez Egipt Front Wyzwolenia Okupowanego Jemenu Południowego. Do 1967 lewicowy FWN był ugrupowaniem silniejszym, opanował kraj i zmusił Ang­ lików do wycofania się; 29 listopada 1967 Jemen Południowy uzyskał niepodległość. W tym czasie egipski prezydent Gamal Abdel Naser (1918-1970) zgodził się wyco­ fać wojska z Jemenu Północnego, jeżeli król Arabii Saudyjskiej ibn al-Saud Fajsal (1 906?-l975) przestanie udzielać rojalistom pomocy wojskowej (1967). 5 listopada 1967 wojskowy zamach stanu obalił republikań­ ski rząd Jemenu, władzę objęli konserwaty­ ści. Przez krótki czas wydawało się, że nowi przywódcy rozpoczną negocjacje pokojowe, jednak możliwość tę unicestwiła nieudana ofensywa rojalistów. Republikanie wspoma­ gani przez Związek Radziecki, Syrię i Jemen Południowy odparli szereg ataków rojalis­ tów, którym znowu pomagał rząd saudyjski, starający się zrównoważyć pomoc udzielaną republikanom przez mocarstwa obce (1968). Później Saudyjczycy skłonili rojalistów do pojednania się z republikanami. W maju 1970 obie walczące strony osiągnęły poro­ zumienie, rojaliści uzyskali stanowiska w rządzie kraju o nazwie Jemeńska Repub­ lika Arabska; nowy rząd uznała Francja, Wielka Brytania, Iran i Arabia Saudyjska. JENKINS, WOJNA O UCHO JENKINSA17391743. Pogorszenie stosunków między An­

glią i Hiszpanią prowadziło nieuchronnie do AUSTRIACKIEJ WOJNY SUKCESYJ­ NEJ. Mimo pokoju w Utrechcie z 1713 obie strony nadal dokonywały napadów na statki handlowe. Opozycja wykorzystywała te na­ pady do krytyki premiera Roberta Walpola, a szczególną okazją była skarga kapitana Roberta Jenkinsa, który twierdził, że hisz­ pańska straż przybrzeżna zarekwirowała jego statek Rebekę, a na dodatek obcięła mu ucho. W październiku 1739 Walpole wbrew własnemu przekonaniu wypowiedział wojnę.

Admirał Edward Yemon (1684-1757) zdo­ był w 1739 hiszpański port Porto Bello w Panamie, ale w 1740 Yemon poniósł porażkę w bitwie pod Cartageną (Kolum­ bia), a gubernator Georgii, James E. Ogle­ thorpe (1696-1785) nie zdołał zdobyć St. Augustine na Florydzie. 9 czerwca 1742 w bitwie pod Bloody Marsh wojska Oglethorpe'a odparły atak Hiszpanów na wyspę St. Simon w Georgii. W drugiej próbie zdobycia St. Augustine Oglothorpe znowu poniósł porażkę i wycofał się z Florydy. JEROZOLIMY OBLĘŻENIE 70. W czasie ŻY­

DOWSKIEGO POWSTANIA 66-73 wojs­ ka rzymskie dowodzone przez Tytusa (40P-81) w kwietniu 70 obiegły opanowaną przez zelotów Jerozolimę. Miasto otoczone było potężnymi murami. Rzymianie doko­ nali na północy i zachodzie wyłomów w słab­ szym murze zewnętrznym i przystąpili do ataku na mury wewnętrzne, posługując się olbrzymimi wieżami oblężniczymi. Tytus wstrzymał szturm, gdy obrońcy postanowili się poddać; w rzeczywistości chodziło im o zwłokę, potrzebną do tego, żeby przenieść się do górnego miasta i na teren świątyni. Działania oblężnicze wznowiono, a gdy Rzy­ mianie sforsowali mury, stwierdzili, że opano­ wana część miasta jest opustoszała Po dozna­ nych niepowodzeniach Tytus zbudował długi mur otaczający całe miasto, by uniemożliwić dostawy żywności z zewnątrz i wziąć je głodem. Znaczna część obrońców, mając wy­ bór między niewolą a śmiercią, walczyła jeszcze bardziej zażarcie. Wkrótce jednak część Żydów zaczęła uciekać z miasta, tych, którzy wpadali w ręce Rzymian, często po 500 w ciągu nocy, krzyżowano na oczach obroń­ ców. Tytus skupił wysiłki na zdobyciu fortecy Antonia strzegącej dostępu do świątyni. Rzy­ mianie dzień i noc rozbijali taranami jej mury, aż wreszcie forteca padła. Zeloci bronili się teraz w ufortyfikowanej świątyni, w końcu jednak Rzymianie spalili bramy i wdarli się do środka. Nim (6 sierpnia) świątynia spłonę­ ła, Rzymianie zajęli ją i ograbili ze wszystkich skarbów. Nie był to jeszcze koniec oblężenia.

ponieważ obrońcy utrzymali się w górnym mieście. Gdy negocjacje pokojowe nie przy­ niosły rozw iązania. Rzymianie podpalili dol­ ne miasto pełne rozkładających się trupów, a potem wybili wyłom w murach górnego miasta i wdarli się doń. Rzymianie zburzyli resztki Jerozolimy. Część jeńców stracono, a resztę zamieniono w niewolników lub przewieziono do Rzymu, by pokazać ich podczas triumfu Tytusa. Patrz także MASADY OBLĘŻENIE 72-73 JOKYU WOJNA 1221. W 1192 w Kamakurze, w Japonii, powstał wojskowy rząd zwany bakufu. Na czele bakufu stał szogun (dziedziczny wódz naczelny), lecz podobnie jak cesarz był władcą marionetkowym. Pra­ wdziwą władzę dzierżył ród Hojo, którego przywódca przyjął tytuł shikken - regent. Na początku XII w. bakufu i dwór cesarski w Kioto działały zupełnie niezależnie od siebie. Cesarz Gotoba (1180-1239) uświa­ domił sobie, jak niewielki ma wpływ na kraj i abdykował. Miał nadzieję, że uzyska większe wpływy, gdy z dala od tronu będzie manipulował ważnymi osobistościami z rządu. W 1221 Gotoba uzyskał poparcie wielkich klasztorów japońskich, dysponu­ jących dużą siłą militarną, i usiłował zła­ mać władzę bakufu. Siły Hojo zgniotły szybko powstanie w Kioto. Rebelię zdła­ wiono niemal w chwili jej wzniecenia, a Gotoba został zesłany. W wyniku po­ wstania dwaj członkowie rodu Hojo zostali zarządcami wojskowymi w Kioto. Hojowie opanowali dwór i przejęli kontrolę nad tronem cesarskim oraz skonfiskowali dobra popleczników Gotoby i podzielili je między swoich zwolenników. Wszystkie te posu­ nięcia wzmocniły w Japonii feudalizm i pa­ nowanie kasty wojskowych. JOM KIPPUR WOJNA. Patrz ARABSKO-IZRAELSKA WOJNA 1973. JOŃSKIE POWSTANIE ek. 500-493 p.n.e.

W VI wieku p.n.e. imperium perskie pano­ wało nad greckimi miastami-państwami

w Jonii, na wybrzeżu Azji Mniejszej (obec­ nie Turcja) za pośrednictwem wyznacza­ nych tyranów. Około 500 joński port Milet uzyskał pomoc Aten i Eretrii (ale nie Sparty) i rozpoczął powstanie. Inne jońskie miasta dołączyły do niego, obalając rządzących nimi tyranów. W 498 perski satrapa musiał zbiec ze swej stolicy Sardes w Lidii, a miasto zostało spalone. Powstańcy popełnili błąd i nie przejęli inicjatywy na morzu. Persowie szybko odbili Sardes i po kolei zajęli zbun­ towane miasta. W 494 obiegli Milet; król Dariusz (558P-486) dowodził osobiście flotą blokującą port. Persowie pokonali siły joń­ skie w bitwie koło Ladę (maleńka wyspa w pobliżu Miletu), po czym zdobyli i złupili Milet. Wszyscy mężczyźni w Milecie zostali wymordowani. Patrz również GRECKO-PERSKIE WOJNY. JORDAŃSKA

WOJNA

DOMOWA

1970-

1 »71. Po SZEŚCIODNIOWEJ WOJNIE

1967 prawie 400 tysięcy Palestyńczyków opuściło ziemie na zachodnim brzegu Jor­ danu, dołączając do 700 tysięcy rodaków, którzy mieszkali w Jordanii. Z terytorium Jordanii, Libanu i Syrii Palestyńczycy pro­ wadzili przeciw Izraelowi akcje terrorys­ tyczne. Izrael odpowiadał akcjami odweto­ wymi. Najbardziej wojowniczy uchodźcy palestyńscy, którym przewodził Jaser Arafat (ur. 1929) z Organizacji Wyzwolenia Pales­ tyny (OWP), uważali, że nie mają obowiązku przestrzegać praw Jordanii i domagali się, by ich przyszłe państwo powstało na ob­ szarach zachodniego brzegu Jordanu. Król Jordanii Husajn (ur. 1935) zdawał sobie sprawę, że jego życiu grozi niebezpieczeń­ stwo za strony Palestyńczyków. Jordania zmieniła się w obóz wojskowy. 6-9 września 1970 („czarny wrzesień") po uprowadzeniu przez Palestyńczyków pasażerskich samolo­ tów i zmuszeniu ich do lądowania w Ammanie, stolicy Jordanii, król Husajn po­ stanowił rozprawić się z palestyńskimi ter­ rorystami w Jordanii. 16 września 1970 ogłosił stan wyjątkowy; przez dziesięć dni wojska rządowe otaczały kolejne obozy

uchodźców, rozbrajały partyzantów i depor­ towały wielu przywódców palestyńskich. 24 września Syria zmniejszyła pomoc dla uchodźców, a następnego dnia przywódcy państw arabskich doprowadzili do zawie­ szenia broni. Walki przeciw partyzantom trwały do 1971, w kwietniu Palestyńczycy zostali usunięci z Ammanu, a w lipcu wojska rządowe zniszczyły palestyńskie bazy w pół­ nocnej Jordanii. Palestyńczycy przenieśli się do Libanu, gdzie przyczynili się do wybuchu LIBAŃSKIEJ WOJNY DOMO­ WEJ 1975-,1984. JUGURTY WOJNA 112-106 p.n.e. (numi-

dyjska wojna). Numidia była starożytną krainą sprzymierzoną z Rzymem. W 118 królestwo numidyjskie odziedziczyło dwóch synów króla i jego siostrzeniec, Jugurta (156P-104). Jugurta kazał zgładzić jednego z kuzynów, drugi uciekł do Rzymu szukać pomocy. Jugurta zdobył stolicę kuzyna, po czym doszło do rzezi obrońców miasta, wśród których nie brakowało Rzymian. Armia rzymska, wyprawiona w 111 do Numidii, nie zdołała pobić Jugurty. Później Jugurta udał się do Rzymu, by wyjaśnić swoje postępowanie; podczas pobytu w Rzy­ mie kazał zabić swego konkurenta do tronu. Wojnę podjęto na nowo w 110, ale i tym razem Rzymianie nie odnieśli sukcesu. W 109 Kwintus Cecyliusz Metellus (zm. 99), wódz rzymski, objął dowództwo i zaczął pustoszyć Numidię; w odpowiedzi Jugurta rozpoczął wojnę partyzancką. Dwa lata póź­ niej wodzem rzymskich wojsk w Numidii został Gajusz Mariusz (155P-86), który na­ dal burzył wsie i twierdze, ale Jugurta i jego towarzysze nie rezygnowali z walki. Jugurta został wreszcie wydany Rzymianom przez teścia. Mariusz wrócił wówczas z triumfem do Rzymu, prowadząc Jugurtę jako jeńca. JULISKA WOJNA SUKCESYJNA 1609-1614.

Po śmierci księcia Julichu Jana Wilhelma (zm. 1609) rozpoczęła się walka o jego ziemię - księstwa Julich, Kliwii, Marku i Berg. Jan Zygmunt (1572-1619) elektor

brandendurski i Wolfgang Wilhelm książę Palatynatu Neuburskiego wysuwali swe roszczenia z tytułu pokrewieństwa ze zmar­ łym księciem, natomiast elektor saski twier­ dził, że księstwo jest lennem cesarskim, a cesarz Świętego Cesarstwa Rzymskiego chciał przekazać je Hiszpanii. Brandenburgia i Palatynat doszły do porozumienia i po­ stanowiły władać księstwem wspólnie jako „posiadacze". Austriacy pod wodzą Leo­ polda (1586-1633), brata cesarza, zajęli księstwo w 1609, ale w 1610 wojska ho­ lenderskie oraz siły niemieckich protes­ tantów, z francuską pomocą, wkroczyły do księstwa i wyparły Austriaków, mimo że po zamordowaniu Henryka IV (1553-1610) Francja popierała Hiszpanię i Austrię, 1 września 1610 połączone wojska holendersko-niemieckie zdobyły twierdzę Julich. W 1613 porozumienie „posiadaczy" dotyczące wspólnych rządów rozpadło się; Neuburczyk starał się teraz o poparcie katolików. Wojska katolików i protestan­ tów były gotowe do walki, do wojny jednak nie doszło; zawarto pokój na mocy po­ rozumienia w Kamen z 12 listopada 1614. Brandenburgia otrzymała księstwa Kliwii i Marku (oraz Ravensburg), a Neuburczyk uzyskał księstwa Julich i Berg (oraz Ra­ vensstein). Władca Neuburga, który prze­ szedł na katolicyzm, starał się szerzyć go wśród poddanych. Elektor brandenbu­ rski, kalwin, sprawował na nowych zie­ miach rządy bardziej tolerancyjne. Patrz także TRZYDZIESTOLETNIA WOJNA I6is-i648. JUSTYNIANA WOJNA PERSKA PIERWSZA 524-532. Persowie najeżdżali wschodnie

obszary cesarstwa. Około 524 zaczęli wdzie­ rać się do Mezopotamii, co zmusiło cesarza Justyniana I do wysłania posiłków w celu odparcia najazdu. W 527 Justynian I powie­ rzył swemu najlepszemu wodzowi, Belizariuszowi (505P-565), naczelne dowództwo w wojnie z Persami. W 530 Belizariusz odniósł wielkie zwycięstwo pod Darą, pobił 40-tysięczną armię persko-arabską dzięki umiejętnemu wykorzystaniu piechoty w ob­

ronie i jazdy w natarciu. W rok później odparł kolejny najazd Persów, poniósł jed­ nak klęskę w bitwie pod Callinicum, gdyż siły Persów były znacznie większe; wycofał wyczerpane wojska do Sury nad Eufratem, i tam odpierał wielokrotne ataki. Po śmierci króla Persji Kawada I (zm. 531), jego syn i następca Chosroes I (zm. 579) zawarł „wieczysty" pokój z cesarzem Justynianem. Pokój nie trwał jednak długo. Chosroes obawiał się rosnącej potęgi wschodniego cesarstwa rzymskiego, a jego wrogość po­ większało zwalczanie przez Justyniana mazdeizmu, wyznania Persów. W tej sytuacji Chosroes wypowiedział wojnę i najechał Syrię. Justyniana druga wojna perska 539-562. Wojska Chosroesa przeniknęły w głąb Syrii, zajęły i złupiły Antiochię, trzecie co do wielkości miasto rzymskie. Persowie odnosili sukcesy w Mezopotamii, nad Morzem Czarnym i w Lazyce (Kol­ chida, czyli zachodnia Gruzja). Zdołała się w 544 obronić Edessa, nie zdobyli też Persowie innych twierdz w dorzeczu Eufra­ tu. Zawieszenie broni zawarte w 545 nie trwało długo, mimo że Justynian starał się utrzymać pokój, co roku płacąc Persom poważne sumy. Do 561 trwały sporadyczne walki, w 561 podpisano 50-letni pokój mię­ dzy wschodnim cesarstwem rzymskim i Per­ sją. Lazyka wróciła do cesarstwa, Persowie mieli otrzymywać nadal coroczne subsydia w złocie za twierdze na Kaukazie obsadzone przez wojska cesarskie. Patrz także NIKA POWSTANIE 532; RZYMSKO-PERSKA WOJNA 502-506; WANDALÓW i RZYMIAN WOJNA w AFrycePĆŁNOOMET533-534. JUTLANDZKA BITWA 1916 (bitwa w cieś­

ninie Skagerrak). Częścią brytyjskiej strate­ gii w wojnie z Niemcami (patrz ŚWIATOWA WOJNA 11914-1918) było utrzymanie szczelnej blokady morskiej; okręty regularnie pat­ rolowały Morze Północne, by sparaliżować żeglugę z niemieckich portów. Niemcy wy­ próbowały siłę marynarki brytyjskiej, gdy flota pod dowództwem admirała Reinharda Scheera (1863-1928) wyszła w morze

i wpłynęła do Skagerraku, cieśniny na Mo­ rzu Północnym między Jutlandią (Dania) a Norwegią. 31 maja 1916, około 100 km od wybrzeży Jutlandii, Niemcy natknęli się na eskadrę brytyjskich krążowników liniowych. Brytyjczycy byli znacznie słabsi i ponieśli ciężkie straty. Wieczorem Anglicy zaczęli się cofać, ale wtedy nadpłynęła (wolniejsza od niemieckiej) brytyjska Wielka Flota pod dowództwem admirała Johna R. Jellicoe'a (1859-1935), aby podjąć dalszą walkę. Chcąc

uniemożliwić Niemcom ucieczkę do portu, brytyjska flota dążyła do odcięcia ich od wybrzeży niemieckich. Niewiele brakowało, a Anglikom udałoby się złapać flotę nie­ miecką w pułapkę i zniszczyć ją. Ciemności, mgła i dobra taktyka pozwoliły Niemcom wymknąć się z zasadzki. Niemcy stracili tylko 9 okrętów ze 103. Brytyjczycy stracili w bitwie więcej jednostek (14zel51)i wię­ cej marynarzy (dwukrotnie więcej niż prze­ ciwnik), ale utrzymali panowanie na morzu.

K KADESZ, BITWA O KADESZ ok. 1294 p.n.e.

W wojnach z Mitanni, królestwem Hury­ tów, i rozrastającym się imperium asyryj­ skim Hetyci stracili, oprócz rozległych terytoriów, także i prestiż (patrz ASYRYJSKO-HURYCKIE WOJNY ok. 1350-1245 p.n.e.; HETYCKO-HURYCKIE WOJNY ok. 1620-ok. 1325 p.n.e.).

Władca Hetytów Muwatallis (wzmian. ok. 1306-ok. 1282) chciał zachować władzę nad Syrią; Ramzes II (wzmian. 1292-1225), czwarty faraon z XIX dynastii, był w rów­ nym stopniu zdecydowany przywrócić daw­ ną potęgę swemu królestwu. Pod wodzą Ramzesa armia podporządkowała Egiptowi Palestynę i pomaszerowała na północ, do hetyckiej twierdzy Kadesz nad rzeką Orontes, w pobliżu obecnego Homs, w Syrii. Doszło tu do jednej w największych bitew starożytności. Ramzes miał rzekomo 20 tysięcy żołnierzy, łącznie z najemnikami numidyjskimi; Muwatallis prowadził jako­ by tylko około 16 tysięcy Hetytów, ale miał przewagę, gdyż posiadał 2500 ryd­ wanów bojowych, obsługiwanych przez trzech wojowników każdy. Egipska piechota została zaskoczona próbą oskrzydlenia przez Hetytów i jedynie odwaga Ramzesa sprawiła, że żołnierze wytrzymali uderze­ nie. Hetyci przerwali atak, by zedrzeć łupy z poległych wrogów. Egipcjanie w tym czasie przegrupowali siły i przypuścili kon­ tratak. Po bezskutecznym oblężeniu Kadeszu Ramzes wycofał się, uznał jednak bitwę za swoje zwycięstwo. W rzeczywistości, jeżeli sądzić na podstawie zawartego w 1272 traktatu pokojowego, żadna strona nie stra­ ciła ani nie zyskała terytoriów. Traktat doprowadził do małżeństwa dynastycznego

między walczącymi stronami i ustanowił pokój, który utrzymał się do końca długie­ go panowania Ramzesa. KAPRÓW WOJNA PIERWSZA 1779. Burowie (Holendrzy) z Afiyki Południowej, hodowcy bydła wędrujący ze swymi stadami do od­ ległych regionów położonych 650 km na północ od Kapsztadu, konkurowali o pa­ stwiska z posługującym się językiem bantu plemieniem Kosą również zajmującym się hodowlą bydła; jedni i drudzy chcieli ko­ rzystać ze wspaniałych pastwisk nad rzeką Great Fish. Próby ustalenia granicy na rzece nie powiodły się, ponieważ obie strony stale ją naruszały. W 1779 doszło do wybuchu poważniejszego konfliktu, gdy Kafrowie (przyjęta przez Burów nazwa tubylców), prawdopodobnie w odwecie za śmierć wspólplcmicńca. uprowadzili bydło Europejczy­ ków i zabili kilku pasterzy. Oddziały Burów napadły na tubylców Kosa, wyparły ich za rzekę i zabrały im ponad 5000 sztuk bydła. Podstawowy problem pozostał nie rozwią­ zany przez całe stulecie. Druga wojna Kafrów 1793. Burowie z przygranicznych tere­ nów zwrócili się z prośbą o pomoc do holenderskiej Kompanii Wschodnioindyjskiej, która przysłała swego przedstaw iciela. Mayniera. Miał on prowadzić negocjacje w sprawie porozumienia z plemieniem Ko­ sa. Nie mając wojska ani policji, Maynier nie mógł przeszkodzić nieustannym obu­ stronnym napadom. W 1793 długotrwała susza skłoniła szukających pastwisk Burów do wejścia na ziemie Kafrów. Farmer na­ zwiskiem Lindeąue, lekceważąc zakazy, do­ konał napadu na bydło plemienia Kosa, na

co tubylcy odpowiedzieli najazdem na tereny Burów. Maynier zgromadził niewielki oddział i wypędził intruzów. Wzbudził jed­ nak gniew Burów, gdy nie zgodził się, by jako rekompensatę za poniesione przez Bu­ rów straty zażądać od Kafrów bydła. Trzecia wojna Kafrów 1799-1801. Obywatele Swellendam i Graaf Reinet ogłosili w 1795 niepodległość, wkrótce jednak przeszli pod panowanie Anglików, którzy zawarli sojusz z Holandią przeciw Francji. Anglicy wraz z tymi terenami odziedziczyli więc także problemy z Burami i Kaframi. Gdy znowu wybuchł konflikt z powodu pastwisk i bydła, Kosa związali się z Hotentotami, służącymi Burów, którzy zbiegli do plemienia Kosa zabierając Burom broń i konie. Brytyjski rząd tymczasowy w Kapsztadzie zdołał ustępstwami wobec Hotentotów skłonić ich do zerwania sojuszu z Kosa, ale nie był w stanie wypchnąć Kosa z zajmowanych terenów. Do 1802 działania wojenne osłabły, a w 1803 kolonia wróciła do Holendrów na mocy traktatu w Amiens zawartego między Francją a Wielką Brytanią. Czwarta wojna Kafrów 1811. W Europie ponownie podjęto działania wojenne, tym razem Holendrzy zawarli sojusz z Francją przeciw Wielkiej Brytanii. W 1806 flota brytyjska przejęła władzę w Kraju Przylądkowym. W 1811 konflikt między Burami a plemieniem Kosa - teraz jeszcze bardziej złożony z powodu napływu uchodźców afrykańskich z innych terenów objętych działaniami wojennymi - przerodził się znowu w otwartą wojnę. Brytyjczycy uważali, że winę za konflikt ponoszą Burowie, usiłowali jednak utrzymać spokój na granicy, podobnie jak Holendrom brakowało im środków na zmuszenie każdej ze stron do uległości. Spokoju nie przynios ło nawet wzniesienie kilku fortów po wypar ciu Kosa za rzekę Great Fish. Piąta wojna Kafrów 1818-1819. Kosa, których despera cja wzrastała po kolejnej wojnie, wdali się w spory wewnętrzne. Kłótnia między dwo ma rywalizującymi wodzami, Ndlambe i Gaika, zakończyła się porażką Gaiki. Mimo to rząd kolonii Kraju Przylądkowego nalegał

na uznanie roszczeń Gaiki i przysłał wojska do walki ze stronnikami Ndlambe. Ndlambe w odwecie zaatakował Grahamstown. Po zakończeniu działań wojennych lord Charles Somerset, gubernator brytyjski, usiłował ustanowić strefę neutralną na obszarze mię­ dzy rzekami Great Fish i Keiskama; pomysł skazany był na niepowodzenie, ponieważ zakazywał obu stronom wstępu na teren, którego potrzebowały. Brytyjscy osadnicy uprawnieni do korzystania ze strefy neu­ tralnej szybko uciekli poza jej granice. Szósta wojna Kafrów 1834-1835. Burowie, wciąż poszukując nowych pastwisk, zapusz­ czali się coraz dalej w głąb terytoriów Kafrów. Osadnicy brytyjscy z Port Elizabeth pragnęli utrzymywać stosunki handlowe z obiema stronami, czym przyczyniali się do narastania napięcia. W 1834 wybuchła wojna. Po wyparciu plemienia Kosa guber­ nator sir Benjamin D'Urban (1777-1849) udostępnił ich ziemie osadnikom, nie zdołał jednak przeciwdziałać napadom Kosa i wkrótce zrezygnował z nowej prowincji. Wielu Burów rozczarowanych brytyjską po­ lityką i zachęconych możliwością znalezie­ nia wolnych terytoriów rozpoczęło migrację na północ znaną pod nazwą „wielka węd­ rówka taborów". Siódma wojna Kafrów. Patrz SIEKIERA, WOJNA 0 SIEKIERĘ 1846-1847. Ósma wojna Kafrów 1850-1853. Kosa oczywiście nie pogodzili się z utratą ziemi i ograniczeniem władzy ich wodzów (patrz SIEKIERA, WOJNA o SIEKIERĘ 1846-184?). Uwie­ rzywszy zapewnieniom czarownika, który twierdził, że jego czary odpędzą kule, Kosa rozpoczęli nową wojnę. Mimo szeregu nie­ powodzeń Anglików, między innymi straty okrętu z posiłkami, wszyscy wodzowie Kosa w końcu skapitulowali. Kosa sami przy­ czynili się do swego upadku, pragnąc bo­ wiem przywołać na pomoc bohaterskich przodków, składali obrzędowe ofiary z bydła i zbiorów. Dziewiąta wojna Kafrów 1877-1878. Po katastrofalnej porażce w 1853 Kosa jeszcze bardziej ulegali przesądom i jeszcze więcej bydła i zbiorów poświęcali na ofiary, co doprowadziło do drastycznego

zmniejszenia liczebności plemienia. Odbu­ dowa sił i zasobów trwała całe pokolenie, a mimo tego doświadczenia w 1877 dokonali jeszcze jednej, ostatniej próby odzyskania dawnych ziem. Powstanie zdławiono, a na­ stępnie Anglicy zaanektowali całe teryto­ rium Kosa i uzależnili ich ekonomicznie. Patrz także BLOOD RIYER, BITWA NAD BLOOD RIVER 1838.

KAJUSÓW WOJNA 1848-1855. Gdy India­ nie z plemienia Kajusów zabili 14, a upro­ wadzili 53 białych żądając za nich okupu (patrz WHITMANA MASAKRA 1847), osadnicy chwycili za broń i wkroczyli na terytorium Kajusów (południowo-wschodni Waszyng­ ton i północno-wschodni Oregon) domaga­ jąc się, by wojownicy odpowiedzialni za tę zbrodnię poddali się. Wezwano wojska fe­ deralne i milicję z Oregonu w celu uspoko­ jenia Kajusów, którzy odmówili zawarcia pokoju i w dalszym ciągu napadali na osadników. Pięciu schwytanych Kajusów postawiono przed sądem wojskowym, orze­ czono, że są winni morderstwa i powieszono 3 czerwca 1850. Krwawe walki toczyły się na tym terenie aż do 1855; Indianie zostali pokonani i umieszczeni w rezerwacie razem z Indianami Umatilla. W wyniku wojny Kajusowie stracili znaczną część swoich ludzi oraz ziemie, które należały do ich plemienia. KALMARSKA WOJNA 1611-1613. Król szwedzki Karol IX (1550-1611) dążył do opanowania regionu Finnmark (najbardziej na północ wysunięta część Półwyspu Skan­ dynawskiego), cenionego przez duńsko-norweskich królów z powodu dużej ilości ryb i zwierząt futerkowych, chciał także ograni­ czyć duński handel na wschodnich wy­ brzeżach Morza Bałtyckiego, a zwłaszcza w Zatoce Ryskiej. Działania Karola skłoniły króla Danii i Norwegii Chrystiana IV (1577-1648) do wysłania floty w celu ochro­ ny handlu nad Sundem. Karol nie zgodził się na negocjacje w sprawie granic duńskoszwedzkich i innych spraw spornych, po

czym obaj - on i Chrystian - wypowiedzieli wojnę. Wojska duńskie ruszyły w dwóch kierunkach; część przez Yastergotland, a druga, pod dowództwem Chrystiana, ob­ iegła szwedzkie miasto portowe Kalmar. Karol z synem Gustawem Adolfem (1594-1632) nadciągnęli z odsieczą dla Kalmaru, ale Duńczycy otrzymali posiłki i zmu­ sili ich do odwrotu do pobliskiego Yisby; Kalmar poddał się Duńczykom latem 1611. Rozgniewany niepowodzeniem Karol za­ proponował rozstrzygnięcie sporu na drodze pojedynku, ale Chrystian odmówił i obiegł Yisby, lecz po trzydniowej bitwie wycofał się przez morze do Kopenhagi. W końcu października Karol zmarł, a wojnę prowa­ dził dalej jego syn, Gustaw II. Norwegowie wyparli Szwedów z Finnmarku, a w maju 1612 Duńczycy zajęli port Alvsborg w południowo-wschodniej Szwecji. Walki zakoń­ czył traktat pokojowy w Knared na początku 1613. Finnmark pozostał pod zwierzchnic­ twem duńsko-norweskim, Alvsborg miał wrócić do Szwecji za cenę daniny płaconej przez Szwecję. Kalmar, od którego pochodzi nazwa tej wojny, wrócił pod panowanie Szwecji. KALMARSKA WOJNA DOMOWA 1520-1523

(szwedzka wojna domowa). W 1520 duńska armia pod dowództwem króla Chrystiana II (1481-1559), który usiłował pozostać nadal królem Szwecji na mocy unii ka­ lmarskiej (unia trzech królestw - Danii, Szwecji i Norwegii), najechała Szwecję i opa­ nowała ją. Rywal Chrystiana, Stan Sture Młodszy (1493-1520), regent Szwecji, został śmiertelnie ranny w bitwie koło Bogesundu. Po śmierci Sture rząd szwedzki rozpadł się, a sejm musiał uznać Chrystiana za króla. Dalszy opór ustał; koronacji Chry­ stiana na króla w Sztokholmie, 5 listopada 1520, towarzyszyły objawy radości. Trzy dni później król zwołał sąd kościelny, który uznał przeciwników króla za heretyków i jako takich stracono ich (co nazwano później masakrą sztokholmską lub krwawą łaźnią sztokholmską). W odpowiedzi na

to niesłychane okrucieństwo szlachcic szwedzki zbiegły z duńskiego więzienia, Gustaw Eriksson Waza (1496-1560), które­ go ojciec i szwagier zostali ścięci, nakłonił chłopów z Dalekarlii (Dalarna) w Szwecji środkowej do powstania przeciw Duńczy­ kom. Jego oddziały powiększały się w miarę opanowywania kraju. Gustaw zdobył Uppsalę, potem oblegał i zdobył Sztok­ holm. W sierpniu 1521 sejm ogłosił go wyzwolicielem i zarządcą Szwecji. Chrys­ tiana zdetronizowano, królem Szwecji zo­ stał Gustaw (jako Gustaw I); tym samym wygasła unia kalmarska. Również w Danii Christiana zdetronizowano. W 1524 Gus­ taw i następca Chrystiana na tronie duń­ skim, Fryderyk I (1471P-1533), spotkali się w celu omówienia kwestii spornych. Prowincja Blekinge w południowo-zachodniej Szwecji wróciła do Danii, a rozwiąza­ nie nie rozstrzygniętych spraw przekazano zgromadzeniu stanów. KALMARSKA WOJNA ł HANZĄ 1422-1435.

W 1422 Hanza (kupiecka liga miast w pół­ nocnych Niemczech i na wybrzeżach Bał­ tyku) wypowiedziała wojnę królowi Danii Brykowi VII (1382-1459), władcy państw unii kalmarskiej (unia Danii Szwecji i Nor­ wegii). Hanza obawiała się, iż straci moż­ liwość handlowania z Norwegią, a także niesłychanie wysokich ceł; miała również nadzieję, że złamie monopol Eryka na ścią­ ganie ceł za przepłynięcie statków przez Sund. Eryk zdobył port bałtycki Flensburg i opanował wejście do Sundu. W 1428 siły lądowe i morskie Hanzy oraz Holsztynu obiegły Kopenhagę, ale zostały odparte. Długa bitwa morska w pobliżu Stralsundu zakończyła się niemal całkowitym rozbiciem floty szwedzkiej. W 1431 Flensburg poddał się Hanzie, a w 1435, wobec buntu w Szwe­ cji, Eryk z niechęcią zawarł niekorzystny dla niego pokój. Szlezwik przekazany został Holsztynowi, cennemu sojusznikowi Hanzy. Patrz także KALMARSKA WOJNA z HOLSZTY­ NEM 1409-1435; SKANDYNAWSKIE POWSTANIE 1433-1439.

KALMARSKA WOJNA Z HOLSZTYNEM 1409-1435. Eryk VII (Eryk Pomorski)

(1382-1459), król państw unii kalmarskiej (unia Danii, Szwecji i Norwegii), zakwes­ tionował prawo hrabiego Holsztynu do księ­ stwa Szlezwiku i w 1409 zajął je. Holsztyn w odpowiedzi na to otworzył port dla Brac­ twa Prowiantowego (piraci), które zmusiło Eryka do wycofania się ze Szlezwiku do Danii. W latach 1415-1417 Eryk opanował niemal cały Szlezwik za pośrednictwem Hanzy. W 1418 zawarł rozejm, na jego mocy przekazał Hanzie w zastaw miasto Szlezwik. W 1421 Hanza oddała je Hol­ sztynowi. Dążąc do osłabienia handlowej potęgi Hanzy, Eryk wydał w 1422 edykt, na mocy którego jedynie Duńczycy mogli zaj­ mować się handlem i rzemiosłem, a wówczas Hanza zawarła przymierze z Holsztynem (pata KALMARSKA WOJNA z HANZĄ 1422-1435). Eryk utracił prawie cały Szlezwik, obronił się tylko Flensburg. Flota duńska zwycię­ żyła statki Hanzy w cieśninie Sund (1428). Gdy Eryk nałożył cło na statki przepływa­ jące przez Sund (1428), flota i wojska hanzeatyckie i holsztyńskie obiegły Kopenhagę, aby wymusić odwołanie cła. Mieszkańcy miasta pod wodzą królowej, żony Eryka, obronili miasto. W 1431 Flensburg wpadł w ręce Hanzy i Holsztyna. Cztery lata później Eryk zawarł pokój z Hanzą i Hol­ sztynem na podyktowanych mu warunkach. Szlezwik wrócił do Holsztynu. KALKA, BITWA NAP RZEKĄ KALKĄ 1223.

Gdy Czyngis-chan podbijał Chorezm (patrz MONGOLSKO-PERSKA WOJNA PIERWSZA 1218-

-1221), inna armia mongolska pod wodzą słynnego Subedeja (zm. ok. 1258) ruszyła na zachód od Morza Kaspijskiego w kierun­ ku Morza Azowskiego (patrz MONGOŁÓW NAJAZD NA Ruś PIERWSZY 1221-1223). Ruscy książęta wraz z wodzami połowieckimi po­ śpiesznie zgromadzili rzekomo 80-tysięczną armię (znalazły się w niej również niedobi­ tki Kipczaków), nieprzygotowaną zupełnie do przeciwstawienia się mongolskiej strate­ gii wojny błyskawicznej. Pozornym odwro-

tem Mongołowie wciągnęli te siły w głąb stepów. W 1223, w pobliżu ujścia Dniepru, nad rzeką Kalką rusko-połowieckie siły spotkały się za znacznie mniejszą armią dowodzoną przez Subedeja. Pozorny odwrót straży tylnej Mongołów zwabił część Rusi­ nów oraz Połowców w zasadzkę, doszło do ich oskrzydlenia. Szarże ciężkiej jazdy i strzały łuczników złamały szyk ruskopołowiecki, pogromu dopełnił pościg. Re­ szta sił ruskich broniła się przez 3 dni. Wbrew warunkom kapitulacji została ona wyrżnięta. Zwycięscy Mongołowie ruszyli na północ, wkrótce zawrócili i przewęd­ rowali ok. 5000 km, by połączyć się w Persji z głównym trzonem armii dowodzonym przez Czyngis-chana. Patrz także MONGOL­ SKI NAJAZD NA EUROPĘ 1237-1242. KAMBODŻAŃSKA WOJNA DOMOWA 19701975. Władca Kambodży (Kampuczy),

książę Norodom Sihanouk (ur. 1922) tole­ rował w kraju wpływy i agitację komunis­ tyczną, a ponadto zezwalał Wietnamowi Północnemu na transport zaopatrzenia dla wojsk w Wietnamie Południowym przez port w Souhanoukville oraz szlakiem Ho Szi Mina przez Kambodżę, a także na zakładanie baz w Kambodży. Postępowanie to wciągnęło kraj w WIETNAMSKĄ WOJ­ NĘ. Gdy Sihanouk zamknął port w 1970, wojska Wietnamu Północnego zaczęły po­ magać kambodżańskiej partii komunistycz­ nej (Czerwoni Khmerzy) w walce przeciw Sihanoukowi. Podczas pobytu Sihanouka za granicą w marcu 1970 generał Łon Nol (ur. 1913), sympatyk Zachodu, dokonał zamachu stanu i obalił dotychczasowy rząd. Łon Nol zażądał wycofania wojsk północnowietnamskich i Viet Gongu z Kambodży (ponieważ przewrót obalił jednocześnie mo­ narchię, krajowi nadano miano Republiki Khmerskiej). Sihanouk ustanowił w Pekinie rząd na uchodźstwie. Łon Nola poparły USA i Wietnam Południowy, których woj­ ska wkroczyły do Kambodży; lotnictwo USA zwiększyło intensywność nalotów bom­ bowych. Łon Nol, który w 1972 został

prezydentem, nie mógł powstrzymać marszu wojsk północno wietnamskich i wojsk Czer­ wonych Khmerów, które stopniowo przej­ mowały władzę nad obszarami rolniczymi. W latach 1972-1975 (szczególnie w marcu-kwietniu 1973) stolica kraju, Phnom Penh, narażona była na częsty ostrzał ar­ tyleryjski i okresowe oblężenia. 16 kwietnia 1975 wojska Czerwonych Khmerów zajęły miasto, rząd Łon Nola skapitulował (sam Łon Nol uciekł samolotem). Na mocy nowej konstytucji Kambodża została przemiano­ wana na Demokratyczną Republikę Kam­ puczy. Rządzący Czerwoni Khmerzy wysie­ dlili większość mieszkańców Phnom Penh. Liczba ofiar rozpętanego terroru przekro­ czyła pod względem procentowym liczbę ofiar holocaustu; około miliona ludzi zgi­ nęło na skutek długich i forsownych mar­ szów do pracy w polu, głodu, a także w eg­ zekucjach dokonywanych przez komunis­ tów. Ogólną liczbę ofiar terroru Czerwonych Khmerów ocenia się na 3 miliony (jedna trzecia całej populacji). Patrz także KAM­ BODŻAŃSKA WOJNA DOMOWA 1978-1991. KAMBODŻAŃSKA WOJNA DOMOWA 1978— 1991. Premier Kambodży Poi Pot (ur.

1925) stał na czele Czerwonych Khmerów (komunistów), którzy poczynając od 1976 zaczęli wprowadzać drastyczne zmiany W kraju (patrz KAMBODŻAŃSKA WOJNA DO­ MOWA 1970-1975); dyktatorski rząd Poi Pota przejął całą ziemię i wszystkie środki pro­ dukcji oraz masowo dopuszczał się łamania praw człowieka i ludobójstwa. Starcia przy­ graniczne z Wietnamem doprowadziły pod koniec 1977 do zerwania stosunków dyp­ lomatycznych z tym krajem. Wietnamczycy nasilili ataki na granicę i nakłaniali miesz­ kańców Kambodży do obalenia reżimu Poi Pota. W końcu 1978 około 200-tysięczna armia wietnamska dokonała inwazji i zajęła Kambodżę; stolica Phnom Penh padła 9 sty­ cznia 1979. Proklamowano Kampuczańską Republikę Ludową. ONZ odmówiła uznania Kampuczy. Prezydentem rządu popieranego przez Wietnam został przeciwnik Czerwo­

nych Khmerów, Heng Samrin (ur. 1931). Jednakże wierni zwolennicy Czerwonych Khmerów walczyli nadal w okręgach wiejs­ kich i w dżungli, atakując linie komunika­ cyjne i unikając bezpośrednich starć na dużą skalę. Poi Pot uciekł do dżungli w północnozachodniej części kraju. W 1982 trzy główne ugrupowania zbrojne antywietnamskich Khmerów utworzyły koalicję, która dążyła do wyparcia z kraju Wietnamczyków, a książę Norodom Sihanouk (ur. 1922), były przywódca państwa, utworzył koalicyjny rząd na wygnaniu (w jego skład weszli również Czerwoni Khmerzy Poi Pota), uzna­ ny przez Organizację Narodów Zjednoczo­ nych; rząd ten zgłosił gotowość zastąpienia wspieranego przez Wietnam rządu w Kam­ bodży. Oddziały wietnamskie gwałtownie atakowały położone wzdłuż granicy syjamsko-kambodżańskiej obozy khmerskich „wo­ jowników o wolność"; od 1984 Wietnam wykazywał coraz większą zależność od ra­ dzieckiej pomocy, bez której nie mógł kon­ tynuować walki z partyzantami. W 1989 wojska wietnamskie ostatecznie opuściły teren Kambodży. 23 października 1991 roku w Paryżu wszystkie strony konfliktu podpi­ sały porozumienie pokojowe, kończące trzy­ nastoletnią wojnę domową w Kambodży. Głową państwa został książę Sihanouk. KAMBODŻAŃSKI PRZEWRÓT 1811-1812.

Król Kambodży Ang Czan II (1791-1835) uznawał zwierzchność zarówno Syjamu, jak i Wietnamu. Płacona obu tym krajom danina miała zapewnić Kambodży spokój. Brat Ang Czana, który dążył do przejęcia tronu, starał się pozyskać pomoc Syjamu (1811). Król Syjamu Rama II (1768-1824) wysłał armię, która pomogła usunąć dotychczaso­ wego władcę. Ang Czan uciekł do połu­ dniowego Wietnamu, by starać się o pomoc w odzyskaniu tronu. Cesarz Wietnamu Gia Long (1762-1820) wyprawił do Kambodży dużą armię. Zastraszyła ona wojska syjam­ skie, które wycofały się bez walki. Tron objął ponownie Ang Czan. Patrz także SYJAMSKO-KAMBODŻAŃSKA WOJNA 1831-1834.

KAMBODiAŃSKO-SYJAMSKIE WOJNY.

Patrz SYJAMSKO-KAMBODŻAŃSKIE WOJNY. KAMBODŻAŃSKO-TAJLANDZKA WOJNA PRZYGRANICZNA 1977-1980. Po opano­

waniu w 1975 Kambodży przez Czerwo­ nych Khmerów tysiące uchodźców prze­ kroczyło granicę z Tajlandią, by uniknąć głodu i śmierci. Oddziały Khmerów zaata­ kowały tereny przygraniczne w pobliżu Aranjaprapthet. Tajlandia zamknęła grani­ cę, postawiła armię w stan gotowości, a póź­ niej za pomocą lotnictwa i artylerii zmusiła nieprzyjaciela do odwrotu. W latach 1979— 1980 wietnamskie wojska okupujące Kam­ bodżę często naruszały granicę Tajlandii poszukując partyzantów kambodżańskich, ukrywających się rzekomo w obozach ucho­ dźców (w których schronienie znalazło również wielu uchodźców z Wietnamu i Laosu). W dalszym ciągu na granicy dochodziło do starć. W tym okresie woj­ skowy rząd Tajlandii tłumił w kraju po­ wstania organizowanie przez komunistów tajlandzkich, bunty plemienia Meo i sepa­ ratystów muzułmańskich oraz zwalczał gangi handlarzy narkotyków. KAMIZARDÓW POWSTANIE 1702-1710.

Król Francji Ludwik XIV (1638-1717) chcąc zmusić Francuzów do wyznawania katolicyzmu, odwołał (1685) edykt nantejski z 1598, gwarantujący protestantom swobody religijne, obywatelskie i prawa polityczne. Reakcja na odwołanie edyktu była począt­ kowo żywa, ale spokojna. Dopiero represje sprowokowały wieśniaków z Cevennes i in­ nych regionów Langwedocji do zabicia w 1702 znienawidzonego prześladowcy. Od tego czasu francuscy protestanci, zwani kamizardami z powodu białych koszul (camisas) noszonych jako znak rozpoznawczy w czasie nocnych napadów, plądrowali i pa­ lili kościoły, wypędzali, a czasem zabijali wrogich im księży. Przywódcami kamizardów byli Jean Cavalier (1681?-1740) i Ro­ land Laporte (1675-1704). Represje były niesłychanie ostre; władze często paliły całe

wsie i dokonywały eksterminacji mieszkań­ ców. Laporte zginął w 1704; tego samego roku poddał się Cavalier, zwiedziony ustęp­ stwami i obietnicami marszałka Francji Claude'a de Yillarsa (1653-1734). Pozba­ wieni przywódców kamizardowie walczyli aż do 1710; prześladowania trwały jeszcze po śmierci Ludwika XIV, do 1750. KAMPANIA WRZEŚNIOWA W POLSCE 1939.

Patrz BLITZKRIEG 1939. KANADYJSKIE POWSTANIA 1837. Patrz MACKENZIEGO

POWSTANIE

1837;

PAPINEAU

PO­

WSTANIE 1837.

KANDU WOJNA 1645-1669. Sułtan turecki

Ibrahim I (1615-1648) rozpoczął działania wojenne w celu zdobycia weneckiej kolonii Kandii (Kandią nazywali Wenecjanie Kretę i jej główne miasto Iraklion). Turcy szybko zdobyli przyczółek na wyspie i w 1648 obiegli Iraklion. W tym czasie weneckie okręty zablokowały Dardanele, co dopro­ wadziło do głodu i rozruchów w Konstan­ tynopolu (Stambule). Flota wenecka zapew­ niała Kandii stałe dostawy umożliwiające Wenecjanom (w późniejszych latach pod przywództwem Francesca Morosiniego [1618-1694]) opieranie się przez 22 lata licznym tureckim oblężeniom. W końcu twierdza Kandią w 1669, oblężona od 1666, uległa wojskom tureckim pod wodzą wiel­ kiego wezyra Ahmeda Kupriilego (Moro sini poddał się po wycofaniu się wojsk francu­ skich, które wspierały Wenecjan). W trakcie oblężenia Turcy dla ochrony przed wypada­ mi oblężonych łączyli przekopy szańcami równoległymi do atakowanego frontu twier­ dzy. Doświadczenia z walk o Kandię wywar­ ły wpływ na traktaty Yaubana o zdobywaniu twierdz. Traktat pokojowy przyznał Turkom większą część Krety; Wenecjanie zrzekli się panowania nad wieloma wyspami i for­ tecami na Morzu Egejskim i w Dalmacji. Po pięciuset latach panowania nad tym regionem Wenecja utraciła tu niemal cał­ kowicie swoje wpływy.

KAPPELSKIE WOJNY 1529, 1531. Napięcia między katolikami i protestantami w Szwajca­ rii były w XVI w. odbiciem podobnych sporów w Niemczech (patrz CHŁOPSKA WOJ­ NA w NIEMCZECH 1524-1525; SZMALKADZKA WOJNA 1546-1547). W Zurychu oraz w kantonie zuryskim mieszkali protestanci, pozostający pod silnym wpływem protestanckiego refor­ matora religijnego Ulricha Zwingliego (1484-1531). Zurych zaczął szerzyć protestan­ tyzm w sąsiednich kantonach i ograniczać stosunki handlowe z kantonami zachowujący­ mi nadal wierność Rzymowi. Pięć kantonów Związku Szwajcarskiego - Uri, Schwyz, Luce­ rna, Unterwalden i Zug - utworzyło w 1520 Związek Katolicki w celu obrony wiary kato­ lickiej. Zwingli doprowadził do wyprawy wojsk Zurychu przeciw Związkowi. Rozejm podpisany w Kappel (na granicy kantonów Zurych i Zug) zmuszał Związek Katolicki do zerwania związków ze wspierającą go Austrią. Kantony obydwu wyznań związku szwajcars­ kiego gwarantowały sobie wzajemnie wolność religijną. Jednak w 1531 Związek Katolicki, przekonany, że szósty kanton katolicki, Turgowia, jest siłą nawracany na protestantyzm, rozpoczął wojnę z Zurychem i zwyciężył pośpiesznie zebraną armię przeciwnika w bit­ wie pod Kappel, 11 października 1531; Zwin­ gli poległ w walce. Drugi pokój w Kappel (1531) uznał prawa i swobody katolików. Patrz także VILLMERGEŃSKIE WOJNY. KARABINOWA WOJNA PLEMIENIA BASUTO 1880-1881. Wprawdzie wodzowie Basuto

z Sotho w południowej Afryce prosili Bry­ tyjczyków o ochronę przed Burami (patrz BASUTO PLEMIENIA WOJNA isós-ises), nie chcieli jednak rezygnować z własnej władzy plemiennej. Gdy Brytyjczycy zaniepokojeni rozpowszechnianiem się broni palnej na­ kazali, by Basuto zdali broń, wybuchło powstanie. Ofiary w ludziach były bardzo duże. Pod koniec 1881 obie strony konfliktu zgodziły się na sąd rozjemczy sir Herculesa Robinsona. Sąd zadecydował, że Basuto mają zarejestrować karabiny, uzyskać po­ zwolenie na posiadanie broni i zapłacić

odszkodowanie. Po wycofaniu wojsk brytyj­ skich decyzji tej nie można było wyegzek­ wować. KARKEMISZ, BITWA POD KARKEMISZ 605 p.n.e. Babilończycy wraz z Medami doko­

nali w 609 podziału północnej części im­ perium asyryjskiego między siebie (patrz ASYRYJSKIE WOJNY ok. 746-009 p.n.e.), Syrię i Palestynę opanował natomiast egipski faraon Necho II (wzmian. ok. 609-593) w ostatnich latach istnienia Asyrii sprzy­ mierzony z nią. Król Babilonii Nabopalassar (wzmian. 625-605) wyprawił swego syna i następcę Nabuchodonozora III (Nebokadnezera), aby podbił te obszary. Stoczył on z egipskimi wojskami pod wodzą Necho bitwę pod Karkemisz nad Eufratem. Po zaciętej walce Egipcjanie ponieśli ciężkie straty i zostali pobici. Wojska babilońskie dopadły Egipcjan pod Hamath w pobliżu Morza Martwego; walka była równie gwał­ towna jak pod Karkemisz. Egipcjanie ponie­ śli klęskę. W 604 wyparto z Palestyny ostatnich Egipcjan. Wprawdzie Egipt pro­ wadził z Babilonią walki jeszcze w 601, ale swoje azjatyckie posiadłości stracił w 604. KARLISTÓW WOJNA PIERWSZA 1834-1839. Po śmierci władcy hiszpańskiego

Ferdynanda VII (1784-1833) brat króla don Carlos (1788-1855) i jego konserwatywni zwolennicy (karliści) sprzeciwili się objęciu tronu przez Izabelę II (1830-1904). Trzy­ letnia Izabela, córka Ferdynanda i wyzna­ czona przez niego następczyni tronu, ogło­ szona została królową dzięki poparciu woj­ ska i rządu; regentką została jej matka Maria Krystyna (1806-1878). Karliści uwa­ żali, że prawowitym następcą tronu jest don Carlos; powoływali się na prawo salickie, wykluczające dziedziczenie tronu przez ko­ biety. Duchowieństwo i większa część pół­ nocnej Hiszpanii (Kraj Basków, Katalonia, Aragonia i Nawarra) poparli reakcyjną Par­ tię Apostolską, która obwołała królem kan­ dydata karlistów, don Carlosa (Karol V). Rząd hiszpański pod przewodnictwem po­

pieranej przez liberałów Marii Krystyny zawarł czterostronny sojusz z Portugalią, Francją i Wielką Brytanią zapewniając sobie zagraniczną pomoc przeciw karlistom, któ­ rzy rozpoczęli powstanie mające na celu obalenie konstytucyjnego rządu i pokonanie stronników Krystyny (krystyniści). Do 1835 wojska karlistów pod dowództwem generała Tomasa Zumalacarreguiego (1788-1835) odniosły kilka zwycięstw na północy kraju. Jednak w 1835, w czasie nieudanego ob­ lężenia Bilbao, generał został ranny w nogę i zmarł na skutek niefachowej opieki medy­ cznej. Później przewagę zyskiwały wojska krystynistów i rządu pod komendą generała Baldomero Espartero (1792-1879) wspiera­ ne przez tzw. Legion Hiszpański z Wielkiej Brytanii i francuską Legię Cudzoziemską, która wyróżniła się zwycięstwami w bitwach pod Terapegui (1836) i Huesca (1837). W 1837 don Carlos musiał wycofać się z Madrytu. 31 sierpnia 1839 Maroto (1785-1847), naczelny dowódca karlistów, bez upoważnienia don Carlosa podpisał w Yergarze układ (pojednanie w Yergarze), w którym on i jego wojska opowiedzieli się po stronie krystynistów w zamian za amnes­ tię, a także wolność dla Kraju Basków i prowincji Nawarra. Don Carlos i niektórzy jego zwolennicy uciekli do Bourges we Francji. W kraju zostały oddziały karlistów pod dowództwem „ojca" Ramona Cabrery (1806-1877); walki toczyły się nadal w Ka­ talonii; Espartero rozgromił karlistów w lipcu 1840. Druga wojna Karlistów 1873 — 1876. Po obaleniu Izabeli (patrz HISZPAŃ­ SKA REWOLUCJA 1868) w 1870 Kortezy (zgro­ madzenie narodowe) obwołały królem księ­ cia Amadeusza Aostę z Sabaudii. Jednakże silna opozycja pokonanych kandydatów do tronu oraz sprzeciw społeczeństwa, a także zamach na jego życie zmusiły Amadeusza do ustąpienia w 1873. W tym samym czasie opanowane przez radykałów Kortezy pro­ klamowały pierwszą republikę hiszpańską. Karliści, zwolennicy tradycyjnej monarchii, podnieśli natychmiast powstanie mające na celu poparcie don Carlosa III, wnuka pierw­

szego don Carlosa i trzeciego kandydata karlistów do tronu. Karliści z pomocą Bas­ ków zdobyli znaczne obszary na północy, na południu miasta powołały komuny. Ar­ mia ulegała podziałom w miarę przecho­ dzenia generałów na stronę karlistów, którzy zdobyli Alcoy, Sewillę, Kadyks i Walencję; inne miasta skapitulowały bez walki. Kartagena poddała się po czterech miesiącach oblężenia. W styczniu 1874 republika upad­ ła, a na jej miejsce ustanowiono dyktaturę wojskową; dyktatorem został generał Fran­ cisco Serrano Dominguez (1810-1885). Ge­ nerał wysłał wojsko, by zmusić karlistów do odstąpienia od oblężenia Bilbao. W Hisz­ panii zapanował chaos, rujnująca kraj wojna domowa, prowadzona przez obie strony z niesłychanym okrucieństwem. Mimo zwy­ cięstw karlistów pod Estellą i Cuencą w koń­ cu 1874 dowódcy wojskowi przywrócili mo­ narchię hiszpańskich Burbonów powołując na tron syna Izabeli, Alfonsa XII (1857-1885), który miał sprawować rządy konstytucyjne. W rok później wojska Al­ fonsa zdołały zgnieść powstanie karlistów w Katalonii i Aragonii i po długim ob­ lężeniu weszły w lutym 1876 do twierdzy Basków, Pampeluny. Don Carlos zrezyg­ nował z walki i zbiegł do Francji; około 10 tysięcy karlistów skazano na wygnanie. Pro­ wincje Basków utraciły swoje przywileje w zakresie podatków i organizacji wojska. W lipcu 1876 nowo wybrane Kortezy raty­ fikowały konstytucję. Patrz także HISZPAŃ­ SKA WOJNA DOMOWA 1840-1843. KARMATÓW POWSTANIE 899-906. Karmaci, duży odłam szyitów, zwolennicy wspól­ noty mienia, mieszkający w dolnej Mezo­ potamii, powstali przeciw ortodoksyjnym rządom kalifatu. W 899 kalif Al-Mutadid (zm. 902) wysłał wojsko, które jednak nie zdołało zdławić buntu. Karmaci pod wodzą Abu Sa'ida al-Dżannabi (zm. 913) zajęli dużą część terytorium Mezopotamii i Syrii, zdobyli ważne miasta muzułmańskie, w tym Basrę nad rzeką Szatt al-Arab, w pobliżu Zatoki Perskiej. W końcu wycofali się do

Arabii, gdzie założyli niepodległe państwo nad brzegami Zatoki Perskiej, blisko obec­ nego państwa Bahrajn. Karmaci z Syrii zostali w krótkim czasie pokonani przez wojska kalifatu. Patrz także MEKKI SPU­ STOSZENIE 930. KARNATIK, WOJNA W KARANTIKU PIERW. SZA 1744-1748. AUSTRIACKA WOJNA

SUKCESYJNA odbiła się echem także w Indiach, gdzie francuska Kompania Wschodnioindyjska walczyła z brytyjską Kompanią Wschodnioindyjska o władzę nad Karnatikiem, na południu Indii. Sprzy­ mierzone wojska francuskie i indyjskie do­ wodzone przez Josepha Frangois Dupleix'a (1696-1763), gubernatora francuskich ko­ lonii w Indiach, zdobyły w 1746 miasto Madras i udaremniły pomoc, jakiej Brytyj­ czycy starali się udzielić swoim indyjskim sojusznikom w Karnatiku. Zawarcie trak­ tatu w Aix-la-Chapelle w Europie, w 1746, powstrzymało walki w Indiach; Madras wrócił do Wielkiej Brytanii (w zamian za oddany Francji Louisbourg w Nowej Szko­ cji, zdobyty przez Brytyjczyków w czasie KRÓLA JERZEGO WOJNY). Druga wojna w Karnatiku 1749-1754. Przyczyną wznowienia wojny była pomoc udzielana przez francuską Kompanię Wschodnioin­ dyjska oraz brytyjską Kompanię Wschod­ nioindyjska różnym pretendentom muzuł­ mańskim do tytułu nababa (wicekróla) Kar­ natiku. W 1751 Dupleix opanował Kamatik oraz niemal cały Dekan (równina zajmująca większą część Półwyspu Indyjskiego). Sprzy­ mierzone wojska brytyjskie i indyjskie do­ wodzone przez Roberta Clive'a (1725-1774) zdobyły 12 września 1751 ufortyfikowane miasto Arkot, a następnie oparły się dzielnie 53-dniowemu oblężeniu miasta przez Fran­ cuzów i przerwały francusko-indyjskie ob­ lężenie Trićinopoly (Tirućirapalli) w połu­ dniowo-wschodniej części Karnatiku. Po odwołaniu Dupleix'a do Paryża zniknęły wszelkie nadzieje na powstanie francuskiego imperium w Indiach. Patrz także SIEDMIO­ LETNIA WOJNA 1756-1763.

KAROLA WIELKIEGO NAJAZD NA PÓŁNOC­ królem wszystkich Franków i rozpoczął NĄ HISZPANIĘ 777-801. Karol Wielki błyskotliwą grę polityczną która doprowa­

(742-814), gdy uznał, że sytuacja w Saksonii jest opanowana (patrz KAROLA WIELKIEGO WOJNA z SASAMI 772-804), a jednocześnie wiedząc o tym, że Hiszpanię arabską roz­ rywają wewnętrzne walki, na prośbę arab­ skich przeciwników dynastii Omajjadów w 777 na czele licznej armii wyruszył do Hiszpanii. Wbrew obietnicom jego armii nie wpuszczono do Saragossy. Frankowie zdobyli kilka innych miast. Wzywany do powrotu do kraju z powodu kłopotów z Sa­ sami Karol zapewne przez pomyłkę wziął Pampelunę za miasto Maurów; Frankowie zrównali miasto z ziemią wywołując tym gniew chrześcijańskich Basków z Nawarry, którzy wspólnie z muzułmanami urządzili 15 sierpnia 778 zasadzkę pod Roncevalles i rozbili tylną straż armii Karola dowodzoną przez jego siostrzeńca, Rolanda (zm. 778). Bitwa w Pirenejach stała się tematem „Pie­ śni o Rolandzie", słynnego poematu epic­ kiego, który wykreował Rolanda na legen­ darnego bohatera. Karol nigdy nie wrócił do Hiszpanii, ale ludność Akwitanii wcho­ dzącej w skład państwa Karola nadal wal­ czyła z Maurami. Frankom udało się pod­ porządkować Basków i zmusić Maurów do wycofania się na południe, za rzekę Ebro. Po długim oblężeniu (800-801) Barcelona poddała się Frankom i została wcielona do marchii hiszpańskiej, frankońskiej prowincji w północno-wschodniej Hiszpanii, usta­ nowionej w celu powstrzymania Maurów. KAROLA WIELKIEGO PODBOJE 771-814.

Zgodnie ze zwyczajem frankońskim po śmierci Pepina Krótkiego (714?-768), pier­ wszego króla Franków z dynastii Karolin­ gów, królestwo podzielono między dwóch synów, Karola (742-814) i Karlomana II (751-771). Nieskłonni do współpracy bracia (co, jak się wydaje, było powszechne u Fran­ ków) władali samodzielnie, Karol - zachod­ nimi Frankami (Neustria), a Karloman - wschodnimi (Austrazja). Po śmierci Kar­ lomana Karol przejął jego ziemie, został

dziła do powstania cesarstwa frankońskiego i koronacji Karola na cesarza Zachodniego Cesarstwa, czyli Świętego Cesarstwa Rzym­ skiego; Karol zyskał również przydomek „Wielki" (Charlemagne). Przeszedł do his­ torii dzięki swoim osiągnięciom w umac­ nianiu władzy Kościoła, w stworzeniu no­ wego sądownictwa i sprawnej administracji, a także szkolnictwa. Wszystko to było umoż­ liwiły jego sukcesy militarne. Karol wcześ­ nie zaczął toczyć wojny. Po przejęciu króles­ twa Karlomana żona i dzieci tego ostatniego schroniły się u Dezyderiusza (wzmian. 756-774), księcia Toskanii i ostatniego króla Longobardów. Dezyderiusz najechał Państwo Kościelne 772. Na prośbę papieża Hadriana Karol Wielki wyprawił się do Lombardii (patrz KAROLA WIELKIEGO ZWY­ CIĘSTWO NAD DEZYDERIUSZEM 773-774). Karol jeszcze podczas przygotowań do działań w Lombardii w 772 rozpoczął 32-letnią wojnę z poganami, Sasami (patrz KAROLA WIELKIEGO WOJNA z SASAMI 772-804). W 776 zdławił powstanie w Lombardii, w 778 poniósł porażkę w Hiszpanii (patrz KAROLA WIELKIEGO NAJAZD NA PÓŁNOCNĄ HISZPANIĘ

777-801), w 780 przybył do Italii, by korono­ wać swego syna na króla Longobardów i wzmocnić autorytet papiestwa, później poniósł kilka porażek w walkach z Sasami, które pomścił haniebną masakrą w 782. Karol Wielki zdołał stworzyć wielkie cesar­ stwo i kierować nim mimo najazdów na Saksonię (między rzekami Elbą i Łabą), karnej wyprawy przeciw Bretanii w 786, podboju Bawarii w 787-788, pięcioletniej wojny z Awarami (patrz FRANKÓW i AWARÓW WOJNA 791-796) oraz wyprawy do Italii, która przebiegła bez walki i zakończyła się koro­ nacją Karola na cesarza Świętego Cesarstwa Rzymskiego (Rzym, 800) i do wojny z cesar­ stwem bizantyjskim (patrz FRANKOŃSKO-BIZANTYJSKA WOJNA 803-8io). Wojska Karola Wielkiego ostatecznie zwyciężyły Sasów w 804, podporządkowały Czechów w 805, słowiańskich Łużyczan w 806, a w latach

808-810 toczyły wojny z Duńczykami i in­ nymi sprzymierzeńcami Sasów, którzy nie przerwali walk w 804. Po 804 podstarzały i schorowany Karol Wielki nie brał już udziału w wyprawach wojennych. Zajął się prawodawstwem, a w 811 sporządził tes­ tament; choć miał 18 dzieci, wyznaczył na swego jedynego następcę syna Ludwika I Pobożnego (778-840), który miał być wład­ cą całego, nie podzielonego państwa fran­ końskiego. Patrz także FRANKOŃSKIE WOJNY DOMOWE.

KAROLA WIELKIEGO WOJNA Z SASAMI

772-804. Z wielu wojen Karola Wielkiego (742-814) najbardziej długotrwała była woj­ na z Sasami, ostatnim pogańskim, niezależ­ nym plemieniem w Niemczech. W odróż­ nieniu od swoich pobratymców z Brytanii, Sasi - podobnie jak ich słowiańscy i skan­ dynawscy sąsiedzi - nie kwapili się do przyjęcia chrześcijaństwa. Pociągało ich bo­ gactwo Franków. Dlatego dokonywali oni licznych, rabunkowych najazdów na Austrazję (ziemie wschodnich Franków). Podbicie Sasów zajęło Karolowi 32 lata, w czasie których dokonał 14 wypraw na Saksonię (między rzekami Elbą i Łabą). Pierwsza kampania w 772 była okrutnym odwetem. Frankowie zniszczyli kolumnę Irminsul, saski symbol mitycznego drzewa dźwigają­ cego świat, i zdobyli przechowywane przy niej skarby. Nie zrażeni obojętnością swoich bogów Sasi najeżdżali nadal Austrazję; zmu­ siło to Karola Wielkiego do podjęcia w 775 dużej wyprawy. Sasi opierali się zaciekle i skutecznie. Wtedy Karol Wielki zmienił strategię; do tej pory prowadził wyprawy odwetowe pustosząc Saksonię, odtąd stop­ niowo podbijał kraj, budował tam warownie i posyłał misjonarzy. Jego przeciwnicy po­ zyskali sobie Widukinda (zm. 807?), west­ falskiego przywódcę, który z pomocą Duń­ czyków i Słowian nękał Karola w latach 777-785. W 782 Widukind rozbił armię Franków w trakcie przeprawy przez Wezerę, co doprowadziło do ogólnego powstania Sasów. W odwecie Karol Wielki kazał wy­

mordować 4500 Sasów pod Yerden (782). W 785 Widukind poddał się i w następnym roku przyjął chrzest, ale nie miało to wiel­ kiego wpływu na przebieg wojny. Kampania Karola przeciw Sasom stała się tak bezlitos­ ną że Alkuin (735-804), uczony przebywa­ jący na dworze Karola, zwrócił mu na to uwagę. Po powstaniu Sasów w 792 Karol co rok najeżdżał Saksonię. W 795 zaczął prze­ siedlać Sasów i osadzać na ich ziemiach Franków. Ostatnia kampania Karola zakoń­ czyła się kapitulacją Sasów w Nordalbingii (Holsztyn) w 804. Wojna była okrutna i przyniosła trwałe skutki. Sasi przyjęli chrześcijaństwo, ale zachowali tożsamość plemienną, a ich dialekt przetrwał do dnia dzisiejszego. Patrz także KAROLA WIELKIEGO PODBOJE 771-814. KAROLA WIELKIEGO ZWYCIĘSTWO NAD DEZYDERIUSZEM 773-774. Za panowania Pe­

pina Krótkiego (714?-768) Frankowie z po­ wodzeniem bronili Rzymu przed atakami Longobardów (754, 756). Odebrane Lon­ gobardom ziemie Pepin przekazał papieżowi jako „darowiznę Pepina" (stały się one podstawą Państwa Kościelnego). Później Dezyderiusz (wzmian. 756-774), książę Tos­ kanii i ostatni król Longobardów, który w 770 wydał córkę za Karola Wielkiego, króla Franków, zaczął występować przeciw stronnictwu frankijskiemu w Italii. Karol Wielki rozwiódł się ze swą longobardzką żoną i przejął ziemie swego niedawno zmar­ łego brata Karlomana II (751-771), którego dzieci i żona znalazły schronienie u Dezyderiusza. Gdy Dezyderiusz najechał Pań­ stwo Kościelne (771) papież Hadrian I (zm. 795) poprosił Karola o pomoc. Frankowie przeszli Alpy włoskie, opanowali Weronę, ujęli tam rodzinę Karlomana (773), obiegli i zdobyli stolicę Lombardii, Pawie, i wzięli do niewoli Dczydcriusza. którego jako jeńca umieścili w klasztorze, w pobliżu Liege (774). Karol Wielki przyjął tytuł króla Longobardów, spędził Wielkanoc 774 w Rzymie, potwierdził nadania poczynione papiestwu przez swego ojca Pepina Krót­

kiego i od tego czasu tytułował się królem Franków i Longobardów i patrycjuszem Rzymian. KARTAGINY I SYRAKUZ WOJNA 481-480

p.n.e. Kartagina, starożytne miasto-państwo w Afryce Północnej, panująca nad zachodnią Sycylią niepokoiła się w początkach V w. wzrostem potęgi Syrakuz, greckiego miasta-państwa na Sycylii. Kartagina zorganizo­ wała ogromną wyprawę, która pod wodzą Hamilkara Barkasa (zm. 480) wylądowała w Panormus (Palermo). Wojska wyruszyły do Himery i rozpoczęły oblężenie miasta. W odpowiedzi Syrakuzy wysłały przeciw Hamilkarowi i jego teściowi (który praw­ dopodobnie doprowadził do tej wyprawy) dużą armię prowadzoną przez Gelona (zm. 478), tyrana Syrakuz. Syrakuzańczycy zadali wojskom Kartaginy dotkliwą klęskę; w bit­ wie zginął również Hamilkar. Mszcząc się za tę porażkę 70 lat później Hannibal znisz­ czył Himerę; patrz HANNIBALA ZDOBYCIE HIMERY408 p.ne. KARTAGIŃSKA WOJNA DOMOWA 241 -237

p.n.e. W pierwszej PUNICKIEJ WOJNIE w 241 Rzymianie rozbili flotę Kartaginy u Wysp Egadzkich i zdobyli całą Sycylię. Oprócz tego Kartagina musiała wypłacić 3200 talentów srebra (czyli ok. 81 300 kg) kontrybucji. Niemal natychmiast po tej klęsce w innych posiadłościach kartagińskich rozpoczął się bunt wojsk najemnych; miał on szczególnie poważny przebieg na Sardynii. Kartagina usiłowała ukarać bun­ towników, ale Rzymianie skorzystali z oka­ zji i wypowiedzieli wojnę Kartaginie, zajęli Sardynię i Korsykę, a ponadto kazali jej zapłacić dodatkowo 1700 talentów srebra.

Epiru, z prośbą o pomoc. Pyrrus zadał Rzymianom bolesne ciosy zwyciężając ich pod Herakleą w 280 i pod Auskulum w 279; te zwycięstwa osiągnął m.in. dzięki zasko­ czeniu, jakim było dla Rzymian użycie w walce słoni. Kartagińczycy obawiali się, że Pyrrus w interesie Greków sycylijskich spróbuje podbić obszary kartagińskie na Sycylii, wobec tego zaofiarowali Rzymowi pomoc w postaci floty i pieniędzy. Wszczę­ cie przez Kartaginę wojny z Syrakuzami spowodowało to, że miasto to oraz Leontinoj zwróciły się do Pyrrusa z prośbą o pomoc. W 278 Pyrrus przybył do Sycylii i zdobył wszystkie kartagińskie terytoria z wyjątkiem Lilybaeum (Marsali). Spory Pyrrusa z Gre­ kami sycylijskimi sprawiły, że król w 276 opuścił wyspę. Kartagińczycy wkrótce od­ zyskali swe posiadłości. Patrz także RZYM­ SKA WOJNA PRZECIW PYRRUSOWI z EPIRU 281-272 p.n.e.

KARTAGIŃSKIE

WOJNY.

Patrz

PuNICKIE

WOJNY.

„KARTOFLANA WOJNA". Patrz BAWARSKA WOJNA SUKCESYJNA 1778-1779.

KASTYLIJSKA WOJNA DOMOWA 1065— 1072. Po śmierci Ferdynanda I (zm. 1065),

króla Kastylii i Leonu, jego potomkowie podzielili królestwo. Najstarszy syn, Sancho II (ok. 1038-1072), który został królem Kastylii, dążył do zjednoczenia Hiszpanii pod swoim panowaniem. Po nieudanej woj­ nie TRZECH SANCHO prowadzonej prze­ ciw kuzynom Sancho II wystąpił przeciw własnym braciom, królowi Leonu Alfon­ sowi VI (1030-1109) i królowi Galicji Garcii (wzmian. 1065-1073). W 1068 Alfons po­ niósł klęskę pod Llantadą ale zdołał za­ KARTAGIŃSKA WOJNA PRZECIW PYRRUSO chować swoje królestwo. W 1071 Sancho W1 ł EPIRU 278-276 p.n.e. Rzymianie na­ wyparł Garcię z Galicji i zwyciężył Alfonsa ruszając istniejący układ z Tarentem, kolo­ pod Golpejerą. Wzięty do niewoli Alfons nią spartańską w Apulii, wysłali okręty do został następnie wypędzony z Leonu; przez Zatoki Tarenckiej, które zatopiła flota Ta­ krótki czas przebywał na mauretańskim rentu. Stało się to początkiem wojny. Tarent dworze w Toledo, w Hiszpanii. Wkrótce zwrócił się do Pyrrusa (319-272), króla siostra Alfonsa wznieciła powstanie w Leo­

nie. Schroniła się w ufortyfikowanym mieście, Zamorze, obleganym potem przez Sancha. Podczas szturmu miasta Sancho został zabity przez rycerza, który go zdradził. Po śmierci Sancha jego armia załamała się i odstąpiła od oblężenia. Alfons wrócił i przejął panowanie nad obu królestwami - Kastylią i Leonem (1072). Garcia miał nadzieję na odzyskanie Galicji, należnego mu dziedzictwa, ale Alfons uwięził go i dożywotnio przetrzymywał w więzieniu (1073). Alfons, władca Kastylii, Leonu i Galicji, był wówczas prawdopodobnie najpotężniejszym chrześcijańskim królem w Hiszpanii. Patrz także ALMORAWIDÓW POD­ BÓJ ARABSKIEJ HISZPANII 1086-1094. KASTYLIJSKA WOJNA DOMOWA 12141218. Po śmierci monarchów kastylij-

skich, króla Alfonsa VIII (1155-1214) i kró­ lowej Eleonory (zm. 1214) na tron wstąpił jedenastoletni Henryk I (1203-1217), a jego opiekunką została siostra Berengaria (Berenguela) (1171-1246). Wobec planów grupy możnowładców przejęcia opieki nad Henry­ kiem, a wraz z opieką i władzy, Berengaria pod określonymi warunkami powierzyła opiekę nad bratem hrabiemu Kastylii. Hrabia zlekceważył porozumienie, a jego despotycz­ ne postępowanie przywiodło Kastylię na skraj rewolty i ruiny. Po przypadkowej śmierci Henryka w 1217 Berengaria jako prawowita następczyni tronu została na parę miesięcy królową. Na żądanie poddanych ustąpiła swojemu synowi prawo do sukcesji bez wie­ dzy jego ojca, króla Leonu Alfonsa IX (zm. 1230). 31 sierpnia 1217 syn Berengarii Ferdy­ nand III został królem Kastylii i przystąpił do podporządkowywania sobie miast popiera­ jących hrabiego Kastylii. Dowiedziawszy się o tym, Alfons najechał Kastylię z zamiarem połączenia obu królestw (Kastylii i Leonu) pod swoim panowaniem. Stwierdziwszy, że nie ma żadnego poparcia, a wszyscy panowie opowiedzieli się po stronie Ferdynanda, Alfons wycofał się i w sierpniu 1218 zawarł polubowne porozumienie z synem, który pozostał na tronie Kastylii, a później - po śmierci ojca - odziedziczył Leon.

KASTYLIJSKA WOJNA DOMOWA 1474— 1479. Wbrew porozumieniu z przyrodnim

bratem, królem Kastylii i Leonu Henry­ kiem IV (1425-1475), księżniczka Izabela (1451-1504) z Kastylii poślubiła (1469) księcia Ferdynanda Aragońskiego (1452— 1516). Henryka IV nieustannie nakłaniano, aby wyznaczył na następczynię tronu swą rzekomą córkę Joannę la Beltraneja (1462-1530) z Portugalii. Po śmierci Hen­ ryka w 1474, mimo wcześniej szejszego za­ przysiężenia Joanny na królową Kastylii, na mocy porozumienia zawartego między grupą możnowładców i duchowieństwa a Izabelą i Ferdynandem, ci ostatni objęli wspólnie panowanie nad Kastylią i Leonem. Wielu baronów poparło jednak Joannę i - by wzmocnić jej pozycję - doprowadziło do zawarcia per procura małżeństwa Joanny z jej wujem, królem Portugalii Alfonsem V (1432-1481). Alfons wyprawił wojska por­ tugalskie, które w 1475 zdobyły twierdzę Zamora w Leonie. Większe sukcesy odniosły jednak wojska kastylijskie, które zajęły ziemie opuszczone przez zbiegłych baronów i nakłoniły zbuntowane miasta do powrotu pod panowanie władców Kastylii. Następnie Kastylijczycy odzyskali Zamorę i ostatecz­ nie zwyciężyli wojska Alfonsa w bitwie pod Toro w marcu 1476. Madryt, który popierał Joannę, poddał się władzy króla Ferdynanda V i królowej Izabeli I. Gdy Alfonsowi nie udało się uzyskać pomocy z Francji, baronowie wynegocjowali korzystny traktat pokojowy z Trujillo, podpisany 14 września 1479, w którym zgodzili się na wspólne panowanie Ferdynanda i Izabeli. Alfons zrezygnował z roszczeń do tronu Kastylii, unieważnił małżeństwo z Joanną i oddał hiszpańskie posiadłości w Estremadurze i na Wyspach Kanaryjskich. Ferdynand i Izabela uznali portugalskie zdobycze w Afryce. Jo­ anna wolała udać się do klasztoru w Por­ tugalii niż poślubić jednorocznego syna jej władców. KATALOŃSKIEJ KOMPANII NAPADY 13021311. Cesarz bizantyjski Andronikos II

Paleolog (1260-1332), który ze względów finansowych ograniczył liczebność armii cesarskiej, do walki z napadającymi Tur­ kami osmańskimi dowodzonymi przez Os­ mana I (1258-1326) najął kompanię katalońską pod wodzą Rogera de Flora (zm. 1305). W 1304 Katalończycy pokonali Tur­ ków w Filadelfii, w zachodniej części Azji Mniejszej, ale później zbuntowali się, gdyż uważali, że cesarz nie wynagrodził ich nale­ życie. Kompania bez powodzenia zaatako­ wała Konstantynopol. W odwecie za zamor­ dowanie Flora (z rozkazu cesarza) Kataloń­ czycy zaczęli pustoszyć prowincje Bizan­ cjum i mordować mieszkańców; szczególnie dali się we znaki w Tracji i Macedonii. Przez lata byli plagą cesarstwa, aż wreszcie przenieśli się do Grecji, gdzie w 1311 usta­ nowili księstwo Aten. KATALOŃSKIE POWSTANIE 1461-1472.

Przyczyną wybuchu zamieszek w Katalonii, w północno-wschodniej Hiszpanii, były spo­ ry dynastyczne. Po śmierci popieranego przez nich pretendenta do tronu Kataloń­ czycy proklamowali republikę i rozpoczęli oblężenie Gerony, siedziby króla Neapolu, Ferdynanda I (1423-1494), nominalnego władcy Katalonii. W 1462 król Francji Ludwik XI (1423-1483) poparł roszczenia Jana II (1397-1479) króla Aragonii, Nawar­ ry i Sycylii do tronu Katalonii. Katalońscy powstańcy wyrazili sprzeciw i ofiarowali tron Katalonii najpierw Henrykowi IV z Kastylii, a potem kolejno portugalskiemu konstablowi Piotrowi (zm. 1466) i Renę d'Anjou (1409-1480). Renę wysłał do Bar­ celony, głównego miasta Katalonii, swojego syna, Jana z Kalabrii (zm. 1470), by ten objął panowanie. Po śmierci Jana z Kalabrii Katalonię przejął pod swoje panowanie król aragoński Jan. Po unii z Aragonem i Kas­ tylią w 1479 znaczenie Katalonii jako „nie­ zależnego" regionu zaczęło maleć. KATALOŃSKIE POWSTANIE 1640-1659.

Katalończycy, opowiadający się za auto­ nomią, przeciwni byli polityce rządu hra­

biego Olivaresa (1587-1645), wszechwład­ nego ministra króla Filipa IV (1605 — 1665), który dążył do centralizacji władzy i zwiększał podatki. W czasie TRZYDZIE­ STOLETNIEJ WOJNY obecność kwateru­ jących w Katalonii wojsk kastylijskich oraz urzędników rządowych była niesłychanie uciążliwa dla mieszkańców, którzy w czer­ wcu 1640 wzniecili otwarty bunt, znany jako „Krwawe Boże Ciało". Powstańcy opa­ nowali Madryt i zabili wielu przedstawicieli władz kasty lij skich oraz hiszpańskiego wice­ króla. W tym czasie francuski przewod­ niczący Rady Królewskiej kardynał Armand Richelieu (1585-1642) wysłał wojska do Roussillon, w 1642 zajęły one cały region graniczący z Katalonią. Powstańcy kataloń­ scy powołali niezależną republikę i oczeki­ wali na atak wojsk rządowych oraz pomoc, o którą poprosili Francję. Zagrożeni przez wojska hiszpańskie, powstańcy rozwiązali republikę i proklamowali hrabstwo Bar­ celony podległe królowi Francji Ludwikowi XIII (1601-1643). 5000 francuskich żoł­ nierzy przekroczyło Pireneje i rozpoczęło w Katalonii oblężenie hiszpańskiej twierdzy Tarragony. Ludwik osobiście przybył z po­ siłkami i na pewien czas Francja zyskała przewagę. Walki trwały nadal, ale szala zwycięstwa nie przechylała się na żadną stronę. Wreszcie Katalończycy, od 16 lat nominalnie pozostający pod panowaniem Francji, zdecydowali się powrócić do Hisz­ panii. W 1659 podpisano traktat pokojowy w St. Jean-de-Luz. Roussillon pozostało własnością Francji. KATALOŃSKIE POWSTANIE 1934. W Kata­ lonii narastało oburzenie z powodu prawi­ cowego zwrotu w polityce hiszpańskiego rządu centralnego, odrzucenia prawa rol­ nego uchwalonego przez katalońską Generalidad (lokalne zgromadzenie przedstawi­ cielskie) i zbyt powolnego wprowadzania w życie autonomii Katalonii. 5 października 1934 lewica i komuniści ogłosili strajk generalny, przeciwko któremu brutalnie wystąpiła faszyzująca policja katalońską zwą-

na escamots, doprowadzając do rozruchów w całej Katalonii. 6 października hiszpański prezydent Niceto Alcala Zamora y Torres (1877-1949) ogłosił w całej Hiszpanii stan wyjątkowy; tej samej nocy przewodniczący Generalidad, Luis Companys, proklamował niepodległą republikę katalońską. Do Kata­ lonii wkroczyły wojska rządowe, zabiły kil­ ku uczestników powstania i zgniotły ruch separatystyczny. Rząd kataloński łącznie z Companysem osadzono w więzieniu pod zarzutem zorganizowania buntu przeciw legalnym władzom Hiszpanii. Władze w Madrycie unieważniły proklamację auto­ nomii Katalonii i odzyskały władzę nad tym regionem. Patrz ASTURYJSKIE POWSTA­ NIE 1934; HISZPAŃSKA WOJNA DOMOWA 1936-1939.

KATYLEMY SPISEK 63-62 p.n.e. Lucjusz

Sergiusz Katylina (108P-62), polityk rzym­ ski, pragnął zostać konsulem, ale w 63 po raz trzeci nie został wybrany. Rozgoryczony i urażony postanowił zdobyć ten urząd siłą. Zawiązał spisek w celu opanowania Rzymu przemocą. Jego ludzie przesłali potajemnie pieniądze do Etrurii, by zebrać tam armię z kolonistów-weteranów Sulli. Spisek wy­ krył konsul Marek Tuliusz Cycero (106-43) i publicznie oskarżył Katylinę, wygłaszając słynne mowy w senacie. Katylina zbiegł. Pozostali w Rzymie spiskowcy próbowali zawrzeć przymierze z wysłannikami galijs­ kiego plemienia Allobrogów, zostało to jed­ nak wykryte i dało sposobność Cyceronowi do ich aresztowania. 3 grudnia 63 zostali wbrew prawu skazani na śmierć i straceni bez sądu. Sam Katylina, który chciał uciec z Italii, został ujęty przez pościg i zginął w walce miesiąc później. KATYŃ 1940 (masakra katyńska). W 1943 Niemcy okupując rejon Smoleńska (Związek Radziecki) w czasie ŚWIATOWEJ WOJ­ NY II odkryli w lesie katyńskim masowe groby, w których pochowano ciała około 14 500 Polaków. Związek Radziecki w 1939 sprzymierzeniec Niemiec hitlerow­

skich - 17 września 1939 wkroczył do wschodniej części Polski i wziął do niewoli około 15 tysięcy polskich żołnierzy i ofice­ rów. Gdy w 1941 Niemcy zaatakowały Zwią­ zek Radziecki, więzieni tam jeńcy polscy z 1939 zostali wpisani na listę osób zaginio­ nych. Niemcy i Związek Radziecki wzajem­ nie oskarżali się o tę zbrodnię. Po odkryciu przez Niemców w kwietniu 1943 grobów katyńskich emigracyjny rząd polski w Lon­ dynie zwrócił się do Międzynarodowego Czerwonego Krzyża (1943) z prośbą o wyjaś­ nienie okoliczności zbrodni i poprosił o ko­ pie oficjalnych dokumentów radzieckich. Związek Radziecki odmówił współpracy, stosunki dyplomatyczne zostały zerwane, a okoliczności zbrodni nigdy nie zbadano. W ostatnich latach przeprowadzono eks­ humację zwłok w lesie katyńskim, a Rosja w 1990 oficjalnie przyznała, iż winę za pomordowanie polskich jeńców ponosi NKWD (Ludowy Komisariat Spraw We­ wnętrznych). Z polskich oficerów, wziętych do niewoli radzieckiej, przeżyło tylko 448. KETTA POWSTANIE 1549. W poszukiwaniu dochodów angielscy wielcy posiadacze zie­ mscy zaczęli ogradzać grunty gminne i przeznaczać je na pastwiska. Cierpiała na tym biedota wiejska. W 1549 garbarz nazwiskiem Robert Kett (Ket) (zm. 1549) stanął na czele powstania ponad 15 tysięcy ludzi, głównie chłopów, protestujących przeciw ogradzaniu ziemi w hrabstwie No­ rfolk, w Anglii. Powstańcy zajęli Norwich, miasto w Norfolku, rozebrali ogrodzenia, wycięli żywopłoty i złupili bogatych zie­ mian. Żołnierze angielscy z pomocą na­ jemników niemieckich krwawo zdławili po­ wstanie. Ketta ujęto, zakuto w kajdany i powieszono na murze zamku Norwich, by zmarł z głodu za popełnioną zbrodnię, jego brata, również uczestnika powstania, spotkał podobny los - powieszono go na wieży kościoła parafialnego. KHMERÓWI CZAMÓWWOJNA 1050-1051.

W królestwie Czampa (środkowy Wietnam)

i w południowej części królestwa Khmerów (Kambodża) panowała długoletnia anarchia; sytuacja wewnętrzna uległa poprawie w 1050, gdy król Czarnów Dżaja Parameswarman (zm. 1060) i jego syn Juwaradża Mahasenapati (zm. ok. 1092) zgnietli po­ wstanie w Pandurandze. Wojsko Juwaradżi zwyciężyło Khmerów, opanowało Sambhupurę, gdzie zniszczyło wszystkie świątynie, a zdobyte skarby i jeńców ofiarowało świą­ tyniom Mi-son. Działania te przyczyniły się do wybuchu powstania południowych Khmerów (1051) pod wodzą rozmaicie iden­ tyfikowanego przywódcy - wasalnego króla Khmerów albo wodza Czarnów - który uzyskał pomoc Czarnów i zajął całą połu­ dniową część cesarstwa. Przeciw powstań­ com wysłano armie khmerskie dowodzone przez znakomitych wodzów, które niczego nie osiągnęły. W końcu naczelny wódz Khmerów rozbił powstańców; ich przywód­ ca znalazł schronienie w królestwie Czampa. Zwycięscy Khmerzy ofiarowali zdobyte łupy świątyni Iswaran w Radżatirtha. Patrz także WIETNAMCZYKÓW i CZAMÓW WOJNA 1000-1044. KHMERÓW I CZAMÓW WOJNA 1144-1150.

Surjawarman II (zm. ok. 1150), król im­ perium Khmerów (mniej więcej Kambodża i Laos) wpadł w gniew, gdy Dai Viet - czyli Annam (północna część Wietnamu) - i kró­ lestwo Czampa (środkowy Wietnam) zawar­ ły pokój i Czampa odmówiło wzięcia udziału w najeździe na Dai Viet (patrz WIETNAM­ CZYKÓW i KHMERÓW WOJNA 1123-1130). W la­ tach 1144-1145 armia Surjawarmana wkro­ czyła do Czampy, zdobyła stolicę Czarnów Yidżaję (Binh Dinh) i obaliła króla Dżaję Indrawarmana III (zm. 1145?); jego tron objął Surjawarman. Jednakże Czarnowie w Pandurandze obwołali królem Rudrawarmana (zm. 1147), a po jego śmierci jego syna Dżaję Hariwarmana I (zm. 1166 lub 1167). W odpowiedzi Surjawarman wypra­ wił na Czarnów swego najznakomitszego wodza Senapati Sankarę. Dżaja Hariwarman rozbił całkowicie tę armię pod Czakljang w dolinie Phanrang (w południowej części

Wietnamu). W 1148 z Kambodży nadeszła następna wielka armia, która została rozbita pod Kajewem na równinie Wirapura. Sur­ jawarman ogłosił wtedy królem Czampy swego szwagra Haridewę (zm. 1149?) i wy­ prawił go z wojskiem. Dżaja Hariwarman ruszył na północ, zdobył Yidżaję i zwyciężył armię królestwa Khmerów oraz Czarnów pod Mahisą, gdzie zginął także Haridewa i jego wodzowie. Dżaja Hariwarman został następnie koronowany w Yidżaji. Wojska Surjawarmana wysłane w 1150 do Czampy, poniosły klęskę. Patrz także CZAMÓW WOJNA DOMOWAH50-1160. KHMERÓW I CZAMÓW WOJNA 1167-1190.

Po objęciu panowania w królestwie Czampa Dżaja Indrawarman IV (zm. po 1177), znę­ cony olbrzymimi skarbami, rozpoczął najazd na sąsiednie imperium Khmerów (obecnie Kambodża i Laos). W 1171 Czarnowie od chińskiego mandaryna (który dostał się do nich w wyniku katastrofy okrętu) dowie­ dzieli się o przewadze bojowej koni nad słoniami. Jednakże król Dżaja Indrawarman nie zdołał przed najazdem na Khmerów kupić koni w chińskich pro wiej ach Kwantung i Hunan. Czarnowie zostali pobici. W 1177 flota Czarnów morzem dotarła do delty Mekongu, stąd popłynęła w górę rzeki do jeziora Tonie Sap („Wielkie Jezioro" w Kambodży środkowej), dalej rzeką Siemreap i zdobyła bezbronną stolicę Khmerów Angkor (pierwotna nazwa Jasodharapura); miasto złożone z drewnianych budynków spłonęło. Następnie najeźdźcy zdobyli i złupili Angkor Wat (zespół świątyń), który w krótkim czasie popadł w całkowitą ruinę. Stawiający opór król Khmerów Tribhuwanaditj awarman (wzmian. 1166-1177) zginął. Później Khmerzy zachęceni do walki przez króla Dżajawarmana VII (ok. 1120-ok. 1215) odzyskali niepodległość. Dżajawarman, wspomagany przez żołnierzy syjam­ skich i uchodźców czamskich mieszkających w państwie Khmerów, w odwecie podjął wyprawę do Czampy. Odniósł zwycięstwo na morzu w 1181 i zdołał odbudować miasto

Angkor (Angkor Thom), na północ od starej stolicy. W 1190 przeprowadził następny najazd na Czampę, pustosząc kraj i jego stolicę Yidżaję (Binh Dinh). Czampa została podbita i podzielona na dwa marionetkowe państwa wasalne. KHMERÓW I CZAMÓW WOJNA 1191 -1203.

W 1191 Czarnowie powstali przeciw pano­ waniu Khmerów narzuconemu im zaledwie rok wcześniej (patrz KHMERÓW i CZAMÓW WOJNA H67-U90). Wypędzili jednego z dwóch osadzonych przez Khmerów ma­ rionetkowych władców, księcia In (zm. po 1203), a jego miejsce zajął książę z Czampy, który wkrótce został królem Dżają Indrawarmanem V (zm. 1192?). Pokonał mario­ netkowego władcę, rządzącego w drugiej połowie Czampy i zjednoczył królestwo pod swoim panowaniem. Czarnowie zwyciężyli dwie armie Khmerów, ale w 1203 król Khmerów Dżajawarman VII (ok. 1120-ok. 1215) przy pomocy buntowników z Czampy podbił ten kraj i osadził na tronie marionet­ kowego księcia Czampy, Ong Dhanapatigrama (zm. po 1220), rządzącego dzięki obecności wojsk khmerskich. Na 20 lat Czampa została khmerskąprowincją.

- w 1369 i 1389; powtarzające się najazdy Tajów i Czarnów groziły zniszczeniem sys­ temu nawadniającego, dzięki któremu ist­ niało królestwo Khmerów. Królestwo Khmerów podupadło na skutek okresowego mieszania się Tajów w sprawy polityki królów khmerskich, walk dynastycznych, walk wewnętrznych i klęsk poniesionych w walkach z najeźdźcą, Armia Ajutthaji pod wodzą Boromoradżi II (zm. 1448) oblegała Angkor przez siedem miesięcy (1430-1431) i w końcu zdobyła miasto dzięki zdradzie dwóch mnichów buddyjskich i khmerskich dostojników, którzy później, po śmierci króla Khmerów Dharmasoki (zm. 1444), potajemnie przyłączyli się do Ajutthajańczyków. Tajowie złupili Angkor; zostali wyparci, ale wrócili w 1444 i zburzyli mias­ to. Dwór khmerski przeniesiono do Phnom Penh, nowej stolicy, w następnych latach imperium khmerskie było już tylko niewiel­ kim królestwem skupionym wokół nowej stolicy.

KILOŃSKI BUNT 1918. Pod koniec ŚWIA­ TOWEJ WOJNY I Niemcy zaczęli omawiać z aliantami warunki ewentualnego zawie­ szenia broni. W tym czasie flotę niemiecką ogarnął buntowniczy nastrój. Gdy Niemiec­ KHMERSKO-SYJAMSKIE WOJNY ok. 1352- ka Flota Dalekomorska otrzymała rozkaz 1444. Lud Tajów z królestwa Ajutthaja wyjścia w Morze Północne, by stoczyć tam decydującą bitwę z Brytyjczykami, niemiec­ (południowy Syjam), założonego przez Ra­ mę Thibodi I (1312-1369) około 1350, cy marynarze w Kilonii odmówili opusz­ rozpoczął najazdy na imperium Khmerów czenia portu i chwycili za broń, dając swoim buntem (29 paździemika-3 listopada 1918) na wschodzie. Około 1352 król Rama Thi­ bodi mianował syna, księcia Ramesuena początek jawnej rewolucji w całym kraju; (zm. 1395), zarządcę Lop Buri (prowincja jedynie załogi okrętów podwodnych pozo­ stały wierne cesarzowi Wilhelmowi. Naj­ na południu kraju) dowódcą armii wypra­ wionej do kraju Khmerów. Ramesuen 5000 większe nasilenie rewolucja osiągnęła w Ha­ mburgu, Bremie i Lubece (4-5 listopada), wojska wysłał naprzód, co było strategicz­ nym błędem - następca tronu Khmerów Bawaria ogłosiła się demokratyczną repub­ liką socjalistyczną. Cesarz musiał abdykozdołał ich pobić. Dowiedziawszy się o poraż­ wać; 11 listopada 1918 nastąpił koniec ce, Rama Thibodi wysłał posiłki pod księ­ ciem Boromadżą I (zm. 1388), zarządcą wojny. Sup'anu. Boromoradża pobił Khmerów i włączył do Syjamu regiony Khorat i Chan- KIMERÓW NAJAZD NA FRYGIĘ ok. 696-695 tha Buri (wschodni Syjam). Ajutthajańczycy p.n.e. Po 1000 p.n.e. Scytowie, wojowniczy lud koczowniczy pochodzenia indo-irańzajęli dwukrotnie stolicę Khmerów, Angkor

skiego wywędrował z zachodniej Syberii, doszedł do Kaukazu i wyparł (VIII w.) stary lud kaukaski, Kimerów, do Anatolii (azjaty­ cka cześć Turcji). Kimerowie szukali naj­ pierw miejsca na osiedlenie się we wschod­ niej Anatolii, usiłowali wejść na terytorium Asyrii, ale zostali wyparci do środkowej Anatolii, gdzie zajęli starożytne królestwo Frygii. W okresie panowania asyryjskiego króla Sanheriba (wzmian. 705-681) Kime­ rowie zniszczyli stolicę Frygii, Gordion i tym samym położyli kres niezależnemu bytowi tego państwa. Według greckiego historyka Herodota (484P-425?) król Fry­ gii, Midas (zm. ok. 695), popełnił samobój­ stwo. Kimerowie, figurujący w asyryjskich zapisach jako Gimarrai, a w Starym Testa­ mencie jako Gomerowie, spustoszyli następ­ nie Lidię, aż w końcu Scytowie wyparli ich do Kapadocji; ich obecność w tym regionie sugeruje ormiańskie imię Gamir. Jakkol­ wiek określenie Frygia przetrwało w okre­ sach panowania kolejnych władców Anatolii jako nazwa regionu geograficznego, to jednak nie doszło do odrodzenia państwo­ wości fry gij skiej. KIOWA INDIAN WOJNA 1874. Indianie Kiowa zamieszkiwali surowe obszary pół­ nocnego Teksasu, znane jako Starked Pla­ ins, przecięte głębokimi kanionami wyżło­ bionymi przez dopływy Red River (Rzeki Czerwonej). Indianie zimowali w kanionach, gdzie znajdowali trawę dla koni i schronie­ nie przed śnieżycami. Gdy zapadła decyzja o ataku na wojownicze plemię Kiowa, wy­ słano 6 kolumn kawalerii i piechoty zdąża­ jących koncentrycznie ku siedzibom Indian. Wojsko zaatakowało największą wioskę In­ dian i wzięło wielu jeńców. Jeden z wywia­ dowców znalazł kryjówkę Indian w kanionie Pało Duro. Nazajutrz rano żołnierze zeszli w dół stromych ścian kanionu, zaatakowali śpiących Indian, wypędzili ich z obozowis­ ka, a następnie ruszyli w pościg. Dowódca kazał spędzić konie Indian Kiowa i zabić je. Był to początek końca dumnego plemie­ nia od dawna nienawidzącego białych, po

potyczce w kanionie Pało Duro Indianie nie zrezygnowali z walki (patrz RED RIYER, WOJNA

INDIAN

ZNAD

RZEKI

RED

RIYER

1874-1875).

KŁAJPEDA,

POWSTANIE

W

KŁAJPEDZIE

1923. Od końca ŚWIATOWEJ WOJNY

I (1918) Kłajpeda, miasto w zachodniej części Litwy, w której przeważała ludność pochodzenia niemieckiego, pozostawała pod nadzorem aliantów. Mimo próśb Litwy, by powierzyć jej władzę nad miastem i okrę giem, mocarstwa sprzymierzone ustanowiły w mieście garnizon francuski, który miał zajmować się sprawami administracyjnymi. II stycznia 1923 wybuchło powstanie zor ganizowane przez Litwę; wojska litewskie zajęły Kłajpedę i zmusiły Francuzów do opuszczenia miasta. W ciągu paru dni Litwa zawładnęła całym okręgiem. Mocarstwa so jusznicze zaprotestowały, zbadały sytuację i postanowiły przekształcić Kłajpedę (miasto i przyległy obszar) w litewski okręg auto nomiczny. Litwa oficjalnie zgodziła się na tę decyzję, podpisując 8 maja 1924 statut autonomiczny Kłajpedy. Patrz także LITEW SKA WOJNA O NIEPODLEGŁOŚĆ 1918-1920. KOALICJI DRUGIEJ WOJNA 1798-1801.

Najazd Francji na Włochy, wypędzenie papieża i utworzenie zależnych od Francji republik Rzymskiej, Liguryjskiej, Cisalpińskiej i Helweckiej spowodowały wybuch następnej wojny koalicyjnej (patrz KOALICJI PIERWSZEJ WOJNA 1792-1798). Przymierze przeciw Francji zawarły Rosja, Austria, Wielka Brytania, Portugalia, Neapol i Tur­ cja. Neapol wpadł już na początku 1799 w ręce Francuzów i został ogłoszony Repub­ liką Partenopejską. Jednak w tym samym roku wojska rosyjskie pod dowództwem Aleksandra Suworowa (1729-1800) wspól­ nie z wojskami austriackimi odniosły w pół­ nocnych Włoszech poważne zwycięstwa nad Francuzami w bitwach pod Cassano, nad Trebią i pod Novi. Republiki stworzone przez Francuzów rozpadły się, gdy tylko Francja straciła przewagę. Wojska Suworo-

wa przekroczyły Alpy i weszły do Szwajcarii, ale nieporozumienia między Austrią a Rosją sprawiły, że Suworow wycofał się z wojny. 14 czerwca 1800 w bitwie pod Marengo Francuzi pod dowództwem Napoleona, teraz już pierwszego konsula, rozbili Austriaków. Opór Austriaków załamał się całkowicie po zwycięstwie Francuzów dowodzonych przez Jeana Yictora Moreau (1763-1813) pod Hohenlinden 3 grudnia 1800. Druga koali­ cja rozpadła się po podpisaniu przez Austrię pokoju w Luneville 9 lutego 1801. Patrz także WOJNY REWOLUCYJNEJ FRANCJI 1792— 1802; NAPOLEOŃSKIE WOJNY isos-isis. KOALICJI PIERWSZEJ WOJNA 1792-1798.

Francuski Konwent Narodowy, uskrzyd­ lony licznymi zwycięstwami odniesionymi w pierwszej fazie WOJEN REWOLUCYJ­ NEJ FRANCJI, ofiarowywał pomoc wszyst­ kim ludziom na świecie, którzy dążyli do wolności. Takie deklaracje w połączeniu z egzekucją króla Ludwika XVI (1754— 1793) oraz otwarciem ujścia Skaldy dla francuskiego handlu skłoniły Wielką Bry­ tanię, Holandię, Hiszpanię, Austrię, Prusy i Rosję do zawiązania pierwszej koalicji skierowanej przeciw Francji. Koalicja od­ niosła pierwsze zwycięstwa pod Neerwinden, Moguncją i Kaiserslautern; francuskie wojska zostały wyparte z austriackich Nider­ landów. Francuzi zreorganizowali zdemo­ ralizowaną niepowodzeniami armię, prze­ prowadzili masową mobilizację i sformowali armię obywatelską. Nowa armia przeszła do ofensywy i zmusiła Prusaków do wycofania się za Ren. Rosja, zajęta konfliktami z Pol­ ską, wycofała się w 1794 z koalicji. Sukcesy Francji zmusiły Holandię (przemianowaną na Republikę Batawską) do zawarcia pokoju w 1795; w ślad za Holandią poszły Prusy i Hiszpania podpisując w 1795 pierwszy i drugi traktat w Bazylei. Dwa lata później, po oblężeniu Mantui przez wojska francu­ skie pod dowództwem Napoleona (17691821), Austria zawarła traktat w Campo Formio, w którym ustąpiła Francji austriac­ kie Niderlandy.

KOALICJI TRZECIEJ WOJNA 1805-1807.

W 1805, w czasie NAPOLEOŃSKICH WO­ JEN, cesarz Francji Napoleon (1769-1821) ogłosił się królem Włoch (wcześniej zaanek­ tował Genuę), co spowodowało powstanie trzeciej koalicji, do której przystąpiły Wiel­ ka Brytania, Austria, Rosja i Szwecja. Rezyg­ nując z planu najazdu na Anglię, Napoleon wysłał Wielką Armię pod Ulm, na spotkanie z Austriakami. W październiku 1805 odniósł tam zwycięstwo. Zajął następnie Wiedeń i rozgromił Rosjan i Austriaków w bitwie pod Austerlitz 2 grudnia 1805. Po pod­ pisaniu traktatu w Bratysławie Austria wy­ stąpiła z koalicji i wycofała się z Włoch. Prusy, które przyłączyły się do koalicji w 1806, rychło poniosły klęski w bitwach pod Jena i Auerstadt (październik 1806). W lutym 1807 wojska napoleońskie stoczyły z Rosjanami nie rozstrzygniętą bitwę pod Iławą. Marsz Napoleona w kierunku granicy rosyjskiej został na krótko powstrzymany. 14 czerwca 1807 armia Napoleona rozbiła wojska rosyjskie pod Friedlandem, a trzy dni później Rosja poprosiła o rozejm. W lip­ cu 1807 został podpisany traktat w Tylży; Francja zawarła pokój z Rosją i zmusiła Prusy do oddania połowy terytorium. W tym momencie Napoleon niemal cał­ kowicie panował nad zachodnią i środkową Europą. Patrz NAPOLEONA KAMPANIA ROSYJ­ SKA 1812. KOCHANKÓW WOJNA. Patrz FRANCUSKA WOJNA RELIGIJNA SIÓDMA 1577-1580.

KOLUMBII WOJNA O NIEPODLEGŁOŚĆ 1810-1819. Po upadku króla Hiszpanii

Ferdynanda VII (1784-1833), co było skut­ kiem wojny z Napoleonem (patrz PÓŁWYSPU IBERYJSKIEGO WOJNA 1808-1814), rada miasta Bogota w Nowej Granadzie (Kolumbia) zadeklarowała wprawdzie wierność królowi, ale do 1810 usunęła urzędników królew­ skich i powołała juntę rządzącą prowincją. Większość dużych miast w Nowej Granadzie także usunęła władze królewskie i ustano­ wiła rządy junty. Niektóre z nich opracowa-

ty własne konstytucje. Jednakże powstałe junty zamiast połączyć wysiłki dla wspólnej obrony przed rojalistami, zwalczały się wza­ jemnie, osłabiając tym ruch rewolucyjny. Wojska powstańcze pod dowództwem Si­ mona Bolivara (1783-1830) osiągnęły pewne sukcesy, ale w 1815 zostały zdecydowanie pokonane pod Santa Mara przez wojska hiszpańskie dowodzone przez Pablo Morillo (1777-1838). Rojaliści odzyskali władzę w Nowej Granadzie, natomiast Bolivar uciekł na Jamajkę, a potem na Haiti. W 1816 Bolivar założył bazę w Angosturze (Ciudad Bolivar) (patrz WENEZUELSKA WOJNA O NIE­ PODLEGŁOŚĆ 1811-1821) i urzeczywistniając śmiały plan ataku na Bogotę, przeprowadził obdartą, ale dobrze uzbrojoną, 3,5-tysięczną armię przez Wenezuelę, siedem rzek i wy­ sokie Andy; w czasie tego ciężkiego marszu zmarło ponad 1000 żołnierzy. Po drodze przyłączyły się do Bolivara wojska Francisco de Pauli Santadera (1792-1840) i europejscy ochotnicy. Armia rewolucyjna pokonała Hi­ szpanów w bitwie pod Boyaca 7 sierpnia 1819, potem zdobyła Bogotę i zapewniła Nowej Granadzie niepodległość. Bolivar został prezydentem nowej republiki. Po­ wrócił do Angostury i nie zakończonej wojny w Wenezueli. Później, w 1822, razem z Antonio Jose de Sucre (1785-1830) wkro­ czyli z wojskiem do prowincji Quito (Ek­ wador) i toczyli zacięte walki, aż wreszcie Sucre odniósł decydujące zwycięstwo w po­ bliżu wulkanu Pichincha (24 maja 1822). Ekwador został uwolniony od hiszpańskiego panowania i za namową Bolivara przystąpił do unii z Wielką Kolumbią (Kolumbia, Panama i Wenezuela). Patrz także PERU WOJNA O NIEPODLEGŁOŚĆ 1820-1825. KOLUMBIJSKA „EPOKA WOJEN DOMO­ WYCH". Patrz „EPOKA WOJEN DOMOWYCH"

rządu centralnego i silnych instytucji koś­ cielnych, a liberałami, którzy preferowali silne rządy stanowe i chcieli ograniczenia władzy Kościoła. Aż do 1849 urząd prezy­ denta sprawowali konserwatyści; w 1849 na prezydenta został wybrany liberał Jose Hilario Lopez (ok. 1800-1869). Za czasów jego prezydentury liberałowie uchwalili no­ wą konstytucję (1853), znieśli niewolnictwo, wprowadzili rozdział Kościoła od państwa, przyznali wszystkim mężczyznom prawo głosu, wprowadzili obsadę prawie wszyst­ kich urzędów na drodze wyborów i ustano­ wili zasady działania federacji, według któ­ rych rządy stanowe zyskały niemal pełną autonomię. Konstytucja ta doprowadziła do osłabienia władz centralnych, częstych pow­ stań i zdyskredytowania liberałów. Wszyst­ ko to sprawiło, że w 1857 na prezydenta został wybrany konserwatysta Mariano Ospina (1805-1875). Starając się ułagodzić swoich przeciwników, Ospina ogłosił w 1858 nową konstytucję, która zawierała wiele idei federalistycznych i przekształcała Kolumbię w Konfederację Granady. Stany tworzące republikę zyskały na niezależności i gdy w 1860 rząd centralny chciał nad­ zorować wybory w stanach Federacji i pod­ porządkować rządowi centralnemu milicję tych stanów, wybuchła wojna domowa. Ge­ nerał Tomas Cipriano de Mosąuera (1798-1878), liberał, gubernator stanu Cauca, ogłosił niezależność tego stanu i wkro­ czył z armią do Bogoty, stolicy kraju. Ospina został usunięty i uwięziony, a 18 lipca 1861 Mosąuera ogłosił się tymczasowym prezy­ dentem kraju. Patrz także „EPOKA WOJEN DOMOWYCH" KOLUMBIJSKA i863-i880. KOLUMBIJSKA WOJNA DOMOWA 1899— 1903. Patrz TYSIĄCA DNI WOJNA 1899-1903.

KOLUMBIJSKA isas-mo.

KOLUMBIJSKA WOJNA PARTYZANCKA 1976. Rząd Kolumbii wprowadził w 1976

KOLUMBIJSKA WOJNA DOMOWA 1861.

stan wyjątkowy, wymierzony przeciw lewi­ cowym grupom partyzanckim, które usiło­ wały wzniecić w kraju wojnę domową. Le­ wicowe ugrupowania polityczne nadal sto-

W początkach historii niepodległej Kolum­ bii zarysował się podział polityczny między konserwatystami, którzy pragnęli silnego

sowaly przemoc, w związku z czym rząd uchwalił surową „ustawę specjalną" (1978), która ograniczyła prawa obywatelskie; prze­ ciw ustawie wystąpili liberałowie i prasa, 1 stycznia 1979 partyzancki Ruch 19 Kwiet­ nia (M-19) - nazwa ruchu pochodzi od dnia. w którym ich osławiony bohater Gus­ tavo Rojas Pinilla (1900-1975) przegrał wybory prezydenckie - zdobył ponad 5000 sztuk broni z głównego arsenału wojskowe­ go w Bogocie, stolicy kraju. Aresztowano i uwięziono setki podejrzanych opozycjonis­ tów lewicowych; krążyły pogłoski, że część z nich poddano torturom. Inny lewicowy ruch partyzancki, Kolumbijskie Rewolucyj­ ne Siły Zbrojne, nasilił działania przeciw rządowi; jego członkowie niszczyli czołgi i podejmowali inne akcje zbrojne. W 1980 partyzanci z M-19 uprowadzili 15 osób - dyplomatów i inne osobistości - z przyję­ cia dyplomatycznego w ambasadzie Repub­ liki Dominikany w Bogocie. W zamian za wydanie zakładników partyzanci zażądali uwolnienia 311 więźniów politycznych i 50 milionów dolarów okupu. Porozumienie osiągnięto po 61 dniach negocjacji, po czym partyzanci zbiegli bezpiecznie do Hawany wraz z 12 zakładnikami, których tam zwol­ nili. 18 marca 1981 w gwałtownej wymianie ognia z rządowymi wojskami kolumbijskimi zginęło wielu przywódców M-19, jednak M-19 i Kolumbijskie Rewolucyjne Siły Zbrojne oraz inne powstańcze ugrupowania nie przerwały działań wywrotowych. Dzia­ łania odwetowe wymierzone w partyzantów grup lewicowych i lewackich prowadziły paramilitarne ugrupowania prawicowe (szwadrony śmierci). Uchwalona przez rząd amnestia dla partyzantów nie odniosła ta­ kich skutków, jak oczekiwano (1982-1983). W 1982 na prezydenta wybrano Belisario Betancura Cuartasa (ur. 1923), konserwatys­ tę. Rząd Cuartasa usiłował poprawić poziom życia najuboższych, zmniejszyć inflację i skłonić partyzantów do wzięcia udziału w pokojowym życiu politycznym kraju. Mimo spadku intensywności działań lewicy szwadrony śmierci nadal terroryzują ludzi

podejrzanych o sympatie dla partyzantów. Również w latach dziewięćdziesiątych nie­ pokoje społeczne, działalność mafii nar­ kotykowych oraz ugrupowań partyzanckich nie pozwala uznać wojny partyzanckiej w Kolumbii za zakończoną. W 1992 prezy­ dent Cesar Gaviria Trujillo wprowadził stan wyjątkowy, aby zaostrzyć walkę z lewackimi organizacjami i mafią narkotykową. KOLUMBIJSKIE POWSTANIE 1948. 9 kwiet­ nia 1948, w czasie konferencji panamerykańskiej w Bogocie, stolicy Kolumbii, został zamordowany Jorge Eliecera Gaitan (1902-1948), popularny przywódca lewico­ wego skrzydła liberałów. W ten sposób do wszystkich społecznych i politycznych prob­ lemów Kolumbii doszła jeszcze polityczna walka między dwiema starymi partiami, liberałami i konserwatystami. Po morder­ stwie w całym kraju rozpoczęły się rozruchy i akty wandalizmu (ten nagły wybuch aktów przemocy był zapewne skutkiem od dawna tłumionego niezadowolenia społecznego, wywoływanego wieloma problemami o lo­ kalnym i ogólnonarodowym zasięgu). Ko­ lumbia weszła w okres nieustannych po­ wstań i bezprawia (okresowi temu nadano nazwę La Yiolencia), który trwał do 1958. W tym czasie życie straciło ponad 200 tysięcy ludzi, a szkody materialne szacuje się na ponad miliard dolarów. W 1950 prezydentem został Laureano Eleuterio Go­ mez (1889-1965), zagorzały konserwatysta. W 1953 szef sztabu, generał Gustavo Rojas Pinilla (ur. 1900) dokonał zamachu stanu, usunął Gomeza i wprowadził rządy dyk­ tatorskie. Jego skorumpowane i brutalne rządy przerwał w 1957 zamach stanu doko­ nany przez juntę wojskową popieraną zarów­ no przez liberałów, jak i konserwatystów. W 1958 powołano koalicyjny, liberalno-kon­ serwatywny rząd (Front Narodowy), który przywrócił demokrację w kraju. Na czele rządu stanął nowy prezydent Alberto Lleras Camargo (ur. 1906), który zaczął powoli stabilizować rozchwianą gospodarkę kraju i wprowadził reformę rolną.

KONGA WOJNA DOMOWA 1960-1968.

30 czerwca 1960 Belgia uznała niepodległość Konga (Zair), jednakże przywódcy tej repu­ bliki afrykańskiej, prezydent Joseph Kasavubu (1910P-1969) i lewicowy premier Pat­ rice Lumumba (1925-1961), nie potrafili zjednoczyć jej 22 milionów obywateli, nale­ żących do ponad 200 plemion. Prawie na­ tychmiast po uzyskaniu niepodległości w Kongo wybuchły konflikty plemienne; zbuntowały się również jednostki armii Konga. 22 lipca 1960 Moise Czombe (1919-1969), przywódca Katangi, ogłosił secesję tej bogatej w minerały prowincji, a w ślad za Katangą secesję ogłosiła prowin­ cja Południowa Kasai. Kasavubu i Lumum­ ba zwrócili się do Organizacji Narodów Zjednoczonych z prośbą o pomoc wojskową i przysłanie sił pokojowych. ONZ skiero­ wała tam swoje oddziały na cztery lata. Lumumba poprosił również o pomoc Zwią­ zek Radziecki; został wtedy oskarżony o ko­ munizm. Pod presją tych oskarżeń 5 wrześ­ nia 1960 zrezygnował ze stanowiska pre­ miera. Nastąpił chaos; dziewięć dni później szef sztabu, pułkownik Joseph-Desire Mo­ butu (Mobutu Sese-Seko) (1930-1997), prze­ jął rzeczywistą władzę w kraju. Dwa miesią­ ce później Lumumba został aresztowany i w lutym 1961 w nie wyjaśnionych okolicz­ nościach zamordowany w więzieniu w Ka­ tandze. W następnych latach panowała prze­ moc i dochodziło do krwawych konfliktów wewnętrznych, gdyż niezdyscyplinowana armia Konga nie była w stanie zapewnić spokoju i porządku. W 1963 ONZ nakłoniła Katangę do ponownego przyłączenia się do Konga; siły ONZ opuściły Kongo w poło­ wie 1964. Czombe powrócił z wygnania i został premierem (9 lipca 1964). Starał się zmusić zwaśnione grupy do zawarcia poko­ ju; wprowadził do sił zbrojnych białych najemników - żołnierzy i kadrę oficerską (co spotkało się z krytyką komunistycznego bloku państw afrykańskich). Podobnie jak jego poprzednicy Czombe nie zdołał opano­ wać sytuacji w kraju, gdzie stale dochodziło do rebelii. W listopadzie 1964 r. rebelianci

wzięli wielu białych zakładników i prze­ trzymywali ich w Stanleyville (Kisangani); uwolnili ich belgijscy spadochroniarze, któ­ rzy dolecieli do Stanleyville samolotami lotnictwa Stanów Zjednoczonych (25-27 listopada 1964). W walce o władzę Kasavubu 13 października 1965 usunął Czombego, który ponownie udał się na wygnanie. W miesiąc później Mobutu dokonał bez­ krwawego zamachu stanu, pozbawił urzędu Kasavubu i ogłosił się prezydentem. Rząd wojskowy stopniowo umacniał władzę w kraju. Nadal jednak w różnych miejscach Konga wybuchały powstania, a lojalność Katangi pozostawała wątpliwa. W 1967 Mo­ butu zwolnił z armii białych najemników, którzy w proteście, przy pomocy rebeliantów z Katangi, zajęli Stanleyville i Bukavu, stolicę prowincji Kiwu. Ogłoszono stan wyjątkowy. Po ciężkich walkach wojska rządowe odbiły Stanleyville. Najemnicy i re­ belianci z Katangi opuścili Bukavu, ale ponownie zajęli je w sierpniu 1967. Wojska rządowe przejęły miasto i wyparły najem­ ników oraz ich sojuszników do sąsiedniej Ruandy (październik 1967). W 1968 zgnie­ ciono najbardziej długotrwałą i największą rebelię, a jej przywódców skazano na śmierć. Czombe został zaocznie skazany za zdradę na śmierć; znalazł schronienie w Algierii, zmarł tam w 1969. W tym czasie Mobutu już całkowicie panował nad sytuacją w kraju, aż do roku 1993, w którym utracił władzę i wyemigrował. Zmarł w 1997. KONSTANTYNOPOLA OBLĘŻENIE 717-718.

W 717 licząca 80 tysięcy żołnierzy armia muzułmańska pod wodzą Maslamy, brata kalifa wyruszyła z Pergamonu (Bergama), miasta zdobytego przez muzułmanów w cza­ sie BIZ ANT Y J SKO-MUZUŁMAŃ SKIE J WOJNY 698-718, przeprawiła się przez Hellespont (Dardanele) i w lipcu rozpoczęła oblężenie Konstantynopola (Stambułu), sto­ licy cesarstwa bizantyjskiego. Cesarz Leon III (680P-741) użył ognia greckiego - palnej mieszaniny siarki, ropy naftowej, smoły, żywicy, saletry - co zmusiło oblegających

do trzymania się z dala od murów miasta. We wrześniu 717 wódz Sulejman przypro­ wadził posiłki jakoby 2000 wojennych ok­ rętów, i przeprawił przez Hellespont rzeko­ mo dalszych 80 tysięcy żołnierzy, jednak po ich wysadzeniu na brzeg flota arabska zo­ stała pobita przez bizantyjską. Muzułmanie założyli obóz zimowy, a wiosną 718, po nadejściu posiłków rzekomo 50 tysięcy żoł­ nierzy, przypuścili szturm, który został odparty. W czerwcu (?) flota arabska została zwyciężona na wodach Bosforu, a armia pod Chalcedonem. Bułgarzy, związani wów­ czas z cesarstwem bizantyjskim sojuszem przeciw Arabom, pod wodzą chagana Terbelisa (wzmian. 710-720) wkroczyli do Tra­ cji i w lipcu (?) rozbili Arabów w pobliżu Adrianopola. W sierpniu 718 armia muzuł­ mańska ścigana przez wojska Leona, rozpo­ częła odwrót przez Azję Mniejszą. Flota muzułmańska z dużą liczbą żołnierzy na pokładzie opuściła port, ale została później niemal całkowicie zniszczona przez burzę. KONSTANTYNOPOLA UPADEK 1453. Turcy osmańscy okrążyli cesarstwo bizantyjskie i ograniczyli jego terytorium do Konstan­ tynopola (Stambułu) i przyległych terenów. 80-tysięczna armia turecka pod dowódz­ twem sułtana Mehmeda II Zwycięzcy (1429-1481) rozpoczęła 6 kwietnia 1453 oblężenie Konstantynopola, którego bronił cesarz bizantyjski Konstantyn XI Paleolog (1404-1453) z 10-tysięczną armią. Flota turecka zablokowała port i odparła płynącą z pomocą flotę wenecką. Tureckie działa dokonały wyłomów w potężnych murach miasta. 29 maja 1453 Turcy weszli do Kon­ stantynopola. Konstantyn dzielnie walczył u jednej z bram miasta, uległ jednak prze­ ważającym siłom, zginął w walce. Mehmed pozwolił swoim wojownikom przez trzy dni plądrować miasto; nastąpił koniec cesarstwa bizantyjskiego. Patrz także BIZANTYJSKO-TURECKA WOJNA 1422.

KOREAŃSKA WOJNA 1950-1953. Pod ko­ niec ŚWIATOWEJ WOJNY II w celu roz­

brojenia okupantów japońskich w Korei alianci przyjęli 38. równoleżnik za tym­ czasową granicę oddzielającą komunistyczną Koreę Północną od demokratycznej Korei Południowej (w 1945 Korea została wy­ zwolona spod okupacji japońskiej; od pół­ nocy wkroczyły wojska radzieckie, od połu­ dnia amerykańskie). Późniejsze dążenia Or­ ganizacji Narodów Zjednoczonych do połą­ czenia kraju zakończyły się niepowodzeniem. 25 czerwca 1950 wojska Korei Północnej niespodziewanie zaatakowały Koreę Połu­ dniową i w ciągu dwóch miesięcy dotarły niemal do południowego skraju Półwyspu Koreańskiego. Wojska Korei Południowej skupiły się wówczas wokół miasta Pusan i tam prowadziły działania obronne. Dwa dni po rozpoczęciu inwazji ONZ wezwała swych członków do udzielenia pomocy Ko­ rei Południowej; piętnaście państw odpo­ wiedziało na apel. Na czele sił między­ narodowych stanął generał Douglas MacArthur (1880-1964), który zaplanował i prze­ prowadził udany desant na tyły nieprzyjaciela w porcie Inczhon na wy­ brzeżu zachodnim (24 listopada 1950) i od­ ciął linie zaopatrzenia armii północnokoreańskiej. Koreańczycy z północy zostali wy­ parci z powrotem na linię rzeki Jalu, w po­ bliżu granicy między Chinami i Koreą Północną. Planowano, że dwie kolumny wojsk ONZ, rozmieszczone po obu stronach pasma górskiego ciągnącego się wzdłuż pół­ wyspu, dokonają zjednoczenia całej Korei pod władzą Korei Południowej. Plan ten nie powiódł się, gdyż 26 listopada 1950 komunistyczne Chiny udzieliły militarnego wsparcia Korei Północnej. Po zaciętych walkach Chińczycy i Koreańczycy zepchnęli wojska ONZ na południe. Do 1 stycznia 1951 armia koreańsko-chińska w sile około 485 tysięcy żołnierzy zmusiła 365-tysięczne wojska MacArthura do wycofania się za 38. równoleżnik. Chińczycy zdobyli stolicę Ko­ rei Południowej, Seul. Miasto zostało odbite przez siły ONZ 14 marca 1951. Rozpoczęły się rokowania pokojowe. Negocjacje prze­ ciągały się, a na linii dzielącej obie strony

toczyły się sporadyczne walki. Wbrew decy­ zji ONZ i Stanów Zjednoczonych MacArthur publicznie nawoływał do zaatakowania i zbombardowania chińskich baz w Mandżu­ rii. 11 kwietnia 1951 prezydent USA Harry S. Truman (1884-1972) odwołał MacArthura ze stanowiska dowódcy wojsk ONZ i USA na Dalekim Wschodzie i mianował na jego miejsce generała Matthew B. Ridgwaya. Obie strony wszczęły walki, które pochłonęły wiele ofiar. Negocjacje w sprawie rozejmu utknęły głównie ze względu na trudną do uregulowania kwestię wymiany jeńców, cho­ rych i rannych. Rokowania zostały zerwane w październiku 1952. Wojska ONZ wzięły do niewoli 70 tysięcy jeńców; negocjatorzy ONZ nalegali, by jeńcom pozwolono zdecy­ dować, czy chcą wrócić na północ, czy pozostać na południu. Okazało się, że 75% jeńców chce pozostać w Korei Południowej (21 jeńców amerykańskich zdecydowało się pozostać u komunistów). W kwietniu 1953 ponownie podjęto rozmowy pokojowe, które doprowadziły do zawarcia rozejmu w Panmundżonie (27 lipca 1953). Formalnego traktatu pokojowego nie podpisano do dziś. KOREAŃSKO-CHIŃSKIE WOJNY. Patrz CHIŃSKO-KOREAŃSKIE WOJNY.

KORNUOWA PUCZ 1917. Konserwatywni

generałowie rosyjscy popierani przez Alek­ sandra Kiereńskiego (1881-1970), który zastąpił księcia Gieorgija Lwowa (1861— 1925) na stanowisku premiera w rządzie tymczasowym, postanowili ustanowić dyk­ taturę wojskową i położyć kres rosnącej anarchii i rozprzężeniu w armii, które na­ stąpiły po LUTOWEJ REWOLUCJI. Kiereński zorientował się, że generał Ławr Korniłow (1870-1918), którego sam mia­ nował naczelnym dowódcą, dąży do sprawo­ wania jednoosobowej dyktatury; wobec tego zarzucił mu zdradę i zdymisjonował. W od­ powiedzi Korniłow skierował do Piotrogrodu (Sankt Petersburg) oddziały kozackie, mając nadzieję, że zmieni sowiet (radę re­ wolucyjną) i rząd tymczasowy na bardziej

konserwatywny. Kiereński wycofał swoje poparcie dla prawicowego, wojskowego za­ machu stanu i starał się uzyskać pomoc ze strony centralnego komitetu rad i sił lewi­ cowych. Robotnicy, uzbrojeni przez bol­ szewików i gotowi stawić opór Korniłowowi, nakłonili Kozaków do odstąpienia. Po pięciu dniach kontrrewolucja upadła (9-14 września 1917). Korniłowa aresztowano i uwięziono; zbiegł z Piotrogrodu po PAŹ­ DZIERNIKOWEJ REWOLUCJI. Patrz ta­ kże BOLSZEWICKA REWOLUCJA 1917. KORSYKAŃSKIE POWSTANIA 1729-1769.

Korsykanie byli niezadowoleni z władania przez Genuę ich wyspą, z ograniczenia ich autonomii, z obciążeń podatkowych. Wybu­ chło żywiołowe powstanie, któremu przewo­ dziła miejscowa szlachta. Opanowano tereny położone w głębi wyspy. W 1735 ogłoszono niepodległość Korsyki. Z pomocą wyspie przyszedł niemiecki awanturnik baron Theo­ dor Neuhof (1694-1756); po początkowych sukcesach został ogłoszony „królem" Korsyki Teodorem I, w 1736 został jednak pokonany i uciekł z wyspy ogarniętej wojną domową. Wracał dwukrotnie (1738, 1743) na próżno usiłując przywrócić swoje „królestwo", które­ go pozbawili go Genueńczycy z pomocą Francuzów; na koniec uciekł do Anglii. W 1755 patriota korsykański, Pasąuale Paoli, którego ojciec, zwolennik Neuhoffa, kierował powstaniem na Korsyce w latach 1734-1735, wrócił z wygnania i stanął na czele zwycięs­ kiego powstania Korsykanów. Został wybra­ ny na prezydenta republikańskiej Korsyki (1755). Paoli zorganizował administrację i przeprowadził wiele reform. Genua w dal­ szym ciągu walczyła z Paolim; w 1764 Fran­ cja, sprzymierzeniec Genui, przyłączyła się do wojny, a w 1768 kupiła Korsykę od Genui, która straciła nadzieję na podporządkowanie sobie wyspy. Na wyspie wylądowały przewa­ żające liczebnie wojska francuskie i mimo zaciekłego oporu mniej licznych, lecz dosko­ nale dowodzonych wojsk Paolego, zwyciężyły je w 1769. Paoli zbiegł do Anglii, a Korsyka została przyłączona do Francji.

KORYNCKA WOJNA 395-387 p.n.e. Pokój

ria), wspólną kolonią Koryntu i Korkyry. Gdy doszło do wyprawy floty korkyrskiej CZYLI WIELKA 431-404 p.n.e.) sprawiał, że Spar­ w 435 na Epidamnos, licząca 70 okrętów ta uzyskała hegemonię w Grecji. W 395 flota Koryntu usiłowała przyjść kolonii wystąpiła przeciw niej koalicja Teb i Aten, z pomocą, jednak 80 trirem z Korkyry do której wkrótce przyłączyły się Argos, zadało jej druzgocącą klęskę w zatoce AmKorynt i inne państwa. Najazd Spartan na brakia (Arta). Upokorzony tą klęską Korynt Beocję zakończył się ich klęską, a tocząca zbudował większą flotę, a wówczas zaniepo­ się wówczas wojna Sparty z Persami o Jonie kojona Korkyra zwróciła się o pomoc do umożliwiała Atenom zbudowanie floty za Aten. Ateny wysłały do Korkyry 10, a póź­ perskie pieniądze. Dzięki temu w 394 Ateny niej jeszcze 20 okrętów. W bitwie pod zwyciężyły flotę Sparty pod Knidos i do Sybotami (433) Korynt zadał decydującą 390 odzyskały wiele portów na Morzu Egej­ klęskę flocie korkyrskiej, ale nadpłynięcie skim. Odbudowały również swoje fortyfika­ okrętów ateńskich skłoniło okręty Koryntu cje. W walkach na lądzie zwyciężali na ogół do odwrotu. Korynt był mocno urażony Spartanie. Zwycięstwo pod Nemeą (394) z powodu sojuszu Aten i Korkyry; sojusz i pozyskanie na nowo pomocy Persów umoż­ ten przyczynił się do wybuchu dwa lata później PEL OPONĘ SKIE J WOJNY DRU­ liwiły Sparcie odniesienie drugiego zwycięs­ twa, pod Koroneją (394), i rozpoczęcie GIEJ, CZYLI WIELKIEJ. blokady Koryntu (393) oraz Aten (392). W latach 390-389 odznaczyli się w wojnie KOSTARYKAŃSKA REBELIA 1955. Jose „Pepodjazdowej zreformowani peltiaści ateńscy pe" Figueres Ferrer (ur. 1908), umiarkowany Ifikratesa mogący walczyć wręcz dzięki socjalista, został w 1953 wybrany na długiej włóczni. W 389 Argos włączyło do prezydenta Kostaryki. Sprawujący dyktator­ swego państwa Korynt, w którym wystąpiło skie rządy prezydent Nikaragui Anastasio silne ugrupowanie pro spartańskie. W 387 Somoza (1896-1956) oskarżył członków Le­ Persowie opanowali Hellespont, a ich flota gionu Karaibskiego, politycznej grupy ucho­ blokowała Ateny. Te musiały zgodzić się na dźców z państw karaibskich, o udział w spis­ pokój narzucony przez Persów (pokój kró­ ku na jego życie, miał im w tym rzekomo lewski, 386), zgodnie z którym musiały pomagać Figueres (legion popierał Figuerezrezygnować ze wszystkich sojuszów z pań­ sa w wyborach prezydenckich). Somoza stwami nad Morzem Egejskim. Państwa najprawdopodobniej planował wziąć odwet greckie w Azji Mniejszej i przyległych do i poprzeć Rafaela Calderona Guardię niej wyspach przechodziły pod zwierzch­ (1900-1970), dawnego prezydenta Kostary­ nictwo Persji. Doszło do rozwiązania Związ­ ki, który poprowadził grupę rebeliantów ku Beockiego. Korynt odzyskiwał niepod­ z Nikaragui na południe i zdobył nad­ ległość. Ugruntowała się potęga Sparty, ale graniczne miasto kostarykańskie Yilla Qutylko w takim stopniu, w jakim odpowiadało esada, położone przy autostradzie panameto Persom. Patrz także TEBAŃSKO-SPARTAŃ- rykańskiej (11 stycznia 1955). Figueres na­ SKA WOJNA 379-371 p.n.e. tychmiast zwrócił się do Organizacji Państw Amerykańskich z prośbą o zbadanie sprawy. KORYNTU 1 KORKYRY WOJNA 435-433 Komisja Organizacji ujawniła, że dostawy p.n.e. Korkyra (Korfu lub Kerkira), grecka i sprzęt wojskowy rebeliantów pochodziły kolonia na wyspie o tej samej nazwie na z Nikaragui. Bezpośrednio po ogłoszeniu Morzu Jońskim, rozpoczęła wojnę morską tych faktów Nikaragua przestała pomagać ze swym macierzystym miastem - Koryn­ rebeliantom, wśród których przeważali Kostem. Przyczyną wojny było dążenie Koryntu tarykańczycy. W tym czasie Stany Zjed­ do zwierzchnictwa nad Epidamnosem (Ilinoczone sprzedały Kostaryce cztery myś­ W

404 (patrz

PELOPONESKA WOJNA DRUGA,

liwce. W niektórych miastach doszło do ciężkich walk, ale siły rebeliantów nie miały szans w walce z popieranymi przez społe­ czeństwo siłami rządowymi i zostały wypar­ te na północ, za granicę z Nikaraguą. Na początku 1956 Kostaryka i Nikaragua zawa­ rły porozumienie o współpracy w nadzoro­ waniu wspólnej granicy.

rer (ur. 1908), a poplecznikami pokonanego kandydata na prezydenta, Rafaela Calderona Guardii (1900-1970). Siły Figueresa, zwane Legionem Karaibskim, walczyły z powo­ dzeniem z oddziałami Calderona, w skład których wchodziły wojska rządowe i komu­ niści. Calderon uzyskał również pomoc od prezydenta Nikaragui Anastasio Somozy (1896-1956) oraz prezydenta Hondurasu KOSTARYKAŃSKA REWOLUCJA 1917. Refor­ Tiburcio Cariasa Andino (1876-1969). 28 mom proponowanym przez Alfredo Gon- kwietnia 1948, po około sześciu tygodniach zaleza Floresa (1877- po 1967), prezydenta walk, Figueres wkroczył do stolicy San Jose wybranego w demokratycznych wyborach i usunął rząd. 8 maja 1948 powołał rząd w 1913, przeciwstawił się generał Federico junty wojskowej i przez 18 miesięcy stał na Tinoco Granados (1870-1931). Tinoco sta­ jego czele. Junta wprowadziła rewolucyjne nął na czele rewolty wojskowej, która obaliła zmiany; rozwiązała armię Kostaryki, zdele­ Gonzaleza i jego rząd (27 stycznia 1917). galizowała partię komunistyczną, upańst­ Tinoco ustanowił dyktaturę wojskową; prze­ wowiła banki i zaczęła reformować adminis­ ciw jego rządom wybuchło w kraju pow­ trację państwową. Zmiany miały również stanie. Władze Stanów Zjednoczonych po­ swoich przeciwników; 10 grudnia 1948 prze­ tępiły Tinoco i nie uznały jego rządu. bywający na emigracji kalderoniści wkro­ Wobec groźby interwencji USA w maju czyli do Kostaryki, ale zostali wyparci. 1919 Tinoco podał się do dymisji. Mniej Organizacja Państw Amerykańskich wyde­ więcej miesiąc później, w celu ochrony legowała komisję do zbadania udziału So­ interesów amerykańskich, w Kostaryce wy­ mozy w dokonanym najeździe. Na początku lądowała piechota morska USA. W 1920 1949 zebrało się kostarykańskie zgromadze­ przywrócono rząd demokratyczny z nowo nie ustawodawcze, zatwierdziło ważność wybranym prezydentem Julio Acostą Garcią wyboru Ulate i przygotowało nową kon­ (1872-1954). Rząd ten został uznany przez stytucję. 8 listopada 1949 Figueres przekazał Stany Zjednoczone. W rok później Kos­ rządy prezydentowi Ulate. taryka stała na progu wojny z Panamą z powodu zadawnionego sporu o granicę; KOWENANTU ZWOLENNIKÓW POWSTANIE gdy wojska panamskie wkroczyły na sporne 1666. Król Anglii, Szkocji i Irlandii Karol II terytorium na wybrzeżu Oceanu Spokoj­ (1630-1685) podpisał ugodę z prezbiterianego, wybuchły walki. Wojna została zażeg­ nami (patrz ANGIELSKA WOJNA DOMOWA nana, gdy przedstawiciele USA przekonali DRUGA i648-i65i), by utorować sobie drogę siły panamskie, by opuściły zajęte teryto­ do tronu. Ponieważ sam nie miał zamiaru rium. Kostaryka zachowała te obszary, ale powrócić do Szkocji, powierzył rządy w tym granicę ostatecznie ustalono dopiero w 1941. kraju umiarkowanemu zwolennikowi Kowenantu („Kowenant", przymierze, okreś­ KOSTARYKAŃSKA WOJNA DOMOWA 1948. lenie związku prezbiteran szkockich) Joh­ Wybory prezydenckie w Kostaryce wygrał nowi Maitlandowi (1616-1682), księciu w 1948 Otilio Ulate (1895-1973), ale 1 mar­ Lauderdale, oraz Kościołowi szkockiemu, ca 1948 Kongres uznał wybory za nieważne w którego imieniu występował arcybiskup i anulował ich wynik. Ta decyzja spowodo­ St. Andrews, James Sharp (1613-1679). wała wybuch wojny domowej między zwo­ Obaj godzili się na przywrócenie w Szkocji episkopalnej organizacji Kościoła anglikań­ lennikami Ulate, którym przewodził plan­ skiego (patrz BISKUPÓW WOJNA PIERWSZA tator, pułkownik Jose „Pepe" Figueres Fer­

1639). Zwolenników Kowenantu nieustannie czymś prowokowano, a do wrzenia dopro­ wadził ich Akt Pobłażania, który odwołał wszystkie porozumienia z czasów Commonwealthu (tzn. z czasów Cromwella). Władze zażądały, aby wszyscy duchowni mianowani po 1649 zrezygnowali z urzędów i zakazały odprawiania nie zatwierdzonych (tzn. prezbiteriańskich) nabożeństw, nakładały grzyw­ ny i przesunęły wojska z Wyżyny Południowoszkockiej na Nizinę Srodkowoszkocką. Zwolennicy Kowenantu zaatakowali Edynburg, zostali zwyciężeni 28 listopada 1666 w bitwie pod Pentland Hills, ale mimo to nadal występowali przeciw nowym ogra­ niczeniom ich praw wprowadzanym przez Karola II.

kiem; podejrzewano go zatem o chęć zmu­ szenia Anglii i Szkocji do przejścia na katolicyzm, co nie przysporzyło mu sym­ patii ani zaufania. W Szkocji Jakub prowa­ dził politykę podobną do polityki ojca, Karola I (1600-1649), różnił się od niego tylko tolerancją dla katolicyzmu, i z tego powodu również spotkał się z opozycją. Książę Argyll, który daremnie próbował wzniecić powstanie zwolenników Kowenan­ tu w Szkocji, został ujęty i stracony. Nie udało się to również księciu Monmouth, Jamesowi Scottowi (1649-1685) (patrz MONMOUTHA POWSTANIE 1685). Angielski opór wobec prób tolerancji dla katolicyzmu na­ brał charakteru międzynarodowego, gdy zaczął go popierać i finansować Wilhelm Orański (1650-1702), późniejszy król Ang­ KOWENANTU ZWOLENNIKÓW POWSTANIE lii, Szkocji i Irlandii Wilhelm III. Gdy 1679. Represje w stosunku do prezbiterian w 1688 Wilhelm i córka Jakuba II, królowa szkockich podejmowane przez Johna Mait- Maria II (1662-1694), wstąpili na tron (patrz WSPANIAŁA REWOLUCJA 1688), więk­ landa (1616-1682), księcia Lauderdale, jed­ nego z głównych ministrów króla Anglii szość Szkotów była z tego zadowolona, Karola II (1630-1685), wywoływały wzbu­ jedyną niezadowoloną grupą byli jakobici (pata JAKOBITÓW POWSTANIE 1689-1690). rzenie zwolenników Kowenantu; rozwście­ czeni prezbiterianie podnieśli bunt i zabili arcybiskupa Jamesa Sharpa (1613-1679), KOZACKIE I CHŁOPSKIE POWSTANIA. Patrz prześladowcę ich Kościoła. 1 czerwca 1679 CHMIELNICKIEGO POWSTANIE 1648-1654; PUGApod Drumclog zwolennicy Kowenantu roz­ CZOWA POWSTANIE 1773-1774; RAZINA POWSTA­ bili wojska królewskie; w odpowiedzi rząd NIE 1665-1671. wyprawił przeciw nim znaczne siły pod dowództwem naturalnego syna Karolą Ja­ KRAJU PRZYLĄDKOWEGO WOJNY PRZYG­ mesa Scotta (1649-1685), księcia Mon­ RANICZNE. Patrz KAPRÓW WOJNY. mouth, który 22 czerwca 1679 pokonał powstańców pod Bothwell Bridge. 1400 KRAKOWSKA REWOLUCJA 1846. Niewielka powstańców wziętych do niewoli wyprawio­ Rzeczpospolita Krakowska (Kraków i oko­ no do Edynburga i tam stracono. Karol lice), ustanowiona na Kongresie Wiedeń­ nadal uciskał prezbiterian, co sprawiło, że skim kończącym okres NAPOLEOŃ­ później duchowni Kowenantu otwarcie opo­ SKICH WOJEN (1815), pozostawała wpra­ wiadali się za powstaniem zbrojnym. Lata wdzie pod opieką Austrii, Rosji i Prus, ale osiemdziesiąte XVII w. zyskały nazwę „czas mimo to stała się ważnym symbolem nie­ zabijania". podległej niegdyś Polski (podzielonej mię­ dzy Rosję, Austrię i Prusy). W latach KOWENANTU ZWOLENNIKÓW POWSTANIE 1833-1846 działający w podziemiu rewoluc­ 1685. Po śmierci króla Anglii, Szkocji joniści polscy usiłowali bezskutecznie zdo­ i Irlandii Karola II (1630-1685) tron odzie­ być niepodległość. W lutym i marcu 1846 dziczył Jakub II (1633-1701), zwany przywódca rewolucjonistów Jan Tyssowski w Szkocji Jakubem VII. Jakub był katoli­ (1811-1857) i inni wzniecili powstanie

w Galicji (ziemie polskie pod władzą Aus­ trii) i w innych częściach kraju. Na wsi powstańcy, głównie polscy ziemianie, ze­ tknęli się z wrogim stosunkiem chłopów, którzy pozostali lojalni wobec Austrii (pła­ cono im 10 florenów nagrody za ujęcie lub zabicie ziemianina biorącego udział w po­ wstaniu). Powstanie stłumiły wspólnie woj­ ska rosyjskie i austriackie, które wkroczyły i zajęły Kraków. Rzeczpospolita Krakowska straciła niezależność i została wcielona do Austrii. Upadek rewolucji zmniejszył udział Polaków w Wiośnie Ludów w 1848, mającej znacznie szerszy zasięg. KRETEŃSKIE POWSTANIE 1770. Od 1669 Kreta znajdowała się pod panowaniem Tur­ cji. Mieszkańcy Krety, w większości chrześ­ cijanie, wrogo odnosili się do tureckiej okupacji. Nastroje antytureckie nasiliły się, odkąd Rosja zaczęła podburzać ludność w krajach podbitych przez Turków. Kreteński kupiec i armator Daskaloyiannis (zm. 1770) pod wpływem rosyjskich emisariuszy wzniecił w 1770 powstanie w górzystym regionie Sfakion i poprowadził powstańców na północ, na równinę w pobliżu Kandii (Iraklion). Nie uzyskał spodziewanej pomo­ cy z Rosji, poniósł klęskę i wycofał się w góry Leuka Ore, zaciekle ścigany przez Turków. Turcy żądali, by złożył broń, ale Daskaloyiannis odmówił i prowadził dalej walkę, w której zginęło wielu powstańców. Po drugim wezwaniu do kapitulacji Das­ kaloyiannis poddał się wraz z 70 powstań­ cami. Turcy torturowali i zabili towarzyszy Daskaloyiannisa, a jego zabrali do Iraklionu, tureckiej stolicy Krety; w czasie przesłu­ chania Daskaloyiannis został zachłostany na śmierć. Turcy umocnili swoją władzę i dalej traktowali Kretę najgorzej ze wszyst­ kich prowincji imperium. KRETEŃSKIE POWSTANIE 1821-1822.

GRECKA WALKA O NIEPODLEGŁOŚĆ spowodowała rzeź na Krecie, gdyż janczarzy (elitarne wojsko tureckie), którzy już wcześ­ niej zasłynęli z okrucieństwa, dokonali po­

gromu ludności chrześcijańskiej. Uzbrojone bandy grasowały na Krecie w okrutny spo­ sób mordując chrześcijan. Metropolita (arcy­ biskup) Kandii (Iraklion) wraz z wiernymi zginął w katedrze. W odwecie za KRETENSKIE POWSTANIE 1770 Turcy spustoszyli Sfakię. Po pięciu miesiącach mieszkańcy Sfakii zmusili Turków do ukrycia się za murami miast. Nastąpił niedługi okres spo­ koju, który został przerwany najazdem wojsk egipskich, przybyłych Turkom na pomoc. Burząc wsie i paląc lasy najeźdźcy szybko spacyfikowali wschodnią część Kre­ ty, pozostali powstańcy zmuszeni byli ukry­ wać się w pieczarach skalnych Sfakii. Za swoją służbę egipski pasza Muhammad Ali (1769?-1849) dostał w nagrodę Kretę jako paszałyk (prowincja zarządzana przez paszę). KRETEŃSKIE POWSTANIE 1866-1868.

Chrześcijańscy mieszkańcy Krety odnosili się z nienawiścią do swoich tureckich wład­ ców (patrz KRETEŃSKIE POWSTANIE 1821-1822; GRECKA WALKA O NIEPODLEGŁOŚĆ 1821-1832), natomiast napady chrześcijan ze Sfakii w kreteńskich Górach Białych sprawiły, że władze tureckie uważały wszystkich miesz­ kańców Krety za znienawidzonych Sfakian. Gdy Porta nie wprowadziła obiecanych reform, Sfakianie oraz mieszkańcy miast przystąpili jednocześnie do powstania (w 1866). Pasza (gubernator) Krety uzyskał pomoc z Konstantynopola (Stambuł), ale powstańcy zmusili armię turecką do kapitu­ lacji na równinie Apokoronas (1866). Pow­ stańcy rozpuścili swoje siły, a wówczas inna grupa wojsk tureckich w odwecie zaatako­ wała obwarowany klasztor w Arkadii. Wy­ buch klasztornego magazynu prochu spo­ wodował śmierć setek kobiet i dzieci, które znalazły schronienie w klasztorze. Turcy następnie systematycznie obracali w ruinę cały region Gór Białych, zakończyli eks­ pedycję w 1867 i powrócili do kraju. Grecja i niektóre państwa zachodnie pośpieszyły Krecie z pomocą. Wywołało to gwałtowną reakcję Turków, którzy 11 grudnia 1868 zagrozili Grecji blokadą portów, jeżeli nie

zaniecha akcji pomocy wyspie. Chcąc unik­ nąć wojny, Grecja uległa, ale państwa za­ chodnie na spotkaniu w Paryżu w 1869 wymogły przyznanie Krecie pewnej auto­ nomii, zbyt jednak ograniczonej, by mogła zapobiec KRETEŃSKIEMU POWSTA­ NIU 1896. KRETEŃSKIE POWSTANIE 1896. Za czasów

sułtana Abdulhamida II (1842-1918) Turcja dalej panowała na Krecie, ku zadowoleniu niewielkiej (10% ludności) mniejszości mu­ zułmańskiej. Sułtan stwarzał pozory reform mianując chrześcijańskiego gubernatora, a potem przywoływał do porządku ludność chrześcijańską, wprowadzając na ten urząd muzułmanina, skłonnego do nadużywania władzy. Kreteńczycy przedstawiali swe skargi różnym państwom i prosili Grecję o inter­ wencję. W 1896 doszło do powstania. Chrze­ ścijanie zmasakrowali muzułmanów i wybu­ chła krótkotrwała wojna domowa. Grecja wysłała wojsko, by zrównoważyć siły Tur­ ków na Krecie. Interweniowały również wielkie mocarstwa, jednakże bez uzgodnie­ nia wspólnej polityki. Niemcy oraz Rosja dążyły do blokady Grecji i pozostawienia na wyspie wojsk tureckich, Wielka Brytania nalegała na autonomię Krety oraz propono­ wała wycofanie wszystkich greckich wojsk i utrzymanie na Krecie pewnej liczby wojsk Porty (rząd turecki). Utarczki nasilały się i spowodowały wybuch GRECKO-TURE­ CKIEJ WOJNY 1897. Kreteńczycy prowa­ dzili nadal walkę; Niemcy i Austria wycofały wojska okupacyjne, Wielka Brytania, a potem również Francja działały na rzecz autonomii Krety. Po zamordowaniu przez muzułmanów brytyjskiego wicekonsula Wielka Brytania zmieniła w pewnym stop­ niu orientację polityczną; zmusiła Turków do wycofania wszystkich wojsk z Krety i przyczyniła się do mianowania księcia Jerzego (1863-1913) wysokim komisarzem na Krecie. Poczynania te przyniosły wyspie wolność; po raz pierwszy od czasów rzym­ skiego podboju, czyli prawie 2000 lat, Kreta była wolna.

KRETEŃSKIE POWSTANIE 1935. Urodzony na Krecie mąż stanu i polityk Eleftherios Wenizelos (1864-1936), w latach 1910-1933 sześciokrotny premier Grecji, był przywódcą antymonarchicznej Partii Liberalnej, która stała w opozycji do Partii Populistów (roja­ listów) i jego przywódcy Panayotiego Tsaldarisa (1868-1936), premiera Grecji od 1933. Na początku marca 1935 zwolennicy Wenizelosa na Krecie, w Atenach i Mace­ donii chwycili za broń w proteście przeciw restauracji monarchii (Grecja była od 1924 republiką). Wojska rządowe pod dowódz­ twem generała Jeorjosa Kondilisa (1879— 1936) pokonały zbuntowanych zwolenni­ ków Wenizelosa; opór najdłużej trwał na Krecie. Wenizelos był zmuszony zbiec do Francji; rok później zmarł na wygnaniu w Paryżu. Jesienią 1938 Kondilis zorgani­ zował udany zamach stanu, usunął Tsaldarisa, objął urząd premiera i nakłonił parlament, by wezwał króla Jerzego II (1890-1947) do powrotu z wygnania. Nie­ mal jednogłośne wyniki plebiscytu sprawiły, że 25 listopada 1935 Jerzy wstąpił na tron. KRONSZTADZKI BUNT 1921. Marynarze z bazy morskiej w Kronsztadzie zaniepokojeni złym zaopatrzeniem miast w żywność, ograniczeniem swobód oraz wprowadzeniem surowych przepisów w sprawie pracy, poparli strajkujących robotników i ustanowili tym­ czasowy komitet rewolucyjny. Marynarze, którzy przyczynili się do zwycięstwa PAŹ­ DZIERNIKOWEJ REWOLUCJI, domagali się, by skończyć z dyktaturą partii bolszewic­ kiej, przekazać całą władzę sowietom (radom rewolucyjnym), uwolnić więźniów politycz­ nych oraz powiększyć zakres swobód i praw. Lew Trocki (1879-1940) i Michaił Tuchaczewski (1893-1937) poprowadzili po lodzie żołnierzy z Piotrogrodu (Sankt Petersburg), zdławili bunt i rozstrzelali lub uwięzili pozo­ stałych przy życiu uczestników. Mimo że bunt nie przyniósł spodziewanych rezulta­ tów, przyczynił się do przyjęcia w marcu 1921 nowej polityki gospodarczej (NEP). Patrz także ROSYJSKA WOJNA DOMOWA 1918-1921.

KRÓLA FILIPA WOJNA 1675-1676. Bez­ prawne zagarnięcie przez kolonistów z Ply­ mouth wielu ziem indiańskich i niespra­ wiedliwe wyroki sądu spowodowały, że na­ zywany przez Indian Matakometem król Filip (zm. 1676), syn Massasoita (zm. 1661), sachem (dziedziczny wódz) Indian Wampanoagów poprowadził plemiona swoje i są­ siadów z południowej Nowej Anglii na osiedla Anglików. Indianie palili, łupili, zabijali i siali terror w całym regionie. Biali koloniści zawiązali Konfederację Nowej An­ glii i posłali milicję przeciw nie zorganizo­ wanym plemionom. Najpierw zwyciężyli Indian Narragansettów i ich wodza Canoncheta (zm. 1676), a następnie zmusili do uległości Indian Nipmuków i Wampanoagów, i przy wsparciu zaprzyjaźnionych In­ dian Mohikanów przeprowadzili udaną wy­ prawę (czerwiec 1676) w dolinie rzeki Con­ necticut. W sierpniu po wytropieniu kryjó­ wki króla Filipa w Mount Hope (Bristol, Rhode Island) zabił go Indianin będący na służbie u kolonistów. Plemiona indiańskie w południowej części Nowej Anglii straciły wolę walki, ale w części północnej napady trwały w dalszym ciągu, aż wreszcie zakoń­ czył je pokój zawarty w kwietniu 1678. Patrz także BAGNO, WALKA NA BAGNIE 1075. KRÓLA JERZEGO WOJNA 1744-1748. AUS­ TRIACKĄ WOJNĘ SUKCESYJNĄ w Ameryce Północnej toczyła głównie Nowa Anglia przeciw Francuzom na półwyspie Nowej Szkocji. Gubernator William Shirley (1694-1771) z Massachusetts mianował puł­ kownika Williama Pepperella (1696-1759), bogatego kupca z Maine, dowódcą milicji Nowej Anglii, która przy wsparciu eskadry Brytyjskiej Floty Królewskiej miała zaata­ kować silnie ufortyfikowaną twierdzę fran­ cuską w Louisbourgu na wyspie Cape Bre­ ton należącej do Nowej Szkocji. W czasie ostrzału twierdzy przez flo.;ę Pepperell i jego ludzie zdobyli przyczółek na plaży poza zasięgiem artylerii francuskiej. Po 49 dniach oblężenia miasto i twierdza poddały się. W 1746 okręty francuskiej ekspedycji mają­

cej odbić Louisbourg rozbiły się w czasie burzy u brzegów Nowej Szkocji. Francuzi i ich indiańscy sojusznicy napadali na mias­ ta w Nowej Anglii i stanie Nowy Jork, a Brytyjczycy ze swoimi irokeskimi sprzy­ mierzeńcami brali odwet w Kanadzie (1746-1748). Działania wojenne nie przy­ niosły żadnej korzyści; traktat z Aix-la~ Chapelle w 1748 przywrócił status quo; Louisbourg wrócił do Francji w zamian za Madras w Indiach (patrz KARNATIK, WOJNY W KARNATIKU).

KRÓLA WILHELMA WOJNA 1689-1697. Eu­ ropejska wojna AUGSBURSKIEJ LIGI roz­ szerzyła się na Amerykę Północną, gdzie Brytyjczycy sprzymierzeni z Indianami z plemienia Irokezów walczyli z Francuzami i ich indiańskimi sojusznikami o dolinę górnego biegu rzeki Hudson, o dolinę Rzeki Świętego Wawrzyńca, o Akadię (obecnie Nowa Szkocja i Nowy Brunszwik) oraz o obszary nad Zatoką Hudsona. Brytyjczycy pod dowództwem sir Williama Phipsa (1651-1695) zdobyli w 1690 Port Royal (Annapolis Royal, Nowa Szkocja), a Fran­ cuzi pod komendą hrabiego Frontenaca (1620-1698) dokonali uwieńczonego powo­ dzeniem najazdu na osady w stanie Nowy Jork i w Nowej Anglii. Brytyjczykom nie udało się zająć Quebecu, swego głównego celu, a Francuzi nie zajęli Bostonu, na którym najbardziej im zależało, ale odbili Port Royal. Traktat w Rys wiek w 1697 przerwał walki aż do wybuchu KRÓLOWEJ ANNY WOJNY. KRÓLOWEJ ANNY WOJNA 1702-1713. HI­

SZPAŃSKA WOJNA SUKCESYJNA prze­ niosła się również do Ameryki Północnej, gdzie Francja i Wielka Brytania toczyły walki o panowanie na kontynencie. Wojna rozpoczęła się w 1702 od brytyjskiego napa­ du na St. Augustine w hiszpańskiej Flory­ dzie. Francuzi wraz z indiańskimi sojusz­ nikami napadali na angielskie osady na terenie całej Nowej Anglii (patrz INDIAN ABNAKI DRUGA WOJNA 1702-1712); działania

nasiliły się po zwycięskim napadzie w 1704 na purytańską kolonię Deerfield (Massa­ chusetts). W 1710 brytyjska ekspedycja pod wodzą Francisa Nicholsona (1655-1728) zdobyła Port Royal (Annapolis Royal), klu­ czową twierdzę francuską w Akadii (obecna Nowa Szkocja i Nowy Brunszwik). Francuzi odparli jednak następny atak na Quebec i Montreal. Na mocy traktatu z Utrechtu z 1713 Francuzi zatrzymali Nową Francję łącznie z Przylądkiem Bretońskim i Wyspą Księcia Edwarda, stracili jednak Nową Fundlandię, Zatokę Hudsona i Akadię. Patrz także JENKINS, WOJNA 0 UCHO JENKINSA 1739-1743; KRÓLA JERZEGO WOJNA 1744-1748. KRUCJATA DZIECIĘCA 1212. Na początku XIII w. Europę ogarnęła gorączka wypraw krzyżowych (patrz KRUCJATA CZWARTA 1202-1204); nie ominęła ona również dzieci. Francuski chłopiec, Stephen Yendome, zgromadził tysiące chłopców i dziewcząt, niektórzy z nich nie mieli nawet 12 lat, i poprowadził ich do Marsylii. Cała grupa popłynęła do Palestyny, by uwolnić Ziemię Świętą, w nadziei, że uda im się to, czego nie zdołali osiągnąć dorośli. Część dzieci utonęła w katastrofach statków, resztę pozbawieni skrupułów szyprowie sprzedali w niewolę. Inna grupa złożona z tysięcy dzieci niemiec­ kich, prowadzona przez małoletniego kazno­ dzieję imieniem Nicholas, dotarła do Italii, skąd zawróciła do domu; wiele dzieci umarło z głodu, wycieńczenia i chorób. KRUCJATA PIERWSZA 1095-1099. Zagro­ żony przez Turków seldżuckich cesarz bi­ zantyjski Aleksy I (1048-1118) szukał po­ mocy na Zachodzie. Na synodzie w Cler­ mont papież Urban II (ok. 1042-1099) obietnicą odpustu zachęcił chrześcijan do wyprawy w celu uwolnienia Ziemi Świętej spod władzy Turków. Liczba uczestników krucjaty, głównie z Francji - rycerzy i ludzi z gminu - przeszła wszelkie oczekiwania. Biorący udział w wyprawach nosili znak krzyża (stąd nazwa: krzyżowcy), a ich zawo­ łaniem był okrzyk „Deus lo volt" (Bóg tak

chce). Pierwsze walki, stoczone przez dezor­ ganizowane gromady chłopów pod wodzą wędrownego kaznodziei Piotra, zwanego Pustelnikiem (ok. 1050-1115), i Waltera „bez Mienia" (zm. 1096), skończyły się we wrześniu 1096 w Azji Mniejszej klęskami krzyżowców. Była to tak zwana krucjata ludowa. Główne siły krucjaty pod wodzą takich panów feudalnych, jak Rajmund IV (ok. 1038-1105) hrabia Tuluzy, Hugo hrabia Yermandois (wzmian. 1090), Robert II (ok. 1054-1134) hrabia Normandii, Boemund I (ok. 1056-1111) z Tarentu oraz jego siostrzeniec Tankred (1076-1112), bracia Baldwin (1058?-! 118) i Gotfryd (ok. 10581100) z Bouillon, książę Dolnej Lotaryngii, dotarły w latach 1096-1097 do Kon­ stantynopola (Stambuł), gdzie większość złożyła hołd cesarzowi Aleksemu. W 1097 krzyżowcy zdobyli Niceę, rozbili Turków pod Doryleą i w 1098 zajęli Antiochię. W 1099 zdobyli szturmem Jerozolimę i wy­ mordowali tysiące muzułmanów i Żydów. Gotfryd odmówił przyjęcia korony i panował w Jerozolimie jako „obrońca Grobu Święte­ go". Powstały trzy inne państewka: Edessa, gdzie panował Baldwin, Trypolis pod pano­ waniem Rajmunda i Antiochia pod rządami Boemunda. Druga krucjata 1147-1149. Gdy stale zagrożona Edessa została w 1144 zdobyta przez Turków, papież Eugeniusz III (zm. 1153) wydał bullę ogłaszającą nową krucjatę, którą propagował św. Bernard z Clairvaux (1 090?-1153). Król niemiecki Konrad III (ok. 1093-1152) i król francuski Ludwik VII (ok. 1120-1180) odpowiedzieli na wezwanie i poprowadzili swoje armie przez Bałkany, a cesarz bizantyjski Manuel I (ok. 1120— 1180) umożliwił im przeprawę do Azji Mniejszej. Niemcy pobici pod Doryleą zmu­ szeni zostali do odwrotu. Obie armie krzyżo­ wców spotkały się pod Akką i obiegły Damaszek. Spory między krzyżowcami spo­ wodowały, że doszło do odwrotu. Trzecia krucjata 1189-1192. Zdobycie Jerozolimy w 1187 przez tureckiego sułtana Egiptu Saladyna (1137?-! 193) skłoniło papieża Grzegorza VIII (zm. 1204) do zwołania

trzeciej krucjaty (patrz SALADYNA ŚWIĘTA 1187-H89). Na wezwanie odpowiedzieli cesarz Świętego Cesarstwa Rzymskiego Fryderyk I Barbarossa (ok. 1125-1190), Ryszard I Lwie Serce z Anglii i Filip II August (1165-1223) z Francji; cesarstwo bizantyjskie nie udzieliło poparcia, gdyż cesarz bizantyjski Izaak II (zm. 1204) zawarł przymierze z Saladynem. Przypadkowo Fry­ deryk utonął w drodze, ale część wojsk niemieckich wyruszyła do Palestyny. Ry­ szard po wydarciu Bizantyjczykom Cypru wraz z Filipem i Niemcami opanował Akkę 12 lipca 1191. Po sporach z Ryszardem Filip odjechał, w 1191 powtórnie zajął Jaffę. Choć sam nigdy nie dotarł do Jerozolimy, zawarł pięcioletni rozejm, który gwaran­ tował chrześcijanom swobodny dostęp do miejsc świętych. Królestwo Jerozolimskie zajmowało jedynie nadbrzeżne pasmo w okolicy Akki. Czwarta krucjata 1202-1204. Papież Innocenty III (ok. 1160-1216) ogłosił nową krucjatę przeciw muzułmanom w Egipcie. Wenecjanie, któ­ rzy mieli pomóc krzyżowcom w przeprawie przez morze, namówili większość francus­ kich i flamandzkich uczestników, by za tę usługę odpłacili się pomocą w odzyskaniu Żary z rąk Węgrów. Pod Zarą syn zde­ tronizowanego cesarza bizantyjskiego, Alek­ sy (później Aleksy IV, zm. 1224), nakłonił krzyżowców - obietnicą finansowego i woj skowego wsparcia - do pomocy w usunięciu z tronu jego wuja Aleksego III (zm. po 1210). Gdy wenecka flota wpłynęła do Bos­ foru, Aleksy III zbiegł. Aleksy IV został wkrótce zamordowany, a po jego śmierci krzyżowcy - lekceważąc nawoływania pa­ pieża do krucjaty - splądrowali Konstan­ tynopol. Zmieniwszy całkowicie swój pier­ wotny plan, krzyżowcy ustanowili na tery­ torium cesarstwa bizantyjskiego cesarstwo łacińskie, co wykluczyło pojednanie obu kościołów. Piąta krucjata 1217-1221. Przy­ pominając o hańbie nieudanej KRUCJATY DZIECIĘCEJ Innocenty III, a później Ho­ noriusz III (zm. 1227) nawoływali do podjęcia nowych wysiłków; kolejną krucjatę WOJNA

ogłoszono na soborze laterańskim w 1215. Ponownie celem stał się Egipt, który miał być bazą wypadową dla wojsk walczących o Jerozolimę. Pod wspólnym dowództwem Jana z Brienne (ok. 1170-1237) i legata papieskiego Pelagiusza krzyżowcy obiegli Damiettę. Jan opowiadał się za przyjęciem proponowanych przez muzułmanów warun­ ków pokoju, ale Pelagiusz zwlekał, mając płonną nadzieję na pomoc cesarza Świętego Cesarstwa Rzymskiego Fryderyka II (1194-1250). W 1221 powódź udaremniła wyprawę Pelagiusza na Kair, co zmusiło krzyżowców do zawarcia rozejmu na znacz­ nie gorszych warunkach niż poprzednio proponowane. Ważnym wydarzeniem stała się wizyta św. Franciszka z Asyżu (1182P-1226) u sułtana Al-Kamila (1180— 1238). Szósta krucjata 1228-1229. Obar­ czony odpowiedzialnością za niepowodzenie piątej krucjaty, cesarz Świętego Cesarstwa Rzymskiego Fryderyk II podjął się wyjąt­ kowej misji o charakterze raczej dyploma­ tycznym niż militarnym. Fryderyk był wów­ czas obłożony klątwą, gdyż zdaniem papieża choroba nie usprawiedliwiała opóźnienia w przyłączeniu się do poprzedniej wyprawy. W 1229 cesarz wynegocjował z sułtanem Al-Kamilem dziesięcioletni układ, w któ­ rym sułtan oddał mu Jerozolimę i inne święte miejsca. Fryderyk koronował się na króla Jerozolimy, który to tytuł zyskał po­ przez małżeństwo. W 1239 przybyli z posił­ kami Teobald IV (1201-1253), hrabia Szam­ panii i król Nawarry oraz Ryszard, hrabia Komwalii (1209-1272), wznowili oni dzia­ łania wojenne. Siódma krucjata 1248-1254. Turcy i muzułmanie z Egiptu zdobyli Jero­ zolimę w 1244, co przyśpieszyło zorganizo­ wanie przez króla Francji Ludwika IX (1226-1270) nowej krucjaty przeciw Egip­ towi, popieranej przez papieża Innocentego IV (zm. 1254). W 1249 krzyżowcy odzyskali Damiettę, ale źle zaplanowaną wyprawę w górę Nilu nieprzyjaciel powstrzymał pod Mansurą, gdzie Ludwik dostał się do nie­ woli. Zwolniony w zamian za okup i zwrot Damietty, Ludwik wynegocjował również

uwolnienie znacznej liczby jeńców. Następ­ ne cztery lata spędził na rozbudowie umoc­ nień obronnych Królestwa Jerozolimskiego. Ósma krucjata 1270. Gdy wybitny sułtan Egiptu Bajbars (1233-1277) w 1268 zdobył Antiochię, Ludwik zaczął przygotowywać nową krucjatę. Prawdopodobnie pod wpły­ wem politycznych intryg brata, Karola An­ degaweńskiego (1226-1285), Ludwik nie udał się na wschód, lecz do Afryki Północ­ nej. W 1270 zdobył Kartaginę, ale po cho­ robie i śmierci Ludwika wyprawę przer­ wano. Rozmowy w sprawie ewakuacji re­ sztek armii prowadził przybyły tam Karol Andegaweński. Dziewiąta krucjata 1271 — 1272. Książę angielski Edward (1239— 1307) (późniejszy Edward I) przybył do Afryki Północnej zbyt późno, by uratować to, co zyskał Ludwik. Zawarł rozejm w Akce i wrócił do Anglii, by objąć w 1272 odzie­ dziczony tron. Upadek Trypolisu w 1289, a w 1291 Akki, ostatniego chrześcijańskiego przyczółka na Ziemi Świętej zakończył ok­ res wypraw krzyżowych. Konstantynopol pozostał w rękach chrześcijan do 1453, a Cypr do 1571. Patrz także BIZANTYJSKO— TURECKIE WOJNY; ŁACIŃSKIEGO i BIZANTYJ­ SKIEGO CESARSTWA WOJNY.

KRYMSKA WOJNA 1853-1856. Uwikłany w dyskusję na temat jurysdykcji w świętych miejscach w okupowanej przez Turków Jerozolimie, car Mikołaj I (1796-1855) ut­ rzymywał, że Rosja ma wyłączne prawo do ochrony wyznawców prawosławia na tere­ nach tureckiego imperium. Turcja odrzuciła to roszczenie, a wówczas car rozkazał swoim wojskom, by zajęły Mołdawię i Wołosz­ czyznę (podległe Turcji). Turcja zażądała wycofania tych wojsk, a po odmowie Rosji w 1853 wypowiedziała wojnę. Gdy 30 lis­ topada 1853 eskadra okrętów rosyjskich ostrzelała i rozbiła flotę turecką pod Synopą, na Morze Czarne wpłynęła połączona flota Francji i Wielkiej Brytanii. Oba państwa, obawiając się rosyjskiej ekspansji na Bliskim Wschodzie, zażądały, aby Rosjanie wycofali się z tego terenu. Rosja nie spełniła ich

żądania, wobec czego Wielka Brytania i Francja wypowiedziały jej wojnę. Austriacy zawarli pakt obronny z Prusami skierowany przeciw Rosji i za pozwoleniem Turcji wprowadzili wojska do Mołdawii i Wołosz­ czyzny, zmuszając Rosję do opuszczenia tych terytoriów w 1854. We wrześniu 1854 armia sojusznicza (brytyjska, francuska, sardyńska i turecka) wylądowała na Półwyspie Krymskim i ruszyła w kierunku rosyjskiego Sewastopola. Po rocznym oblężeniu Sewas­ topol padł; Rosjanie wycofując się wysadzili twierdzę. Podczas oblężenia Sewastopola (1854) brytyjsko-francuskie wojska wygrały dwie ważne bitwy z siłami rosyjskimi do­ wodzonymi przez księcia Aleksandra Mienszykowa (1787-1869). Pierwsza pod Bałakławą (unieśmiertelniona poematem Tennysona „Szarża lekkiej brygady"), a druga pod Inkermanem. Po krwawej walce sprzymie­ rzeni zdobyli Kurhan Małachowski i Redan, dwa główne umocnienia rosyjskie położone naprzeciw Sewastopola, potwierdzając swe panowanie nad twierdzą. Wkrótce car Alek­ sander II (1818-1881), syn i następca Mi­ kołaja I, rozpoczął negocjacje pokojowe. Na Kaukazie trwały zaciekłe walki o turecką twierdzę Kars (1855), której załogę głód i choroby zmusiły do kapitulacji przed nadejściem odsieczy. Brytyjsko-francuskie wojska ostrzelały także twierdze rosyjskie nad Bałtykiem (1854-1855). Car zgodził się na zawarcie pokoju, którego warunki raty­ fikowano na kongresie w Paryżu w 1856. Ocalała jedność tureckiego imperium, Rosja zrzekła się roli obrońcy wyznawców prawo­ sławia w Turcji, zapewniono autonomię Mołdawii, Wołoszczyzny i Serbii, uznano zasadę swobody żeglugi na morzach. KRZYŻAKÓW PODBÓJ PRUS 1233-1283.

W 1226 polski książę Konrad Mazowiecki < zaprosił Krzyżaków (niemiecki zakon rycerski założony w okresie krucjat) do osiedlenia się w Polsce, na podległym mu obszarze. Wiązało się to z jego planami chrystianizacji i opanowania Prus. Konrad nadał Krzyżakom posiadłości w ziemi chełmińskiej o cha-

rakterze prywatnoprawnym (1228, 1230). Krzyżacy w 1230(?) sporządzili falsyfikat przywileju, nadający im charakter władzy publicznej. Już w 1226 cesarz Fryderyk II nadał im na terenach podbitych status pań­ stwowy. W 1234 papież uznał ich państwo za lenno papieskie. Krzyżacy założyli twierdzę w Toruniu. W 1233 rozpoczęli podbój Prus na wschodzie i nawracanie pogańskich Pru­ sów na chrześcijaństwo. W 1242 książę Pomo­ rza (polska dzielnica nad Bałtykiem), świa­ dom niebezpieczeństwa grożącego ze strony rosnącego niemieckiego państwa Krzyżaków na wschodzie, rozpoczął z nimi wojnę zachę­ cając Prusów do powstania, jednakże w ciągu trwającej 10 lat wojny nie udało mu się wyrzucić Krzyżaków (książę mazowiecki nie docenił grożącego niebezpieczeństwa i począ­ tkowo poparł nawet Krzyżaków w walce z Pomorzem). W latach 1261-1283 Krzyżacy wymordowali dużą liczbę Prusów, zajęli tere­ ny aż po Niemen i stworzyli trwałe podstawy swego panowania w Prasach. KRZYŻAKÓW WIELKA WOJNA Z POLSKĄ 1 WIELKIM KSIĘSTWEM LITEWSKIM 14091411. Gdy wielki książę litewski poparł

w 1409 powstanie na Żmudzi (terytorium litewskie zajmowane przez Krzyżaków od 1398), nie zaskarbił tym sobie sympatii Krzyżaków, którzy opanowali już Prusy i Po­ morze Gdańskie, mieli posiadłości w Niem­ czech i na wschodnich terenach nad Bałty­ kiem. Krzyżacy dążyli do zerwania nowo powstałej unii Litwy i Polski, które to kraje zbierały siły, by odeprzeć najazd Zakonu. W bitwie pod Grunwaldem (pomiędzy wios­ kami Stębark i Grunwald w Prusach Wscho­ dnich) 15 lipca 1410 polsko-litewskie wojska pod wodzą króla Polski Władysława Jagiełły (1 350-1434) odniosły zdecydowane zwycięs­ two nad Krzyżakami; w dziesięciogodzinnej bitwie poległ wielki mistrz Ulryk von Jungingen i większość komturów krzyżackich. Wojska polsko-litewskie zajęły bez walki duże obszary Prus i Pomorza, jednakże zwy­ cięzcom nie udało się zdobyć twierdzy krzy­ żackiej w Malborku i w końcu wycofali się,

umożliwiając Krzyżakom odzyskanie utraco­ nych terenów. Jednak dalsza ekspansja Za­ konu na wschód została zatrzymana, a na mocy pierwszego pokoju toruńskiego z 1 lu­ tego 1411 Krzyżacy zwrócili Żmudź i ziemię dobrzyńską (na okres życia Władysława Ja­ giełły, wielkiego księcia litewskiego Witolda [1350-1430]). Wszystkich roszczeń do Żmu­ dzi Krzyżacy wyrzekli się dopiero w 1422, po trzech dalszych konfrontacjach wojskowych. Patrz także TRZYNASTOLETNIA WOJNA 1454-1466.

KRZYŻAKÓW

WOJNA

Z

POLSKĄ

1454-

-1466. Patrz TRZYNASTOLETNIA WOJNA 1454-1466.

KRZYŻAKÓW WOJNY Z POLSKĄ 13081343. Brandenburgia dążyła do opanowania

Pomorza Gdańskiego, jej wojska wtargnęły na ten obszar. Polacy zwrócili się do Krzyżaków o ich wyparcie (patrz KRZYŻA­ KÓW PODBÓJ PRUS 11233-1283). Krzyżacy wy­ parli Branderburczyków, ale w Gdańsku w 1308 dokonali rzezi polskich żołnierzy i mieszkańców miasta, następnie w latach 1308-1309 podbili Pomorze Gdańskie. Wie­ lki mistrz Krzyżaków przeniósł swą siedzibę do zamku w Malborku (w pobliżu Gdańska). Król Polski Władysław Łokietek (1260— 1333), mając nadzieję na odzyskanie Po­ morza Gdańskiego i uzyskanie dostępu do morza, rozpoczął negocjacje z papieżem, który miał wpływ na Krzyżaków. Król zawarł również przymierze z Litwą, wro­ giem Krzyżaków. W 1331 i 1332, gdy uwagę króla Władysława zajmowało niebezpieczeń­ stwo grożące na południu ze strony Cze­ chów, Krzyżacy najechali Polskę. 27 wrześ­ nia 1331 Krzyżacy ulegli Polakom w bitwie pod Płowcami, ale później nadal pustoszyli północno-wschodnią Polskę i zagarniali jej ziemie. Po objęciu tronu król Polski Kazi­ mierz III Wielki (1309-1370) zdołał prze­ rwać wojnę podpisując w 1343 traktat w Ka­ liszu; Polska odzyskała utracone terytoria w zamian za pozostawienie Pomorza pod panowaniem Krzyżaków.

KRZYŻOWCÓW 1 TURKÓW WOJNY 1100— 1146. W 1100, po zakończeniu pierwszej

KRZYŻOWCÓW 1 TURKÓW WOJNY 1272— 1291. Zwalczający się wzajemnie muzuł­

KRUCJATY, Turcy seldżuccy urządzili za­ sadzkę i pojmali Boemunda I (ok. 1056— III 1), krzyżowca i księcia Antiochii; prze­ trzymywali go w niewoli w Siwas, w środ­ kowej Anatolii (obecnie Turcja). Rajmund IV (ok. 1038-1105) hrabia Tuluzy, Stefan z Blois (1 097?-1154) i inni panowie po­ prowadzili trzy wyprawy do Anatolii w celu ukarania Turków i uwolnienia Boemunda. Wszystkie trzy zakończyły się klęskami poniesionymi w krwawych bitwach (1101, 1102). Baldwin I (1058-1118) przyjął tytuł króla jerozolimskiego i dążąc do powięk­ szenia swego państwa wyprawił się przeciw Egipcjanom, zwyciężył znacznie liczniejsze ich wojska w bitwie pod Ramią w 1101, w rok później poniósł w tym samym miej­ scu druzgocącą klęskę. Po zebraniu nowej armii Baldwin pobił Egipcjan pod Jaffą i wyparł ich na południe. Do Jaffy przybyli duńscy krzyżowcy, by udzielić pomocy w walce z niewiernymi. Boemund, wypusz­ czony z niewoli w 1103, wrócił do An­ tiochii i podjął wyprawę na muzułmanów, ale w 1104 poniósł klęskę w bitwie pod Harran. W 1107 przybył do Ziemi Świętej król Norwegii Sigurd I Krzyżowiec (1090?-1130) i razem z Baldwinem zdobył Sydon. W 1109 na próżno oblegali oni Tyr. W celu zabezpieczenia królestwa przed atakami z południa Baldwin wybu­ dował w 1115 twierdzę Krak de Montreal. Zmarł po nieudanej wyprawie do Egiptu (1118), a tron jerozolimski objął jego kuzyn Baldwin II (zm. 1131), który prowadził nieustanne walki z Turkami w północnej Syrii. W 1124 wojska egipskie obiegły Je­ rozolimę, ale nie udało się im jej zdobyć. Gdy muzułmanie pod dowództwem Zangi (1084-1146) zdobyli znajdującą się w rę­ kach krzyżowców Edessę, papież wezwał do nowej krucjaty, co zainicjowało wspólną akcję europejskich monarchów (patrz KRU­ CJATA DRUGA 1147-1149). Patrz również Bi-

mańscy Turcy i pogańscy Mongołowie najeż­ dżali chrześcijańskie państwa w Ziemi Świę­ tej w Palestynie oraz Syrii. W drugiej połowie XIII w. władali już znacznymi obszarami tego regionu (patrz KRUCJATA DZIEWIĄTA 1271-1272). Bajbars (1233-1277), muzułmański sułtan Egiptu, mameluk, systematycznie za­ jmował kolejne twierdze krzyżowców; w 1266 zakon rycerski templariuszy poddał Safed; Jaffa i Antiochia padły w 1268; w 1271 Bajbars zdobył Montfort, wielką twierdzę szpitalników (joannitów) w pobliżu Trypolisu. Los krzyżowców został przypieczętowany. Do Ziemi Świętej przybyły wojska pod wodzą angielskiego księcia Edwarda (1239-1307), późniejszego króla Edwarda I, które miały wyprzeć muzułmanów i Mongołów, zostały jednak pokonane (1271-1272). Spory toczące się między krzyżowcami przyśpieszyły roz­ pad ich państw. Śmierć Bajbarsa dała krzyżo­ wcom krótką chwilę wytchnienia, gdyż jego następca, sułtan Kalawun (zm. 1290) był zajęty walką z Mongołami. Zwyciężył w bit­ wie pod Homs (Hims) w Syrii (1281); bitwa ta położyła kres najazdom Mongołów na Egipt. W 1289 Kalawun wyparł krzyżowców z Trypolisu, a port zniszczył, by nieprzyjaciel nie mógł nigdy więcej z niego korzystać. Bohaterska obrona Akki, ostatniej ważnej twierdzy krzyżowców w Ziemi Świętej zakoń­ czyła się tragicznie; 19 maja 1291 muzułma­ nie zdobyli Akkę i zabili lub wzięli do niewoli jej mieszkańców. W następnych la­ tach Turcy zburzyli wszystkie twierdze chrześcijańskie na wybrzeżu Morza Śródzie­ mnego. Patrz także ŁACIŃSKIEGO i BIZANTYJ­

ZANTYJSKO-TURECKIE ŚWIĘTA WOJNA 1187-1189.

WOJNY;

SALADYNA

SKIEGO CESARSTWA WOJNY.

KUBAŃSKA REWOLTA 1917. W 1916 Mario Garcia Menocal (1866-1941), urzędujący prezydent Kuby, został ponownie wybrany pokonując Alfredo Zayasa (1861-1934), kandydata liberałów. Wybory były zakłóco­ ne starciami i nadużyciami. Liberałowie protestowali przeciw wyborowi Menocala, gdyż liczba głosów oddanych była większa

niż liczba uprawnionych do głosowania, a w niektórych prowincjach zgubiono lub zmieniono wyniki wyborów. Kubański Sąd Najwyższy uznał protest za uzasadniony, wobec czego ustalono, że w kilku prowin­ cjach odbędą się w lutym 1917 ponowne wybory. Liberałowie dokonali jednak wcześ­ niej przewrotu. Jose Miguel Gomez (1858-1921) przygotował siły liberałów do Wymarszu z Santa Clara do Hawany, stolicy Kuby, dla obalenia rządu, ale Menocal zwerbował ochotników, zakupił broń w Sta­ nach Zjednoczonych, zebrał armię i wystąpił przeciw Gomezowi. Doszło do wielu poty­ czek; w Santiago, w prowincji Oriente, w głównym ośrodku liberałów, wylądowały niewielkie oddziały piechoty morskiej USA i przywróciły porządek. W ciągu kilku tygodni wojska Menocala zgniotły rewoltę (marzec 1917). Z uwagi na zaangażowanie Stanów Zjednoczonych w ŚWIATOWEJ WOJNIE I prezydent USA Woodrow Wil­ son (1856-1924) dążył do przywrócenia spokoju na Kubie, sądził ponadto, że Me­ nocal będzie sprzyjał aliantom. 7 kwietnia 1917 Kuba wypowiedziała Niemcom wojnę. Menocal, który objął urząd prezydenta 20 maja 1917, poprosił o przysłanie jednostek armii amerykańskiej. Wojska USA pozo­ stawały na Kubie do 1923. KUBAŃSKA REWOLUCJA 1956-1959 (rewo­ lucja Castro). W wyniku powszechnej amne­ stii dla więźniów politycznych w maju 1955 wyszedł na wolność rewolucyjny przywódca Fidel Castro (ur. 1926) oraz jego zwolennicy (patrz RUCH 20 LIPCA, WALKA z DYKTATURĄ BATISTY 1953). Zwolnieni udali się niezwłocz­ nie do Meksyku, by przygotować plany obalenia kubańskiego dyktatora Fulgencio Batisty y Zaldivara (1901-1973), którego rządy cechowała jawna korupcja, ucisk poli­ cyjny i malwersacje. W 1956 Castro z 81 towarzyszami przypłynął jachtem załadowa­ nym bronią i amunicją na wschodnie wy­ brzeże Kuby. Wielu członków tej ekspedycji zostało zabitych lub ujętych przez żołnierzy Batisty (Castro pomyłkowo został uznany za

zabitego). Ci, którzy ocaleli, schronili się w górach Sierra Maestra, w prowincji Orien­ te. Przez następne dwa lata grupa Castro prowadziła z powodzeniem walkę partyzanc­ ką ukrywając się w górach, gdzie siły wojs­ kowe i policyjne miały utrudniony dostęp. Partyzanci Castro, których szeregi stopnio­ wo rosły, prowadzili działania zbrojne prze­ ciw placówkom wojskowym. W 1957 rewolu­ cjoniści uprowadzili 10 amerykańskich cy­ wilów i 28 marynarzy. Po gwałtownych protestach władz amerykańskich i prasy zwolniono ich, nie wyrządzając żadnej krzy­ wdy. Na Kubie nasilała się opozycja przeciw dyktaturze Batisty, szybko rosło natomiast poparcie dla brodatych rewolucjonistów, którzy przeciwstawiali się tyranii. Jesienią 1958 Castro wezwał do „wojny powszechnej" przeciw rządom Batisty. 31 grudnia 1958 rewolucjoniści zdobyli Santa Clara, stolicę prowincji Las Yillas. Batista świadomy tego, że jego rząd stracił wszelkie poparcie, uciekł 1 stycznia 1959 z rodziną i nagromadzonymi dobrami do Republiki Dominikany, pozo­ stawiając władzę w kraju w rękach trzyoso­ bowej junty wojskowej. Trzy dni później Castro wprowadził swoje wojsko do Hawany, stolicy Kuby, gdzie zostało entuzjastycznie powitane przez mieszkańców. Armia nie podjęła działań w celu powstrzymania po­ wstania, przeciwnie, większa część armii opowiedziała się po stronie rewolucjonistów. Sformowano nowy rząd, na którego czele stanął Castro. Kuba przekształciła się w pań­ stwo komunistyczne popierane przez Zwią­ zek Radziecki. Patrz także ZATOKA ŚWIŃ, INWAZJA w ZATOCE ŚWIŃ 1901. KUBAŃSKIE REWOLTY 1930-1933. W 1924 na prezydenta Kuby został wybrany liberał, Gerardo Machado y Morales (1871-1939). Machado przeforsował później poprawkę do konstytucji, która wydłużyła kadencję prezy­ dencką do sześciu lat. W 1928 został ponow­ nie wybrany na prezydenta. Przeciw dyktator­ skiej polityce Machado i ograniczaniu przez niego swobód obywatelskich gwałtownie pro­ testowali studenci uniwersytetu w Hawanie.

W 1930 na uniwersytecie doszło do poważ­ nych zamieszek; wielu studentów i profeso­ rów uwięziono lub zabito. Uczelnia została zamknięta. W sierpniu 1931 grupa licząca około 40 rewolucjonistów wylądowała w ku­ bańskim porcie Gibara. Rewolucjoniści zajęli magistrat i posterunek policji, rozdali broń ludności, po czym wyruszyli w głąb wyspy, w kierunku Holguin, zostali jednak błys­ kawicznie pokonani przez wojsko. Porażka rewolty przeciw Machado nie powstrzymała Kubańczyków przed tworzeniem tajnych stowarzyszeń rewolucyjnych, z których naj­ większe znaczenie miało ABC. Organizacja ta, licząca 30-40 tysięcy członków prowa­ dziła działalność terrorystyczną i sabotażową wymierzoną przeciw rządowi. Siły rządowe odpowiadały masowymi akcjami odwetowy­ mi. W czerwcu 1933 tajne stowarzyszenia zgodziły się, by mediatorem w rozmowach z rządem był ambasador USA na Kubie, Sumner Welles (1892-1961). Wkrótce jednak wybuchł strajk powszechny i doszło do starć między policją a ludnością. Armia odmówiła posłuszeństwa i zmusiła Machado do złożenia urzędu 12 sierpnia 1933. Tym­ czasowym prezydentem został Carlos Manuel de Cespedes y Questada (1871-1939). 15 września 1933 został on jednak usunięty w wyniku przewrotu wojskowego dokona­ nego przez sierżanta Fulgencio Batistę y Zaldivara (1901-1973), popierającego profesora Ramona Grau San Martina (1887-1969), który został prezydentem. Batista był naczel­ nym dowódcą armii i rzeczywistym dyk­ tatorem Kuby.

polityczni, między innymi Antonio Maceo (1848-1896), Maximo Gomez y Baez (18361905), Calixto Garcia Iniguez (1836?—1898) oraz wielu żołnierzy skazanych na wygnanie. W 1895 we wschodniej części Kuby powstańcy ustanowili republikę i roz­ poczęli wojnę narodowowyzwoleńczą. Uni­ kając bezpośrednich starć, zajęli wschodnią część wyspy i zbliżali się do Hawany. W 1896 dowództwo nad wojskami hiszpań­ skimi objął generał Yaleriano Weyler y Nicolau (1838-1930), który już wcześniej (1868-1873) walczył z kubańskimi powstań­ cami. Mając kwaterę w Hawanie, Weyler rozpoczął natarcie na prowincje wschodnie i zastosował budzącą wiele zastrzeżeń poli­ tykę umieszczania cywilów w „obozach koncentracyjnych", gdzie na skutek nie­ odpowiedniego żywienia, nieludzkich wa­ runków sanitarnych i chorób umierały ty­ siące ludzi. W końcu 1896 wojska Weylera wyparły powstańców z powrotem na wscho­ dni kraniec wyspy. Prasa w Stanach Zjed­ noczonych wywołała „gorączkę wojenną", donosząc o okrucieństwach Hiszpanów, za­ równo prawdziwych, jak i zmyślonych i do­ magała się interwencji USA w obronie Kubańczyków. Nie wspomniano natomiast 0 likwidacji obozów, odwołaniu Weylera 1 hiszpańskiej propozycji samorządu dla Kuby (wszystko w 1897). Rosło amerykań skie poparcie dla powstańców. Bezpośrednią przyczyną rozpoczęcia HISZPANSKO- AMERYK AŃ SKIE J WOJNY stał się wy buch na okręcie wojennym Maine w porcie hawańskimw 1898.

KUBY WOJNA O NIEPODLEGŁOŚĆ 1895— 1898. Mimo składanych obietnic Hisz­

„KULTURALNA REWOLUCJA". Pata CHIŃ­

pania nie wprowadziła na Kubie zapowie­ dzianych reform politycznych i gospodar­ czych. Po DZIESIĘCIOLETNIEJ WOJNIE doprowadziło to do wzrostu napięcia. Nowe żądania niepodległości dla kolonii zgłaszała Kubańska Partia Rewolucyjna z siedzibą w Nowym Jorku. Akcja ta sprawiła, że na Kubę powrócił z wygnania pisarz Jose Julian Marti (1853-1895) i inni dawni przywódcy

SKA REWOLUCJA KULTURALNA 1966-1959. KUNA CZERWONY TERROR 1919. Istnieniu nowo utworzonej republiki węgierskiej (patrz WĘGIERSKA REWOLUCJA ms) zagroził Bela Kun (1885-ok. 1939), bolszewik skie­ rowany na Węgry przez Włodzimierza Le­ nina. 20 grudnia 1918 Kun założył na Węgrzech partię komunistyczną. Gdy pre­ zydent Węgier, hrabia Mihaly Karolyi

(1875-1955) ustąpił (21 marca 1919) na znak protestu przeciw żądaniom aliantów, doma­ gających się dalszych ustępstw terytorial­ nych ze strony Węgier, utworzono rząd koalicyjny złożony z komunistów i socjalde­ mokratów pod przewodnictwem Kuna, któ­ ry po krótkim czasie usunął socjaldemokra­ tów i ustanowił dyktaturę komunistyczną. Odwołując się do węgierskiego nacjonaliz­ mu i obiecując pomoc rosyjską (nigdy nie nadeszła), Kun i jego zwolennicy utworzyli Czerwoną Armię, która niebawem odbiła Czechom Słowację. Upaństwowienie wiel­ kich majątków ziemskich, zamiast rozdziału ziemi chłopom, pozbawiło Kuna ich popar­ cia, również burżuazja zrażona narastającym terrorem wstrzymała poparcie dla Kuna. Alianci zmusili Kuna do zrzeczenia się Słowacji, a węgierscy kontrrewolucjoniści usiłowali obalić jego rząd. Wcześniej, chcąc zapobiec ewentualnemu najazdowi Węgier na Siedmiogród (zajęty przez wojska rumuń­ skie), rumuńska armia wkroczyła w kwiet­ niu 1919 na Węgry i odparła atak Kuna. Gdy Rumuni zbliżali się do Budapesztu, armia węgierska odmówiła udziału w walce. Kun uciekł 1 sierpnia 1919 do Wiednia; cztery dni później Rumuni wkroczyli do Budapesztu, wycofali się 14 listopada 1919 po splądrowaniu stolicy. Do Budapesztu wkroczył kontradmirał Miklós Horthy de Nagybanya (1868-1957) stojący na czele kontrrewolucyjnego rządu. W marcu 1920 Horthy został mianowany regentem i głową państwa. Przywrócił monarchię (niezależną od Austrii), udaremnił także dwie próby byłego cesarza austriackiego Karola I (1887-1922) odzyskania tronu węgierskie­ go (patrz WĘGIERSKA WOJNA DOMOWA 1921). KUNAKSA, BITWA POD KUNAKSĄ 401 p.n.e. Dążąc do odebrania tronu perskiego

swojemu bratu Artakserksesowi II (zm. 359), Cyrus Młodszy (424P-401) zaciągnął prze­ szło 11 tysięcy najemników greckich, któ­ rych koniec wielkiej PELOPONESKIEJ WOJNY pozbawił zajęcia. Zwerbowani rze­ komo do przeprowadzenia karnej wyprawy

przeciw Pizydii, Grecy zgłosili zastrzeżenia, gdy ujawniono im, że prawdziwym celem jest Babilon, ale propozycja dwukrotnie większego żołdu rozwiała ich wątpliwości. W 401 pod Kunaksą, w pobliżu Babilonu, Grecy pod dowództwem Klearchosa (zm. 401) i perska armia Cyrusa stoczyli bitwę ze znacznie większą armią Artakserksesa (około 100 tysięcy żołnierzy). Gdy zwycięstwo wydawało się już bliskie, Cyrus poniósł śmierć, w następstwie tego Persowie poszli w rozsypkę. Grecy, którzy na lewym skrzydle pobili przeciwnika, musieli się wycofać. Tissafernes (zm. 395), perski satrapa nad­ brzeżnej Azji Mniejszej, zwabił Klaerchosa i innych wodzów greckich na rozmowę, w czasie której zostali podstępnie zamor­ dowani. Około 10 tysięcy zaciężnych Gre­ ków rozpoczęło długi odwrót broniąc się przed ścigającymi ich Persami dowodzony­ mi przez Tissafernesa (patrz DZIESIĘCIU TYSIĘCY GREKÓW OD WRÓT 401 -400 p.n.e). KURUPEDION, BITWA POD KURUPEDION 281 p.n.e. Kurupedion w starożytnej Lidii,

w zachodniej części Azji Mniejszej, było miejscem dziwnej bitwy, która zakończyła konflikt wojenny diadochów (patrz DIADOCHÓW WOJNY 323-281 p.n.e.). Bitwa między armią macedońską dowodzoną przez Lizymacha (ok. 355-281) i wojskami syryjskimi Seleukosa I (358?-280) miała zadecydować o podziale posiadłości w Azji Mniejszej. Przed ustawionymi w szyku wojskami dwaj wodzowie - obaj w podeszłym już wieku - stoczyli pojedynek, w którym Seleukos zabił Lizymacha, po czym wojska syryjskie rozbiły Macedończyków. Zwycięzca, nowy władca Azji Mniejszej zamierzał opanować Macedonię, ale został zamordowany przez Ptolemeusza Keraunosa (zm. 279), który został królem Macedonii. W 277 opanował to państwo i Trację. Antygon II Gonates (ok. 319-239) walczył o nie aż do 272, jednak w zasadzie wraz ze śmiercią Seleu­ kosa - ostatniego bezpośredniego następcy Aleksandra Wielkiego - zakończyły się spo­ ry między diadochami.

L LAMBING FLAT, ROZRUCHY W LAMBING FkAT 1860-1861. W 1854 znowelizowano

ostatecznie surowe prawa australijskie, które były przyczyną EUREKI GÓRNIKÓW PO­ WSTANIA. Ruchy liberalne nigdy jednak nie pokonały australijskich konserwatystów, którzy uważali się za „prawdziwych tubyl­ ców" (najaktywniejszą grupą w ruchu kon­ serwatywnym byli górnicy). W 1855 odżyła walka o związki zawodowe, w okresach wysokiego bezrobocia wybuchały strajki, skierowane zwłaszcza przeciw przybywają­ cym do Australii robotnikom chińskim. Osada w Lambing Fiat (Young) w Nowej Południowej Walii była miejscem najpoważ­ niejszych rozruchów skierowanych przeciw Chińczykom. Biali górnicy, którzy chcieli zmusić Chińczyków do opuszczenia tamtej­ szych pól złotonośnych, atakowali ich, gra­ bili, bili i mordowali. Część awanturników aresztowano, inni stoczyli walkę zbrojną z policją, która zaprowadziła porządek do­ piero w połowie 1861. Zaniepokojeni protes­ tami, biernym, lecz skutecznym oporem Chińczyków i rozszerzaniem się rasizmu, który objął również australijskich tubylców, starsi koloniści australijscy wchodzący w skład ciał ustawodawczych wprowadzili jedynie zakaz osiedlania się Chińczyków poza wyznaczonymi terenami, a w celu zmniejszenia napływu przybyszów z Azji nałożyli wysokie opłaty na tych, który chcieli uzyskać prawo stałego pobytu. LAMIJSKA WOJNA 323-322 p.n.e. (grecka wojna). Wojna ta odwlekła walkę diadochów o władzę (patrz DIADOCHÓW WOINY 323-281 p.n.e.), gdyż stłumienie powszechnego po­

wstania w Grecji wymagało udziału wszyst­ kich następców Aleksandra. Na wieść o śmierci Aleksandra Wielkiego Ateny po­ stanowiły zrzucić zwierzchnictwo macedoń­ skie uzyskując poparcie najemników z Tajnaronu. Nazwa wojny wywodzi się od grec­ kiego miasta Lamią, w którym Ateńczycy obiegli macedońskiego regenta Antypatra (zm. 319), zwyciężywszy go uprzednio w bit­ wie pod Termopilami. Macedończycy przy­ byli na odsiecz Lamii, zostali co prawda pobici pod tym miastem, ale Antypater zdołał się z nimi połączyć i wycofać do Macedonii (322), Ateńczycy, opuszczeni przez greckich sojuszników, przegrali w 322 dwie bitwy na morzu, a trzecią na lądzie pod Krannon w Macedonii. Po tych klęs­ kach Ateny zgodziły się na bezwarunkową kapitulację; część przywódców stracono (De­ mo stenes [385P-322] popełnił samobójstwo zażywając truciznę). Ateny zapłaciły olbrzymią kontrybucję, zmieniły formę rządów na oli­ garchiczną, a port Pireus został zajęty przez wojska macedońskie. LAODYKA, WOJNA O LAODYKĘ. Patrz SYRYJ SKO-EGIPSKIE WOINY, DRUGA i TRZECIA.

LAOTAŃSKA WOJNA DOMOWA 19541973. Konferencja genewska (1954) uznała

Laos (część francuskich Indochin) za neu­ tralne, niezależne państwo. Wkrótce potem Pathet Lao (antyfrancuska, prokomunistyczna partia laotańska) opanowała dwie pół­ nocne prowincje kraju, uzyskała pomoc wojsk Viet-Minhu, przenikających z sąsied­ niego Wietnamu, i zaatakowała rząd laotański. W 1958 premier Laosu, książę Souvanna

Phouma (1901-1982) dopuścił przywódców Pathet Lao do rządu, jednak w wyniku wyborów odszedł z rządu. Prozachodni, prawicowy rząd, wspierany militarnie i eko­ nomicznie przez Stany Zjednoczone, usiło­ wał pozbyć się popieranej przez komunistów Pathet Lao. Doszło do licznych starć między armią laotańską a siłami Pathet Lao na równinie Amfor w północnym Laosie. W 1960 przeprowadzono pucz wojskowy i obalono rząd w Yientiane; stanowisko premiera w nowym rządzie objął Souvanna Phouma, przywódca neutralistów (Partia Neutralności); po wybuchu trójstronnej walki o sprawowanie władzy, w której uczest­ niczyły Pathet Lao, członkowie prawicy i neutraliści (I960), Souvanna Phouma udał się na krótko na emigrację do Kambodży. Pathet Lao pod przywództwem księcia Souphanouvonga zgodził się na zawieszenie broni (1961), utworzono rząd koalicyjny z udziałem przedstawicieli wspomnianych trzech ugrupowań (1962), z których każde utrzymywało własną armię. W 1964 prawica na krótki czas usunęła premiera Souvanna Phoumę; powrócił po wyrażeniu zgody na powiększenie reprezentacji prawicy w rzą­ dzie. Przeciwko temu posunięciu zaprostestowała Pathet Lao popierana przez siły północnowietnamskie, zerwała stosunki z rządem i zajęła równinę Amfor. W na­ stępnych latach miejsca walk zmieniały się w zależności od pory roku, jednak stop­ niowo komunistyczna Pathet Lao opano­ wywała regiony na wschodzie, południu i północy kraju. Mimo pomocy lotniczej USA laotańskie wojska rządu Souvanna Phoumy ustępowały pod naciskiem komu­ nistów (1970-1972). Pathet Lao i rząd podpisały porozumienie o zawieszeniu bro­ ni, wkrótce utworzono rząd koalicyjny, do którego weszli przedstawiciele neutralistów, prawicy i komunistów (Pathet Lao), pre­ mierem został ponownie Souvanna Phouma, prezydentem Souphanouvong. Po przejęciu przez komunistów Wietnamu Południowego i Kambodży w 1975 Pathet Lao objęła rzeczywistą władzę w Laosie. Patrz także

FRANCUSKA WOJNA w INDOCHINACH 1945-1954; WIETNAMSKA WOJNA 1955-1975.

LAOTAŃSKĄ

WOJNA

PARTYZANCKA

1977-1989. W 1975 Pathet Lao w Laosie

obaliła monarchię oraz rząd koalicyjny i us­ tanowiła reżim komunistyczny, Laotańską Republikę Ludowo-Demokratyczną. Wielu Laotańczyków uciekło do Tajlandii. W 1977 rojaliści z górskiego plemienia Meo w Lao­ sie rozpoczęli działania partyzanckie prze­ ciw rządowi; szczególnie intensywne walki toczyły się w prowincji Xieng Khouang. Partyzanci z plemion Meo i Hmong (prześ­ ladowane mniejszości narodowe) uzyskali pomoc z Chin i przeprowadzali akcje bojowe w całym kraju. Powstańcy i Chińczycy zdecydowanie sprzeciwiali się stacjonowaniu w Laosie wojsk wietnamskich, liczących 45 tysięcy żołnierzy (Laos i Wietnam zawarły przymierze). Laotańczycy nadal uciekali do Tajlandii. W 1982 powstał w południowym Laosie opozycyjny w stosunku do Pathet Lao „królewski laotański rząd demokratycz­ ny" popierany przez Chiny, który miał zamiar zawrzeć sojusz z antywietnamskimi siłami w Kambodży. Powstańcze grupy partyzanckie nadal nękały wojska Pathet Lao i wietnamskie. Pod koniec lat osiem­ dziesiątych ingerencja wietnamska w Laosie osłabła, co pozwoliło w 1989 przeprowadzić wolne wybory. Ten fakt oraz uchwalenie w 1991 konstytucji oznaczały wygaśnięcie laotańskiej wojny partyzanckiej. LAOTAŃ SKO-BIRMAŃ SKIE WOJNY. Patrz BIRMAŃSKO-LAOTAŃSKIE WOJNY.

LA PLĄTA, WOJNY NAD LA PLĄTA. Patrz ARGENTYNY WOJNA O NIEPODLEGŁOŚĆ isoe-

1816; PARAGWAJSKA WOJNA O NIEPODLEGŁOŚĆ i8io-i8ii; URUGWAJSKIE POWSTANIE isii-isie. LATYŃSKA WOJNA 340-338 p.n.e. Przez

wiele dziesiątków lat Rzym był tylko jed­ nym z miast w Lacjum, czyli na równinach latyńskich w środkowej Italii, ale stopniowo zdominował ten obszar. Wiele miast latyń-

skich należało do luźnego związku czy też ligi kierowanej przez Rzym, jednak w 340 kilka większych miast zakwestionowało przewodnictwo Rzymu i wystąpiło ze związ­ ku. Poparły je przeciwstawiające się Rzy­ mowi plemiona, między innymi mieszkańcy Kampanii. W bitwie pod Wezuwiuszem (339) Publiusz Decjusz Mus poświęcił życie przeprowadzając beznadziejny atak na siły zbuntowanych Latynów, by jego towarzysz Tytus Manliusz Imperiosus Torkwatus mógł bezpiecznie wycofać się z resztą woj­ ska. Wkrótce Manliusz poprowadził Rzy­ mian do zwycięstwa w bitwie pod Trifanum (338); pokonani Latynowie musieli zgodzić się na sojusz z Rzymem. W odróżnieniu od poprzednich porozumień związku, w któ­ rych wszyscy członkowie mieli równe pra­ wa, tym razem Rzym został uznany za przywódcę, a inne miasta były z nim zwią­ zane sojuszami zaczepno-obronnymi. Miasta przyznały sobie również wzajemnie prawa obywatelskie.

się ponosząc ciężkie straty. Ścigani przez armię Ottona Madziarzy pośpieszyli na wschód. Nigdy nie wrócili już do Niemiec i byli zbyt słabi, by podbić Austrię w latach sześćdziesiątych i siedemdziesiątych X w. Groźba madziarskich najazdów została za­ żegnana.

LEISLERA POWSTANIE 1689-1691. Po wstą­ pieniu na tron protestanckiej pary królew­ skiej Wilhelma Orańskiego (1650-1702) i Marii (1662-1694) w czasie WSPANIA­ ŁEJ REWOLUCJI (1688), w koloniach amerykańskich doszło do wybuchu kilku powstań przeciw urzędnikom królewskim podejrzewanym o katolicyzm. W Nowym Jorku niezadowoleni rzemieślnicy i drobni kupcy zdobyli fort na Manhattanie i obwołali głównodowodzącym Jacoba Leislera (1640P-1691), imigranta z Niemiec. Poparty przez rolników, robotników i milicję Leisler uznał zwierzchnictwo Wilhelma oraz Marii i rządził w ich imieniu w południowym Nowym Jorku. Przywódcy z Albany (stan LAVA BEDS WOJNA. Patrz MODOKÓW WojNowy Jork) uznali go dopiero w 1690, kiedy NA 1872-1873. potrzebowali milicji Leislera do ochrony przed spodziewanym atakiem Indian. LECHOWE POLE, BITWA NA LECHOWYM PO­ W marcu 1691 major Richard Ingoldesby przybył z Anglii z wojskiem 1 zażądał LU 955. Po łupieżczych wyprawach na Fran­ przekazania mu fortu. Leisler nie zgodził cję i północną Italię w 954 (patrz MADZIA­ się, co poczytano za zdradę. Po przybyciu RÓW NAJAZDY NA FRANCJĘ 907-954), Madzia­ rzy ruszyli przez Alpy Karnijskie w doliny nowego gubernatora angielskiego Leisler przekazał fort, ale został aresztowany (30 Dunaju. Byli pewni zwycięstwa w Niem­ czech, gdyż król Otton I (912-973) uwikłał marca 1691) i sądzony za zdradę. Skazano go i powieszono w Nowym Jorku 16 maja 1691. się w uciążliwe walki wewnętrzne. Po krót­ kim postoju w rodzinnym kraju (Węgry) LELANTTŃSKA WOJNA 670 p.n.e. Rywaliza­ rzekomo około 50 tysięcy Madziarów napad­ cja handlowa i walka o kolonie doprowadzi­ ło na Bawarię i obiegło miasto Augsburg. ła do największego konfliktu zbrojnego Biskup Augsburga Ulrych, czekając na od­ w dziejach Grecji od czasu TROJAŃSKIEJ siecz Ottona, 9 sierpnia 955 dokonał wypa­ du, który wywołał zamieszanie w szeregach WOJNY. Jej bezpośrednią przyczyną był nieprzyjaciela. Następnego dnia nadciągnął spór między miastami Chalkis i Eretria Otton z jakoby 10-tysięczną armią, zamknął w Beocji o Równinę Lelatyńską leżącą mię­ on Madziarom drogę odwrotu przez rzekę dzy nimi. Po stronie Chalkis stanęły Ko­ Lech. Mimo początkowych sukcesów Ma­ rynt, Samos i Związek Tessalski, po stronie dziarów (m.in. zdobycie obozu przeciwnika) Eretrii - Egina, Milet i prawdopodobnie ciężko zbrojna jazda niemiecka pobiła lekką Megara. Na początku VII w., w okresie jazdę madziarską. Madziarzy rozpierzchli nasilonej kolonizacji, trwały walki na lądzie

i morzu; ostateczna bitwa w tej wojnie rozegrała się na Równinie Lelatyńskiej. Do porażki Eretrii przyczyniła się jazda tessalska. Mimo przegranej miasto-państwo Eretria zyskało później jeszcze bardziej na zna­ czeniu. LEProUSA BUNT 78-77 p.n.e. Marek Emi-

liusz Lepidus (zm. ok. 77), konsul rzymski w 78, demagog, domagał się zniesienia reform Sulli, m.in. zwrotu Italikom ich ziem, z których ich wywłaszczono. Gdy mieszkańcy Etrurii (centralna Italia) pod­ nieśli bunt, Lepidus poparł ich. Zebrał armię w północnej Italii i ruszył na Rzym, został jednak pokonany przez wojska Kwintusa Lutatiusza Katullusa (zm. 60) i Pompejusza Wielkiego (106-48). Lepidus i jego towarzysze uciekli na Sardynię, gdzie wkrót­ ce potem Lepidus zmarł. Żołnierze Pompejusza zwyciężyli zwolenników w Italii pół­ nocnej. LIBAŃSKA WOJNA DOMOWA 1958. Wybra­ ny w 1952 na prezydenta Libanu Kamil Szamun utworzył rząd składający się głów­ nie z chrześcijan (maronitów). Rząd ten nawiązał ściślejsze stosunki z Europą i Sta­ nami Zjednoczonymi, natomiast libańscy muzułmanie, stanowiący około połowy lud­ ności kraju, opowiadali się za ściślejszymi politycznie i ekonomicznie powiązaniami z państwami arabskimi. 9-13 maja 1958 muzułmanie podnieśli otwarty bunt przeciw rządowi Szamuna, wzniecając zamieszki na ulicach Tarabulusu i Bejrutu, stolicy Liba­ nu. Nowo powstała Zjednoczona Republika Arabska (Egipt i Syria) przypuszczalnie podżegała do powstania przeciw prozachod­ niej polityce prezydenta Szamuna, którego rząd był bliski upadku po klęsce zadanej wojskom rządowym przez powstańców do­ wodzonych przez kilku przywódców muzuł­ mańskich i wodza druzów Kamala Dżumblatta (1918-1977). Szamun, który nie chciał zrezygnować z prezydentury, zwrócił się o pomoc do Stanów Zjednoczonych. Prezy­ dent Dwight D. Eisenhower (1890-

-1969) wydał rozkaz, by oddziały amery­ kańskie wchodzące w skład VI Floty wy­ lądowały w pobliżu Bejrutu, wsparły rząd, zapewniły ochronę obywatelom amerykań­ skim i udaremniły ewentualną inwazję egipsko-syryjską (15-20 lipca 1958). Mniej wię­ cej miesiąc później sytuacja została opanowa­ na przez libański rząd i wojska libańskie, którym z pomocą przyszło 14 tysięcy żołnie­ rzy amerykańskich. 23 września 1958 następ­ cą Szamuna na stanowisku prezydenta został generał Fuad Szihab (1902-1973), maronita. Utworzono nowy gabinet składający się z czterech chrześcijan, trzech muzułmanów i jednego druza. Stany Zjednoczone uznały nowy rząd i w październiku tego samego roku wycofały swoje wojska z Libanu. LIBAŃSKA WOJNA DOMOWA 1975-1984.

Różne muzułmańskie ugrupowania libań­ skie - głównie szyici i druzowie stanowiący około połowy ludności - nie akceptowały Paktu Narodowego z 1943, który przyznał dominującą rolę w rządzie chrześcijanom (Partia Falangi, czyli falangiści), a właściwie maronitom. W Libanie, zwłaszcza na połu­ dniu, w obozach dla uchodźców lub w ba­ zach schronili się muzułmanie z Palestyny, a także partyzanci Organizacji Wyzwolenia Palestyny (OWP), którzy stąd dokonywali ataków na terytorium Izraela. Muzułmanie libańscy na ogół darzą OWP sympatią. 13 kwietnia 1975 falangiści napadli na auto­ bus wiozący Palestyńczyków i zabili pasaże­ rów; atak stał się bodźcem do wybuchu długiej i krwawej wojny domowej. Począt­ kowo walczyły tylko koalicja lewicowych muzułmanów i prawicowi chrześcijanie; po napadzie chrześcijan na obozy uchodźców na początku 1976 do muzułmanów przyłą­ czyła się OWP. Izrael zaopatrywał chrześ­ cijan w broń; Syria, popierana przez Ligę Państw Arabskich, wysłała 30 tysięcy żoł­ nierzy, którzy mieli przywrócić spokój w Li­ banie i wprowadzić w życie plan pokojowy (1976). Wybrany prezydent, Elias Sarkis (ur. 1924), maronita, korzystając z poparcia Syrii, Izraela, Stanów Zjednoczonych i Ara­

bii Saudyjskiej usiłował przywrócić auto­ rytet rządu libańskiego. Do 1977 Liban został podzielony na strefę północną kont­ rolowaną przez wojska syryjskie i region przybrzeżny, gdzie władzę mieli chrześcija­ nie; na południu istniały enklawy opano­ wane przez lewicowych muzułmanów i OWP. Wkrótce wybuchły walki między Syryjczykami i milicją chrześcijańską, w czasie których wojska syryjskie ostrzelały chrześcijańską część Bejrutu, stolicy kraju. W odwecie za atak partyzantów OWP na Izrael wojska izraelskie wkroczyły do Liba­ nu południowego (14 marca 1978), znisz­ czyły bazy OWP i zajęły Liban aż do rzeki El-Litani na północy. Izrael podporządko­ wał się żądaniom Organizacji Narodów Zje­ dnoczonych i wycofał się z tych terenów, które następnie zajęły pokojowe siły ONZ (1978). W 1980 Syria skoncentrowała wojska w dolinie Bekaa w Libanie środkowym i zainstalowała tam później radzieckie ra­ kiety ziemia-powietrze (SAM-6). Gdy falangiści zajęli wzgórza wokół Zahle, w pobliżu strategicznej autostrady Bejrut-Damaszek, Syria rozpoczęła ofensywę przeciw nim; falangistom pomogło lotnictwo izraelskie, które zaatakowało Syryjczyków. Samoloty izraelskie zbombardowały również Bejrut w odwecie za atak rakietowy na północny Izrael dokonany przez OWP z terenu Liba­ nu. Zawieszenie broni weszło w życie 24 lipca 1981. Oddziały Izraela, dążące do wyparcia z tych terenów partyzantów OWP, dotarły w 1982 do przedmieść Bejrutu i zmusiły Palestyńczyków do opuszczenia baz. Libański prezydent-elekt, falangista, Baszir Gemajel (1947-1982), wybrany na miejsce ustępującego Sarkisa, został zamor­ dowany 14 września 1982. Prezydentem został jego brat, bardziej umiarkowany przy­ wódca chrześcijan, Amin Gemajel (ur. 1942). Kilka dni później falangiści zamordowali 328 cywilów palestyńskich w obozach ucho­ dźców w Sabrze i Szatili, w zachodnim Bejrucie (16-18 września 1982). Do Bejrutu przybyły siły pokojowe ONZ (amerykańska piechota morska, żołnierze brytyjscy, fran­

cuscy i włoscy). 18 kwietnia 1983 w wyniku zamachu bombowego na ambasadę Stanów Zjednoczonych w Bejrucie zginęło ponad 50 osób. Wojska Izraela wycofały się z libań­ skich gór Szuf, które po ciężkich walkach z chrześcijanami i armią libańską zajęli druzowie pod komendą Walida Dżumblatta (ur. 1947). W wyniku samobójczych zama­ chów bombowych na kwatery główne wojsk Stanów Zjednoczonych i Francji w Bejrucie 23 października 1983 zginęło 239 Ameryka­ nów i 58 Francuzów. W Tarabulusie prze­ ciwnicy OWP popierani przez Syrię zaata­ kowali przywódcę OWP Jasera Arafata (ur. 1929) i jego towarzyszy; i oblegali ich przez sześć tygodni, wreszcie grupa Arafata mu­ siała się ewakuować 20 grudnia 1983 na greckim statku w czarterze ONZ. Okręty wojenne USA ostrzeliwały z morza pozycje Syryjczyków i druzów. Wobec możliwości rozpadu Libanu na kilka małych państewek Gemajel dążył do rozmów mających na celu pojednanie narodowe i rozwiązanie kwestii spornych dzielących falangistów, maronitów, druzów, sunnitów, szyitów i innych, oraz ustanowienie stabilnego rządu. Pie­ chota morska USA opuściła Bejrut w lutym 1984, Liban zajęty jest nadal przez wojska syryjskie oraz izraelskie i podzielony między zwalczające się ugrupowania. LIBIJSKO-EGIPSKA WOJNA 1977. Wrogość miedzy Libią i Egiptem pogłębiła się znacz­ nie w kwietniu i maju 1977, czego wyrazem były demonstracje pod placówkami dyp­ lomatycznymi w obu krajach. Przywódca Libii, pułkownik Muammar al-Kadafi (ur. 1943) oskarżył Egipt o prowokowanie wojny w celu zagarnięcia libijskich pól naftowych. Egipt odrzucił oskarżenia. W czerwcu 1977 Kadafi wydał rozkaz, by 225 tysięcy Egip­ cjan pracujących i mieszkających w Libii opuściło ją do 21 lipca 1977. Wymiana ognia artyleryjskiego między wojskami przy­ granicznymi spowodowała wybuch cztero­ dniowej wojny. W kilku bitwach na pustyn­ nej granicy obie strony użyły czołgów i sa­ molotów. W wyniku egipskiego ataku bom­

bowego wiele samolotów libijskich zostało zniszczonych na ziemi. Z misją pojednawczą wystąpił prezydent Algierii; 24 lipca strony zgodziły się na zawieszenie broni. Oba kraje poniosły ciężkie straty w ludziach i sprzęcie. LIGI LOMBARDZKIEJ WOJNY 1167-1183.

W XI i XII w. cesarze Świętego Cesarstwa Rzymskiego i papieże prowadzili długo­ trwałe walki. Spory dotyczyły spraw ducho­ wych i dóbr doczesnych, chodziło zwłaszcza 0 inwestyturę opatów i biskupów. W latach 1154-1190 cesarz Świętego Cesarstwa Rzym skiego Fryderyk I Barbarossa (ok. 1125-1190) przeprowadził sześć wypraw wojennych do Italii, które miały na celu podporządkowanie Państwa Kościelnego (1154-1186), liczył również na rozciągnięcie swej władzy na miasta lombardzkie w pół nocnej Italii. Początkowo wojska Fryderyka zyskały przewagę i zdobyły miasta włoskie; cesarz zmusił papieża Aleksandra III (ok. 1105-1181) do szukania schronienia we Francji (1162), a na tronie papieskim zasia dali kolejno trzej cesarscy antypapieże (1159-1178). Czwarta wyprawa Fryderyka do Italii stała się powodem do zawiązania Ligi Lombardzkiej. Do Ligi przystąpiły Mediolan, Mantua, Wenecja, Padwa, Lodi 1 Brescia, a jej celem było stawienie oporu napadającej armii niemieckiej. Niemcy zdo byli Rzym, musieli jednak opuścić Italię z powodu szerzącej się w wojsku choroby podobnej do malarii. Aleksander rzucił klątwę na cesarza (1165) i zawarł sojusz z Ligą, która zbudowała twierdzę Alessandrię w celu obrony północnych przełęczy alpejskich. Piąta wyprawa Fryderyka (1174-1177) zakończyła się katastrofalną klęską w bitwie pod Legnano (29 maja 1176), w której wojska lombardzkie (pie chota uzbrojona w piki i jazda) rozbiły niemiecką jazdę rycerską. Fryderyk uciekł z Italii w przebraniu. Zwycięstwo to zapo wiadało później szą przewagę piechoty nad jazdą. W 1177 Fryderyk zawarł pokój w We necji z Państwem Kościelnym; sześcioletni rozejm z Ligą Lombardzką zamieniono na

pokój traktatem w Konstancji (1183), na mocy którego miasta lombardzkie zyskały pełną autonomię, ale pozostały lennem Fry­ deryka. Spory między Lombardią i Tos­ kanią doprowadziły do szóstej wyprawy Fryderyka (1184-1186). W wyniku tej wy­ prawy Fryderykowi udało się osiągnąć trwa­ łą władzę cesarstwa w Mediolanie i na pewnych obszarach w środkowej Italii. W 1183 Liga rozpadła się na rywalizujące ze sobą ugrupowania; wskrzeszono ją w 1226 w obliczu niebezpieczeństwa grożącego ze strony cesarza Świętego Cesarstwa Rzym­ skiego Fryderyka II (1194-1250), który znowu zgłosił swoje prawa do Lombardii. W bitwie pod Cortenuova (1237) wojska cesarskie rozbiły armię gwelfów z Mediola­ nu i Drugiej Ligi Lombardzkiej. Patrz także PAPIESKO-CESARSKA WOJNA 1228-1241. LIGI Z CAMBRAI WOJNA 1508-1510. Po

opanowaniu przez Wenecję Romanii, części Państwa Kościelnego, rozgniewany papież Juliusz II (1443-1513) w 1508 doprowadził do powstania Ligi Nieprzyjaciół Wenecji - cesarza Świętego Cesarstwa Rzymskiego Maksymiliana I (1459-1519), króla Francji Ludwika XII (1462-1515) i króla Hiszpanii Ferdynanda V Katolickiego (1452-1516) i innych państw dążących do odzyskania terenów zagarniętych przez Wenecję. Po opanowaniu Perugii na południu, armie Ligi ruszyły w kierunku Bolonii, najwięk­ szego miasta Romanii, i pobiły wojska we­ neckie pod Agnadello w 1509. Wenecja utraciła część swych terytoriów, a także Romanie. Jednak doszło wkrótce do rozdźwięków między członkami Ligi; wkrótce Liga się rozpadła. Papież zaczął obawiać się cudzoziemskich rządów w Italii. W rezul­ tacie Wenecja odzyskała część swych strat, nigdy jednak nie wróciła do dawnej potęgi. Patrz także ŚWIĘTEJ LIGI WOJNA 1510-1514. LIJMOGES, MASAKRA W LIMOGES 1370.

W 1369 Anglicy, którzy nadal rościli sobie prawa do tronu francuskiego, podjęli na nowo STULETNIĄ WOJNĘ. Francuzi

przyjęli nową strategię wojskową: inspiro­ wali powstania na obszarach należących do Anglików, prowadzili wojnę podjazdową przeciw nim, urządzali napady, zasadzki, nocne ataki, unikając przy tym walnych bitew. Jan z Gandawy (1340-1399), pragnąc dorównać swemu bratu Edwardowi, Czar­ nemu Księciu (1330-1376), dokonywał bez­ litosnych napadów na Francuzów. Gdy zbuntowało się miasto Limoges, Anglicy pod dowództwem Jana i Edwarda (w tym czasie dotkniętego już śmiertelną chorobą) podkopali mury, wzięli szturmem miasto i zabili przeszło 3000 jego mieszkańców. Bunty wybuchły również w innych miastach francuskich. Anglicy zaczęli przegrywać; porażka w bitwie morskiej w 1372 i utrata Akwitanii oraz Bretanii w 1373 zmusiła ich do zawieszenia broni w 1374.

tewsko-polską przyznając Wilno Litwie. Walki toczyły się aż do podpisania przez Litwę i Rosję Radziecką traktatu w Mo­ skwie 12 lipca 1920, na mocy którego Rosja Radziecka uznawała niepodległość Litwy. 9 października 1920 polskie od­ działy generała Lucjana Żeligowskiego (1865-1947) niespodziewanie zajęły Wilno. Polacy zorganizowali rząd tymczasowy i 8 stycznia 1922 przeprowadzili plebiscyt, który wykazał, że większość mieszkańców Wilna chce unii z Polską. Doprowadziło to do zerwania stosunków między Polską a Litwą. Do końca 1922 Litwa uznana została za niepodległą republikę. Patrz także KŁAJPEDA, POWSTANIE w KŁAJPEDZIE 1923. LOPEZA

WOJNA.

Patrz

PARAGWAJSKA

WOJNA

1864-1870. LIPCOWA REWOLUCJA FRANCUSKA. Patrz FRANCUSKA REWOLUCJA 1830.

LIPCOWA REWOLUCJA HISZPAŃSKA. Patrz HISZPAŃSKA REWOLUCJA 1854.

LISTOPADOWA REWOLUCJA. Patrz PAŹDZIE­ RNIKOWA REWOLUCJA ROSYJSKA 1917.

LITEWSKA WOJNA O NIEPODLEGŁOŚĆ 1918-1920. Po obaleniu caratu Litwa,

do tej pory znajdująca się pod władzą Rosji, ogłosiła niepodległość (16 lutego 1918) (patrz BOLSZEWICKA REWOLUCJA 1917; PAŹDZIERNIKOWA

REWOLUCJA

ROSYJSKA

1917). Na Litwę wkroczyły wojska Rosji Radzieckiej, ale wyparli je Niemcy, którzy uznali nowe państwo. Po kapitulacji Nie­ miec (11 listopada 1918) w ŚWIATOWEJ WOJNIE I i wymuszonym wycofaniu się wojsk niemieckich z Litwy Rosja Radzie­ cka ponownie zaatakowała Litwę i na po­ czątku stycznia 1919 zdobyła Wilno. In­ terwencja Polski zmusiła Armię Czerwoną do wycofania się z Wilna, co przyczyniło się do wybuchu ROSYJSKO-POLSKIEJ WOJNY 1919-1920. W grudniu 1919 mo­ carstwa sojusznicze określiły granicę li­

LORDA DUNMORE'A WOJNA 1774. W 1771 John Murray (1732-1809), czwarty hrabia Dunmore, dotychczasowy gubernator No­ wego Jorku, został gubernatorem Wirginii. Ataki Indian (Szaunisów, Ottawa i innych) na białych myśliwych i osadników zmusiły lorda Dunmore'a do rozpoczęcia kampanii w celu pokonania czerwonoskórych. Wojsko wyruszyło w dwóch kierunkach; jeden od­ dział, złożony z około 1500 mieszkańców Wirginii pod komendą pułkownika Andrew Lewisa (1720-1781), ruszył na zachód w dół rzeki Kanawha, drugi oddział z fortu DunmoreA (Pitt) w pobliżu obecnego Pittsburga (Pensylwania), pod wodzą lorda Dunmore'a, maszerował w dół rzeki Ohio. 10 paździer­ nika 1774 Szaunisi prowadzeni przez wodza Comstalka (17207-1777) zaatakowali Lewisa pod Point Pleasant u ujścia rzeki Kanawha w obecnej Wirginii Zachodniej. Ponieśli porażkę w całodniowej ciężkiej bitwie i ucie­ kli. Później podpisali z lordem Dunmore'em traktat pokojowy w Camp Charlotte na równinie Pickway Plains w Ohio i przeka­ zali Wirginii swoje prawa do Kentucky. Patrz także CRESAPA WOJNA 1774.

LOVEWELLA „WOJNA" 1725. Gdy W końcu

1724 kolonialny rząd Massachusetts wy­ znaczył nagrodę w wysokości 100 funtów za skalp indiański (patrz INDIAN ABNAKI WOJ­ NA TRZECIA 1722-1725), John Lovewell (1691-1725), przedsiębiorczy farmer, po­ prowadził 87-osobową wyprawę w górę rzeki Merrimack w pobliżu jeziora Winnipesauke. Jego ludzie zaskoczyli dziesięciu śpiących Indian i wrócili do domu z ich skalpami (luty 1725). Wiosną 34-osobowa wyprawa Lovewella ruszyła na północ do południo­ wego Maine. W niedzielę, 9 maja 1725, biali zostali zaatakowani przez około 80 Indian w pobliżu obecnego Fryeburga. In­ dianie zabili Lovewella i szesnastu innych uczestników wyprawy, pozostali uszli z ży­ ciem, gdyż Indianie wycofali się po śmierci swego czarownika. LUBEKI WOJNA 1531-1536. Lubeka, miasto portowe w północnych Niemczech, kie­ rowniczy ośrodek Hanzy, związku miast, dążyła do utrzymania swej dominacji han­ dlowej na Morzu Bałtyckim, przede wszyst­ kim poprzez podporządkowanie sobie w tej dziedzinie Szwedów, Duńczyków i Holend­ rów. Pod pretekstem, że szwedzki książę (szwagier króla Szwecji Gustawa I [1496— 1560]) nie spłacił długów wojennych, bur­ mistrz Lubeki, Jürgen Wullenwever (1488?— 1537) nakazał konfiskatę statku szwedzkiego jako rekompensatę za poniesione straty. W odpowiedzi Gustaw nałożył embargo na wszystkie statki Lubeki w szwedzkich por­ tach. Lubeka i jej hanzeatyccy sojusznicy, zachęcani i wspomagani przez rebeliantów duńskich, wypowiedzieli wojnę Szwecji oraz Danii i zdobyli miasta Malmó i Kopenhagę. Hanza nie zdołała utrzymać swoich zdoby­ czy. Dania i Szwecja pośpiesznie zawarły przymierze, po czym ich wojska wyparły najeźdźców i osiągnęły decydujące zwycięst­ wo nad flotą lubecką. Lubeka zgodziła się na zawarcie pokoju (traktat w Hamburgu, 1536) i nigdy nie odzyskała już monopolu na handel na Bałtyku. Traktat z 1536 przewidy­ wał pewne ulgi celne dla statków Lubeki

i zawierał zobowiązanie do spłaty długów wojennych. Zmuszony do opuszczenia Lu­ beki Wullenwever został pojmany, uwięzio­ ny, poddany torturom i stracony (1537). Patrz także HRABIEGO WOJNA 1533-1530; KAL­ MARSKA WOJSKA DOMOWA 1520-1523. LUBEKI

WOJNA

1563-1570.

Patrz

DuŃSKO-

SZWEDZKA WOJNA 1563-1570.

LUBOMIRSKIEGO ROKOSZ 1665-1667. Je­ rzy Sebastian Lubomirski (1616-1667), ma­ gnat, hetman polny koronny (odznaczył się w walkach z najeźdźcami szwedzkimi i sied­ miogrodzkimi [1655-1660], a później Rosją [patrz ROSYJSKO-POLSKA WOJNA 1658-1667]), wraz z innymi możnowładcami usiłował przeszkodzić w wyborze króla (Lubomirski stanął na czele opozycji sprzeciwiającej się elekcji vivente rege i wzmocnieniu władzy królewskiej). W 1664 sejm polski za zdradę stanu skazał go na wygnanie. Zwolennicy Lubomirskiego zawiązali rokosz, w latach 1665-1668 zrywali sejmy, paraliżując działal­ ność ustawodawczą. Wojska Lubomirskiego starły się z wojskiem królewskim i wygrały bitwę nad jeziorem Gopło 13 lipca 1666. Król Jan Kazimierz (1609-1672) utracił władzę i musiał zrezygnować z planów elekcji vivente rege. Lubomirski wycofał się na austriacki Śląsk. Osłabiając kraj w krytycznej fazie wojny z Rosją, Lubomir­ ski zmusił Polskę do zawarcia traktatu w Andruszowie, na mocy którego Polska utraciła na rzecz Rosji większą część swoich ziem na wschodzie. Rokosz Lubomirskiego na długo przekreślił możliwość reformy ustroju Rzeczpospolitej. LUDWIKA XIV INWAZJA REŃSKA 16881689. Uzależnienie Kolonii od króla Francji

Ludwika XIV (1638-1715) gwarantowało dostęp do dolnego Renu i dlatego miało duże znaczenie dla Francji, która już od 1681 sprawowała władzę w Strasburgu i in­ nych miastach w tym regionie. Ludwik poczuł się urażony tym, że papież nie za­ akceptował wysuniętego przez króla kań-

dydata na arcybiskupa Kolonii. Cesarz Świę­ tego Cesarstwa Rzymskiego zajęty był w tym czasie wojną z Turkami na Bałkanach; korzystając z tego Ludwik wypowiedział Cesarstwu wojnę, wysuwając jako jej powody nominację arcybiskupa Kolonii, nieuwzglę­ dnienie praw gałęzi orleańskiej do Palaty­ natu i ufortyfikowanie Philippsburga. Roz­ poczynając wojnę przypuszczał, że będzie krótkotrwała, ale podjęty przez Francję najazd spowodował wybuch ogólnoeuropej­ skiej AUGSBURSKIEJ LIGI WOJNY. Nie napotykając prawie oporu, wojska francuskie zajęły Palatynat, Trewir, Moguncję i Kolo­ nię, potem dokonały brutalnego najazdu na Frankonię i Szwabię. Aby sterroryzować przeciwnika, planowo pustoszono zdobywa­ ne kraje, palono miasta i wsie. Cesarz i ksią­ żęta niemieccy zawarli rozejm z Turkami, przerzucili pośpiesznie wojska do zachod­ nich Niemiec, wypowiedzieli wojnę Francji. Oswobodzili Frankonię, odzyskali Heidel­ berg. Francuzi wycofali się paląc po drodze Mannheim, Wormację, Spirę i inne miasta. W 1689 udało się odzyskać Moguncję i Bonn w Niemczech, oswabadzając w ten sposób obszary nad dolnym Renem; już po rozpoczęciu przez Ludwika starań o pokój Francuzi odzyskali Heidelberg; wskutek przypadkowego zaprószenia ognia pożar strawił całe miasto. Walki w Niemczech zakończyły się w 1689, ale dopiero w 1697 zawarto traktat pokojowy w Ryswick; Lud­ wik musiał zwrócić ziemie zdobyte w 1688, jednak zatrzymał Alzację i Strasburg. LUKKI I FLORENCJI WOJNA 1320-1323.

W kwietniu 1320 ambitny przywódca gibelinów Castruccio Castracani (1281-1328), władca Lukki, wypowiedział otwartą wojnę gwelfom z Florencji (gibelinowie i gwelfowie były to rywalizujące ugrupowania polityczne; gibelinowie wspierali cesarza, a gwelfowie papieża). Wojska Lukki spus­ toszyły terytoria florenckie. Castruccio sprzymierzył się z Pistoią, miastem w środ­ kowej Italii; w połowie czerwca 1323 wojska Lukki grabiły tereny w odległości 15 km od

Florencji. Florencja prowadziła rozpaczliwe negocjacje i jednocześnie zbierała nową armię. Wspomagane przez wojska mediolań­ skie siły Lukki odniosły decydujące zwy­ cięstwo nad Florencją w bitwie pod Altopascio w 1325. Na rozkaz Castruccio Castracaniego złupiono ziemie Florencji, by zyskać środki na spłatę długów wojennych i jeszcze raz zagrożono zajęciem Florencji, która zabiegała o pomoc u swych sojusz­ ników gwelfów. Castruccio Castracani, pa­ nujący wówczas prawie nad całą Toskanią, wdał się w spór z papiestwem. Przerwał wtedy działania wojenne, wkrótce nagle zmarł. Zamieszanie po jego śmierci umoż­ liwiło Florencji odzyskanie większości utra­ conych obszarów. LUTOWA REWOLUCJA FRANCUSKA. Patrz FRANCUSKA REWOLUCJA 1848.

LUTOWA REWOLUCJA ROSYJSKA 1917. BOL­

SZEWICKA REWOLUCJA rozpoczęła się w Piotrogrodzie (Sankt Petersburg) 8 marca 1917 (23 lutego według kalendarza starego stylu). Rewolucję poprzedziły spontaniczne strajki i rozruchy wśród robotników protestu­ jących przeciw niskim zarobkom, brakowi żywności, klęskom ponoszonym na frontach ŚWIATOWEJ WOJNY I i korupcji w rzą­ dzie. Pewną rolę odegrało również niezado­ wolenie kobiet i młodzieży oczekujących w długich kolejkach po chleb. Strajki nasilały się, do protestów przyłączyli się studenci w powszechnej demonstracji pod hasłem „Chleba, pokoju i wolności". Car Mikołaj II (1868-1918) nakazał stłumić strajki i zamie­ szki, ale wojska stacjonujące wówczas w Piot­ rogrodzie nie były w stanie wykonać tego rozkazu. 10 marca 1917 zbuntowali się żołnie­ rze w Moskwie, nastąpiło całkowite załama­ nie dyscypliny w armii; policjanci usiłujący przywrócić porządek zostali zabici. Duma (zgromadzenie narodowe) nie usłuchała roz­ kazu cara z 11 marca, nakazującego odrocze­ nie obrad. Car wydał rozkaz, aby do Piotrogrodu skierowano wojska z frontu, ale rozka­ zu nawet nie wysłano. Wybrana rada robotni­

ków i żołnierzy kierowała obroną Piotrogrodu. W celu przeciwdziałania zagrożeniu ze strony radykalnej rady i zachowania mo­ narchii Komitet Dumy powołał 15 marca (2 marca według kalendarza starego stylu) rząd tymczasowy, na którego czele stanął książę Gieorgij Lwów (1861-1925). Car Mi­ kołaj abdykował. Patrz także KORNIŁOWA Pucz 191?: PAŹDZIERNIKOWA PVF.WOT I JC.TA 1917. LUZYTANÓW

WOJNA

154-139

p.n.e.

Lu­

zytanie, grupa walecznych plemion celtyc­ kich zamieszkuj ąca tereny obecnej Portugalii środkowej i zachodniej Hiszpanii, walczyła z Rzymem w czasie CELTYBERYJ-SKICH WOJEN. Chwycili za broń w 154, odnieśli wielu zwycięstw nad Rzymianami, największe w 151. Pokój z Celtyberami w 151 umożliwił Rzymianom skoncentro­ wanie sił przeciw Luzytanom, którzy zmu­ szeni zostali w 150 do układu pokojowego. Po jego zawarciu z rozkazu prokonsula rzymskiego zamordowano tysiące Luzytanów. Ocalały z tej masakry Wiriatus (zm.

139), pasterz, zebrał swoich współplemieńców, by przeciwstawić się Rzymianom i w 146 rozpoczął prowadzenie partyzantki; wielokrotnie zadawał Rzymianom poważne straty. Jedna z armii rzymskich została zaskoczona przez Wiriatusa, który jednak nie wykorzystał okazji do wybicia Rzymian, lecz zawarł z nimi pokój i puścił ich wolno. Opór Luzytanów załamał się po zamor­ dowaniu Wiriatusa przez zdrajcę przeku­ pionego przez Rzymian. Patrz także NUMANTYJSKA WOJNA 137-133 p.n.e..

LY BONA POWSTANIE 541-547. W 541

w Nam Viet, czyli Annamie, wybuchło powstanie pod wodzą Ly Bona (zm. 547), Wietnamczyka chińskiego pochodzenia, skierowane przeciw uciskowi chińskiego gubernatora (patrz CHIŃSKI PODBÓJ NAM YIETU 111 p.n.e.). Wojsko Ly Bona wypędziło Chińczyków i odparło atak (543) królestwa Czampy z południa. Ly Bon ogłosił się królem, nie zdołał jednak utrzymać władzy; w 547 Chińczycy zwyciężyli go i zabili.

Ł ŁACIŃSKIEGO

I

BIZANTYJSKIEGO

CESAR­

STWA WOJNA PIERWSZA 1204-1222.

Czwarta krucjata (patrz KRUCJATY) dopro­ wadziła do opanowania Konstantynopola, stolicy cesarstwa bizantyjskiego, przez krzy­ żowców. Proklamowali oni cesarstwo łaciń­ skie, znane również jako Romania; jego cesarzem obwołano Baidwina II (1171 — 1205). Dużą część ziem, które miały nale­ żeć do tego cesarstwa, trzeba było dopiero zdobyć; cesarstwo miało licznych wrogów zewnętrznych i wewnętrznych, stąd też był to twór słaby. W 1205 pod Adrianopolem (Edime) wojska bułgarsko-połowieckie za­ dały ciężką klęskę siłom cesarstwa łaciń­ skiego. Baldwin dostał się do niewoli i Latynowie musieli wycofać się z Azji Mniej­ szej. W 1206 drugim cesarzem został Hen­ ryk z Flandrii (11747-1216); po próbie najazdu na Azję Mniejszą musiał podpisać dwuletnie zawieszenie broni z władcą nowo powstałego greckiego cesarstwa nicejskiego, które opanowało znaczną część terytoriów cesarstwa bizantyjskiego. Łacinnicy zawarli potem tajne przymierze z Turkami seldżuckimi, którzy od 1209 walczyli z cesarstwem nicejskim. Porażka Latynów w 1211 za­ chęciła cesarstwo nicejskie i pomogła mu osiągnąć kilka niewielkich zwycięstw w 1212 oraz zawieszenie broni w 1214, na mocy którego cesarstwo łacińskie uznało cesarstwo nicejskie i obiecało szanować jego granice. Henryk zmarł w 1216, co także przyczyniło się do osłabienia siły i morale cesarstwa. W 1219 Słowianie z południa uznali cesarstwo nicejskie za dziedzica ce­ sarstwa bizantyjskiego i ośrodek prawosła­ wia. Po 1222, gdy cesarstwo nicejskie wypar­

ło Seldżuków, do cesarstwa łacińskiego na­ leżał już tylko Konstantynopol. Druga woj­ na łacińskiego i bizantyjskiego cesarstwa 1224-1237. Cesarz nicejski Jan III (zm. 1254) w 1224 wraz ze swoim sojusznikiem, carem bułgarskim Iwanem II (zm. 1241) zdobyli należące do cesarstwa łacińskiego ziemie w Azji Mniejszej i wyspy na Morzu Egejskim, nie zdołali jednak opanować Kon­ stantynopola. Iwan przeszedł potem na stro­ nę cesarstwa łacińskiego. Mimo to do 1225 Jan zajął prawie całe terytorium cesarstwa łacińskiego w Azji Mniejszej, ale stracił Trację na rzecz Epiru. Baldwin II (1217— 1272), wówczas małoletni, obwołany został w 1228 cesarzem cesarstwa łacińskiego, a regentem został Iwan. W 1231 do Baldwina przyłączył się Jan z Brienne (1170— 1237); Iwan przestał być regentem; wypo­ wiedział cesarstwu wojnę; w 1235 jego wojska obiegły Konstantynopol, ale w 1236 zostały odparte. Trzecia wojna łacińskiego i bizan­ tyjskiego cesarstwa 1261-1267. Po 1250 zaczął się ostateczny upadek cesarstwa łaciń­ skiego. Michał VIII Paleolog (1225 — 1282), który w prawdziwie bizantyjskim stylu uzurpował sobie tron cesarstwa nicej­ skiego, odebrał w 1259 Konstantynopol lacinnikom i wskrzesił cesarstwo bizantyjskie. Kosztowna wojna z Epirem doprowadziła z kolei do walki z Karolem I (1227-1285), królem Sycylii i Neapolu. W 1261 Michai został cesarzem i zaczął konsolidację sił cesarstwa bizantyjskiego do walki z licznymi wrogami. Również w 1261 cesarstwo podpisa­ ło traktat z Genuą i odniosło zwycięstwa w walkach z łacinnikami na Peloponezie oraz wyspach greckich. W1262 Michał zwyciężył

Bułgarów, a w 1263, po porażce floty ge­ niepodległość; premierem nowego państwa nueńskiej, zawarł sojusz z Wenecją. Na został Karlis Ulmanis (1877-1940). Na po­ początku 1264 Bizancjum pokonało Epir, czątku stycznia 1919 wojska Rosji Radziec­ ale jeszcze w tym samym roku doznało kiej wkroczyły na terytorium Łotwy i zdobyły poważnej klęski pod Makry-Plagi. Do 1267, Rygę, w której ustanowiono władzę rad. w wyniku zwycięstw w małych potyczkach Wojska niemiecko-łotewskie, za przyzwole­ oraz w bitwach morskich, a także dzięki niem aliantów, zmusiły wojska Rosji Radzie­ zręcznej dyplomacji (w tym również kró­ ckiej do odwrotu w marcu 1919. Choć traktat tkotrwałej unii Kościoła rzymskokatolic­ wersalski zobowiązał Niemców do opuszcze­ kiego i wschodniego) Michał wskrzesił ce­ nia kraju, podjęli oni próbę zajęcia Łotwy, sarstwo bizantyjskie i unikając większych zostali jednak wyparci pod koniec listopada wojen zapewnił mu bezpieczeństwo oraz 1919. Rosja Radziecka ponownie próbowała względny spokój. Patrz także BIZANTYJSKA zająć Łotwę, ale w styczniu 1920 pod nacis­ WOJNA DOMOWA 1222-1224; BIZANTYJSKA kiem aliantów wycofała się z jej terytorium. WOJNA DOMOWA 1259; BIZANTYJSKA WOJNA Miesiąc później Łotwa i Rosja Radziecka 1207-1211; KRUCJATA CZWARTA 1202-1204; KRU­zgodziły się na zawieszenie broni. W trak­ CJATA SZÓSTA 1228-1229; KRUCJATA ÓSMA 1270. tacie podpisanym w Rydze 11 sierpnia 1920 Rosja Radziecka uznała niepodległość Łot­ ŁOTEWSKA WOJNA O NIEPODLEGŁOŚĆ wy (w 1940, w czasie ŚWIATOWEJ WOJ­ 1919-1920. Po klęsce Niemiec w ŚWIA­ NY II, po zajęciu Łotwy przez wojska ZSRR, kraj ten został jedną z republik radzieckich). TOWEJ WOJNIE I Łotwa proklamowała

M MACDONALDÓW REBELIA 1411. Wzięcie do niewoli w 1406 króla Szkocji Jakuba I (1394-1437) i jego 18-letnie uwięzienie w Anglii, pozwoliło baronom szkockim na uzyskanie znacznej władzy. W północnozachodniej Szkocji członkowie klanu Macdonaldów tytułowali się „królami Wysp" i zachowywali się jak autonomiczni władcy. Doszło do zatargu Donalda Macdonalda z regentem Robertem Stewartem księciem Albany o hrabstwo Ross, wojska Macdonaldów wspierane przez Macleanów wyruszyły w 1411, by zdobyć Aberdeen. Armia Macdonaldów pod dowództwem głowy Mac­ leanów, Czerwonego Hektora, stoczyła z si­ łami regenta nie rozstrzygniętą, ale zaciętą bitwę pod Red Harlaw. Czerwony Hektor poległ, armia Macdonaldów wycofała się i nastąpił długi okres spokoju. Patrz także DUBHA REBELIA 1501-1503; OGA REBELIA USO. MACEDOŃSKA WOJNA PIERWSZA 215— 205 p.n.e. Macedonia była w starożytności

państwem wojowniczym. Ambitny król ma­ cedoński, Filip V (238-179), dążył do po­ większenia swojego państwa. Gdy Rzymia­ nie zajęci byli walką z Kartaginą (patrz PUNICKA WOJNA DRUGA 218-202 p.n.e.), rozpo­ czął wojnę z Rzymem na wschodzie. Rzy­ mianie nie zawarli przymierza przeciw Ma­ cedonii ze Związkiem Etolskim, walki mię­ dzy tymi dwoma państwami ciągnęły się przez 10 lat, nie przynosząc rozstrzygnięcia. Filip skierował potem uwagę na południe, na greckie miasta-państwa i tam usiłował poszerzyć strefę swoich wpływów. Do tej pory w sporach między państwami greckimi Rzym zajmował stanowisko neutralne, teraz

jednak uznał, że nadarza się okazja roz­ szerzenia strefy wpływów, przeto włączył się do nowej wojny. Druga wojna macedoń­ ska 200-196 p.n.e. Rzymskie legiony zde­ cydowanie pokonały falangę Filipa V w bit­ wie pod Kynoskefalaj w 197, zmuszając Macedończyków do wycofania się z całej Grecji. Filip musiał zapłacić wysoką kon­ trybucję Rzymowi, który ogłosił, że przy­ niósł wolność państwom greckim i objął nad nimi łaskawy protektorat. Po objęciu tronu w 179 syn Filipa, Perseusz (212?— 166), zaczął zawiązywać przymierza z róż­ nymi państwami greckimi. Wzbudziło to niezadowolenie Rzymu i wybuchła nowa wojna. Trzecia wojna macedońska 172— 167 p.n.e. Rzymianie odnieśli zwycięstwo pod Pydną, w południowo-wschodniej Ma­ cedonii. Perseusz został odesłany do Rzymu w kajdanach, a Macedonię podzielono na cztery republiki. Eksperyment ten nie po­ wiódł się; republiki stale popadały w kon­ flikty. W 152 pretendent do tronu usiłował przywrócić monarchię i spowodował tym wybuch czwartej wojny. Czwarta wojna macedońska 151-146 p.n.e. W wojnie tej doskonała armia rzymska rozbiła wojska macedońskie. Tym razem Macedonia została wcielona do Rzymu i stała się prowincją przyszłego imperium rzymskiego, które miało powstać niebawem. MACEDOŃSKIE POWSTANIE 1902-1903.

Aby wzmocnić swoje roszczenia do Mace­ donii, którą pragnęły zająć także Serbia i Grecja, Bułgaria powołała w 1899 komisję macedońską, kierowaną z centrali w Sofii. Celem działania komisji było ustanowienie

autonomii Macedonii, pod nadzorem (za przyzwoleniem Turcji) bułgarskiego przed­ stawiciela. Częścią planu Bułgarii było wzmocnienie posunięć dyplomatycznych niejawną działalnością terrorystyczną. W tym celu wysłano do Macedonii bandy rewolucjonistów zwanych komitadżi, które przyczyniły się do wybuchu powstania w la­ tach 1902-1903. Komitadżi zamordowali rumuńskiego profesora, nie zgadzającego się z argumentami komisji macedońskiej, oraz porwali amerykańską misjonarkę. Dzia­ łania te zmusiły Austrię i Rosję do zgłosze­ nia propozycji reform w wilajetach (okrę­ gach administracyjnych) Salonik, Monastiru (Bitola) i Kosowa (1903). Choć zaakcep­ towane przez Turcję, reformy te nigdy nie zostały wprowadzone w życie. Dalsze spory wewnętrzne doprowadziły do wybuchu BAŁ­ KAŃSKIEJ WOJNY PIERWSZEJ i po­ działu Macedonii między trzy rywalizujące państwa. MACHABEUSZY POWSTANIE 168-143 p.n.e. Machabeusze, ród pobożnych Żydów,

był znany z przywiązania do swobód religij­ nych i politycznych. Gdy Antioch IV Epifanes (zm. 163), król Syrii z dynastii Seleu­ cydów, zbezcześcił Świątynię w Jerozolimie i usiłował zmusić Żydów do przyjęcia ob­ rzędów pogańskich, kapłan żydowski Matatiasz (zm. 166) stawił opór i zabił syryjskiego żołnierza. Uciekł potem z synem w góry i rozpoczął długotrwałą walkę partyzancką z Syryjczykami. Po śmierci Matatiasza jego syn Juda Machabeusz (zm. 161) został przy­ wódcą powstańców żydowskich i zwyciężył dwie wysłane przeciw niemu armie syryj­ skie. W 165 Juda odbił Jerozolimę i ponow­ nie wyświęcił Świątynię. Gdy Juda poległ w walce z trzecią armią syryjską, przywódcą żydowskim został jego brat Jonatan (zm. 143). Jonatan był zdolnym dyplomatą; za­ warł traktat o przyjaźni z Rzymem i Syrią, został jednak oszukany przez wodza syryj­ skiego, który zaproponował pokój, a potem uwięził i zabił Jonatana oraz wziętych do niewoli żołnierzy żydowskich. Ostatni brat,

Szymon (zm. 135) budował na terenie całej Judei (południowa Palestyna) twierdze i wa­ rownie; król syryjski uznał go za arcykap­ łana, gubernatora i przywódcę Żydów. Przez pewien okres Judea cieszyła się niepodleg­ łością i pokojem, ale po śmierci Szymona zaczęły się wewnętrzne spory i częste napa­ dy Seleucydów syryjskich oraz sąsiadujących plemion arabskich. Patrz także SELEUCYDÓW WOJNAZ EGIPTEM 109-168 p.ne. MACKENZIEGO POWSTANIE 1837. Dzien­ nikarz kanadyjski William Lyon Macken­ zie (1795-1861), gorący rzecznik repub­ likańskiej formy rządów w Górnej Kana­ dzie (Ontario), nawoływał do obalenia kliki sprawującej władzę, Rodzinnej Zgody, zdo­ minowanej przez Brytyjczyków. Około 800 zwolenników Mackenziego usiłowało usta­ nowić tymczasowy rząd w Toronto, ale niepowodzenie zmusiło ich do ucieczki na wyspę Navy na rzece Niagara. Tam Mackenzie proklamował rząd. Kanadyjczycy wierni rządowi Górnej Kanady przeprawili się przez rzekę i spalili parowiec USA Caroline dowożący żywność powstańcom Mackenziego. Mackenzie opuścił wyspę i uciekł do Stanów Zjednoczonych, gdzie spędził w więzieniu 11 miesięcy za pogwałcenie praw o neutralności. Po ogło­ szeniu powszechnej amnestii wrócił do Ka­ nady w 1849. Patrz także PAPINEAU PO­ WSTANIE 1837. MADAGASKARSKIE POWSTANIE 1947— 1948. W 1946 Madagaskar został zamor­

skim terytorium Francji, co przyczyniło się do powstania na wyspie pierwszej oficjalnie istniejącej partii politycznej, Ruchu Naro­ dowego na rzecz Odrodzenia Madagaskaru (MDRM). Celem ruchu było uzyskanie nie­ podległości dla Madagaskaru. Po niespełna roku malgascy nacjonaliści wzniecili po­ wstanie we wschodniej części wyspy. Po przybyciu posiłków francuscy żołnierze sta­ cjonujący na wyspie po krwawych walkach zdławili powstanie (w walkach zginęło po­ nad 11 tysięcy osób). MDRM zdelegalizo­

wano, walki partyzanckie trwały przez cały 1948. Po 10 latach Francja zezwoliła, by sami tubylcy zdecydowali o swoim losie; w referendum ludność wypowiedziała się za autonomią w ramach Wspólnoty Francu­ skiej. 14 października 1958 proklamowano Republikę Malgaską, która zyskała pełną niepodległość w 1960.

francuski gubernator generalny Joseph S. Gallieni (1849-1916), który w 1897 zde­ tronizował i zmusił do opuszczenia wyspy królową, położył kres supremacji Howów i zrównał w prawach wszystkie plemiona malgaskie.

MADURAJU BUNT 1334-1335. Władza suł­ tanatu w Delhi okazała się niezbyt trwała; MADAGASKARU WOJNY Z FRANCJĄ 1883— przyczyniała się do tego feudalna struktura 1885, 1895. W 1882 Francja rozciągnęła rozległych terytoriów i częste powstania protektorat nad północno-zachodnią częścią wybuchające w małych hinduskich królest­ Madagaskaru. Howa, najliczniejsza grupa wach. Wydawało się, że ustanowienie rzą­ tubylców, odmówiła uznania protektoratu. dów prowincjonalnych rozwiązało problem powstań, jednak w 1334 mianowany przez Wcześniej - na mocy traktatu z 1868 - Fran­ cja zgodziła się na władanie Howów całą Delhi gubernator Maduraju, Turek, spok­ wyspą; w 1882 odrzuciła go jednak, uznając rewniony z nową dynastią Tuglaków w De­ zamiast tego wcześniejsze traktaty zawarte lhi, ogłosił niepodległość sułtanatu Madu­ z lokalnymi wodzami, którzy oddali Francji raju ze stolicą w Gulbardze. Od 1311 Mawyspy u wybrzeża północno-zachodniego. duraj był prowincją (patrz DELHIJSKIEGO Po odrzuceniu przez rząd Howa francuskich SUŁTANATU NAJAZDY NA POŁUDNIOWE INDIE 1307-1313) i podlegał bezpośrednio Delhi. żądań francuskie okręty ostrzelały przy­ Delhi posłało do Maduraju wojsko, ale nie brzeżne miasta Mąjunga i Tamatawa; żoł­ nierze francuscy zajęli je w czerwcu 1883. zdążyło ukarać winowajcy, gdyż powstania, Francuzi utworzyli armię złożoną z tubyl­ jakie wybuchły w Lahaurze i samym Delhi, ców, która po dwóch latach chaotycznych zmusiły wojsko do powrotu na północ walk pomogła im zawrzeć porozumienie (1335). Pata także BAHMANIDÓW SUŁTANATU w 1885. Howa uznali francuski protektorat, WOJNA z SUŁTANATEM DELHIJSKIM1340-1347; a także zaakceptowali istnienie francuskiej W1DŻ AJ AN AGARU PODBÓJ MADURAJU 1378. osady w Diego-Suarez na północnym krańcu wyspy; zgodzili się również na obecność MADZIARÓW NAJAZDY NA FRANCJĘ 907francuskiego rezydenta w stolicy Tananari- 954. Po najazdach na Niemcy Madziarzy dotarli do Francji (907). Wojownicy ma­ wie. Później rząd Howów stawiał Fran­ cuzom coraz silniejszy opór. Pozycję Francji dziarscy przeprawili się przez Ren i nękali wzmocniło jednak uznanie 1890 przez Wiel­ Alzację oraz wschodnią część Francji, ką Brytanię Madagaskaru za protektorat a zwłaszcza Burgundię. W latach 917-919 najeżdżali Burgundię zagrażając samemu francuski. W 1895 w Majundze na Madagas­ sercu królestwa. Król Francji Karol III karze wylądował francuski korpus ekspedy­ cyjny w sile 15 tysięcy żołnierzy. Po pewnej Prostak starał się o pomoc swoich baronów w walce z Madziarami, ale bezskutecznie; zwłoce z powodu chorób i trudności trans­ portowych ekspedycja ruszyła w głąb wyspy, bezpośrednią przyczyną nieskuteczności ob­ rony francuskich Karolingów była rywaliza­ w kierunku Tananariwy. Po ostrzale ar­ tyleryjskim stolica szybko skapitulowała (30 cja między różnymi książętami i baronami. września 1895); pod rządami Francuzów Ta rywalizacja wyjaśnia: niepowstrzymany tubylcza królowa stała się jedynie figurant- najazd Madziarów w 926, którzy dotarli do ką. W 1896, po ogłoszeniu Madagaskaru Atlantyku, zagrożenie Reims, a później zni­ kolonią francuską wybuchło powszechne szczenie Burgundii w 937, mimo oporu wojsk francuskich pod wodzą pechowego powstanie. Porządek ostatecznie przywrócił

króla Burgundii Raula (Rudolfa) (zm. 936). Najeźdźcy nadal pustoszyli Francję i pół­ nocną Italię, w 951 najechali Akwitanię. W 954 znaleźli się na obrzeżach Cambrai, Laonu i Reims, wielki najazd Madziarów sięgnął wówczas od północno-wschodniej Francji na południe, poprzez Burgundię, przełęcz Św. Bernarda aż do Italii. Patrz także LECHOWE POLE, BITWA NA LECHOWYM POLU 955.

stwa Rzymskiego Otton I (912-973) toczył wojnę w kraju o następstwo tronu; mimo to w Turyngii i Saksonii zmuszono Ma­ dziarów do odwrotu, odparto również na­ jazdy na Bawarię w latach 948-949. W la­ tach 951-954 Madziarzy zostawili cesar­ stwo w spokoju i najeżdżali Francję, w 954 znowu wdarli się do Niemiec i ponieśli tam katastrofalną klęskę na Lechowym Polu (patrz LECHOWE POLE, BITWA NA LE­ CHOWYM POLU 955).

MADZIARÓW NAJAZDY NA NIEMCY 894-

955. W końcu IX w. siedem plemion madziarskich zostało wypartych przez Pieczyngów ze swych dotychczasowych siedzib w stepach na północnych brzegach Morza Czarnego. Około 894 lub 896 Madziarzy najechali Panonię (obecnie wschodnia Au­ stria, zachodnie Węgry i część Jugosławii) opanowując te tereny w pełni ok. 900. Ich głównym wodzem był Kurszan (zm. 904), jego następcą został Arpad. Już w 862 najechali państwo wschodniofrankońskie. Z Panonii Madziarowie organizowali najaz­ dy we wszystkich kierunkach. Ich najazdy w latach 902-906 doprowadziły do upadku państwa wielkomorawskiego, pokonali ar­ mię bawarską pod Ennsburgiem. W latach 898-955 dokonali 33 najazdów, dotarli na północy do Bremy, na południu do Otranto, na zachodzie do Orleanu, a na wschodzie do Konstantynopola (Stambuł). Wiele z tych najazdów dotknęło Niemcy, zwłaszcza Sak­ sonię i Turyngię w 908, Bawarię w 909 i 910 (w 909 ponieśli porażkę, w 910 odnieśli zwycięstwo pod Augsburgiem) i Alzację w 917. W latach 919-936, za panowania niemieckiego króla Henryka I Ptasznika (876P-936), Madziarzy zachowywali się sto­ sunkowo spokojnie, zwłaszcza w okresie dziewięcioletniego rozejmu, który zawarto po wzięciu do niewoli w 924 przywódcy Madziarów. Henryk ufortyfikował miasta w Saksonii i zreformował wojsko. W 933 zerwał rozejm i odniósł zwycięstwo nad Madziarami pod Merseburgiem - zajął ich obóz i zmusił do ucieczki. Po 936 sytuacja uległa zmianie, gdyż cesarz Świętego Cesar­

MAGI-MAGI POWSTANIE 1905-1907. Tu­ bylcze ludy Niemieckiej Afryki Wschodniej (Tanzania) były głęboko niezadowolone z podatków i przymusowej pracy dla nowych panów z Europy. Napięcie wśród miejs­ cowych plemion wzrosło po wprowadzeniu przez Niemców nieprzemyślanej, ekspery­ mentalnej uprawy bawełny zamiast płodów żywnościowych. Wśród tubylców szerzyła się wiara w to, iż wypicie cudownej wody, zwanej magi, ochroni przed bronią palną. Podniesieni tym na duchu tubylcy wzniecili bunt przeciw Niemcom. Powstanie ogarnęło bardzo szybko całe terytorium; Niemcy byli bardzo zaskoczeni i początkowo nie reago­ wali. Okrutne akcje wojska i stosowana taktyka spalonej ziemi doprowadziły po dwóch latach do stłumienia powstania. We­ dług przybliżonych szacunków życie straciło 200 tysięcy tubylców; część zginęła w walce, część z głodu i chorób, a część powieszono. Patrz także NIEMIECKIE WOJNY KOLONIALNE W AFRYCE 1903-1908. MAHABATA-CHANA BUNT 1626-1627. Ce­

sarz Dźahangir (1569-1627) utrzymał się na mogolskim tronie wyłącznie dzięki po­ mocy wodza Mahabat-chana (zm. 1634) (patrz

SZAHDŹAHANA

BUNT

1622-1626).

CeS3-

rzowa Nur Dźahan nie była jednak z tego zadowolona; obawiała się rosnącej potęgi i popularności Mahabata-chana i gniewało ją, że wódz nadal widzi w Churramie (Szahdźahan [1592-1666]) następcę tronu, a nie bierze pod uwagę wysuniętego przez nią kandydata. Nakłoniła cesarza, aby mianował

Mahabata-chana gubernatorem odległego Bengalu, pozornie w nagrodę za służbę, a później obrzuciła go fałszywymi oskar­ żeniami i namówiła Dźahangira, by rozkazał mu wrócić do Lahauru i stawić się przed sądem. Mahabat-chan nie usłuchał rozkazu, poprowadził wojska na dwór w Pendżabie i po odmowie udzielenia mu posłuchania pojmał Dźahangira. Nur Dźahan uciekła z wybranym przez siebie kandydatem do tronu, ale nie zdołała uwolnić cesarza. Dźahangir dzięki podstępowi uratował się i uciekł do Kaszmiru. Mahabat-chan po­ śpieszył do Churrama przebywającego w re­ gionie Dekan, gdzie nakłoniono go, by ukorzył się przed cesarzem. W tym czasie jednak cesarz zmarł i Mahabat-chan uniknął kary. Kandydat cesarzowej do tronu skradł w Lahaurze skarby cesarskie, ale złapano go i za karę oślepiono. Cesarzowa wspaniało­ myślnie zgodziła się wycofać z życia pub­ licznego. Churram zdobył tron; by go bez­ piecznie zachować, zastosował metodę Tur­ ków osmańskich - zgładził wszystkich ry­ wali (brata, dwóch bratanków i dwóch kuzynów). Wstąpił na tron jako cesarz Szahdźahan 24 stycznia 1628. Patrz także MOGOŁÓW WOJNA DOMOWA 1057-1659. MAHDYSTÓW na

WOJNA.

Pata

SuDAŃSKA

wracanie niewiernych. Pod koniec życia Mahmuda w skład jego królestwa wchodził Kaszmir, Pendżab i większa część obecnego Iranu, który był w 977 terenem jego pierw­ szego najazdu. Trzy najazdy na Indie za­ sługują na szczególną uwagę. 15-tysięczna lekka jazda była w 1001 tak doskonale wyćwiczona, że zdołała pobić w pobliżu Peszawaru trzykrotnie większą armię indyj­ ską; indyjski wódz poległ w bitwie. Od­ nowionej armii Pendżabu omal nie udało się pokonać Gaznawidów w 1108, ponownie w pobliżu Peszawaru; atak około 30 tysięcy żołnierzy indyjskich zmusił Gaznawidów do odwrotu, ale indyjskie słonie wpadły w panikę, co pozwoliło nieprzyjacielowi na przegrupowanie sił i zwycięstwo. Po tej bitwie Pendżab został przyłączony do Gha­ zni. Chciwość Mahmuda ujawniła się pod­ czas najazdu na południową prowincję nad­ brzeżną Kathiawar; zdobył tam Somnath i ograbił ze wszystkich skarbów bogatą świątynię hinduską, zabierając nawet ozdob­ ne wrota. Na podbitych ziemiach sprawował surowe rządy, jednakże nie nawracał siłą na islam, korzystał nawet z wojsk hinduskich nie obawiając się buntu, jaki mogłaby wy­ wołać jego grabież i bezczeszczenie przybyt­ ków hinduskiego kultu.

Woj­

1881-1885.

MAJÓW POWSTANIE. Patrz HISZPAŃSKI POD­ BÓJ JUKATAMJ 1527-1546.

MAHMUDA Z GHAZNI PODBOJE ek. 10001030. Zdobywca • północno-zachod-nich Indii, a po 998 trzeci turecki władca Ghazni (królestwa obejmującego dzisiejszy Afganistan i północno-wschodnią część Ira­ nu) Mahmud (971-1030) był pierwszym najeźdźcą Indii, który kierował się zasadami islamu. W czasie siedemnastu najazdów dokonanych w latach ok. 1000-ok. 1026 wojska Mahmuda zniszczyły wiele świątyń i ośrodków kultu hinduskiego jako przybyt­ ków pogańskich. Wydaje się jednak, że prawdziwym celem podbojów było zdobycie łupów, które miały przekształcić Ghazni w drugi Bagdad (który ok. 800 był naj­ wspanialszym miastem islamu), a nie na­

MAJSURU WOJNA PIERWSZA 1767-1769.

Brytyjska Kompania Wschodnioindyjska założona w 1600 w celu złamania monopolu Holendrów w Indiach, rozwijała się stosun­ kowo dobrze do XVIII w. Rozpad imperium Mogołów, z którym utrzymywała dobrą współpracę, oraz konkurencja Francuzów spowodowały, że kompania dla ochrony swego istnienia podbiła państwa indyjskie. Podczas walk o władzę w Bengalu (do 1765), kompania napotkała dwóch wielkich kon­ kurentów - Maj sur (Karnatik) i konfedera­ cję Marathów (patrz MARATHÓW WOJNA PIERWSZA 1775-1782). Majsur, państwo hin­ duskie, przejęte w 1762 przez Hajdara Ali

Chana (1722-1782), byłoby korzystnym so­ jusznikiem w walce z Marathami, ale w 1767 brytyjska Kompania Wschodnioindyjska zraziła Hajdara i nie zmieniła swego postępo­ wania aż do faktycznego upadku Maj suru (1799). Kompania zaatakowała Maj sur w 1767 i odnosiła zwycięstwa, dopóki jej sojusznicy (Hajdarabad i Marathowie) nie wycofali się w 1768. Potem Hajdar zaczął zwyciężać i zagroził nawet głównej siedzibie zarządu kompanii w Madrasie. W 1769 zawa­ rto pokój, którego warunki w rzeczywistości narzucił Maj sur. Druga wojna Maj suru 1780-1784. Wierzyciele Arkom zmusili jego nababa (zarządcę), aby z pomocą Anglików zaatakował Majsur i spłacił długi. Hajdar Ali zawarł przymierze z konfederacją Marathów i odpowiedział zaciętym atakiem. Armia Haj­ dara pojawiła się pod murami Fortu St. George'a (1780); niewiele brakowało, a kom­ pania straciłaby Goa. W celu zabezpieczenia Madrasu przed atakami Marathów weszli tam brytyjscy żołnierze (1780), a wówczas Marathowie wycofali się i zawarli odrębny pokój. Hajdar Ali zmarł w 1782, a obiecana francuska pomoc przyszła zbyt późno, by pomóc jego synowi, sułtanowi Tipu (Tipoo) (1749-1799); Majsur został pokonany. W1784 traktat w Mangalur przywrócił stan, jaki istniał przed 1780. Trzecia wojna Majsuru 1790-1792. Tipu, młody i ambitny, ale nie tak utalentowany i rozsądny jak jego ojciec nadal niepokoił się poczynaniami bry­ tyjskiej Kompanii Wschodnioindyjskiej, która pod zarządem lorda Charlesa Comwallisa (1738-1805) dążyła do zagarnięcia Majsuru. Kompania potrzebowała jedynie pretek­ stu do ataku. Cornwallis wyłączył Tipu z listy „przyjaciół" kompanii, a w odpo­ wiedzi Tipu zaatakował. Mimo żekon­ federacja Marathów i Hajdarabad nie we­ szła w sojusz z Majsurem, wojska Tipu były jeszcze na tyle silne, że zdołały ode­ przeć siły Anglików podczas trzech ka­ mpanii dowodzonych osobiście przez Cornwallisa. Ostatnia kampania, w 1792, skie­ rowana przeciw stolicy Maj suru, Seringapatamowi, kosztowała Majsur utratę

połowy terytorium. Czwarta wojna Maj suru 1799. Tipu był wrogo nastawiony do Brytyj­ czyków; zademonstrował swój gniew, przy­ jmując wysłanników napoleońskiej Francji i sadząc „drzewo wolności" w ogrodzie swego pałacu. Nowy brytyjski gubernator generalny, Richard Wellesley (1761-1842), chciał pozba­ wić Francuzów wpływów w Indiach, a jedno­ cześnie zdobyć Majsur. W 1799 Anglicy, z pomocą Hajdarabadu, zaatakowali Seringapatam. Tipu poległ w czasie bitwy; ziemie, jakie pozostałe Majsurowi po trzeciej wojnie, zostały podzielone - połowę zyskała brytyjska Kompania Wschodnioindyjska, a połowę Hajdarabad, niewielki obszar zwrócono rodo­ wi hinduskiemu, usuniętemu przez Hajdara Alego w 1762, przed pierwszą wojną Maj suru. MALAJSKA DŻUNGLA, WALKI W WALIJ­ SKIEJ DŻUNGLI 1948-1960 (malajski stan wyjątkowy). W 1948 komunistyczni terrory­ ści, wśród których było wielu Chińczyków, zaczęli zakłócać życie w wioskach położo­ nych w dżungli nowo ustanowionej Federa­ cji Malajów (pod nadzorem wysokiego ko­ misarza Wielkiej Brytanii). Prowadzili wal­ kę partyzancką polegającą na nagłych napa­ dach na placówki wojskowe, rządowe i posterunki policyjne. Rząd ogłosił stan wyjątkowy; wojska brytyjskie i malajskie odpierały ataki partyzantów. W 1949 rozpo­ częto energiczną walkę z powstańcami; setki z nich zostało zabitych lub zatrzymanych. Jednym ze skutków tej wojny w dżungli było zbliżenie przywódców różnych etnicz­ nych i religijnych wspólnot i lepsze wzajem­ ne zrozumienie. Rząd wprowadził w życie plan Briggsa (1950) i przesiedlił na bez­ pieczne tereny Federacji chińskich rolników nie posiadających praw własności, którzy padali łatwym łupem partyzantów. W 1951 terroryści nasilili działania; niszczyli plan­ tacje kauczukowca, grozili robotnikom z plantacji, zabili wysokiego komisarza Wiel­ kiej Brytanii. Gerald Templer (1898-1979), nowy wysoki komisarz (1952), który stanął na czele wojsk rządowych, rozpoczął skoor­ dynowaną kampanię przeciw partyzantom

i przyczynił się do nawiązania współpracy między różnymi grupami etnicznymi. Ścisłe racjonowanie żywności w zagrożonych re­ gionach zmusiło wielu terrorystów do wy­ boru między kapitulacj ą a śmiercią głodową. W 1954 dowództwo komunistycznej par­ tyzantki przeniosło się na Sumatrę. Gdy Federacja Malajów została niepodległym państwem Brytyjskiej Wspólnoty Narodów (1957), wojna zaczęła wygasać; coraz większa liczba terrorystów kapitulowała (w 1955 rząd ogłosił amnestię, z której skorzystało wielu partyzantów). Nadal jednak kilkuset naj­ bardziej zawziętych partyzantów komunis­ tycznych prowadziło operacje w gęstej dżun­ gli wzdłuż granicy z Tajlandią; ostatecznie pokonano ich w 1960. MALAKKI OBLĘŻENIE 1640-1641. Od po­ czątku XVII w. trwały walki między Por­ tugalczykami i Holendrami o supremację w Indiach Wschodnich (patrz PORTUGALSKO-HOLENDERSKIE

WOJNY

W

1601-1641). W 1511 Portugal-czycy zdobyli Malakkę, strategiczny punkt na zachodnim wybrzeżu Półwyspu Malaj-skiego, i przekształcili go w centrum handlowe. Aczinowie (Atjehowie) z północnej Sumatry; dążąc do wyparcia Portugalczy-ków, prowadzili z nimi bezskuteczne walki, na krótko przyłączyli się do Holendrów i wspólnie oblegali twierdzę Malakka (sierpień 1640) otoczoną murem wysokości 10 m i grubości 7,5 m. Wcześniej, w czerwcu tegoż roku, Holendrzy z pomocą floty Djo-horu rozpoczęli blokadę portu w Malakce. Obrońcy twierdzy (około 250 Portugalczy­ ków i 2000 Azjatów) nie otrzymali pomocy z Goa (w Indiach) czy z jakiejkolwiek innej bazy portugalskiej i poddali się w styczniu 1641; około 7000 żołnierzy straciło życie w walce, z głodu lub chorób. Opanowanie tego ważnego portu zagwarantowało Holen­ drom niemal całkowity monopol na bardzo dochodowy handel korzeniami. INDIACH WSCHODNICH

MAMELUKÓW 1 TURKÓW WOJNA 14851491. W latach siedemdziesiątych XV w.,

gdy działania militarne podczas TURKMEŃSKO-TURECKICH WOJEN 14001473 przeniosły się aż nad Eufrat w Syrii, stosunki między imperium Turków osmań­ skich a mameluckimi władcami Egiptu i Sy­ rii uległy zdecydowanemu pogorszeniu. W czasie TURECKIEJ WOJNY DOMO­ WEJ 1481-1482 mamelucy poparli Cema (1459-1495), który wystąpił przeciw swemu starszemu bratu, Bajezidowi II (1447-1513); po zwycięstwie wodzowie Bajezida nalegali, by wziął odwet na mamelukach. W 1485 doszło do zatargu o terytorium turkmeńskie, na którym panowała popierana przez mameluków dynastia Duldakirów z Kapadocji (część Turcji); doprowadziło to do sporady­ cznych działań wojennych. Mamelukowie wtrącali się w sprawy Kapadocji, podburzaj ąc turkmeńskich koczowników ze wschodu i podtrzymując swe roszczenia do władania Armenią Małą. Pięć lub sześć wypraw pode­ jmowanych przez Turków przeciw mamelukom nie przyniosło decydującego roz­ strzygnięcia; w 1488 mamelucy odnieśli niewielkie zwycięstwo. W negocjacjach po­ kojowych w 1491 mamelucy uzyskali tery­ torialne ustępstwa od przeciwników; uzgod­ nione zawieszenie broni przetrwało do wy­ buchu MAMELUKÓW I TURKÓW WOJ­ NY 1516-1517. MAMELUKÓW 1 TURKÓW WOJNA 1516— 1517. Gdy kampanie wojenne tureckiego

sułtana Selima I (1467-1520) w TURECKO-PERSKIEJ WOJNIE 1514-1516 zagro­ ziły mamelukom syryj skim, stary sułtan mamelucki Egiptu, Kansuh al-Ghawri (zm. 1516), poprowadził wojska na północ, za­ mierzając zaatakować imperium osmańskie od strony Aleppo. Dzięki zastosowaniu ar­ tylerii armia Selima zadała mamelukom druzgocącą kieskę w bitwie pod Mardż— Dabik (Dolbek) 24 sierpnia 1516. Kansuh z powodu wylewu zmarł w czasie bitwy, Aleppo natychmiast się poddało. Mamelucy wycofali się do Egiptu opuszczając Syrię. Wojska tureckie w krótkim czasie zdobyły Damaszek, Bejrut, Gazę i Jerozolimę. Selim

wszędzie mianował zarządców tureckich; książęta libańscy zostali jego nominalnymi wasalami. Nowemu sułtanowi Egiptu, Tuman Bejowi (zm. 1517) zaofiarował pokój pod warunkiem przyjęcia zwierzchnictwa Turcji, ale ten odrzucił jego propozycję. Selim posłał wówczas do Kairu kalifa (najwyższy zwierzch­ nik muzułmański), by w jego imieniu odczy­ tał modły piątkowe, co było symbolem przeję­ cia władzy, a następnie ruszył na Kair; 2 stycznia 1517 pobił mamelucką armię Tumana w bitwie pod Rejdanijja, a wkrótce zdobył Kair i cały Egipt. Tuman uciekł, usiłował prowadzić walkę partyzancką, został jednak ujęty i powieszony. Wielki szarif (zarządca) Mekki przesłał Selimowi jako symbol uznania jego zwierzchnictwa klucze do świętych miejsc arabskich, a kalif przy­ wiózł do Konstantynopola (Stambuł) święty płaszcz i sztandar proroka Mahometa (570-632). Selim nie mścił się na mamelukach, wielu z nich zostało członkami adminis­ tracji Egiptu. Według nieprawdziwej legendy kalif przekazał Selimowi swój tytuł i władzę.

Dżurdżenów z północnej Mandżurii (patrz DŻURDŻENÓW

MONGOLSKICH PODBÓJ PAŃ-

STWA LIAO 1114-1122; DŻURDŻENÓW MONGOL­

SKICH NAJAZD NA CESARSTWO SUNG 1125-1102). Kierowani przez Nurhacziego Mandżurowie zjednoczyli sąsiednie plemiona i zaczęli powiększać swoje terytoria. W 1618 Nurhaczi przedstawiając Siedem Wielkich Skarg wypowiedział wojnę Chinom. W Chinach rządziła wówczas dynastia Ming. W ciągu paru lat doskonale wyćwiczone wojska man­ dżurskie opanowały całe terytorium Chin na północ od Wielkiego Muru, a nawet przedarły się przez Wielki Mur w słabiej bronionych miejscach. W 1644, gdy Chiny rozdzierane były wewnętrznymi sporami (patrz CHIŃSKA WOJNA DOMOWA 1027-1644), zbuntowany generał zajął Pekin, stolicę cesarską. Wu Sangui (1612-1678), generał Mingów broniący północnej granicy, zwró­ cił się do Mandżurów o pomoc przeciw uzurpatorowi. Mandżurowie chętnie sko­ rzystali z propozycji. Wojska chińskie i mandżurskie wkroczyły razem do Pekinu i pokonały zbuntowanego generała. Uzur­ MANDINGO Z FRANCUZAMI WOJNA PIERW­ pator uciekł na zachód, złapano go jednak SZA 1885-1886. Francuskie wojska kolonia­ i stracono. Mandżurowie opanowali teraz lne prowadziły w głębi Wybrzeża Kości stolicę i obwołali własnego księcia cesarzem Chin i Mandżurii. Niektórzy książęta z dy­ Słoniowej, w Afryce Zachodniej, wojnę z ple­ mionami Mandingo (Malinkę, Mande), do­ nastii Ming uciekli na południe i przez wodzonymi przez wodza Samory Almamy sześć lat walczyli z Mandżurami. Najeźdźcy (zm. 1900). Francuzi stłumili opór Mandingo zdobyli miasta Nankin, Hangczou i Kanton; do 1650 podbili całe kontynentalne Chiny. i umocnili swoje rządy. Druga wojna Man­ dingo z Francuzami 1894-1895. Francuzi Mandżurowie założyli dynastię Tsin, która rozciągnęli swój protektorat na całe Wybrzeże sprawowała władzę w Chinach do 1911 Kości Słoniowej, ale w głębi kraju nie zdołali (patrz CHIŃSKA REWOLUCJA 1911-1912). Patrz przełamać oporu stawianego przez Mandingo także CHIN WOJNA z KOKINGĄ 1646-1662. pod wodzą Samory. Francuskie działania MANDŻURSKI PODBÓJ KOREI 1627. Korea, wojenne nie przyniosły oczekiwanych rezul­ tatów. Trzecia wojna Mandingo z Francuza­ która przez długi czas uznawała zwierzch­ mi 1898. Francuzi rozpoczęli nową kampanię ność dynastii Ming, udzieliła jej pomocy przeciw Mandingo i w końcu pokonali ich, wojskowej w walce z Mandżurami. W 1627 odbierając im panowanie nad regionem w głę­ mandżurskie armie wkroczyły na Półwysep bi kraju. Samory, po wzięciu do niewoli, Koreański. Mimo dzielnego oporu Koreań­ został wysłany na wygnanie do Gabonu. czycy nie mogli sprostać nieustępliwym, dobrze wyszkolonym żołnierzom mandżur­ skim. Najeźdźcy w krótkim czasie podbili MANDŻURSKI PODBÓJ CHIN 1618-1650. cały kraj; koreański król stał się wasalem Mandżurowie byli potomkami mongolskich

Mandżurów i musiał podporządkować się dynastii Jin, której stolicą był Mukden. W odróżnieniu od Chińczyków Mandżuro­ wie nie wymagali, by ich koreańscy poddani nosili włosy uczesane w „kucyki", co było symbolem poddaństwa, a nałożona danina sprowadzała się raczej do wymiany podar­ ków. Mandżurowie pozostawili Korei znacz­ ną samodzielność. MANIAKESA BUNT 1043. Jerzy Maniakes (zm. 1043), wódz bizantyjski, który przy­ czynił się do zdławienia BUŁGARSKIEGO POWSTANIA 1040-1041, został później uwięziony pod zarzutem zdrady. Cesarz bizantyjski Michał V Kalafates (zm. po 1042) uwolnił go i przekazał mu rządy w prowincjach włoskich. W 1043, w czasie walk w Italii z muzułmańskimi najeźdźcami, Maniakesa ponownie oskarżono o zdradę. Cesarz Konstantyn IX Monomachos (ok. 1000-1055), który przyczynił się do de­ tronizacji Michała, wezwał Maniakesa do Konstantynopola. Maniakes odmówił, został przez wojsko obwołany cesarzem i wygrał bitwę z wojskami cesarskimi. W czasie marszu na Konstantynopol został przypad­ kowo ugodzony strzałą i zmarł; jego śmierć położyła kres buntowi. MANIPURSKO-BIRMAŃSKIE

WOJNY.

Patrz

B1RMAŃSKO-MANIPURSKIE WOJNY.

MANTUAŃSKA WOJNA SUKCESYJNA 16281631. Traktatami z 1615 i 1617 Dom Sabaudzki przekazał księstwo Montferrat rodowi Gonzaga z Mantui (miasto w pół­ nocnych Włoszech) aż do czasu rozstrzyg­ nięcia sprawy przez cesarza Świętego Cesar­ stwa Rzymskiego. Jedyną spadkobierczynią Gonzagów była ich córka, która otrzymała Montferrat, natomiast Mantua przeszła pod panowanie francuskiego księcia Nevers. Syn księcia ożenił się z dziedziczką Montferratu i tym samym zapewnił sobie prawo do obu państw włoskich. Później jednak Sabaudia dążyła do odzyskania Montferratu, a daleki krewny Gonzagów popierany przez Hisz­

panię zgłaszał pretensje do Mantui. W tym samym czasie cesarz Ferdynand II (1578— 1637) posłał wojska przez Alpy, by zajęły Mantuę; w 1630 żołnierze cesarscy zdobyli, a następnie spustoszyli Mantuę. Tymczasem armia francuska zajęła Sabaudię. W 1631 zawarto kompromisowy pokój. Książę Ne­ vers zatrzymał Mantuę i Montferrat, ale część tego ostatniego otrzymała Sabaudia. Z kolei Francja zatrzymała część Sabaudii. Patrz także TRZYDZIESTOLETNIA WOJNA 1618-1648.

MAORYSÓW WOJNA 1844-1847. Wódz Maorysów nazwiskiem Hone Heke z pół­ nocnej części Bay of Islands przy Wyspie Północnej, należącej do Nowej Zelandii, rozgniewany masakrą Wairau (patrz WAIRAU MASAKRA 1843), przywłaszczaniem zie­ mi, przeniesieniem kolonialnego rządu do Auckland oraz zmniejszeniem się liczby mieszkańców i wpływów z podatków, w lipcu 1844 dokonał napadu na Russell (Kororareka), ściął maszt z flagą brytyjską, a w marcu 1845 splądrował miasto. Mimo wysiłków podejmowanych przez brytyjskie wojska kolonialne, by powstrzymać jego działania, Hone Heke wraz z innym wo­ dzem, Kawiti aż do połowy 1845 kierował atakami Maorysów na brytyjskie osady. Później na czele wojsk brytyjskich stanął sir George Grey (1812-1898), który poko­ nał Kawiti w styczniu 1846, a w 1847 zmusił Hone Heke do zaprzestania walk. Jako nowy gubernator generalny, Grey za­ pewnił Nowej Zelandii spokój, który trwał do 1860. Sprzyjającą okolicznością było odkrycie złota w Australii, ponieważ zape­ wniło ono Maorysom i osadnikom brytyj­ skim zbyt produktów rolnych. Spory o zie­ mie prowadziły jednak nieuchronnie do nowych starć - trzech TARANAKI WO­ JEN. MARATHÓW 1 MOGOŁÓW WOJNA 1647— 1665. Mogolscy cesarze w Indiach (muzuł­ manie) prześladowali i upokarzali hindusów (wyznawców hinduizmu). Ochrona i zacho­

wanie hinduizmu stały się motywem dzia­ łania Jadawy, księcia Śiwadźi Bhonsle (1627-1680), który mając 20 lat zarządzał włościami rodzinnymi i w 1647 przystąpił do tworzenia imperium wolnego od tyranii Mogołów. Wyruszywszy z kolebki hinduiz­ mu w zachodnich Chatach, w pobliżu Puny, zaatakował chylące się ku upadkowi muzuł­ mańskie państwo Bidźapur i rozpoczął bu­ dować położone na wzgórzach twierdze. Do 1653 jego wojska opanowały terytorium na północ od miasta Goa do rzeki Bhima i przez Dekan kierowały się na wschód. Utworzone państwo Siwadźi nazwał Maharasztra dla upamiętnienia Marathów (wojo­ wniczy lud hinduski) i Rasztrakutów. Na­ stępnie zaczął najeżdżać inne terytoria Mogoiów. Ataki te zaniepokoiły Delhi, nie wysiano jednak wojsk. Nie napotkawszy oporu, Siwadźi zbudował flotę na Morzu Arabskim, która miała zniechęcić Europej­ czyków do podejmowania interwencji. W 1664 wojska Siwadźiego zaatakowały Surat w Zatoce Kambajskiej, gdzie działały liczne angielskie faktorie. Cesarz Aurangzeb (1618-1707) z dynastii Mogołów wyprawił do Bidźapuru Dżaja Singha, swego najbar­ dziej utalentowanego wodza. Dżaj Singh pozyskał tam pomoc sułtana muzułmań­ skiego i zwyciężył Siwadźiego pod twierdzą Marathów Purandar (1665). Siwadźi musiał podpisać traktat, zgodnie z którym oddał 23 z 25 posiadanych twierdz i posłał swego syna jako „przedstawiciela" (zakładnika) do Agry (dawna siedziba dworu Mogołów). Później Siwadźi udał się tam sam, ale gdy stwierdził, że jest traktowany jak człowiek niższego stanu i znajduje się w areszcie domowym, uciekł. W ciągu trzech lat przy­ gotowywał się do podjęcia przerwanego wcześniej najazdu na Mogołów (patrz MA­ RATHÓW i MOGOŁÓW WOJNA 1670-1680). Patrz także AUR AN GZEB A WOJNY 1636-1657.

MARATHÓW 1 MOGOŁÓW WOJNA 16701680. Królestwo Maharasztra podjęło za panowania Siwadźiego Bhonsle (1627-1680) wojnę z Mogołami (patrz MARATHÓW i MO­

1647-1665) i odzyskało ziemie i twierdze oddane w 1665 po podpisaniu traktatu w Purandar. Wojska Siwadźiego spustoszyły powtórnie Surat (1670), a potem najechały Chandeś i Berar. Gdy pośpiesznie wysłane posiłki dotarły do wodza Dżaja Singha, Mogołowie zdołali powstrzymać najeźdźców. Wzmocniona armia Mogołów pod komendą nowego wodza, Bahadura Chana stawiała przez krótki okres (1672) skuteczny opór, ale Siwadźi bez trudności zdobył część Bidźapuru, którego sułtan właśnie zmarł (1672). Wojska Mogołów w tym czasie brały udział również w innych wojnach, co ułatwiło Siwadźiemu zajęcie terenów należących dawniej do Mogołów. W 1674 Siwadźi przyjął tytuł chatrapati („pan wszechświata"). Wiedząc, że Mogoło­ wie starali się wykorzystać Bidźapur do podejmowania ataków na Maharasztrę, Si­ wadźi najechał Karnatik, zawarł przymierze z Golkondą, podbił Dźindźi i zmusił Bidźa­ pur do ustąpienia części terytoriów w za­ mian za pomoc przeciw Mogołom dążącym do zagarnięcia tego autonomicznego, lecz słabego państwa muzułmańskiego (1676— 1680). W tym czasie posiadłości Siwadźiego rozciągały się od rzeki Narmady na południu do Goa, a w kierunku wschodnim do Nagpuru w środku Indii. Nagła choroba i śmierć Siwadźiego tylko na krótko prze­ rwały wojnę (patrz MARATHÓW i MOGOŁÓW WOJNA 1681-1705). Patrz także RADŻPUTÓW POWSTANIE PRZECIW AURANGZEBOWI1679-1709. GOŁÓW WOJNA

MARATHÓW 1 MOGOŁÓW WOJNA 1681— 1705. Śmierć Śiwadźiego Bhonsle (1627— 1680) wyniosła na tron Marathów jego syna Samhadżiego (1657-1689). Samhadżi w czasie, gdy był zakładnikiem Mogołów, przeszedł na krótko na stronę muzułmanów. Pojawił się także nowy element w konflik­ cie: syn cesarza Aurangzeba (1618-1707) z dynastii Mogołów, książę Akbar (zm. 1704), przeszedł na stronę hindusów w cza­ sie RADŻPUTÓW POWSTANIA PRZE­ CIW AURANGZEBOWI i usiłował namó­ wić Samhadżiego, by przyłączył się do niego

i radżputów (hindusów) przeciw Agrze. W tej sytuacji Aurangzeb przeniósł się razem z dworem do Dekanu (1681) i przez 24 lata jako naczelny dowódca prowadził stamtąd wojnę, mieszkając w rozległym, mającym około 50 km średnicy, mieście zbudowanym z namiotów. Początkowo Aurangzebowi dopi­ sywało szczęście w walce, nie radził sobie tylko z najazdami Marathów, dokonujących wypadów ze swych twierdz. Aurangzeb zdo­ był osłabiony sułtanat Bidźapur (1686) i szyi­ cki sułtanat Golkondy (1687). Przez przypa­ dek wpadł w jego ręce Samhadżi i inni wodzowie, których Aurangzeb po ciężkich torturach stracił w bestialski sposób (1689). Wojna toczyła się dalej pod przywództwem brata Samhadżiego, Radży Ramy (zm. 1700), a po jego śmierci pod kierunkiem jego żony, prowadzącej wojnę z nowych stolic - Dźindźi i Satary. Aurangzeb przenosił się ze swoim olbrzymim dworem z jednej górskiej twierdzy Marathów do drugiej, opuszczoną przez niego twierdzę z pozostawioną niewielką załogą natychmiast zajmował jego przeciwnik. W 1705 Aurangzeb był zbyt stary i schorowa­ ny, by prowadzić dalej wojnę; udał się na północ do Ahmadnagaru, gdzie zmarł w 1707. Patrz także MARATHÓW WOJNY. MARATHÓW WOJNA PIERWSZA 1775— 1782. Upadek królestwa Maharasztra w In­ diach na początku XVIII w. przyczynił się do powstania konfederacji Marathów, związ­ ku pięciu rodów i ich ziem ze stolicą w Punie w pobliżu Bombaju. Peszwa (pre­ mier) w Punie był teoretycznie przywódcą konfederacji. Nieustanna rywalizacja między rodami, zwłaszcza o urząd premiera, osła­ biała opór konfederacji przeciw ekspansji terytorialnej brytyjskiej Kompanii Wscho­ dnio indyjskiej. W 1775 Kompania wmie­ szała się do walki rywali o stanowisko premiera. Kompania poparła byłego peszwę, usuniętego w 1774, i podpisała porozumie­ nie, w którym obiecała mu pomoc wojskową w zamian za złoto, klejnoty i ziemie. Pod­ czas ataku na Punę wojsko pretendenta zostało pokonane (1775). Wówczas inter­

weniowali Brytyjczycy, w 1779 pokonali wojska Marathów i zmusili konfederację do przerwania tej wojny, a także wojny z Majsurem (patrz MAJSURU WOJNA PIERWSZA 1767-1769). Traktat podpisany w Salbai w 1782 przyniósł Kompanii tylko wyspę w pobliżu Bombaju, ale zmusił konfederację do zachowania przez 20 lat neutralności, a w tym czasie Kompania prowadziła walkę o inne terytoria, szczególnie o ziemie w Majsurze (Karnatik). Druga wojna Marathów 1803-1805. Po podboju Majsuru w 1799 (patrz MAJSURU WOJNA CZWARTA 1799) kon­ federacja Marathów była jedyną przeszkodą stojącą na drodze brytyjskiej Kompanii Wschodnioindyjskiej do opanowania całych środkowych i południowych Indii. Szczęś­ liwą dla Brytyjczyków okolicznością była nieustająca rywalizacja o stanowisko peszwy. Przeciwnikami młodego peszwy Badźi Rao (1775-1851) był ród Sindia; w 1802 Brytyj­ czycy zawarli z nim porozumienie w Bassein, w którym obiecali mu opiekę. Sindia zdobyli Punę i wprowadzili na urząd peszwy marionetkowego polityka. Sprzymierzony z Anglikami ród Holkar odbił Punę i wypę­ dził marionetkowego peszwę. Niemal bez uciekania się do działań wojennych Kom­ pania umieściła w Punie brytyjskiego rezy­ denta, który stał się prawdziwym władcą konfederacji. Zaprowadził porządek w środ­ kowych Indiach występując przeciw Pindariom, marathańskim żołnierzom, którzy zostali grabieżcami. Starania Kompanii ma­ jące na celu zastąpienie Pindariów regular­ nym wojskiem i zaprowadzenie właściwej administracji stały się przyczyną trzeciej wojny. Trzecia wojna Marathów 18171818. Brytyjska Kompania Wschodnioin­ dyjska usiłowała utrzymać Badźi Rao jako marionetkowego peszwę, natomiast praw­ dziwym władcą konfederacji Marathów miał być rezydent brytyjski, ale Badźi Rao upar­ cie dążył do wskrzeszenia potęgi Marathów, czym wzbudził gniew innych rodów. Gdy wojska brytyjskie w pościgu za bandami Pindariów wkroczyły na terytorium Mara­ thów, trzy z pięciu rodów Marathów pod­

niosły bunt przeciw Badźi Rao. Zamiast ochrony Brytyjczycy skierowali przeciw Pu­ nie wszystkie swe siły zbrojne, zdobyli mias­ to, a obleganego peszwę przenieśli w stan spoczynku i wysłali na wygnanie. Później wcielili terytorium Marathów do brytyjskich posiadłości w Bombaju i w ten sposób bry­ tyjska Kompania Wschodnioindyjska zape­ wniła Anglikom władzę w Indiach. MARATON, BITWA MARATOŃSKA 490 p.n.e. Persja pragnąc ukarać Ateny za po­ pieranie JOŃSKIEGO POWSTANIA, wy­ słała w 492 flotę, która miała dokonać najazdu na Grecję, ale została zniszczona podczas sztormu. W 490 druga flota perska wioząca rzekomo 50 tysięcy żołnierzy prze­ płynęła przez Morze Egejskie, zaatakowała i spustoszyła Eretrię, po czym skierowała się na południe w kierunku Równiny Ma­ ratońskiej, na miejsce wskazane przez ateń­ skich Alkmeonidów (ugrupowanie properskie), którzy mieli nadzieję, że dzięki Per­ som powrócą do władzy. Armia ateńska złożona z obywateli Aten pod wodzą Miltiadesa (540P-489) obozowała spokojnie w pobliżu równiny nie kwapiąc się do rozpoczynania bitwy, wreszcie zniecierp­ liwieni Persowie wysłali flotę i kawalerię, by zaatakowała Ateńczyków od zachodu. Wówczas siły Miltiadesa natychmiast przy­ puściły ostry atak na piechotę perską i po­ konały ją, a następnie forsownym marszem wróciły do Aten, by uprzedzić flotę perską. Goniec Feidippedes przekazał mieszkańcom wiadomość o zwycięstwie. Perska flota nie zdecydowała się na lądowanie. Ugrupowanie Alkmeonidów obwiniało później Miltiadesa o samowolny i nieudany atak na Paros, grecką wyspę, która udzieliła pomocy Per­ som. Miltiades popadł w niełaskę. Zmarł z powodu rany odniesionej w wypadku. Patrz także GRECKO-PERSKIE WOJNY. MARCHII WALIJSKIEJ BARONÓW REBELIA 1322. Stosunki między królem Anglii Ed­ wardem II (1284-1327) a jego baronami były napięte, zwłaszcza w sprawach doty­

czących nominacji na wysokie stanowiska. Jeden z faworytów, Perot Gaveston, został stracony w 1312. Następnym faworytem Edwarda był szambelan, Hugo Dispenser (1262-1326). Spowinowacony przez mał­ żeństwo z rodem Clare, uzyskał Glamorgan na granicy walijskiej, co wzbudziło nieza­ dowolenie panów marchii. Tomasz hrabia Lancaster zjednoczył opozycję przeciw Dispenserowi i doprowadził do jego wygnania, co wzburzyło Edwarda. W 1322 wojska królewskie zaatakowały baronów pod Boroughbridge; stosując nową taktykę walki spieszonych jeźdźców i łuczników przeciw jeździe, wojsko Edwarda zwyciężyło bun­ towników. Król kazał stracić Lancastera i kilku jego towarzyszy i sprowadził Dispensera z wygnania. MARCOWA REWOLUCJA. Patrz LUTOWA RE­ WOLUCJA ROSYJSKA 1917.

MARNA, PIERWSZA BITWA NAD MARNĄ 1914. W sierpniu 1914 wojska niemieckie zaatakowały Belgię oraz północno-wschodnią Francję (patrz ŚWIATOWA WOJNA i 1914-1918) i doszły do Mamy w odległości ok. 25 km od Paryża, gdzie utknęły. Wyco­ fujący się Francuzi zdecydowali się na de­ speracką kontrofensywę. 6 września jedna armia zaatakowała prawe skrzydło Niem­ ców, wywiązała się walka, która spowodo­ wała przerwanie pozycji niemieckich. W po­ wstałą lukę ruszyły wojska francuskie i bry­ tyjskie i zaatakowały drugie skrzydło wojsk niemieckich. Wojska sojusznicze wzmoc­ niono dodatkowymi oddziałami liczącymi około 6000 żołnierzy, dowiezionymi z Pary­ ża taksówkami. Wskutek ofensywy sojusz­ niczej wyłom we froncie niemieckim niebez­ piecznie wzrósł i w tej sytuacji Niemcy zaczęli się wycofywać. Po dojściu do pół­ nocnego brzegu rzeki Aisne zatrzymali się, umocnili w terenie i zaczęli prowadzić działania (wojna pozycyjna) typowe dla całej I wojny światowej (patrz ŚWIATOWA WOJNA i NA FRONCIE ZACHODNIM 1914-1918). Sześcio­ dniowa bitwa nad Marną (5-10 września

1914) rozwiała nadzieje Niemców na szybkie i łatwe zwycięstwo nad Francją. Druga bitwa nad Marną 1918. W końcu maja 1918 Niemcy rozpoczęli potężną ofensywę na pozycje francuskie, które zdołali przeła­ mać. Niemcy dotarli nad Marne; od Paryża dzieliło ich wtedy mniej niż 65 km. Niemcy dążyli do zdobycia Reims i rozdzielenia wojsk sojuszniczych na froncie zachodnim, ale napotkali zacięty opór. Wojska amery­ kańskie walczyły z wielką determinacją pod Chateau-Thierry, odpierając wielokrotne ataki Niemców. Ostatni atak Niemców na­ stąpił 15 lipca, ich oddziałom udało się przekroczyć Marne, ale po dwóch dniach natarcie utknęło. Jedna dywizja niemiecka dostała się w okrążenie i poddała się. 18 lipca wojska francuskie, brytyjskie i amery­ kańskie marszałka Ferdynanda Focha (1851-1929), naczelnego dowódcy wojsk sprzymierzonych, rozpoczęły na długim froncie przeciwnatarcie na słabnących Nie­ mców. W połowie sierpnia 1918 Niemcy cofali się na całym froncie, a miesiąc później zostali wyparci do „linii Hindenburga" - silnie umocnionych pozycji w pobliżu przedwojennej granicy Niemiec. Wkrótce Niemcy wystąpili z propozycją pokoju i za­ kończenia I wojny światowej.

kultury muzułmańskiej, zastąpił brat, który w 1909 w Fezie został ogłoszony sułtanem. Nowy władca nie mógł utrzymać porządku w kraju i musiał zapewnić sobie pomoc Francji i Hiszpanii. Rifenowie (tubylcy z gór Er-Rif) zaatakowali hiszpańskich ro­ botników w Melilli na wybrzeżu marokań­ skim (patrz RIFENÓW WOJNA 1919-1920); hisz­ pańskie wojska poniosły porażkę (1909). Atak Rifenów na Fez spowodował ofensywę Francuzów, którzy zajęli miasto. Akcja fran­ cuska zaskoczyła Niemców, którzy uznali, że ich interesy w Maroku są zagrożone. Po przybyciu niemieckiej kanonierki Panther do Agadiru (1911), marokańskiego portu na Oceanie Atlantyckim, wydawało się, że wojna niemiecko-francuska jest nie do uniknięcia, ale negocjacje pozwoliły zakończyć konflikt pokojowo. Niemcy uznały władzę Francji w Maroku w zamian za część francuskich posiadłości w Kongo (Afryka). Marokański sułtan podpisał tzw. konwencję feską (30 marca 1912) godząc się na francuski protektorat nad krajem. Później Francja i Hiszpania podzieliły Maroko na cztery strefy, Francja zatrzymała największą część terytorium. MARSÓW

WOJNA.

Pata

SPRZYMIERZEŃCZA

WojNA91-88p.n.e.

MAROKAŃSKA WOJNA 1907-1912. Na po­ czątku XX w. wielkie mocarstwa europejskie rywalizowały o polityczne i handlowe wpły­ wy w Maroku, wreszcie Francja i Hiszpania zawarły tajny układ (1904) i postanowiły podzielić kraj między siebie. Na konferencji w Algeciras (1906) wszystkie mocarstwa potwierdziły nienaruszalność terytorialną Maroka, swobodę handlu i powierzyły Fran­ cji oraz Hiszpanii nadzór nad tym krajem. W 1907 bunt Marokańczyków sprzeciwiają­ cych się zatrudnianiu zagranicznych robot­ ników w Casablance został brutalnie stłu­ miony; wojsko francuskie zabiło kilka ty­ sięcy osób i zajęło miasto. Opór mieszkań­ ców wobec obcej interwencji nie malał. W 1908 sułtana Maroka Abd al-Aziz IV (1880-1943), oskarżanego o zaniedbywanie

MARSZ NA RZYM 1922. Latem 1922 Wło­ chy stały na krawędzi wojny między par­ tiami politycznymi; rząd nie mógł dać sobie rady zwłaszcza z faszystami, którzy doszli już do władzy w Bolonii, Mediolanie i in­ nych miastach. Benito Mussolini (1883— 1945), przywódca Narodowej Partii Faszys­ towskiej domagał się ustąpienia premiera Luigiego Facty (1861-1930), liberała, sła­ bego polityka, i utworzenia rządu faszys­ towskiego, grożąc poważnymi następstwami w razie niespełnienia jego żądań. Marsz na Rzym (28 października 1922) zorganizowany przez faszystów zmusił premiera do ogło­ szenia (zbyt późno) stanu oblężenia i wyda­ nia dekretu o stanie wyjątkowym. Król Wiktor Emanuel III (1869-1947), konsty­

tucyjnie głowa państwa, odmówił podpisania dekretu i zdymisjonował premiera. Gdy 30 października 1922 Mussolini przybył z Me­ diolanu do Rzymu wygodnym wagonem sypialnym, przekonał się, że tylko około 25 tysięcy czarnych koszul (faszystów) okupuje stolicę. Następnego dnia specjalne pociągi dowiozły tysiące jego zwolenników. Faszyści otoczyli pałac królewski i powitali okrzyka­ mi zwycięstwo Mussoliniego, którego król upoważnił do utworzenia rządu i przywró­ cenia porządku. Patrz także D'ANNUNZIA WOJNA 1919-1920.

MARYLANDU WOJNA RELIGIJNA 16441646. Wielka ANGIELSKA WOJNA DO­ MOWA 1642-1646 znalazła oddźwięk w ko­ lonialnym Marylandzie, gdzie doszło do walk między purytanami (angielscy protes­ tanci) a katolikami. Po powrocie z konsul­ tacji w Anglii gubernator Marylandu Leo­ nard Calvert (1606-1647), rojalista, musiał w 1644 uciec do Wirginii i tam schronić się przed purytanami. W 1645 Richard Ingle (wzmian. 1642-1653), protestant, marynarz i handlarz tytoniem, dowodził działaniami w Marylandzie; zdobył stolicę kolonii, St. Mary's, w której mieszkali przeważnie ka­ tolicy. Z pomocą gubernatora Williama Berkeleya (1606-1677) z Wirginii Calvert opanował Maryland w 1646. Po śmierci Calverta zrobiono ustępstwo na rzecz protes­ tantów i nowym gubernatorem Marylandu został purytanin z Wirginii, William Stone (1603P-1660); zreorganizowano również ra­ dę kolonii, tak by składała się z równej liczby protestantów i katolików. Akt Tole­ rancji z 1649 był próbą zakończenia kon­ fliktów religijnych, miał zapewnić wolność wyznania każdemu, kto wierzył w Jezusa Chrystusa. MASADY OBLĘŻENIE 72-73. Po zakończo­ nym powodzeniem JEROZOLIMY OBLĘ­ ŻENIU przez Rzymian w 70 część wojsk rzymskich wyruszyła, by pokonać powstań­ ców, którzy schronili się w twierdzach na pustyni. Twierdza Herodium poddała się

szybko, Macheront skapitulował w 71, gdy przez przypadek Rzymianie pojmali dowód­ cę twierdzy, natomiast Masada okazała się niemal nie do zdobycia. Forteca usytuowana była na szczycie góry na wysokości około 400 m nad poziomem pobliskiego Morza Martwego. Na szczycie znajdowały się dwa wspaniałe pałace i zespół fortyfikacji wznie­ sionych przez Heroda Wielkiego (73-4 p.n.e.), króla Judei. Od jego śmierci Masada władali Rzymianie, ale w 66, po wybuchu ŻYDOWSKIEGO POWSTANIA 66-73, przejęli ją żydowscy zeloci. Mniej niż 1000 obrońców - mężczyzn, kobiet i dzieci - bro­ niło twierdzy, obleganej prawie przez dwa lata przez X Legion Fretensis wsparty posił­ kami niemal 15 tysięcy żołnierzy. Rzymia­ nie wznieśli mury oblężnicze, założyli osiem obozów, zbudowali olbrzymią rampę dla wieży oblężniczej i taranu, co wreszcie pozwoliło im zrobić jeden wyłom w kamien­ nym murze twierdzy. Żydzi szybko zapełnili wyłom drewnem i ziemią, ale to nie zlik­ widowało słabego punktu twierdzy. Rzy­ mianie podłożyli ogień pod drewniane uzu­ pełnienie i wdarli się do fortecy. Z całej załogi pozostały przy życiu jedynie ukryte w pieczarze dwie kobiety i pięcioro dzieci. Zeloci - żydowcy obrońcy - woleli śmierć niż niewolę; spalili zapasy żywności i popeł­ nili zbiorowe samobójstwo. Współcześni Izraelczycy i turyści co roku odwiedzają Masadę, by oddać hołd bohaterstwu Żydów. MASANIELLI POWSTANIE 1647. Gdy Hisz­ panie nałożyli w królestwie Neapolu, który był wówczas posiadłością korony hiszpań­ skiej, nowy podatek na owoce, wybuchło powstanie ludowe. Na jego czele stanął młody rybak Masaniella (1620-1647), któ­ rego oryginalne nazwisko brzmiało Tommaso Aniello. 7 lipca 1647 powstańcy Masanielli spalili budynek komory celnej i gra­ sowali w całym Neapolu, zmuszając do ucieczki wicekróla; nim Masaniella i król osiągnęli porozumienie, wielu możnych zo­ stało zgładzonych. Porozumienie przewidy­ wało przebaczenie dla powstańców, prawa

obywatelskie i zniesienie uciążliwego podat­ ku. Upojony sukcesem Masaniella nawoły­ wał do dalszego pogromu szlachty; 16 lipca 1647 padł jednak sam ofiarą zbrodni doko­ nanej albo przez najemnego zabójcę, albo przez szlachtę, albo przez wicekróla, albo przez któregoś z własnych, rozczarowanych zwolenników. Gdy wicekról zignorował po­ rozumienie, nowa fala gwałtów skierowana przeciw możnowładcom i Hiszpanom ogar­ nęła miasto i przyległe prowincje. Do portu w Neapolu wpłynęła hiszpańska flota i ost­ rzelała miasto; wojska hiszpańskie próbo­ wały zdobyć miasto, zostały jednak wyparte przez rozwścieczonych powstańców. Kar­ dynał Juliusz Mazarini, który kierował po­ lityką francuską przysłał księcia Henryka Lotaryńskiego, potomka Andegawenów, da­ wnych władców Neapolu, który został ob­ wołany „księciem republiki", ale nie zdobył szerszego uznania. Zwolennicy Hiszpanii w końcu otworzyli bramy miasta przed wojskiem hiszpańskim (1648). Księcia Lo­ taryńskiego uwięziono w Hiszpanii. Przy­ wódców powstania ujęto i stracono.

Gdy główne siły wojowników matabelskich walczyły na północy z Maszonami, innym ludem z grupy językowej bantu, jesienią 1893 zbrojne kolumny brytyjskiej Kompanii Południowoafrykańskiej dokonały najazdu na państwo Matabelów w obecnym zachod­ nim Zimbabwe. Rozgniewany król Matabe­ lów Lobengula (1870-1894) postanowił wy­ dać wojnę najeźdźcom. Matabelowie zaata­ kowali wroga na równinach nad rzeką Shangani; o wyniku zadecydowały karabiny maszynowe Anglików. Wielu Matabelów poległo. W drodze do stolicy Matabelów, Bulawayo, Anglicy odparli niespodziewany atak; i tym razem dzidy wojowników nie mogły dorównać karabinom maszynowym. Anglicy zajęli 4 listopada stolicę, a później opanowali całe państwo Matabelów. Loben­ gula uciekł na północ; zmarł w czasie marszu 23 stycznia 1894. Matabelów, któ­ rych podstawą utrzymania było rolnictwo i hodowla bydła, pozbawiono większości ziem, a wielu z nich zmuszono do pracy w brytyjskich kopalniach złota.

MASCATÓW WOJNA 1710-1711 (wojna do­ mokrążców). Mieszkańcy Olindy i Recife, dwóch sąsiadujących ze sobą miast w Per­ nambuco, we wschodniej Brazylii, toczyli spory o pozycję ich miast w tym regionie. Olinda, stolica administracyjna stanu, sku­ piała bogatych, arystokratycznych właści­ cieli plantacji, którzy gardzili napływowy­ mi robotnikami portowymi i handlarzami z Recife, obdarzając ich przezwiskiem mascates - domokrążcy. W 1710 królewski rząd portugalski przyznał Recife (na prośbę jego mieszkańców) prawa miasta w pełni niezależnego, z własną administracją, co stało się przyczyną wybuchu wojny do­ mowej między Recife a Olinda. W 1711 pośrednictwo nowego gubernatora stanu oraz obiecana amnestia dla obu stron do­ prowadziły do zakończenia wojny. Od tego czasu Olinda traciła na znaczeniu, nato­ miast Recife rozwijało się i w 1827 zostało stolicą Pernambuco.

Mau była tajną, plemienną organizacją albo ruchem murzyńskim, dążącym do usunięcia białych osadników z Brytyjskiej Afryki Wschodniej (Kenia) i do przywrócenia na tym obszarze władzy tubylczej ludności. Organizacja zdobyła szybko poparcie Kikuju, Masajów i innych plemion zamiesz­ kałych na „białym płaskowyżu" i wokół stolicy Nairobi. Członkowie Mau Mau mor­ dowali białych, palili ich domy, niszczyli uprawy; często zmuszali ociągających się tubylców do przyłączenia się do nich, bijąc lub zabijając opornych. Anglicy odpowie­ dzieli siłą na terror Mau Mau: rząd ogłosił stan wyjątkowy (20 października 1952), rozmieścił w kraju tysiące żołnierzy i na­ kazał aresztowanie przywódców Kikuju oraz innych przywódców plemiennych, w tym także Jomo Kenyatty (1804-1978), podej­ rzewanego o kierowanie Mau Mau. Kenyatta przebywał w więzieniu (1953-1961), później

MATABELÓW WOJNA Z ANGLIKAMI 1893.

MAU MAU POWSTANIE 1952-1956. Mau

został pierwszym premierem Kenii. W miarę rozszerzania się ruchu Mau Mau nasilał się terror i obie strony dopuszczały się okrucieństw. Wojska brytyjskie zamykały podejrzanych w obozach koncentracyjnych, wioski plemienne pozostawały pod ścisłym nadzorem sił bezpieczeństwa. Wielu tubyl­ ców uciekło do lasów w regionach Aberdare i w góry Kenii; armia brytyjska urządzała na nich obławy i wypędzała z kryjówek. Po ujęciu i straceniu przywódcy Mau Mau, Dedana Kimathi (zm. 1956) powstanie zo­ stało stłumione i Anglicy odzyskali władzę, ale zapłacili za to wysoką cenę (wydano około 60 min funtów, w walkach z Mau Mau uczestniczyło ok. 50 tysięcy żołnierzy). Walki spowodowały duże straty materialne, a prawie 11 tysięcy terrorystów, stu białych i 2000 lojalnych wobec nich Murzynów straciło życie. Ale niewątpliwą korzyścią, jaką przyniosło powstanie, było zwrócenie uwagi na potrzeby tubylców, jak np. konie­ czność przeprowadzenia reformy rolnej i wprowadzenia autonomii. MAURIÓW PODBOJE ok. 325-232 p.n.e.

Do czasu najazdu tureckich muzułmanów na północ Indii w 1125 (patrz MUHAMMADA GHORI PODBOJE 1175-1200) historia Indii to historia małych lub bardzo małych państw wiodących ze sobą nieustanne spory. Dwa czynniki uniemożliwiały zjednoczenie poli­ tyczne subkontynentu indyjskiego: stałe najazdy z Azji Środkowej i PołudniowoZachodniej oraz sprzyjające podziałom za­ sady hinduizmu. Mimo to królestwo Magadha położone nad Gangesem trwało w roz­ maitych formach od 500 p.n.e. aż do V w. n.e. i to ono podjęło dwie ważne próby zjednoczenia Indii. W 600 p.n.e. Magadha była jednym z co najmniej 16 rywalizują­ cych ze sobą państw; w ciągu 100 lat liczba rywali zmniejszyła się do czterech, a później już tylko Magadha ze stolicą w Pataliputrze (Patna) sprawowała władzę nad szlakami handlowymi wzdłuż Gangesu. Magadha jako imperium Mauriów, istniała od 325 p.n.e.; wtedy to jej tron objął Candragupta Mauria

(wzmian. ok. 325-ok. 290), który zdobył ziemie od Indusu na wschodzie do Narmady na południu i - usiłując zamknąć przełęcze w półnoeno-zachodniej części Indii, przez które przechodzili najeźdźcy - zwyciężył w 303 wojska Seleukosa I Nikatora (358P-280), władcy Persji i Syrii. Syn Ćandragupty, Bindusara (wzmian. 298-273) poszerzył imperium Mauriów daleko w głąb Dekanu (środkowe Indie) oraz na obszary późniejszego państwa Majsur (Karnatik). Jego wnuk Aśioka (wzmian. 269-232) ukoń­ czył budowę imperium, dokonując krwawe­ go podboju królestwa Kalingi aż po rzekę Godawari (271); po podbojach Aśioki im­ perium Mauriów panowało nad całym subkontynentem, z wyjątkiem południowego krańca. Za czasów Aśioki władza była scen­ tralizowana, imperium żyło w pokoju. Po­ kojowa polityka Aśioki doprowadziła do zmniejszenia armii, co przyczyniło się do wybuchu wewnętrznych konfliktów i wyda­ ło Indie na łup najazdów Baktriów, Scytów i Fartów. W 150 p.n.e. do Pataliputry dotarły wojska indyjsko-helleńskie. Imperium chy­ liło się ku upadkowi; w III w. n.e. na tronie osadzani byli władcy indyjsko-greccy i inni cudzoziemcy. Magadha jednak przetrwała i odżyła w IV w. n.e. pod panowaniem dynastii Guptów. MAURÓW 1 CHRZEŚCIJAN WOJNY W IIISZ^ PANU.

Patrz

HISZPAŃSKO-MUZUŁMAŃSKIE

WOJNY. MAUROWI FRANKÓW WOJNY. Patrz F RAN­ KÓW Z MAURAMI WOJNY. MAURÓW

PODBÓJ

HISZPANII.

Patrz

MU­

ZUŁMAŃSKI PODBÓJ HISZPANII 711-718.

MEDII1 LIDII WOJNA 590-585 p.n.e. Upa­ dek imperium asyryjskiego (patrz NINIWY UPADEK 612 p.n.e.) i podział terytoriów asyryj­ skich między Babilonię i Medię przyczyniły się do upadku królestwa Lidii. Lidia, która bardzo długo dominowała w zachodniej Anatolii (obecnie Turcja), przeszła dwa

poważne wstrząsy w okresie 60 lat i ostatecz­ nie załamała się w 546. Pierwszy wstrząs, za panowania króla Lidii Alyattesa (ok. 619560), był wynikiem dążeń króla Medii Kyaksaresa (zm. 585) do przejęcia anatolijskiego terytorium dawnego państwa Urartu (Armenia). Medowie dotarli około 590 do rzeki Halys (Kizilirmak). Po pięciu latach walk zatrzymali się na wschodnim brzegu Halysu. Szczegóły tych wydarzeń nie są znane, wiadomo jednak, że władca Babilonii i władca Syennesis z Cylicji pośredniczyli z powodzeniem w sporze. Ani Lidia, ani Media nie osiągnęły żadnych korzyści, oba kraje były wyczerpane; Halys przyjęto za oficjalną granicę między królestwami. We­ dług historyka greckiego Herodota (484— 425?), córka Alyattesa została żoną syna Kyaksaresa, a pokój trwał do następnego wstrząsu w czasie PERSKO-LIDYJSKIEJ WOJNY 547-546 p.n.e., która zniszczyła potęgę Lidii. MEDIOLAŃSKA WOJNA DOMOWA 1447— 1450. Po śmierci księcia Mediolanu, Filip­ po Marii Yiscontiego (1402-1447), który nie miał męskiego potomka, doszło do podziału jego państwa. Po 200 latach autokratycznych rządów w Mediolanie przywrócono republi­ kę. Jednakże zięć Yiscontiego, Francesco Sforza (1401-466), zdobył większą część księstwa Mediolanu, zajął Piacenzę, a w 1448 wypowiedział wojnę Wenecji (patrz WENECKO-MEDIOLAŃSKA WOJNA 1448-1454). Po zwycięstwie w bitwie pod Caravaggio Sforza zmienił sprzymierzeńców - zawarł sojusz z Wenecją przeciw Mediolanowi. Sforza obiegł Mediolan, w 1450 zyskał zgodę na wejście doń i ogłosił się jego księciem. MEDIOLAŃSKIE

POWSTANIE

1848.

Patrz

PIĘCIODNIOWE POWSTANIE.

MEDIOLAŃSKO-FLORENCKIE WOJNY. Patiz FLORENCKO-MEDIOLAŃSKIE WOJNY.

MEDIOLAŃSKO-WENECKIE WOJNY. Patrz WENECKO-MEDIOL AŃ SKIE WOJNY.

MEDYJSKO-PERSKA WOJNA 559-550

p.n.e. Około 600 Persja stała się wasalem Medii. W 559 Cyrus II Wielki (600P-529), syn Persa (Kambyzesa I [wzmian. 600-559]) i Mandany, córki Astyagesa (wzmian. 584549) króla Medii został władcą Persji. Wypowiedział on posłuszeństwo swemu suwerenowi. Stał się założycielem dynastii Achmenidów i stworzył imperium perskie. Dynastia sprawowała władzę do klęski za­ danej jej około 330 przez Aleksandra Wiel­ kiego (356-323). Cyrus liczył na poparcie starszyzny medyjskiej, która miała dość okrutnych rządów Astyagesa; był on bardzo niepopularny. Doszło do walk w 553; już w pierwszej bitwie Cyrus odniósł zwycięs­ two m.in. dzięki przejściu znacznej części Medów na jego stronę. W drugiej bitwie Astyages dostał się do niewoli. Cyrus daro­ wał mu życie. Ten akt łaski doprowadził do wybuchu PERSKO-LIDYJSKIEJ WOJNY 547-546 p.n.e. W 550 Cyrus zajął Ektabanę stolicę Medii, którą opanował. MEGIDDO, PIERWSZA BITWA POD MEGIDDO ok 1469 p.n.e. Ekspansja królestwa Mitanni (patrz HURYTÓW PODBOJE ok. 1700-1500 p.n.e.) przyczyniła się do upadku zwierzchnictwa Egiptu nad Syrią i Pales­ tyną. Faraon Totmes III (wzmian. 15001447) postanowił przywrócić Egiptowi dawną świetność. W latach siedemdziesią­ tych XV w. p.n.e. rozpoczął na Bliskim Wschodzie udaną kampanię wojenną; przy­ wrócił zwierzchnictwo Egiptu nad Palestyną i wkroczył do północnej Syrii. Według zachowanych zapisów, napotkał opór syryjsko-palestyńskiej opozycji skupiającej 330 zbuntowanych książąt dowodzonych przez mitańskiego króla Kadeszu. Około 1469, w pobliżu ufortyfikowanego miasta Megiddo w północnej Palestynie, strzegącego drogi do Mezopotamii, armia książąt stoczyła bitwę z wojskami egipskimi. Egipcjanie podzieleni na trzy kolumny rozpoczęli nie­ spodziewanie atak o świcie i wyparli nie­ przyjacielskie wojska, które schroniły się w mieście. Po złupieniu obozu przeciwnika

Egipcjanie pod dowództwem Totmesa roz­ poczęli siedmiomiesięczne oblężenie Megiddo i zdobyli miasto. Kampania Totmesa miała duże znaczenie, ponieważ doprowa­ dziła do rozciągnięcia zwierzchnictwa egip­ skiego na południowo-zachodnią Azję. Wszyscy członkowie koalicji, z wyjątkiem króla Mitanni, uznali zwierzchnictwo Egip­ tu. Totmes zaczął pustoszyć południowowschodnią część państwa Mitanni, a zwła­ szcza obszary wokół Karkemiszu, nie zdołał jednak podbić królestwa, które później, za panowania następnego władcy Egiptu, przez krótki czas było sprzymierzeńcem Egiptu. Druga bitwa pod Megiddo 609 p.n.e. Megiddo, miejsce kilku dużych bitew w czasach przedchrześcijańskich, zapowiadane proroc­ twami miejsce przyszłego Armageddonu (bitwy pod koniec świata między siłami dobra i zła), po upadku i zburzeniu NINIWY w 612, odegrało znaczną rolę w procesie rozpadu imperium asyryjskiego. Egipt, za panowania faraona Necho II (wzmian. ok. 609-593) związany sojuszem z Asyrią, prag­ nął pomóc Asyryjczykom w odzyskaniu ich niedawno założonej stolicy Charranu (obec­ nie w tureckiej prowincji Urfa). Necho zawiadomił króla Judy Jozjasza, że chciałby przejść przez jego terytorium. Joziasz nie udzielił pozwolenia i wyruszył ze swym małym wojskiem w celu powstrzymania ogromnej armii egipskiej faraona, która była już w drodze. Jozjasz poniósł klęskę pod Megiddo, sam zginął ugodzony strzałą. Ar­ mia egipska udała się na północ; niczego nie uzyskawszy pod Charranem, wróciła do Palestyny, gdzie zdołała powstrzymać Babilończyków. Patrz także KARKEMISZ, BITWA POD KARKEMISZ 005 p.n.e. MEIJI REWOLUCJA 1863-1868. Od począt­ ku XVII w. szogun z rodu Tokugawa (szogun stał na czele wojska i rządu; było to stanowisko dziedziczne), sprawował władzę w Japonii. Jego stolicą było Edo (Tokio). Rezydujący w Kioto cesarz był figurantem. Rozwój handlu zagranicznego w połowie XIX w. zmienił układ stosunków między

dwoma nominalnymi władcami i ich wa­ salami. Daimyo (możnowładcy) zachodnich prowincji Chosho, Satsuma, Hizen i Tosa chcieli początkowo wypędzić cudzoziemców (patrz SHIMONOSEKI „wojna" 1863-1864), pó­ źniej zmienili zdanie, a będąc w opozycji do szoguna, doradzali przedstawicielom ob­ cych państw, by kontaktowali się bezpo­ średnio z dworem cesarskim. W listopadzie 1865 brytyjskie, francuskie i holenderskie okręty wojenne wpłynęły do portu Hyogo (Kobe) w pobliżu Osaki, gdzie obradował szogun ze swoimi ministrami. Rząd szoguna nie chciał dopuścić do ostrzelania miasta, obiecał więc przekonać cesarza, by podpisał porozumienia handlowe, na co cesarz nie­ chętnie się zgodził. W rok później wybuchł bunt w prowincji Chosho; szogun przekonał cesarza do rozpoczęcia działań wojennych, jednak we wrześniu, po śmierci szoguna działania wojenne zostały wstrzymane. Na początku 1867 zmarł cesarz, a tron objął jego 14-letni syn. Jesienią tego samego roku daimyo prowincji zachodnich przed­ stawili nowemu szogunowi list, w którym wzywali go do ustąpienia i zwracali uwagę, że podział władzy politycznej zagraża is­ tnieniu kraju. W listopadzie szogun ustąpił mając nadzieję, że w nowym rządzie uzyska wysokie stanowisko. Wypadki potoczyły się inaczej. W styczniu 1868 zniesiono ograniczenia nałożone na Chosho. Człon­ kowie rodów z czterech zachodnich pro­ wincji wkroczyli do Kioto i odebrali armii Tokugawy władzę nad miastem. Były szo­ gun wycofał się do Edo i przygotowywał się do wojny, zdał sobie jednak szybko sprawę, że nie ma żadnej szansy na prze­ ciwstawienie się siłom skupionym pod sztandarem cesarskim. Przekazał im więc Edo oraz podległe sobie ziemie i wycofał z życia publicznego. Jego stronnicy stawiali opór aż do połowy 1869, po czym nowy zakres władzy cesarza Meiji został powsze­ chnie uznany. Tę zasadniczą zmianę spo­ sobu sprawowania władzy udało się osiągnąć niemal bez przelewu krwi i szkód w kraju. Patrz także SATSUMY BUNT mi.

MEKKI 1 MEDYNY WOJNA 624-630. Maho­ met (570-632) stworzył religię islamu, wyrze­ kając się pogańskich wierzeń swego arabskie­ go plemienia Kurajszytów z Mekki. W oba­ wie przed zamordowaniem przez wyznawców starego kultu uciekł w 622 (hidżra) do Jaterbu (obecnie Medyna). W marcu 624 Maho­ met z 300 zwolennikami napadł na karawanę z Syrii złożoną z 1000 mekkańczyków pod wodzą Abu Sufjana (563-651) z dynastii Omayadów (Omayadzi początkowo odrzucili nauki Mahometa, później je przyjęli). Od­ niósł zwycięstwo. Walka ta spowodow ała, że Mekka zaczęła traktować Mahometa jak po­ ważnego przeciwnika. W 625 Kuraj szyci odnieśli na wzgórzu Uhod w pobliżu Mekki nieznaczne zwycięstwo nad zwolennikami Mahometa. Abu Sul]an obawiając się rosnące­ go religijnego wpływu Mahometa, w 627 na czele 10-tysięcznego wojska obiegł Medynę, ale nie zdołał jej zdobyć, chociaż Mahomet miał tylko 3000 wojowników. Walczące stro­ ny zawarły umowę w al-Hudajbijji, która umożliwiła Mahometowi pielgrzymkę do Mekki w 629. Jednakże Mekka złamała porozumienie i zaatakowała zwolenników Mahometa w listopadzie 629. W odpowiedzi w styczniu 630 Mahomet podjął wyprawę na Mekkę, nie natrafił na opór i zniszczył w Mekce ponad 350 posągów bożków pogań­ skich. Później zdobył w Mekce szerokie rzesze zwolenników, co pozwoliło mu na ogłoszenie jej świętym miastem islamu. Patrz także MUZUŁMAŃSKIE powstanie ese. MEKKI SPUSTOSZENIE 930. W czasie pier­ wszego dziesięciolecia X w. karmaci, człon­ kowie heretyckiej sekty muzułmańskiej, zamieszkujący północno-wschodnią Arabię, najeżdżali kilkakrotnie Mezopotamię i nę­ kali kalifów Bagdadu. W 930 Abu Tahir alDżannabi (zm. 943), syn Abu Sa'ida alDżannabi (zm. 913), przywódcy powstania KARMATÓW 899-906, poprowadził świętokradczy napad na Mekkę, położone w zachodniej Arabii najświętsze miasto islamu. Karmaci splądrowali miasto i zabrali z Kaaby, świątyni muzułmańskiej w Mekce,

najświętszy przedmiot kultu - Czarny Ka­ mień. Zwrócili go w 951 pod naciskiem Fatymidów, muzułmańskiej dynastii w Af­ ryce Północnej. MEKSYKAŃSKA REWOLUCJA 1821. W 1820 liberałowie zdobyli władzę w Hiszpanii, zmusili króla Ferdynanda VII (1784-1833) do wprowadzenia w życie liberalnej kon­ stytucji z 1812, wówczas w Meksyku ugru­ powania konserwatywne opowiedziały się za niepodległością kraju. Usiłując obalić rząd kolonialny, Agustin de Iturbide (1783-1824) nakłonił wicekróla. Juana Ruiza de Apodocę (1767-1835), do powierzenia mu dowództwa nad armią hiszpańską w walce z meksykańskimi partyzantami, którymi dowodził Yincento Guerrero (1782-1831). Iturbide wyruszył z 2500 żołnierzy w pościg za partyzantami; Guerrero wygrał kilka potyczek, potem uległ namowom i przyłą­ czył się do sił Iturbide. 24 lutego 1821 obaj przywódcy opowiedzieli się za niepodległą monarchią meksykańską (popierali monar­ chię konstytucyjną pod berłem Ferdynan­ da), religią rzymskokatolicką jako religią panującą i równością praw dla wszystkich mieszkańców niezależnie od rasy. Do Guerrery i Hurbide przyłączyli się powstańcy - Nicolas Bravo (1787P-1854) i Guadalupe Yictoria (1789-1843) - oraz konserwatyści Anastasio Bustamante (1780-1853), który przyprowadził 6000 żołnierzy. Gdy Iturbide (Guerrero uznał jego przywództwo) zbliżał się z armią meksykańską, żołnierze armii królewskiej na ogół dezerterowali. Nowy hiszpański wicekról, Juan 0'Donoju (1755-1821), spotkał się z Iturbide i pod­ pisał w 1821 traktat pokojowy w Kordobie, przyznający Meksykowi niepodległość. Ob­ wołany przez żołnierzy cesarzem Agustinem I, Iturbide włożył koronę 19 maja 1822 (meksykański Kongres Narodowy niechęt­ nie uznał proklamację wojska obawiając się dyktatury Iturbide). MEKSYKAŃSKA REWOLUCJA 1823. Cesarz Meksyku

Agustin

I

(1783-1824)

usiłował

egzekwować swą władzę, choć Kongres Na­ rodowy bacznie przyglądał się poczynaniom władcy; ekstrawagancja cesarza pociągała za sobą coraz większe wydatki. Mały garnizon hiszpański, jaki pozostał na wyspie San Juan de Ulloa u wybrzeży Yeracruz, utrud­ niał cesarzowi ściąganie ceł, w związku z czym Agustin I uciekł się do konfiskat, które miały podnieść jego dochody. Wkrótce stracił poparcie żołnierzy, gdyż część z nich miesiącami nie otrzymywała żołdu. Generał Antonio Lopez de Santa Anna (1794-1876), odkomenderowany przez cesarza do zajęcia wyspy San Juan de Ulloa, objął dowództwo nad armią meksykańską i wydał odezwę wzywającą do ustanowienia republiki. Po przyłączeniu się do niego generała Guadalupy Yictorii (1789-1843) obaj generałowie wysunęli w lutym 1823 „Plan de Casa Mata" przewidujący utworzenie republiki, wydanie nowej konstytucji i powołanie nowego kon­ gresu. Armia poparła plan; w marcu 1823 Agustin musiał zrzec się korony i udać na wygnanie do Europy. Ustanowiono repub­ likę, której prezydentem został Guadalupe Yictoria. MEKSYKAŃSKA WOJNA 1846-1847. Mek­ syk nie zaakceptował aneksji Teksasu do­ konanej przez USA w 1845. Odmowa przy­ czyniła się do znacznego pogorszenia sto­ sunków między Meksykiem i Stanami Zjed­ noczonymi. Meksyk nie zgodził się również na ustanowienie granicy południowego Tek­ sasu na rzece Rio Grandę, czego domagały się Stany Zjednoczone; Meksyk uważał, że granica powinna przebiegać znacznie dalej na północ, wzdłuż rzeki Nueces. W 1845 prezydent USA James Polk (1795-1849) wysłał do Meksyku Johna Slidełla (1793-1871), który miał rozwiązać problem granicy oraz kupić Kalifornię i Nowy Mek­ syk. Meksyk nie zgodził się na rozmowy. 25 kwietnia 1846 wojska meksykańskie przekroczyły Rio Grandę i zaatakowały oddziały USA pod dowództwem generała Zachary Taylora (1784-1850), skierowanego przez rząd na sporne tereny Teksasu. Na

prośbę Polka Kongres USA 13 maja 1846 wypowiedział Meksykowi wojnę. Armia USA pod dowództwem Taylora przekroczyła Rio Grandę, pokonała siły meksykańskie i 24 maja 1846 zdobyła Monterey. 22-23 lutego 1847 armia Taylora zwyciężyła armię meksykańską dowodzoną przez generała Antonio Lopeza de Santa Anna (1794-1876) w bitwie pod Buena Yista. W tym samym czasie oddziały USA pułkownika Stephena W. Kearny'ego (1794-1848) zdobyły Santa Fe (Nowy Meksyk) i ruszyły do Kalifornii, gdzie amerykańscy osadnicy pod wodzą kapitana Johna C. Fremonta (1813-1890) ogłosili niezależność od Meksyku. Amery­ kańskie wojska generała Winfelda Scotta (1786-1866) wylądowały w Yeracruz, zajęły miasto, ruszyły w głąb kraju i pokonały wojska Meksyku pod Cerro Gordo, Cont­ reras i Chapultepec oraz 14 września 1847 zdobyły stolicę, Meksyk. Meksykański rząd skapitulował. W traktacie z Guadalupe Hi­ dalgo, podpisanym 2 lutego 1848, Meksyk ustąpił Stanom Zjednoczonym większą część obecnego Nowego Meksyku, Arizony, Utah i Kalifornii; rząd USA wziął na siebie roszczenia wysuwane przez obywateli ame­ rykańskich w stosunku do Meksyku. Patrz także REPUBLIKA z NIEDŹWIEDZIEM NA SZTAN­ DARZE, POWSTANIE w KALIFORNII 1846. MEKSYKAŃSKA WOJNA DOMOWA 18711877. W 1871 prezydent Meksyku Benito Juarez (1806-1872) zgłosił swoją kandyda­ turę do czwartej kadencji prezydentury. W wyborach kandydowali ponadto Sebas­ tian Lerdo de Tejada (1825-1889) i Porfirio Diaz (1830-1915). Po powtórnym wyborze urzędującego prezydenta i mianowaniu Lerdy na stanowisku prezesa Sądu Najwyższego Diaz wzniecił bunt. Bunt stłumiono, a Diaz uciekł w góry, gdzie Indianie chronili go przed wojskami federalnymi. Po śmierci Juareza w 1872 prezydentem został Lerdo; uchwalono amnestię, która pozwoliła Diazowi na powrót. W 1876, po reelekcji Lerdo, Diaz znowu podniósł bunt. Jego wojska poniosły porażkę, po czym przekroczyły

granicę ze Stanami Zjednoczonymi, by na terenie USA dokonać przegrupowania i uzupełnić uzbrojenie. Wojsko Diaza wró­ ciło potem do Meksyku, a on sam popłynął do Hawany (Kuba), potem do Yeracruz i Oaxaca, gdzie stanął na czele innej armii. Dwie armie rebeliantów pod dowództwem Diaza i generała Manuela Gonzaleza (1833-1893) pokonały 16 listopada 1876 wojska rządowe pod Tlaxcala. Lerdo uciekł zagranicę. Diaz wkroczył do stolicy, Me­ ksyku, i w 1877 został wybrany na pre­ zydenta. MEKSYKAŃSKA WOJNA DOMOWA 1911.

Francisco I Madero (1873-1913), prawnik po studiach w USA, liberał, wzywał do usunięcia meksykańskiego dyktatora Porfirio Diaza (1830-1915), faworyzującego bo­ gatych plantatorów i przemysłowców oraz układy oligarchiczne i rywalizował z nim w prezydenckich wyborach w 1910. Diaz kazał aresztować Madero, a po głosowaniu ogłosił się zwycięzcą. 20 listopada 1910 Madero i jego zwolennicy rozpoczęli zbrojne powstanie. Wprawdzie wojska dyktatora stłumiły w 1911 większość zamieszek, jed­ nak Pascual Orozco kontynuował opór w stanie Chihuahua i w maju 1911 wojska • powstańcze dowodzone przez niego i Fran­ cisco „Pancho" Yillę (1877-1923) zdobyły Ciudad Juarez. To zachęciło do chwycenia za broń opozycjonistów w całym kraju. Pozbawiony poparcia Diaz musiał przyjąć warunki traktatu z Ciudad Juarez i zrzec się natychmiast urzędu; w październiku na prezydenta wybrany został Madero. Madero nie zdołał jednak opanować sił, które wal­ czyły po jego stronie; wydarzenia 1911 zapoczątkowały 20-letni rozlew krwi (patrz MEKSYKAŃSKIE POWSTANIE 1914-1915). MEKSYKAŃSKA WOJNA DOMOWA 1920.

Prezydent Meksyku Yenustiano Carranza (1859-1920) usiłował wyznaczyć swego na­ stępcę (patrz MEKSYKAŃSKIE POWSTANIE 1914-1915). Wybrał mało znanego dyplomatę nazwiskiem Ignacio Bonillas (wzmian.

1915-1920). Alvaro Obregón (1880-1928), który pomógł Carranzie uzyskać prezyden­ turę, a potem był w jego rządzie ministrem wojny, uważał, że to jemu należy się urząd prezydenta. Były towarzysz broni Obregona, Adolfo de la Huerta (1881-1955), wówczas gubernator stanu Sonora, oraz generał Plutarco Elias Calles (1877-1945), dowódca sił zbrojnych Sonory, domagali się ustąpienia Carranzy. Carranza wysłał wojsko federalne do Sonory w celu zdławienia strajków robot­ niczych, na co Huerta ogłosił Sonorę nieza­ leżną republiką. Obregón i Calles ruszyli na południe, zbierając po drodze broń i ochot­ ników. Widząc, że żołnierze nie chcą stawiać oporu Obregonowi i jego powstańczej armii, Carranza uciekł ze stolicy w kierunku Ve­ racruz pociągiem załadowanym złotem za­ branym ze skarbca państwa; gdy po drodze dowiedział się, że gubernator stanu Yeracruz przyłączył się do powstańców, uciekł konno w góry, gdzie został zdradzony i zamor­ dowany. Obregón wkroczył bez oporu do Meksyku; Huerta został tymczasowym pre­ zydentem, a po specjalnie przeprowadzo­ nych wyborach w 1920 zastąpił go Obregón. MEKSYKAŃSKIE POWSTANIA 1926-1929.

W 1924 wybory w Meksyku przyniosły prezydenturę Plutarco Eliasowi Callesowi (1877-1945), który zaczął wprowadzać w ży­ cie poprzednio nie realizowane, antyklerykalne postanowienia konstytucji z 1917. Na początku 1926 przedstawiciele Kościoła ka­ tolickiego w Meksyku potępili konstytucję. Calles w odpowiedzi zamknął szkoły katolic­ kie, klasztory i seminaria, zmusił ducho­ wieństwo do rejestracji i oskarżył hierarchię Kościoła katolickiego o zdradę. W odwecie w połowie 1926 katolicy świeccy postanowili powstrzymać się od robienia zakupów z wy­ jątkiem podstawowych produktów, wkrótce duchowieństwo katolickie zaniechało od­ dawania posług religijnych. W wielu stanach terroryści zwani cristeros od zawołania „Vi­ va Christo Rey" (Niech żyje Chrystus Król) podnieśli broń przeciw antyklerykalnemu rządowi; niszczyli i mordowali. Katolicka

hierarchia odżegnała się od j akichkoliwiek związków z cristeros, mimo to rząd upań­ stwowił własność kościelną, deportował kil­ ku biskupów, księży i zakonnic, ponadto skazał na śmierć kilku katolików świeckich. Na początku 1928 siły rządowe rozprawiły się z większością cristeros. 1 lipca 1929 na prezydenta został wybrany Alvaro Obregón (1880-1928). W tym samym miesiącu Ob­ regón został zamordowany, a po nim tym­ czasowym prezydentem mianowano Emilio Pertes Gila; rzeczywista władza w Meksyku należała nadal do Callesa. W marcu 1929 wybuchło następne powstanie, którym kie­ rowali niezadowoleni generałowie. Uczest­ nicy powstania pustoszyli kraj przez dwa miesiące, nim rządowi udało się przywrócić porządek. Na skutek nacisków Callesa w 1929 na prezydenta wybrany został Pascual Ortiz Rubio (1877-1963). Podjęty prze­ ciw Ortizowi pucz wojskowy upadł; Ortiz objął urząd, był całkowicie oddany Callesowi, kontynuował jego antyklerykalną politykę. MEKSYKAŃSKIE POWSTANIE 1810-1811.

16 września 1810 Miguel Hidalgo y Costilla (1753-1811), ksiądz z parafii w Dolores, nawoływał do skończenia z hiszpańskimi rządami w Meksyku; wydał Grito de Dolo­ res, odezwę, w której domagał się równych praw bez względu na przynależność rasową, i podziału ziemi. Do Hidalgo przyłączyło się kilkadziesiąt tysięcy Indian i Metysów. Buntownicy zajęli kilka miast meksykań­ skich (patrz GUANAJUATO, MASAKRA W GUA­ NAJUATO isio) i ruszyli na stolicę. Przerażony powstaniem rząd wysłał przeciw nim wojs­ ko, które 18 stycznia 1811 rozgromiło ludzi Hidalgo w bitwie pod mostem w Calderon, w pobliżu Guadalajary. Hidalgo uciekł, zo­ stał jednak ujęty i rozstrzelany. Swoją ode­ zwą pobudził mieszkańców Meksyku do walki o niepodległość. MEKSYKAŃSKIE POWSTANIE 1914-1915.

W wyniku udanego zamachu stanu 18 lutego 1913 Yictoriano Huerta (1854-1916) objął

urząd prezydenta Meksyku, obalając Fran­ cisco I Madero (1873-1913). Przeciw Huercie wystąpiły jednak siły zbrojne Emiliano Zapaty (1880-1919) na południu, Yenustiano Carranzy (1859-1920) na północnym wschodzie, Francisco „Pancho" Yilli (1877-1923) na północy oraz Alvaro Obregona (1880-1928) na północnym zacho­ dzie. Wiosną 1914 przeciwnicy prezydenta opanowali trzy czwarte terytorium Mek­ syku, zamykając Huertę na terenach wokół stolicy i w stanie Yeracruz. Prezydent Sta­ nów Zjednoczonych Woodrow Wilson (1856-1924) odmówił uznania rządu Huerty, a wrogie poczynania Huerty spowodo­ wały wkroczenie wojsk USA, które zajęły Yeracruz (21 kwietnia 1914). Gdy siły Yilli zajęły Zacatecas, a Obregona - Guadalajarę i Queretaro, Huerta zrezygnował z prezy­ dentury. Rywalizujący przywódcy popędzili w kierunku stolicy; Obregón dotarł pierw­ szy i ogłosił swego przyjaciela Carranzę „Pierwszym Naczelnikiem" Meksyku. Przy­ wódcy spotkali się później, w końcu 1914 w Aguascalientes w celu powołania rządu, ale w kraju panowała anarchia. Yilla i Za­ pata opanowali stolicę, Carranza i Obregón - przejęli Yeracruz. Mimo że Yilla i Zapata mieli więcej wojska i kontrolowali dwie trzecie kraju, Stany Zjednoczone i osiem państw półkuli zachodniej uznało Carranzę, uważając go za rzeczywistego prezydenta Meksyku. Carranza opanował północnowschodni obszar Meksyku graniczący z USA, mógł zatem kupować broń w Sta­ nach Zjednoczonych, miał pomoc wojsko­ wego eksperta - Obregona, a ponadto jako przewiduj ący polityk, obiecał ludziom refor­ my społeczne. Na początku 1915 Obregón i jego wojska zajęły stolicę, zmuszając Yillę i jego siły do ucieczki. Obregón ruszył za Yillą aż do miasta Celaya, a tam posłużył się taktyką z czasów ŚWIATOWEJ WOJ­ NY I: wojsko otaczające Celayę okopało się, postawiło zapory z drutu kolczastego i w kwietniu 1915 po trzech dniach walk odniosło decydujące zwycięstwo nad Yillą, który wycofał się na północ. Ludzie Yilli

zabrali tabor kolejowy, by uniemożliwić nieprzyjacielowi pogoń. Yilla i Zapata roz­ poczęli teraz partyzancką walkę z rządem Carranzy, który później został formalnie wybrany na prezydenta. Obregón objął sta­ nowisko ministra wojny. Patrz także MEK­ SYKAŃSKA WOJNA DOMOWA 1911; MEKSYKAŃSKA WOJNA DOMOWA 1920;

wyruszyły ze stolicy na zachód, zajmując niemal bez walki leżące po drodze miasta. W 1864 Napoleon III umieścił na tronie Meksyku marionetkowego cesarza, Ferdy­ nanda Maksymiliana, arcyksięcia austriac­ kiego, obiecując udzielać mu pomocy wojs­ kowej do końca 1867 w zamian za zwrot francuskich długów. Wielu konserwatystów poparło Maksymiliana, natomiast liberało­ YILLI NAPADY wie sprzeciwili się mu, rozpoczynając dzia­ 1916-1917. łania partyzanckie przeciw wojskom cesar­ skim. Po zakończeniu amerykańskiej WOJ­ MEKSYKAŃSKO-FRANCUSKA WOJNA 1838. NY SECESYJNEJ w 1865 wojska USA Patrz CUKIERNICZA WOJNA isss. dowodzone przez generała Philipa SheridaMEKSYKAŃSKO-FRANCUSKA WOJNA 1861 - na (1831-1888) przekroczyły granicę Sta­ 1867. Wobec kryzysu gospodarczego, jaki nów Zjednoczonych i Meksyku, wzdłuż Rio Grandę, a rząd amerykański zaprotestował nastąpił w Meksyku po wojnie o REFOR­ przeciw obecności Francuzów w Meksyku. MY, prezydent Benito Juarez (1806-1872) ogłosił w 1862 dwuletnie moratorium na Napoleon III nie dotrzymał obietnic i wy­ cofał wojska francuskie w 1867. Meksykań­ spłatę zagranicznych długów. Wielka Bry­ tania,' Francja i Hiszpania wysłały wspólną skie wojska liberałów pod wodzą Mariano Escobendo (1817-1902) ruszyły na południe ekspedycję wojskową w celu ściągnięcia i przez 71 dni oblegały Maksymiliana i jego z Meksyku należności. Wojska wylądowały wiernych zwolenników w Queretaro, wresz­ w Yeracruz i ruszyły do Orizaby. Po roz­ cie zdradzony cesarz skapitulował. Maksy­ mowach z rządem meksykańskim Wielka milian stanął przed sądem wojskowym; Brytania i Hiszpania wycofały się w prze­ uznany za winnego, został rozstrzelany konaniu, że Juarez spłaci długi, natomiast 19 czerwca 1867. Urząd prezydenta ponow­ Francja skorzystała z okazji, by wmieszać nie objął Juarez. się w sprawy Meksyku (Napoleon III [1808-1873] miał nadzieję na ustanowienie MELILLY WOJNA. Patrz R1FENÓW WOJNA cesarstwa w Meksyku). Francuskie wojska 1919-1926. pod komendą generała Charles'a Ferdinanda Latrille'a de Lorencez (1814-1892) ruszyły MESJAŃSKA WOJNA. Patrz SIUKSÓW WOJNA w kierunku Meksyku, zostały jednak poko­ 1890-1891. nane pod Pueblo przez wojsko Meksyku pod dowództwem Ignacio Zaragozy (1829-1862). Napoleon III przysłał posiłki MESSEŃSKA WOJNA PIERWSZA ek. 736— 716 p.n.e. Między 1100 a 950 p.n.e. Doro­ i oddał dowództwo nad wojskami francus­ kimi w Meksyku generałowi Elii Frederi- wie (Grecy z północy) najechali Peloponez, cowi Foreyowi (1804-1872), który ruszył podbili wschodnią część półwyspu i osiedlili na Pueblo bronione teraz przez wojska pod się w dolinie Lakonii, ustanawiając stolicę dowództwem Jesusa Gonzaleza Ortegi w Sparcie. Poprzedni mieszkańcy Lakonii (1824-1881); po dwóch miesiącach, w maju zostali helotami (chłopami poddanymi). 1863, Meksykanie poddali się. 7 czerwca Skuszeni urodzajną ziemią na zachodzie, Spartanie podporządkowali najpierw miesz­ 1863 wojska Foreya wkroczyły do pozo­ stawionej bez obrony stolicy. Juarez uciekł kańców Lakonii, a potem (ok. 736) rozpo­ częli 20-letnią wojnę z Messeńczykami, na północ i założył kwaterę główną w po­ tubylczą grupą z Peloponezu. Opór Mesbliżu granicy z Teksasem. Francuskie woj­ ska pod dowództwem Achille Bazaine'a

seńczyków skupił się na obszarach wokół góry Itome, znajdującej się na drodze do urodzajnej równiny Stenyklaros. Prowadzeni przez legendarnego króla Teopompa, Spartanie osiągnęli zwycięstwo w 716. Za­ żądali daniny w postaci połowy wszystkich produktów Messenii, a tubylców traktowali w sposób upokarzający. Druga messeńska wojna ok. 650-630 p.n.e. Pozostający uprze­ dnio w kręgu kultury mykeńskiej Messeńczycy nie mogli pogodzić się z uciskiem i wzniecili powstanie (ok. 650). Pod prze­ wodnictwem na poły legendarnego wodza Arystomenosa prowadzili długą i kosztowną wojnę, która o mało nie zrujnowała gos­ podarczo ich przeciwników - Spartan. Messeńczycy zostali ostatecznie pokonani ok. 630 pod górą Ira. Wojna uświadomiła Spartanom potrzebę posiadania wyszkolonej ar­ mii obywatelskiej. Za panowania legendar­ nego Likurga Sparta zmieniła dotychczaso­ wy ustrój społeczny i oparła nowy na wzorze kreteńskim; wszyscy męscy obywatele mu­ sieli uprawiać ćwiczenia fizyczne dla uzys­ kania doskonałej sprawności fizycznej, prze­ chodzili także przeszkolenie wojskowe. Spa­ rta była pierwszym państwem, którego głów­ nym celem była wojna. Messeńczykom narzucono status helotów. Trzecia mes­ seńska wojna ok. 464-455 p.n.e. W 469 wybuchło powstanie w Messenii, w górzystej krainie wokół góry Itome nie zostało ono stłumione do 464. Wielkie trzęsienie ziemi w Sparcie w 464 stało się dla helotów Lakonii okazją do wzniecenia ogólnego powstania, zostało ono zdławione przez Spartan pod wodzą króla Archidamosa (wzmian. 476-427) na równinie Eurostasu, ale nie w Messenii. Messeńczycy nawet najechali Lakonię. Spartanie zwrócili się do swych sojuszników o pomoc i uzyskali z Aten 40 tysięcy hoplitów (ciężko zbroj­ nych piechurów). W 463 Messeńczycy oko­ pali się w górach Itome i z powodzeniem opierali się nieudolnym próbom oblężenia. Dzięki temu mogli przejść do ofensywy. W tej sytuacji Spartanie powtórnie zwrócili się o pomoc do Aten, ale wkrótce odesłali te

posiłki do domu, tłumacząc, że zachowują się nieprzyjaźnie w stosunku do Spartan; stało się to jedną z przyczyn wybuchu PELOPONE SKIEJ WOJNY PIERWSZEJ. W 460 powstańcy z góry Itome kapitulowali. Spartanie darowali im wolność, ale wygnali ich z Peloponezu; wielu z nich pomagało Atenom w wojnie ze Sparta. Po bitwie pod Leuktrami (patrz TEBAŃSKO-SPARTAŃSKA WOJNA 379-371 p.n.e.) Messeńczycy odzyskali swój kraj. MESYŃSKIE POWSTANIE 1674-1679. Częs­ to dochodziło do zatargów między miesz­ kańcami Mesyny (Sycylia) a administracją hiszpańską wyspy z uwagi na nieprzestrze­ ganie przez władze przywilejów miasta. W 1674 walki i zamieszki między merli (arystokraci) a malvezzi (demokraci) do­ prowadziły do wyparcia garnizonu hiszpań­ skiego z miasta. Sycylijczycy zwrócili się do króla Francji Ludwika XIV (1638-1715) o pomoc w zamian za uznanie jego zwierz­ chnictwa. Ludwik wysłał w 1675 flotę w celu wsparcia Sycylijczyków (patrz HOLENDER­ SKA WOJNA 1672-1678). Holendrzy wsparli Hiszpanów swymi okrętami wojennymi. Francuzi zwyciężyli w bitwie morskiej pod Mesyną 1676. W marcu 1678 flota francuska odpłynęła z Mesyny pozostawiając miesz­ kańców przerażonych czekającym ich od­ wetem hiszpańskim. Mesyńczycy biorący udział w powstaniu zostali straceni lub skazani na wygnanie; Hiszpania cofnęła przywileje Mesyny. Miasto straciło połowę mieszkańców i nigdy nie odzyskało dawnej świetności. MIAST NIEMIECKICH WOJNA 1386-1389. W drugiej połowie XIV w. w Niemczech panował chaos. Władza centralna cesarzy znacznie osłabła. Wzrosło znaczenie książąt, margrabiów i hrabiów. Stali oni na czele właściwie oddzielnych państewek, utrzymu­ jąc prywatne wojska i tajne sądy („veme" wzorowane na Westfalii). Wacław (1361— 1419), król Niemiec i Czech oraz cesarz Świętego Cesarstwa Rzymskiego, przekonał

się, jak trudno było panować nad tymi udzielnymi panami, których siła wywodziła się z dawnych feudalnych przywilejów. Częstym zjawiskiem były wojny między książętami, cesarskimi (wolnymi) miastami a miastami bez tego przywileju, a nawet między administracyjnymi jednostkami ko­ ścielnymi. Książęta i Kościół występowali przeciw pozyskiwaniu dóbr przez miasta, które swoim rosnącym bogactwem przy­ ciągały wielu robotników rolnych. Oliga­ rchiczne miasta walczyły o ukrócenie nad­ miernych i bezprawnie ściąganych poda­ tków. W 1376 doszło do zawarcia przez 14 miast Związku Szwabskiego. Rozwinął się on za panowania nieudolnego króla Wacława, który usiłował sprawować rządy z siedziby w Czechach. W 1381 doszło do utworzenia Związku przez miasta nadreńskie. Ze szczególnie ciężkiej ręki znany był książę Leopold Austriacki (wzmian. ok. 1380-1410). Szwabski Związek Miast wsparł zbrojnie Związek Szwajcarski, który zwyciężył w 1386 pod Sempach wojska Leopolda zapoczątkowując tą bitwą wojnę między miastami a książętami (1386-1389). Miastom nie wiodło się w tej wojnie do­ brze, zwłaszcza w południowych Niem­ czech, ponieważ były one wyspami auto­ nomii w morzu feudalnych obszarów. W 1388 Związek Nadreński i Szwabski zostały pobite w dwóch bitwach. W 1389 Wacław, stojący po stronie książąt, dopro­ wadził do uchwały nakazującej rozwiązanie Związków. Pokój uspokoił spory, ale ich nie wygasił; echem tych sporów była STA­ RA WOJNA ZURYSKA. MIGUELISTÓW WOJNY 1828-1834 (dwóch braci wojna). Portugalscy zwolennicy mo­ narchii absolutnej, którym przewodził Dom Miguel (1802-1866), sprzeciwiali się zwoła­ niu dwuizbowego parlamentu. Dom Miguel zaakceptował jednak Kartę Konstytucyjną ogłoszoną przez brata, cesarza Brazylii Piotra I (1798-1834) (patrz PORTUGALSKA WOJNA DOMOWA 1826-1827) i został regentem małoletniej królowej Marii II (1819-1853),

zwanej także Marią da Gloria, którą poślubił per procura. Dom Miguel złamał później przysięgę złożoną Piotrowi i zastąpił umiar­ kowanych gubernatorów oraz dowódców wojskowych swoimi autokratami. Kortezy również zostały wymienione na posłuszne zgromadzenie, które w maju 1828 obwołało Miguela królem Portugalii. Królowa Maria II, małoletnia córka Piotra, będąca w drodze z Brazylii do Portugalii, udała się do Anglii, gdzie znalazła schronienie. Zwolennicy rzą­ dów konstytucyjnych z Oporto i innych miejscowości poparli Piotra i Marię, ale 24 czerwca 1828 ponieśli zdecydowaną po­ rażkę w bitwie z miguelistami w pobliżu Coimbry. Do koronacji Dom Miguela do­ szło 11 lipca 1828, potem zwolennicy ab­ solutyzmu rozpoczęli krwawą rozprawę z przeciwnikami. Zawładnęli całym krajem z wyjątkiem Azorów, małej grupy wysp na Atlantyku na zachód od Portugalii, gdzie w 1829 królową Marię II obwołano regentką. Piotr zrezygnował z tronu brazylijskiego na rzecz syna i przybył do Europy, by zebrać armię niezbędną do odzyskania Portugalii. W kwietniu 1831 wylądował na Azorach, z pomocą Anglików zorganizował ekspedy­ cję i popłynął do Oporto w lutym 1832. Zdobył Oporto, ale później miasto przez rok oblegali migueliści, którzy ostatecznie odzyskali je dzięki pomocy francuskiego generała Louisa Auguste'a Yictora de Bourmonta (1773-1846). 5 lipca 1833 flota miguelistów poniosła porażkę w walce z flotą „wyzwolenia" dowodzoną przez sir Charlesa Jamesa Napiera („Carlo Ponza") (1782— 1853) u Przylądka Świętego Wincentego. Lizbona poddała się konstytucjonalistom 24 lipca 1833. Później migueliści udzielili schronienia (w pobliżu Coimbry) Dom Carlosowi (1788-1855), zwolennikowi absolu­ tyzmu i pretendentowi do tronu hiszpańs­ kiego, co spowodowało atak wojsk hiszpań­ skich, dążących do ujęcia Don Carlosa. Wielka Brytania, Francja, Hiszpania i Por­ tugalia pośpiesznie zawarły czterostronne przymierze w celu ochrony rządów kon­ stytucyjnych i przeciwstawienia się Święte­

mu Przymierzu Austrii, Rosji i Prus, w któ­ rych rządy sprawowali wiadcy absolutni. Z pomocą Hiszpanii konstytucjonaliści zdo­ byli Yiseu, Coimbrę i Tomar i pokonali miguelistów w bitwie pod Santarem 16 maja 1834. Dom Miguel poddał się pod EvoraMonte dziesięć dni po ogłoszeniu powsze­ chnej amnestii politycznej; zrezygnował z roszczeń do korony i wyjechał do Niemiec. Piotr wprowadził ponownie konstytucję z 1826, królową Marię koronowano, gdy uzyskała pełnoletność (1834). Patrz także KARLISTÓW WOJNA PIERWSZA i834-i839. MINANGKABAU WOJNA. Patrz PADERI Po WSTANIE 1821-1837.

MINISINK, MASAKRA W MINISINK 1779.

W czasie AMERYKAŃSKIEJ REWOLU­ CJI wszystkie plemiona irokeskie, z wyjąt­ kiem plemienia Oneida, stanęły po stronie brytyjskiej i terroryzowały osadników ame­ rykańskich na kresach zachodnich. Wielo­ ma irokeskimi najazdami dowodził Joseph Brant (1742-1807), przebiegły i bardzo zdolny wódz plemienia Mohikanów (patrz CHERRY YALLEY, MASAKRA w CHERRY VAL­ LEY 1778). Nocą 19 lipca 1779 Brant na czele 60 Indian i towarzyszących im 27 Anglików przebranych za Indian zaatakował wioskę Minisink w środkowej części stanu Nowy Jork. Wznosząc dzikie okrzyki wojenne napastnicy obudzili mieszkańców, spalili domy i stodoły, młyn i palisadę, wypędzili inwentarz, zniszczyli sady i gospodarstwa, zabili i uprowadzili wielu bezbronnych ludzi, zagrabili mienie. Część mieszkańców uciekła w pobliskie góry. Miejscowa milicja puściła się w pogoń za Indianami, ale wpad­ ła w zasadzkę zastawioną przez Branta; w krwawym starciu większość ochotników zginęła. MITRĘGO REBELIA 1874. W 1868 Bartolome Mitrę (1821-1906) przegrał w wyborach prezydenckich w Argentynie. Wygrał je Domingo Faustino Sarmiento (1811-1888), cieszący się poparciem wojska. Rząd Sar­

miento wprowadził reformę szkolnictwa i poprawił stan gospodarczy kraju. Mitrę pozostał wpływowym politykiem w Buenos Aires, które dzięki przewadze finansowej nad pozostałymi prowincjami Argentyny dominowało w życiu kraju. W 1874 Mitrę, przywódca ugrupowania liberalnego, pono­ wnie przegrał w wyborach prezydenckich; twierdząc, że jego przegrana jest wynikiem nadużyć, wzniecił rebelię, ale wojska fede­ ralne pod wodzą Sarmiento pokonały bun­ towników pod Buenos Aires (6 listopada 1874) i zmusiły Mitręgo do kapitulacji. Urząd prezydencki objął po wyborach Ni­ colas Avellaneda (1836-1885), minister w rządzę Sarmiento. Sprawował władzę do 1880, jego następcą był generał Julio Argentino Roca (1843-1914), który zyskał sławę dzięki zwycięstwu w wojnie prowa­ dzonej przeciw Indianon z Patagonii. In­ dianie zostali wyparci na południe od Rio Negro, co umożliwiło kolonizację pozosta­ wionych przez nich pampasów. Patrz także ARGENTYŃSKA WOJNA DOMOWA isei. MITRYDATESA WOJNA PIERWSZA 88-84 p.n.e. Mitrydates VI Wielki (Eupator) (ok. 132-63) został królem Pontu (kraina w środ­ kowej Azji Mniejszej) w młodym wieku; gdy osiągnął pełnoletność, zaczął jednoczyć ludy z sąsiednich obszarów i budować włas­ ne imperium, co nieuchronnie doprowadziło do konfliktu z Rzymianami w Azji. W 88 Mitrydates zdobył znaczną część Azji Mniej­ szej, z jego rozkazu wymordowano tysiące Rzymian, jej mieszkańców. Sojusznicy Mitrydatesa w Grecji wystąpili przeciw rzym­ skiej armii prowadzonej przez Lucjusza Korneliusza Sullę (138-78), ale zostali po­ bici w 85. Inna armia rzymska dowodzona przez Gajusza Flawiusza Fimbrię (zm. 84) wyparła Mitrydatesa i jego armię z po­ wrotem do Pontu. Mitrydates musiał zrzec się większości zdobytych ziem i zapłacić wysoką kontrybucję. Druga wojna Mitry­ datesa 83-81 p.n.e. Wojnę rozpoczął am­ bitny wódz rzymski Lucjusz Licyniusz Mu­ rena (wzmian. 83-82), który dokonał najaz-

du na obszary państwa Mitrydatesa leżące nad rzeką Kizilirmak, poniósł jednak klęs­ kę. Sulla, zwierzchnik Mureny, odciął się od jego działań. W 75 Mitrydates zawarł przymierze z Kwintusem Sertoriuszem (zm. 72), rzymskim wodzem w Hiszpanii przy­ czyniając się tym do wybuchu następnej wojny. Trzecia wojna Mitrydatesa 75-65 p.n.e. Zabójstwo Sertoriusza usunęło niebez­ pieczeństwo grożące Rzymowi z zachodu. Na wschód posłano rzymskiego wodza Luc­ jusza Licyniusza Lukullusa (110P-56), który miał uporać się z Mitrydatesem. Rzymianie odnieśli zwycięstwo w wielu bitwach, w tym pod Kyzikosem, Cabirą (Sivas), Tigranocertą i Artaksatą i udało im się wyprzeć Mit­ rydatesa z Pontu; później jednak wyczer­ pana armia Lukullusa zagroziła buntem. Wojnę zakończył nowy dowódca (od 67), Pompejusz Wielki (106-48), który rozbił Mitrydatesa w bitwie w dolinie rzeki Likos w 66. Mitrydates uciekł na Krym; czując się zhańbiony porażką nakazał swemu nie­ wolnikowi, by go zabił. Zięć i sojusznik Mitrydatesa, król Armenii, Tigranes (140?-55), został przez Rzymian zwyciężony i wzięty do niewoli, a w 65 przekazał Rzymowi wszystkie swe zdobycze. Patrz także RZYMSKO-ARMEŃSKA WOJNA 72-66 p.n.e. MŁODOTURKÓW POWSTANIE 1908-1909.

Konstytucja ogłoszona w 1876 była kon­ stytucją niemal absolutystyczną. Zniósł ją sułtan Abdulhamid II (1842-1918). Działa­ nia sułtana zmusiły zwolenników konstytu­ cji, w większości młodych, prozachodnich Turków (stąd nazwa młodoturcy), do szu­ kania schronienia w Europie, gdzie zrzesze­ ni w ugrupowaniu Partia Jedność i Postęp (PJP) propagowali reformę osmańskiego imperium. W 1908 oficerowie 3. Korpusu w Macedonii, członkowie ruchu młodoturków, podnieśli w Salonikach sztandar swo­ bód, domagając się przywrócenia konstytucji i zwołania parlamentu rozwiązanego w 1877. Powstanie, poparte przez PJP w Paryżu, rozszerzało się bardzo szybko; groźba na­ jazdu na Konstantynopol (Stambuł) zmusiła

Abdulhamida do złożenia obietnicy (nie miał zamiaru jej dotrzymać), że żądania młodoturków zostaną spełnione (24 lipca 1908). PJP osiągnęła swoje podstawowe cele, ale nie miała żadnej koncepcji kierowania krajem i sprawując władzę po pokojowym zamachu stanu popełniła wiele błędów. PJP nie usunęła starej biurokracji i pozwoliła sułtanowi Abdulhamidowi otworzyć w 1909 na nowo zwołany parlament. Abdulhamid obiecywał, że będzie monarchą konstytucyj­ nym, ale w sekrecie dążył do ograniczenia wpływów PJP. Jego intrygi skłoniły ultrareakcyjny Związek Mahometański do ot­ wartego wystąpienia; pod wpływem presji Związku oddziały 1. Korpusu przypuściły szturm na izbę niższą parlamentu, domaga­ jąc się przywrócenia Świętego Prawa i znie­ sienia konstytucji (kwiecień 1909). Udając żal, sułtan przystał na żądania rebeliantów. Rząd PJP upadł, a nowy rząd, w którym PJP nie uczestniczył, nie dopatrzył się błędu w rozkazie sułtana nakazującym wytępienie Ormian w Adanie i Cylicji (patrz ORMIAN MASAKRY 1909), we wprowadzeniu stanu wy­ jątkowego, aresztowaniu powstańców w 1908 czy zmniejszeniu garnizonu w Konstan­ tynopolu. W odpowiedzi na te posunięcia z Salonik wyruszyła armia wyzwoleńcza dowodzona przez Mustafę Kcmala. znanego później jako Kemal Atatiirk (1881-1938). Wojska Kemala wkroczyły do Konstanty­ nopola, za zgodą religijnych przywódców islamskich zdetronizowały sułtana i osadziły na tronie jego brata Mehmeda V Reszada (1844-1918). PJP utworzyła rząd, który borykał się z wieloma złożonymi problema­ mi wewnętrznymi i międzynarodowymi. MNICHÓW WOJNA 1463. W XV w. więk­ szość Japończyków wyznawała buddyzm, który podzielił się na kilka sekt rywalizują­ cych między sobą o władzę, ziemie i wpły­ wy. Od IX w. autorytetem cieszyła się sekta tendai z ośrodkiem w klasztorach położo­ nych na dużym wzgórzu Hieizan na pół­ nocny wschód od stolicy Japonii, Kioto. Natomiast sekta shin-shu miała siedzibę

w stolicy. Obie sekty miały swoich mni­ chów-wojowników i obie współzawodniczy­ ły ze sobą od lat, ale szogunowie trzymali je w ryzach. Gdy jednak szogunowie, podobnie jak cesarze, stali się jedynie figurantami, antagonizm między sektami przerodził się w otwartą walkę. Mnisi z Hieizan wkroczyli do Kioto, spalili świątynię Hongwanji, głó­ wną siedzibę shin-shu. W regionach wiej­ skich rozmaite sekty również zwalczały się wzajemnie i również siały zniszczenia. Owe wojny religijne były jeszcze jednym przeja­ wem ogólnej anarchii, jaka ogarnęła Japonię w XV w. Patrz także JAPOŃSKA WOJNA DOMOWA 1450-1550; ONIN WOJNA 1467-1477. MODOKÓW WOJNA 1872-1873. W 1870 grupa Indian Modoków prowadzona przez wodza Kintpuasza, znanego białym jako Kapitan Jack (1837?-1873), opuściła rezer­ wat indiański Klamath w południowym Oregonie, by odzyskać ziemie Modoków w pobli­ żu rzeki Lost w północnej Kalifornii. Próby nakłonienia Indian do powrotu do rezerwatu zawiodły. Około 80 wojowników z rodzinami schroniło się w naturalnej „fortecy" utworzo­ nej z pokładów lawy, bogatej w jaskinie i parowy, znajdującej się w pobliżu jeziora Tulę, w Kalifornii. W listopadzie 1872 kawa­ leria USA zaczęła oblegać Modoków, którzy stawiali skuteczny opór. W kwietniu 1873, w czasie konferencji pokojowej, Kapitan Jack zastrzelił generała Edwarda R. S. Canby'ego (1817-1873); w odwecie wojsko USA nasiliło walkę z Modokami. W końcu maja 1873 Kapitan Jack z resztką wojowników zmuszo­ ny był opuścić schronienie, w czasie ucieczki dostał się do niewoli. Powieszono go 3 paź­ dziernika 1873 w forcie Klamath. Część Modoków wróciła do rezerwatu w Oregonie, a część posłano do Oklahomy (pozwolono im powrócić do Oregonu dopiero w 1909). MOGOŁÓW I MARATHÓW WOJNY. Patrz MARATHÓW i MOGOŁÓW WOJNY. MOGOŁÓW I SIKHÓW WOJNA 1675-1708.

Sikhowie byli wyznawcami religii łączącej

elementy islamu i hinduizmu. Doceniani przez liberalnego cesarza (muzułmanina) Akbara (1542-1605) z dynastii Mogołów sikhowie byli nielubiani przez ortodoksów, zwłaszcza za popieranie liberalnych kan­ dydatów w sporach Mogołów o sukcesję. W 1606 z rozkazu cesarza Dźahangira z dy­ nastii Mogołów (1569-1627) aresztowano i zamęczono na śmierć piątego guru (nau­ czyciel duchowy) sikhów, Ardżuna (1563 — 1606) za rzekome popieranie buntu Chusru (zm. 1622) (patrz MOGOŁÓW WOJNA DOMO­ WA 1607). Siódmy guru, Har Rai (1630-1661), poparł muzułmańskiego księcia i uczonego Darę Szikoha (1615-1659) w walce z cesa­ rzem Aurangzebem (1618-1707) i musiał wysłać na dwór Mogołów syna jako zakład­ nika. Po każdym nieprzyjaznym dla nich wydarzeniu nastroje sikhów były coraz bar­ dziej wojownicze. Dziewiąty guru, Tegh Bahadur (1621?-1675), w odpowiedzi na islamski fanatyzm Aurangzeba wzniecił po­ wstanie w Pendżabie. Ujęty przez wojska cesarskie Tegh Bahadur przekazany został do Delhi, stolicy Mogołów; po odmowie przejścia na islam został ścięty. Syn Tegha Bahadura, dziesiąty i ostatni guru, Gowind Rai Singh (1666-1708) stworzył „khalsę" („czysta"), organizację wojskową sikhów i do końca życia prowadził walki w Pendżabie z przeważającymi siłami Mogołów. Został zamordowany w 1708. Patrz także MOGO­ ŁÓW WOJNA DOMOWA 1707-1708. MOGOŁÓW L SIKHÓW WOJNA 1709-

1716. Bahadur Szah I (1643-1712), cesarz z dynas­ tii Mogołów w Indiach, który dążył do przywrócenia władzy Mogołów nad rywala­ mi, toczył walkę z Marathami. Początkowo pomagali mu sikhowie pod wodzą Gowinda Rai Singha (1666-1708). Po śmierci Gowin­ da Singha w 1708 sikhowie pod przewod­ nictwem Bandy Singha Bahadury (1670— 1716) sprzeciwili się obecności garnizonów Mogołów w Pendżabie, zdobyli twierdzę Sirhind (1710) i zostali rzeczywistymi wład­ cami Pendżabu; tylko Lahaur pozostał w rę­ kach Mogołów. Banda Singh nadal dokony­

wał wypadów z okolicznych wzgórz. Śmierć Bahadur Szaha umożliwiła Bandzie Singhowi odzyskanie Sadhaury i Lohgarhu. Działania sikhów nasiliły się w czasie wojny sukcesyjnej (patrz MOGOŁÓW WOJNA DOMO­ WA 1712-1720), która osłabiła opór Mogołów. Następca Bahadur Szaha, Farruchsijar (zm. 1719) zwyciężył i ujął Bandę Singha w 1711; przywódcę sikhów zawleczono do Delhi, upokorzono prowadząc go w pochodzie zakutego w kajdany i w końcu, w czerwcu 1716, zamęczono na śmierć, torturując roz­ palonym żelazem. MOGOŁÓW PODBÓJ RADŻASTANU 15611595. Długa nieobecność w Indiach cesarza Humajuna (1508-1556) z dynastii Mo­ gołów (patrz MOGOŁÓW WOJNY z DYNASTIĄ SUR WCZESNE 1535-1555) umożliwiła książę­ tom hinduskim ze środkowych i zachodnich Indii uzyskanie samodzielności. Połączone luźnymi sojuszami królestwa te tworzyły razem Radżastan, czyli Radżputanę i za­ grażały gospodarczej stabilności imperium Mogołów. W 1561 syn Humajuna i jego następca, Akbar (1542-1605), rozpoczął działania wojskowe i polityczne, żeby roz­ wiązać ten problem. Wojska cesarza podbiły w 1561 królestwo Malwa, położone na pół­ nocy Dekanu. W 1562 Akbar poślubił księż­ niczkę z Amberu (Dżajpur) i pozyskał przy­ jaźń tamtejszego władcy, która przetrwała przez całe panowanie Akbara. Obydwa po­ sunięcia umożliwiły mu w latach 1562-1564 opanowanie Dźodhpuru, Bhathy (Rewy) oraz dużej części Pendżabu i zachodniego Radżastanu. W latach 1567-1570 Akbar zdobywał kolejno olbrzymie twierdze Ra­ dżastanu i stopniowo podporządkował sobie cały kraj; od 1567 do 1568 wojska Akbara oblegały Citor, uchodzący za nie do zdoby­ cia; zdobyły go kosztem 30 tysięcy poleg­ łych. Oblężenie Ranthamboru trwało od 1568 do 1569. W następnym roku Akbar zwołał konferencję władców Radżputów; czte­ ry królestwa uznały z miejsca jego zwierzch­ nictwo, cztery inne przyłączyły się niedługo potem. Opierało się tylko zachodnie króle­

stwo Mewar. Prowadziło ono wytrwale par­ tyzantkę. Mimo wysiłków wojskowych i dy­ plomatycznych Mewar pozostał niepodległy do końca panowania Akbara. Akbar nadal powiększał swoje imperium: w 1586 przyłą­ czył Kaszmir, zajął Sind w 1590, w latach 1592-1594 wcielił Orisę do Bengalu, a w 1595 podbił Beludżystan. W chwili śmierci Akbara (1605) poza zasięgiem wła­ dzy Mogołów pozostały jedynie Mewar, Assam i Dekan. MOGOŁÓW WOJNA DOMOWA 1600-1605.

Pod koniec panowania Akbara (1542-1605), cesarza Hindustanu (równina Gangesu w In­ diach północnych) z dynastii Mogołów, doszło do nieporozumień między cesarzem a jego najstarszym synem, Selimem, który później panował jako Dźahangir (1569— 1627). Selim utrzymywał dwór w Allahabadzie godny udzielnego księcia, co iryto­ wało Akbara, który odnosił się do syna z nie ukrywaną, wręcz obsesyjną wrogością. W latach 1600-1602 Selim objeżdżał całe Indie na czele dużej armii, występując w roli cesarza i nie stosując się do rozkazów ojca. W 1602 ruszył z 30-tysięcznym wojskiem na Agrę, ale Akbar rozproszył siły Selima, nim doszło do walk. Selim jednak nosił się z zamiarem wykorzystania swego wojska do zamordowania znienawidzonego rywala, głównego doradcy Akbara. Mimo ostrzeżeń doradca stawił czoło swemu wrogowi, został ujęty i ścięty; gdy jego głowę przyniesiono Selimowi, ten kazał ją wrzucić do ustępu. Akbar zrezygnował z odwetu, uważał bo­ wiem Selima za żałosnego alkoholika. W 1603 doszło do pojednania, w czasie którego Selim przekazał ojcu 350 słoni, co miało być symbolem rozbrojenia, a Akbar włożył mu na głowę królewski turban, oznakę księcia krwi. Wkrótce potem Akbar osadził Selima w areszcie domowym z zakazem picia alkoholu i zażywania opium. Dwór cesarski otwarcie faworyzował Chusru (zm. 1622), którego zwolennicy walczyli z Selimem w czasie turnieju słoni (1605). Z rozkazu Akbara walkę powstrzymał 13-letni syn

Selima, Churram (1592-1666), późniejszy Szahdźahan, który także zbuntował się prze­ ciw własnemu ojcu i był jednym z inspira­ torów morderstwa Chusru (1622). Na łożu śmierci Akbar potwierdził, że uznaje Selima za swego następcę. MOGOŁÓW WOJNA DOMOWA 1607. Pa­ nowanie Dźahangira (1569-1627), cesarza z dynastii Mogołów w Indiach, zakończyło się wojną domową, w rzeczywistości jed­ nak waśnie wewnętrzne o różnym stopniu nasilenia trwały przez cały okres jego rzą­ dów, od 1605 do 1627; w tym czasie im­ perium stworzone przez Akbara (1542— 1605) przestało się rozrastać i zaczęło tracić poczucie jedności. Sam Dźahangir też buntował się przeciw ojcu (patrz MO­ GOŁÓW WOJNA DOMOWA ićoo-ieos), potem pragnął jednak uniknąć zamieszania i przelewu krwi. Jego plany zawiodły. Przetrzymywał na dworze swego najstar­ szego syna Chusru (zm. 1622), ponieważ ten spierał się z nim jeszcze przed ob­ jęciem tronu. W 1605 pogodzili się, jednak nie na długo. W 1607 Chusru uciekł z dworu, zebrał tłum zwolenników i obiegł Lahaur w nadziei, że zdobędzie teryto­ rium, na którym będzie mógł sam pano­ wać. Cesarska armia szybko pokonała bun­ towników; Chusru złapano, w kajdanach sprowadzono z powrotem do Lahauru i pozbawiono godności. Tytuły, przywileje i status księcia krwi przeszły na jego mło­ dszego brata Churrama (1592-1666), zna­ nego jako Szahdźahan. By uniknąć dal­ szych buntów, Dźahangir okrutnie karał buntowników: ścinał ich i wbijał na pal setkami, stracił również przywódców sikhów, czym wzbudził ich nienawiść. Sam Chusru przez rok był zakuty w złote kaj­ dany. Po uwolnieniu chciał zabić ojca; za karę został oślepiony i pozostawał więź­ niem dworu aż do śmierci. W 1622 został uduszony z rozkazu Churrama, który rów­ nież zbuntował się przeciw Dźahangirowi (patrz SZAHDŹAHANA BUNT 1622-1626). Patrz

także SZAHDŹAHANA PODBOJE 1613-1621.

MOGOŁÓW WOJNA DOMOWA 1657-1659.

Zostawszy w wieku 16 lat dowódcą wojs­ kowym, Aurangzeb (1618-1707) wygrał pra­ wie wszystkie wojny podjęte z polecenia ojca, Szahdźahana (1592-1666) (patrz AuRANGZEBA WOJNY 1636-165?), natomiast, jego najstarszemu bratu, Darze Szikohowi (1615-1659), faworytowi Szahdźahana, do­ gadzano na dworze starając się nie sprowo­ kować go do buntu (bunty książąt przeciw ojcom-cesarzom były zwyczajową praktyką Mogołów). Dara tylko raz dowodził armią i to bez powodzenia. Obawiając się młod­ szego brata, Dara i jego frakcja zaprzepaścili sukcesy Aurangzeba w wojnie z Golkondą i Bidźapurem (1656-1657), zadowalając się ogromnymi kontrybucjami wypłaconymi przez zwyciężonych władców. Dara objął rządy i zerwał wszelkie więzy z braćmi, przyczyniając się w ten sposób do wybuchu wojny o sukcesję. Szudża (zm. ok. 1658) i Murad (zm. 1661), dwaj bracia Dary, obwołali się sami cesarzami, zwołali armie i zamierzali ruszyć na Agrę, stolicę Mogo­ łów. Szudża został pokonany (24 lutego 1658) i wyparty do Bengalu. Murad i Auran­ gzeb sprzymierzyli się i zwyciężyli siły cesarskie pod Dharmatem (25 kwietnia 1658), a Darę pod Samugarhem, w pobliżu Agry (8 czerwca 1658). Dara uciekł, został ponownie pobity pod Deorajem, a następnie ujęty. Stracono go na podstawie fałszywego oskarżenia. Aurangzeb, uwolniony od Murada (uwięziono go, a później stracono) i Szudży (zwabiony w zasadzkę i zabity w Bengalu), pozbawił tronu Szahdźahana, uwięził go w twierdzy w Agrze i odmawiał wszelkim prośbom o spotkanie. 26 czerwca 1658 ogłosił się cesarzem, a w początkach 1659 nic już nie zagrażało jego panowaniu; jego ojciec pozostał do końca życia w wię zieniu z widokiem na Tadż Mahal. MOGOŁÓW WOJNA DOMOWA 1707-1708.

Wprawdzie cesarz Aurangzeb (1618-1707) proponował podział imperium, by uniknąć wojny sukcesyjnej, ale po jego śmierci trzej synowie rozpoczęli walkę o władzę. Książęta

Azam (zm. 1707) i Kambachsz (zm. 1708) obaj przebywający w Dekanie w Indiach, wpadli w złość, dowiedziawszy się, że ich starszy brat, Muazzam (1643-1712), guber­ nator Kabulu (obecnie Afganistan) ogłosił się cesarzem jako Bahadur Szah I. Dzięki wielkiej przewadze artylerii rozbił on armię Azama pod Samogarhem, w której Azam zginął. Kambachsz zmarł od ran odniesio­ nych w bitwie (1709). Ułagodził Bahadur radżputów uwalniając więzionego od czasu RADŻPUTÓW POWSTANIA PRZECIW AURANGZEBOWI (1679), królewskiego potomka Adźita Singha (1678-1720), który został władcą Marwaru (Dżodhpur) i osłabił Marathów uwalniając ich władcę Sahu (zm. 1749). Sahu natychmiast rozpoczął wojnę domową z dowódcami, którzy prowadzili działania wojenne Marathów od 1689, to jest od czasu egzekucji jego ojca, Sambhadżego (1657-1689) (patrz MARATHÓW i MOGOŁÓW WOJNA 1681-1705). Jedynie sik­ howie odmówili uznania władzy Bahadura. Cesarz wyruszył do Lahauru (obecnie w Pa­ kistanie), by walczyć z sikhami (1710). Wojna nie zakończyła się rozstrzygającym wynikiem, mimo że wojska Mogołów wypar­ ły powstańców w góry. Śmierć Bahadura w 1712 spowodowała MOGOŁÓW WOJNĘ DOMOWĄ 1712-1720. Patrz także MOGO­ ŁÓW i SIKHÓW WOJNY. MOGOŁÓW WOJNA DOMOWA 1712-1720.

Po śmierci Bahadura Szaha I (1643-1712), cesarza z dynastii Mogołów, rozpoczęła się wojna sukcesyjna, która przyśpieszyła upa­ dek imperium Mogołów w Indiach. Bahadur miał czterech synów. Najpotężniejszym z nich był najstarszy, który objął tron jako Dżehandar Szah (zm. 1713); okazał się najbardziej nieudolny ze wszystkich wład­ ców mogolskich. Jego prawa do tronu za­ kwestionował krewny, Farruchsijar (zm. 1719), który z pomocą braci Sajjidów (Hu­ sain Ali [zm. 1720] i Abdulla [zm. 1721?]) przeprowadził udany zamach stanu w 1713 i kazał udusić Dżehandara Szaha. Farruch wstąpił na tron i przez długi czas był

marionetkowym władcą pozostającym pod przemożnym wpływem braci Sajjidów; po­ mógł Sajjidom w pokonaniu zbuntowanego przywódcy Radżputów, Adźita Singha (1678-ok. 1720) i przywódcy sikhów Bandy Singha Bahadura (1670-1716), ale w 1719 przeciwstawił się Sajjidom, którzy pozbawili go wówczas tronu, oślepili i zamordowali. Nie mogąc ze względu na ograniczenia dynastyczne zająć tronu, Sajjidzi doprowa­ dzili do koronowania kolejno dwóch choro­ witych chłopców (luty-listopad 1719), a pó­ źniej do koronacji wnuka Bahadura Szaha I, Muhammada Szaha (1702-1748). W 1720 rozrastające się państwo Marathów podbiło Hindustan (równina Gangesu w północnych Indiach). Zawiązał się spisek przeciw Husainowi Ali; w 1720 Husain został otruty, Abdullę zwyciężono i wzięto do niewoli w bitwie pod Hasanpurem w pobliżu Delhi. Panowanie Sajjidów skończyło się. Impe­ rium Mogołów nadal chyliło się ku upad­ kowi, aż wreszcie w 1764 cesarz Alam Szah II (1728-1806) został pensjonariuszem brytyjskiej Kompanii Wschodnio indyjskiej. Patrz także AFGAŃSKIE POWSTANIA 1709-1720; BENGALU WOJNA z MOGOŁAMI 1742; PERSKI NAJAZD NA INDIE MOGOŁÓW 1733-1739. MOGOŁÓW WOJNA Z AFGANISTANEM 1565-1581. W odróżnieniu od hinduizmu islam nie uznawał tradycji primogenitury, stąd powszechnym zjawiskiem były wojny sukcesyjne. Muzułmanie indyjscy rozwią­ zywali ten problem na dwa sposoby; dzielili kraj między następców lub, zwyczajem Tur­ ków osmańskich, najsilniejszy zabijał wszys­ tkich rywali. Akbar (1542-1605), cesarz Hindustanu (równina Gangesu w północ­ nych Indiach) z dynastii Mogołów, zdecy­ dował się na pierwszy sposób; cesarz Auran­ gzeb (1618-1707) - na drugi (patrz AURANGZEBA WOJNY 1636-1657). Pierwszy sposób nie zawsze stanowił gwarancję pokoju. Przyro­ dni brat Akbara, Mirza Hakim (zm. 1585), za zgodą cesarza zatrzymał władzę w Kabu­ lu. W 1565 uzbeccy możno władcy powstali przeciw Kabulowi. Mirza Hakim uciekł do

Indii i poprosił Akbara o pomoc, a gdy Akbar pomaszerował w kierunku Lahauru, nielojalni Mogołowie nakłonili Mirzę Hakima do buntu. Pojawienie się armii cesars­ kiej wystarczyło, by Hakim ze strachu uciekł do Kabulu. Akbar wspaniałomyślnie zawarł z nim pokój, natomiast surowo stłu­ mił inne bunty wzniecone przez krewnych i wasali (patrz MOGOŁÓW WOJNA z GUDŻARATEM DRUGA 1572-1573). Nawet te przykłady surowej sprawiedliwości Akbara nie skłoniły Hakima do zachowania spokoju. W 1581 Akbar znowu musiał podjąć przeciw niemu działania wojenne. Tym razem był mniej wspaniałomyślny; mianował swoją przyrod­ nią siostrę gubernatorem odpowiedzialnym bezpośrednio przed Delhi. Mimo że Mirza Hakim w istocie pozbawiony był władzy, panował aż do śmierci; później Kabul wcie­ lono do imperium Mogołów. MOGOŁÓW WOJNA Z GUDZARATEM PIER­ WSZA 1535-1536. Po śmierci Babera (1483-1530), pierwszego cesarza Indii z dy­ nastii Mogołów, na tron wstąpił jego syn, Humajun (1508-1556), którego rządy omal nie zakończyły się utratą przez Mogołów niedawno pozyskanego imperium w Indiach (pata BABERA PODBOJE 1524-1529). W 1530 najeźdźcy mogolscy musieli jeszcze umocnić i scalić swoje zdobycze w Indiach. To zadanie przypadło nieodpowiedzialnemu Humajunowi, który interesował się głównie winem, opium, poezją i astrologią. Początek jego panowania był niefortunny; wojska Mogołów nie zdołały opanować hinduskiego księstwa Kalińdżar w Bundelkhandzie, na południe od Delhi (1530). Humajun rozpo­ czął długotrwały spór z Szer-chanem (1486-1545) z afgańskiej dynastii Sur, który był wasalnym gubernatorem Biharu. Hu­ majun usiłował bez powodzenia zdobyć twierdzę Szer-chana w Ciurnar (patrz MO­ GOŁÓW WOJNY z DYNASTIĄ SUR WCZESNE 1535-1555), a następnie ruszył na południe i zachód, i najechał Malwę oraz Gudżarat (1535). Początkowo kampania przebiegała pomyślnie; Humajun zdobył twierdze Man-

du i Campaner, ścigał sułtana Gudżaratu, Bahadura (zm. 1536?), wzdłuż zachodniego wybrzeża Indii i zmusił go do szukania schronienia u Portugalczyków. Jednakże rozgniewany wasal Humajuna, Szer-chan, ogłosił niepodległość i najechał Bengal (1536). Humajun wrócił do Delhi, nie zo­ stawiwszy wojska na zajętych terenach. Ba­ hadur wrócił bez przeszkód do kraju i po­ nownie objął panowanie nad swoim teryto­ rium, nadal nie uznając władzy Delhi. Dru­ ga wojna Mogołów z Gudżaratem 1572— 1573. Po podbiciu w latach 1561-1570 większej części Radżastanu Akbar (1542— 1605), cesarz Hindustanu (równina Gan­ gesu w północnych Indiach), wyruszył na zachód w kierunku królestwa Gudżarat, które od początku sułtanatu delhijskiego opierało się władzy muzułmańskiej (patrz MOGOŁÓW PODBÓJ RADŻASTANU 1501-1595). Gudżaratu bronił zespół silnych twierdz i ufortyfikowanych miast. W listopadzie 1572 Akbar bez trudu zajął Ahmadabad, a w miesiąc później twierdzę Kambaj. Na­ stępnie zwyciężył wrogiego krewnego w Sarnal. Akbar wrócił potem do siedziby dworu w Fatehpur Sikri, miasta wzniesionego spe­ cjalnie dla niego, które miało zastąpić Agrę i Delhi. Zwyciężony w Sarnalu nieprzejed­ nany krewniak nie zrezygnował z walki; przypuszczając, że letnie monsuny zatrzy­ mają Akbara, obiegł Ahmadabad (1573). Jednakże Akbar był nieugięty; mimo złej pogody jego wojsko w ciągu 11 dni przeszło ponad 800 km, zwyciężyło 20 tysięcy zbun­ towanych hindusów i wzięło do niewoli rywala cesarza, który został osadzony w wię­ zieniu. Sprzymierzeni z Gudżaratem Por­ tugalczycy (zajmowali Diu, wyspę Gudżara­ tu), zawarli pokój z Akbarem, który wrócił do nowej stolicy na krótko przed wybuchem wojny z dynastią Sur. Patrz także POR­ TUGALSKIE KAMPANIE PRZECIW Diu 1509-1547. MOGOŁÓW WOJNA Z PERSJĄ 1622-1623.

Szach Persji Abbas I Wielki (1557-1628?) pragnął zdobyć opanowaną przez Mogołów twierdzę Kandahar, mającą duże znaczenie

strategiczne. Armia perska usiłowała zająć twierdzę w latach 1605-1606, ale cesarz Dźahangir (1569-1627) z dynastii Mogołów wysłał wojska, które zmusiły Persów do odwrotu. W 1622 Abbas poprowadził armię na Kandahar i po 45 dniach oblężenia zdobył twierdzę. Dźahangir postanowił po­ nownie wysłać wojsko, by odzyskać miasto i twierdzę, która była rzekomo nie do zdobycia. Władca poświęcał swój czas głów­ nie ogrodom, poezji i zabawie, walkę polecił prowadzić synowi, Churramowi (1592— 1666), zwanemu później Szahdźahanem. Rozkazał mu, by poprowadził armię z De­ kanu do obecnego Afganistanu. Churram zwlekał z wymarszem, został więc uznany przez sąd cesarski za winnego buntu. Gdy wreszcie chwycił za broń, skierował ją prze­ ciw własnemu ojcu. Bunt (patrz SZAHDŹAHANA BUNT 1622-1626) uniemożliwił Mogolom wzięcie odwetu; armia cesarską która wresz­ cie dotarła do Kandaharu w 1623, była zbyt słaba, by odzyskać miasto.

Badachszan zajęty przez Uzbeków. Wyprawa nie zakończyła się sukcesem, natomiast Persowie w odpowiedzi na ten najazd zaczęli się przygotowywać do zdobycia Kandaharu. Szahdźahan zwlekał z wysłaniem wojsk aż do 1649; do tego czasu miasto poddało się wojskom Persów i Turków uzbeckich. Ar­ mia Mogołów prowadzona przez syna Szah­ dźahana, Aurangzeba (1618-1707), bezsku­ tecznie oblegała Kandahar w 1650; siły Mogołów były zbyt słabe i nie posiadały ciężkiej artylerii, aby zdobyć miasto. Auran­ gzeb wycofał się, a w 1652 przyprowadził potężną armię, jednak w czasie dwóch mie­ sięcy oblężenia nie zdołano wybić wyłomu w obwarowaniach Kandaharu, dokonano odwrotu. Aurangzeb popadł w niełaskę. Jego starszy brat, Dara Szikoha (1615-1659), w 1653 również na próżno przez pięć mie­ sięcy oblegał Kandahar. Wojska Mogołów już nigdy więcej nie podjęły próby odzys­ kania Kandaharu. Patrz także AURANGZEBA

MOGOŁÓW WOJNA Z PERSJĄ 1638. Do­ kładnie sto lat przed PERSKIM NAJAZ­ DEM NA INDIE MOGOŁÓW wojska ce­ sarza Szahdźahana (1592-1666) z dynastii Mogołów odbiły miasto Kandahar utracone w wojnie MOGOŁÓW Z PERSJĄ 16221623. Szahdźahan spodziewał się odzyskać też Samarkandę, stare, rodzinne miasto Timurydów; Kandahar był etapem na tej drodze. Władca przekupił perskiego guber­ natora Kandaharu, dzięki czemu cesarz zdobył miasto bez oblężenia, po czym wiel­ kim kosztem ufortyfikował Kandahar.

MOGOŁÓW WOJNY Z DYNASTIĄ SUR PÓŹr NIEJSZE 1556-1557, 1575-1576. Trzeci i największy władca z dynastii Mogołów w Indiach, Akbar (1542-1605), mając 13 lat odziedziczył wszystkie nie rozwiązane prob­ lemy swego ojca. Humajuna (1508-1556), przede wszystkim stałą, wyniszczającą ry­ walizację z dynastią Sur, a także wrogie stosunki z władcami Radżputów (patrz MO­ GOŁÓW PODBÓJ RADŻASTANU 1561-1595). Miał również własne, nieco mniejsze problemy; rosnącego w potęgę przyrodniego brata (patrz MOGOŁÓW WOJNA z AFGANISTANEM 1565-issi), wrogie stosunki z Gudżaratem (patrz MOGOŁÓW WOJNA z GUDŻARATEM DRUGA 1572-1573) i kłopoty z najstarszym synem (patrz MOGOŁÓW WOJNA DOMOWA 1600-1605). Wojna z dynastią Sur jeszcze się nie skończyła, gdyż zwycięstwo Humajuna z 1555 pod Rohtak jedynie nadwerężyło siły rywali. W okresie przejmowania tronu przez Akbara, Sikandar Sur (zm. 1558) podważał chwiejną jeszcze władzę Mogołów w Pendżabie, toteż Akbar z regentem udali

MOGOŁÓW WOJNA Z PERSJĄ 1649-1653.

Szahdźahana (1592-1666), cesarza z dynastii Mogołów w Indiach, niepokoiły zwycięstwa wojowniczych Persów, którzy zdobyli afgańskie miasto Bamian (1639), mieli rów­ nież w planach odzyskanie Kandaharu na południu. Mogołowie doskonale ufortyfiko­ wali Kandahar, a gdy atak Persów nie nastąpił, Szahdźahan polecił w 1646 swemu synowi Muradowi (zm. 1661), by najechał

WOJNY 1636-1657.

się niezwłocznie na zachód. Jednakże w tym czasie, Himu (zm. 1556), hinduski premier Biharu i Bengalu (w których rządy sprawo­ wała dynastia Sur), zdobył Delhi i Agrę i objął władzę jako radża Wikramaditja. Armia Mogołów pośpiesznie pomaszerowała na wschód; w drugiej bitwie pod Panipatem, na skutek ataku hinduskich wojsk, którym towarzyszyło około 1500 słoni, oba skrzydła wojsk Mogołów zaczęły się cofać, ale wtedy Himu został rażony strzałą w oko, a jego wojsko rzuciło się do ucieczki. Himu wzięto do niewoli, a potem ścięto. Oswobodziwszy Delhi oraz Agrę i przekazawszy je pod zarząd dowódcy wojskowego, Akbar wrócił na zachód i pobił Sikandara Sura pod Sirhind. Zwyciężony uciekł do Orisy. Ak­ bar, znając jego słabość, nie ścigał go. Podbój Biharu w 1574 skłonił jednak Sura do najazdu na Bengal. Akbar wygrał bitwę pod Tukaroi (1575) i zajął Bengal. Władca Sur ponownie próbował (1576) zająć Bengal, ale porażka i śmierć pod Radżmahal zakoń­ czyła opór, jaki władcy timurydzcy musieli przełamywać od 1536. Patrz także BABERA PODBOJE 1524-1529. MOGOŁÓW WOJNY Z DYNASTIĄ SUR WCZESNE 1535-1555. W 1532 cesarz z dy­ nastii Mogołów w Indiach, Humajun (1508-1556), podjął nieudaną próbę zdoby­ cia twierdzy Ciurnar w Biharze; dało to początek długiej walce z gubernatorem Bi­ haru, Szer-chanem (1486-1545) z dynastii Sur (afgańskiej), który towarzyszył Baberowi (1483-1530) w pochodzie z Kabulu do Indii (pata BABERA PODBOJE 1524-1529). W 1535 Humajun toczył wojnę z Gudżaratem (patrz MOGOŁÓW WOJNY z GUDŻARATEM). Jego nie­ obecność w Delhi zachęciła Szer-chana do ogłoszenia niezależności oraz do najazdu na Bengal. To zmusiło Humajuna do opusz­ czenia Gudżaratu; mimo monsunu poma­ szerował z armią na wschód i dotarł do Bengalu w 1537. Jednakże, podobnie jak w czasie wojny z Gudżaratem, musiał się wycofać, tym razem z powodu buntu młod­ szych braci w Delhi. Szer-chan zdołał za­

grodzić mu drogę do Delhi. Armia Huma­ juna, zdziesiątkowana przez choroby, została rozbita pod Causa w 1539. Humajun uciekł do Agry, przebaczył braciom, jednego z nich, Kamrana (zm. 1557), mianował władcą Kabulu i Kandaharu i pośpieszył na zachód, lecz tam spotkała go ponownie porażka w bitwie pod Kanaudź w 1540. Uciekł do Lahauru, natomiast Szer-chan obwołał się cesarzem. Nowy cesarz udał się w pościg za Humajunem, który dalej ucie­ kał, najpierw do Sindu, potem na wschód do Radżastanu, następnie z powrotem do Sindu (gdzie urodził się jego następca, Akbar [1542-1605]). Z Sindu udał się do Kandaharu, gdzie jego brat nie udzielił mu schronienia; ostatecznie wycofał się do Per­ sji (Iran), gdzie próbował przekupić szacha proponując diament Koh-i-noor w zamian za armię. W 1547 Humajun rozpoczął walkę, ale by móc wkroczyć do Indii (1554) i wal­ czyć z dynastią Sur, musiał przedtem jeszcze przez siedem lat walczyć z Kamranem. Potężna armia dynastii Sur, zaangażowana w walkę na trzech frontach, została pokona­ na przez mogolsko-perską armię w Pendżabie i w końcu całkowicie rozbita pod Rohtak (Rohtas) w 1555. Humajun udał się od razu do Delhi i Agry, odzyskał tron, ale zasiadał na nim tylko rok; zabił się, gdy spadł pijany z kamiennych schodów. MONACHIJSKI

PUCZ.

Patrz

„PUCZ

PIWIA­

RNI" 1923.

MONGOLSKA WOJNA DOMOWA 12601264. Śmierć wielkiego Mongkego-chana (Mangu-chan 12077-1259) spowodowała ro­ zpad imperium mongolskiego. Brat Mongkego, Kubilaj (1216-1294), przedstawiciel nowoczesnych Mongołów pozostających pod wpływami kultury chińskiej, spotkał się z opozycją starych Mongołów, którym prze­ wodził jego młodszy brat Arik-Buga (zm. 1255). Obaj zwołali wielkie zjazdy Mon­ gołów (kurułtaj); Kubilaj - pierwszy, do Shang-du (maj 1260), a Arik-Buga dwa tygodnie później do Karakorum. Obaj zo­

stali obwołani najwyższymi władcami (chan chanami). Postępowanie ich rozbudziło siły, których potem żaden z nich nie mógł opanować; działania wojenne trwały do końca stulecia. Arik-Buga zraził sobie brata Hulagu (zm. 1265), sprzymierzeńca Kubilaja-chana, po czym doprowadził do walki między nim a Berke (zm. 1266), chanem Złotej Ordy, przyczyniając się tym do wy­ buchu ZŁOTEJ ORDY I IL-CHANÓW WOJNY DOMOWEJ. W 1260 Kubilaj-chan wysłał armię do Karakorum; Arik-Buga cofnął się na zachód. Kubilaj zwyciężył Arika (1261), potem Arik-Buga bezskutecz­ nie starał się odbić stolicę, Karakorum. W końcu przegrał bitwę z Kubilajem w 1264 i skapitulował; Kubilaj puścił go wolno. Arik-Buga żył jeszcze dwa łatą ale utracił polityczne znaczenie. MONGOLSKIE NAJAZDY NA INDIE 12211398. W odróżnieniu od najazdów na Persję, Chiny i Europę do wypraw Mongo­ łów do Indii dochodziło dość przypadkowo. Pierwszy najazd nastąpił przy okazji MONGOLSKO-PERSKIEJ WOJNY. Syn szacha Chorezmu, Dżalal ad-Din (zm. 1231) wy­ mknął się mongolskim oddziałom, zmobili­ zował Chorasan, uciekł do Afganistanu, zmobilizował świeże siły, po czym udał się w góry Hindukuszu. Mongołowie pod wodzą Czyngis-chana (1167P-1227) ruszyli za nim w pościg; w 1221 stoczyli krwawą bitwę pod BAMIAN, a potem pośpieszyli za Dżalal adDinem do Indii, gdzie w tym samym roku stoczyli bitwę nad rzeką INDUS. Mongoło­ wie dokonali zagonów na Indie także w 1241, 1292 oraz w latach 1299-1308, głównie na obszary w okolicy Lahauru i na Pendżab. W 1329 zagrozili Delhi, ale największa wyprawa miała miejsce prawie 70 lat później, w 1398, podjął ją Timur (1336-1405), zakoń­ czyła się ona zburzeniem Delhi (patrz TIMURANAJAZDNA INDIE 1398-1399). MONGOLSKIE NAJAZDY NA KOREĘ 1231— 1241. Po zamordowaniu w 1231 wysłan­ nika mongolskiego Ugedej (zm. 1241), syn

Czyngis-chana (1167P-1227) i drugi mon­ golski chan chanów, wydał wodzowi Subedejowi (zm. 1258) rozkaz najazdu na Koreę. Już w 1218 Korea ucierpiała wskutek najaz­ dów towarzyszących ciągłym walkom Czyn­ gis-chana z wasalnymi państwami chińskiej dynastii Kin, ale na ogół stosunki wzajemne były przyjazne. W wyniku najazdu Subedeja Mongołowie zdobyli większe miasta koreań­ skie i osadzili w nich mongolskich zarząd­ ców. Powstanie w 1232 tak przeraziło ma­ rionetkowego króla Korei, że uciekł z kraju. Wezwano go do stawienia się w mongolskiej stolicy Karakorum, jednak odmówił; w od­ powiedzi w 1235 Ugedej wyprawił armię do Korei. Po sześciu latach wojny król uległ, posłał zakładników i ponownie zasiadł na tronie jako marionetkowy władca. MONGOLSKIE PODBOJE 1206-1405. His­ toria Europy i Azji zapisała wiele zwycięstw odniesionych przez pasterskie ludy noma­ dów - Hunów, Madziarów, Turków i innych -jednak za najbardziej fascynujące należało­ by uznać błyskawiczne zwycięstwa Mon­ gołów. Mongołowie i inne ludy, które przy­ łączyły się do nich zachęcone mongolskimi sukcesami, początkowo stanowili grupę luź­ no powiązanych plemion, skłonnych do podejmowania indywidualnych najazdów. W krótkim czasie stworzyli jednak zjed­ noczoną i zdyscyplinowaną armię, która do końca XIII w. opanowała obszary ciągnące się od Morza Japońskiego do Morza Śród­ ziemnego i od stepów Syberii do Morza Arabskiego. Jednoczącą siłą stał się Czyngis-chan (1167-1227), którego prawdziwe imię brzmiało Temudżyn. Dzięki organizacyj­ nemu geniuszowi i charyzmie Czyngłs-chan został w 1206 najwyższym władcą Mon­ gołów, chanem chanów (patrz CZYNGIS-CHANA PODBOJE 1190-1227). Nowy władca prze­ mienił niezdyscyplinowane plemiona w zwycięską armię, która do chwili jego śmierci podbiła Azję Środkową i część północnych Chin. Jego następcy przejęli władzę na podporządkowanych terytoriach i dokończyli jego dzieła, rozciągając do

1300 panowanie Mongołów na Persję (patrz MONGOLSKO-PERSKA WOJNA DRUGA 1230-1243),

Europę Wschodnią (patrz MONGOLSKIE NA­ JAZDY NA Ruś) i większą część Chin (patrz MONGOLSKI

PODBÓJ CESARSTWA DYNASTII

1234-1279). Mongołowie zaatakowali ró­ wnież Europę Środkową (1237-1242), ale się z niej wycofali (patrz MONGOLSKI NAJAZD NA EUROPĘ 1237-1242). Wnuk Czyngis-chana, Kubiłaj-chan, założył w 1260 w Chinach dynastię Juan, i usiłował opanować Japonię, Indochiny i północne Indie. Jednak w XIV w. rozdźwięki między przywódcami mon­ golskimi doprowadziły do osłabienia ich władzy, upadku ich dynastii Il-chanów w Persji oraz dynastii Juan w Chinach i wojny domowej na terytoriach Kipczaków na Rusi (patrz ZŁOTEJ ORDY DYNASTYCZNA WOJNA i359-i38i). Ostatnia ekspansja mon­ golska miała miejsce za panowania Timura (patrz TIMURA NAJAZD NA Ruś i TERENY ZŁOTEJ ORDY 1395-1390), Turka wychowanego w mongolskich tradycjach. W końcu doszło do tego, że plemiona mongolskie zaczęły walczyć między sobą. Przez prawie 200 lat mongolskie podboje zachwycały Azję i prze­ rażały Europę. Patrz także TIMURA PODBOJE SUNG

1360-1405.

MONGOLSKIE POWSTANIA 1755-1760.

Kilka silnych plemion mongolskich - mię­ dzy innymi Dżungarowie, w Chińskim, czyli Wschodnim Turkiestanie i zachodniej Mongolii - nieustająco zakłócało spokój na północno-zachodniej granicy Chin. Cesarz chiński Czien Lung (1711-1799) wysłał wojsko pod dowództwem zdolnego, lecz bezlitosnego generała Czao-hui (1708— 1764), by podbiło plemiona i zajęło ten region. Po pewnych trudnościach w 1757, Czao-hui zwyciężył Dżungarów i innych Mongołów, którzy odmawiali płacenia co­ rocznej daniny Chinom i zabili urzędników chińskich wysłanych tam w celu ściągnięcia należności. W tym czasie doszło do po­ wstania muzułmanów w południowym Tur­ kiestanie Chińskim; Czao-hui i wojsko ru­ szyli zatem na południe, by stłumić po­

wstanie, w końcu po długiej i zaciętej walce powstańcy poddali się chińskiej władzy. Chiński Turkiestan i zachodnia Mongolia, łącznie z Dżungarią zostały Autonomicz­ nym Regionem Ujgurskim (Sinkiang) pod zwierzchnictwem Chin. Patrz także MUZUŁ­ MAŃSKIE POWSTANIE w CHINACH 1836-1877. MONGOLSKI NAJAZD NA EUROPĘ 1237— 1242. W 1235 na wielkim zgromadzeniu mongolskim (kurułtaju) starannie zaplano­ wano wyprawę do Europy; w 1236 na za­ chód wyruszyła 150-tysięczna armia. Nie­ spieszny podbój księstw ruskich (1237— 1240) i pozyskanie tych obszarów dla Złotej Ordy (patrz MONGOLSKI NAJAZD NA Ruś DRUGI 1230-1240) zapoczątkowały euro­ pejską wyprawę Mongołów. Zimą 1240 gru­ pa Mongołów pod dowództwem Bajdara pojawiła się w Polsce; splądrowali oni San­ domierz, rozbili Polaków pod Tarczkiem, spalili Kraków i zwyciężyli pod Legnicą w 1241. Następnie Mongołowie wtargnęli do Moraw. Główna armia mongolska pod wodzą Subedeja (zm. ok. 1258) podzielona na trzy korpusy weszła od strony Rusi Halickiej przez Karpaty na Węgry. Węgrzy, osłabieni walkami z Kipczakami, których obwiniano za najazdy Mongołów, zostali zaskoczeni trójstronnym najazdem, Król Węgier Bela IV (1206-1270) zwiedziony pozornym odwrotem Mongołów ruszył za nimi. Klęska w bitwie nad SA JO w 1241 była dla Węgrów ciężkim ciosem i pozwoliła Mongołom spalić Peszt (Boże Narodzenie 1241), dokonać wypadu na zachód do Au­ strii oraz odpocząć i uzupełnić siły przed następną wyprawą, do której miało dojść latem 1242. Jednak śmierć władcy Mon­ gołów, chana chanów Ugedeja (zm. 1241), zmusiła ich do powrotu do Azji. MONGOLSKI NAJAZD NA JAPONIĘ PIERW­ SZY 1274. Opanowawszy Koreę, Mongoło­ wie zainteresowali się Japonią i wysłali, jak zwykle, wezwanie do kapitulacji, które Ja­ ponia odrzuciła. Kubiłaj-chan (1216-1294) wysłał mongolsko-koreańską flotę, która

zdobyła dwie przybrzeżne wyspy i wylądo­ wała w Hakata (Fukuoka), w północnej części wyspy Kiusiu. Okazało się, że Mon­ gołowie górują nad Japończykami pod względem uzbrojenia i taktyki, ale potężna burza zniszczyła część ich floty. Mongoło­ wie wycofali się do Korei. Japońscy władcy Hojo przekonani, że to nie koniec prób inwazji, ufortyfikowali wybrzeża wyspy Kiu­ siu. Drugi mongolski najazd na Japonię 1281. Rozsierdzony na Japonię z powodu zamordowania mongolskich wysłanników i odrzucenia zwierzchnictwa Mongołów, Kubilaj-chan wysłał wielką mongolsko-koreańską armadę (4500 dżonek i prawdopo­ dobnie 150 tysięcy ludzi) z północnych Chin i Korei. Najeźdźcy ponownie zdobyli przybrzeżne wyspy i wylądowali na północ­ nych wybrzeżach Kiusiu, tu jednak napot­ kali opór - fortyfikacje powstrzymały marsz Mongołów w głąb wyspy, a japońska flota dokonywała udanych napadów na większą od niej flotę mongolską. Walki na wyspie ciągnęły się przez dwa miesiące, potem straszliwy tajfun zniszczył większą część armady wraz ze znaczną częścią wojska. Reszta wojsk mongolskich pozostała w Ja­ ponii i poniosła klęskę. Do Korei wróciło tylko kilka tysięcy Mongołów. Japończycy przypisali ocalenie boskim wiatrom (kami­ kaze). Kubilaj-chan zrezygnował z trzeciej inwazji, a po jego śmierci w 1294 kłopoty mongolskiego imperium ocaliły Japonię od dalszych najazdów. MONGOLSKI NAJAZD NA KUŚ PIERWSZY 1221-1223. Pierwszy raz Mongołowie do­ tarli na Ruś, ścigając po zburzeniu Buchary (miasto w środkowym Uzbekistanie) szacha Chorezmu. Dwaj wodzowie mongolscy do­ szli w ślad za szachem do wybrzeży Morza Kaspijskiego i tam znaleźli go martwego (1221). Ich armie najechały potem Azerbej­ dżan i Gruzję, zdobyły miasto Tyflis (Tbi­ lisi) w 1221, zburzyły miasto Maraga. wy­ mordowały ludność Hamadanu, a potem (1222) weszły na stepy na północ od Kau­ kazu. Mongołowie zmierzyli się następnie

z siłami sojuszu Alanów, Czerkiesów i Tur­ ków kipczackich, ci ostatni znani są także jako Połowcy i Kumani; odwieczni wrogo­ wie Mongołów, później brali udział w MONGOLSKIM NAJEZDZIE NA EU­ ROPĘ. Kipczacy zostali rozbici i uciekli na zachód; pozostali, a także książęta ruscy, zostali rozbici w bitwie nad rzeką KALKĄ w 1223. Mongołowie zdobyli następnie ge­ nueński port Sudak na Półwyspie Krym­ skim, ruszyli w górę Wołgi zwyciężając muzułmańskich Bułgarów (nadwołżańskich) i Turków Kangly, po czym wreszcie wrócili do władcy, Czyngis-chana (1 167?-1227) przebywającego w Persji. Na terytorium opanowanym podczas tej wyprawy, przy­ dzielonym najstarszemu synowi Czyngischana, Dżucziemu (zm. 1227), został usta­ nowiony chanat kipczacki (Złota Orda). Drugi najazd mongolski na Ruś 1236— 1240. Drugi chan Złotej Ordy, Batu (zm. 1256) - przydomek chanatu pochodzi od jego złotych namiotów - postanowiła zdo­ być ruskie ziemie. W 1237 Mongołowie podbili Wielką Bułgarię (Bułgaria WołgoKamska). Wojska pod wodzą Batuchana. Mongkego (1207P-1259) i Subedeja (zm. ok. 1258) zatrzymały się, by umocnić władzę Mongołów. W 1236 Mongke wal­ czył z Baszkirami i Kipczakami na tere­ nach nazwanych potem „Wielkie Węgry" i do 1241 wyparł Kipczaków na tereny Węgier właściwych. Batuchan przeszedł Wołgę i wkroczył na tereny Rusi po­ dzielonej na liczne księstwa; w 1237 starł z powierzchni ziemi Riazań, a w 1238 Kołomnę, zdobył Moskwę, potem podbił księstwo włodzimierskie w 1238, zaatako­ wał Torżok i ruszył w kierunku Nowo­ grodu, w dalszym marszu przeszkodziły mu jednak roztopy, więc zawrócił. Od­ poczywał cały 1239 i uzupełniał ciężkie straty w ludziach i koniach. W latach 1238-1239 Mongołowie pobili Kumanów (Połowców) i opanowali stepy czarnomor­ skie (obecna południowa Rosja i Ukraina). Część Kumanów uszła na Węgry. W 1240 wojska Batuchana podjęły wyprawę na

ziemie nad środkowym Dnieprem, stano­ wiące centrum kulturalne starej Rusi Kijo­ wskiej, i zniszczyły wiele miast m. in. zburzono Kijów. Następnie Mongołowie zdobyli Ruś Halicką. MONGOLSKI PODBÓJ CESARSTWA DYNA­ STII SUNG 1234-1279. Mongolska wojna z chińską dynastią Sung ciągnęła się przez okres panowania pięciu chanów chanów. W latach 1234-1264 od energicznej walki z dynastią Sung odciągały Mongołów inne wojny i spory wewnętrzne, które wymagały ludzi i pieniędzy (patrz MONGOLSKA WOJNA DOMOWA 1260-1261; MONGOLSKI PODBÓJ KA­ LIFATU ABBASYDÓW 1255-1260; MONGOLSKI NAJAZD NA EUROPĘ 1237-1242). Działania wo­ jenne nabrały tempa po obwołaniu w 1251 Mongkego (1207P-1259) chanem chanów Mongołów. Kubilaj-chan (1216-1294), brat Mongkego, w 1252 na czele rzekomo 100 tysięcy żołnierzy podbił Tybet i królestwo Tali w Junanie, pobił armię Sungów i prze­ szedł przez obecny Laos, by zaatakować Sungów od południa. W 1254 maszerując na północ, stoczył po raz pierwszy bitwę z armią Sungów rozporządzającą słoniami; odstraszył słonie za pomocą płonących strzał i zwyciężył nieprzyjaciela. Jednak armia mongolska poniosła ciężkie straty. Kubilaj-chan przerwał działania. Mimo to Mongołowie pod wodzą Mongkego, prze­ prowadzili w latach 1257-1259 wiele zwy­ cięskich wypraw. Nagła śmierć (na dyzenterię) Mongkego doprowadziła do prze­ rwania działań i pozwoliła Sungom na zebranie sił. Wybrany w 1260 chanem chanów Kubilaj dopiero w 1268 mógł wznowić wojnę z Sungami. Mongołowie dowodzeni przez Bajana (1237-1295), wnu­ ka Subedeja, wygrali kilka bitew i zdobyli liczne wielkie miasta Sungów, w tym do tej pory jeszcze nie złupioną stolicę Sun­ gów, Linan (1276), jednak w dalej po­ łożonych prowincjach wojna się przecią­ gała. Wierne Sungom wojska ukryły ma­ łoletniego cesarza na pokładzie okrętu, kotwiczącego w Zatoce Kantońskiej, ale

w 1279 flota mongolska pokonała chińską; cesarz utonął. Mongołowie odnieśli zwy­ cięstwo; Kubilaj-chan ułagodził szlachtę chińską, potwierdzając jej prawa własności, i założył dynastię Juan. W ten sposób Chiny zostały zjednoczone. Patrz także W1ETNAMSKO-MONGOLSKA WOJNA 1257-1288.

MONGOLSKI PODBÓJ KALIFATU ABBASY­ DÓW 1255-1260. Mongke (1207P-1259), od 1251 mongolski chan chanów, dążył do wytępienia asasynów (sekta muzułmańskich skrytobójców), tajnego związku morderców i terrorystów zażywających haszysz; zamie­ rzał również podbić kalifat Abbasydów i do­ trzeć aż do granic Egiptu. Wodzem wyprawy przeciw Abbasydom został Hulagu, brat Mongkego, założyciel dynastii Il-chanów panującej na obszarach graniczących z kali­ fatem. Wojska Hulagu wyruszyły znad rzeki Oksus (Amu-Daria) i dotarły prawie do Nilu. Plany Mongołów pokrywały się z ży­ czeniami Persji, która spodziewała się, że przywrócenie panowania Mongołów poskro­ mi ambicje muzułmanów. Wypełniając do­ kładny i staranny plan Hulagu, Mongołowie pod wodzą Kit-Bugi (zm. 1260) wyruszyli w 1256 z Samarkandy, zlikwidowali asasy­ nów, ukrywających się w pieczarach i twier­ dzach w górach Elbrus (1256), obiegli z trzech stron Bagdad, stolicę kalifatu (1257), zdobyli miasto (1258), po czym je złupili i spalili. Hulagu zawinął kalifa w dy­ wan i rzucił go pod końskie kopyta. Mon­ gołowie opanowali resztę Mezopotamii (Irak) w 1258; w rok później najechali Syrię i w 1260 zdobyli Aleppo, Damaszek, Gazę i Sydon. Niebezpieczeństwo wisiało również nad Egiptem, ale śmierć Mongkego zmusiła Hulagu do powrotu; zostawił Kit-Bugę z 10 tysiącami żołnierzy, których zwyciężyli Egipcjanie, Kit-Buga poległ (druga porażka Mongołów w XIII w.). Podbudowany psy­ chicznie tym zwycięstwem Egipt stał się potężnym państwem muzułmańskim; zdołał odzyskać Syrię, udaremniając zamierzenia Mongkego.

MONGOLSKI PODBÓJ PAŃSTWA DYNASTII KIN 1231-1234. Drugim chanem chanów Mongołów był Ugedej (zm. 1241), syn Czyn­ gis-chana (1 167?-1227), który postanowił pokonać dynastię Kin (północna dynastia chińska) na wschodzie, a potem rozpocząć MONGOLSKI NAJAZD NA EUROPĘ. Dynastia Kin nadal zachowała posiadłości w prowincji Honan i niezwykłe bogactwa, co zachęciło Ugedej a, jego brata Tułuja (zm. 1232) i dowódcę Subedeja (zm. ok. 1258) do najazdu. Podjęto go w 1230. W 1231 posta­ nowiono uderzyć z dwóch stron; Ugedej i Subedej mieli wkroczyć z północy i zacho­ du, a Tułuj z południa. 30 tysięcy ludzi Tułuja nie napotkało żadnego oporu; dopie­ ro w górach zostali zaatakowani przez armię Kin. Doszło do nie rozstrzygniętej bitwy. Gdy wojsko Kin wycofywało się z powodu braku żywności, zostało pobite. Północna armia Kinów osaczona przez Subedeja kapi­ tulowała (1232). Część południowej armii Kinów otoczonej przez Tułuja i Ugedej a zdołała się przebić. Subedej obiegł Kaifeng stolicę państwa Kin. Mury obronne miasta miały ok. 65 km obwodu. Mongołowie otoczyli Kaifeng wałem. Ostrzeliwali miasto z machin oblężniczych, m.in. kulami ognio­ wymi i pociskami napełnionymi prochem strzelniczym. Subedej wycofał się spod mia­ sta, ale je blokował, odcinając dowóz żywno­ ści. W Kaifeng zapanował głód i wybuchła zaraza. Cesarz Kin wycofał się z większą częścią wojska, aby odciągnąć Mongołów od stolicy, ale jego armia została rozbita. Kai­ feng po zaciętej obronie poddało się. Chiń­ ski doradca Ugedej a ochronił miasto przed całkowitym złupieniem i rzezią. W 1234 zdobyto ostatnie twierdze Kin. Ugedej wy­ powiedział teraz wojnę cesarstwu dynastii Sung (patrz MONGOLSKI PODBÓJ CESARSTWA DYNASTII SUNG 1234-1279). Patrz także CZYNGIS-CHANA WOJNA z PAŃSTWEM DYNASTII KIN 1211-1212; DŻURDŻENÓW MONGOLSKICH NA­ JAZD NA CESARSTWO SUNG 1125-1162. MONGOLSKO-BIRMAŃSKA WOJNA 12771287. Kubilaj-chan (1216-1294), założy­

ciel mongolskiej dynastii (Juan) w Chinach (patrz MONGOLSKI PODBÓJ CESARSTWA DY­ NASTII SUNG 1234-1279) domagał się daniny od birmańskiego króla Paganu, Narathihapaty (zm. 1287), który nie chciał być wasa­ lem Mongołów i w 1273 zabił wysłannika Kubilaja domagającego się zapłaty. W 1277 jadący na słoniach żołnierze Narathihapaty dokonali z powodzeniem najazdu na przy­ graniczne obszary chińskiej prowincji Junan. Podczas bitwy pod Ngasaunggjan (1277) konie mongolskiej jazdy przelękły się słoni; łucznicy mongolscy zeszli z koni, odstraszyli słonie, ponownie dosiedli koni i przypuścili zakończoną zwycięstwem szarżę na Birmańczyków, którzy mieli trzykrotną przewagę liczebną. Później, po powstrzy­ maniu kolejnego najazdu wojsk birmań­ skich na tereny przygraniczne, Mongołowie wyruszyli do Birmy i rozbili Birmańczyków w pobliżu Bhamo (1283). Wnuk Kubilaja, Jesin Temur (1267-1307), poprowadził na­ jeźdźców w dół rzeki Irawadi, zdobył miasto Pagan (Narathihapate uciekł z miasta na południe, do Pasein) i ustanowił marionet­ kowy rząd. Narathihapate postanowił uznać zwierzchnictwo Mongołów, ale wkrótce po­ tem został zamordowany przez syna (1287). MONGOLSKO-BIRMAŃSKA WOJNA 1299— 1300. Po obaleniu przez Szanów (grupę Tajów pochodzenia mongolskiego zamieszkałą w północno-wschodniej Birmie) marionet­ kowego rządu w Paganie nad rzeką Irawadi (patrz MONGOLSKO-BIRMAŃSKA WOJNA 1277-1287), Mongołowie wysłali niewielką ar­ mię, by przywróciła ich władzę w tym regio­ nie. Szanowie pobili Mongołów w bitwie pod miastem Myinsaing otoczonym potrójnymi murami obronnymi, poległo tu około 500 Mongołów. Wodzowie Szanów, obawiając się nadejścia nowych sił mongolskich, zapropo­ nowali dowódcy mongolskiemu wysoką łapó­ wkę; propozycja została przyjęta i mongolska armia wycofała się na południowo-zachodni teren Chin. Później gubernator Junanu kazał stracić mongolskiego wodza, ale Mongołowie nie zdecydowali się na powtórzenie najazdu.

IWONGOLSKO-CH IŃSKA WOJNA 1356— 1368. Założyciel dynastii Juan, Kubilajchan (1216-1294), stworzył w sposób nie­ zamierzony zalążek rebelii, która przyczyniła się do upadku tej dynastii. W odróżnieniu od swego dziada, Czyngis-chana (11671227), który korzystał z rad słynnego chińskiego doradcy, Kubilaj-chan nie ufał Chińczykom i dobierał sobie przede wszyst­ kim muzułmańskich doradców, czym obraził mandarynów (wysocy urzędnicy chińscy). Obraził również intelektualistów, kładąc kres konfucjańskiemu systemowi eg­ zaminów dla kandydatów na urzędników państwowych, i wzbudził gniew wszystkich Chińczyków, nie pozwalając im uczyć się mongolskiego i traktując ich jak obywateli niższej kategorii. Zamieszki wybuchały już wcześniej, ale Kubilaj-chan był bardzo czuj­ ny i z łatwością je tłumił. Kolejni cesarze z dynastii Juan byli coraz to bardziej nie­ udolni, Mongołowie coraz bardziej odgra­ dzali się od Chińczyków, dwór był rozdarty walkami między stronnictwami. Mongoło­ wie przestali z czasem budzić dawny re­ spekt. W latach pięćdziesiątych XIV w. powstań wybuchających w dolinie rzeki Jangcy nie sposób już było stłumić. Jeden z przywódców powstańczych, pierwszy wła­ dca z dynastii Ming, Czu Juan-Czang (Hong-wu) (1328-1398), zdobył w 1356 Nankin, a w 1368 Pekin, wypędził Mon­ gołów do Mongolii. Mongołowie jeszcze przez sto lat uważali się za prawowitych władców Chin, które już od dawna do nich nie należały. MONGOLSKO-PERSKA WOJNA PIERWSZA 1218-1221. Wojna Czyngis-chana (1167?— 1227) z Persją, określaną wówczas jako sułtanat Chorezmu (w jej skład wchodziły wówczas Chorezm, Transoksania i Chorasan), była najkrwawszą z mongolskich wo­ jen. Czyngis-chan przerwał walkę z cesars­ twem dynastii Kin (patrz CZYNGIS-CHANA WOJNA z PAŃSTWEM DYNASTII KIN 1211-1215), by udzielić pomocy Turkom muzułmań­ skim, którzy w państwie Kara-Kitajów

(„Czarny Kita j") walczyli z uzurpatorem, Kuczłukiem-chanem, dawnym władcą Najmanów, raz już pokonanym na początku wieku. Dwie armie Mongołów zwyciężyły Kuczłuka, po czym państwo Kara-Kitajów wcielono do imperium mongolskiego, a że kraj ten znajdował się na wschód od Chorez­ mu, Czyngis-chan posłał do autokratycznego i ambitnego szacha Chorezmu, Muhamma­ da, pokojową misję handlową. Obawiając się szpiegów, ludzie z Chorezmu przechwy­ cili karawanę i zgładzili wysłanników. Czyn­ gis-chan zażądał odszkodowania, a gdy go nie otrzymał, wypowiedział Persji wojnę (1218). W 1219 szach Chorezmu nie zdecy­ dował się stawić czoła Mongołom w bitwie. 120-tysięczna armia mongolska złupiła i splądrowała wszystkie miasta, które nie chciały się poddać; oszczędzając jedynie rzemieślników, rekrutowanych do armii. Mongołowie doszczętnie zniszczyli Otrar i Chodżent. Po ujarzmieniu podbitym mias­ tom perskim Mongołowie pozwalali później na odbudowę i wznowienie handlu. Szach Chorezmu uciekł, a Mongołowie ruszyli za nim w pogoń; jego ucieczka skończyła się zburzeniem BUCHARY w 1220, splądro­ waniem stolicy, Samarkandy (1220) i ob­ lężeniem Heratu oraz Merwu (1220). W 1221 Mongołowie ścigali dziedzica szacha Dżalal ad-Dina (zm. 1231) w Afganistanie, zburzyli BAMIAN, dokonali najazdu na Indie (patrz MONGOŁÓW NAJAZD NA INDIE 1221-1398), stoczyli bitwę nad rzeką INDUS i zburzyli zbuntowane Herat i Merw. W 1221 imperium Czyngis-chana rozciągało się od Pekinu do Morza Aralskiego; w 1222, w czasie pierwszego najazdu mongołów na Ruś, sam chan odpoczywał przed ponow­ nym podjęciem wojny z państwem Si Sia (patrz CZYNGIS-CHANA DRUGA WOJNA z PAŃ­ STWEM Si SIA 1226-1227). Druga mongolsko— perska wojna 1230-1243. Ucieczka Dżalal ad-Dina (zm. 1231), syna pokonanego sza­ cha Chorezmu, z pola bitwy nad rzeką Indus zakończyła się serdecznym powita­ niem go w Delhi; poślubił córkę sułtana, uzyskał pomoc od teścia i po ukaraniu

Lahauru i Pendżabu przeprawił się przez Indus (1225). Zajął zachodnią Mezopotamię (Irak), gdzie poprzednio panował jego brat, zdobył Tebriz (1225) i Tyflis (Tbilisi) w Gruzji, zajął Armenię (1227) i pokonał niewielką armię mongolską. W 1230 chan chanów Ugedej (zm. 1241) posłał ogromną armię mongolską, która miała rozprawić się z Dżalal ad-Dinem. Wojska mongolskie oblegały Dżalal ad-Dina pod Dijarbakr; Dżalal uciekł, ale tego samego roku poniósł śmierć w Kurdystanie. Żądni podbojów Mongołowie prowadzili dalej działania ze swej głównej siedziby w pobliżu Azerbej­ dżanu, dokonując systematycznie podboju Syrii, syryjskiej Mezopotamii i Anatolii (obecnie Turcja). Mając na względzie zabez­ pieczenie szlaków komunikacyjnych z Euro­ pą na czas wojny zaplanowanej na lata 1236-1237, zaatakowali chrześcijańskie kró­ lestwa Gruzji i Armenii (1235-1236). Ma­ szerując na zachód Mongołowie wstrząsnęli jednością Gruzji, złupili stolicę Armenii (1239) i mimo równoczesnego najazdu na Europę (patrz MONGOLSKI NAJAZD NA EURO­ PĘ 1237-1242) w 1241 zaatakowali państwo Turków Seldżuków (Rum) w Anatolii, a w 1243 narzucili mu status wasala. W 1241 śmierć wodza Mongołów, Ugedej a, prze­ rwała większe działania wojenne; wodzowie mongolscy wrócili do Karakorum, by wy­ brać następcę. Wojna z Seldżukami na krótki czas zapewniła imperium mongol­ skiemu dostęp do Morza Śródziemnego. MONMOUTHA POWSTANIE 1685. Za pano­ wania Karola II (1630-1685), króla Anglii, Szkocji i Irlandii, podobnie jak za czasów jego ojca, dochodziło do zaciętych sporów między koroną a parlamentem (patrz AN­ GIELSKA WOJNA DOMOWA PIERWSZA, CZYLI WIELKA 1642-1646). Istotnym problemem był katolicyzm Jakuba (1633-1701), księcia Yo­ rku, po koronacji w 1685 - króla Jakuba II (w Szkocji Jakub VII). W tym okresie po raz pierwszy pojawiły się partie polityczne; torysi popierali Jakuba, a część z nich katolicyzm, wigowie występowali przeciw

Jakubowi i katolicyzmowi. Karol rozwiązał trzy parlamenty opanowane przez wigów, którzy usiłowali pozbawić Jakuba dziedzictwa tronu, i król rządził bez parlamentu. Pierwszy hrabia Shaftesbury, Anthony Ash-ley Cooper (16211683), zaproponował na następcę tronu nieślubnego syna Karola (uznanego przez ojca), Jamesa Scotta (1649-1685), księcia Monmouth (patrz Ko-wenantu zwolenników powstanie 1079). ' Monmouth zyskał zwolenników, ale w obawie przed kolejną wojną domową zmuszono go do wyjazdu do Holandii. Po śmierci Karola II Monmouth wylądował w Dorset-shire, w Anglii, gdzie ogłosił się królem i zebrał 4tysięczne wojsko. Wojsko Jakuba zwyciężyło go w bitwie pod Sedgemoor. Monmouth został schwytany i ścięty. Jedną z przyczyn porażki był brak koordynacji z KOWENANTU ZWOLENNIKÓW PO- (WSTANIEM 1685. MONS GRAUPIUS (GÓRY GRAMPIAN), BIT­ WA POD MONS GRAUPIUS 84. Dowodzone przez Gnejusza Juliusza Agrykolę (40-93) legiony rzymskie od 77 do 83 podbijały Walię, a w 84 dotarły niemal do obecnego Aberdee (Szkocja). Historyk Tacyt (56?-120) w „Życiu Agrykoli" podaje, że około 11 tysięcy rzymskiej jazdy i piechoty, w której służyli również wierni Rzymowi Brytowie, spotkało się i stoczyło walkę z 30 tysiącami Piktów lub Kaledończyków pod wodzą Galgakusa (Kalgakus) (wzmian. 84) pod Mons Graupius - nie zidentyfikowanym miejscu w górach Grampian. Walka była zaciekła, według przekazu poległo 10 tysięcy Piktów, Rzymianie stracili 360 żołnierzy. Cesarz Hadrian (76-138) kazał w 122 zbu­ dować mur ciągnący się od rzeki Tyne do zatoki Solway Firth dla obrony przed napa­ dami Piktów. Patrz także RZYMSKI PODBÓJ BRYTANII 43-01 MONTEVIDEO OBLĘŻENIE 1843-1851.

W Urugwaju w latach trzydziestych XIX w. w siłę urosły dwie największe partie poli­ tyczne: konserwatywna Blanco (biali) i li-

beralna Colorado (kolorowi). Partię Blanco popierali głównie posiadacze ziemscy, kupcy i duchowieństwo; najwięcej zwolenników miała w giębi kraju. Colorado rozwijała się w porcie Montevideo i na wybrzeżu. W 1835 na prezydenta Urugwaju został wybrany Manuel Oribe (1796?-1857), kandydat partii Blanco, który później wdał się w walkę z Jose Fructuoso Riverą (1790?-1854) z partii Colorado, byłym prezydentem kraju. Rivera kierował powstaniem, które dopro­ wadziło do obalenia Manuela Oribe w 1838 i przejęcia prezydentury przez Riverę. Oribe uciekł do Buenos Aires i sprzymierzył się z Juanem Manuelem de Rosas (1793-1877), dyktatorem Argentyny, który nie uznał niepodległości Urugwaju i w latach trzy­ dziestych XIX w. mieszał się w sprawy tego kraju w nadziei, że przejmie tam władzę (patrz ARGENTYŃSKO-BRAZYLIJSKA WOJNA 1825-1828). Wielka Brytania i Francja starały się zachować niepodległość Urugwaju i bro­ nić swoich interesów w tym kraju. Oribe uzbrojony przez Rosasa rozpoczął z Riverą wojnę domową (1842). Przez osiem lat ob­ legał Montevideo (1843-1851); jednym z obrońców Montevideo był włoski patriota Giuseppe Garibaldi (1807-1882) przebywa­ jący w Urugwaju na emigracji. Flota brytyj­ ska i francuska zajęły część terytorium Urugwaju oraz wyspę Martin Garcia u ujścia rzeki Urugwaj i założyły blokadę Rio de la Pląta (1845-1849). Gubernator prowincji w Argentynie, Justo Jose de Urąuiza (1800-1870), sprzymierzył się z Colorado i poprowadził powstanie przeciw Rosasowi. Oribe zmuszony był zaniechać oblężenia Montevideo i podpisał porozumienie (1851) umożliwiające Colorado pozostanie przy władzy. W obawie przed argentyńską aneksją Urugwaju Brazylia poparła Urąuiza w walce z Rosasem. Urugwajskie partie Blanco i Colorado utworzyły tymczasową koalicję w celu pokonania argentyńskiego dyktatora. 3 lutego 1852 w bitwie pod Monte Caseros Urąuiza i około 20 tysięcy po­ wstańców łącznie z Urugwaj czy kami i Brazylijczykami odniosło zdecydowane zwy­

cięstwo nad argentyńskim wojskiem pod dowództwem Rosasa. Rosas uciekł do Anglii; był to koniec dyktatorskich rządów i zagroże­ nia urugwajskiej niepodległości. Patrz także ARGENTYŃSKA WOJNA DOMOWA 1859. MORANT BAY POWSTANIE 1865. W 1865 biedni wieśniacy z pozostającej pod brytyj­ skim panowaniem wyspy Jamajka zwrócili się z prośbą do królowej Wiktorii (1819-1901) o zgodę na uprawianie rządo­ wych gruntów, ale nie otrzymali pozwolenia. Do wybuchu niezadowolenia doszło w dwóch jamajskich parafiach: Sw. Anny i Sw. Tomasza. Tłum tubylców szturmował i podpalił budynek sądu w czasie, gdy odbywało się tam posiedzenie komitetu opieki społecznej; burmistrz i 18 innych białych zostało zabitych. Gubernator Ja­ majki Edward John Eyre (1815-1901) ogło­ sił stan wyjątkowy i bezlitośnie stłumił powstanie. Jeden z przywódców, George William Gordon (zm. 1865), został posta­ wiony przed sądem, skazany i stracony. Eyre, który niewłaściwie ocenił stopień zagrożenia białych plantatorów ze strony tubylczych powstańców, nakłonił zgroma­ dzenie Jamajki do przegłosowania samoroz­ wiązania. W 1866 został odwołany do Ang­ lii, a parlament brytyjski przekształcił Ja­ majkę w kolonię brytyjską pod zarządem królewskiego gubernatora. MORGANA NAPADY NA PANAMĘ 1668— 1671. Brytyjski korsarz urodzony w Walii, Henry Morgan (1635?-1688), był wybitnym kaprem czyhającym na statki u wybrzeży hiszpańskich posiadłości od Panamy po ujście Orinoko. W 1668 poprowadził flotyllę 36 statków i około 2000 korsarzy do Prze­ smyku Panamskiego, gdzie przypuścił szturm na twierdzę Porto Bello, będącą rzekomo nie do zdobycia, pobił znaczne siły hiszpańskie i splądrował miasto. Na­ stępnie korsarze przedarli się przez prze­ smyk i przez pewien czas grasowali we wschodniej części Oceanu Spokojnego. Na początku 1671 ludzie Morgana zwyciężyli

znaczne siły hiszpańskie w pobliżu miasta Panama; miasto złupili i spalili. Później Morgan porzucił swoich kompanów, wrócił na statek i odpłynął z większą częścią łupów. Ostatni napad Morgana miał miejsce jednak już po podpisaniu angielsko-hiszpańskiego traktatu pokojowego, w związku z czym Morgana aresztowano i wysłano do Anglii, gdzie miał być oskarżony o piractwo. Do czasu jego przybycia do Anglii stosunki angielsko-hiszpańskie bardzo się pogorszyły, wobec takiego obrotu spraw nadano mu tytuł szlachecki (1673) i mianowano zastęp­ cą gubernatora Jamajki, gdzie spędził resztę życia. MORMONÓW

WOJNA.

Patrz

UTAH

WOJNA

1857-1858. MORYSKÓW POWSTANIE 1568-1571. Mo-

ryskowie (muzułmanie hiszpańscy siłą na­ wróceni na chrześcijaństwo) nadal posługi­ wali się językiem arabskim, pisali i ubierali się jak Arabowie, czym narazili się na prześladowania ze strony hiszpańskich chrześcijan. Król Hiszpanii Filip II (1527— 1598) zakazał w 1566 posługiwania się językiem arabskim i kultywowania zwycza­ jów muzułmańskich. Surowe traktowanie morysków doprowadziło do powstania w Alpuharze (25 grudnia 1568) i do mordowania chrześcijan. W odwecie w 1569 wojska hiszpańskie zabiły wielu morysków na prze­ łęczy Alfajarali. Don Juan d'Austria (1547— 1578) otrzymał polecenie stłumienia po­ wstania; do 1571 jego wojska osiągnęły ten cel. Moryskowie zostali rozproszeni po całej Hiszpanii, ale nadal kultywowali obyczaje arabskie; w latach 1605-1609 na mocy edyktu królewskiego zostali wypędzeni z Hi­ szpanii, większość z nich osiedliła się w Af­ ryce Północnej. MOSKIEWSKA WOJNA DOMOWA 1433— 1453. Następcą Wasyla I (1371-1425), księcia moskiewskiego, został jego dziesię­ cioletni syn Wasyl II (1415-1462). Po śmie­ rci jego opiekuna, dziadka - wielkiego

księcia litewskiego Witolda (1430) - stryj Jerzy (zm. 1434) jako senior rodu zaczął się domagać tronu moskiewskiego. Chan tatar­ ski przysądził mu księstwo Wasyla. W 1433 Jerzy pobił bratanka nad Klaźmą i odstąpił tron Wasyl owi. W 1434 znowu zwyciężył bratanka, ale tego roku sam zmari. Wielkim księciem moskiewskim został syn Jerzego - Wasyl Kosy, jego bracia poparli jednak Wasyla II, który po dłuższych walkach zwyciężył w 1436 Kosego i kazał go oślepić. W 1437 wygnany chan Złotej Ordy Uł~ Machmet założył nowy chanat kazański i rozpoczął najazdy na Księstwo Moskiew­ skie, m.in. w 1439 spalił przedmieścia Mo­ skwy. W 1445 Wasyl II został pobity przez Tatarów pod Suzdalem i wzięty do niewoli, wypuszczony za cenę ogromnego okupu. Niezadowolenie ludności, na którą spadł ciężar wypłaty okupu, wykorzystał drugi syn Jerzego, Dymitr Szemiaka (zm. 1453), książę halicki. Wraz z innymi książętami w 1446 opanował Moskwę, wziął do niewoli i oślepił Wasyla. Szemiaka nie znalazł szer­ szego poparcia społecznego, opuścił Mosk­ wę; wrócił tu w 1447 Wasyl. W 1450 wojska moskiewskie pobiły Szemiakę, który musiał uciekać do Nowogrodu, a Księstwo Halickie zostało włączone do Księstwa Moskiews­ kiego. W 1453 Szemiaka zmarł otruty w No­ wogrodzie. Za panowania Wasyla Księstwo Moskiewskie przekształciło się w silne, politycznie zjednoczone państwo, które po­ większyło swoje terytoria i urosło w siłę pod rządami jego syna i następcy Iwana III Srogiego (patrz NOWOGRODU PODBÓJ PRZEZ MOSKWĘ 1471-1479).

MOSKIEWSKO-LITEWSKA WOJNA 1499— 1503. Iwan III Srogi (1440-1505), wielki książę moskiewski, zarzucił swemu zięciowi Aleksandrowi I, królowi Polski i wielkiemu księciu litewskiemu, że prześladuje prawo­ sławie, i rozpoczął wojnę. Wojska Iwana spustoszyły ziemie litewskie, a 14 lipca 1500 wygrały bitwę nad Wiedroszą z wojskiem litewskim, nie zdołały jednak zdobyć Smo­ leńska. Moskale opanowali Siewierszczyznę.

W1501 Litwini zawarli przymierze z Krzy­ żakami inflanckimi, którzy wtargnęli na ziemię pskowską. W 1503 doprowadzono do zawarcia pokoju, który przyznał Rusi wszystkie zdobyte terytoria. MOSKIEWSKO-LITEWSKA WOJNA 15071508. Zygmunt I (1467-1548), król Polski i wielki książę litewski, zażądał od Wasyla III (1479-1533), wielkiego księcia moskiew­ skiego, zwrotu ziem zdobytych poprzednio przez Moskwę. Moskwa zdecydowała się wszcząć wojnę. Jej wojska najechały ziemie Wielkiego Księstwa Litewskiego. Litwini odpowiedzieli najazdem na państwo mos­ kiewskie. Na Litwie wybuchł promoskiewski bunt Michała Glińskiego w 1508, ale został stłumiony. Moskale nie zdecydowali się stoczyć bitwy pod Orszą. W 1508 zawarto rozejm. Wasyl zachował wszystkie podbite ziemie, stosunki między Moskwą, Litwą i Polską pozostały nadal wrogie. MOSKIEWSKO-LITEWSKA WOJNA 15121521. Wielki książę moskiewski Wasyl III (1479-1533) od 1510 przygotowywał wojnę z Litwą w porozumieniu z cesarzem Ma­ ksymilianem. Za pretekst do niej przyjął zawarcie przez Zygmunta I, króla Polski i wielkiego księcia litewskiego, przymierza z Tatarami krymskimi. W 1512 Wasyl pod­ jął otwartą wojnę z Polską i Litwą. Zimą 1512-1513 i latem 1513 wojska Wasyla dwukrotnie oblegały bez powodzenia Smo­ leńsk. Długie działa moskiewskie zaczęły w lipcu 1519 kruszyć mury Smoleńska, który kapitulował. Po zdobyciu innych ziem Litwini zadali Wasylowi ciężką klęskę pod Orszą. W 1518 wyprawa moskiewska dotarła w pobliże Wilna. W 1520 rozpoczęto nego­ cjacje pokojowe zakończone w 1522 rozejmem, na mocy którego Moskwa zatrzymała ziemię smoleńską. MOSKIEWSKO-LITEWSKA WOJNA 15341537. Po śmierci wielkiego księcia mos­ kiewskiego Wasyla III (1479-1533), w okre­ sie małoletności jego syna, Iwana (później­

szego Iwana IV Groźnego [1530-1584]) rządy sprawowała żona Wasyla. W atmo­ sferze intryg dworskich i rywalizacji między bojarami a stronnikami władzy książęcej regentka nawet swych krewnych podejrze­ wała o organizowanie spisków, kilku z nich uwięziła. Król Polski i wielki książę litew­ ski, Zygmunt I (1467-1548) zdecydował się w 1534 rozpocząć wojnę, aby odzyskać utracone ziemie, szczególnie Siewierszczyznę. W 1535 wojska polskie i litewskie zdobyły Homel i Starodub oraz inne twier­ dze, wkrótce jednak je opuszczono (poza Homlem). W 1536 Moskale zajęli Siewierszczyznę i część ziemi połockiej. W 1537 zawarto rozejm, na jego mocy Moskwa utraciła Homel, a Litwa - Siebież. MOUNTAIN MEADOWS, MASAKRA WMOUNTAIN MEADOWS 1857. Stosunki między mormonami (wyznawcami mormonizmu, doktryny będącej połączeniem chrześcijań­ stwa, islamu i judaizmu) a rządem USA zaostrzyły się po dokonaniu we wrześniu 1857 ataku na grupę 140 emigrantów po­ dróżujących z Arkansas do Kalifornii przez południowy Utah. Indianie Pajuci zaatako­ wali obóz emigrantów w dolinie Mountain Meadows. Emigranci ustawili wozy do obro­ ny okrężnej, wykopali okopy i bronili się przez kilka dni. Potem pojawiła się grupa białych mężczyzn, którzy zaproponowali, że zapewnią im bezpieczną eskortę pod warunkiem zdania broni. Po zdaniu broni wędrowcy zostali wymordowani; oszczędzo­ no tylko 17 dzieci. Później do kierowania atakiem Indian i popełnienia zbrodni przy­ znali się mormoni. John Doyle Lee (1812— 1877), fanatyczny mormon podejrzany o to, że kierował mordercami, został aresztowany dopiero w 1874. Skazany za zbrodnię, został stracony w Mountain Meadows w 1877. MOZAMBIKU WOJNA O NIEPODLEGŁOŚĆ 1962-1974. W 1962 kilka małych ugrupo­ wań nacjonalistycznych dążących do wy­ zwolenia Portugalskiej Afryki Wschodniej (Mozambik) spod władzy Portugalii spot­

kało się w Dar-es-Saalam, stolicy Tanzanii i utworzyło koalicję pod nazwą Front Wy­ zwolenia Mozambiku (FRELIMO), którego przywódcą został Eduardo Mondlane (zm. 1969). FRELIMO posłał do Algierii kil­ kuset ochotników na przeszkolenie w me­ todach walki partyzanckiej, a w tym czasie powstańcy już rozpoczęli sporadyczne walki przeciw portugalskim władcom Afryki Wschodniej. W 1964 FRELIMO był gotowy do walki; jego oddziały wkrótce zaatakowały dwa północne okręgi Portugalskiej Afryki Wschodniej. Aby utrzymać południe kraju, Portugalczycy musieli sprowadzić więcej wojska i sprzętu (co stanowiło ogromne obciążenie dla budżetu państwa). W 1969 agenci portugalscy zamordowali Mondlane'a w Dar-es-Saalam; rok później dowództwo nad FRELIMO objął marksista Samora Moises Machel (1933-1984). Machel do­ prowadził do utworzenia nowych odcinków frontu w walce z Portugalczykami, którzy utrzymywali w Mozambiku ponad 40 tysię­ cy żołnierzy. Do czasu zamachu stanu w Li­ zbonie w 1974 (do władzy doszła lewica) wojska FRELIMO liczące nie więcej niż 10 tysięcy ludzi opanowały okręgi środkowe i północne. Portugalczycy starali się wyne­ gocjować z powstańcami porozumienie, któ­ re pozwoliłoby Portugalii zachować pewne prawa, ale FRELIMO odrzucał taką moż­ liwość. W 1974 podpisano zawieszenie bro­ ni, w którym Portugalia zgodziła się przy­ znać Mozambikowi całkowitą niepodleg­ łość. Usiłując przeszkodzić w uzyskaniu niezależności, biali powstańcy chcieli prze­ jąć władzę (1975), zostali jednak pokonani przez FRELIMO i wojska portugalskie. Na pierwszego prezydenta niepodległego Mo­ zambiku wybrano w 1975 Machela. Patrz także ANGOLI WOJNA O NIEPODLEGŁOŚĆ 1961-1976;

GwiNEI-BISSAU

WOJNA

O

NIEPOD­

LEGŁOŚĆ 1962-1974.

MOZAMBIKU WOJNY DOMOWE 1 PARTY­ ZANCKIE 1976-1990. Front Wyzwolenia Mozambiku (FRELIMO), kierujący zbrojną walką o wyzwolenie Mozambiku spod pa­

nowania portugalskiego (patrz MOZAMBIKU WOJNA o NIEPODLEGŁOŚĆ 1962-1974), po uzys­ kaniu niepodległości ustanowił rząd mark­ sistowski i stał się jedyną legalną partią polityczną w Mozambiku. W 1976 większość białych z wykształceniem technicznym wy­ jechała, w kraju brak było żywności i towa­ rów z importu. Sytuację pogorszyła jeszcze polityka rządu, który upaństwowił cały prze­ mysł, banki, transport i prywatne grunty w miastach, zwiększył podatki i dążył do kolektywizacji rolnictwa. Rosło ogromne niezadowolenie, szalała korupcja, panowała anarchia. Rząd reagował ostro na wszystkie buntownicze działania; „trybunały ludowe" masowo skazywały ludzi na obozy pracy; więzienia były przepełnione. Czarni party­ zanci mozambiccy napadali na sąsiednią, rządzoną przez białych Rodezję (Zimbab­ we), toczyli potyczki z wojskami Rodezji i doprowadzili do zamknięcia granicy mię­ dzy obu krajami (1976). Starcia trwały nadal, granica była zamknięta do uzyskania nie­ podległości przez Rodezję na początku 1980. Marksistowski rząd FRELIMO usiłował ograniczyć nasilające się ataki ugrupowań antykomunistycznych - w tym również Mozambickiego Narodowego Ruchu Oporu (RENAMO) - które atakowały linie kolejo­ we i inne szlaki komunikacyjne oraz ruro­ ciągi naftowe. Wojska FRELIMO walczyły z wojskami Republiki Południowej Afryki usiłującymi zniszczyć bazy założone w Mo­ zambiku przez powstańców Afrykańskiego Kongresu Narodowego, którzy dokonywali z nich napadów na Republikę Południowej Afryki. W 1983 prezydent Mozambiku Sa­ mora Moises Machel (1933-1984) przejął dowództwo nad armią i nasilił działania przeciwko powstańcom. Pod koniec lat osie­ mdziesiątych nasilenie walk osłabło, a wspa­ rcie Banku Światowego pozwoliło rządzącej partii FRELIMO rozwiązać problemy ek­ onomiczne kraju. W rezultacie pod koniec 1990 przyjęto wspólną konstytucję, a 4 paź­ dziernika 1992 przywódcy FRELIMO i RE­ NAMO zawarli układ kończący konflikt.

MUHAMMADA GHORI PODBOJE 1175-1206. Największy przywódca Ghorydów, Mu'izzud-Din Muhammad ibn Sam (zm. 1206), znany jako Muhammad Ghori, był jednym z twórców muzułmańskich rządów w Indiach. Doszedł do władzy w 1162 razem z bratem, który objął tron w Ghorze. Uczył się sztuki wojennej w zwycięskich wojnach o panowanie Ghoru nad Chorasanem (sam zasiadł na tronie w 1201). W 1173 wojska pod jego wodzą zdobyły Ghazni (patrz AFGAŃSKA WOJNA MIĘDZY GHOREM i GHAZNI 1148-1152), a potem od 1175 do śmierci dowodził osobiście 12 wyprawami wojennymi w Indiach. W 1179 wyparł wojska Ghaznawidów z Peszewar. Podporządkował Sind w 1182, zdobył księs­ two Ghaznawidów Sialkor (Kaszmir) w 1185, zajął Lahaur w 1186, podbił Pendżab w 1187 i dokończył podboju impe­ rium Ghaznawidów w Indiach (Ghaznawidzi najpierw zostali wyparci na wschód, do Biharu i Bengalu, tam też zostali ostatecznie pokonani w 1200). W1191 w walce z władca­ mi Radżputów i zachodnimi Calukjami po­ niósł porażkę pod Taraori, w pobliżu Thaneswaru, nad rzeką Saraswati. W 1192 zwycię­ żył ich w tym samym miejscu. W rok później zdobył Delhi i nadal powiększał swoje impe­ rium w Indiach: w 1194 zajął Kanaudź i złupił Benares (Waranasi), w 1195 zdobył twierdzę Gwalior, w 1197 pokonał Bihar, w 1197 i 1198 poprowadził pierwszą kampa­ nię Ghorydów w Bengalu (przy okazji dopro­ wadził do upadku indyjski buddyzm). Od 1198 prowadził wojnę w Azji Środkowej. W1205 zwyciężył Muhammada szacha Cho­ rezmu. Rządy Muhammada opierały się na przemocy, gdyż muzułmanie byli w mniej­ szości, a hindusi traktowani byli jak ludy podbite. Hindusi nie podnosili jednak bun­ tów, być może dlatego, że docierali do nich emigranci muzułmańscy i przekazywali wia­ domości o działaniach wojennych Mongołów w Persji (Iran). Muhammad został zamordo­ wany w Lahaurze w 1206; jego następcą został niewolnik, utalentowany wódz Kutbud-Din Aibak (zm. 1210), założyciel

„dynastii niewolniczej" (1206-1290) i sułta­ natu delhijskiego - poprzednika późniejszego imperium Mogołów. Patrz także DELHIJS­ KIEGO SUŁTANATU WOJNY z GHAZNI i GHOREM 1208-1228.

MUKANNY POWSTANIE 775-778. Muzuł­ mańscy szyici nie uznawali rządzącej dynastii Abbasydów, którzy twierdzili, że odzie­ dziczyli prawo do kalifatu po Abbasie (zm. 653), stryju proroka Mahometa (570-632). Szyici natomiast uważali, że prawo do kali­ fatu dziedziczą tylko potomkowie Alego (600P-661), męża córki proroka, Fatimy (606-632). Abbasydzki kalif Muhammad alMahdi (742-786) dążąc do zachowania władzy prześladował opozycję, ale mimo to w opanowanym przez szyitów Chorasanie wybuchło powstanie. Nieortodoksyjni mu­ zułmanie przyłączyli się do Mukanny (lub Mokanny, „zawoalowany" prorok) (zm. 779), którego prawdziwe nazwisko brzmiało Haszim ibn-Hakim. Mukanna, gorący wy­ znawca prawd szyizmu, zaratustrianizmu i manicheizmu, przez trzy lata walczył w polu, po czym wycofał się do twierdzy Sanam. Pokonany w 778, popełnił samobój­ stwo (779). MURRELA POWSTANIE 1835. John A Murrel (1794-1844), bogaty plantator z Tennes­ see, kierował bandą koniokradów i niewol­ ników w kilku stanach południowych. Murrel powziął dziwaczny plan zakrojonego na dużą skalę powstania niewolników, które miało doprowadzić do utworzenia na Połu­ dniu państwa przestępców (4 lipca 1835, niewolnicy z Południa mieli rozpocząć po­ wstanie w Nashville, Memphis, Natchez, Nowym Orleanie i innych miastach, a Murrel i jego „armia" mieli przejąć kierownic­ two). Władze dowiedziały się o zamiarach Murrela i aresztowały go. Już rozpoczęte powstanie, pozbawione kierownictwa Mur­ rela, szybko zgasło, jakkolwiek zamieszki w kilku miastach trzeba było stłumić siłą. W Missisipi i Tennessee władze zatrzymały 30 czarnych i 15 białych; zostali oni oskar­

żeni o spisek i powieszeni. Sam Murrel został skazany na 10 lat więzienia; zmarł wkrótce po zwolnieniu. MUZUŁMANÓW

Z

MINDANAO

WOJNY

1901-1913. Tubylcy wyznający islam, zwani moro, zamieszkują środkową i południową część wyspy Mindanao, drugiej co do wielkości wyspy w archipelagu Wysp Fili­ pińskich. Mieszkają tam od wieków od­ separowani od reszty ludności, w większości chrześcijańskiej. Hiszpanie władający wyspą do 1898, wyparci później przez Amerykanów (patrz

HISZPAŃSKO-AMERYKAŃ

SKA

WOJNA

1898), pozwalali moro żyć zgodnie z od­ wiecznymi obyczajami i nie usiłowali ich nawracać. Amerykanie mieli inne podejście; uważali natomiast, że moro powinni zasy­ milować się z resztą ludności. Moro stawili opór iw 1901 rozpoczęły się sporadyczne zatargi. W 1903 moro zaatakowali wojsko amerykańskie stacjonujące w pobliżu jeziora Lanos, w głębi Mindanao. W 1906, na pobliskiej wyspie Jolo, około 600 powstań­ ców schroniło się w kraterze wielkiego wulkanu Daj o; wszyscy zostali zabici przez wojska USA pod dowództwem generała Leonarda Wooda (1860-1927), co spowo­ dowało powszechne oburzenie. Pod koniec czerwca 1913 walki ustały; moro, już bez przeszkód, nadal praktykowali swoją religię i kultywowali tradycyjne obyczaje. MUZUŁMAŃSKA WOJNA 1102-1108. Pod­ czas gdy krzyżowcy okupowali Edessę (patrz KRUCJATA PIERWSZA 1095-1099), Syrią i pół­ nocną Mezopotamią nieustannie wstrząsały walki wewnętrzne między Turkami seldżuckimi, którzy wówczas panowali w większości miast środkowej i południowej Syrii, a ry­ walizującymi odłamami muzułmańskimi, mającymi przewagę w regionach wiejskich. Wódz seldżucki Kilidż Arslan I (zm. 1108) zdobył w 1102 panowanie nad Mosulem, najważniejszym miastem północnej Mezo­ potamii. W 1108 Kilidż poprowadził wojska przeciw rywalizującemu z nim przywódcy seldżuckiemu, Ridwanowi (zm. 1117) i po­

legł w bitwie nad rzeką Chabur (1108), zakończonej porażką jego wojska. Ridwan i jego następcy usiłowali potem, jednak bez wielkiego powodzenia, podporządkować so­ bie inne ugrupowania tureckie i muzuł­ mańskie. Patrz także BIZ ANTY JSKO-TURECKIE WOJNY 1064-1081, 1110-1117.

MUZUŁMAŃSKA WOJNA DOMOWA 657661. Muzułmański zarządca Syrii, Muawija (602P-680), uważał, że Ali ibn Abi Talib (600P-661), czwarty kalif, był zamieszany w morderstwo kuzyna Muawiji, Otmana ibn Affana (zm. 656), trzeciego kalifa (patrz MUZUŁMAŃSKIE POWSTANIE 656). W celu zdła­ wienia rewolty Muawiji Ali najechał Syrię i stoczył w 657 nie rozstrzygniętą bitwę pod Siffin. Przeciwnicy zgodzili się na zawiesze­ nie broni i rozpoczęli negocjacje w celu ustalenia, kto jest prawowitym kalifem. W 661, w Jerozolimie, Muawija sam ogłosił się kalifem. Następnego roku Ali został zamordowany przez członka sekty charydzytów, która w czasie negocjacji powstała w jego własnym obozie. Charydzyci uważali, że pobożność, a nie urodzenie, powinna decydować o wyborze na kalifa. Najstarszy syn Alego, Al-Hasan (628-673), pod nacis­ kiem Muawiji ustąpił z kalifatu w 661. Muawija został pierwszym kalifem omajjadzkim i tego samego roku ustanowił w Damasz­ ku nową stolicę muzułmańską. W ten sposób doszło do wyodrębienia się dwóch odłamów islamu; jednym z nich są szyici, którzy uważają Alego za świętego i namiestnika Allaha, drugim sunnici, którzy to odrzucają. MUZUŁMAŃSKA WOJNA DOMOWA 680— 692. Śmierć Muawiji (602P-680), kalifa z dynastii Omajjadów, stała się powodem wybuchu walk między muzułmańskimi pre­ tendentami do godności kalifa. Kalifem został syn Muawiji, Jazid I (645P-683), ale w Syrii i Mezopotamii powstała przeciw niemu silna opozycja. Mieszkańcy Kufy wybrali na kalifa Husajna ibn Alego (629-680), drugiego syna czwartego kalifa Alego ibn Abi Taliba (600-661) (patrz

657-66i), który ruszył z Mekki, by podjąć walkę z Jazidem. W 680 pod Karbelą nieliczna eskorta Husajna została otoczona przez wo­ jowników Jazida i Husajn zginął. Kalifem ogłosił się w 683 Abdullah ibn Zubajra (zm. 692) siostrzeniec Aiszy, żony Mahometa. W Mezopotamii, Egipcie i Syrii Abdulłah ibn Zubajra został uznany za kalifa w 683 po śmierci Jazida. Jednakże w rok później, w bitwie pod Mardż Rahit w pobliżu Dama­ szku, jego stronników pokonały wojska innego pretendenta do tronu kalifa, Marwana ibn al-Hakama (623-685) z dynastii Omajjadów. Wprawdzie Al-Hakam zdobył władzę, ale w imperium arabskim nasilała się walka plemienna, która doprowadziła do podziału na muzułmanów północnych i po­ łudniowych. Po śmierci Al-Hakama kalifem został jego syn Abd al-Malik (646-705), który usiłował zjednoczyć plemiona arab­ skie. Wojska syryjskie Abd al-Malika obiegły Mekkę (692) i zabiły panującego tam rywala Al-Malika, kalifa Abdullaha ibn Zubajra.

MUZUŁMAŃSKA WOJNA DOMOWA

MUZUŁMAŃSKA WOJNA DOMOWA 743-747. W 743 i 744, podczas rządów trzech słabych kalifów, imperium muzułmańskim wstrząsały walki różnych ugrupowań dysydenckich. Kolejny kalif, Marwan II (zm. 750), ostatni kalif omajjadzki, zwyciężył powstańców w Syrii, Mezopotamii, Arabii i Persji. Jednakże do szyitów stawiających opór władzy Omajjadów dołączyła się duża grupa rebelianckich Abbasydów z perskiej prowincji Chorasan, co doprowadziło do wybuchu wielkiego powstania w 747 (patrz ABBASYDÓW POWSTANIE 747-750). MUZUŁMAŃSKA WOJNA DOMOWA 809813. W 802 abbasydzki kalif Harun arRaszid postanowił, że po jego śmierci im­ perium muzułmańskim władać mają wspól­ nie jego dwaj synowie. Jak zapisano w Do­ kumencie z Mekki, Ar-Raszid ogłosił, że kalifem ma zostać syn Muhammed al-Amin (785-813), a drugi syn, Allah al-Mamun (785-833), ma być władcą Chorasanu

i wschodniej połowy imperium, ale pod zwierzchnią władzą brata. Po śmierci ArRaszida Al-Mamun podniósł bunt zyskując poparcie części gwardii chorasańskiej dowo­ dzonej przez perskiego wodza Tahira ibn Husajna (zm. 822). Wojska Tahira rozbiły oddziały Al-Amina w Chorasanie, wkroczyły do Mezopotamii, zdobyły większą część prowincji kalifa i po dwuletnim oblężeniu zajęły w 811 Bagdad. W 812 Al-Amin pod­ dał się; w rok później został zabity podczas próby ucieczki. Al-Mamuna uznano za kali­ fa, ale wojna między braćmi osłabiła central­ ną władzę kalifa i w rezultacie Syria, Mezo­ potamia i Egipt przez dziesięć lat pozostawa­ ły poza jego władzą. Patrz CHORASANU PO­ WSTANIE 806-809; SZYITÓW POWSTANIE 814-819. MUZUŁMAŃSKA WOJNA DOMOWA 861870. Dopuszczenie Turków do wysokich urzędów w kalifacie doprowadziło do ogro­ mnego rozprzężenia w muzułmańskim im­ perium. Wszechwładni tureccy dowódcy wojskowi manipulowali rządem, a w latach 861-870 zmienili czterech kalifów; jeżeli kalif nie spodobał się Turkom, mordowano go lub pozbawiano władzy. Brak silnej, trwałej władzy centralnej sprzyjał wybu­ chom różnych powstań, które kończyły się obalaniem rządów prowincjonalnych w Per­ sji, Transoksanii (kraina w Turkiestanie), Mezopotamii, Arabii i Egipcie. W 869 nie­ wolnicy murzyńscy wzniecili trwające 15 lat powstanie w południowej Mezopotamii (patrz ZANDŻÓW POWSTANIE 869-883). Nie wiadomo dokładnie, dlaczego Turcy zrezyg­ nowali z wszechwładnych i krwawych rzą­ dów w kalifacie, ale po opróżnieniu muzuł­ mańskiego skarbca, z którego utrzymywano wojsko i dwór, gdy z prowincji nie na­ pływały prawie żadne dochody, tureccy przywódcy zakończyli swoje rządy i po­ zwolili kalifowi al-Mutamidowi (zm. 892) panować bez zakłóceń od 870 do śmierci.

MUZUŁMAŃSKA WOJNA DOMOWA 936944. Kalifat abbasydzki nigdy nie odzyskał siły, którą utracił w wyniku rozprzężenia-

w okresie rządów tureckich dowódców w cza­ sie MUZUŁMAŃSKIEJ WOJNY DOMO­ WEJ 861-870; w 936 władzy kalifa właściwie podlegała tylko prowincja Bagdadu. Kalif Ahmad ar-Radi (zm. 940) mianował awantu­ rnika Muhammada ibn Ra'ika (zm. 942) dowódcą armii kalifatu i oddał mu władzę nad finansami państwa (dynastia Abbasydów kierowała odtąd tylko sprawami religijnymi). Ibn Ra'ik opanował Syrię, pokonując tamtej­ szych Hamdanidów i odpierając najazd Ichszydytów z Egiptu. Po śmierci ibn Ra'ika Hamdanidzi zdobyli miasta Aleppo i Hims i zajęli północną Syrię. W 944 wojna zakoń­ czyła się krótkotrwałym zawieszeniem broni. MUZUŁMAŃSKA WOJNA DOMOWA 945— 948. Hamdanidzi pod wodzą Sajf al-Dauli (zm. 967) walczyli z Ichszydytami z Egiptu 0 panowanie nad Syrią. Hamdanidzi utrzy mali Aleppo w północno-zachodniej Syrii 1 początkowo odnosili zwycięstwa nad Ich szydytami, ale później nękani najazdami bizantyjskimi na północy, musieli do 948 odstąpić Ichszydytom środkową i południo wą Syrię. Dzięki zręcznej strategii Al-Daul zdołał odeprzeć Bizantyjczyków i utrzymać się w północnej Syrii. Patrz także B IZ ANTY JSKO-MUZUŁMAŃSKA WOJNA 960-976.

MUZUŁMAŃSKA WOJNA DOMOWA 976— 977. Po najeździe na Egipt i pokonaniu Ichszydytów pod Ramleh w 969 (patrz MU­ ZUŁMAŃSKA WOJNA DOMOWA 945-948) połu­ dniową i środkową Syrię opanowali Fatymidzi, należący do muzułmańskiego odłamu, który przyznawał prawo do władzy potom­ kowi Fatimy (606P-632), córki proroka Mahometa (570-632). Hamdanidzi w półno­ cnej Syrii sprzymierzyli się z karmatami (w 971 i 974 Fatymidzi udaremnili najazd karmatów na Egipt) i w 976 wyparli Fatymidów z północnej Syrii. Rok później Fatymi­ dzi wrócili z nowymi siłami i rozgromili Hamdanidów i karmatów w bitwie pod Ramleh. Południowa połowa Syrii znalazła się pod panowaniem Fatymidów. Patrz także BIZANTYJSKO-MUZUŁMAŃSKA WOJNA 960-976.

MUZUŁMAŃSKA WOJNA DYNASTYCZNA 1190-1200. Chcąc uniknąć walki o następ­ stwo, Saladyn (1137?-! 193), sułtan Egiptu i Syrii, założyciel dynastii Ajjubidów, po­ dzielił większą część swojego imperium między męskich krewnych, ale nie wyzna­ czył następcy w sułtanacie kairskim. W 1196 między synami Saladyna - jeden był władcą Syrii, a drugi Egiptu - rozpoczęła się walka 0 władzę w Kairze. Do walki przystąpił również ich wuj Al-Malik al-Adil (zm. 1218), który walczył po obu stronach do czasu, gdy jego wojska wygrały bitwę w Egi pcie w styczniu 1200. Zostawszy sułtanem, Al-Adil przejął pełną władzę nad całym imperium Saladyna, jednocząc pod swoim panowaniem Syrię i Egipt. Jednakże stałe tarcia rodzinne osłabiły dynastię Ajjubidów, która ostatecznie wygasła wraz ze śmiercią ostatniego sułtana, zamordowanego przez zbuntowanego mameluka w 1250. MUZUŁMAŃSKIE POWSTANIE 656. Po za­ bójstwie trzeciego kalifa, Otmana ibn Affana (zm. 656), czwartym kalifem został Ali ibn Abi Talib (600P-661), kuzyn i zięć proroka Mahometa (570-632), co spowodowało na­ tychmiastowy wybuch powstania dwóch przywódców stronnictwa mekkańskiego, TaIhy (zm. 656) i Al-Zubajry (zm. 656), któ­ rych poparła Aisza, żona Mahometa. Razem zebrali 30-tysięczną armię i 4 grudnia 656 stoczyli z wojskami Alego bitwę w pobliżu Basry, w Mezopotamii (Irak). „Bitwa wiel­ błąda", jak nazwano później tę bitwę, po­ nieważ towarzysząca wojskom Aisza sie­ działa na wielbłądzie, zakończyła się, gdy polegli Talha i Al-Zubajra. Aiszę pojmano 1 skazano na wygnanie. Zamieszki z powodu objęcia kalifatu przez Alego trwały nadal i przekształciły się w MUZUŁMAŃSKĄ WOJNĘ DOMOWĄ 657-661. Patrz także MEKKI i MEDYNY WOJNA 624-630. MUZUŁMAŃSKIE POWSTANIE 699-701. Al-

-Hadżdżadż ibn Jusuf (zm. 714), muzuł­ mański zarządca wschodnich prowincji ka­ lifatu, wyprawił słynną Pawią Armię (nazwa

pochodzi od kolorowych mundurów żoł­ nierzy) do obecnego południowo-wschodniego Afganistanu, by przywrócić tam wła­ dzę Arabów. Pawia Armia, pod dowództwem Ibn al-Asz'ata (zm. 704) z rodu Kindu, zwyciężyła powstańców afgańskich i według otrzymanego rozkazu miała pozostać w tym regionie na czas nieokreślony. Ibn al-Asz'at nie usłuchał tego rozkazu, a także żądania Al-Hadżdżadża, by przyjąć hołd od każdego plemienia oddzielnie; z częścią armii wrócił do Mezopotamii, uzyskując po drodze po­ parcie dla wznieconego powstania. W stycz­ niu 701 wojska Al-Hadżdżadża stoczyły z wojskiem Ibn al-Asz'ata bitwę pod Tustarem i poniosły porażkę. Ibn al-Asz'at zdobył Basrę, ruszył na spotkanie z A1-Hadżdżadżem pod Kufę, po czym wygrał bitwę pod Dajr al-Dżamadżim. Al-Hadżdżadż zebrał posiłki nadesłane przez Abd alMalika (646-705) z Syrii, i gdy zawiodły próby negocjacji z Ibn al-Asz'atem w spra­ wie rozejmu, w 701 zwyciężył go zdecydo­ wanie w bitwie pod Maskin, nad rzeką Dudżail.

muzułmanie znowu uznali zwierzchność Chin. Rosjanie z oporami opuścili zajęte przez nich tereny, w 1881 zgodzili się na zawarcie porozumienia, na mocy którego Chiny odzyskały większość zajętych ziem, a Rosja otrzymała dziewięć milionów rubli tytułem zwrotu kosztów okupacji. Patrz także MONGOLSKIE POWSTANIA 1755-1760.

MUZUŁMAŃSKI PODBÓJ HISZPANII 711-718. Muzułmańscy Arabowie przynaglali Musę ibn Nusajra (660?-714), wicekróla (zarządcę) Ceuty w północno-zachodniej Af­ ryce, do rozpoczęcia najazdu na Hiszpanię, w której warstwę panującą stanowili Wizygoci. Hiszpania rozdzierana była podówczas walkami wewnętrznymi. W 711 Musa wypra­ wił armię złożoną z Arabów i Berberów pod dowództwem Tarika ibn Zijada (zm. ok. 720). Armia przeprawiła się przez Cieśninę Gibraltarską i 19 lipca 711, koło jeziora La Janda, w pobliżu rzeki Gwadalete (Barbate), zadała klęskę Wizygotom dowodzonym przez ostatniego króla Roderyka (zm. 711); Roderyk został zabity lub utonął podczas ucieczki. Część Wizygotów wrogich RoderyMUZUŁMAŃSKIE POWSTANIE W CHINACH kowi opuściła go w czasie bitwy i przyłączyła się do Tarika. Połączone siły ruszyły na 1863-1877. W 1863 muzułmańskie ple­ miona we Wschodnim, czyli Chińskim Tur­ północ, pustosząc kraj dotarły do Kordoby i zdobyły to miasto oraz stolicę Wizygotów, kiestanie (na zachód od Tybetu), zbun­ towały się przeciw mandżurskim władcom Toledo. Sam Musa przybył z 18 tysiącami (dynastia Tsin). Powstaniem kierował Jakub Arabów w czerwcu 712; wylądował pod Algeciras, ruszył w głąb kraju i zdobył Beg (1820-1877), który ustanowił niezależ­ ny rząd w Kaszgaize. Ros}a sprawująca Medina-Sidonię, Sewillę oraz Merlde. (30 władzę na przyległym terytorium, pod pre­ czerwca 713). Tarik, który zyskał poparcie tekstem obawy o przeniesienie powstania Żydów hiszpańskich, połączył się z Musa na tereny rosyjskie, wysłała wojsko, które i razem kontynuowali zwycięski pochód. w 1871 zajęło północne obszary Turkiestanu W samodzielnej kampanii na północnym wokół Kuldży, nad rzeką Iii. W następnym wschodzie Tarik odniósł zwycięstwa w Le­ onie i Asturii. W 713 Musa wrócił do roku Rosjanie zawarli porozumienie hand­ lowe z Begiem, uznając tym samym jego Damaszku, w Syrii, pozostawiając syna Abd władzę. Mandżurowie nie zlekceważyli jed­ al-Aziza (zm. 716) jako pierwszego emira nak powstania i wydali rozkaz generałowi (dowódca muzułmański) w południowej Hi­ szpanii. Około 714 w ręce muzułmanów Zuo Zongtangowi (1812-1885), by przy­ wrócił porządek w Turkiestanie. Armia przeszła Saragossa, około 717 Barcelona. generała poruszała się w górzystym terenie Do 718 hiszpańscy chrześcijanie i Wizygoci bardzo powoli; dotarła do Kaszgaru w 1876, zostali wyparci w góry na północy i za­ pokonała wojska Bega, a w 1877 pokonani chodzie, a muzułmanie, czyli hiszpańscy

Maurowie, dotarli aż do Pirenejów. Patrz także FRANKÓW Z MAURAMI WOJNY. MUZUŁMAŃSKI PODBÓJ PERSJI 634-651.

Muzułmańscy wojownicy z Arabii, wyznaw­ cy islamskiego proroka Mahometa (570— 632), podjęli wyprawy na cesarstwo bizan­ tyjskie oraz na Persję Sasanidów (patrz BIZANTYJSKO-MUZUŁMAŃSKA WOJNA 633-642).

Zdobyli wschodnie prowincje bizantyjskie - Syrię i Palestynę (634-644). Podbój Mezo­ potamii należącej do Persji na pewien czas zahamowała bitwa przy moście nad rzeką Eufrat (634), w której Persowie pobili Ara­ bów. Ci wycofali się do miasta Hira. Wkrót­ ce jednak Arabowie zwyciężyli pod Al-Buwajb (635), na południe od Kufy (w Iraku). Do Mezopotamii wkroczyły nowe siły mu­ zułmańskie (ok. 30 tysięcy ludzi), przysłane przez kalifa muzułmańskiego Umara (581?— 644), i odniosły zwycięstwo nad 50-tysięczną armią perską w bitwie pod al-Kadisija (637). W tym samym roku Arabowie zdobyli

i splądrowali zimową stolicę Sasanidów, Ktezyfon nad Tygrysem (na południe od Bagdadu), kolejne zwycięstwo odnieśli w bi­ twie pod Dżalulą (grudzień 637). Persja środkowa przeszła pod panowanie najeźdź­ ców, którzy osiągnęli zdecydowane zwycięs­ two w bitwie pod Nehawand (641); w czasie bitwy muzułmanie, którzy jakoby dyspono­ wali pięciokrotnie słabszymi siłami, symu­ lowali porażkę i sprowokowali wojsko per­ skie do pościgu, po czym zaskoczyli je w dwóch wąskich przełęczach górskich i za­ bili rzekomo około 100 tysięcy Persów. (W tym czasie Arabowie po zdobyciu w 640 miast Pelusium i Heliopolis podbili już prawie cały Egipt.) Opór w Persji stopniowo słabł i skończył się po zabójstwie ostatniego króla Jezdegerda III (zm. 651), który wcześ­ niej znalazł schronienie w Merwie; Arabo­ wie opanowali całe państwo perskie. MUZUŁMAŃSKO-BIZANTYJSKIE WOJNY. Patrz BIZ ANTY J S KO-MUZUŁM AŃ S KIE WOJNY.

N NAMIBII WOJNA O NIEPODLEGŁOŚĆ 19661990. W 1966 na mocy decyzji Organizacji Narodów Zjednoczonych skończył się man­ dat Republiki Południowej Afryki w byłej kolonii niemieckiej w południowo-zachodniej Afryce, znanej także jako Namibia. Rząd Republiki Południowej Afryki repre­ zentujący białą mniejszość, odmówił jednak oddania zarządu i władzy nad tym teryto­ rium. Czarni nacjonaliści afrykańscy powo­ łali wkrótce partyzancki front wyzwolenia kraju, Ludową Organizację Afryki Południowo-Zachodniej (SWAPO), która rozpo­ częła walkę z białymi. Początkowo SWAPO była słaba i nieskuteczną jednakże po usu­ nięciu Portugalczyków z sąsiedniej Angoli (patrz ANGOLI WOJNA O NIEPODLEGŁOŚĆ 1961-1976) kraj ten ofiarował partyzantom SWAPO pomoc i tereny na bazy, w których szkolili ich żołnierze kubańscy. Nastąpiła szybka eskalacja partyzanckiej wojny o nie­ podległość. Wojska rządowe Republiki Po­ łudniowej Afryki zaczęły dokonywać najaz­ dów na bazy partyzanckie w Angoli, a siły SWAPO odwzajemniały się atakami w Na­ mibii. W 1976 ONZ potępiła Republikę Południowej Afryki za „bezprawną okupa­ cję" terytorium, a w rok później Zgroma­ dzenie Ogólne ONZ uznało SWAPO za jedynego uprawnionego przedstawiciela Na­ mibii. W 1978 ONZ zwołała konferencję międzynarodową mającą zająć się rozwiąza­ niem konfliktu. Premier Republiki Połu­ dniowej Afryki, John Yorster (1915-1983) wyraził zgodę na przeprowadzenie referen­ dum pod nadzorem ONZ; plebiscyt miał określić przyszłość Namibii; potem wycofał zgodę. W 1979 Yorster, wówczas prezydent,

ponownie odrzucił propozycję ONZ roz­ wiązania sporu. Dwa lata później, na kon­ ferencji pokojowej w Genewie, również nie udało się nakłonić rządu Republiki Połu­ dniowej Afryki do ustępstw; głównym pun­ ktem niezgody był Walvis Bay, jedyny port morski Namibii. Republika Południowej Afryki ośw iadczyła, że nie wycofa się z Na­ mibii, dopóki przebywają tam wojska ku­ bańskie; stanowisko to poparły Stany Zjed­ noczone. W 1984 ustanowiono komisję do kontroli przestrzegania porozumienia o za­ wieszeniu broni. W 1988 Angola, Kuba i RPA podpisały porozumienie umożliwia­ jące uzyskanie przez Namibię niepodległo­ ści. Na mocy przyjętych ustaleń w 1989 wojska kubańskie opuściły Angolę, a połu­ dniowoafrykańskie - Namibię, 1 listopada 1989 odbyły się w Namibii wybory po­ wszechne, w których zwyciężyła SWAPO. 1 kwietnia 1990 władzę w Namibii objął rząd koalicyjny. NANINGU WOJNA 1831-1832. W XVII

i XVII w. wielu członków plemienia Minangkabau z Sumatry osiedlało się w malajskim państwie Naning, w pobliżu Malakki, płacąc roczną daninę rządzącej w tym regionie holenderskiej Kompanii Wschodnioindyjskiej. Wskutek złego zarządzania kompania popadła w poważne długi i została przejęta przez rząd holenderski w 1799, w okresie zawziętej rywalizacji na terenie Malajów między holenderską a brytyjską Kompanią Wschodnioindyjską (patrz ANGIELSKOHOLENDERSKA WOJNA NA JAWIE 1810-1S11). Poro­

zumienie przyznało

angielsko-holenderskie z 1824 Malakkę i inne „osiedla nad

cieśninami" (Singapur i Pinang) Anglikom, którzy utrzymywali, że przejęli również prawo do danin uprzednio płaconych przez plemiona tubylcze Holendrom. W 1829 władca Naningu nie zgodził się na od­ dawanie corocznie jednej dziesiątej zbiorów uzyskiwanych w państwie, czego domagali się Anglicy. Brytyjska ekspedycja wysłana w 1831 do Naningu poniosła porażkę. W rok później Anglicy zorganizowali kolejną wy­ prawę, która po trzech miesiącach trudnych walk odniosła zwycięstwo. Kłopotliwa i ko­ sztowna wojna sprawiła, że Anglicy z opóź­ nieniem zyskali prawa handlowe i ekstery­ torialne na Półwyspie Malajskim, które zachowali przez czterdzieści lat. Patrz także PADEMPOWSTAME 1821-1837. NAPOLEONA KAMPANIA ROSYJSKA 1812.

Nieprzestrzeganie przez Rosję blokady kon­ tynentalnej (ekonomiczna wojna Napoleona z Wielką Brytanią rujnowała gospodarkę Rosji) oraz nieporozumienia dotyczące wpływów Francji w Polsce, Szwecji i na Bałkanach skłoniły Napoleona do inwazji na Rosję; w czerwcu 1812 na teren Rosji wkroczyła Wielka Armia licząca prawie 500 tysięcy żołnierzy. Wobec przewagi liczebnej nieprzyjaciela Rosjanie wycofywali się, nisz­ cząc zbiory i powodując niebezpieczne roz­ ciągnięcie linii zaopatrzeniowych armii francuskiej. Po wygraniu zaciętych bitew pod Smoleńskiem (17 sierpnia) i pod Boro­ dino (7 września) wojska Napoleona weszły do płonącej, ogołoconej przez uciekających mieszkańców Moskwy (14 września). Ros­ janie pod dowództwem Michaiła Kutuzowa (1745-1813) powstrzymali dalszy marsz Na­ poleona, a car nie zgodził się na negocjacje w sprawie zawieszenia broni; jedyne, co pozostało Francuzom, to odwrót, w czasie którego żołnierze cierpieli głód, masowo umierali z powodu mrozu, chorób i wycień­ czenia. Wycofujących się Francuzów dzie­ siątkowały ścigające ich wojska Kutuzowa i nieustanne ataki Kozaków, zwłaszcza w czasie przeprawy przez rzekę Berezynę 26-28 listopada 1812. W grudniu Napoleon

zostawił swoje wyczerpane wojną, zdemora­ lizowane wojska i wrócił do Paryża, by zdławić spisek i zebrać nową armię. Kam­ panię w Rosji przeżyło zaledwie 30 tysięcy francuskich żołnierzy. Patrz także STUDNIO­ WA WOJNA 1815. NAPOLEOŃSKIE WOJNY 1803-1815.

REWOLUCYJNEJ FRANCJI stały się stopniowo sposobem na spełnianie osobistych ambicji Napoleona (1769-1821). Wcielenie Piemontu i ciągłe interwencje Napoleona we Włoszech, Niemczech, Szwajcarii i Holandii wzbudziły nieufność Anglików, którzy nie zważając na kruchy traktat z Amiens (1802), zatrzymali Maltę i w 1803 wypowiedzieli Francji wojnę. Napoleon zebrał Wielką Armię, nie mógł jednak uniemożliwić Anglikom systematycznego przejmowania francuskich kolonii. Jego plany najazdu na Anglię udaremniła zła pogoda, przypływy i blokada brytyjska; 21 października 1805 w bitwie pod Trafalgarem flota brytyjska pod dowództwem lorda Horatio Nelsona (17581805) odniosła druzgocące zwycięstwo nad flotą Napoleona. W tym czasie Napoleon, wówczas już cesarz, przyłączył Genuę i koronował się na króla Włoch, co przyśpieszyło zawiązanie skierowanej przeciw niemu trzeciej koalicji: Wielkiej Brytanii, Austrii, Rosji i Szwecji (patrz KOALICJI TRZECIEJ WOJNA isos-iso?). W 1807 w Tylży Francja zawarła pokój z Rosją, której wojska pomogły Francji pokonać w 1808 Szwecję. Nie mogąc w inny sposób zmusić Wielkiej Brytanii do uległości, Na­ poleon wprowadził blokadę kontynentalną; była to kosztowna i jak się okazało, nie­ skuteczna metoda bojkotu handlowego. Do 1809 Napoleon zmienił mapę Europy; osa­ dził krewnych na tronach Hiszpanii i Nea­ polu, podporządkował sobie większą część kontynentu europejskiego. Korzystając z te­ go, że Napoleon zajęty jest wojną w Hisz­ panii, Austria próbowała odzyskać auto­ nomię. Napoleon niebawem wkroczył do Wiednia, został jednak zatrzymany w Tyro­ lu i na północ od Dunaju, gdzie w maju WOJNY

1809 zmuszono go do powrotu do Essling— Aspem. Podniesieni na duchu tą oznaką słabości Francuzów Brytyjczycy wysłali eks­ pedycję (nieudaną) do Holandii, a w całej Europie doszło do niewielkich buntów prze­ ciw francuskiej władzy. Wkrótce Napoleon przekroczył ponownie Dunaj i w lipcu 1809 pokonał Austriaków pod Wagram. W paź­ dzierniku 1809 w Schoenbrunn Napoleon narzucił Austrii traktat pokojowy; Austria straciła prowincje iliryjskie. Napoleon skie­ rował następnie uwagę na walki w Hiszpanii i Portugalii (patrz PÓŁWYSPU IBERYJSKIEGO WOJNA 1808-1814), jednakże został zmuszony do powrotu do Francji. Stosunki francusko-rosyjskie uległy pogorszeniu, zwłaszcza po traktacie pokojowym między Rosją a Wielką Brytanią z czerwca 1812. NAPO­ LEONA KAMPANIA ROSYJSKA była dla jego potęgi wielkim ciosem. Czując słabość Napoleona, jego dotychczasowi sprzymie­ rzeńcy pruscy utworzyli koalicję z udziałem Rosji, Szwecji i Austrii, której celem była „wojna wyzwoleńcza". Po klęsce w Bitwie Narodów pod Lipskiem 16-19 października 1813 Napoleon odrzucił propozycję pokojo wą, zgodnie z którą francuskie granice miały przebiegać wzdłuż Renu i Alp, i kurczowo trzymał się swego stanowiska. Gdy w marcu 1814 sprzymierzeni zdobyli Paryż, Napoleon zrzekł się tronu i zaakceptował wygnanie na Elbę. Tron francuski objął Ludwik XVIII (1755-1824). Napoleon zdołał zebrać zwolenników i w marcu 1815 triumfialnie wkroczył do Paryża. Ludwik uciekł, Napo leon rozpoczął studniową próbę odbudowy swego cesarstwa (patrz STUDNIOWA WOJNA 1815). Zaniepokojeni sojusznicy zmobilizo wali siły. Po popisie waleczności pod Ligny Napoleon został pokonany pod Waterloo przez Anglików dowodzonych przez sir Arthura Wellesleya, lorda Wellingtona (1769-1852), których wsparli Prusacy pod komendą Gebharda Bluechera (1749-1819). Dożywotnie wygnanie Napoleona na odległą Wyspę Świętej Heleny zakończyło trwający 23 lata okres nieprzerwanych wojen. Patrz także ROSYJSKO-SZWEDZKA WOJNA 1808-1809.

NAWAHÓW WOJNA 1860-1865. Patrz APA-

czówi nawajów wojna 1860-1865. NEAPOLITAŃSKA REWOLTA 1485-1486.

Uciążliwa polityka podatkowa Ferdynanda I (1423-1494) króla Neapolu, doprowadziła do rewolty baronów andegaweńskich, którzy usiłowali osadzić na tronie Renę II (1451 — 1508), księcia Lotaryngii albo drugiego syna Ferdynanda. Aresztowania, procesy sądowe i egzekucje doprowadziły w 1486 do stłumienia rewolty. Później Ferdynand za­ warł przymierze z Lorenzo de Medici (1449-1492) z Florencji, które skłoniło Lodovico Sforze (1451-1508) z Mediolanu, obawiającego się Ferdynanda, do zwrócenia się z prośbą o interwencję w sprawy Italii do króla Francji Karola VIII (1470-1498). Patrz także włoska wojna karola viii 1494-1495.

NEAPOLITAŃSKA REWOLTA 1820-1821.

W dniach 1-2 lipca 1820 w mieście Nola wybuchła rewolta żołnierzy kierowana przez oficerów, zwolenników byłego francuskiego króla Neapolu, Joachima Murata (1767— 1815), który próbował wprowadzić w kraju reformy demokratyczne. Rewolta skierowa­ na była przeciw reakcyjnemu rządowi Fer­ dynanda I (1751-1825), króla Obojga Sycy­ lii (Neapolu i Sycylii). Regularne oddziały odmówiły udziału w tłumieniu rewolty i wó­ wczas przestraszony król przyznał Neapolo­ wi nową konstytucję. W październiku 1820 nowy parlament neapolitański unieważnił obowiązujące porozumienie z sycylijską jun­ tą, która nie uznawała konstytucji, i wyp­ rawił woj sko pod dowództwem Piętro Coletty (1775-1831) w celu zgniecenia oporu rządu sycylijskiego. Gdy w Palermo (Sycy­ lia) wybuchła następna rewolta, zwołano spotkanie Świętego Przymierza mocarstw europejskich, na którym domagano się in­ terwencji wojsk cesarskich i przywrócenia porządku, to znaczy despotyzmu. Ferdy­ nand wysłany do Lubljany, należącej wów­ czas do Austrii, miał przeciwstawić się interwencji cesarza, nie spełnił tych poleceń

i poprosił o pomoc. Gdy w marcu 1821 austriackie wojska zbliżyły się do granic Neapolu, zbuntowane oddziały rozproszyły się, a Ferdynand zasiadł ponownie na tronie i odwołał konstytucję. Cesarskie wojska okupacyjne pozostały w Neapolu do 1827, realizując program drastycznych represji. NEUCHATEL, POWSTANIE W NEUCHATEL 1856-1857. Kongres Wiedeński (1814— 1815), zwołany po zakończeniu NAPOLE­ OŃSKICH WOJEN, przyznał Neuchatel chwiejny podwójny status: kantonu w Związ­ ku Szwajcarskim (o zmienionej organizacji) i osobistej własności króla Prus. Niezadowo­ leni Szwajcarzy, ulegając prądom rewolucji 1848, zbuntowali się i obwołali kanton repub­ liką (1848); rozgniewane tym wielkie mocar­ stwa potwierdziły Protokołem Londyńskim (1852) prawa króla Prus Fryderyka Wilhelma IV (1795-1861), jednakże zaleciły mu, by nie stosował siły bez ich zgody. Mimo to Fryde­ ryk Wilhelm zachęcił arystokrację Neuchatel do przeprowadzenia w 1856 zamachu stanu. Zamach nie powiódł się i władze zaareszto­ wały 530 arystokratów. Neuchatel nie zgodził się na uwolnienie ich, wobec czego Prusy zaczęły przygotowania do wojny; Szwajcarzy również zaczęli się zbroić, ale rozpoczęcie działań zbrojnych opóźniało się, tymczasem trwały próby znalezienia dyplomatycznego rozwiązania konfliktu, podjęte przez francu­ skiego cesarza Napoleona III (1808-1873). Francja obwieściła, że popiera Neuchatel, a Francję poparła Wielka Brytania. Wówczas Fryderyk Wilhelm zaakceptował sugestię, która pozwoliła mu na zachowanie twarzy: miał zachować dożywotnio tytuł księcia Neuchatelu, ale zrezygnować ze zwierzchnictwa nad kantonem. Neuchatel powrócił do swego poprzedniego republikańskiego statusu, arys­ tokratów zwolniono, a obie armie zdemobili­ zowano, ku wielkiej uldze Europy. NEVILLE'S CROSS, BITWA POD NEVILLE'S CROSS 1346. Gdy angielscy łucznicy króla Edwarda III (1312-1377) pokonali w 1346 Francuzów pod Grecy, Francja zwróciła się

do Szkocji z prośbą o związanie sił angiel­ skich. W odpowiedzi na ten apel szkocki król Dawid II (1324-1371) rozpoczął wojnę z Edwardem III, wkroczył do Yorkshire, ale 17 października 1346 pod Neville's Cross został pobity przez znacznie silniejszą armię angielską. Król Dawid dostał się do niewoli. W czasie 11-letniego pobytu Dawida na wytwornym dworze angielskim w jego imie­ niu rządził Szkocją Robert Stewart, póź­ niejszy Robert II (1316-1390). Odzyskał Barwick, zajęty po bitwie pod HALIDON HILL i sprawował władzę do 1357, kiedy to po zapłaceniu ogromnego okupu powrócił młody król Dawid, całkowicie przesiąknięty angielskimi zwyczajami. NEZ PERCE INDIAN WOJNA 1877 (wodza Józefa powstanie). Po odkryciu złota w ko­ rycie rzeki Salmon, w zachodniej części obecnego Idaho, wkroczyły na ten teren wojska USA, by przesiedlić spokojnych i cywilizowanych Indian Nez Perce. Ziemie Indian przejęły władze federalne. Indianie pod przewodnictwem wodza Józefa (1840?— 1904) stawili zdecydowany opór, pokonali żołnierzy w kanionie White Bird (17 czerw­ ca 1877) i ruszyli na wschód, do Idaho i Montany. Wojska USA pod dowództwem generała Olivera Howarda (1830-1909) nie zdołały pokonać nieuchwytnych, bardzo zdyscyplinowanych Indian. Wódz Józef zdał sobie jednak szybko sprawę, że jego wojow­ nicy nigdy nie osiągną przewagi nad białymi i starał się przeprowadzić swoich ludzi na północ, do Kanady. Był to jeden z naj­ wspanialszych odwrotów w historii; Józef poprowadził około 1000 Indian Nez Perce trasą długości prawie 2500 km wiodącą przez trudno dostępne góry i równiny, unikając przy tym spotkania z dwiema ścigającymi go armiami dowodzącymi przez Howarda i generała Nelsona A. Milesa (1839-1925). Podczas odpoczynku w pół­ nocnej Montanie, około 65 km od granicy kanadyjskiej, Józef i jego wyczerpani In­ dianie zostali osaczeni przez żołnierzy USA. Walka trwała cztery dni. 5 października

1877 Józef poddał się Milesowi wygłaszając wspaniałą mowę, którą zakończył słowami: „Słuchajcie mnie, moi wodzowie; jestem zmęczony, moje serce jest chore i smutne. Od obecnego położenia słońca nie będę już nigdy walczył". W 1878 razem z całą grupą Indian posłano go do rezerwatu w dzisiej­ szym stanie Oklahomą gdzie wielu czerwonoskórych zmarło na skutek chorób. Józefowi i resztkom jego plemienia pozwo­ lono później przenieść się do stanu Waszyn­ gton, do rezerwatu, w którym poświęcił resztę swego życia na polepszanie w sposób pokojowy losu swoich ludzi. NIDERLANDZKA WOJNA DOMOWA 1477— 1492. Arcyksiążę Maksymilian (1459— 1519), późniejszy cesarz Świętego Cesarst­ wa Rzymskiego, dzięki małżeństwu zawar­ temu w 1477 z Marią, księżną Burgundii (1457-1482) uzyskał Niderlandy, które były częścią spadku Marii po ojcu Karolu Śmia­ łym. Wraz z małżeństwem przybyły mu dwa ściśle związane problemy: tocząca się z przerwami wojna z Francją o spadek po Karolu (pata FRANCUSKO-AUSTRIACKA WOJ­ NA 1477-1493) i opór Niderlandów, przeradza­ jący się w wojnę domową, do której wtrącała się Francja. Podobnie jak Szwajcarzy (patrz AUSTRIACKO-SZWAJCARSKIE WOJNY) Niderlandczycy przywykli do dużego zakresu swo­ bód, a dążyli do uzyskania jeszcze więk­ szego. Jednak Maria i Maksymilian ograni­ czyli ich autonomię, gdyż chcieli ustanowić silną władzę centralną (choć wojna z Francją wymagała raczej przywrócenia miejscowych przywilejów), po to, by zyskać fundusze na jej prowadzenie. Opór Niderlandów doszedł do szczytu w 1482, po śmierci Marii. Ma­ ksymilian chciał władać Niderlandami jako regent w imieniu syna Filipa (1478-1506). Flandria, przede wszystkim miasta Brugia i Gandawa, nie dopuściła do tego; dziecko zatrzymano, a Flandria stosując się do prze­ biegłej rady Francji, poparła traktat austriacko-niderlandzki z Arras z 1482, który kosztował Maksymiliana utratę Burgundii. Wojska Maksymiliana walczyły we Flandrii

0 uwolnienie jego syna aż do 1485. Potem Maksymilian zraził do siebie Niderlandczyków swymi dążeniami do centralizacji wła dzy i kontynuowaniem wojny z Francją. Wiatach 1486 i 1487 podjął nieudolne próby działań przeciw Francji. W 1487 zwołał do Brugii zgromadzenie ustawodaw cze, ale gdy usiłował wprowadzić do miasta niemieckich najemników, zamknięto bramy 1 przez 4 miesiące przetrzymywano go w charakterze więźnia. W 1488 uwolnił go ojciec, Fryderyk III (1415-1493), cesarz Świętego Cesarstwa Rzymskiego. Fryderyk był też świadkiem upokorzenia Maksymilia na, gdy zawierając pod naciskiem zgroma dzenia ustawodawczego tzw. pokój w Brugii, złożył on obietnicę nadania Niderlandom konstytucji zatwierdzającej ich autonomię. Obaj władcy habsburscy - Maksymilian i Fryderyk - w 1488 udali się do Niemiec. Maksymilian wkrótce zawarł chwilowy po kój z Francją, złamał obietnice złożone w Brugii i wrócił do Niderlandów, gdzie ponownie wybuchła wojna domowa trwająca od 1490 do 1492; uczestniczyła w niej większość miast flamandzkich. Stojąca z bo ku Francja obiecała zapewnić wcielenie wżycie konstytucji przyrzeczonej przez Maksymiliana w 1488, ale nie mieszała się bezpośrednio do walki. Maksymilian stłumił powstanie w Gandawie w 1491, a w 1492 powstanie Holendrów wzniecone z powodu wysokich podatków; następnie wojska Ma ksymiliana obiegły Sluis. Po uwięzieniu w 1492 przywódcy, Filipa Kliwijskiego Ho lendrzy zwrócili się do Maksymiliana z pro śbąo pokój. Pokój zawarto w tym samym roku na warunkach Maksymiliana. Zapew niwszy swojemu synowi terytoria stanowiące spadek po Marii, Maksymilian prowadził dalej wojnę z Francją, zwyciężył pod Dournon w 1493 i w tymże roku zawarł korzystny pokój w Senlis. Patrz także „SZALONA" WOJNA 1488-1491.

NIDERLANDZKA WOJNA 0 NIEPODLEG­ ŁOŚĆ 1568-1648 (osiemdziesięcioletnia wojna). Po abdykacji cesarza Karola V

(1500-1558) w 1556 władcą Niderlandów został jego syn, król Hiszpanii Filip II (1527-1598). Odtąd narastało niezadowole­ nie w Niderlandach wywołane wysokimi podatkami i dążeniami Filipa do wprowadze­ nia absolutyzmu oraz prześladowaniami pro­ testantyzmu i stacjonowaniem garnizonów hiszpańskich w tym kraju. W 1566 wystoso­ wano petycję, w której domagano się posza­ nowania swobód niderlandzkich i ogranicze­ nia prześladowania protestantów. W 1567 Filip wysłał do Niderlandów wraz z armią Ferdynanda Alvareza de Toledo księcia Albę (1507-1582). Zwerbowana w Niemczech przez przywódcę powstańców Wilhelma Milczka, księcia Orańskiego (1533-1584), armia w 1568 wygrała pod Heiligerle pierwszą bitwę w tej wojnie, wkrótce jednak przegrała pod Jemmingen. Powstańcy w 1572 opano­ wali Holandię i Zelandię. Obrały one swym namiestnikiem (stathouderem) Wilhelma Milczka. Stosował on ostre represje wobec opozycji, szczególnie protestantów, w czasie jego rządów stracono 2000 do 8000 ludzi. Tego roku doszło do wybuchu powstania przeciw Hiszpanom. Powstańcy nazywani gezan: tj. żebrakami, prowadzili partyzant­ kę (gezowie leśni) lub korsarstwo (gezowie morscy). Próby hiszpańskie (od końca 1572) zdobycia tych obszarów uzyskały tylko częś­ ciowe powodzenie. Hiszpanie zbyt późno zastosowali politykę ustępstw. 11 listopada 1573 doszło do klęski ich floty w Zuidersee, a w październiku 1574 po rocznym oblężeniu Hiszpanie musieli się wycofać spod Lejdy. 8 listopada 1576 niderlandzkie stany general­ ne zawarły tzw. pacyfikację gandawską, na mocy której wszystkie prowincje tego kraju pc lejmowały walkę z Hiszpanami. W 1577 m -vy namiestnik Niderlandów Don Juan d'Austria wydał tzw. wieczny edykt akceptując y znaczną część żądań powstańczych, a awet w kwietniu 1577 wycofał wojska h, zpańskie z Niderlandów, ale w lipcu jego armia opanowała południowo-wschodnią część tego kraju i podjęła dalsze działania zaczepne. Antykatolicki terror kalwiński sprawił, że część Niderlandów południowych

uznała władzę Filipa II (unia w Arras 6 stycznia 1579). Siedem prowincji północ­ nych i część prowincji południowych zawar­ ły unię w Utrechcie (23 stycznia) iw 1581 ogłosiły niepodległość. Utworzono wówczas Republikę Zjednoczonych Prowincji (okreś­ lanych po polsku jako Holandia). Nowy namiestnik Niderlandów z ramienia Fili­ pa II, książę Aleksander Famese (1545— 1592) stopniowo od 1579 opanowywał połu­ dniową część kraju. W 1585 kapitulowały oblegane Bruksela i Antwerpia. Po zamordo­ waniu Wilhelma Milczka w 1584 namiestni­ kiem Niderlandów północnych i ich wodzem naczelnym został jego syn, Maurycy Nassau (1567-1625), Hiszpanie zajęci innymi woj­ nami (patrz HISZPAŃSKIEJ ARMADY PORAŻKA 1588J HISZPAŃSKO-PORTUGALSKA WOJNA 1580-

-1589) nie próbowała nawet wkroczyć do północnych Niderlandów. W 1600 Maurycy wyprawił się do południowych Niderlandów i odniósł tu zwycięstwo w bitwie pod Nieuwport. Hiszpanie opanowali Ostendę po trzech latach oblężenia 1601-1604. Wyczer­ pana wojną Hiszpania ratyfikowała 12-letni rozejm (1609), w którym w pewnym stopniu uznała Zjednoczone Prowincje. Wykorzystu­ jąc zaangażowanie Hiszpanii w TRZYDZIE­ STOLETNIEJ WOJNIE, w 1621 Holendrzy podjęli na nowo działania wojenne. Hiszpa­ nie w 1624 obiegli Bredę, która kapitulowała w 1625. Holendrzy w 1628 zdobyli w pobliżu Kuby hiszpańską flotę wiozącą srebro (1628), w 1632 opanowali Maastricht. W1635 zawar­ li przymierze z Francją przeciw Hiszpanii. W1637 odzyskali Bredę. W1639 rozbili flotę hiszpańską pod Downs. Na mocy traktatu westfalskiego (1648) kończącego wojnę osie­ mdziesięcioletnią i trzydziestoletnią, stany południowe pozostały Niderlandami hisz­ pańskimi, a Zjednoczone Prowincje (Holan­ dia) uzyskały całkowite uznanie swej niezale­ żności. Patrz także NIDERLANDZKA WOJNA DOMOWA 1477-1492.

NIEMIECKA REWOLUCJA 1848. Podobnie j ak w innych kraj ach europej skich, również i w Niemczech rewolucja 1848 skończyła

się ostatecznie niepowodzeniem. Głównym motorem rewolucji niemieckiej były uczucia narodowe (nie liberalizm). W Niemczech feudalizm jeszcze się nie załamał i choć liberałowie dążyli do likwidacji pańszczyz­ ny, a niektórzy robotnicy nawoływali do „socjalizmu", większe poparcie jako hasło rewolucyjne uzyskało dążenie do zjedno­ czenia Niemiec. Po upadku króla Francji Ludwika Filipa (1773-1850) (patrz FRAN­ CUSKA rewolucja 1848) Niemcy rozpoczęli demonstracje i domagali się powołania par­ lamentu narodowego. Pod naciskiem de­ monstrantów w Badenii, a następnie w wielu innych krajach niemieckich wprowadzono liberalne reformy; w marcu 1848 państwa hanzeatyckie przekształciły się w republiki demokratyczne. Do czasu upadku austriac­ kiego męża stanu, Klemensa von Metter nicha (1773-1859) w czasie AUSTRIAC­ KIEJ REWOLUCJI 1848-1849 w Niem­ czech nie dochodziło do gwałtownych roz­ ruchów. W kwietniu, miesiąc po upadku Mettemicha, w Berlinie, gdzie panowało masowe bezrobocie, wybuchło krwawe po­ wstanie, które zmusiło króla Prus do us­ tępstw i do zgody na ograniczone zjed­ noczenie Niemiec. Na 18 maja 1848 zwołano do Frankfurtu Zgromadzenie Narodowe; wyrażano odmienne opinie na temat udziału Austrii w nowej konfederacji niemieckiej. Po stłumieniu ruchu robotników na rzecz demokratycznej republiki Zgromadzenie op­ racowało bardziej liberalną niż demokraty­ czną konstytucję, która przewidywała mo­ narchię konstytucyjną i wykluczyła Austrię. Do grudnia 1848 większość ruchów radykal­ nych utraciła energię i popularność, wśród społeczeństwa zaczęły przeważać poglądy prawicowe. Król Prus Fryderyk Wilhelm IV (1795-1861) nie przyjął korony, którą ofiarowała mu konstytucja frankfurcka, uz­ nając, że dokument ten nadmiernie ograni­ cza jego władzę. Zgłosił własną, konser­ watywną propozycję. Siły wspierające wła­ dzę książąt stłumiły radykalne powstania w Niemczech południowych i wschodnich. W styczniu i lutym 1849 opracowano nową

konstytucję i odwołano wiele liberalnych uchwał z 1848. Austria (z pomocą Rosji) uzyskała ponownie tak silną pozycję, że mogła upokorzyć Fryderyka Wilhelma IV. W rezultacie w 1849 przy ograniczonym sprzeciwie zwołano ponownie Sejm Związku Niemieckiego, z Austrią na czele. Gwałtow­ ny ruch na rzecz zjednoczenia Niemiec został wstrzymany. Patrz także SIEDMIOTYGODNIOWA WOJNA 1866.

NIEMIECKA WOJNA DOMOWA 1077-1106.

Henryk IV (1050-1106) został królem Nie­ miec w 1056; w okresie regencji za czasów jego małoletności dominującą władzę uzys­ kało duchowieństwo. Od 1065 Henryk sam mianował biskupów, by w ten sposób uzależ­ nić ich od siebie. Papież Grzegorz VII (1020-1085) przeprowadzający reformę Ko­ ścioła sprzeciwiał się świeckiej inwestyturze. W 1076 nastąpił kryzys; zwołany przez Henryka synod niemiecki postanowił nie uznawać Grzegorza za papieża. Ten zaś obłożył Henryka klątwą i złożył z tronu. Książęta niemieccy przedstawili królowi ultimatum: jeżeli do 22 lutego 1077 nie uzyska rozgrzeszenia papieża, wypowiedzą mu posłuszeństwo. W drodze na sejm w Au­ gsburgu papież Grzegorz zatrzymał się w Canossie; idąc boso po śniegu zjawił się tam również jako pokutnik Henryk. Roz­ grzeszenie otrzymał. Mimo to zjazd książąt niemieckich unieważnił wybór Henryka na króla i wybrał antykróla Rudolfa, księcia szwabskiego. W 1080 Grzegorz poparł Ru­ dolfa i powtórnie obłożył Henryka klątwą. Większość niemieckich książąt tym razem poparła Henryka. W 1080 synod biskupów niemieckich i lombardzkich w Brixen (Bressanone) ponownie uchwalił detronizację Grzegorza i wybrał na antypapieża Guilberta z Rawenny, nazwanego Klemensem III (10307-1100). Wojska Rudolfa odniosły zwycięstwo nad Elsterąw 1080, ale antykról ranny w bitwie zmarł, a jego następca był człowiekiem bez znaczenia. Wyprawy Hen­ ryka na Rzym (1081-1082) nie powiodły się. W latach 1083-1084 Henrykowi udało

się opanować znaczną część Rzymu. Zwoła­ ny przez Henryka synod wyklął Grzegorza i ponownie go detronizował, intronizowano antypapieża Klemensa III w Rzymie. Ten koronował Henryka na cesarza. Wojska niemieckie musiały ustąpić przed normandzkimi sojusznikami Grzegorza pod wodzą Roberta Guiscarda (1015P-1085), jego woj­ ska przez trzy dni pustoszyły Rzym. Prze­ klinany przez Rzymian papież Grzegorz pod eskortą Guiscarda udał się do Salemo, gdzie w rok później zmarł na wygnaniu. Henryk wrócił triumfalnie do Niemiec; w latach 1086-1088 zwyciężył pozostałych pretendentów do korony, a w 1090 podjął wyprawę do Włoch, w 1092 poniósł tu klęskę. Jego syn Konrad przyłączył się do stronników papieża Urbana II. Syn Henryka IV, późniejszy Henryk V (1081-1125), król niemiecki i cesarz Świętego Cesarstwa Rzym­ skiego, wystąpił jako zwolennik reformy, zbuntował się w 1104, uwięził Henryka IV i zmusił go do abdykacji (1105). Henrykowi IV udało się zbiec, zebrać armię i zwyciężyć Henryka V w pobliżu Vise (obecnie wschod­ nia Belgia), ale zmarł nagle w Leodium (Liege) w 1106. Patrz także PAPIESKO-CESARSKA WOJNA 1081-1084. NI EMI ECKA WOJ NA DOMOWA 1197-1214.

Śmierć cesarza Świętego Cesarstwa Rzym­ skiego Henryka VI z dynastii Staufów (1165-1197) przyczyniła się do wybuchu wojny domowej według klasycznego wzoru: król-elekt Fryderyk II (1194-1250) był jesz­ cze dzieckiem, dwaj książęta, Filip Szwabski (1176P-1218), brat Henryka, i Otton Brunszwieki Welf (1175-1218) byli pretenden­ tami do tronu popieranymi przez zwolen­ ników Staufów, zwanych też Waiblingami od rodowego zamku - Waiblingen (we Włoszech nazywano ich gibelinami), i Welfów (we Włoszech gwelfów) od dynastii Welfów, książąt bawarsko-saskich, zwolen­ ników papieża. Walki pretendentów zruj­ nowały duże obszary Niemiec; Filip, koro­ nowany w 1198, wspomagany przez połu­ dniowych Niemców i Francję ścierał się

z Ottonem, którego wspierali Niemcy z pół­ nocy, arcybiskup Kolonii i od 1198 Anglicy. Papież Innocenty III (1 1607-1216) sprzyjał Ottonowi, otwarcie opowiedział się za nim w 1201. Otton zgodził się na darowanie papiestwu ziem w Italii (bez przekonania, że obietnicę spełni). Przejście w 1204 Hen­ ryka - brata Ottona - na stronę Filipa pociągnęło za sobą wielu książąt m.in. arcy­ biskupa Kolonii, który w 1205 koronował Filipa w Akwizgranie. Wojska Filipa zwy­ ciężyły siły Ottona w 1206, Filip zaczął dochodzić do porozumienia z papieżem Innocentym, w 1208 został jednak zamor­ dowany. Otton w 1209 złożył obietnicę respektowania praw i posiadłości Kościoła. Został w Rzymie koronowany przez papieża na cesarza Świętego Cesarstwa Rzymskiego, Ottona IV (1209). Cesarz odwołał swe obiet­ nice i najechał samowolnie w 1210 królest­ wo sycylijskie należące do Fryderyka, mimo że poprzednio uznał zwierzchnictwo nad nim papieża. Zachęcona przez Innocentego opozycja w Niemczech wybrała w 1211 Fryderyka na króla Niemiec, koronowanego 1212. Fryderyk II złotą bullą 1213 uznawał Państwo Kościelne w pełnych granicach i zrezygnował z reszty praw dotyczących wyboru biskupów. Wojna w Niemczech zakończyła się bitwą pod Bouvines (27 lipca 1214), w której Francuzi pod wodzą króla Filipa II (1165-1223) pokonali połączone siły Ottona, króla Anglii Jana I (1 167-1216) i hrabiów Flandrii. Fryderyk ponownie został koronowany w Akwizgranie w 1215; zobowiązał się wziąć udział w krucjacie. Innocenty zwyciężył, ale Niemcy poniosły ogromne straty i ponosiły je potem z powo­ du przedłużającej się wojny domowej i póź­ niejszych konfliktów z papiestwem. NIEMIECKA WOJNA DOMOWA 1314-1325.

W czasie panowania cesarza Świętego Cesar­ stwa Rzymskiego Henryka VII (1275?— 1313) niemieccy książęta, świeccy i ducho­ wni, zyskali dodatkowe ziemie i władzę administracyjną (kosztem władzy cesarsko-królewskiej). Po śmierci Henryka za-

częly się spory w sprawie następstwa tronu. Większość książąt-elektorów w 1314 opo­ wiedziała się za austriackim księciem, Fry­ derykiem III Pięknym Habsburgiem (1286?-1330), a mniejszość popierała księcia bawarskiego Ludwika IV Wittelsbacha (1287?-1347). Wywiązała się długa i zacięta wojna domowa, która miała zadecydować, komu przypadnie tytuł cesarza Świętego Cesarstwa Rzymskiego, który przyjęli obaj rywale. W tym czasie (1314-1316) tron papieski był nieobsadzony, przez co papies­ two pozbawione było możliwości wyroko­ wania w sprawie kwestionowanych wybo­ rów. W 1322 wojska Ludwika odniosły zwycięstwo pod Muehldorf; Fryderyka ujęto i wtrącono do więzienia (1322-1325), aż wreszcie uznał prawa rywala do tytułu cesa­ rza. Mimo że wojna zakończyła się w 1325, papież Jan XXII (1249-1334) rezydujący w Awinionie nie uznał praw Ludwika do tronu i ekskomuniko wał go. Ludwik od­ rzucił sprzeciw papieża i stwierdził, że aprobata papieża jest mu niepotrzebna, wy­ starczy zgoda większości. W 1327 wyprawił się do Wioch i w 1328 wkroczył do Rzymu. Ludwikowi włożono koronę cesarską w cza­ sie „świeckiego" obrzędu koronacji. Do­ prowadził do powołania antypapieża Miko­ łaja V (zm. 1333). Ten koronował powtórnie Ludwika. Jan XXII wyklął w 1329 anty­ papieża Mikołaja, który zdając sobie sprawę z nikłego poparcia, zrezygnował z roszczeń do tronu papieskiego (1330).

chodniej powstanie wznieciło plemię Hererów zaciekle walcząc z niemieckimi prze­ śladowcami. Z Niemiec przybyło wojsko i kosztem wielkich wysiłków oraz ogrom­ nego rozlewu krwi do 1908 zgniotło po­ wstanie; Niemcy wymordowali około 80 procent populacji Hererów i 50 procent Hotentotów. Tubylcze plemiona wznieciły także powstania w Niemieckiej Afryce Wschodniej (Tanzania) (patrz MAGI-MAGI POWSTANIE 1905-1907) i w Kamerunie, w Af­ ryce Zachodniej, brutalnie zdławione przez wojska niemieckie. Większość tubylców sprowadzono do roli niewolników zatrud­ nionych w kopalniach i na plantacjach. Patrz także ARABSKIE POWSTANIE w NIEMIEC­ KIEJ AFRYCE WSCHODNIEJ 1888-1890. NIEMIECKIE ZATARGI O TRON 1400-1411.

Między 1125 a 1806 tron króla rzymskiego (niemiecki król w Świętym Cesarstwie Rzym­ skim) nie był dziedziczny, lecz obieralny. W 1400 elektorzy uznali, że Wacław Luksemburczyk (1361-1419), król Niemiec od 1387, nie jest godny tego tytułu, został więc zdetronizowany. Na jego miejsce wybrano Ruprechta z Palatynatu (1352-1410). Wac­ ław cieszył się jednak popularnością. Stale wysuwał swoje roszczenia do tytułu króla Niemiec. Ruprecht zmarł w 1410. Jako nowi pretendenci do tronu Niemiec wystąpili bracia Wacława Zygmunt (1368-1437), król Węgier, i Jodoka (1351-1411), margrabia Moraw. Doszło do podwójnej elekcji iw 1410 wybrano większością głosów mar­ NIEMIECKIE WOJNY KOLONIALNE W AFRY­ grabiego Jodoka, który jednak zmarł w 1411. Zygmunt został w 1411 ponownie wybrany CE 1903-1908. Niemcy popierały osadnic­ two białych w Afryce, było ono uznawane na króla Niemiec. (Patrz HUSYCKIE WOJNY 1419-H36.) Później bezdzietny Zygmunt, osta­ w polityce ekonomicznej państwa za czyn­ tni przedstawiciel dynastii Luksemburgów, nik decydujący na drodze do samowystar­ czalności ich kolonii. Często przymusowo w 1416 zrzekł się Brandenburgii na rzecz Fryderyka Hohenzollerna (1371-1400). wysiedlano tubylcze plemiona z ich trady­ Swoim następcą na tronie Czech i Węgier cyjnych terenów łowieckich i pasterskich. W 1903 w Niemieckiej Afryce Południo- mianował Albrechta Habsburga. wo-Zachodniej (Namibia) wybuchło powsta­ nie plemienia Hotentotów (nazwa własna NIEN POWSTANIE 1853-1868. Na początku lat pięćdziesiątych XIX w. powtarzające się Khoi-Khoin), które szybko ogarnęło cały kraj. W 1904 w Afryce Południowo-Za­ powodzie spowodowały, że Chińczycy mię-

szkający w dolinie rzeki Huang-ho (Żółta Rzeka) przeżyli klęskę głodu. Wielu miesz­ kańców dołączyło do band rozbójników zwanych nien; w pierwszej połowie XIX w. bandy te plądrowały prowincje Anhui, He­ nan i Szantung. W czasie gdy rząd dynastii mandżurskiej (Jin) zajęty był TAIPIŃSKIM POWSTANIEM na południu, bandy nien tworzyły armię pod dowództwem Czang Luosinga (zm. 1863), fortyfikowały swoje wioski i korzystając ze swojej doskonałej jazdy, nękały i napadały na wysyłane przeciw nim wojska cesarskie. Nien opanowali w kró­ tkim czasie duże obszary w północnych Chinach, i stali się niezależni od reszty kraju. Jednakże po zabiciu Czang Luosinga brako­ wało im dobrego przywódcy, a ponadto nie zdołali skoordynować swojej działalności z powstańcami taipińskimi na południu. Wojska cesarskie pod sprawnym dowództ­ wem generałów Seng-gelincina (zm.1865), Zeng Guofana (1811-1872) i Li Hongczanga (1823-1901) oblegały twierdze nien, głodem zmuszały do uległości i niszczyły punkty oporu. Do końca 1868 wojska cesarskie pokonały powstańców i opanowały obszary zajmowane przez nien w czasie powstania. NIEWOLNICZA WOJNA PIERWSZA 135-132 p.n.e. (wojna niewolników na Sycylii pier­ wsza). Większość zboża dostarczanego do Rzymu pochodziła z wielkich latyfundiów na Sycylii. Siła robocza była tania, przy uprawie pracowali bowiem niewolnicy do­ starczani przez zwycięskie armie rzymskie. Brutalne traktowanie niewolników nieuch­ ronnie prowadziło do buntu. W 135 około 70 tysięcy niewolników pod wodzą Syryj­ czyka Eunusa (zm. ok. 132) powstało prze­ ciw swym właścicielom i nim zostali rozbici, przez ponad trzy lata stawiali opór rzyms­ kim armiom na Sycylii. Druga wojna niewolnicza 104-99 p.n.e. (wojna niewol­ ników na Sycylii druga). W 104 senat wydał zarządzenie uwolnienia tych niewolników, którzy zostali porwani przez piratów. Na Sycylii nie wykonano tego prawa. Ci, któ­ rych to dotyczyło, wywołali bunt, przyłą­

czyli się do niego i inni niewolnicy. Dowo­ dzeni przez Salwiusza (Tryfona) i Ateniona (prawdopodobnie wszyscy zginęli w walce) niewolnicy opanowali większość okolic wiej­ skich i zaczęli oblegać miasta, z których część poddała się z braku żywności. Pierwsza armia rzymską wysłana w celu zdławienia powstania, została pobita, drugiej udało się stłumić bunt. Trzecia wojna niewolnicza 73-71 p.n.e. (wojna gladiatorów, powstanie Spartakusa). Powstanie wybuchło w połu­ dniowej Italii; był to największy bunt niewo­ lników w historii Rzymu. Spartakus (zm. 71), niewolnik z Tracji, gladiator, uciekł wraz z grupą siedemdziesięciu towarzyszy ze szkoły gladiatorów w Kapui i schronił się na stokach Wezuwiusza. Do zbiegów przyłączy­ li się inni gladiatorzy i niewolnicy. Zwycię­ żyli w 72 dwie armie rzymskie i szybko opanowali południową Italię. W 72 armia Spartakusa licząca 40 tysięcy ludzi rozdzieli­ ła się na dwie grupy; jedną grupę stanowili Germanie i Galowie, reszta pozostała przy Spartakusie. Germanie i Gallowie zostali rozbici w Apulii w 72. Spartakus ruszył na północ, zamierzając przedostać się poza Alpy. Jego ludzie nie zgodzili się na opusz­ czenie Italii, zawrócili na południe, po drodze pustosząc okolice. Spartakus ponow­ nie założył obóz na południu, gdzie w 71 pod Brundisium stoczył bitwę z armią rzym­ ską dowodzoną przez Marka Licyniusza Krassusa (115P-53). Spartakus zginął w wal­ ce, jego towarzysze zostali pobici. Po zwycię­ stwie Rzymianie ukrzyżowali około 6000 niewolników, a uciekinierów wyłapali i zabili żołnierze Pompejusza Wielkiego (106-48). NIEWOLNIKÓW

BUNTY

W

USA.

Patrz

GA

BRIELA BUNT 1800; MURRELA POWSTANIE 1835J TURNERABUNT 1831; YfiSEYA BUNT 1822.

NIEWOLNIKÓW WOJNY NA SYCYLII. Patrz NIEWOLNICZE WOJNY PIERWSZA i DRUGA. NIGERII I BIAFRY WOJNA 1967-1970.

W 1960, gdy Nigeria uniezależniła się od Wielkiej Brytanii, większość ludności sta­

nowiły trzy duże i kulturowo zupełnie od­ mienne ludy: Hausa, Joruba i Ibo. Ibo, którzy napłynęli ze wschodnich regionów, byli lepiej wykształceni i dlatego zajmowali większość stanowisk w administracji i rzą­ dzie. Hausa, na północy, nienawidzili „ob­ cych" Ibo; w 1966 wszczęli rozruchy, w cza­ sie których zabili tysiące Ibo i zniszczyli ich mienie. Ibo wycofali się do swoich rodzin­ nych stron na wschodzie. Decyzja rządu nigeryjskiego o podziale kraju na trzy regio­ ny przyśpieszyła secesję Ibo. 30 maja 1967 przywódcy Ibo z miejscowym gubernatorem wojskowym podpułkownikiem Chukwuemeka Odumegwu Ojukwu (ur. 1933) na czele, ogłosili swój region na wschodzie niepodległą Republiką Biafry. Organizacja Jedności Afrykańskiej bezskutecznie usiło­ wała załagodzić spór. Nigeryjskie wojska federalne zaatakowały Biafrę, napotkały sil­ ny opór, ale w końcu zdobyły stolicę Enugu (4 października 1967). Rozmowy pokojowe prowadzone wiosną 1968 zakończyły się fiaskiem, rząd nigeryjski zastosował blokadę gospodarczą Biafry i wznowił ofensywę uzyskując pomoc wojskową Wielkiej Bryta­ nii, Związku Radzieckiego i Włoch. Biafrańczycy, którym broni dostarczyła Francja, bezskutecznie walczyli o utrzymanie Port Harcourt, Aby i Owerri. W 1969 odbili Owerri i przeprawili się przez rzekę Niger, zostali jednak odparci przez powiększoną i lepiej uzbrojoną armię nigeryjską liczącą prawie 200 tysięcy żołnierzy. Głodująca i ekonomicznie zrujnowana Biafra poddała się 12 stycznia 1970; dzień wcześniej Ojuk­ wu uciekł samolotem do Wybrzeża Kości Słoniowej. W czasie wojny zginęło (przede wszystkim z głodu) prawie dwa miliony Ibo. Po wojnie rozpoczął się powolny proces wrastania ludu Ibo w życie całego państwa. Rozpoczęte następnie wdrażanie systematy­ cznych reform ekonomicznych i politycz­ nych zapewniło Nigerii szansę pokojowego rozwoju wszystkich grup plemiennych. NIKA POWSTANIE 532. Justynian I (483— 565), cesarz wschodniego cesarstwa rzym­

skiego, czyli bizantyjskiego, usiłował ukrócić korupcję i autokratyczne zapędy wielu swo­ ich urzędników, ale osiągnął tylko połowicz­ ny sukces. W 532 część ludności Konstanty­ nopola, stolicy cesarstwa, zbuntowała się przeciw wysokim podatkom wprowadzonym przez władze; okrzyk „Nika" („zwyciężaj") stał się hasłem bojowym buntowników. Tłum otoczył pałac cesarski, w którym prze­ bywał Justynian, jego żona Teodora (508?-548) i dwór. Buntownicy wkrótce opanowali miasto; wybuchły pożary. Pows­ tańcy obwołali cesarzem Hipacjusza (zm. 532). Justynian zastanawiał się nad możliwo­ ścią ucieczki w bezpieczne miejsce, ale Teo­ dora skłoniła go do pozostania (była zdecy­ dowana okazać stanowczość godną prawdziwej cesarzowej). Wodzowie Belizariusz (505P-565) i Narses (478P-573) zebrali oso­ bistą gwardię cesarza i inne wojska, wprowa­ dzili je do miasta i w krótkim czasie okrutnie zdławili powstanie; zabito około 30 tysięcy powstańców, Hipacjusza ujęto i stracono. Później, ustępując żądaniom ludu, Justynian usunął niektórych urzędników nadużywają­ cych władzy. Były to jedyne zamieszki we­ wnętrzne w czasie jego długiego panowania. NIKARAGUAŃSKA WOJNA DOMOWA 19091912. W 1909 w Nikaragui wybuchła rewolta konserwatystów przeciw liberalne­ mu dyktatorowi, prezydentowi Jose San­ tosowi Zelayi (1853-1919), którego wojow­ nicze działania i mieszanie się w sprawy innych państw Ameryki Środkowej napoty­ kały sprzeciw Stanów Zjednoczonych. W czasie zamieszek schwytano i stracono dwóch obywateli USA pomagających po­ wstańcom, co spowodowało ostry protest sekretarza stanu USA, Philandera C. Knoxa (1853-1921). 16 grudnia 1909 Zelaya został zmuszony do ustąpienia. W kraju panował stan bliski anarchii, między konserwatys­ tami a liberałami doszło do walki o władzę. W maju 1911 tymczasowym prezydentem został konserwatysta Adolfo Diaz (1874— 1964), który niezwłocznie poprosił USA o pomoc. Nikaragua i Stany Zjednoczone

zawarły porozumienie, na mocy którego banki nowojorskie udzieliły pożyczek, aby zapewnić Nikaragui kapitał obrotowy, wpro­ wadzono także amerykański system ściąga­ nia ceł, dla spłaty długów krajowych i zagra­ nicznych. Po odrzuceniu porozumienia przez Senat USA prezydent William Ho­ ward Taft (1857-1930) wprowadził plan w życie jako umowę władz wykonawczych, ale pożyczki zostały ograniczone. Pod has­ łem „Precz z jankeskimi imperialistami" nikaraguańscy liberałowie wzniecili w lipcu 1912 powstanie. Na prośbę Diaza wylądowa­ ło w Nikaragui 2500 żołnierzy piechoty morskiej USA, by chronić konserwatywny rząd; dwa miesiące później powstanie zostało stłumione. W 1912 przeprowadzono wybory pod nadzorem wojsk amerykańskich; prezydentem został Diaz. Ochrona poselst­ wa, licząca około 100 żołnierzy piechoty morskiej USA, pozostawała w Nikaragui jeszcze przez trzynaście lat. Patrz także

tę Diaza. Jednakże do kraju z emigracji w Meksyku powrócił Sacasa i z pomocą Meksyku ustanowił na wschodnim wybrze­ żu Nikaragui konkurencyjny rząd liberalny. Wybuchła wojna domowa między liberal­ nymi powstańcami pod wodzą generała Jose Marii Moncady (1868-1945) a rządem pod przewodnictwem Diaza. Na prośbę Diaza Stany Zjednoczone udzieliły mu pomocy wojskowej. W 1927 przybyły okręty wojenne USA i wysadziły na brzeg około 2000 żoł­ nierzy piechoty morskiej oraz wyładowały sprzęt. Oburzony mieszaniem się Waszyng­ tonu w sprawy Nikaragui Sandino przystąpił do wojny, organizując działania partyzanc­ kie przeciw gringos (biali obcokrajowcy). Prezydent USA, Calvin Coolidge (1872— 1933), wydelegował osobistego przedsta­ wiciela, Henry'ego L. Stimsona (18671950), by załagodził konflikt. Stimson nakłonił rywalizujących przywódców, Diaza i Moncadę, do złożenia broni i wyrażenia HONDURASKA WOJNA DOMOWA 1909-1911. zgody na nadzór USA nad przebiegiem nadchodzących wyborów. 4 listopada na NIKARAGUAŃSKA WOJNA DOMOWA 1925— prezydenta Nikaragui wybrano liberała 1933. W 1925, po wyborze konserwatysty, Moncadę, ale Sandino nie zgodził się z tym Carlosa Solorzano na prezydenta, a liberała wyborem i prowadził dalej ataki partyzanc­ Juana Bautisty Sacasy (1874-1946) na wice­ kie na oddziały amerykańskiej piechoty prezydenta w Nikaragui powstał rząd koali­ morskiej. W odpowiedzi samoloty USA cyjny. Wkrótce, po 13 latach okupacji, kraj zbombardowały partyzanckie punkty oporu opuściła piechota morska USA (patrz NIKA- w górach; Sandino uciekł do Meksyku RAGUAŃSKA WOJNA DOMOWA 1909-1912). 25 przysięgając, że nie złoży broni dopóty, października 1925 generał Emiliano Cha­ dopóki Nikaragui nie opuszczą wojska USA. morro Yargas (1871-1966) i Adolfo Diaz W wyborach 1932 prezydentem został Saca­ (1874-1964) dokonali zamachu stanu i prze­ sa, który usiłował dojść do zgody z Sandino. jęli władzę usuwając z rządu Sacasę i innych Sandino skapitulował po wycofaniu się pie­ liberałów. Po rezygnacji Solorzano w stycz­ choty morskiej USA na początku 1933; niu 1926 prezydentem został Chamorro; w 1934 został zamordowany w Managui Stany Zjednoczone go nie uznały. Po wybu­ przez narodowych gwardzistów, oburzonych chu rewolty liberałów pod wodzą generała amnestią udzieloną Sandino przez rząd. Augusto Cesara Sandino (1893-1934) i prze­ jęciu własności USA przez zwolenników NIKARAGUAŃ SKA WOJNA DOMOWA 1978Sandino, Stany Zjednoczone wysłały do 1979. Od 1937 życie polityczne i gos­ Nikaragui kanonierki i wojsko. Doprowa­ podarcze Nikaragui opanował Somoza i jego dzono do zawieszenia broni; Chamorro rodzina. Klan Somozów zbił olbrzymi ma­ zrezygnował z urzędu prezydenta i opuścił jątek - byli właścicielami licznych przed­ kraj w październiku 1926, nikaraguański siębiorstw i gospodarstw rolnych. W opozy­ Kongres wybrał na prezydenta konserwatys­ cji do nikaraguańskiego prezydenta, Anasta-

sio Somozy Debayle'a, pozostawał przede wszystkim lewicowy Front Wyzwolenia Na­ rodowego im. Sandino (sandiniści), który przyjął to imię na cześć Augusto Cesara Sandino (1893-1934), nikaraguańskiego bo­ jownika o wolność, zabitego podobno z roz­ kazu ojca Somozy Debayle'a, Anastasio So­ mozy Garcii (1 896-1956), dowódcy Gwardii Narodowej i późniejszego prezydenta Nika­ ragui. W 1977 Departament Stanu USA oświadczył, że rząd Somozy narusza prawa człowieka. Dostojnicy nikaraguańskiego Ko­ ścioła katolickiego oskarżali rząd o to, że w walce z sandinistami torturuje i skazuje na śmierć osoby cywilne. Zamordowanie w 1978 Pedro Joaąuina Chamorro, przeciwnika rzą­ dów Somozy, wydawcy gazety „La Prensa", doprowadziło do zamieszek, w których udział wzięły tysiące mieszkańców oskarżają­ cych Somozę o dokonanie zabójstwa. Opór przeciw rządowi nasilał się, domagano się ustąpienia Somozy. W sierpniu 1978 sandi­ niści dokonali ataku na pałac narodowy i zatrzymali 1500 zakładników, w tym rów­ nież członków Izby Deputowanych, aż do chwili, gdy uwolniono 59 więźniów politycz­ nych i zapewniono im bezpieczny wyjazd z kraju. Sandiniści dokonujący wypadów z terytorium Kostaryki wzniecili 29 maja 1979 powstanie, które zakończyło się sukce­ sem; po siedmiu tygodniach walk powstańcy zmusili Somozę do ucieczki do Stanów Zjednoczonych (17 lipca 1979). Sandiniści nadali przez radio wiadomość o zawieszeniu broni, powołali pięcioosobową juntę, która miała sprawować rządy; przystąpiono do reformy gospodarki i instytucji rządowych. NKARAGUAŃSKA WOJNA DOMOWA 1982— 1990. Wielu byłych członków nikaraguańskiej Gwardii Narodowej występowało prze­ ciw lewicowemu rządowi Frontu Wyzwole­ nia Narodowego im. Sandino (sandiniści), który w 1979 przejął władzę w Nikaragui. Spora grupa gwardzistów udała się na emi­ grację do sąsiednich państw - Hondurasu i Kostaryki - i rozpoczęła przygotowania do obalenia sandinistów. Antysandiniści

wspierani byli przez nikaraguańskich Indian Miskito, którzy zbiegli do Hondurasu, gdy rząd sandinistów chciał wysiedlić ich z tere­ nów nad rzeką Coco, inaczej Segovia (granica nikaraguańsko-honduraska). W styczniu 1982 wojska sandinistów przekroczyły grani­ cę z Hondurasem, napadły na kilka osad indiańskich i zabiły ponad stu Indian Miski­ to. Ta akcja oburzyła wielu sympatyków sandinistów w kraju i za granicą. Część Indian przyłączyła się do contras (zbrojny ruch oporu), reszta sprzymierzyła się z anty­ rządowym ugrupowaniem Alianza Revolucionaria Democratica działającym na południu Nikaragui. Ugrupowanie to oskarżyło sandi­ nistów o ustanowienie „rządu stalinowskiego w radzieckim stylu" i o zdradę narodu. Oba ugrupowania opozycyjne działały niezależnie. W 1983 i 1984 powstańcy walczący z rządem, contras, posiadający bazy w Hondurasie i wspierani przez Stany Zjednoczone, napadali na Nikaraguę i przeprowadzali akcje dywe­ rsyjne, wysadzając mosty i zbiorniki ropy. Rząd sandinistów zajęty walkami z powstań­ cami w kraju, miał coraz mniejsze możliwości niesienia pomocy lewicowym rewolucjonis­ tom Ameryki Środkowej. W 1984 prezyden­ tem Nikaragui został przywódca sandinistów Daniel Ortega Saavedra. W 1989 osiągnięto porozumienie, na mocy którego miały ustać walki między sandinistami i contras i odbyć się wolne wybory prezydenckie i parlamenta­ rne. 25 lutego 1990 w wyborach zwyciężyła kandydatka antysandinowskiej Narodowej Unii Opozycyjnej (UNO) Yioleta Barrios de Chamorro (ur. 1929). 25 kwietnia 1990 oficjal­ nie objęła urząd prezydenta. NIKOPOLIS, KRUCJATA PRZECIW TURKOM OSMAŃSKIM 1396. W XIV W. podboje Turków osmańskich na Bałkanach i ob­ lężenie przez nich Konstantynopola (Stam­ buł) tak przeraziły Europę, że papież Boni­ facy IX (ok. 1355-1404) ogłosił krucjatę przeciw Turkom. Na apel ten zebrała się w Budzie armia licząca rzekomo 100 tysięcy ludzi; pod dowództwem króla Węgier Zyg­ munta Luksemburskiego (1368-1437) ru­

szyła w dói Dunaju, zdobywając po drodze dwie tureckie twierdze i pustosząc „wy­ zwalane" obszary, aż wreszcie dotarła do zajmowanego przez Turków Nikopolis (Ni­ kopol, Bułgaria) i przystąpiła do oblężenia. Pod Nikopolis ściągnęła armia turecka pod wodzą sułtana Bajezida I (1347-1403), która od 1391 oblegała Konstantynopol. Po przy­ byciu Turków niecierpliwi rycerze francu­ scy pod wodzą Jana bez Trwogi (1371 — 1419), lekceważąc przestrogi doświadczonego Zygmunta Luksemburskiego, zaatakowali pierwszą linię turecką, nieświadomi taktyki Turków, którzy zwykle stosowali pozorną ucieczkę pierwszego rzutu. Natknęli się na­ stępnie na drugą linię Turków, a ci okrążyli atakujących oraz nadciągające na odsiecz główne, 16-tysięczne siły Zygmunta, osłabio­ ne nieoczekiwanym opuszczeniem pola bitwy przez Wołochów. Zginęło tysiące krzyżow­ ców - polegli w bitwie, w czasie ucieczki lub utonęli w Dunaju; Turcy wzięli do niewoli, a potem wymordowali ponad 10 tysięcy ludzi (do niewoli dostało się także wielu rycerzy, ale tych później wykupiono). Zygmunt wraz z innymi możnowładcami uratował się ucie­ czką statkiem. Bajezid prowadził dalej podboje w Tesalii i Morei (Peloponez); jedynie najazd Timura (1336-1405) na Azję Mniejszą na krótko zahamował turecki podbój Bałka­ nów (patrz ANKARA, BITWA POD ANKARĄ 1402; TMURAPODBOJE 1350-1405). NINIWY UPADEK 612 p.n.e. Czwartą i naj­ wspanialszą stolicą asyryjskiego imperium była Niniwa (nazwa hebrajska, asyryjska nazwa: Ninua). Położona nad rzeką Tygrys (naprzeciw dzisiejszego Mosulu, w Iraku), otoczona murami długości 120 km, grubości 4,5 m, teoretycznie była nie do zdobycia, a mimo to połączone siły Medów, Babilończyków, z pomocą Scytów i Persów zdobyły i zniszczyły miasto, spełniając tym proroc­ two Nahuma i Sofoniasza zawarte w Starym Testamencie. Nie ocalały żadne zapisy, które podałyby szczegóły tych zdarzeń. Kroniki Medów wspominają, że Tygrys wylał i że tarany kruszące umieszczone były na trat­

wach, co wskazywałoby na to, że do miasta dostano się od strony rzeki przez wyłom w długim murze. Upadek, zniszczenie i po­ rzucenie Niniwy pozostaje tajemnicą, której nie wyjaśniły rozległe prace wykopaliskowe. Mniej więcej 200 lat po opisywanych wypad­ kach miejsce to zwiedzał grecki historyk Ksenofont i zapisał, że miasto było nadal opustoszałe. Patrz także ASYRYJSKIE WOJNY ok. 746-609 p.n.e.

NORĘ, BUNT W NORĘ 1797. Pod wrażeniem zakończonego powodzeniem buntu w SPIT HEAD, który wybuchł miesiąc wcześniej, marynarze brytyjscy w Norę, znanym kotwi­ co wisku przy ujściu Tamizy w pobliżu Sheerness (Anglia), podnieśli bunt i zablokowali rzekę. Buntem dowodził Richard Parker (zm. 1797). Zamiast skierować do Admirali­ cji i Izby Gmin pokorną prośbę o rozpatrze­ nie skarg, marynarze wysunęli gniewne żąda­ nia, między innymi domagali się zwiększenia udziału w nagrodach. W równym stopniu rozgniewany rząd odrzucił ich warunki. Bunt wzbudził niechęć ludności. Parlament w specjalnej uchwale zakazał utrzymywania jakiejkolwiek łączności ze zbuntowanymi marynarzami. W ciągu trzech tygodni (czer­ wiec 1797) większość buntowników wróciła do swoich zajęć. Parkera aresztowano, skaza­ no i powieszono na rei jego okrętu, innych przywódców również stracono, reszcie załogi okazano łaskę, ale nie spełniono życzeń, które poprawiłyby warunki ich życia. NORMANDIA, LĄDOWANIE 1 BITWA W NOR­ MANDII 1944. W czasie ŚWIATOWEJ WOJNY II alianci 6 czerwca 1944 rozpo­ częli pod dowództwem generała Dwighta D. Eisenhowera (1890-1969), naczelnego dowódcy sił sojuszniczych w Europie Za­ chodniej, wielką operację inwazyjną na kon­ tynent europejski. Tysiące okrętów desan­ towych, amfibii i okrętów wojennych prze­ woziło wojska brytyjskie, amerykańskie, kanadyjskie, francuskie i inne przez kanał La Manche do wybrzeży Normandii, w pół­ nocno -zachodniej Francji. Inwazję poprzedzi­

ło bombardowanie - prowadzone z morza i z powietrza - potężnych fortyfikacji nie­ mieckich ciągnących się wzdłuż francuskiego wybrzeża. Bombardowania te nie osłabiły jednak niemieckich linii umocnień. Wojska amerykańskie napotkały silny opór Niemców na plażach Utah i Omaha, a na wschód od nich wojska brytyjskie, wzmocnione później wojskami kanadyjskimi, walczyły dzielnie z Niemcami broniącymi uporczywie klu­ czowej pozycji Caen. Pocięty żywopłotami teren Normandii był stosunkowo łatwy do obrony i Niemcy wykorzystali doskonale ten atut. Mimo zaciętej obrony niemieckiej w końcu lipca 1944, po siedmiu tygodniach zaciekłych walk, aliantom udało się uzyskać solidne przyczółki. Chociaż Niemcy podej­ mowali próby kontrofensywy, inwazja została uwieńczona sukcesem: sojusznicze armie utworzyły ciągłą linię wzdłuż wybrzeża. Na początku sierpnia 1944 amerykańska 3. Ar­ mia przełamała front niemiecki na zachodzie i ruszyła do Bretanii, na południe od Loary, a następnie na wschód, w kierunku Paryża. Niemieckie próby rozbicia frontu wojsk ame­ rykańskich okazały się bezskuteczne. Brytyj­ skie wojska posuwając się od strony wyb­ rzeża, wspólnie z armiami USA okrążyły i rozgromiły 7. Armię niemiecką. Patrz także ŚWIATOWA WOJNA ii NA FRONCIE ZACHODNIM

NORMANÓW PODBÓJ ANGLII 1066. 5 Sty­ cznia 1066 zmarł bezpotomnie Edward Wy­ znawca. O tron Anglii ubiegali się trzej rywale; jednym z nich był Harald Haardraade (zm. 1066), król Norwegii, drugim Harold Godwinson (syn Godwina) (1022P-1066), potomek najpotężniejszego barona Anglii, trzecim - Wilhelm (1027?— 1087), książę Normandii, kiedyś odsunięty kuzyn, który później okazał się najpotę­ żniejszym konkurentem. Sytuację skompli­ kowały wydarzenia, które miały miejsce przed śmiercią Edwarda. Edward nieustan­ nie zmagał się o władzę z Godwinem (zm. 1053), hrabią Wessexu, którego nie odstra­ szyło nawet wygnanie. W 1051 Edward, szukając w Normandii pomocy (prawdo­ podobnie pod przymusem), przyrzekł ustnie Wilhelmowi tron angielski. W latach 1064-1065 Harold Godwinson, będąc w Normandii, przysiągł na święte relikwie, że udzieli pomocy Wilhelmowi. Na łożu śmierci Edward przekazał tron Haroldowi. Po uzyskaniu zgody angielskich magnatów Harold miał trzech rywali do tronu: żą­ dnego władzy brata Tostiga (zm. 1066), Haardraade'a i Wilhelma. Tostig, pokonany i wygnany, przyłączył się do Haardraade'a i towarzyszył mu w wyprawie do Anglii, w wyniku której jeden miał zostać królem, 1944-1945. a drugi potężnym baronem. Harold zwy­ ciężył Norwegów pod Stamford Bridge 25 NORMANDZKO-FRANCUSKA WOJNA 1077— września 1066; Haardraade i Tostig zginęli 1082. Król Francji Filip I (1052-1108) w bitwie. Potem Harold ruszył spiesznie zaniepokojony podbojem Anglii przez Nor­ na południe, aby walczyć z Wilhelmem manów (patrz NORMANÓW PODBÓJ ANGLII i jego wojskami, które wylądowały 27 wrze­ 1066) postanowił nie dopuścić do zjednocze­ śnia między Pevensey i Hastings. 13 pa­ nia Normandii i Anglii pod berłem jednego ździernika 1066 Harold dotarł do Hastings, władcy. Namówił i zachęcił młodego Rober­ zajął silną pozycję na wzgórzu, wzniósł ta Krótkoudego (ok. 1054-1134), najstar­ umocnienia ziemne i odparł pierwszy atak szego syna Wilhelma Zdobywcy, do buntu Wilhelma. Jeździe Wilhelma przy pomocy przeciw ojcu. Wilhelm bez trudu pokonał pozornej ucieczki udało się wywabić część syna. Robert tym razem pogodził się z oj­ sił Harolda i rozbić je, po czym wedrzeć cem. Następne wystąpienie Roberta przeciw się za umocnienia; Harold zginął. Koro­ niemu skończyło się dla niego wygnaniem. nacja Wilhelma w dzień Bożego Narodzenia Po śmierci ojca w 1087 został mimo to rozpoczęła proces, który wywarł głęboki księciem Normandii, Robertem II. Filip po wpływ na kształtowanie i charakter kultury upływie dziesięciu lat osiągnął swój cel. angielskiej.

NORMAŃSKO-BIZANTYJSKA WOJNA PIER­ WSZA 1081-1085. W 1059 papież nadał jako lenno papieskie normańskiemu awan­ turnikowi, Robertowi Guiscardowi (1015— 1085) Apulię, Kalabrię i Sycylię, ale część tych obszarów trzeba było najpierw zdobyć. Pomiędzy 1061 a 1091 Guiscard z pomocą brata, Rogera I (1031P-1085), wydarł mu­ zułmanom Sycylię, czym naraził się na konflikt z cesarstwem bizantyjskim. Razem z najstarszym synem Boemundem I (1056?— 1111) popłynął na wschód, zamierzał podbić obszary bizantyjskie na Bałkanach; po drodze zdobył Korfu i Dyrrachium. Zaczął teraz myśleć o koronie cesarskiej, ale sprawy włos­ kie zatrzymały go w latach 1083-1084 w Ita­ lii; gdy w 1085 powrócił na wschód, by zaatakować Kefalonię (Kefalinła), ku wielkiej radości Bizantyjczyków zmarł na skutek zarazy. Druga normańsko-bizantyjska wojna 1098-1108. Syn Guiscarda, Boemund, konty­ nuował zamierzenia ojca, ale ukrywał swoje plany opanowania cesarstwa i przyłączył się do KRUCJATY PIERWSZEJ, która miała odbić Grób Święty. Boemund złamał przysię­ gę złożoną w 1097 Aleksemu I Komnenosowi i w 1099 został księciem Antiochii, po czym dla bezpieczeństwa zgodził się zostać wasa­ lem Godfryda z Bouillon (1053?-1100), ła­ cińskiego władcy Jerozolimy. W latach 1100-1103 Boemund przebywał w niewoli muzułmańskiej, po uwolnieniu wrócił do Europy, ożenił się w córką króla Francji Filipa I (1052-1108) i zorganizował osobistą krucjatę przeciw Aleksemu I. Pokonany w 1108, ponownie zyskał status wasala. NORTHUMBERLANDA BUNT 1408. Henry Percy (1342-1408), pierwszy hrabia Nort­ humberland, nigdy nie wybaczył królowi Henrykowi IV (1367-1413) klęski pod Shrew­ sbury (1403) (patrz percy'ego bunt mos). Northumberland podporządkował się wtedy królowi angielskiemu. W 1405 przystał do nowego sprzysiężenia, zmierzającego do de­ tronizacji Henryka i koronowania Edmunda Mortimera (1376-1409). Zaniepokojony zmową Henryk kazał ściąć dwóch spiskow­

ców, hrabiego Nottinghama i Richarda Le Scrope'a, arcybiskupa Yorku. Percy uciekł do Szkocji. Wkroczył do Anglii w 1408, został zwyciężony przez oddziały szeryfa z Yorkshire pod Bramham Moor i poległ w walce. NORWEGIA, INWAZJA NIEMIEC HITLEROW­ SKICH NA NORWEGIĘ 1940. Na początku ŚWIATOWEJ WOJNY II Norwegia ogłosiła neutralność. Niemcy nie respektując tego oświadczenia, 9 kwietnia 1940 wprowadzili okręty wojenne do wszystkich większych portów norweskich, a Luftwaffe zbombardo­ wała norweskie lotniska i radiostacje, statki wysadziły na wybrzeża desanty, które zajęły miasta norweskie. Inwazji dokonano szybko i sprawnie, w dużej mierze również dzięki współpracy stronników faszyzmu, norwes­ kich zdrajców, zwanych ąuislingowcami od nazwiska przywódcy norweskiej organizacji faszystowskiej, Yidkuna Quislinga (1887— 1945). Większość Norwegów stawiła Niem­ com opór. Brytyjskie okręty podwodne i na­ wodne zatapiały w norweskich portach nie­ mieckie transportowce i okręty wojenne; angielskie siły lądowe wyparły Niemców na ponad dwa miesiące z Narwiku, portu na północy. Angielsko-francuski korpus ekspe­ dycyjny rozpoczął zacięte walki wokół stoli­ cy Norwegii, Oslo, a także w innych waż­ nych punktach strategicznych. Niemcy w odpowiedzi zastosowali taktykę blitzkrie­ gu - prowadzili szybkie, gwałtowne ataki z udziałem czołgów, artylerii i lotnictwa. Gdy okazało się, że okupacja Norwegii jest nieunikniona, król Norwegii Haakon VII (1871-1957) wraz z rządem schronił się w Londynie; do Anglii ewakuowała się również flota wojenna i handlowa oraz rybacka, by u boku sojuszników wziąć udział w walce. Również w kraju wielu Norwegów brało udział w podziemnym ruchu oporu. NORWESKI NAJAZD NA SZKOCJĘ 1263. Kró­ lowie szkoccy planowali odebranie Norwe­ gom Hebrydów, udało się to dopiero Aleksan­ drowi III (1241-1286). Latem 1263 król

Norwegii Haakon IV (1204-1263) wysiał do Largs (Szkocja) wielką flotę złożoną ze stu okrętów. Aleksander sprytnie przeciągnął negocjacje aż do jesieni, kiedy to zwykłe o tej porze sztormy rozbiły i zniszczyły tak wiele okrętów norweskich, że ewentualna bitwa morska musiałaby się skończyć porażką Nor­ wegów. Haakon przegrał bitwę pod Largs nad rzeką Clyde, po czym uciekł, ale po drodze do Norwegii zmarł w Kirkwall, na Orkadach. Jego następca Magnus IV (1238-1280) zawarł z Aleksandrem w 1266 traktat w Perth; sprzedał mu prawa do Hebrydów, a synowie Magnusa poślubili córki Aleksandra. NOWOGRODU PODBÓJ PRZEZ MOSKWĘ

1471-1479. Wielki książę Iwan III kontynu­ ował dzieło ojca, Wasyla II (1415-1462) powiększał i wzmacniał Księstwo Moskiew­ skie (patrz ROSYJSKA WOJNA DOMOWA 1425-1453). Odwiecznym rywalem Księstwa Moskiewskiego był położony na północnym wschodzie Nowogród - ogromny ośrodek handlowy z wielkimi posiadłościami w półno­ cnej części Rosji. Gdy w 1471 Nowogród zawarł ścisłe przymierze z Polską, Iwan III wypowiedział mu wojnę, ruszył z wojskami, odniósł zwycięstwa w bitwach nad rzekami Szelonią i Szyłęgą (1475). Nie otrzymawszy obiecanej pomocy z Polski, Nowogród posta­ nowił poddać się, przekazując Iwanowi 15 tysięcy rubli jako kontrybucję i prawo miano­ wania arcybiskupa. Miasto wyrzekło się rów­ nież jakichkolwiek sojuszy z Litwą. Nowogro­ dowi odebrano część jego obszarów. Pozosta­ wiono mu jednak, choć mocno ograniczoną, samodzielność. W 1477 Nowogród protesto­ wał przeciw używaniu przez Iwana tytułu „gosudar" („pan") Nowogrodu. Iwan na czele swej armii i posiłków z Pskowa i Tweru wyruszył na Nowogród. Przeprowadził bloka­ dę miasta, w styczniu 1478 miasto skapitulo­ wało. Iwan zlikwidował całkowicie autonomię miasta. Skonfiskował posiadłości nowogrodz­ kich klasztorów i wysiedlił część bojarów. NOWOGRÓD WIELKI, REPRESJE WOBEC NO­ WOGRODU

1570.

Iwan

IV

Groźny(1530-

-1584) postanowił rozprawić się krwawo z Nowogrodem. Bezpodstawnie zarzucał mu zdradę, porozumiewanie się z Wielkim Księ­ stwem Litewskim połączonym od 1 lipca 1569 realną Unią Lubelską z Polską. W grud­ niu 1569 wyruszył do Nowogrodu. Po drodze wojska Iwana niszczyły również inne miasta (m.in. Twer) i mordowały ich mieszkańców. Iwan dotarł do Nowogrodu 2 stycznia 1570; w mieście złupiono i spalono cerkwie oraz klasztory, zabito pono około 60 tysięcy miesz­ kańców (dziennie zabijano sukcesywnie 500 do 1000 osób), w rzeczywistości zginęło zapewne co najwyżej kilkanaście tysięcy. W końcu Iwan przebaczył tym, którzy jeszcze ocaleli, jednak wielu z nich zmarło wkrótce od zarazy. Iwan zabrał do Moskwy ciała zamordowanych (metropolity i innych zna­ czących mieszkańców) i wystawił je na widok publiczny. Patrz także INFLANCKIE WOJNY 1558-1583.

NUMANTYJSKA WOJNA 137-133 p.n.e.

W czasie CELTYBERYJSKICH WOJEN rzymska armia zdobyła Numancję. Numancja była ufortyfikowanym miastem celtyberyjskim położonym na wzgórzu w pobliżu obecnej Sorii, w Hiszpanii, w pobliżu gór­ nego biegu rzeki Durius (Duero). W 153 Numacjanie pobili Rzymian. W latach 141-140 oblegali wysłane przeciw nim woj­ ska Kwintusa Pompejusza. W 137 zmusili do kapitulacji 20-tysięczną armię dowodzoną przez konsula Gajusza Hostiliusza Mancinusa, który przyrzekł pokój. Senat rzymski nie pogodził się jednak z tą porażką. W 134 konsul Juliusz Korneliusz Scypion Emilianus (185P-129) objął dowództwo nad wojs­ kiem rzymskim w Hiszpanii i obiegł Numan­ cję. Po ośmiu miesiącach 4000 wygłodzonych obrońców poddało się Scypionowi, którego 60-tysięczna armia otoczyła miasto. Miasto zrównano z ziemią, mieszkańców zabito lub sprzedano w niewolę. Patrz także LUZYTA­ NÓW WOJNA 147-139 p.n.e. NUMIDYJSKA 112-106 p.n.e.

WOJNA.

Patrz

JUGURTY

WOJNA

o OFFY WOJNY 771-796. Offa (wzmian. 757796), został królem Mercji po krótkiej, zakończonej powodzeniem wojnie domowej (757) z mordercami jego kuzyna, króla Ethelbalda (wzmian. 716-757), po czym objął władzę bezpośrednią lub pośrednią nad dużą częścią anglosaskiej Anglii na południe od obecnego Yorkshire. W 774 nazywano go „królem Anglów". Prowadzone przez niego wojny miały na celu przede wszystkim utrzy­ manie istniejącego porządku; narzucenie sta­ tusu wasala małemu królestwu Hasting, po­ łożonemu między Kent a Sussex, w 771, i zdławienie powstań w Kent w 775, 795 i 796 (z pomocą zięcia, władcy Wessexu). Król wschodniej Anglii, który nie chciał się podporządkować Offie, został zwyciężony i ścięty w 794. Na zachodzie wojska Offy toczyły wiele potyczek z Walijczykami. Z po­ lecenia władcy zbudowano wał ziemny i głę­ boki rów, tak zwany Offa's Dike, który stanowił raczej granicę między Walią a An­ glią niż obwarowanie. Offa był monarchą cywilizowanym; skodyfikował prawa i wpro­ wadził nowy pieniądz. Patrz także ETHEL­ BALDA WOJNY 733-750.

Szkockiej na dwa zwalczające się ugrupowa­ nia. W 1480 Angus Og wspierany przez klany Macleodów i MacKenziech odniósł zwycięstwo w wyjątkowo zaciętej i krwawej bitwie pod Bloody Bay i wziął do niewoli własnego ojca oraz dwóch dowódców z klanu Macleanów. Aż do śmierci Angus Og pod­ sycał na Wyżynie Szkockiej niepokoje i za­ mieszki; w 1490 został zamordowany.

OKTAWIANA WOJNA Z ANTONIUSZEM 33-

30 p.n.e. Między dwoma potężnymi człon­ kami II triumwiratu rzymskiego - Oktawia­ nem (63 p.n.e.-14 n.e.), później cesarzem Augustem a Antoniuszem (83P-30 p.n.e.) doszło do rywalizacji o władzę. Gdy Ok­ tawian odmówił Antoniuszowi pomocy w działaniach przeciw Fartom (patrz RZY­ MIAN WOJNA z PAKTAMI 55-36 p.n.e.), Antoniusz zwrócił się z prośbą o pomoc do królowej Egiptu Kleopatry (69-30). Królowa gorąco pragnęła przywrócić świetność Egiptowi i miała nadzieję, że Antoniusz jej w tym pomoże. Antoniusz i Kleopatra zostali ko­ chankami; w 32 Antoniusz rozwiódł się z żoną, siostrą Oktawiana, i poślubił Kleopat­ rę. W rym czasie obie walczące strony pro­ wadziły wojnę propagandową w całej Italii OGADENU WOJNA. Rttiz EIIOPSKO-SOMALUi na pozostałych terytoriach rzymskich. Roz­ SKA WOJNA PRZYGRANICZNA 1953-1978. wód, a później ogłoszenie testamentu, w któ­ OGA REBELIA 1480. Mimo niepowodzenia rym Antoniusz zapisał wszystko Kleopatrze i jej dzieciom, oburzyły większość Rzymian. rebelii Macdonaldów z 1411 klan ten nadal Oktawian wykorzystał niechęć Rzymian do przysparzał kłopotów władcom Szkocji. Po­ Antoniusza, odebrał przysięgę wierności od rozumienie króla i „Pana wysp" skłoniło wszystkich mieszkańców Italii i zachodnich jego nieślubnego syna Angusa Oga do wznie­ prowincji. Antoniusza pozbawiono godności, cenia buntu przeciw obu stronom porozu­ mienia - ojcu i rządowi; bunt podzielił a senat rzymski wypowiedział Kleopatrze wojnę. Antoniusz i Kleopatra zebrali wojsko mieszkańców zachodniej części Wyżyny

i flotę i zimą 32-31 popłynęli do Grecji (patrz RZYMSKA WOJNA DOMOWA 43-31 p.n.e.). Wiosną 31 Oktawian i jego wódz Marek Wipsaniusz Agryppa (63-12) przetranspor­ towali przez Morze Adriatyckie armię dorów­ nującą pod względem liczebności siłom An­ toniusza i pod Akcjum (półwysep na jońskim wybrzeżu Grecji) flota Agryppy zablokowała flotę Antoniusza, a armia Oktawiana częś­ ciowo zablokowała armię Antoniusza; prze­ chwytywała dostawy żywności i posiłki dla przeciwnika. Antoniusz 2 września dał armii rozkaz do odwrotu, a flocie polecił przerwać blokadę. Przez blokadę przedarło się jedynie kilkadziesiąt statków, w tym również okręt Antoniusza i Kleopatry; pozostałe okręty i większa część armii pośpieszcie sieA poddaty. W 30 Oktawian wkroczył do Egiptu. Po otrzymaniu fałszywej wiadomości o samobój­ stwie Kleopatry Antoniusz z żalu odebrał sobie życie. Kleopatra nie zdołała oczarować Oktawiana; aby uniknąć upokarzającej nie­ woli w Rzymie, popełniła samobójstwo; pra­ wdopodobnie pozwoliła się ugryźć żmii. Oktawian został obwołany zbawcą Rzymu. OKTAWIANA WOJNA Z POMPEJ USZEM 4036 p.n.e. Pompejusz Sekstus, zwany Młodszym (75-35), najmłodszy syn Pompejusza Wielkiego (106-48), po klęsce i śmierci ojca w RZYMSKIEJ WOJNIE DOMOWEJ WIELKIEJ uciekł do Egiptu, a potem do Hiszpanii i prowadził tam dalej walkę z Ju­ liuszem Cezarem (100-44). Po śmierci Cezara został w 43 dowódcą floty rzymskiej. Triumwirowie umieścili go na liście pro­ skrypcyjnej. Zdobył Sycylię, a jego piracka flota uniemożliwiała transport zboża do Rzy­ mu. W 40 Pompejusz zajął Sardynię, przed­ tem należącą do Oktawiana (63 p.n.e.-14 n.e.), późniejszego cesarza rzymskiego Au­ gusta. W rok później Oktawian, Antoniusz (83P-30 p.n.e.) i Pompejusz zawarli układ w Misenum, w którym Pompejusz w zamian za przepuszczanie dostaw zboża uzyskał za­ rząd Sycylii i Sardynii oraz odszkodowanie za zajęte posiadłości ojca. Jednak układ nie utrzymał się; Oktawian odbił Sardynię, roz­

poczynając tym nową wojnę (38). W czasie próby zdobycia Sycylii burza i okręty Pom­ pej usza rozbiły flotę Oktawiana. Dwa lata później 300 okrętów wojennych pod komen­ dą Marka Wipsaniusza Agryppy (63-12), najlepszego wodza Oktawiana, zwyciężyło flotę Pompejusza w bitwie u północnowschodniego wybrzeża Sycylii, w pobliżu Naulochos (Milazzo). Pompejusz uciekł do Azji Mniejszej, ale w 35 ujął go Antoniusz, wówczas sojusznik Oktawiana, i stracił. Od tego czasu nie było zakłóceń w dostawach zboża do Rzymu. Patrz także OKTAWIANA WOJNAz ANTONIUSZEM 33-30 p.n.e. ONIN WOJNA 1467-1477. W Japonii w oktesie śiedmomecza do ogromne) potęgi dosz­ ły wielkie rody (klany), władające ogrom­ nymi posiadłościami ziemskimi uprawianymi przez chłopów pańszczyźnianych. Yoshimasa (1435-1490), szogun Ashikaga, postanowił w 1464 wycofać się z czynnego życia; będąc bezdzietnym, ogłosił swym następcą brata Yoskimiego. Tymczasem w 1465 narodził mu się syn, Yoskihisa, ale Yoskimi nie chciał zrezygnować z obiecanego mu dzie­ dzictwa. Obie strony uzyskały sojuszników i doszło między nimi do wojny. Walki skupiły się w pobliżu stolicy, Kioto, którą wkrótce doszczętnie spalono. W czasie wojny Onin (nazwa pochodzi od nazwy tego okresu w japońskiej historii) zmarli przywódcy dwóch walczących grup - Yamana Mochitoyo (1404-1473) i jego zięć Hosokawa Katsumoto (14307-1473), mimo to działania wojenne trwały nadal. W walkach wzięło udział kilkanaście wielkich rodów, głównie Shiba i Hatakeyama; całe prowincje pogrą­ żone były w walce o feudalną władzę. Po upadku autorytetu cesarzy i szogunów rody zaczęły walczyć między sobą, dążąc do po­ większenia posiadłości. Kraj został spusto­ szony przez armie rywalizujących zarządców wojskowych; tysiące ludzi zabito; posiadłości zostały zniszczone, a ich właściciele zbank­ rutowali. Wyczerpanie obu stron sprawiło, że w 1477 wojna wygasła. Patrz także JAPOŃ­ SKA WOJNA DOMOWA 1450-1550.

OPIUMOWA WOJNA PIERWSZA 1839-1842. Chiny bezskutecznie usiłowały ograniczyć obecność cudzoziemców i ich działalność handlową na swoim terytorium; między innymi wprowadziły zakaz importu opium. Angielscy kupcy zlekceważyli zakazy chiń­ skie i nadal sprowadzali zabroniony nar­ kotyk. 30 marca 1839 komisarz cesarski wydał rozkaz przejęcia i zniszczenia opium znajdującego się w składach i na statkach brytyjskich w Kantonie. W odwecie Wielka Brytania wysłała okręty wojenne i wojska, które zaatakowały nadbrzeżne miasta chińs­ kie, w tym Hangczou, Hongkong i Kanton. Anglicy zablokowali porty; następnie ruszyli na statkach w górę Rzeki Perłowej, przypuś­ cili szturm na forty rozlokowane wokół Kantonu i w maju 1841 zdobyli Kanton. Wkrótce poddały się również miasta Xiamen i Ningbo. Działania wojenne Anglików utru­ dniał brak dostaw, złe odżywianie, choroby i wiejące tajfuny. Wiosną 1842 przybył nowy, energiczny dowódca brytyjski i skoncent­ rował działania wojenne na rzece Jangcy; Anglicy zdobyli Szanghaj, a potem Jinkiang. Chińczycy nie mogli sprostać przeciwnikom posiadającym nowoczesną broń i doskonałe okręty i gdy w sierpniu 1842 Anglicy osiąg­ nęli Nankin, Chiny musiały zgodzić się na bardzo niekorzystny traktat nankiński, na mocy którego miały wypłacić 20 milionów funtów kontrybucji, zrzec się Hongkongu na rzecz korony brytyjskiej i otworzyć dla bry­ tyjskiego handlu porty Kanton, Xiamen, Fuczou, Ningbo i Szanghaj. Druga wojna opiumowa 1856-1860. (wojna o Arrow) W 1856 Anglicy, zgłaszający coraz więcej żądań pod adresem Chin, porozumieli się z Francją i wysłali do Chin wspólną eks­ pedycję wojskową. Po zajęciu przez urzęd­ ników chińskich statku Arrow, który należał do Chińczyka, był zarejestrowany w Hong­ kongu, pływał pod banderą brytyjską i wmie­ szany był w nielegalny handel opium, wojska angielsko-francuskie zaatakowały i zdobyły Kanton w końcu 1857. Następnie popłynęły na północ i zajęły na krótko twierdzę Dagu w pobliżu Tianjinu. Wojnę zakończył traktat

z Tianjinu między Chinami, Wielką Bryta­ nią, Francją, Rosją i Stanami Zjednoczony­ mi; Chiny zgodziły się na udostępnienie dalszych portów dla handlu, na otwarcie obcych poselstw w Pekinie i legalizację importu opium. W 1859 Chińczycy nie wpuś­ cili do Pekinu zagranicznych dyplomatów i zlikwidowali angielskie oddziały w pobliżu Tianjinu. W odwecie ekspedycja angielskofrancuska zdobyła twierdzę Dagu, popłynęła w górę rzeki, zajęła Tianjin i pokonała chińskie wojska pod Pekinem (1860). Cesarz chiński uciekł, jego przerażeni komisarze zawarli nowe traktaty, na mocy których Chiny udostępniły dla handlu zagranicznego następne porty, udzieliły brytyjskim, fran­ cuskim, rosyjskim i amerykańskim dyplo­ matom prawa do zamieszkania w Pekinie i zgodziły się przyjąć na chińskim wybrzeżu zasadę eksterytorialności, przyznającą obco­ krajowcom specjalne prawa w strefach ich interesów. Na dodatek spalono Letni Pałac w Pekinie; był to odwet na Chińczykach za wcześniejsze ujęcie i torturowanie angiel­ skich wysłanników pokojowych pod prze­ wodnictwem sir Harry'ego Parkesa (1828-1885); kilku członków tej misji zabito. Patrz także BOKSERÓW POWSTANIE 1899-1901. ORLEANU OBLĘŻENIE 1429. Na podstawie traktatu z Troyes z 1420 zawartego z królem Francji Karolem VI (patrz STULETNIA WOJNA 1337-1453) król Anglii Henryk V (1387-1422) został uznany przez Francuzów za dziedzica francuskiego tronu, mimo sprzeciwu delfina, późniejszego Karola VII (1403-1461) i wielu jego zwolenników z Bourges. Po śmierci Henryka V Jan ks. Bedford, regent króla Henryka VI (1421-1471) wyprawił się do środkowej Francji i odniósł wiele sukcesów. W 1428 obiegł Orlean, najważniejsze miasto będące w posiadaniu delfina. Obrona miasta trwała wiele miesięcy, wreszcie Joanna d'Arc (1412-1431), głęboko religijna młoda wieś­ niaczka, przybyła z odsieczą Orleanowi i zmusiła Anglików do wycofania się spod Orleanu i z doliny Loary. Anglicy musieli wycofać się z Troyes, Chalons i Reims,

w którym wkrótce dokonano koronacji Ka­ rola VII. Joannę wzięto do niewoli w 1430 i stracono w 1431 pod zarzutem herezji. Zdaniem większości historyków, Joanna przyczyniła się do katastrofalnego osłabienia sił angielskich. ORMIAN MASAKRY 1894-1897. Ormianie, którzy pragnęli uniezależnić się od Turków, zorganizowali ruch rewolucyjny. Ruch ten wzniecił rozruchy w różnych miastach os­ mańskiego imperium. W odwecie, na rozkaz tureckiego sułtana Abdulhamida II (1842-1918), kurdyjska kawaleria i żołnierze tureccy przeprowadzili zorganizowane masa­ kry Ormian w Sassunie, Konstantynopolu, Trabzonie (Trapezuncie), Erzurumie, Bitlisie, Kurunie, Marasie i w innych miejs­ cowościach. Cierpienia Ormian poruszyły światową opinię publiczną i doprowadziły do wszczęcia dochodzenia, które jednakże nie przyniosło wyjaśnienia okoliczności wy­ padków. Po upadku powstania ormiańskiego w 1897 masakry na pewien czas ustały. W czasie pogromów zabito około 250 tysięcy Ormian. Prześladowania Ormian trwały na­ dal - nie odstąpiono od realizacji sułtańskiego planu eksterminacji lub deportacji Ormian, tyle że akty przemocy starannie skrywano. ORMIAN MASAKRY 1909. W kwietniu 1909 doszło do nowych masakr Ormian w Cylicji, obecnie stanowiącej południową część Turcji. Turcy zabili tysiące Ormian. Pogromy nastąpi­ ły na rozkaz sułtana tureckiego Abdulhamida II (1842-1918), po tym jak ormiańscy powstań­ cy, dążący do uniezależnienia się od Turcji, sprowokowali swymi atakami i demonstracja­ mi muzułmańskich urzędników i mieszkań­ ców Armenii. Interweniowały Stany Zjedno­ czone i inne mocarstwa światowe, domagając się wstrzymania okrutnej rzezi. Patrz także MŁODOTURKÓW POWSTANIE 1908-1909. ORMIAN MASAKRY 1915. Ormiańscy po­ wstańcy, dążący do utworzenia niepodległej Armenii, 20 kwietnia 1915 zdobyli twierdzę

Van we wschodniej części imperium osmań­ skiego. Z pomocą Rosjan Ormianie utrzymali twierdzę do sierpnia 1915, po czym twierdza padła. Rząd młodoturków uważał Ormian za element niebezpieczny i oskarżał ich o sprzy­ janie i pomoc Rosjanom w inwazji na Turcję w czasie ŚWIATOWEJ WOJNY I. W 1915 rząd wydał rozkaz wybicia lub deportacji wszystkich Ormian. Około miliona Ormian uciekło lub zostało zabitych, prawie 600 tysięcy zmarło z głodu, a także od chorób i z wycieńczenia w czasie przemarszu przez bagniste lub pustynne tereny Syrii i Mezo­ potamii (obecnie część Iraku); Turcy często zabijali tych, którzy nie byli w stanie iść dalej. ORMIANSKO-RZYMSKIE WOJNY. Patrz RZYM SKO-ORMAŃSKIE WOJNY. OSAKA, OBLĘŻENIE ZAMKU 1614-1615. Po

bitwie pod SEKIGAHARĄ młodociany Hideyori (1598-1615) zamieszkał z matką w wielkim zamku zbudowanym w 1583 w Osace przez jego ojca, Toyotomi Hideyo­ shiego (1536-1598) poprzedniego rzeczywis­ tego władcę Japonii. Urzędujący szogun, Tokugawa lyeyasu (1542-1616), początkowo pozostawał z Hideyori w przyjacielskich stosunkach, mimo że rodzina dziecka za­ wiązała w 1600 przeciw Tokugawie spisek kierowany przez Ishidę Mitsunari (1563-1600). Później jednak stosunek Tokugamy do Hideyoriego zmienił się zdecy­ dowanie na gorsze. Hideyoriego zachęcono do przeznaczenia pewnej sumy ze swoich bogactw na odbudowę świątyni Hokoji w Tokio, zniszczonej przez trzęsienie ziemi. Tuż przed poświęceniem odbudowanej świą­ tyni lyeyasu nie zgodził się na napis na dzwonie i odwołał ceremonię. Hideyori wrócił do zamku i zwrócił się do niezado­ wolonych daimyo, by przyłączyli się do spisku, który miał na celu obalenie lyeyasu. Nim zdołano podjąć jakiekolwiek działania, w grudniu 1614 ogromna armia lyeyasu obiegła zamek. Wojska Hideyoriego zaciekle odpierały oblegających. W styczniu 1615

zgodzono się na zawieszenie broni, ale oblegający nie dotrzymali jego warunków, zburzyli zewnętrzny mur zamku i wypełnili ziemią szerokie fosy. Po zakończeniu tych prac lyeyasu znalazł w maju 1615 pretekst do wznowienia oblężenia. Możliwości obro­ ny były teraz znacznie mniejsze; armia lyeyasu przypuściła szturm i po zdobyciu zamku spaliła go. Hideyori popełnił sep­ puku, jego rodzina zginęła lub została wy­ gnana, lyeyasu został niekwestionowanym władcą Japonii, a jego następcy rządzili krajem do 1867 (patrz MEIJI REWOLUCJA 1863-1868). Patrz także SHIMABARA, POWSTANIE NA PÓŁWYSPIE SHIMABARA 1637-1638. OSTROGI, PIERWSZA BITWA 1302. W 1301 król Francji Filip IV Piękny (1268-1314) włączył Flandrię do domeny królewskiej. W 1302 wybuchło we Flandrii powstanie. 11 lipca wojsko miasta flamandzkiego Brugii stoczyło z wojskami francuskimi bitwę pod Courtrai; atak zbrojnych we włócznie falang piechoty flamandzkiej zadał klęskę ciężkiej jeździe francuskiej. Francuzi ponieśli klęs­ kę. Olbrzymi stos złotych ostróg zdjętych po bitv ie z nóg poległych rycerzy francus­ kich stał się symbolem zwycięstwa. Druga bitwa Ostróg 1513. Król Anglii Henryk VIII (1491-1547) odczuwał wrogość do Francji. Skuszony możliwością udowodnie­ nia swej odwagi i potęgi, z którą należy się liczyć, przystąpił do Świętej Ligi papieża Juliusza II (1443-1513) zawiązanej przeciw Francji (patrz ŚWIĘTEJ LIGI WOJNA 1510-1514). Henryk obiegł Bajonn, natomiast Hiszpania walczyła na terenie Nawarry; później Hen­ ryk przegrał bitwę morską i bezskutecznie usiłował odbić Gujennę (patrz STULETNIA WOJNA 1337-1453). Henryk zajął dwa miasta francuskie, a 16 sierpnia 1513 stoczył Bitwę Ostróg (nazwa wywodzi się z szybkiego oc1 ,rotu zwyciężonych Francuzów) pod Guin„gate, w północnej Francji. Następnie Henryk zawarł pokój, wydał młodszą siostrę za starzejącego się francuskiego króla Lud­ wika XII (1462-1515) i z triumfem wrócił do kraju.

OSWALDA WOJNY 633-641. Śmierć króla Deiry Edwina (585-632) umożliwiła Oswal­ dowi (6057-641), synowi króla Bernicji, Ethelfritha (wzmian. 593-616) oraz szlach­ cie Bernicji na odzyskanie dominacji w po­ łączonych królestwach Nortumbrii - Ber­ nicji i Deirze (patrz ETHELFRITHA WOJNY 593-616). Oswald, wypędzony wcześniej (po 616) z Nortumbrii, szukał pomocy u innego władcy anglosaskiego, Pendy (577-655), króla Mercji. Wspólnym ich wrogiem był Kadwallon (Kadwallader) (zm. 634), władca królestwa Gweynedd w północnej Walii. Pozujący na „króla Brytów" Kadwallon zabił Edwina w bitwie pod Heathfield, zabrał jego głowę do Yorku, potem spus­ toszył Bernicję i Deirę jak „szalony tyran", mówiąc słowami angielskiego historyka Bedy (673-735). W 634, po rocznej walce, Oswald i Penda zwyciężyli i zabili Kadwallona w pobliżu Heavenfield. Większość czasu za swego panowania Oswald spędził na obronie granic i zdobywaniu terytoriów na południu; przez małżeństwo dynastyczne został panem Wessex. Pragnął pokoju, a w celu wprowadzenia chrześcijaństwa do Nortumbrii założył klasztor w Lindisfarne. Przejęcie władzy nad Wessexem doprowa­ dziło do rywalizacji z Pendą, dawnym soju­ sznikiem Oswalda. W 641 stoczyli bitwę pod Maserfield (Oswestry?), w której Os­ wald stracił życie; Mercja stała się na 150 lat dominującym królestwem anglosaskim, a Oswalda kanonizowano. Patrz ETHELBALDA WOJNY 733-750.

OŚMIU ŚWIĘTYCH WOJNA 1375-1378. Pa­ pież Grzegorz XI (1330-1378) zamierzał przenieść stolicę apostolską z Awinionu, we Francji, do Rzymu (w okresie tzw. niewoli babilońskiej Kościoła papieże przebywali na ziemi francuskiej). Wykorzystując nieza­ dowolenie w Państwie Kościelnym z powo­ du rządów francuskich legatów Florencja stworzyła ligę miast toskańskich i podbu­ rzyła prawie wszystkie miasta Państwa Koś­ cielnego. W 1376 ściągnęło to na nią klątwę papieską. Wkrótce potem Florencja zawarła

sojusz z Mediolanem; wojną z papieżem kierowała florencka ośmioosobowa rada, Otto di Guerra („ośmiu świętych"). W 1377 papież wysłał armię pod wodzą Roberta z Genewy (zm. 1394), która bezlitośnie pustoszyła zbuntowane tereny Państwa Koś­ cielnego i zmusiła je do poddania się. Papież

Grzegorz XI wrócił do Italii i zasiadł na tronie w Rzymie. Dzięki wstawiennictwu św. Katarzyny ze Sieny (1347-1380) Pań­ stwo Kościelne zawarło z Florencją kom­ promisowy pokój i za cenę 200 tysięcy florenów cofnęło ekskomunikę nałożoną na Florencję w czasie wojny.

p PADERI POWSTANIE 1821-1837 (Minailgkabau wojna). Co najmniej od XVI w. krainę Minangkabau w zachodniej części Sumatry zamieszkiwały cywilizowane ludy wyznające islam. Na początku XIX w. trzej muzuł­ mańscy pielgrzymi, wracając do domu z Mekki, zawinęli do portu Pedir w północ­ nej części Sumatry, podobnie jak to czynili wszyscy pielgrzymi. W Pedirze postanowili przekonać muzułmańską społeczność Mi­ nangkabau do przyjęcia purytańskich zasad. Przyciągnęli wielu wyznawców, których na­ zwano „białymi ludźmi", czyli paderi, od noszonych białych szat i turbanów. Reformy paderi narzucono wielu ludziom i surowo karano tych, którzy nie chcieli się do nich dostosować. Działalność paderi zaniepokoiła miejscowych wodzów, szczególnie tych, któ­ rzy odziedziczyli ziemie i tytuły po krew­ nych matki (praktyka zakazana w prawie islamskim); obawiali się oni ustanowienia rządów teokratycznych. Aby utrzymać wła­ dzę, wodzowie uciekli się do działań zbroj­ nych, ale nie zdołali pokonać paderi, udali się więc po pomoc do Holendrów stac­ jonujących na Jawie. Holendrzy uznali, że reformatorzy stanowią zagrożenie i wtrącili się do konfliktu. Ich interwencja nie podo­ bała się części feudalnych możnowładców, którzy wówczas przyłączyli się do paderi. Główna siedziba paderi mieściła się w dob­ rze ufortyfikowanym mieście Bondjol, które oparło się 15-letniemu oblężeniu Holend­ rów. Nawet po poddaniu się paderi w 1837 niektórzy fanatycy nadal prowadzili walkę partyzancką w górach. Patrz także NANINGU WOJNA 1831-1832; JAWY WIELKA WOJNA 1815-1830.

PAHANGU WOJNA DOMOWA 1857-1863.

Po śmierci sułtana Bendahara Tun Alego (zm. 1857) jego dwaj synowie zgłosili rosz­ czenia do tronu malajskiego państwa Pa­ hang, którego wschodnią granicę stanowi brzeg Morza Południowochińskiego. Starszy syn, Tun Mutahir (zm. 1863), zyskał popar­ cie Djohoru, malajskiego sułtanatu na połu­ dniu, oraz Anglików, którzy wówczas prze­ ciwni byli dominacji Tajów na Malajach. Wan Ahmad, drugi syn, zyskał pomoc z Trengganu, sułtanatu na północy, oraz z Syjamu. Działania obu stron ograniczały się do napadów i zasadzek i tylko czasem toczono bitwy w pobliżu fortyfikacji. Syjam­ skie okręty wysłane na pomoc Wan Ahmadowi zostały w 1862 rozbite przez okręty wojenne Wielkiej Brytanii. Wojna skończyła się tuż po śmierci Tun Mutahira w 1863, a nowym sułtanem obwołano Wan Ahmada. PAKISTAŃSKA WOJNA DOMOWA 1971.

W latach sześćdziesiątych pogorszyły się stosunki między Pakistanem Wschodnim i Zachodnim. Trzy czwarte obrotów handlu zagranicznego Pakistanu zapewniał Pakistan Wschodni, który jednak czerpał z tego minimalną korzyść. W 1966 wybuchł strajk generalny; na wschodzie domagano się wię­ kszej autonomii, a w 1968 i 1969, po wybo­ rze generała Agi Muhammada Yahyi Khana (1907-1974) na nowego prezydenta Paki­ stanu, wybuchły zamieszki. W 1970 prezy­ dent zarządził pierwsze wybory od 1947 do zgromadzenia narodowego. Z przypadają­ cych na Pakistan Wschodni 163 miejsc prawie wszystkie zajęli reprezentanci ruchu na rzecz pełnej autonomii Pakistanu Wscho­

dniego - Ligi Awami, na czele której stał szejk Mudżibur Rahman (1920-1975). Nie­ zadowolony z takiego składu Yahya Khan dwukrotnie odraczał otwarcie zgromadzenia, w końcu unieważnił wyniki wyborów; w od­ powiedzi mieszkańcy Pakistanu Wschod­ niego rozpoczęli strajk generalny i przestali płacić podatki. Yahya Khan wprowadził stan wyjątkowy, a gdy negocjacje nie do­ prowadziły do zakończenia kryzysu, wysłał do Pakistanu Wschodniego doborowe od­ działy liczące 60 tysięcy żołnierzy. Rahmana aresztowano, a żołnierze, którzy mieli pil­ nować porządku, spalili domy studenckie i zatłoczone bazary w Dakce (25 marca 1971). Następnego dnia ogłoszono niepod­ ległość Pakistanu Wschodniego, któremu nadano nazwę Bangladesz. Wojska Paki­ stanu Zachodniego były niesłychanie sku­ teczne w działaniu; zabiły setki tysięcy „buntowników", 10 milionów ludzi uszło do Bengalu Zachodniego w Indiach. Po ataku Pakistanu na Kaszmir 3 grudnia 1971 Indie prowadziły wojnę na dwóch frontach (patrz INDYJSKO-PAKISTAŃSKA WOJNA 1971), ale w połowie grudnia zmusiły wojska Paki­ stanu Zachodniego do kapitulacji w Bang­ ladeszu. Yahya Khan ustąpił z urzędu, zastąpił go Zulfikar Ali Bhutto (1928-1979), a uwolniony Rahman został premierem Bangladeszu. Napięcie między Pakistanem a Bangladeszem załagodzono w 1972 na drodze dyplomatycznej, w 1973 przeprowa­ dzono wymianę jeńców, ale Pakistan uznał niepodległość Bangladeszu dopiero w 1974.

PALESTYŃSKIE DZIAŁANIA PARTYZANCKIE ek. 1960-1983. Palestyńskie grupy par­ tyzanckie, przede wszystkim popierana przez Syrię Al Saiąa, Ludowy Front Wy­ zwolenia Palestyny (LFWP) o orientacji marksistowskiej i Al Fatah kierowany przez Jasera Arafata (ur. 1929) prowadziły w Iz­ raelu akcje terrorystyczne, które miały ze­ pchnąć państwo żydowskie do defensywy. Akcje terrorystyczne rozpoczęły się przed poważnymi wojnami arabsko-izraelskimi i trwały również w przerwach między nimi.

Ich mózgiem był Jaser Arafat, założyciel Organizacji Wyzwolenia Palestyny (1964) i jej przywódca od 1968. Partyzanci pod­ kładali bomby w izraelskich szkołach, auto­ busach, na targowiskach i w przedsiębior­ stwach handlowych, zabijali przypadkowych ludzi, ostrzeliwali rakietami ośrodki cywil­ ne. Przed 1967 Palestyńczycy działali głów­ nie z baz w Syrii; po SZEŚCIODNIOWEJ WOJNIE 1967 partyzanci założyli bazy w Jordanii, ale po JORDAŃSKIEJ WOJNIE DOMOWEJ 1970-1971 byli zmuszeni prze­ nieść się do Libanu. W 1983 Palestyńczycy Arafata musieli opuścić Liban (patrz LIBAŃ­ SKA WOJNA DOMOWA 1975-1984). Z czasem Palestyńczycy ograniczyli częstotliwość na­ padów; zastąpiły ich ugrupowania szyickie. Dwa napady palestyńskie spotkały się z po­ tępieniem całej światowej opinii publicznej: 6-9 września 1970 grupa Czarny Wrzesień uprowadziła samolot pasażerski (435 po­ dróżnych przetrzymywano w Ammanie jako zakładników), a w 1972, w czasie olimpiady w Monachium, Palestyńczycy zabili 11 spor­ towców izraelskich. Patrz także ARABSKO-IZRAELSKA WOJNA 1973.

PALÓW WOJNY 800-1025. Harsza (Harszawardhana) (ok. 590-ok. 647) usiłował przywrócić dawne imperium Guptów (patrz ĆALUKJÓW WOJNA PRZECIW HARSZY 020), ale próba nie powiodła się i pogrążyła północne Indie w chaosie. Korzystając z tej okazji wiele małych królestw indyjskich usiłowało powiększyć swoje terytoria. Szczególny upór wykazywała dynastia Palów rządząca w kró­ lestwie Bengalu od ok. 750. W ciągu następ­ nych trzech wieków Palowie podjęli trzy próby pozyskania terytoriów na zachodzie; każdorazowo pokonały ich inne, bardziej agresywne królestwa. Władca Palów Dharmapala (wzmian. 770-810) rozszerzył zakres swoich wpływów na zachodzie aż po Kanaudź, dawną stolicę Harszy, ale napotkał opór szybko rozwijającego się państwa Rasz­ trakutów. Jego następca, Dewapala (wzmian. 810-850), twierdził, że prawnie należy mu się region Dekanu i rozpoczął działania

zaczepne wzdłuż rzeki Narmady, ale poniósł druzgocącą klęskę w walce z siłami Raszt­ rakutów. Dużą ale połączona luźnymi wię­ zami federacja Radżputów odparła atak Palów wzdłuż wschodniego biegu Gangesu, a w 916 wojska Radżputów wkroczyły do Bengalu. Palowie przez pewien czas nie podejmowali prób podbojów, ale Mahipala I (wzmian. 988-1038) znowu poszerzył zasięg wpływów Palów do Benaresu (Waranasi) na zachodzie, a na południu wzdłuż wschod­ niego wybrzeża Indii. W odpowiedzi w 1021 Colowie rozpoczęli działania zaczepne na północy; wkroczyli do Bengalu w 1025 i pokonali Palów dowodzonych przez Mahipalę. Dynastia Palów zaczęła podupadać, a do ostatecznego upadku przywiodły ją pod koniec stulecia najazdy Muhammada Ghori (patrz MUHAMMADA GHORI PODBOJE 1175-1206).

PANAMSKA REWOLUCJA 1903. Na mocy traktatu Hay-Herrana (22 stycznia 1903) Kolumbia miała odstąpić Stanom Zjedno­ czonym ziemie przy Przesmyku Panamskim. USA zamierzały tam zbudować kanał (Panama wchodziła wówczas w skład Wiel­ kiej Kolumbii). Wstrząsana wojną Kolum­ bia była bliska załamania gospodarczego i dlatego prezydent kraju Jose Manuel Marroąuin (1827-1908) popierał traktat, od­ rzucił go jednak Kongres (12 sierpnia 1903). Philippe Jean Bunau-Yarilla (1860-1940), który brał udział w nieudanej próbie budo­ wy kanału przez Francuzów, nadal właś­ ciciel praw do jego budowy, usiłował zebrać pieniądze na dalsze prace, w czym wspierał go rząd Stanów Zjednoczonych. Bunau-Yarilla pomógł zorganizować powstanie w Pa­ namie przeciw Kolumbii. Powstanie wznie­ ciła 3-4 listopada 1903 w Colonie (Panama) nieliczna grupa kolejarzy, strażaków i żoł­ nierzy, którzy ogłosili niepodległość Pana­ my. U wybrzeży Panamy krążownik amery­ kański Naskuille powstrzymał desant kolum­ bijskich wojsk dowodzonych przez generała Rafaela Reyesa (1850P-1918), które wysłano do stłumienia powstania. Z niezwykłym

pośpiechem 6 listopada 1903 prezydent USA Theodore Roosevelt (1858-1919) uznał nie­ podległość Panamy, a wkrótce potem przyjął Bunau-Yarillę, ministra nowo powstałej re­ publiki Panamy. 18 listopada 1903 Stany Zjednoczone i Panama podpisały traktat Hay-Bunau-Varilli, na mocy którego USA za sumę 10 milionów dolarów i roczne opłaty w wysokości 250 tysięcy dolarów (dla Panamy) nabyły 10-milowy pas ziemi ciągnący się w poprzek Przesmyku Panamskiego (Strefa Kanału Panamskiego). PANAY, INCYDENT Z PAMAYEM1937. Ka-

nonierka amerykańskiej marynarki wojen­ nej Panąy patrolująca rzekę Jangcy w po­ bliżu Nankinu (Chiny) w czasie japońskich bombardowań tego obszaru stała się schro­ nieniem dla personelu ambasady USA (patrz CHŃSKO-JAPOŃSKA WOJNA 1937-1945). 12 gru­ dnia 1937 japońskie bombowce nurkowe zbombardowały zakotwiczony na rzece Pa­ nay i brytyjską kanonierkę; okręt amerykań­ ski zatonął, brytyjski został poważnie uszko­ dzony, śmierć poniosły 2 osoby, a 48 zostało rannych. Opinia publiczna USA była bardzo oburzona tym atakiem. Japończycy utrzy­ mywali, że ich piloci nie zauważyli bandery amerykańskiej na pokładzie i oznaczeń na burtach Panay, złożyli wyrazy ubolewania i zapłacili odszkodowanie, którego domagały się Stany Zjednoczone. PAPIESKO-CESARSKA WOJNA 1081-1084.

Wyklęty i zdetronizowany przez papieża Grzegorza VII (1020?-1085) król niemiecki Henryk IV (1050-1106) przegrał w 1080 bitwę ze stronnictwem papieskim, mimo to prowadził nadal wojnę z papieżem; najechał Italię. Nie powiodły się oblężenia Rzymu w 1081 i 1082. W 1083 Hernyk zdobył prawobrzeżną część miasta z Watykanem i bazyliką Świętego Piotra. W 1084 Henryk przekupił Rzymian, którzy poddali miasto i triumfalnie wkroczył do Rzymu. Grzegorz schronił się w zamku Świętego Anioła, a Henryk wprowadził na tron papieski antypapieża, Klemensa III (1030?-! 100),

w zamian za co ten koronował go na cesarza Świętego Cesarstwa Rzymskiego. Z odsieczą Grzegorzowi nadciągnęli Normanowie pod wodzą Roberta Guiscarda (1015P-1085), wtadcy Apulii i Kalabrii, którego w 1083 Grzegorz VII poprosił o pomoc. Normano­ wie wyparli Henryka z Rzymu. Miasto zostało splądrowane, choć zapewne nie było to działanie zamierzone. Normanowie prze­ wieźli Grzegorza - właściwie pod przymu­ sem - do Salerno, gdzie zapadł na zdrowiu i zmarł w 1085. Papiestwo zwyciężyło, choć cena była wysoka; świecka inwestytura prze­ trwała tylko jedno pokolenie, a władza Świętego Cesarstwa Rzymskiego nad du­ chowieństwem została w znacznym stopniu ograniczona. Patrz NIEMIECKA WOJNA DOMOWA1077-1106. PAPIESKO-CESARSKA WOJNA 1228-1241.

Rozpoczęta NIEMIECKĄ WOJNĄ DOMO­ WĄ 1077-1106 walka między Świętym Ce­ sarstwem Rzymskim a Papiestwem o domi­ nację toczyła się przez całe stulecia. Fryde­ ryk II (1194-1250) został królem Niemiec w 1211 w czasie NIEMIECKIEJ WOJNY DOMOWEJ 1197-1214, w 1220 został ko­ ronowany na cesarza. Fryderyk był od 1198 wychowywany pod nadzorem papieża, który oczekiwał, że jego wychowanek będzie uległy i posłuszny. Nowy cesarz dążący do stworzenia monarchii absolutnej okazał się jednak tak upartym rzecznikiem praw świec­ kich władców, że wzbudził swoim zachowa­ niem gniew aż trzech papieży. Papież Ho­ noriusz III (zm. 1227) zobowiązał go do udziału w krucjacie, której celem było od­ zyskanie Jerozolimy, ale Fryderyk zajął się organizowaniem królestwa sycylijskiego. Po­ słał wprawdzie wojska do Ziemi Świętej, nie zadowoliło to jednak Honoriusza, który w 1225 doprowadził do ślubu Fryderyka z dziedziczką Królestwa Jerozolimskiego, a w 1227 zmusił cesarza do podjęcia wy­ prawy do Ziemi Świętej (patrz KRUCJATA SZÓSTA 1228-1229). Pod pozorem choroby Fry­ deryk szybko wrócił do kraju, co stało się powodem klątwy rzuconej na niego przez

Grzegorza IX (1 1437-1241), nowego papie­ ża, który okazał się silniejszym politykiem niż jego wcześniej żyjący imiennik. W 1228 Fryderyk podjął wyprawę do Ziemi Świętej i jednocześnie rozpoczął walkę z papieżem, dążąc do opanowania większej części Pań­ stwa Kościelnego. Wojska papieskie odzys­ kały zdobyte przez armię cesarską ziemie, a następnie opanowały znaczną część Kró­ lestwa Sycylijskiego. Fryderyk na podstawie układu z sułtanem Egiptu w 1229 odzyskał Jerozolimę i został koronowany na jej króla. Po powrocie do Włoch wyparł wojska pa­ pieskie z Królestwa Sycylijskiego. W 1230 zawarł pokój z papieżem w San Germano, uznał całość terytorium państwa papieskiego i zupełną swobodę wyborów kościelnych, a papież zwolnił go od klątwy. Fryderyk dążył nadal do zjednoczenia Italii; w 1231 napotkał opór Lombardii (częściowo pod­ sycany przez Grzegorza), w 1235 zajęty był tłumieniem buntu syna Henryka, króla Niemiec. W 1236 podjął próbę ściślejszego podporządkowania sobie Lombardii. Wojna toczyła się ze zmiennym szczęściem. W 1236 i 1237 Fryderyk zdobył marchię werońską, i zwyciężył Ligę Lombardzką pod Cortenuovą. W 1238, po nieudanym oblężeniu Brescii, Fryderyk zajął terytoria papieskie. Papież zawiązał tajne przymierze z Genuą i Wenecją, a w 1239 rzucił na cesarza jeszcze jedną klątwę. Wojska cesarskie bez powo­ dzenia oblegały Mediolan, a w 1240 za­ groziły Rzymowi. W 1241 Grzegorz zerwał toczące się negocjacje pokojowe i zwołał sobór powszechny, ale Fryderyk uniemoż­ liwił delegatom wzięcie udziału w soborze. Wkrótce potem papież zmarł; obie strony - Papiestwo i Cesarstwo Święte - podej­ mowały różne działania aż do wybuchu nowej PAPIESKO-CESARSKIEJ WOJNY w 1243. PAPIESKO-CESARSKA WOJNA 1243-1250.

Po śmierci papieża Grzegorza IX (1143?— 1241) nastąpiła pełna wzajemnych urazów przerwa między wojnami (patrz PAPIESKOCESARSKA WOJNA i228-i24i). Obie strony sta­

rały się zyskać na czasie. Cesarz Świętego Cesarstwa Rzymskiego Fryderyk II (1194— 1250) udał się na Sycylię. Kościół wybrał nowego papieża, Celestyna IV, który zmarł w 1241 po 17-dniowym pontyfikacie. Fry­ deryk podporządkował sobie resztki Państ­ wa Kościelnego i planował atak od strony morza na sprzymierzone z papiestwem Ge­ nuę i Wenecję. Cesarz dokładał wszelkich starań, aby wybrano wyrozumiałego papieża, jednak nadaremnie. Nowy papież, Innocenty IV (zm. 1254), był przebiegły i w końcu przechytrzył cesarza. Fryderyk prosił go o zdjęcie ekskomuniki z 1239; negocjacje były w toku, gdy Innocenty w odpowiedzi na podporządkowanie Państwa Kościelnego zaczął w 1243 oblegać Viterbo, niezależne miasto włoskie. Innocenty wzniecił następ­ nie w Lombardii powstanie skierowane przeciwko Fryderykowi. W 1244 wkroczyw­ szy w pełnym majestacie do Rzymu, Inno­ centy zmusił Fryderyka do zawarcia traktatu pokojowego. Gdyby postanowienia traktatu zostały zrealizowane, oznaczałoby to znisz­ czenie dzieła całego życia cesarza. Fryderyk jednak zaczął stawiać wymagania sprzeczne z porozumieniem. Zaniepokojony tym pa­ pież uciekł najpierw do Genui, a potem do Lyonu. W 1245 na soborze w Lyonie, który odbył się, mimo iż Fryderyk zablokował przejścia przez Alpy do Francji, ponownie rzucono ekskomunikę na cesarza i zde­ tronizowano go pod trzema zarzutami: stałe naruszanie pokoju, świętokradztwo i pode­ jrzenie o herezję. W 1246 wybrano nowego króla (antykróla) Niemiec - Henryka Raspe, doszło do walk, na Sycylii wybuchło in­ spirowane przez papieża powstanie przeciw Fryderykowi. W tym czasie wojska Fryde­ ryka zniszczyły Viterbo i w 1245 zaatako­ wały Piacenzę. W 1247 obiegły Parmę, ale jej obrońcy w 1248 rozbili armię cesarza. Do niepowodzeń Fryderyka w Italii dołą­ czyła utrata Toskanii (1249) i pojmanie syna, króla Sycylii. W 1249 Fryderyk zaczął ponownie odnosić zwycięstwa; stłumił ko­ lejne powstanie na Sycylii i w 1250 jego wojska odniosły zwycięstwo nad Parmeń-

czykami. Wojnę zakończyła jego śmierć w 1250. Fryderyk był człowiekiem wybit­ nym; umierając, stwierdził, że starał się zreformować Kościół, ograniczając jego działanie do właściwej (duchowej) sfery. Można go uznać za prekursora walk, jakie reformacja będzie toczyła o zwiększenie praw władców świeckich. Patrz także KRU­ CJATA SIÓDMA 1248-1254. PAPINĘ AU POWSTANIE 1837. Kanadyjski polityk pochodzenia francuskiego, Louis Joseph Papineau (1786-1871), publicznie protestował przeciw „niesprawiedliwemu" traktowaniu przez rząd brytyjski Kanadyj­ czyków francuskiego pochodzenia z Dolnej Kanady (Quebec). Przemówienia, w których nawoływał do wyrzucenia zdominowanej przez Anglików rządzącej kliki, stały się w Montrealu bodźcem do zamieszek i walk. W rejonie Montrealu, w St. Denis, St. Charles i St. Eustachę doszło do zbrojnych starć między powstańcami Papineau (kana­ dyjskimi Francuzami) a lepiej wyposażonym i wyszkolonym wojskiem terytorialnym ka­ nadyjskiego rządu wspartym przez żołnierzy angielskich (listopad 1837). Wojsko z łat­ wością pokonało powstańców i przywróciło porządek. Papineau uciekł do Stanów Zjed­ noczonych, a potem do Francji (1839); po amnestii wrócił do Kanady (1845). Patrz także MACKENZIEGO POWSTANIE isa?. PARAGWAJSKA WOJNA 1864-1870 (Lopeza wojna, wojna trójstronnego przymie­ rza). Francisco Solano Lopez (1827-1870), prezydent-dyktator Paragwaju, marzył o rzą­ dach w wielkim państwie La Płaty w Ame­ ryce Południowej, którego głównym ośrod­ kiem miał być Paragwaj. Gdy Brazylia, chcąc przyjść z pomocą Colorado (koloro­ wym), interweniowała zbrojnie w sprawy wewnętrzne Urugwaju (1864), Lopez, po­ pierający Blanco (białych), rywali Colorado, zażądał wycofania cesarskich wojsk brazylij­ skich. Gdy Brazylia zlekceważyła to żądanie, paragwajskie wojska rozbudowane do siły 50 tysięcy żołnierzy i stanowiący największą

ówcześnie potęgę militarną Ameryki Połu­ dniowej, wkroczyły pod koniec 1864 do brazylijskiego stanu Mato Grosso, zajęły go, a Lopez wypowiedział Brazylii wojnę. Nie uzyskawszy zgody Argentyny na przejście przez jej terytorium wojsk paragwajskich, które miały zaatakować Brazylię od połu­ dnia, 18 marca 1865 Lopez wypowiedział wojnę Argentynie. Brazylia, Argentyna i Urugwaj zawiązały trójstronne przymierze (1 maja 1865) skierowane przeciw Paragwa­ jowi i utworzyły wspólną armię, którą dowo­ dził argentyński generał Bartolome Mitrę (1821-1906). Brazylijska flota wygrała w po­ łowie 1865 poważną bitwę na rzece Paranie, w rejonie Riachuelo, na południe od Corrientes, zmuszając Paragwaj do odwrotu i podjęcia działań obronnych na własnym terenie. Po kilku porażkach Lopez poprowa­ dził swoje wojska do zwycięstwa pod Curupayti (22 września 1866). W 1867 wojska sojusznicze przedzierały się powoli w górę rzeki Paragwaj, zdobyły Humaitę, strategicz­ ną twierdzę nad rzeką, a oddziały paragwaj­ skie wycofały się na północ, do Angostury i Ypacarai. W końcu 1867 sojusznicy zdobyli oba miasta, po czym Brazylijczycy pod komendą następcy Mitrę, Luiza Alvesa de Lima e Silva, księcia Caxias (1803-1880), zdobyli i spustoszyli Asunción, stolicę Para­ gwaju. Lopez uciekł z popierającymi go oddziałami i rozpoczął walkę partyzancką w północnej i wschodniej części Paragwaju; zginął 1 marca 1870 w walce z Brązy lij czy ka­ mi w departamencie Concepción. Tymcza­ sowy rząd Paragwaju zawarł z sojusznikami porozumienie pokojowe (20 czerwca 1870), na mocy którego Argentyna i Brazylia zys­ kały ponad 140 tysięcy km2 paragwajskiego terytorium. Wojna zrujnowała Paragwaj; z 525 tysięcy mieszkańców pozostało 221 tysięcy, w tym jedynie 29 tysięcy dorosłych mężczyzn. Był to najkrwawszy konflikt w historii Ameryki Południowej. PARAGWAJSKA WOJNA DOMOWA 1947.

Generał Higinio Morinigo mianowany pre­ zydentem Paragwaju w 1940 zawiesił kon­

stytucję i sprawował rządy w stylu dyktatury wojskowej. W okresie jego rządów docho­ dziło w Paragwaju do częstych zakłóceń porządku publicznego, między innymi do strajków powszechnych i demonstracji stu­ denckich. Siły zbrojne, na które przezna­ czono 45% budżetu narodowego, zachowy­ wały wierność wobec Morinigo i dławiły opozycję. W lipcu 1946 Morinigo zezwolił na podjęcie działalności politycznej, zaka­ zanej od 1940, i utworzył dwupartyjny rząd. Rok później febryści wystąpili z gabinetu i pod kierownictwem przewodniczącego par­ tii, Rafaela Franco (1896-1972), byłego prezydenta Paragwaju, oraz z pomocą libe­ rałów, usiłowali przejąć władzę, ale ponieśli porażkę w wojnie domowej, toczącej się od marca do sierpnia 1947. Morinigo pozostał na stanowisku do puczu wojskowego 6 czer­ wca 1948. W ciągu następnych 15 miesięcy władzę w Paragwaju sprawowało pięciu pre­ zydentów. PARAGWAJSKA WOJNA O NIEPODLEGŁOŚĆ 1810-1811. W 1776 Paragwaj, Argentyna, Boliwia i Banda Oriental (Urugwaj) stano­ wiły jedno wicekrólestwo La Pląta. Gdy Napoleon (1769-1821) zdetronizował króla Hiszpanii Ferdynanda VII (1784-1833), Argentyńczycy powołali w Buenos Aires juntę sprawującą władzę w Zjednoczonych Prowincjach La Pląta i zwrócili się do pozostałych prowincji, by okazały lojalność powstałej władzy centralnej. Paragwajczycy ogłosili niezależność, a rok później, w 1811, junta z Buenos Aires wysłała do Asunción wojska pod dowództwem Manuela Belgrano (1770-1820), które miały zmusić Paragwaj do uległości. Belgrano został pokonany i wy­ cofał się. Paragwajczycy usunęli królew­ skiego zarządcę, ogłosili niezależność od Hiszpanii i ustanowili w Asunción rewolu­ cyjną juntę. W 1814 powierzono władzę absolutną pierwszemu konsulowi, Jose Gasparowi Rodriguezowi de Francii (1766— 1840), którego dwa lata później ogłoszono „dożywotnim dyktatorem". Patrz także AR­ GENTYNY WOJNA O NIEPODLEGŁOŚĆ isoe-isió.

PARAGWAJSKIE POWSTANIE 1959-1960.

Wielu mieszkańców Paragwaju sprzeciwia­ jących się brutalnym rządom generała Al­ fredo Stroessnera (ur. 1912), prezydenta kraju od 1954, uciekło do Argentyny i za­ łożyło tam bazy, z których prowadzono ataki na rodzinny kraj w nadziei na oba­ lenie rządu. We wrześniu 1959 Stroessner rozkazał zamknąć południową granicę kra­ ju. 12 grudnia 1959 około 1000 powstańców z bazy w Argentynie przekroczyło granicę i wdarło się na kilka mil w głąb kraju. Rząd paragwajski ogłosił stan wyjątkowy. Incydenty przygraniczne w dalszym ciągu przyczyniały się do napięcia w stosunkach między Paragwajem i Argentyną. W 1960 powstańcy sześciokrotnie usiłowali wtar­ gnąć do Paragwaju, zostali jednak pow­ strzymani przez siły Stroessnera; na po­ łudniu uczestnicy powstania usiłowali wzniecić walki partyzanckie. Działalność powstańców i partyzantów została zdławio­ na przez wojsko. PARAGWAJSKI PRZEWRÓT 1954. Mimo sła­ bości rządu i politycznych nieporozumień, Federico Chavez (zm. 1978), prezydent Pa­ ragwaju od 1949, zdołał ponownie wygrać wybory w 1953. Generał Alfredo Stroessner (ur. 1912), naczelny dowódca sił zbrojnych, popierany przez wojsko i liberałów, 5 maja 1954 stanął na czele przewrotu politycznego, który obalił rząd i usunął Chaveza. W 1954 po wyborach, w których był jedynym kan­ dydatem, Stroessner został prezydentem, a po „wyborze" powołał dyktatorski rząd, który dławił wszelką opozycję. Wielu poli­ tycznych przeciwników zostało uwięzionych lub skazanych na wygnanie. Dyktator stłu­ mił kilka powstań; udało mu się doprowa­ dzić do stabilizacji pieniądza i rozpoczął wielkie roboty publiczne. PARTII 1 RZYMU WOJNY. Patrz RZYMIAN WOJNY Z PAKTAMI 195-202.

PARTII 1 SYRII WOJNY. Patrz SYRII WOJNY Z PARTIĄ.

PAULICJAŃSKA WOJNA 867-872. Paulicjanie, członkowie dualistyczno-gnostycznej sekty chrześcijańskiej założonej w Armenii w połowie VII w., ustanowili swoje państwo w Tefrike (Diwrigi, Turcja), w cesarstwie bizantyjskim. Prześladowani przez władze cesarstwa za herezję, paulicjanie przetrwali i szerzyli swoje nauki; występowali przeciw cesarstwu u boku muzułmanów (patrz BiZANTYJSKO-MUZUŁMAŃSKA

WOJNA

851-863).

W 867 cesarz bizantyjski Bazyli I (813?— 886), chcąc zniszczyć państwo paulicjanów, podjął wyprawę wojenną. W 872 wojska bizantyjskie najechały Tefrike, zabiły przy­ wódcę paulicjanów Chrysocheira (zm. 872) oraz wielu innych, a pozostałych zmusiły do ucieczki do Armenii i Syrii. PAŹDZIERNIKOWA REWOLUCJA ROSYJSKA

1917 (listopadowa rewolucja). W lipcu 1917 bolszewicy usiłowali obalić rząd tymczasowy w Piotrogrodzie (Sankt Petersburg). Zamach stanu się nie udał, przywódca bolszewików, Włodzimierz Lenin (1870-1924) uciekł do Finlandii, a rosyjski socjalista, Aleksandr Kiereński (1881-1970), zastąpił na stano­ wisku premiera liberała, księcia Gieorgija Lwowa (1861-1925) (patrz BOLSZEWICKA REWOLUCJA 1917; LUTOWA REWOLUCJA ROSYJ­ SKA 1917). Kolejny, tym razem reakcyjny zamach stanu również nie przyniósł powo­ dzenia, osłabił jednak władzę Kiereńskiego (patrz KORNIŁOW A Pucz 1917). Rosjanie, wy­ czerpani ŚWIATOWĄ WOJNĄ I i przeży­ wający ogólny kryzys, braki w zaopatrzeniu, tracili zaufanie do przywódców wojskowych i rządu; przysparzało to popularności bol­ szewikom. Na początku listopada 1917 (ko­ niec października według kalendarza starego stylu) rady rewolucyjne (sowiety) głosowały w całej Rosji za ustanowieniem władzy rad, która miała zakończyć wojnę i obiecała nacjonalizację przemysłu oraz ziemię dla chłopów. Jeden z liderów partii bolszewic­ kiej Lew Trocki (1879-1940) stanął na czele wojskowego komitetu rewolucyjnego w Piotrogrodzie; wojsko stacjonujące w mie­ ście przysięgło wierność rozkazom komitetu.

Kiereński zażądał unieważnienia przysięgi i 6 listopada (24 października) 1917 wydał wojsku rozkaz zamknięcia drukarni bol­ szewickiej w Piotrogrodzie. Bolszewicy oraz popierające ich wojsko i robotnicza Czer­ wona Gwardia zajęli bez walki budynki rządowe i instytucje użyteczności publicz­ nej. Kiereński zbierał wojska, by usunąć bolszewików, ale w tym czasie jego mini­ strowie, wobec zbrojnej przewagi bolszewi­ ków, poddali się w Pałacu Zimowym. Woj­ ska Kiereńskiego wycofały się do Gatczyna, w pobliżu Piotrogrodu. Popierający Kiereń­ skiego komitet obrony publicznej wydał rozkaz kadetom, by aresztowali członków wojskowego komitetu rewolucyjnego i za­ atakowali budynki zajęte przez bolszewików lub przez rady. Bolszewicy odparli atak i zaczęli szturmować szkoły wojskowe. Tro­ cki ruszył do Gatczyna, gdzie po dwóch dniach walk jego siły pokonały wojska rządowe. Kiereński uciekł za granicę. Lenin został przewodniczącym Rady Komisarzy Ludowych (jak nazwano nowy rząd). Po krwawych walkach ulicznych bolszewicy zdobyli Moskwę, a po miesiącu opanowali cały kraj. W styczniu 1918 Lenin rozwiązał wybrane w wolnych wyborach zgromadze­ nie narodowe, w którym przewagę mieli socjaliści, kładąc tym kres jedynej rosyjskiej próbie wprowadzenia ustroju demokratycz­ nego. Patrz także ROSYJSKA WOJNA DOMOWA 1918-1921.

„PAŹDZIERNIKOWA

WOJNA".

Patrz

ARAB-

SKO-IZRAELSKA WOJNA 1973.

PEARL HARBOR 1941. W niedzielę 7 grudnia 1941, o godz. 7:55 rano, zespoły japoń­ skiego lotnictwa morskiego znienacka za­ atakowały amerykańską bazę lotniczą i mor­ ską w Pearl Harbor na wyspie Oahu, na Hawajach. Ataku nikt się nie spodziewał, mimo że od pewnego czasu narastało napię­ cie między Stanami Zjednoczonymi a Japo­ nią (pata światowa wojna ii 1939-1945). Wczesnym rankiem w niedzielę nikt na Hawajach nie był przygotowany do walki;

przez dwie godziny japońskie samoloty star­ tujące z lotniskowców oraz lilipucie okręty podwodne zadały ciężkie straty flocie ame­ rykańskiej. Z ośmiu pancerników zacumo­ wanych w porcie zatonęły trzy, jeden wy­ wrócił się, pozostałe zostały poważnie uszko­ dzone; zatonęły trzy krążowniki, trzy nisz­ czyciele i pięć innych okrętów. Amerykanie stracili 247 samolotów, z tego 175 na ziemi. Zestrzelono jedynie 29 z 360 samolotów japońskich, reszta wróciła na lotniskowce. Zginęło ok. 2400 amerykańskich żołnierzy i marynarzy, ponad 1200 odniosło rany. Następnego dnia Kongres USA wypowie­ dział Japonii wojnę. Prezydent USA Frank­ lin D. Roosevelt (1882-1945) powiedział, że „7 grudnia 1941 przejdzie do historii jako dzień hańby". Patrz także WOJNA ŚWIA­ TOWA n NA OCEANIE SPOKOJNYM 1941 -1945. PEKOTÓW WOJNA 1637. Wojowniczy In­ dianie Pekot zamieszkujący lasy południo­ wej części Nowej Anglii, między zatoką Narragansett a rzeką Connecticut, prowa­ dzili na tym terenie wojnę z rywalizującym plemieniem indiańskim. Osiedlanie się ko­ lonistów angielskich w dolinie rzeki Con­ necticut wzbudziło niezadowolenie Pekotów, gdyż koloniści wdzierali się na ich rodzime obszary, co powodowało częste starcia. W 1636 na wyspie Błock został zabity John Oldham (16007-1636), kupiec angielski; sprawcami zabójstwa byli zapew­ ne Pekoci. W odwecie angielska ekspedycja kama z Massachusetts zburzyła kilka wiosek indiańskich. Anglicy byli niezadowoleni, gdyż Pekoci utrudniali im handel z Holen­ drami. Wojska kolonialne oraz zaprzyjaź­ nieni Indianie, pod dowództwem kapitana Johna Masona (1600P-1674), wzięły sztur­ mem główną warownię Pekotów w Mystic (stan Connecticut) i zabiły ponad 500 obroń­ ców. Zginęła duża część członków plemie­ nia, a ujętych sprzedano w niewolę kolonis­ tom lub do Indii Zachodnich. W 1655 koloniści przydzielili resztkom Pekotów rezerwat nad rzeką Mystic, gdzie potom­ kowie tego plemienia mieszkają do tej pory.

PELOPONESKA WOJNA PIERWSZA 460-445 p.n.e. Ateński Związek Morski (inaczej symmachia delijska) (patrz GRECKO-PERSKIE WOJNY) przekształcił się stopniowo w ateń­ skie imperium morskie, na co niechętnie patrzyła Sparta i Korynt, dwa rywalizujące z Atenami greckie miasta-państwa. Ogar­ nięta powstaniem helotów (patrz MESSEŃSKA WOJNA TRZECIA ok. 464-455 p.ne.) Sparta zraziła do siebie Ateny, odrzucając zaofiarowaną pomoc. Megara mająca zatargi z Koryntem wystąpiła ze Związku Peloponeskiego i po­ prosiła o pomoc Ateny, a po uzyskaniu jej rozpoczęła w 460 wojnę z Koryntem. Po­ czątkowo Ateny odnosiły zwycięstwa, w 458 nad koryncką flotą i nad armią wysłaną przeciw Megarze; w 457 Ateny obiegły Eginę, sojusznika Koryntu, kapitulowała ona w 457; Spartanie w 457 wsparli Dorydę w jej walce z Fokidą i rozstrzygnęli wojnę na jej korzyść. Ateńczycy zaatakowali armię spartańską pod Tanagrą. Spartanie wycofali się na Peloponez. Wówczas Ateny podjęły zwycięską wyprawę przeciw Tebom. Pod dowództwem Peryklesa (495P-429) Ateny zajęły w 455 długi pas wybrzeża achajskiego. Klęski Aten w wojnie z Persją skłoniły je do zawarcia w 451 pięcioletniego rozejmu ze Sparta. Zimą 447-446 doszło do prze­ wrotu w Beocji, gdzie dzięki pomocy Aten rządzili demokraci. Władzę objęli zwolen­ nicy oligarchii, Beoci pobili armię ateńską. Przeciw Atenom zbuntowały się również Megara, Fokidą i Eubea (patrz ŚWIĘTA WOJ­ NA DRUGA 449-448 p.n.e.). Ateny odzyskały Eubeę, ale ich imperium na lądzie właściwie przestało istnieć. W 445 wynegocjowano pokój. Ateny zachowały swoje posiadłości morskie, a Sparta lądowe. Pokój miał obo­ wiązywać przez 30 lat, ale już po 14 latach rywalizujące kolonie oraz sojusznicy Sparty i Aten doprowadzili do wszczęcia nowych walk. Druga, czyli wielka wojna peloponeska 431-404 p.n.e. Zgodnie z koncepcją Peryklesa w pierwszej fazie wojny Ateny unikały bitew, a wojska spartańskie pusto­ szyły Attykę (patrz ARCHIDAMIJSKA WOJNA 431-421 p.n.e.). Jednak Perykles zmarł z powo­

du zarazy, która spowodowała śmierć jednej czwartej mieszkańców Aten. Kleon (zm. 422), nowy przywódca tego miasta-państwa, zmienił dotychczasową politykę wojenną sprowadzającą się do napadów i blokad, dzięki której w 429 Ateńczycy zamknęli Zatokę Koryncką. Pod przywództwem Kleona Ateny zdławiły bunt na Lesbos (428), bezskutecznie usiłowały zająć Beocję (427), która stanęła po stronie Sparty, ł zdobyły wszystkie, z wyjątkiem jednej, twierdze nad Zatoką Koryncką. Następnie w 425 Ateń­ czycy odnieśli zwycięstwo na Sfakterii na terytorium Sparty. Lekkozbrojni peltaści pobili hoplitów spartańskich. W 424 Tebańczycy pobili Ateńczyków pod Delion po­ głębiwszy na swym prawym skrzydle szyk do 25 szeregów; padł duch bojowy w armii ateńskiej, a w Atenach pokojowe stronnic­ two Nikiasza (zm. 413) podważało politykę Kleona. Rozgrywki wewnętrzne zaczęły de­ cydować o sposobie prowadzenia wojny, co miało katastrofalne skutki. W 424 Spartanie pod wodzą Brasidasa (zm. 422) opanowali Amiipolis. Po nieudanej próbie odbicia Amfipolis (patrz BRASIDASA NAJAZDY 424-432 p.n.e.), Ateny i Sparta zgodziły się na roczne zawieszenie broni. Po śmierci Brasidasa i Kleona Nikiasz, nowy przywódca Aten, zawarł tzw. pokój Nikiasza; Ateny miały zatrzymać Pylos (port w Messenii), a Sparta Amfipolis. Niespokojny polityk ateński Alkibiades (450-404) doprowadził do zawarcia sojuszu z Argos, Mantineą i Tegeą, co spowodowało zerwanie ich porozumienia ze Sparta. Pokój, który miał trwać 50 lat, szybko został zerwany. Alkibiades następnie przekonał Nikiasza i jego radę do poparcia ekstrawaganckiego planu zdobycia Syrakuz; ateńskie siły zbrojne - lądowe i morskie - ruszyły na Syrakuzy, ale Alkibiades, oskar­ żony o świętokradztwo i wezwany do sta­ wienia się przed sądem, zbiegł do Sparty, którą namówił do wysłania wojsk na pomoc Syrakuzom. Nikiasz, oblegający Syrakuzy, nie tylko nie zdobył miasta, ale sam został oblężony w 414; wielki wódz ateński Lamachos (zm. 414) poległ w bitwie, a flota

ateńska została rozbita przez flotę Sparty, Koryntu i Syrakuz w 413. Wszyscy Ateńczy­ cy, którzy ocaleli, zostali niewolnikami; Ate­ ny straciły 40 tysięcy żołnierzy oraz przywó­ dców - Nikiasza i Demostenesa, których ujęto i stracono. Za radą Alkibiadesa w 413 Sparta obsadziła wojskiem Dekeleję w Attyce. Stąd dokonywano wypadów, pustoszono Attykę i odcinano dowóz żywności do Aten. Skarbiec Aten pustoszał, Spartanie odcięli bowiem dostęp kopalni srebra w Laurion. W 412 Sparta skłoniła część greckich miast w Azji Mniejszej należących do ateńskiego Związku Morskiego do powstania przeciw Atenom. Perski satrapa Lesbos zawarł przy­ mierze ze Sparta za zgodę na zwierzchnict­ wo Persji nad greckimi miastami-państwami w Azji Mniejszej. Sparta dostała pieniądze na budowę floty. Nieprawdopodobnym spo­ sobem Ateny zdołały odbudować flotę i od­ zyskać część zbuntowanych posiadłości (412). Alkibiades otrzymał pozwolenie na powrót do Aten. Mianowany dowódcą floty, poprowadził ją do zwycięstwa nad flotą spar­ tańską pod Kynossemą i Abydos w 410. W bitwie pod Kyzikos (410) Ateńczycy odnieśli zdecydowane zwycięstwo nad spartańsko-perskimi siłami lądowymi i morski­ mi, po czym Sparta poprosiła o pokój z za­ chowaniem status quo, ale nowy władca i przywódca ludowy w Atenach, Kleofon (zm. 405), odrzucił propozycję. Alkibiades odzyskał w 408 Bizancjum, wrócił w triumfie do Aten, ale wkrótce stracił wpływy, gdyż jego flota (została w Efezie) poniosła klęskę u przylądka Notion w 406 w bitwie z flotą Sparty pod dowództwem Lizandra (zm. 395). Flota ateńska była wówczas zablokowa­ na pod Mityleną, Ateny jednak zbudowały nową (zakrawa to na cud, gdyż były bliskie gospodarczego upadku) i pokonały Spartę w bitwie u wysp Arginuzy w 406. Kleofon ponownie odrzucił pokojową propozycję Sparty. W 405 pod AJGOSPOTAMOJ w po­ bliżu Hellespontu (Dardanele) spartańska flota pod dowództwem Lizandra zaskoczyła i rozbiła zacumowaną na noc flotę ateńską liczącą prawie 200 okrętów. Ateńskie załogi

dostały się do niewoli i zostały wymordowa­ ne. Lizander popłynął do Pireusu i Aten i rozpoczął oblężenie; po sześciu miesiącach wygłodniali Ateńczycy musieli się poddać. Kleofon stanął przed sądem i został straco­ ny. Po zburzeniu fortyfikacji, zmniejszeniu liczby okrętów do dwunastu, wprowadzeniu władzy oligarchii i przyjęciu statusu podleg­ łego sprzymierzeńca Sparty Ateny nigdy nie odzyskały dawnej potęgi politycznej. PENRUDDOCKA POWSTANIE 1655. Na po­ czątku 1655 Oliver Cromwell (1599-1658), lord protektor Anglii, Szkocji i Irlandii rozwiązał opierający mu się parlament i za­ czął sprawować wojskowe rządy dyktator­ skie. Spowodowało to wybuchy licznych powstań zwolenników restauracji monar­ chii. W Wiltshire (Anglia) John Penruddock (1619-1655), rojalista pochodzący z rodziny szlacheckiej, który w wyniku swoich działań politycznych już wcześniej poniósł straty finansowe, wraz z 200 stronnikami zajął miasto Salisbury i ujął sędziów sądzących rojalistów za zdradę. Penruddock darował im życie i ruszył do Devon, gdzie pojmał go oddział wojsk Cromwella. Sądzili go sędzio­ wie, których ujął w Salisbury; został uznany za winnego i ścięty. Cromwell przejawił jednak wspaniałomyślność; dzieciom Penruddocka oddano część skonfiskowanego majątku. Patrz także ANGIELSKA WOJNA DOMOWA PIERWSZA, CZYLI WIELKA 1642-1646.

PERAKU WOJNA 1875-1876. Brytyjskie wpływy w Peraku, państwie w północnowschodniej Malezji, zaczęły się w 1818 od podpisania porozumień handlowych z miej­ scowymi władcami. Traktat z Pangkor z 1874 umożliwił Wielkiej Brytanii wysłanie do Peraku pierwszego rezydenta, Jamesa W. Bircha (zm. 1875), który miał zająć się sprawami administracyjnymi. Wkrótce po przybyciu, pod koniec 1874, Birch zmienił wiele przestarzałych i nieskutecznych metod zarządzania, w szczególności dotyczących ściągania podatków i niewolnictwa. Sułtan Górnego Peraku i inni władcy malajscy

spotkali się potajemnie w lipcu 1875 i posta­ nowili pozbyć się Bircha, ponieważ nie akce­ ptowali wprowadzanych przez niego reform; chcieli ponadto wyeliminować i skończyć wszelkie obce wpływy. W czasie pobytu w Górnym Peraku Birch został zamordowany przez jednego z władców i jego wojowników. Wielka Brytania wysłała pośpiesznie wojsko do Peraku, które szybko zdusiło wszelki opór. W połowie 1876 Anglicy aresztowali buntują­ cych się władców, postawili ich przed sądem i ukarali, a sułtana pozbawili władzy. Malezji nie udało się zahamować nasilających się politycznych i gospodarczych wpływów bry­ tyjskich, jednak kolejni rezydenci brytyjscy nie próbowali wprowadzać zmian na własną rękę, lecz nawiązywali w tym celu współpracę z miejscowymi władcami malajskimi. PERCY'EGO BUNT 1403. Król Anglii Hen­ ryk IV (1367-1413) był uzurpatorem, mimo to dopuszczał się obrazy baronów. Ród Percych, na którego czele stał hrabia Northum­ berland, do 1402 popierał Henryka. W 1402 syn Northumberlanda, sir Henry Hotspur (Raptus) Percy (1366-1403) w bitwie pod Hamildon Hill (Anglicy odparli tam najazd Szkotów) wziął do niewoli szkockiego dowó­ dcę, hrabiego Douglasa. Król Henryk nie­ słusznie i bezprawnie domagał się wydania Douglasa i prawa do okupu za niego. Roz­ gniewany Percy zaczął popierać prawnego sukcesora do angielskiego tronu, Edmunda Mortimera (1376-1409), i wyruszył z wojs­ kiem do Walii, by przyłączyć się do Owena Glendowera (1359P-1416?), walczącego w Walii z wojskiem króla. Zanim Glendower zdołał przybyć Percy'emu z odsieczą, wojsko Henryka IV i księcia Henryka (późniejszy Henryk V, 1387-1422), w bitwie pod Shrew­ sbury, 21 lipca 1403, pobiły wojsko Percy'ego. Percy poległ, a jego wojsko się pod­ dało (patrz NORTHUMBERLANDA BUNT uos).

wego rządu popieranego przez wojsko stanął najpierw generał Eduardo Lonardi (1896— 1956), a potem generał Pedro Pablo Eugenio Aramburu (1903-1970). Aramburu usunął Lonardiego podczas bezkrwawego zamachu stanu 13 listopada 1955 i był zdecydowany przeciwstawić się powrotowi do władzy Perona lub jakiegokolwiek z jego stronników. Partia peronistów została wpra­ wdzie zdelegalizowana, ale nadal szerzyła się przemoc i działalność podziemna. Prze­ bywający na emigracji w Paragwaju Peron zalecał swoim sympatykom, by zamiesz­ kami, sabotażem i akcjami terrorystycznymi utrudniali działania rządu. 14 czerwca 1956 peroniści wzniecili powstanie w prowincjach Santa Fe, La Pampa i Buenos Aires. Rząd ogłosił stan wyjątkowy i wysłał wojska w celu przywrócenia porządku. Powstanie stłumiono, ale po obu stronach było wielu zabitych i rannych; aresztowano ponad 2000 cywilów i wojskowych, 38 z nich stracono. Do końca 1956 władze odkryły i zlikwido­ wały kilka spisków peronistów. Nowa partia, Peronistowski Związek Ludowy, nawoły­ wała, by w wyborach do zgromadzenia narodowego wrzucać puste kartki do urn. Dochodziło do częstych starć między zwo­ lennikami i przeciwnikami przywrócenia rządu konstytucyjnego. W wyborach w 1957 większość wyborców wrzuciła czyste kartki, ale ci, którzy głosowali, na ogół opowiadali się za zwolennikami reform; kandydaci ci zajęli około 60% miejsc w zgromadzeniu. Zgromadzenie przywróciło konstytucję z 1853 i w zasadzie do tego ograniczyło swoją działalność. Pracę rządu utrudniały strajki powszechne robotników stojących w opozycji do rządu, w większości zwolen­ ników Perona. Nieporozumienia wewnętrz­ ne spowodowały straty, spadek produkcji oraz ogólny polityczny i gospodarczy chaos. PERSJI 1 MOGOŁÓW WOJNY. Patrz MOGO

PERONISTÓW POWSTANIA 1956-1957. Po

ŁÓW WOJNY Z PERSJĄ.

obaleniu Juana Domingo Perona (1895— 1974), dyktatora Argentyny (patrz ARGEN­ TYŃSKI PRZEWRÓT 1955), na czele tymczaso­

PERSKA REWOLUCJA 1906-1909. Na po­

czątku XX w. Persja przeżywała głęboki

kryzys wewnętrzny; nieudolny szach był chory, gospodarce groziło załamanie na skutek spadku cen srebra i nie spłaconej jeszcze pożyczki rosyjskiej, a ponadto Persja stała się ofiarą handlowej rywalizacji między Rosją a Wielką Brytanią. Ulegając naciskom społeczeństwa, które domagało się konsty­ tucji, szach podpisał w końcu 1906 Prawo Podstawowe, nowoczesny zbiór praw oparty na wzorach zachodnich, ustanawiający mo­ narchię konstytucyjną. Szach wkrótce potem zmarł, a następcą został jego syn Moham­ med Ali (1872-1925), który usiłował roz­ wiązać nowe zgromadzenie konstytucyjne (Madżles). Z pomocą Rosjan utworzył on perską brygadę Kozaków i stosując terror jako metodę perswazji, zawiesił parlament. Premier rządu został zamordowany, nowe zgromadzenie uchwaliło konstytucję (1907) przywracającą rządy absolutne, nie odwołu­ jąc poprzedniej z 1906. Aresztowano nowego liberalnego premiera oraz inne osobistości popierające pierwszą konstytucję (grudzień 1907), Kozacy rozpędzili zgromadzenie (cze­ rwiec 1908), a trzecie zgromadzenie obaliło konstytucję z 1906 jako sprzeczną z prawem islamskim. Mohammad Ali próbował spra­ wować rządy absolutne, ale w 1908 miesz­ kańcy Tebrizu podnieśli bunt, a w 1909 - mieszkańcy Resztu i Isfahanu. Z pomocą wojsk rosyjskich armia szacha oblegająca Tebriz zdławiła powstanie w marcu 1909. Zbuntowani koczownicy, Bachtiarzy, oraz wojsko z Resztu, zaatakowali i zdobyli w lip­ cu 1909 Teheran, stolicę kraju, po czym zmusili Mohammada Alego do abdykacji na korzyść 12-letniego syna Ahmada Mirzy (1898-1930), w którego imieniu władzę miał sprawować regent; Ahmad zasiadł na tronie jako ostatni władca z dynastii Kadżarów. PERSKA REWOLUCJA 1921. W 1921 Persja była bliska upadku. Ahmad (1898-1930), ostatni szach z dynastii Kadżarów, był władcą słabym i skorumpowanym, gospo­ darka państwa znajdowała się w złym stanie, była zdominowana przez Rosję i Wielką Brytanię, kierujące się własnymi interesami

handlowymi i strategicznymi. Chcąc skoń­ czyć z panującym chaosem, Reza Chan Pahlawi (1877-1944), oficer armii, popro­ wadził około 3000 Kozaków do Teheranu, stolicy Persji, i 21 lutego 1921 dokonał udanego przewrotu - obalił szacha i ustano­ wił nowy rząd. Reza Chan objął stanowisko ministra wojny oraz naczelnego dowódcy i wykorzystał posiadaną władzę, włącznie z prawem nakładania podatków, do opano­ wania całego kraju. Reza Chan rządził jak dyktator, ale wprowadził wiele reform, zre­ organizował wojsko i doprowadził do wyco­ fania wojsk rosyjskich z Persji (1921); w 1923 został premierem, zawarł porozu­ mienie z Wielką Brytanią dotyczące wyco­ fania wojsk, stacjonujących w Persji od ŚWIATOWEJ WOJNY I, i wywierając wpływ na uległe zgromadzenie narodowe (Madżles), sprawił, że w 1925 formalnie pozbawiono władzy nieobecnego szacha (przebywał w Europie). W tym samym roku przyznano Rezie władzę dyktatorską. W końcu 1925 przybrał nazwisko Reza Szach Pahlawi i założył dynastię Pahlawich. PERSKA WOJNA DOMOWA 1500-1503.

Uzun Hasan (1420-1478), turkmeński przy­ wódca, ustanowił w zachodniej Persji i Azer­ bejdżanie krótkotrwałą dynastię. Dynastia ta wkrótce upadła i Azerbejdżan przeszedł w 1501 pod panowanie Safawidów. Turkmeńska dynastia Białych Owiec (Al Koyunlu), pozostająca pod wpływem poglądów derwiszów, obraziła uczucia ludności przez przystosowywanie praw Timurydów i Mon­ gołów do ortodoksyjnych (sunickich) zasad. Szczególnie dotknięty czuł się sufij ski szy­ ita, szejk Hej dar z Ardebilu (Azerbejdżan), który zginął z ręki sunnity w 1488. Wojska Białych Owiec w 1495 zajęły Ardebil. Syn Hejdara, Ismail (1486-1524), przejął w 1499 przywództwo nad plemionami Czerwonogłowych (Kyzyłbaszy). Wykorzystał dynas­ tyczne walki wewnętrzne Białych Owiec (9 władców w okresie 1478-1501) i walczył dopóty, dopóki nie ustanowił dynastii Safa­ widów. W 1501 charyzmatyczny Ismail zdo­

był miasto Tebriz i ogłosił się szachem. Ostatniego władcę z dynastii Białych Owiec pokonał pod Szurur, w krótkim czasie pod­ bił większą część obecnego Iranu i Iraku, zdobył Hamadan w 1503, ustanowił szyityzm religią państwową i nawrócił na nią większość ortodoksyjnych sunnitów. Został później religijnym i politycznym przywódcą wszystkich plemion turkmeńskich w Ana­ tolii (obecnie Turcja). PERSKA WOJNA DOMOWA 1722-1730.

W 1722 Afgańczycy podbili Persję (patrz AFGAŃSKIE POWSTANIA 1709-1726), poddał im się szach Husejn z dynastii Safanidów (1 6757-1726). Jego syn Tahmasp (zm. 1739) zbiegł na północ do Chorasanu i ogłosił się szachem jako Tahmasp II. Zamieszanie i walki w Persji umożliwiły Turkom w la­ tach 1723-1725 zajęcie ziem perskich od Gruzji do Hamadanu. W 1725 na służbę Tahmaspa wstąpił Nadir Chan (Azer) z Cho­ rasanu, znany później jako Nadir Szach (1688-1747). Opanował on w 1726 Chorasan. W 1729 wyparł Afganów z Persji, a w 1730 Turków z Hamadanu, Kermanu i Tebrizu. Prowadził dalej wojny z Persją i Afganami (patrz TURECKO-PERSKA WOJNA 1730-1736 i PERSKO-AFGAŃSKA WOJNA 17261738). Podczas tych wojen jego pozycja wzrosła tak bardzo, że odsunął od władzy Tahmaspa (1732) i osadził na tronie jego małoletniego syna, którego z kolei usunął w 1736, kiedy to ogłosił się Nadir Szachem, zastępuj ąc dynastię Safawidów dynastią Afszarów. Dynastia ta zgasła z jego śmiercią; został zamordowany w 1747. PERSKA WOJNA DOMOWA 1747-1760.

Śmierć wielkiego władcy Persji Nadir Sza­ cha (1688-1747) zakończyła 11 -letni okres dynastii Afszarów i przyczyniła się do przej­ ściowego rozpadu perskiego imperium, któ­ re podzielili między siebie dowódcy Nadira. W 1747 o władzę walczyło 6 rywali; w 1760 środkowa i południowa Persja znalazła się pod władzą Karima Chana (1705P-1779), założyciela dynastii Zandów, który jako

regent rządził w imieniu małoletniego szacha Ismaila III (wzmian. 1755-1780), wnuka ostatniego szacha z dynastii Safawidów. Do 1757 Karim Chan pokonał trzech rywali i osadził wówczas na tronie Ismaila. W 1758 zwyciężył Muhameda Hasana - chana Kadżara, założyciela następnej dynastii perskiej (pata PERSKA WOJNA DOMOWA 1779-1794) wła­ dającego północną Persją i podbił jego państ­ wo. Karim tolerował, a może nawet popierał państwo Afszarów w Chorasanie, w którym panował szach Rokh, niewidomy wnuk Nadi­ ra. Od 1760 do swej śmierci Karim Chan, który nigdy nie przybrał tytułu szacha, usiło­ wał ożywić Persję wznosząc wspaniałe budo­ wle, zmniejszając podatki i rozwijając handel. PERSKA WOJNA DOMOWA 1779-1794. Po

śmierci perskiego władcy Karima Chana (1705P-1770) z dynastii Zand wybuchły walki o władzę pomiędzy członkami tej dynastii. W 1785 szachem został Dżafar Chan. Głównym wrogiem dynastii Zandów był członek rywalizującego rodu Kadżarów (patrz PERSKA WOJNA DOMOWA 1747-1700). Aga Mohammad Chan (Achta Chan) (1742-1797) okrutny wojownik, eunuch, zakładnik u Karima Chana, zbiegły po jego śmierci i odtąd prowadzący walki w północ­ nej Persji zwyciężył Dżafara Chana i zdobył jego stolicę Istachan. Dżafar zbiegł do Szirazu, gdzie w wyniku spisku został zamor­ dowany. Szachem został jego syn Loft Ali Chan (1789). W 1791 Aga Mohammad opa­ nował Sziraz. W 1794 zdobył Kerman, wziętego tu do niewoli Alego kazał zabić, następnie urządził pogrom mieszkańców miasta, oślepiając mężczyzn za popieranie ostatniego przywódcy Zandów. Koronowany na „króla królów" (szachinszach) w 1796, najechał Chorasan i zamęczył na śmierć niewidomego władcę. Jego pragnienie wła­ dzy zniszczyło dobrobyt i gospodarkę Persji, ale mimo buntów i przeciwności ród Ka­ dżarów pozostawał w Persji u władzy aż do przejęcia władzy przez dynastię Pahlawich (pata PERSKA REWOLUCJA 1921). Aga Moham­ mad został zamordowany w 1797.

PERSKA WOJNA DOMOWA 522-521 p.n.e.

Walki o władzę pomiędzy członkami per­ skiej dynastii Achemenidów były częstym zjawiskiem. Król Kambyzes II (zm. 522), syn i następca Cyrusa II Wielkiego (600?— 529) zamordował potajemnie swego brata Smerdisa (zm. ok. 525), by nie dzielić z nim władzy. Kambyzes wyprawił się na Egipt, pod Peluzjum (525) zwyciężył Egipcjan do­ wodzonych przez faraona Psametyka III (zm. ok. 523) i zajął Heliopolis i Memfis. Podczas nieudanej kampanii w górnym biegu Nilu, przeciw Nubii i Etiopii, Kambyzes dowie­ dział się, że mag Gaumata (zm. 521), kapłan z Medii, zaczął się podawać za Smerdisa (zabójstwo Smerdisa otoczone było tajemni­ cą) i jako prawowity władca stanął na czele buntu (522). Spiesząc do kraju, by stłumić ten ruch, Kambyzes zmarł od rany lub popełnił samobójstwo. Samozwaniec Smerdis panował przez siedem miesięcy, dopóki nie został obalony i zabity przez dalekiego kuzyna Kambyzesa, Dariusza I (558P-486), nazwanego później Wielkim, który musiał zwalczać wrogów prawie w każdej prowincji perskiego imperium. Będąc członkiem królew­ skiej rodziny Achemenidów, Dariusz uznany został za prawowitego następcę Kambyzesa. Patrz także PERSKIE BUNTY 521-519 p.n.e. PERSKA ZATOKA, WOJNA W ZATOCE. Patrz IRAŃSKO-IRACKA WOJNA.

PERSKIE BUNTY 521-519 p.n.e. Po objęciu perskiego tronu w czasie PERSKIEJ WOJ­ NY DOMOWEJ 522-521 Dariusz I (558?— 486) walczył jeszcze przez dwa lata o umoc­ nienie władzy, w niektórych prowincjach napotykał pewien opór. Dariusz rozpoczął od pośpiesznego marszu na Medię, gdzie zwyciężył, kazał stracić pretendenta do tro­ nu w Medii, a następnie on i jego wodzowie zdławili powstania w Suzjanie, Babilonii i Sagartii. Nawet w samej Persji, a także w Babilonii (w czasie drugiego buntu) Da­ riusz musiał się rozprawić z samozwańcami utrzymującymi, że są potomkami Cyrusa lub Kyaksaresa (zm. 585). Musiał również

wysłać wojska do Armenii i Partii; według inskrypcji znalezionej we wsi Behistun (Bizitun, Iran), do 519, to jest do zdławienia kolejnego (trzeciego) buntu w Suzjanie, Dariusz w dziewiętnastu bitwach pokonał dziewięciu przywódców buntów. Teraz mógł już bez przeszkód wyruszyć przeciw zbun­ towanym satrapom, których pokonanie za­ jęło mu lata 518 i 517. Dariusz prowadził liczne wyprawy wojenne i zyskał sobie, podobnie jak Cyrus, przydomek Wielki. Patrz także PERSKIE PODBOJE 519-509 p.n.e. PERSKIE PODBOJE 519-509 p.n.e. Po

umocnieniu władzy w Persji, król Dariusz I Wielki (558?-486) (patrz PERSKIE BUNTY 521-519 p.n.e.) podjął wyprawy wojenne mające na celu ochronę granic i powiększenie impe­ rium. Zaczął od zabezpieczenia granic, po­ tem, według greckiego historyka Herodota (484?-425), wystąpił przeciw dokonującym napadów na Persję i siejącym zniszczenie Scytom; walczył z nimi z powodzeniem na wschód od Morza Kaspijskiego. Działania te powiększyły terytorium Persji aż po dolinę Indusu na wschodzie. W 513 Dariusz skiero­ wał się na zachód i podporządkował sobie Scytów we wschodniej Tracji - była to pierwsza duża ofensywa podjęta przez Persję w Europie. Przeprawiwszy się przez Bosfor (i rzekę Dunaj) przy użyciu mostu pontono­ wego, armie Dariusza w 512 wyparły Scytów i Getów na tereny obecnej Rumunii. Nie­ przyjaciele stosowali praktykę spalonej zie­ mi, w związku z czym Persowie mieli poważ­ ne trudności z zaopatrzeniem armii. Dariusz zaniechał dalszej kampanii, polecając satra­ pom jej zakończenie. Jego podwładni dokoń­ czyli podboju Tracji i greckich miast w Azji Mniejszej, zmusili Macedonię do zostania wasalem Persji i zajęli wyspy Lemnos i Imroz na Morzu Egejskim (do 509). Persja była gotowa do wyprawy na kontynent i wojny z Grecją, ale ta zaczęła się dopiero w 500 (patrz GRECKO-PERSKIE WOJNY). PERSKIE WOJNY.

WOJNY.

Patrz

GRECKO-PERSKIE

PERSKI NAJAZD NA GRECJĘ 480-479 p.n.e.

Po klęsce Persów pod MARATONEM król Dariusz I (558P-486) zaczął zbierać armię i flotę, przygotowując się do najazdu na Grecję. Zmarł przed rozpoczęciem działań, a wyprawę poprowadził w 480 jego syn i następca, Kserkses I (519P-465). Persowie przeszli przez Macedonię, która była ich państwem wasalnym, a następnie przez Tesalię, która uznała ich zwierzchnictwo i ru­ szyli na południe. W celu obrony przesmyku Termopile, silna armia pod wodzą króla Sparty Leonidasa (zm. 480) udała się w kie­ runku Termopil, a flota grecka, głównie ateńska, zaatakowała flotę perską na Morzu Egejskim zadając jej dwie porażki. Przez dwa dni czołowe ataki Persów na przesmyk pod Termopilami nie zdołały przełamać Greków. Trzeciego dnia Persowie przez góry wyszli na tyły Leonidasa. Odesłał on więk­ szą część wojsk. Z resztą bił się do ostatka i sam poległ. Flota grecka w bitwie pod Salaminą we wrześniu 480 zniszczyła poważ­ ną część floty perskiej. Kserkses z częścią wojska wycofał się do Azji Mniejszej, zo­ stawiając Mardoniusza (zm. 479) na czele pozostałej armii. Pod Platejami (479), wojska greckie pod dowództwem Pauzaniasza (zm. 471) rozbiły armię Mardoniusza, który zginął. Flota grecka ponownie rozbiła per­ ską u przylądka Mykale, w pobliżu Samos, likwidując ostatecznie groźbę najazdu Per­ sów na Europę. Patrz także GRECKO-PERSKIE WOJNY.

PERSKI NAJAZD NA INDIE MOGOŁÓW 1738-1739. Przyczyną najazdu Nadir Sza­ cha (1688-1747) z Persji na upadające im­ perium Mogołów (Indie) była pomoc udzie­ lona Afgańczykom przez cesarza z dynastii Mogołów w czasie PERSKO-AFGAŃSKIEJ WOJNY 1726-1738. Prowadząc 50 tysięcy żo nierzy Nadir zmusił Kabul do kapitulacji we wrześniu 1738 i ruszył do Pendżabu. Persowie pokonali Mogołów na przełęczy Chajber, zdobyli Peszawar i Lahaur i po drodze do Delhi, stolicy Mogołów, pusto­ szyli okolicę. Hindusi zgromadzili w Karnal

prawie 300-tysięczną armię oraz 2000 słoni dla odparcia najeźdźców. Nadir obszedł obóz, zastawił zasadzkę w pobliżu wsi i roz­ bił prawe skrzydło wojsk indyjskich, które wywabił z obozu. Centrum indyjskie wal­ czyło dzielnie, ale nie oparło się ogniowi muszkietów. Po kapitulacji wojsk indyjskich Nadir wkroczył do Delhi. Pogłoski, że został zamordowany, doprowadziły do rozruchów wywołanych przez jego żołnierzy; w czasie walk Hindusów z Persami Nadir omal nie zginął. Na rozkaz Nadira dokonano po­ gromu, w którym, jak się przypuszcza, zgi­ nęło około 20 tysięcy Hindusów. Wojska Nadira złupiły i spaliły całe Delhi. Na­ kładając haracz na każdego mieszkańca, Nadir zebrał kontrybucję w wysokości 700 milionów rupii, opuścił Delhi, udzielając cesarzowi mogolskiemu (którego pozostawił przy władzy) rad z zakresu sztuki rządzenia, i ruszył z powrotem do Persji. Nadir przy­ łączył jeszcze do swego państwa całe teryto­ rium Indii na zachód od Indusu, po czym ruszył do domu eskortując kilkukilomet­ rowe tabory ze zdobyczą; wiózł między innymi złupione skarby Indii, klejnoty ko­ ronne, diament Koh-i-nor i Pawi Tron (tron cesarski). PERSKO-AFGAŃSKA WOJNA 1726-1738.

Pod koniec AFG AŃ SKICH POWSTAŃ 1709-1726 Afgańczycy opanowali niemal połowę Persji i zmusili do abdykacji szacha z dynastii Safawidów perskich, Husajna (1 6757-1726), na korzyść Aszrafa, Afgańczyka z plemienia Gilzajów (zm. 1730). Nie koronowany szach z dynastii Safawidów, Tahmasp II (zm. 1739), polegał na radach swego generała Nadir Chana, późniejszego Nadir Szacha (1688-1747), który prowadził wojnę z Afgańczykami. Nadir rozbudował armię, wprowadził w niej dyscyplinę i pod­ bił tereny w pobliżu zajmowanego przez Afganów Heratu, do czasu wzmocnienia armii przezornie unikając większych bitew. W 1728 odebrał gilzajowskim Afgańczykom Mazandaran, odcinając drogi wiodące do Teheranu. W 1729 z przygotowanąjuż armią

ruszył na Herat i w czterech bitwach pobił Afganów z plemienia Abdalów, którzy póź­ niej zastali jego głównymi sojusznikami w walce z ich rywalami, Gilzajami. W 1729, nad rzeką Mihmandust, siły Nadira zwycię­ żyły armię uzurpatora, szacha Aszrafa; do zwycięstwa Nadira przyczynili się głównie Abdalowie, którzy również pomogli mu pokonać Aszrafa w następnej bitwie pod Murchalkur, w pobliżu Isfahanu, w 1729. Aszraf uciekł wówczas do Szirazu. Nadir zdobył Isfahan, doprowadził do koronacji Tahmaspa, przyjął dobrowolną kapitulację Gilzajów w Kermanie, dał odpocząć wojsku i ruszył na Sziraz. Po kolejnej porażce w bitwie pod Zarghan (1730) Aszraf uciekł w kierunku afgańskiego miasta Kandahar, gdzie został zamordowany przez tamtejszego władcę, swojego kuzyna. W 1730 Nadir rozpoczął wojnę z Turcją. W 1731 i 1732 Nadir tłumił bunt w Heracie; w 1732 zde­ tronizował Tahmaspa i osadził na tronie małoletniego syna Tahmaspa, którego obalił w 1736, po czym sam został szachem. Jed­ nocześnie Nadir przesiedlił 100 tysięcy Ab­ dalów oraz spokrewnionych Afszarów do Meszhedu, aby zapewnienie bezpieczeństwo Chorasanowi; prowadził dalej walki z Tur­ kami (patrz TURECKO-PERSKA WOJNA 1730— 1736) i umacniał porządek oraz spokój w Per­ sji. W 1737 ruszył z 80-tysięcznym wojskiem, na które w większości składała się kawaleria Abdalów, na Kandahar, w tym czasie bardzo silnie ufortyfikowany. Nadir kierował długim oblężeniem Kandaharu z nowo zbudowanego miasta Nadirabadu; w 1738 Kandahar zdoby­ to podstępem. Mieszkańców, prócz Gilzajów, przesiedlono do Nadirabadu. Zdobywcy częś­ ciowo zrównali Kandahar z ziemią; ruiny jego grubych, dziesięciometrowych murów zachowały się do dziś. Gilzajów zastąpili Abdalowie z Chorasanu, a Nadir odpoczywał dwa miesiące, po czym rozpoczął PERSKI NAJAZD NA INDIE MOGOŁOW. Patrz także PERSKA WOJNADOMOWA 1725-1730. PERSKO-AFGAŃSKA WOJNA 1798. Anglicy nakłaniali szacha Persji, Fatha Alego

(1766-1834), by wywarł presję na afgań­ skiego króla Zamana (zm. 1801?) i odwiódł go od wyruszenia na Indie brytyjskie. Zaman, jeden z 22 potężnych braci Barakzajów (rządząca dynastia w Afganistanie), zaplanował zbrojny atak na Delhi i Ka­ szmir i wraz z wojskiem wkroczył na te­ rytorium Indii. W czasie jego nieobecności Fath Ali zachęcił starszego brata Zamana, Mohammada (wzmian. 1798-1816), by za­ władnął afgańskim tronem. Wspierany przez Persów Mohammad przejął miasto Kandahar i potem afgańską stolicę, Kabul. Zaman, po powrocie z Indii został ujęty, oślepiony i uwięziony. Nowym królem zo­ stał Mohammad. PERSKO-AFGAŃSKA WOJNA 1816. Przygo­ towując się do najazdu na Afganistan i za­ jęcia Heratu, miasta, do którego Persowie rościli sobie prawa, perskie wojska szacha Fatha Alego (1766-1834) wyruszyły do Ghorianu, perskiej twierdzy przygranicznej. Afgański zarządca Heratu przekupił Persów, obiecując im dużą sumę płatną w monetach z nazwiskiem Fatha Alego. Wezyr dworu króla Afganistanu Mahmuda (wzmian. 1798-1816) wydał rozkaz zatrzymania i de­ portowania zarządcy. Rozgniewany tym Fath Ali rozkazał wojsku wymarsz na Herat. Chcąc powstrzymać Persów, Mahmud ośle­ pił wezyra (czego domagał się Fath Ali); w odwecie krewni wezyra pozbawili Mah­ muda tronu. PERSKO-AFGAŃSKA WOJNA 1836-1838.

Za namową Rosji władca perski Mohammad Szach (1810-1848) zdecydował się zaatako­ wać Afganistan i w tym celu zgromadził wojska w Chorasanie. 23 listopada 1837 Persowie rozpoczęli oblężenie Heratu. Afgańczycy wspomagani przez Anglików, któ­ rzy dążyli do wyeliminowania wpływów Rosji na tym terenie, wytrzymali dziesięcio­ miesięczne oblężenie i zmusili Persów do wycofania się 28 września 1838. Władca afgański, Dost Mohammad (1793-1863) usiłował teraz rozpocząć drugą islamską

świętą wojnę przeciw Peszawarowi, krainie położonej przy granicy wschodniej, zajmo­ wanej przez członków sekty hinduskiej, sikhów (pierwsza wojna nie zakończyła się powodzeniem z powodu wewnętrznych spo­ rów w Afganistanie); jego planom sprzeci­ wiła się Wielka Brytania. Dost Mohammad zgodził się później na obecność Rosjan na swoim dworze (patrz AFGAŃSKA WOJNA pierwsza 1839-1842). PERSKO-AFGAŃSKA WOJNA 1855-1857.

Traktat z Peszawaru z 1855 był oficjalnym potwierdzeniem pokoju i przyjaźni między Wielką Brytanią i Afganistanem i zakończył 12-letni okres działań wojennych. W tym samym roku Persowie wkroczyli do Afgani­ stanu, by zdobyć Herat (patrz PERSKO-

dniowej Turcji) i w ten sposób odciął wszys­ tkie szlaki lądowe, którymi mogła dotrzeć pomoc dla Lidii. Krezus prosił Babilonię i Egipt o pomoc, a nie otrzymawszy jej, zaatakował w 547 Cyrusa nad rzeką Halys (Kizilirmak), stoczył nie rozstrzygniętą bit­ wę, po czym uznał, iż skończyła się pora roku odpowiednia do prowadzenia walki i wrócił do swej stolicy Sardes. Cyrus, nie licząc się z tym, ruszył na Sardes, pobił wojska Krezusa i rozpoczął oblężenie mias­ ta, które poddało się dwa tygodnie później (546); Krezusa wzięto do niewoli, ale daro­ wano mu życie. Cyrus udał się następnie na zachód i podbił greckie miasta w Eolii i Jonii, wasali Lidii; opierał mu się tylko Milet (dzięki pomocy Sparty) i poniósł za to surową karę.

-AFGAŃSKA WOJNA 1836-1838), Wobec CZCgO na

prośbę Afganistanu Wielka Brytania udzie­ liła mu pomocy w walce z najeźdźcami (patrz ANGIELSKO-PERSKA WOJNA isse-iss?). W 1857 Persja wycofała się, a Dost Moham­ med przystąpił do jednoczenia pod swoim berłem rozbitego Afganistanu, pozostającego pod panowaniem wielu niezależnych wład­ ców lokalnych.

PERSKO-GRECKIE

WOJNY.

Patrz

GRECKO-

PERSKIE WOJNY.

PERSKO-LIDYJSKA WOJNA 547-546 p.n.e.

Cyrus II Wielki (600P-529) władca wasal­ nego państwa Persji An-si (Partia) podleg­ łego królestwu Medów, został po MEDYJSKO-PERSKIEJ WOJNIE 550-549 p.n.e. władcą Medii. Bez poważniejszych walk wkroczył do stolicy Medów, Ekbatany, i przeniósł skarb państwa do stolicy An-si, Suzy. Król Lidii, Krezus (zm. 547), miał zamiar uwolnić i przywrócić do władzy swego szwagra, Astiagesa (wzmian. 584— 549), ostatniego króla Medów, który prze­ bywał w niewoli Cyrusa. Cyrus, którego Babilończycy zaczęli tytułować „królem Per­ sji", zapewnił ich, że nie mają się czego obawiać i zagwarantował sobie ich neutral­ ność; następnie zajął Cylicję (kraina w połu­

PERSKO-ROSYJSKIE

WOJNY.

Patrz

RoSYJ-

WOJNY.

Patrz

RZYM-

SKO-PERSKIE WOJNY.

PERSKO-RZYMSKIE SKO-PERSKIE WOJNY. PERSKO-TURECKIE

WOJNY.

Patrz

TuRECKO-

-PERSKIE WOJNY.

PERUWIAŃSKA WOJNA DOMOWA 1842— 1845. W 1842 po śmierci prezydenta Augustina Gamarry (1785-1841) w bitwie pod Ingavi w czasie PERUWIAŃSKO-BOLIWIJSKIEJ WOJNY 1841, wybuchła w Peru wojna domowa. Na początku 1843 Manuel Ignacio Vivanco, tytułujący się „uzdrowi­ cielem", przejął władzę i mając poparcie wojska rozpoczął rządy dyktatorskie. Od­ rzucił konstytucję z 1839, nie zwoływał kongresu, stosował ostre represje wobec przeciwników politycznych. Od początku 1844 opozycja przeciw Vivanco skupiała się w południowym Peru, skąd Ramon Castilla (1 7977-1867) poprowadził wojsko w celu obrony dawnej konstytucji. W czasie nie­ obecności Vivanco wojska konstytucjonalis­ tów przejęły stolicę Peru, Limę. W bitwie pod Carmen Alto, 22 lipca 1844, siły kon­ stytucjonalistów pod komendą Castilli po­

konały armię Vivanco, zmuszając dyktatora do ucieczki za granicę. Walki między stron­ nictwami trwały do wyboru Castilli na prezydenta 1845. PERUWIAŃSKA WOJNA PARTYZANCKA 1980-. W połowie lat osiemdziesiątych XX w. grupy partyzanckie znane pod nazwą Świetlisty Szlak, których ideologia jest mie­ szaniną maoistowskiego komunizmu i daw­ nych szczepowych wierzeń, rozpoczęły w Peru akcje terrorystyczne; partyzanci niszczyli własność prywatną i rządową oraz mordowali lokalnych przywódców i inne osoby. Początkowo terenem tych akcji była Lima i port w Callao. Prawdopodobnie to partyzanci Świetlistego Szlaku zaatakowali więzienie w Ayacucho i pomogli w ucieczce 250 więźniom (1982), podkładali również bomby pod urządzenia energetyczne, tory kolejowe i budynki publiczne. Na początku 1983 wieśniacy zabili ośmiu dziennikarzy peruwiańskich, badających terroryzm w po­ bliżu Ayacucho; wieśniacy byli przekonani, że byli to partyzanci odpowiedzialni za morderstwo miejscowych polityków, które zdarzyło się rok wcześniej w tym regionie. Partyzanci Świetlistego Szlaku zabili później 66 mieszkańców wsi, w tym kobiety i dzieci. W Limie w 1983 wybuch zniszczył zakłady chemiczne i odciął dopływ prądu, później na pobliskim wzgórzu pokazał się świecący sierp i młot, który miał być wskazówką, że wybuch jest dziełem partyzantów Świetlis­ tego Szlaku. Prezydent Peru ogłosił cztero­ miesięczny stan wyjątkowy i zwrócił się do wszystkich partii politycznych, by potępiły terrorystów, których działalność nadal za­ grażała stabilności demokracji w państwie. Wybrany w 1990 prezydent Alberto K. Fujimori postanowił zakończyć rujnującą kraj wojnę: w tym celu 1992 zawiesił kon­ stytucję oraz prawa i wolności obywatelskie, jednak do 1997 celu nie osiągnął. PERUWIAŃSKIE POWSTANIE 1780-1782.

Jose Gabriel Condorcanąui (1742P-1781), który przyjął nazwisko Tupak Amaru po

swym wielkim przodku, ostatnim wodzu Inków, stanął na czele powstania Indian z peruwiańskich gór przeciw rządowi hisz­ pańskiemu w związku ze stosowanym przy­ musem pracy. W listopadzie 1780 około 75 tysięcy źle uzbrojonych Indian, wspieranych początkowo przez Kreolów (tubylcy pocho­ dzenia hiszpańskiego), wznieciło powstanie i niebawem opanowało dużą część obecnego południowego Peru, Boliwii i południowej Argentyny. Tupak Amaru, który ogłosił się wyzwolicielem swego ludu, próbował zdobyć Cuzco (Cusco), ale mu się to nie udało. W marcu 1781 władze schwytały go wraz z całą rodziną, sprowadziły do Cuzco i tam straciły (Tupak Amaru musiał najpierw być świadkiem egzekucji żony i dzieci, potem poddano go torturom i ścięto). Powstanie jednak trwało dalej, kierowane przez przy­ rodnich braci Tupaka Amaru; do czasu zdławienia powstania w 1782 Indianie dwu­ krotnie oblegali La Paź. W tłumieniu po­ wstania w całym regionie brało udział 60 tysięcy żołnierzy. Aby uspokoić Indian i nie dopuścić do całkowitego rozstroju gospodar­ ki Peru, rząd ogłosił powszechną amnestię. PERUWIAŃSKIE POWSTANIE 1948. APRA

- Amerykański Sojusz Ludowo-Rewolucyjny lub Partio Aprista - reformatorska partia polityczna założona i kierowana przez Victora Raula Hayę de la Torre (1895-1979), przyczyniła się w 1945 do wyboru na pre­ zydenta Peru Jose Luisa Bustamante y Ri­ vero. Członkowie Apristy, którzy w wybo­ rach uzyskali dużo miejsc w obu izbach parlamentu i przyjęli trzy stanowiska w rzą­ dzie, zdecydowanie dążyli do przeprowa­ dzenia reform politycznych i społecznych, ale napotkali w rządzie silną opozycję kon­ serwatywną. W 1947 obarczono członków Apristy winą za zabójstwo wydawcy konser­ watywnej gazety; podczas awantury człon­ kowie gabinetu z ramienia Apristy złożyli rezygnację, a senatorowie nie należący do Apristy odmówili udziału w posiedzeniach Senatu. Nastąpił paraliż władzy ustawodaw­ czej i wykonawczej. Punktem kulminacyj­

nym walki między Apristą a konserwatys­ tami było powstanie opozycjonistów z Apri­ sty w porcie Callao w październiku 1948; żołnierze i cywile przejęli parę okrętów wojennych. Wydawało się, że kraj stoi na krawędzi wojny domowej. 27-29 paździer­ nika 1948 szef sztabu generalnego armii peruwiańskiej, konserwatysta, generał Ma­ nuel Odria (1897-1974), stanął na czele skierowanego przeciw Apriście przewrotu wojskowego, który obalił Bustamante i jego gabinet; władzę przejęła junta wojskowa pod przewodnictwem Odrii. APRA i partia komunistyczna zostały zdelegalizowane, wielu członków Apristy uwięziono lub ska­ zano na wygnanie, Haya de la Torre schro­ nił się w ambasadzie kolumbijskiej w Limie. 2 lipca 1950, w sposób zgodny z prawem, wybrano Odrię na prezydenta Peru. PERUWIAŃSKO-BOLIWIJSKA WOJNA 1841.

Usiłując przyłączyć Boliwię do Peru prezy­ dent Peru Augustin Gamarra (1785-1841) rozpoczął w 1841 inwazję na Boliwię. Boli­ wijczycy pod wodzą prezydenta Jose Balliviana (1804-1852) pokonali najeźdźców w bitwie pod Ingavi 18 listopada 1841; Gamarra poległ w bitwie. W czerwcu 1842 podpisano porozumienie pokojowe, które położyło kres działaniom zmierzającym do zjednoczenia Boliwii i Peru. Patrz także PERUWIAŃSKO-BOLIWIJSKIEJ FEDERACJI WOJNA

1836-1839;

PERUWIAŃSKA

WOJNA

DOMOWA 1842-1845.

PERUWIAŃSKO-BOLIWIJSKIEJ FEDERACJI WOJNA 1836-1839. W 1835 boliwijski dyktator Andres Santa Gruz (1792-1865) zaatakował Peru, by zdławić bunt w peru­ wiańskiej armii; następnie Boliwia i Peru zawiązały federację, którą Peruwiańczycy powitali z uznaniem. Obawiając się zmian w równowadze sił, Chile i Argentyna sprze­ ciwiły się federacji; Chile zgłaszało do Peru pretensje z powodu rywalizacji handlowej i nie zapłaconych długów z czasów PERU WOJNY O NIEPODLEGŁOŚĆ. Chilijski polityk Diego Portales (1793-1837) nawo­

ływał do wojny; Chile wypowiedziało ją 11 listopada 1836. Siedem miesięcy później zbuntowani żołnierze zamordowali Portalesa. Pierwsza wyprawa do Peru nie przyniosła rozstrzygających wyników; Santa Gruz za­ proponował zawarcie pokoju na podstawie porozumienia z Paucarpaty, ale Chile od­ rzuciło propozycję. W 1838 armia chilijska pod dowództwem generała Manuela Bulnesa (1799-1866) zdobyła Limę, stolicę Peru, odbitą rok później przez wojska Santa Cruza. Dwie wrogie armie spotkały się ponow­ nie 20 stycznia 1839 w bitwie pod Yungay, w której wojska federacji poniosły zdecydo­ waną porażkę. Santa Gruz uciekł do Ek­ wadoru, a federacja rozpadła się. Patrz także PERUWIAŃSKO-BOLIWIJSKA WOJNA i84i. PERU WOJNA O NIEPODLEGŁOŚĆ 1820— 1825. Jose de San Martin (1778-1850), południowoamerykański przywódca rewo­ lucyjny pochodzenia hiszpańskiego, był przekonany, że dopóki Peru, stary bastion hiszpańskiej władzy królewskiej, nie zo­ stanie wyzwolone, Ameryka Południowa nie będzie wolna. Po pokonaniu Hiszpanów W Chile (patrz CHILIJSKA WOJNA O NIEPOD­ LEGŁOŚĆ isio-isis) San Martin zaokrętował w 1820 około 4000 żołnierzy na statki i przewiózł ich z Yalparaiso (Chile) do Pisco (Peru) pod eskortą floty chilijskiej lorda Thomasa Cochrane'a (1775-1860). Armia Martina rozłożyła się obozem w Huacho, gdzie przyłączyło się do niej wielu ochotników peruwiańskich. Gdy w lipcu 1821 wicekról hiszpański opuścił Limę, udając się w głąb kraju, jej mieszkańcy wezwali San Martina, by wkroczył do mias­ ta. San Martin niezwłocznie ogłosił niepod­ ległość Peru, do którego należała wówczas również Boliwia, znana jako Górne Peru. Potrzebując wsparcia wojskowego, San Mar­ tin zwrócił się o pomoc do Simona Bolivara (1783-1830), przywódcy rewolucjonistów południowoamerykańskich z północy. Obaj przywódcy spotkali się 26-27 lipca 1822 w Guayaąuil i połączyli swoje wojska. San Martin przekazał władzę Bolivarowi i wy­

cofał się z działalności rewolucyjnej. Bolivar i Antonio Jose de Sucre (1785-1830) przy­ byli do Peru w 1823 na czele 9-tysięcznej armii i 6 sierpnia 1824 pokonali hiszpań­ skich rojalistów dowodzonych przez Jose Canteraca (1775-1835) w bitwie pod Junin. 9 grudnia 1824 Sucre poprowadził około 6000 żołnierzy do zwycięstwa nad armią 9300 rojalistów pod wodzą Jose de La Serny (1770-1832) w bitwie pod Ayacucho; do niewoli dostała się cała armia La Serny zmuszając dowódcę hiszpańskiego do kapi­ tulacji i zgody na wycofanie wojsk królew­ skich z Peru. Żołnierze Bolivara i Sucre udzielili pomocy rewolucjonistom z Gór­ nego Peru, bez powodzenia prowadzących tam walkę o niepodległość, i w 1824 wspól­ nie pokonali 4-tysięczną armię hiszpańską. Bolivar chciał zjednoczyć Peru i Górne Peru, ale Sucre doszedł do porozumienia z przywódcami Górnego Peru w sprawie utworzenia tam oddzielnego państwa. Na­ zywając nowe państwo republiką Bolivara, czyli Boliwią, Sucre zaspokoił ambicje Bo­ livara, a sam został pierwszym prezydentem Boliwii. Patrz także ARGENTYNY WOJNA O NIEPODLEGŁOŚĆ isoe-isió; KOLUMBII WOJNA O NIEPODLEGŁOŚĆ isio-1819; WENEZUELSKA WOJNA O NIEPODLEGŁOŚĆ mi-i82i. PETERLOO MASAKRA 1819 (masakra w Manchesterze). Na początku XIX w. społeczeństwo angielskie dzieliło się na klasę uprzywilejowaną, która po NAPOLE­ OŃSKICH WOJNACH obawiała się rewo­ lucji, oraz klasy niższe żądne reform par­ lamentarnych i gospodarczych. Starcie było nieuniknione i doszło do niego 16 sierpnia 1819 na St. Peter's Field w Manchesterze w czasie spokojnego wiecu, ostatniego z wie­ lu zebrań organizowanych w 1819 w proteś­ cie przeciw kryzysowi gospodarczemu, wy­ sokim cenom żywności i bierności rządu. Na wiecu zebrało się około 60 tysięcy osób. Duża liczba uczestników i ich żądania za­ niepokoiły władze, które dla utrzymania porządku wezwały wojsko (15. pułk huza­ rów, ochotnicy z Cheshire) oraz nie wy­

szkoloną straż miejską. Wiec przebiegał spokojnie do chwili, gdy tuż po rozpoczęciu przemówień władze nakazały, by uczestnicy wiecu rozeszli się. Aresztowano mówców, a ochotnicza straż zaatakowała tłum. Po szarży kawalerii tłum się rozpierzchł, ale na placu pozostało 11 zabitych i ponad 400 rannych. Dochodzenie uwolniło władze od winy, jednak oburzona opinia publiczna nadała krwawemu zajściu ironiczną nazwę Peterloo, była to gorzka trawestacja słowa Waterloo (patrz STUDNIOWA WOJNA ms). PIEMONCKIE POWSTANIE 1821. Pod Wpły­ wem FRANCUSKIEJ REWOLUCJI libe­ ralna szlachta oraz karbonariusze (tajne stowarzyszenie opowiadające się za wolno­ ścią polityczną) podnieśli w Piemoncie bunt przeciw reakcyjnym rządom króla Sardynii Wiktora Emanuela I (1759-1824), który nie zgodził się na przyjęcie konstytucji (Piemont w północno-zachodnich Włoszech był wówczas częścią Królestwa Sardynii). Powstańcy wspierani przez Karola Alberta (1798-1849) z dynastii sabaudzkiej, wy­ znaczonego na następcę tronu, zmusili Wik­ tora Emanuela do zrzeczenia się władzy na rzecz brata Karola Feliksa (1765-1831). Powstanie zostało stłumione 10 marca 1821; pod nieobecność Karola Feliksa regentem został Karol Albert, który proklamował hiszpańską konstytucję. Jednak Karol Feliks nie chciał przyjąć konstytucji; 8 kwietnia 1821 połączone austriacko-sardyńskie wojs­ ka królewskie pokonały siły Piemontu w bi­ twie pod Novarą. Piemont znalazł się znowu pod twardym panowaniem Sardynii. Karol Feliks przeprowadził czystkę w armii, stracił trzech czołowych konspiratorów, a innych uwięził. Karol Albert pojednał się później z Karolem Feliksem, czym zraził do siebie liberałów. PIĘCIODNIOWE POWSTANIE 1848. Bezpo­ średnią przyczyną gwałtownych protestów przeciw despotycznym rządom austriackim w Mediolanie stało się zabicie mieszkańca miasta przez żołnierzy. Zamieszki trwały

pięć dni (18-23 marca 1848). Mediolańczycy wyszli na ulice, w całym mieście wznieśli ze sprzętów domowych 1650 barykad i prawie wszędzie toczyli walki z wojskami austriac­ kimi. 14-tysięczna armia pod dowództwem austriackiego feldmarszałka Josepha Radetzky'ego (1766-1858) musiała opuścić Medio­ lan i czekać na zebranie się wojsk koalicyj­ nych w Lombardii (patrz WŁOSKA REWOLUC­ JA 1848-1849). Niepodległość Mediolanu trwała krótko - kilka miesięcy później Austriacy odzyskali panowanie nad miastem.

PIĘĆ MIAR RYŻU 190-215. W czasie buntu chłopów chińskich w prowincjach Szantung i Szansi (patrz ŻÓŁTYCH TURBANÓW POWSTA­ NIE i84-ok. 204) wybuchły również zamieszki w regionie położonym bardziej na południe, w środkowych Chinach, gdzie od początku II w. miała swą siedzibę niewielka grupa wyznawców taoizmu. Jej założycielem był Czang Ling (347-156), który uzdrawiał cho­ rych za pomocą głoszenia prawd wiary; jego pacjenci dawali mu rocznie pięć miarek (ok. 8 1) ryżu za leczenie lub członkostwo w gru­ pie wiernych. W 190 wnuk Czang Linga, Czang Lu, wówczas przywódca Zasady Pięciu Miar Ryżu, utworzył własną armię i założył niepodległe teokratyczne państwo w obecnej prowincji Syczuan; zniósł prywatną włas­ ność, rozdzielał mieszkańcom zboże, zbudo­ wał dla podróżnych „przyzwoite zajazdy" i krzewił religię taoistyczną. Zachęcał swoich „obywateli" do pracy przy naprawie dróg, co miało być pokutą za grzechy. Cesarze dynastii Hań wyprawiali wojska przeciw Czang Lu i jego zwolennikom, jednakże wojsko nie zdołało zlikwidować ich państwa. Po 25letniej wojnie, Czang Lu poddał się wielkie­ mu dowódcy wojskowemu Hanów, Cao Cao (155-220), zyskał przebaczenie, duże nadanie ziemskie i wysoki tytuł urzędniczy. PIĘTNASTOLETNIA

WOJNA.

Patrz

AUSTRIAC

KO-TURECKA WOJNA 1591-1606.

„PIĘTNASTU

POWSTANIE".

TÓW POWSTANIE ms-me.

Patrz

JAKOBI­

POITIERS, BITWA POD POITIERS 732 (bitwa pod Tours). W czasie pierwszej wojny FRANKÓW Z MAURAMI, Maurowie (mu­ zułmanie hiszpańscy) pod wodzą Abd ar~ Rahmana (zm. 732) wdarli się daleko w głąb królestwa Akwitanii. Eudo (Eudes) (665-735), król Akwitanii, nie zdołał ich powstrzymać i poprosił o pomoc Karola (688P-741), majordoma frankońskiego (patrz FRANKOŃSKA WOJNA DOMOWA TRZE­ CIA 714-719). Maurowie najechali państwo frankońskie. Na początku października 732, w drodze na południe w kierunku Tours i Poitiers, gdzieś pomiędzy tymi dwoma miastami, Karol stoczył bitwę z wojskami Abd ar-Rahmana. Piechota frankońska, us­ tawiona w zwartym czworoboku, raziła ko­ nie i ludzi nieprzyjaciela, odpierając gwał­ towne i szybkie ataki jazdy arabskiej; była to taktyka, dzięki której Frankowie pokonali Maurów pod Tuluzą w 721. Według arab­ skich zapisów historycznych Maurowie ata­ kowali przez dwa dni, a według frankońs­ kich - przez siedem. Jazda chrześcijańska obeszła skrycie szyk nieprzyjaciela i wpadła do jego obozu. Maurowie się wycofali. Abd ar-Rahman poległ w bitwie. Frankowie nie podjęli pościgu. Karol powstrzymał eks­ pansję muzułmanów w Europie; za to wiel­ kie zwycięstwo uhonorowano go przydom­ kiem Młot. POITIERS, BITWA POD POITIERS 1356.

Chcąc powstrzymać królewicza angielskie­ go Edwarda, Czarnego Księcia (1330— 1376), król Francji Jan II (1319-1364) polecił swoim licznym wojskom, by za­ stosowały angielską taktykę spieszania ka­ walerii. Silną pozycję angielską pod Poi­ tiers 19 września 1356 zaatakowali Fran­ cuzi pod dowództwem Jana mając w pierw­ szym rzucie jazdę na koniach, w następnych - spieszoną. Strzały łuczników angielskich spowodowały, że doszło do paniki w pierw­ szym rzucie francuskim, który w ucieczce rozproszył drugi rzut spieszony. Wówczas kontratak Czarnego Księcia na czele ry­ cerzy angielskich, którzy wsiedli na konie,

rozbił doszczętnie Francuzów. Anglicy wzięli do niewoli króla Jana i jego syna, przewieźli ich do Anglii i zażądali 3 milio­ nów koron okupu. W 1357 zawarto rozejm, w 1359 król Anglii Edward III (1312-1377) wznowił STULETNIĄ WOJNĘ wypadem pod Reims i zawarł w 1360 traktat z Breta­ nii, na mocy którego uzyskał Akwitanię i został następcą tronu francuskiego (po śmierci Jana). Patrz także EDWARDA ZAGONY1355-1356. POLSKA WOJNA DOMOWA 1382-1384.

W 1382 doszło do wojny domowej w Wielkopolsce między Grzymałami, zwolennika­ mi dynastii węgierskiej, a Nałęczami - jej przeciwnikami. Po śmierci króla Polski Ludwika Węgierskiego (zm. 1382) Polacy powołali na tron najmłodszą córkę Ludwika, Jadwigę (1373-1386), pod warunkiem że poślubi ona władcę, którego wybierze dla niej naród polski. Pertraktacje z jej matką trwały dwa lata, matka wyraziła zgodę na objęcie przez nią tronu. Stronnictwo Nałę­ czów chciało, by mężem Jadwigi został książę mazowiecki Siemowit IV. Zajął on w 1383 zbrojnie Kujawy, a w 1384- Łęczyc­ kie. W 1384 Jadwiga przybyła do Polski i została koronowana w Krakowie, a w 1386 poślubiła wielkiego księcia litewskiego Ja­ giełłę, co doprowadziło do unii Polski i Lit­ wy. W 1385 Siemiowit zrzekł się pretensji do tronu polskiego. POLSKA WOJNA DOMOWA 1768-1773.

W 1768 powstał w Polsce związek polskiej szlachty i magnatów katolickich, znany jako konfederacja barska, którego celem było przeciwstawienie się wpływom Rosji i jej żądaniu równych praw politycznych i reli­ gijnych dla protestantów i wyznawców pra­ wosławia. Konfederacja, popierana energicz­ nie przez Francję, usiłowała zbrojnie uwol­ nić Polskę od wpływów carycy Rosji Kata­ rzyny II Wielkiej (1729-1796) i zmusić do abdykacji vróla Polski Stanisława II Augusta (1732-1798), który na żądanie Katarzyny przyznał prawa różnowiercom. Konfederację

barską wsparli także Turcy, którzy pragnęli ograniczyć ekspansjonizm rosyjski. W cze­ rwcu 1770 wojska rosyjskie najechały Pol­ skę, by zakończyć wojnę domową toczącą się między rządem królewskim a konfe­ deratami. Nie udała się konfederatom po­ przedzona ogłoszeniem bezkrólewia (3 li­ stopada 1771) próba porwania króla Sta­ nisława Augusta. Gdy Austriacy zagrozili wystąpieniem przeciw Rosji, Katarzyna, której zawodowa armia pokonała słabe pol­ skie pospolite ruszenie, zwróciła się o pomoc do króla Prus Fryderyka II Wielkiego (1712-1786). Fryderyk obawiał się wpra­ wdzie wciągnięcia Prus w powszechną wojnę europejską, z drugiej jednak strony obawiał się, że Rosja zagarnie całą Rzeczpospolitą i stanie się jedyną niekwestionowaną potęgą w Europie Wschodniej. W lutym 1772 Rosja i Prusy zawarły porozumienie, na mocy którego dokonano pierwszego rozbioru Pol­ ski. W tym roku, w sierpniu, również Au­ stria otrzymała swoją część terytorium Pol­ ski. W 1773 zmuszono sejm polski do akceptacji dokonanego podziału; w wyniku rozbioru Polska utraciła prawie 30% swego terytorium (Prusy zagarnęły Warmię, wo­ jewództwo pomorskie, malborskie i che­ łmińskie oraz pas ziemi nad Notecią z nie­ mal całym województwem inowrocławskim [łącznie 36300 km2]; Austria otrzymała południową część województwa krakow­ skiego i sandomierskiego, województwo ruskie, część bełskiego oraz skrawki wo­ jewództwa podolskiego i wołyńskiego [łą­ cznie 81 900 km2]; Rosja objęła 93 tysiące km2: ziemie białoruskie na wschód od linii Dźwiny i Dniepru). POLSKA WOJNA SUKCESYJNA 1733-1738.

Po śmierci króla Polski Augusta II (1670-1733) o tron polski ponownie zaczął ubiegać się Stanisław Leszczyński (1677— 1766), teść króla Francji Ludwika XV (1710-1774), który uzyskał poparcie Fran­ cji, Hiszpanii i Sardynii (patrz PÓŁNOCNA WOJNA DRUGA, CZYLI WIELKA 1700-1721). Po­ parła go większość polskich magnatów, ale

wielu Polaków, a zwłaszcza Litwinów, wo­ lało innego kandydata, Augusta III (1696-1763), elektora saskiego, syna Augus­ ta II, który uzyskał poparcie Rosji i Austrii. Do Warszawy wkroczyła armia rosyjska i zmusiła kadłubowy sejm do ogłoszenia królem Polski Augusta III. Stanisław uciekł do Gdańska. Od stycznia do czerwca 1734 wojska rosyjskie i saskie oblegały Stanisława i jego stronników oraz przybyłe na odsiecz wojsko francuskie; w czerwcu miasto się poddało, a Stanisław uciekł tuż przed kapi­ tulacją. Początkowo wojna toczyła się na dwóch frontach. W Nadrenii nie uzyskano rozstrzygających wyników, wyjątek stano­ wiło oblężenie i zdobycie przez Francuzów Philippsburga po zajęciu Lotaryngii w 1734. We Włoszech Austriacy wygrali bitwę pod Parmą 26 czerwca 1734, Francuzi - bitwę pod Luzzarą 29 września 1734, potem Au­ striacy znowu wygrali pod Bitonto 25 maja 1735, w ostatnim dużym starciu w tej woj­ nie. Tymczasem Polskę rozrywały gwałtow­ ne walki między rywalizującymi stronnic­ twami popierającymi Stanisława bądź Au­ gusta. Chwilowy pokój z 1735 został wresz­ cie potwierdzony 18 listopada 1738 traktatem wiedeńskim, w którym Stanisław zrzekł się polskiego tronu, został księciem Lotaryngii (która miała wrócić do korony francuskiej po jego śmierci), a August III został koronowany w Krakowie w 1734 na króla Polski. Patrz także HISZPAŃSKO-PORTUGALSKA WOJNA 1735-1737.

POLSKIE POWSTANIE 1715-1717. Gdy Au­ gust II (1670-1733) odzyskał polski tron (patrz PÓŁNOCNA WOJNA DRUGA, CZYLI WIELKAI 700-1721), zakwaterował w Polsce saskie wojska. Złodziejstwa i zniszczenia powodo­ wane przez żołnierzy wzbudziły oburzenie mieszkańców. W rezultacie szlachta polska przy pełnym poparciu magnaterii wznieciła powstanie, w którym doszło do starć między wojskiem króla a rebeliantami. Setki ludzi straciło życie, a August nie mógł opanować sytuacji; gdy jego wojska poniosły ciężkie straty, poprosił o pomoc Rosję. Wobec takiej

groźby szlachta zgodziła się na rozpoczęcie negocjacji. Pokój z królem zawarto w 1717; wojska saskie miały opuścić Polskę, a liczeb­ ność polskiej armii ograniczono do zaledwie 18 tysięcy żołnierzy. POLSKIE WOJNY Z KRZYŻAKAMI. Patrz KRZYŻAKÓW PODBÓJ PRUS 1233-1283; KRZYŻA­ KÓW WOJNA z POLSKĄ 1309-1343; KRZYŻAKÓW WIELKA WOJNA

z POLSKĄ i WIELKIM KSIĘST­

WEM LITEWSKIM 1409-1411; TRZYNASTOLETNIA WOJNA 1454-1466.

POLSKO-CZESKA WOJNA 1291-1312. Król Wacław II (1271-1305) po przejęciu w 1288 pełnej władzy (patrz HABSBURSKO-CZESKA WOJNA 1274-1278) odbudował potęgę Czech. Król osiągał duże dochody z bogatych kopa­ lni srebra. W latach 1291-1292 w walkach z księciem Władysławem Łokietkiem (1260-1333) Wacław opanował Małopolskę, a w 1300 Wielkopolskę i Pomorze Gdańskie. W tym samym roku koronował się na króla Polski. W latach 1304-1305 Łokietek wzno­ wił walkę o zjednoczenie Polski i opanował część Małopolski. Syn i następca Wacła­ wa II, król Wacław III (1289-1306), w 1306 w drodze do Polski został zamordowany w Ołomuńcu na Morawach. Łokietek w 1306 opanował resztę Małopolski i Po­ morze Gdańskie. W 1320 został koronowany na króla Polski, Władysława I. Śmierć Wac­ ława III zakończyła panowanie dynastii Przemyślidów w Czechach. O tron czeski ubiegało się kilku pretendentów, w 1310 otrzymał go książę Jan Luksemburski (1296-1346), zięć Wacława II. Z inspiracji Jana doszło do buntu w Krakowie w 1311, ale Łokietek go stłumił. Patrz także WĘGIER­ SKA WOJNA DOMOWA 1301-1308. POLSKO-CZESKA WOJNA 1438-1439.

W 1438 król Niemiec Albrecht II (1397— 1439), z austriackiego domu Habsburgów, po śmierci teścia, Zygmunta (1368-1437), został królem Czech i Węgier. Stronnictwo opozycyjne zaproponowało tron królewiczo­ wi polskiemu Kazimierzowi. Po klęsce zwo-

lenników Kazimierza pod Żeleznicami (1438) Polska zawarła rozejm. Albrecht prowadził w tym czasie uciążliwą wojnę z Turkami; w 1439 zginął na Węgrzech. Król Polski Władysław III (1424-1444) w 1440 został królem Węgier jako Włady­ sław I. Walczył on tu ze stronnictwem habsburskim. Jego przywódca, Czech Jan Jiskra z Brandysy (zm. 1470), w 1440 opa­ nował Słowację. Po śmierci Władysława w bitwie z Turkami utalentowany wódz węgierski Janos Hunyadi (1387-1456) pró­ bował odzyskać Słowację. Jiskra z Brandysy stawił opór Hunyadiemu, zwyciężył go w ki­ lku bitwach (najdotkliwiej pobił go pod Lucenec w 1451). W końcu zawarto zawie­ szenie broni, na mocy którego w ręku Jiskry z Brandysy pozostała większa część Słowacji. Patrz także CZESKA WOJNA DOMOWA 1448— 1451; WĘGIERSKO-TURECKA WOJNA 1441-1444; HUSYCKIE WOJNY. POLSKO-ROSYJSKIE

WOJNY.

Patrz

ROSYJ-

SKO-POLSK.IE WOJNY.

bałtyckich. Walki przerwało zawieszenie broni trwające do 1620, po czym 16-tysięczna armia szwedzka pod wodzą Gustawa obiegła i zdobyła Rygę we wrześniu 1621. W krótkim czasie Szwedzi opanowali całe Inflanty i Kurlandię (południowo-zachodnia część Łotwy). Następnie zajęli całe północne Prusy (1626) zagrażając dostępowi Polski do Morza Bałtyckiego. Gustaw wrócił na zimę do Szwecji; wiosną 1627 sprowadził posiłki i w 1628 zepchnął polskie wojska na południe, aż do granicy. W tej fazie była to wojna na wyczerpanie przeciwnika, z kilko­ ma nie rozstrzygniętymi starciami polskiej i szwedzkiej jazdy; wybrzeże Bałtyku opa­ nowane było przez wojska szwedzkie. W 1629 rozejm w Altmarku zakończył woj­ nę. Polska utraciła Inflanty, Szwedzi zajęli wszystkie pruskie porty, z wyjątkiem Gdań­ ska, Królewca (obecnie Kaliningrad) i Puc­ ka. Patrz TRZYDZIESTOLETNIA WOJNA 1618-1648; POLSKO-TURECKA WOJNA 14441456, patrz także WĘGIERSKO-TURECKA WOJNA

1444-1456. POLSKO-SZWEDZKA WOJNA O INFLANTY PIERWSZA 1600-1611. Walka między Pol­ ską a Szwecją o Inflanty (Estonia i część Łotwy), po najeździe Szwedów na Inflanty i zdobyciu większej części tego terytorium, przerodziła się w 1600 w otwartą wojnę. Polskie wojska z powodzeniem broniły Rygi i rozpoczęły udany kontratak, wygrywając między innymi bitwy pod Dorpatem (Tartu) i Rewlem (Tallin), nie zdołały jednak opa­ nować całych Inflant. 15-tysięczna armia szwedzka pod dowództwem króla Karola IX (1550-1611) najechała w 1604 Inflanty, ruszyła w kierunku Rygi, została jednak rozgromiona pod Kircholmem przez liczące cztery tysiące ludzi polskie siły pod dowódz­ twem Jana Karola Chodkiewicza (1560— 1621). Po śmierci Karola, w 1611, strony zgodziły się na rozejm. Druga polsko-szwedzka wojna o Inflanty 1617-1629. Po ze­ rwaniu rozejmu i podjęciu działań wojen­ nych w 1617 szwedzkie wojska pod wodzą Gustawa II zajęły w Inflantach kilka portów

POLSKO-TURECKA WOJNA 1484-1500. Za

panowania króla Polski Kazimierza Jagiel­ lończyka (1427-1492) między Polakami i Turkami doszło do walk w Mołdawii, która uznała zwierzchnictwo Polski. Flota turecka zdobyła Kiliję nad ujściem Dunaju i Akerman (Białogród) u ujścia Dniestru. Aby zlikwidować groźbę wiszącą nad pol­ skim handlem, Kazimierz wyparł Turków z Mołdawii i w 1485 ruszył z 20-tysięcznym wojskiem do Kołomyi nad rzeką Prut. W Kołomyi sułtan turecki Bajezid II (1447-1513) rozpoczął negocjacje pokojowe. Obie strony nie zdołały osiągnąć porozu­ mienia w sprawie przejętych twierdz, zawar­ to jednak rozejm trwający do śmierci Kazi­ mierza. W 1496 król Jan Olbracht, syn i następca Kazimierza, podjął wyprawę prze­ ciw Turkom. Poniósł jednak klęskę w lasach bukowińskich. W odwecie Turcy najechali Polskę w październiku 1498, doszli pod Kraków, jednak wycofali się z powodu niezwykle mroźnej zimy. W 1500 zawarto

rozejm, który zakończył działania wojenne między Polakami i Turkami. POLSKO-TURECKA WOJNA 1614-1621.

W odwecie za podżeganie przez Polskę do powstań w zajmowanej przez Turków Moł­ dawii i Wołoszczyźnie Turcy sprzymierzeni z Tatarami dokonywali krwawych napadów na Ukrainę. Hetman Stanisław Żółkiewski (1547-1620) wyruszył z 10-tysięcznym woj­ skiem do Mołdawii i z pomocą Kozaków i Mołdawian pokonał większą liczebnie turecko-tatarską armię pod Jassami 20 wrze­ śnia 1620. W odpowiedzi sułtan turecki Osman II (1604-1622) skierował do Moł­ dawii armię z Konstantynopola, zmuszając Żółkiewskiego do odwrotu, gdyż przewaga liczebna Turków była znaczna. W końcu 1620 w bitwie pod Cecorą na terenie Moł­ dawii Turcy odnieśli druzgocące zwycięstwo nad oddziałami Żółkiewskiego, który zginął w bitwie. Nie był to koniec wojny; 75tysięczne wojsko polskie pod dowództwem Stanisława Lubomirskiego (1583-1641) w 1621 stoczyło bitwę pod Chocimiem, nad Dniestrem, zatrzymując pochód Turków. Wkrótce podpisano rozejm, mimo to obie strony prowadziły dalej najazdy. Patrz także

zależność, pozostając jednak pod opieką Turków. Sejm nie zatwierdził traktatu; Po­ lacy zjednoczyli się pod dowództwem So­ bieskiego i wznowili wojnę. 11 listopada w bitwie pod Chocimiem polska armia rozgromiła Turków, którzy następnie wy­ cofali się z Polski. W dniu poprzedzającym bitwę zmarł król Michał Korybut Wiśniowiecki; Sobieski triumfalnie wkroczył do Warszawy i został wybrany na króla, W 1675 armia licząca 150 tysięcy Turków i Tatarów ponownie zajęła Podole; została pokonana pod Lwowem. Jan III Sobieski przytłoczony wewnętrznymi sporami i intrygami dwor­ skimi nie zdołał zebrać większej armii i mając zaledwie 20 tysięcy żołnierzy odparł kolejny najazd 200-tysięcznej armii w bitwie pod Żórawnem w październiku 1676. Pod ogromnym wrażeniem dzielności króla Tur­ cy zawarli 16 października 1676 traktat w Żórawnie, na mocy którego duża część Ukrainy wróciła do Polski; Turcy zatrzy­ mali jednak Podole. Patrz także rosyjsko-TURECKA WOJNA 1678-1681.

POLSKO-TURECKA WOJNA 1683-1699. Patrz AUSTRIACKO-TURECKA WOJNA 1683-1699.

ROSYJSKO-POLSKA WOJNA 1609-1618J TRZYDZIE­

POŁUDNIOWOAFRYKAŃSKA WOJNA. Patrz

STOLETNIA WOJNA 1618-1648.

BURSKA WOJNA DRUGA, WIELKA 1899-1902.

POLSKO-TURECKA WOJNA 1671-1677. Po

POMARAŃCZE, WOJNA POMARAŃCZOWA

ROSYJSKO-POLSKIEJ WOJNIE 1658— 1667 Kozacy sprzymierzeni z Turkami i Tatarami nie chcieli uznać władzy polskiej w zachodniej Ukrainie i dokonywali krwa­ wych napadów na te tereny. Polacy pod wodzą Jana Sobieskiego (1624-1696) roz­ proszyli wojowniczych Kozaków, musieli jednak wycofać się po najeździe na Podole 250-tysięcznej armii tureckiej, prowadzonej przez sułtana Mehmeda IV (1641-1691), która zdobyła w 1672 twierdzę Kamieniec Podolski. Król Polski Michał Korybut Wiśniowiecki (1638-1673) z oporami zgodził się na traktat w Buczaczu (18 października 1672), na mocy którego Podole przejęli Turcy, a polska część Ukrainy zyskała nie­

1801. Napoleon Bonaparte (1769-1821) domagał się, by Portugalia ustąpiła Francji część terytoriów i zamknęła porty przed brytyjskim handlem (patrz WOJNY REWOLU­ CYJNEJ FRANCJI 1792-1802). Gdy Portugalia odrzuciła jego żądania, Napoleon rozpoczął wojnę, do której niechętnie przyłączyła się Hiszpania. W kwietniu 1801 francuskie wojska dokonały najazdu na Portugalię, gdzie dołączyły do nich oddziały hiszpań­ skie pod dowództwem Manuela Godoya (1767-1851). Po pokonaniu Portugalczyków w pobliżu Olivenzy na granicy hiszpańskiej Godoy wysłał królowej Hiszpanii triumfalną wiadomość z zapowiedzią podjęcia marszu na Lizbonę. Do przesyłki dołączył pomarań­

cze zebrane w okolicach Elvas (nazwa wojny pochodzi właśnie od tego podarun­ ku). Portugalia pośpiesznie podpisała (6 czerwca) traktat pokojowy w Badajoz, w którym zobowiązała się do zamknięcia portów przed Wielką Brytanią, udzieliła Francji przywilejów handlowych, przekazała Hiszpanii 01ivenzę, Francji część Brazylii (Gujana Portugalska) i zobowiązała się do zapłacenia reparacji wojennych. Na­ poleon jednak odrzucił warunki traktatu, a ponadto groził zniszczeniem Hiszpanii i Portugalii, wobec czego Hiszpania przygo­ towywała się do obrony. Napoleon nie spełnił swoich gróźb, ponieważ Wielka Brytania zmusiła Francję do podjęcia in­ nych działań. Patrz także NAPOLEOŃSKIE WOJNY 1803-1815.

PONTIACA WOJNA 1763-1766 (Pontiaca powstanie). Na mocy traktatu paryskiego z 1763 (patrz FRANCUZÓW i INDIAN WOJNA 1754-1763) Wielka Brytania otrzymała roz­ ległe obszary w dolinie rzeki Ohio, co wzbudziło gniew Pontiaca (1720-1769), wodza Indian szczepu Ottawa. Plemiona zamieszkujące tereny na zachód od Appalachów utworzyły pod jego przewodnict­ wem konfederację w celu ochrony swoich terenów łowieckich i wyparły białych osa­ dników. W maju 1763 Pontiac przypuścił zaskakujący atak na Fort Detroit, który bronił się aż do nadejścia odsieczy; Pon­ tiac oblegał później Fort Detroit aż do listopada. W tym samym czasie Brytyj­ czycy zaatakowali obóz Pontiaca, ale po­ nieśli poważną porażkę w bitwie pod Blo­ ody Run 31 lipca 1763. Indianie nigdy jednak nie zdobyli Detroit. W tym też okresie inne plemiona Indian atakowały brytyjskie forty i posterunki od północnej części stanu Nowy Jork do Wirginii i zni­ szczyły wszystkie poza fortami Niagara i Pitt (poprzednia nazwa: Duąuesne). Na­ dciągające z pomocą wojska pod komendą pułkownika Henry'ego Bouąueta (1719-1765) dotarły do Fort Pitt i 6 sierp­ nia 1763 rozbiły grupę plemion indiań­

skich w bitwie pod Bushy Run uwalniając Fort Pitt. Wiosną 1764 Brytyjczycy wysłali dwie armie na tereny zamieszkane przez Indian. Pomiąć wystąpił z propozycją po­ koju dopiero w 1766, zawarł wówczas traktat pokojowy i uzyskał przebaczenie. PONTYJSKA WOJNA CEZARA 47 p.n.e. Po

śmierci Mitrydatesa VI Wielkiego, króla Pontu (ok. 132-63) (patrz MITRYDATESA WOJNY), Pompejusz Wielki (106-48), wódz rzymski na wschodzie, uznał Farnacesa II (wzmian. 63-47), syna Mitrydatesa, władcą królestwa bosporańskiego (Bosporus Cimmerius, na Krymie). W czasie walk zwolen­ ników Pompejusza przeciw Juliuszowi Ce­ zarowi (100-44) w wielkiej RZYMSKIEJ WOJNIE DOMOWEJ Farnaces skorzystał z okazji i utworzył na nowo królestwo Pontu oraz powiększył jego terytorium, dokonując podbojów w Azji Mniejszej. Wówczas Cezar, pozostawiwszy spacyfikowany Egipt w rę­ kach Kleopatry (69-30), wyruszył z armią na północ, poprzez Syrię do Azji Mniejszej. W maju 47 w bitwie pod Zelą w Poncie przeważające siły Cezara z łatwością poko­ nały Farnacesa i jego armię. Cezar wysłał do Rzymu słynną wiadomość: „Veni, vidi, vici" („Przybyłem, zobaczyłem, zwycięży­ łem"). Obszar Pontu został podzielony na mniejsze królestwa, a górskie twierdze zbu­ rzone. PORTO, REWOLUCJA W PORTO 1820. Po

pokonaniu Francji w wojnie na PÓŁWYS­ PIE IBERYJSKIM, stanowiącej ważną fazę NAPOLEOŃSKICH WOJEN, rządy w Por­ tugalii sprawował ustanowiony przez Brytyj­ czyków regent. Król Portugalii Jan VI (1769-1826) pozostawał nadal w Brazylii, dokąd uciekł w czasie wojny i gdzie założył dwór. Obawiając się wzrostu wpływów por­ tugalskich jakobinów (skrajni radykałowie polityczni), marszałek brytyjski William Carr Beresford (1768-1854), dowódca wojsk portugalskich, przekonany, że król mógłby przeszkodzić w wybuchu rewolucji w Por­ tugalii, udał się do Brazylii, by namówić

Jana do powrotu. W czasie nieobecności Beresforda, pod wpływem HISZPAŃSKIEJ WOJNY DOMOWEJ 1820-1823 liberało­ wie nasilili działania. 24 sierpnia 1820 członkowie Klubu Jakobinów w Porto (Por­ tugalia) wspólnie z wysokimi rangą oficera­ mi armii pragnącymi pozbyć się Beresforda, przeprowadzili zamach stanu. Dwaj puł­ kownicy wraz z żołnierzami przejęli władzę i obwieścili powołanie junty narodowej; salwa zakończyła „rewolucję". W stolicy, Lizbonie, zamieszki wybuchły 15 września 1820, junta obaliła panującego regenta i zwo­ łała posiedzenie Kortezów (zgromadzenie ustawodawcze). Wypędzono wojskowego re­ zydenta Wielkiej Brytanii, a Beresford wró­ cił do Anglii. W 1821 Jan przybył do Portugalii jako monarcha konstytucyjny. Patrz także BRAZYLIJSKA WOJNA O NIEPOD­ LEGŁOŚĆ 1822-1825; PORTUGALSKA WOJNA DO­ MOWA 1823-1824. PORTUGALII 1 MOGOŁÓW WOJNA 16311632. Hugli (Hooghly), miasto w delcie Gangesu i Brahmaputry, założone przez Portugalczyków w 1537, stało się wkrótce największym portugalskim portem w Zatoce Bengalskiej, we wschodniej części Indii. Sukces stał się również przyczyną jego upadku. Portugalczycy mieli monopol han­ dlu solą, kontrolowali większość bengal­ skiego handlu, nałożyli cło na tytoń, którym nie chcieli się dzielić z Mogołami. Gniew tubylców budziła także portugalska praktyka uprowadzania i sprzedaży w niewolę dzieci, zarówno hinduskich, jak i muzułmańskich. Szahdźahan (1592-1666), cesarz mogolski, zakazał tego rodzaju praktyk, a gdy zakaz nie poskutkował, rozpoczął przygotowania do zdobycia Hugli. 24 czerwca 1632 prawie 150-tysięczna armia cesarska rozpoczęła trzymiesięczne oblężenie Hugli, którego broniło 300 żołnierzy portugalskich i 700 tubylców chrześcijan. Nim miasto skapitu­ lowało, utonęło setki mieszkańców podczas prób ucieczki łodziami i zginęło około 1000 oblegających żołnierzy; 400 ocalałych ob­ rońców trafiło do niewoli. Zostali przewie­

zieni do Agry, stolicy Mogołów i straceni, gdyż odmówili przejścia na islam (1635). Port już nigdy nie odzyskał dawnej świet­ ności. PORTUGALII 1 OMANU WOJNY W AFRYCE WSCHODNIE! 1652-1730. Usadowiwszy się na wyspie Mombasa, u wybrzeży dzisiejszej Kenii, Portugalczycy opanowali na wiele lat handel złotem i niewolnikami na wscho­ dnim wybrzeżu Afryki. W 1652 tubylcy z Mombasy prosili sułtana Omanu na Pół­ wyspie Arabskim, by pomógł im wypędzić Portugalczyków z wyspy. Sułtan wysłał flotę, która zdobyła znajdującą się w posia­ daniu Portugalczyków wyspę Zanzibar na południu od Mombasy; był to początek bardzo długiej walki między Arabami z Omanu a Portugalczykami o panowanie nad wybrzeżem Wschodniej Afryki, o jego bogactwa i dochodowy handel niewolnika­ mi. W 1687 były król Paty (wyspa u wy­ brzeży Kenii) zwrócił się do Portugalczyków o pomoc w odzyskaniu królestwa, zdobytego przez Oman. Gdy flota portugalska dopły­ nęła do Paty, okazało się, że znajduje się tam znacznie silniejsza flota Omanu, wobec czego Portugalczycy musieli wycofać się na południe. W 1696 flota Omanu wpłynęła do głównego portu Mombasy i rozpoczęła ob­ lężenie twierdzy Fort Jesus. Po trzech latach oblężenia Portugalczycy kapitulowali; do tego czasu utracili wszystkie nadbrzeżne ośrodki handlowe na północ od przylądka Delgado. W 1727 zbuntował się arabski garnizon w Fort Jesus, a król z Pata prosił Portugalczyków o pomoc w pozbyciu się Arabów z Omanu; tym razem jednak Oman zajęty wewnętrznymi niepokojami, nie mógł wysłać odsieczy. Portugalczycy prawie bez walki odzyskali Mombasę i Patę i ponownie założyli na Zanzibarze ośrodek handlu nie­ wolnikami. W krótkim czasie wybuchły nieporozumienia między Portugalczykami a tubylcami, którzy obiegli garnizon por­ tugalski; głód zmusił Portugalczyków do kapitulacji. Do 1730 Portugalczyków wyparto z Zanzibaru, Mombasy i Paty; przenieśli

się do kolonii w Goa w Indiach Zachodnich lub do Portugalskiej Afryki Wschodniej (Mozambik). PORTUGALSKA WOJNA DOMOWA 1449.

W 1446 królem Portugalii został Alfons V (1432-1481), który poślubił córkę swego wuja, byłego regenta Piotra (zm. 1449), księcia Coimbry. Brat Alfonsa, mający tytuł księcia Bragangy, usiłował zrazić króla do Piotra, który, świadomy uczuć władcy, od­ dalił się do Coimbry. Wysuwane nadal oskarżenia w stosunku do Piotra sprawiły, że Alfons zażądał, by Piotr rozwiązał swoją armię. Piotr odmówił, wówczas wyruszył przeciw niemu książę Braganęy. Stronnicy Piotra rozbili wojska księcia pod Penellą. Alfons zebrał 30 tysięcy żołnierzy i zwycię­ żył Piotra 21 maja 1449 w bitwie nad rzeką Alfarrobeira. Piotr poległ; jego śmierć za­ kończyła wojnę. PORTUGALSKA WOJNA DOMOWA 14811483. Po uzyskaniu korony portugalskiej król Jan II (1455-1495) usiłował ograniczyć rosnącą potęgę magnaterii, dopuszczającej się nadużyć politycznych i finansowych. Kortezy (zgromadzenie ustawodawcze), zwołane do Evory w 1481, nałożyły na magnaterię ograniczenia i wprowadziły przysięgę na wierność. Niezadowolenie z po­ stanowień Kortezów znalazło ujście w spis­ kach i buntach magnatów, które król krwa­ wo zdławił. Jan osobiście zabił w pałacu dwóch zbuntowanych kuzynów. Bezlitosne represje w stosunku do arystokracji nie odebrały Janowi nieograniczonego poparcia, jakim darzyli go portugalscy chłopi i klasa średnia. PORTUGALSKA WOJNA DOMOWA 1823— 1824. W czasie tworzenia demokratycznej konstytucji portugalscy rojaliści wzniecili dwa nieudane powstania mające na celu przywrócenie monarchii absolutnej; pierw­ sze wybuchło w Vila Real, drugie - w Vila Franca de Xira. To ostatnie popierał Dom Miguel (1802-1866), trzeci syn króla Por­

tugalii Jana VI (1769-1826). 30 kwietnia 1824 Dom Miguel i zwolennicy absolutyz­ mu wystąpili przeciw rządowi i ruszyli na Lizbonę, gdzie żołnierze tamtejszego gar­ nizonu obwołali Miguela królem; poczyna­ nia Dom Miguela poparła jego matka, kró­ lowa Portugalii. Pod zarzutem rzekomego spisku przeciw rodzinie królewskiej aresz­ towano szefa policji w Lizbonie i inne osobistości. Umiarkowani doradcy króla uciekli w popłochu, a król Jan został sam w pałacu Bemposta. Miguel obsadził stano­ wiska oficerskie w armii swoimi stronnika­ mi. Społeczeństwo portugalskie oburzone takim samowolnym traktowaniem króla Ja­ na zwróciło się przeciw Dom Miguelowi, który musiał prosić ojca o przebaczenie. Z pomocą korpusu dyplomatycznego Jan zdołał odzyskać władzę, a aresztowany Mi­ guel skazany został na wygnanie do Wied­ nia. Król podpisał konstytucję przywracają­ cą Kortezy (zgromadzenie ustawodawcze). W 1825 Jan zgodził się na niepodległość Brazylii; następcą tronu Brazylii i Portugalii został jego syn Piotr I (1798-1834), cesarz Brazylii (patrz BRAZYLIJSKA WOJNA O NIE­ PODLEGŁOŚĆ 1822-1825). Patrz także PORTO REWOLUCJA w PORTO 1820. PORTUGALSKA WOJNA DOMOWA 18261827. Po śmierci króla Portugalii Jana VI królem został jego syn, cesarz Brazylii Piotr I (1798-1834), który panował w Por­ tugalii jako Piotr IV (patrz PORTUGALSKA WOJNA DOMOWA 1823-1824). Ku zadowoleniu liberałów król ustanowił konstytucję (opartą na brytyjskim systemie parlamentarnym), pozostał jednak w Brazylii zrzekając się tronu portugalskiego na korzyść małoletniej córki Marii da Gloria (1819-1853); warun­ kiem objęcia przez nią tronu było małżeń­ stwo z młodszym bratem cesarza, Dom Miguelem (1802-1866), który zobowiązany został do uznania konstytucyjnego rządu. Doszło do wojny domowej między zwolen­ nikami absolutyzmu, stronnikami Miguela, zwanymi miguelistami, którzy opanowali Lizbonę, a konstytucjonalistami wspierany­

Wybrzeżu Malabarskim w Indiach. Po trzech miesiącach odpłynęła do kraju z ładowniami pełnymi korzeni. Portugalczycy byli przeko­ nani, że Indie otwierają dla Portugalii moż­ liwości krzewienia chrześcijaństwa, nabywa­ nia cennych korzeni i przełamania monopolu handlowego muzułmanów z wschodniej czę­ ści Morza Śródziemnego, których Portugal­ czycy darzyli nienawiścią za ataki na świat WOJNY 1828-1834. chrześcijański. Ta wyprawa w 1498 stała się bodźcem do stworzenia niezwykłego por­ PORTUGALSKIE KAMPANIE PRZECIW DIU tugalskiego imperium - łańcucha twierdz i placówek handlowych od Indii Wschodnich 1509-1547. Portugalia chcąc zapewnić so­ bie monopol na handel korzeniami z Indii do Morza Arabskiego, bronionego przez Wschodnich musiała odebrać egipskim mu­ silnie uzbrojoną flotę. Nie myślano o kolo­ zułmanom panowanie na Morzu Arabskim. niach; zakładanie kolonii zaczęło się dopiero Równolegle z zakładaniem twierdz i punk­ w 1557 po nabyciu Makau na chińskim tów handlowych w Indiach (patrz PORTUGAL­ wybrzeżu. Aby udowodnić życzliwym ra­ SKIE PODBOJE w INDIACH i INDIACH dżom i wrogim sułtanom wyższość chrześ­ wschodnich 1500-1545) w 1509 cijańskich kupców, aż do 1505 butne eks­ Portugalczycy rozpoczęli działania wojenne pedycje odpływając z ładowniami pełnymi przeciw muzułmanom, atakując i korzeni strzelały z armat. W 1505 przybył zatapiając statki egipskie u wybrzeży do Indii pierwszy wicekról portugalski, Fran­ cisco Almeida (ok. 1450-1510), następnym wyspy Diu, należącej do muzułmańskiego państwa Gudżarat w Indiach. W 1531 od 1509 do 1515 był Alfonso de Albuąuerąue Portugalczycy podjęli działania mające na (1453-1515), który opracował plan stworze­ celu zdobycie Diu, które podbiło miasta nia imperium portugalskiego na tamtych portowe na zachodnim wybrzeżu Indii, w obszarach. Portugalczycy zbudowali twierdze tym Goa. Diu bronili Egipcjanie oraz w Kalikacie, Koczinie i Kannanurze w In­ żołnierze z Gudżaratu. W 1533 Por­ diach, na Sokotrze (wyspa u wybrzeża połu­ tugalczycy zdobyli wyspę, która ponad czte­ dniowej części Jemenu) oraz na wybrzeżu ry wieki była ich kolonią. Wojska Gudżaratu wschodniej Afryki. W 1509 rozbili egipską flotę u wybrzeża Diu (wyspa indyjska) (patrz oblegały Diu w 1538, jednakże bez powo­ PORTUGALSKIE KAMPANIE PRZECIW Diu dzenia. Diu wraz z Goa i Damanem (zdoby­ 1509-154?). Po dwóch wyprawach wojennych ty w 1538) stały się trzema ufortyfikowany­ mi ośrodkami portugalskiego handlu, które Portugalczycy odebrali Goa na Wybrzeżu zdominowały wschodni kraniec Morza Arab­ Malabarskim szyickiemu szachowi Bidźapu­ skiego. Władza portugalska początkowo była ru, władcy Widżajanagaru; w 1511 Albuąuer­ słaba; w latach 1546-1547 Gudżarat oblegał ąue rozpoczął podbój obszarów uprawy ko­ Diu i stworzył tak poważne zagrożenie, że rzeni w Indiach Wschodnich od zdobycia portugalski wicekról w Goa musiał przysłać Malakki (Malezja). W 1516 padł Aczin i Pawojska na odsiecz. Diu, Daman i Goa sai, Temate i Tidor w 1521, a Makasar pozostały w posiadaniu Portugalii do 1961, w 1545. Do tego czasu Portugalczycy stoczyli już cztery wojny z Kalikatem (1505, 1509, później przejęły je Indie. 1510 i 1525-1526); w 1520 po zwycięskiej PORTUGALSKIE PODBOJE W INDIACH 1 IN­ wojnie zdobyli Czaul, opanowali Bombaj DIACH WSCHODNICH 1500-1545. Wyprawa (1534), podbili Diu (1533) i Daman (1538). portugalska Vasco da Gamy (1469?-1524) Bardzo wrogo nastawieni do muzułmanów, w 1498 dotarła do Kalikaty (Kożikode) na

mi przez generała Jana Carlosa de 01iveirę e Daun Saldanha (1791-1876). W styczniu 1827 w Lizbonie wylądowało 5000 żołnierzy angielskich, którzy pomogli pokonać stron­ ników Miguela. Anglicy opuścili Portugalię, gdy Miguel przyjął konstytucję ustanowioną przez Piotra (wcześniej poślubił Marię per procura, małżeństwo nie zostało spełnione) i został regentem. Patrz także MIGUELISTÓW

a przyjaźnie ustosunkowani do Hindusów, skłonni do zawierania mieszanych małżeństw hindusko-portugałskich, Portugalczycy w cią­ gu niespełna pół wieku zdobyli monopol na handel korzeniami i stworzyli jedno z naj­ większych imperiów handlowych w historii. Pata take widżajanagaru wojny 1509-1555.

PORTUGALSKIE WOJNY PRZECIW TERNATE 1550-1588. W XVI w. Portugalia była przodującą potęgą morską, posiadała porty i traktorie handlowe na całym świecie. Kilka z nich znajdowało się na wyspach archipelagu Moluków w Indiach Wschodnich, gdzie Portugalczycy mieli monopol na lukratywny handel korzeniami. Na jednej z wysp moluckich, Ternate, skupiła się uprawa goździków. Za zgodą panującego tam sułtana muzułmań­ skiego, Hajruna (zm. 1570), Portugalczycy zbudowali twierdzę (1522) i przekształcili wyspę w główny ośrodek uprawy goździków. Niebawem gwałty marynarzy i zarządców portugalskich zmieniły nastawienie sułtana, wybuchła wojna. W 1565 nad chrześcijań­ skimi osadnikami zawisła poważna groźba; uratowała ich flota, która przypłynęła z Goa w Indiach. Przywrócono pokój, ale po kilku latach doszło do wzrostu napięcia, gdyż okazało się, że Portugalczycy zatrzymują więcej zysków z handlu korzeniami, niż to przewidywało porozumienie z sułtanem Ter­ nate. W celu uniknięcia rozlewu krwi sułtan przysiągł na Koran, a portugalski wicekról na Biblię, że zachowają pokój, ale już następ­ nego dnia w czasie wizyty w twierdzy Hajrun został zamordowany. Syn i następca, Baabullah poprzysiągł zemstę i rozpoczął oblężenie twierdzy; zdobył ją po czterech latach, w 1574, i wyciął w pień cały portugalski garnizon. Pięć lat później angielski korsarz Francis Drakę (1540P-1596) przybył na Ternate, został dobrze przyjęty przez sułtana i odpłynął z 5 tonami goździków. W 1581 Portugalczyków znowu wypędzono. Zjedno­ czone rok wcześniej królestwa Hiszpanii i Portugalii wspólnymi siłami odzyskały Ternate, ale porażka HISZPAŃSKIEJ AR­ MADY u wybrzeży Anglii w 1588 zakończy­

ła panowanie Hiszpanii na morzach, po czym Portugalczyków i Hiszpanów znowu wypędzono z Ternate. PORTUGALSKI PODBÓJ CEUTY 1415. Gdy

sułtan Maurów walczył z buntem w Maghrebie (część Maroka, Algierii i Tunezji), Ceuta, ufortyfikowane miasto portowe w Afryce Północnej nad Cieśniną Gibraltarską, pozo­ stała bez obrony. Chcąc pozyskać uznanie papieża i króla Kastylii, król Portugalii Jan I (1357-1433) zorganizował wyprawę przeciw­ ko Ceucie, traktując ją jako krucjatę. Król wziął na wyprawę synów, między nimi także księcia Henryka (1394-1460), nazwanego później Żeglarzem, pragnął bowiem, by na­ brali doświadczenia w bitwie. Flota odpłynęła z Lizbony 25 lipca 1415. Okręty zakotwiczyły najpierw w Tarifie, a potem ruszyły do Ceuty, która oparła się pierwszemu szturmowi. Mie­ szkańcy miasta wystawili świece w oknach, by sprawić wrażenie, że jest ich znacznie więcej niż w rzeczywistości. Na pomoc Ceucie przybyły plemiona górskie, mimo to drugi szturm portugalski doprowadził do zdobycia miasta (24 sierpnia 1415). Był to początek ekspansji Portugalii na kontynencie afrykań­ skim. Niewielki oddział portugalski pozosta­ wiony w Ceucie odparł wielokrotne ataki podejmowane w ciągu następnych trzech lat, zwłaszcza przez Maurów z Grenady. PORTUGALSKI PRZEWRÓT 1640 (przewrót 1 grudnia). Ucisk hiszpański w Portugalii i hiszpańskie tendencje unifikacyjne do­ prowadziły do zawiązania spisku; uzyskał on poparcie Jana (1605-1656), księcia Bragangy. 1 grudnia 1640 doszło do powstania w Lizbonie. Spiskowcy zaatakowali pałac królewski. Ofiarowano portugalską koronę Janowi, księciu Braganęy, który ją przyjął; 15 grudnia 1640 został królem Janem V. PORTUGALSKO-HISZPAŃSKIE WOJNY. Patrz H1SZPAŃSKO-PORTUGALSKIE WOJNY.

PORTUGALSKO-HOLENDERSKIE W

INDIACH

WSCHODNICH

WOJNY

1601-1641.

Na

początku XVII w. Holendrzy zyskali prze­ wagę w Indiach Wschodnich (Archipelag Malaj ski wraz z Indochinami i Indiami) i zaczęli usuwać Portugalczyków z tych obszarów, na których osiedlili się przed stoma laty. W 1602 wielka portugalska flota wojenna została pobita przez Holendrów u wybrzeży Wysp Banda (wschodnia część Indonezji). Położona dalej na północ wyspa Ambon, zajmowana dotychczas przez Por­ tugalię, została w 1605 zdobyta przez Holen­ drów. Później zmusili oni Portugalię do zawarcia 12-letniego zawieszenia broni. W 1619 Holendrzy zdobyli i zrównali z zie­ mią Dżakartę na Jawie i zbudowali w po­ bliżu warowne miasto Batawia, które było główną siedzibą holenderskiej Kompanii Wschodnioindyjskiej. Właśnie stamtąd ho­ lenderskie statki wyruszały przeciw Por­ tugalczykom, a także przeciw Anglikom i tubylczym władcom. Holendrzy stopniowo opanowywali zyskowny handel korzeniami na Ambonie, Bandach, Temacie, Cejlonie i Jawie, zakładali tam i na innych wyspach wschodnioindyj skich placówki handlowe lub faktorie. Prowadzili działania wojenne na obsxarach sięgających portugalskich In­ dii. Holendrzy najechali i zdobyli w 1640 największy port i ośrodek handlu korzenia­ mi na Cejlonie, Point de Galie (Galia), od 1507 pod panowaniem Portugalii. Tego samego roku obiegli również zajmowane przez Portugalczyków miasto portowe Ma­ lakka (patrz MALARKI OBLĘŻENIE 1640-1641). Po upadku miasta w 1641 Holendrzy zostali nowymi panami Indii Wschodnich, a han­ dlowe imperium portugalskie legło w gru­ zach. Patrz także AMBOŃSKA MASAKRA 1023. PORTUGALSKO-KASTYLIJSKA WOJNA 1140.

Poprowadziwszy Portugalczyków do zwy­ cięstwa nad Maurami (muzułmanie) w bitw : pod Ouriąue (miejsce niepewne, ale piawdopodobnie nie jest to dzisiejsze Ouri­ ąue w południowej Portugalii), hrabia Al­ fons Henryk (1112-1185) ogłosił swą nie­ zależność od kuzyna, króla Kastylii i Leonu Alfonsa VII (zm. 1157) i został koronowany

na pierwszego króla Portugalii (1139). Do­ chodził następnie swych praw po matce do ziem w południowej Galicji (północno-zachodnia część Hiszpanii); w odpowiedzi król hiszpański zebrał armię i najechał terytorium Portugalii w 1140. Alfons Hen­ ryk i Alfons VII spotkali się i postanowili, że spór rozstrzygnie turniej rycerski w Val-de-Vez. Rycerze portugalscy odnieśli zwycięstwo w symbolicznej walce turniejo­ wej, ziemie przeszły na własność Portugalii, Alfons Henryk został niechętnie uznany za króla Portugalii. Alfons VII uznał formalnie jego koronę w porozumieniu pokojowym zZamory w 1143.

PORTUGALSKO-KASTYLIJSKIE WOJNY 13691388. W czasie STULETNIEJ WOJNY król Portugalii Piotr I Okrutny (1320-1367) wdał się w spór z hrabią Henrykiem Trastamarą (1333-1379) o prawa do tronu kastylijskiego. Po zamordowaniu Piotra królem Portugalii został jego syn Ferdynand I Przy­ stojny (1345-1383), który przyjął także proponowane mu zwierzchnictwo nad kil­ koma miastami kastylijskimi. W 1369 tron Kastylii (i Leonu) objął hrabia Henryk jako król Henryk II i niezwłocznie podjął wy­ prawę do Portugalii. Ferdynand musiał przyjąć warunki pokoju z Alcoutin (1371), na mocy którego zrzekł się praw do Kastylii, obiecał również poślubić córkę Henryka. Jednak Ferdynand darzył uczuciem zamęż­ ną Eleonorę Teles (zm. 1386), portugalską arystokratkę (później doprowadził do anu­ lowania jej małżeństwa; po ślubie Eleonora została królową). W 1372 Henryk ponownie zaatakował Portugalię, obiegł Lizbonę, zmu­ sił Ferdynanda do oddania kilku twierdz i zerwania sojuszu z Janem z Gandawy (1340-1399), angielskim księciem Lancas­ ter, który rościł pretensje do kastylijskiego tronu, wynikające z jego małżeństwa ze starszą córką Piotra I. Po śmierci Henryka Ferdynand odnowił sojusz z Anglią, której wojska wzięły w 1381 udział w nąjeździe Portugalii na Kastylię. Ferdynand poniósł klęskę w tej wojnie, zawarł pokój (sierpień

1382) i z niechęcią oddał rękę córki i następ­ czyni tronu, Beatrice, kasty lijskiemu królowi Janowi I (1358-1390). Według kontraktu małżeńskiego rządy w Portugalii po śmierci Ferdynanda miała sprawować wdowa po nim Eleonora jako regentka, do czasu, aż Beatrice urodzi dziecko. Ferdynand nie cieszył się sympatią poddanych; po jego śmierci Portu­ galczycy nie uznali praw Kastylii do portu­ galskiego tronu i obwołali nieślubnego syna Piotra I, Jana (1357-1433), wielkiego mist­ rza zakonu rycerskiego Aviz, „obrońcą kró­ lestwa" . Regentka królowa Eleonora została wypędzona z Lizbony; uciekła do Santarem, gdzie w 1384 przyszły jej z pomocą wojska Jana I Kastylijskiego (królową niebawem posłano do klasztoru). Oblężenie Lizbony przez Hiszpanów nie powiodło się z powodu zarazy; Jan z wojskiem wrócił do Hiszpanii. 6 kwietnia 1385 portugalskie Kortezy (zgro­ madzenie ustawodawcze) w Coimbrze obwo­ łały Jana z Aviz królem. Jan natychmiast podjął wyprawę przeciw obszarom, które nie uznały jego praw do tronu. Stało się to przyczyną powrotu Jana z Kastylii na czele żołnierzy hiszpańskich i żołnierzy sojuszni­ czej Francji. W bitwie pod Aljubarrotą, w pobliżu Lizbony, liczniejsza armia portu­ galska wspomagana przez angielskich łucz­ ników zwyciężyła wojska hiszpańsko-francuskie, które wycofały się potem z Portugalii; niepodległość kraju została ostatecznie zape­ wniona. W 1386 Portugalia i Anglia podpisały traktat w Windsorze, który ustanawiał wieczny sojusz między tymi krajami. Jan z Gandawy wysuwał nadal pretensje do tronu kasty lijskiego i z pomocą Portugalczy­ ków najechał, bez powodzenia, Kastylię (1387); zawarł pokój w Bayonne (Francja); w 1388 zrezygnował z praw do Kastylii w zamian za rekompensatę finansową. Portugalsko-kastylijskie zawieszenie broni w 1387 zostało przedłużone aż do zawarcia oficjalnego traktatu pokojowego w 1411. PORTUGALSKO-MAROKAŃSKA WOJNA 1458-1471. Po upadku KONSTANTY­ NOPOLA (1453) Europa drżała przed Tur­

kami osmańskimi. Przejawem tego strachu było porozumienie między portugalskim królem Alfonsem V Afrykańskim (1432— 1481) i królem Kastylii Henrykiem I (1425-1474) w sprawie krucjaty przeciw muzułmanom. Henryk miał podbić państwo Maurów w Hiszpanii, a Alfons - teren obecnego Maroka. W 1458 Alfons prze­ płynął z 25 tysiącami żołnierzy Cieśninę Gibraltarską. Zamierzał zburzyć Tanger, muzułmańską twierdzę, przekonano go jed­ nak, by pomaszerował w głąb lądu i obiegł miasto Alcazarquivir (Kasr el-Kebir). Mias­ to zostało zdobyte przez portugalskich na­ jeźdźców. W 1464 Alfons rozpoczął w końcu atak na Tanger, główny port muzułmański w Maroku, ale poniósł klęskę; sam król ledwie uszedł z życiem i przez parę lat obawiał się wyruszyć z następną wyprawą wojenną. W 1468 Portugalczycy zdobyli i zburzyli muzułmańskie miasto Anfa (Ca­ sablanca) nad Oceanem Atlantyckim. Trzy lata później Alfons na czele 30-tysięcznego wojska, ruszył na Tanger, dokonując po drodze pogromu muzułmanów. Przerażeni mieszkańcy Tangeru opuścili miasto, zajęte następnie przez Portugalczyków. Patrz także HISZPAŃSKO-MUZUŁMAŃSKA WOJNA 1481-1492.

PORTUGALSKO-MAROKAŃSKA WOJNA 1578. Król Portugalii Sebastian (15541578), wychowanek jezuitów, dążył do zorganizowania wielkiej krucjaty przeciw niewiernym zamieszkującym tereny obec­ nego Maroka. Mimo przestróg papieża Grze­ gorza XIII (1502-1585) i króla Hiszpanii Filipa II (1527-1598) Sebastian zebrał armię złożoną z 25 tysięcy żołnierzy, częściowo cudzoziemców. Wyprawa wyruszyła w czerw­ cu 1578; jej celem było poparcie pretendenta do tronu w Fezie (Maroko). Wojsko poma­ szerowało do Alcazarquivir (Kasr el-Kebir), gdzie znacznie liczniejsze oddziały króla Fezu czekały już na pozbawionych żywności i osłabionych upałem przeciwników. 4 sier­ pnia 1578 doszło do tzw. bitwy trzech króli; armia portugalska pod nieudolnym dowódz­ twem Sebastiana, któremu towarzyszył mu­

zułmański pretendent, poniosia klęskę. Na polu walki zginęli król Fezu, Sebastian i pretendent do tronu; poległo około ośmiu tysięcy żołnierzy Sebastiana, a około 15 tysięcy dostało się do niewoli, reszcie udało się uciec. Portugalia wykupiła z niewoli szlachtę za olbrzymią sumę, co niemal do­ prowadziło do bankructwa państwa; w kraju utrzymywały się pogłoski, że Sebastian nie zginął, co spowodowało powstanie ruchu znanego jako sebastianizm (mesjanistyczne przekonanie, że król wróci i pomoże Por­ tugalczykom pozbyć się hiszpańskiej domi­ nacji). Patrz także HISZPAŃSKO-PORTUGALSKA WOJNA 1580-1589.

POTTAWATOMIE, MASAKRA W POTTAWA­ TOMIE 1856. WOJNĘ SECESYJNĄ popreedziły w połowie lat pięćdziesiątych XIX w. walki na terenie Kansas między zwolen­ nikami i przeciwnikami niewolnictwa (patrz WAKARUSA, WOJNA NAD RZEKĄ WAKARUSA

1855). 21 maja 1856 grupa zwolenników niewolnictwa zwanych „bandyci z pograni­ cza", banda uzbrojonych zbirów z Missouri, napadła na miasto Lawrence w Kansas i spaliła lub zniszczyła zabudowania będące własnością zwolenników „wolnej ziemi" (przeciwników niewolnictwa na terenach zachodnich). Fanatyczny amerykański abolicjonista, John Brown (1800-1859), który przybył do Osawatomie w Kansas w 1855, by przyłączyć się do synów i pomóc im w zwalczaniu niewolnictwa, oburzony „spu­ stoszeniem LawrenceY' postanowił wziąć odwet. W nocy 24-25 maja 1856 Brown i sześciu stronników, w tym jego czterej synowie, wyciągnęli pięciu mężczyzn z do­ mów w Pottawatomie Greek (hrabstwo Franklin), osadzie opowiadającej się za nie­ wolnictwem i po kolei zarąbali ich na śmierć. Masakra przyczyniła się w dużym stopniu do rozpalenia walk w przygranicznej wojnie partyzanckiej w „krwawiącym Kansasie". W końcu wkroczyły do akcji wojska federalne i skończyły z rozlewem krwi i bezprawiem; nim Kansas przystąpił do Unii jako wolny (bez niewolnictwa) stan

(1861), w starciach zginęło ponad 200 osób. Patrz BROWNA NAPAD NA HARPERS EERRY1859. POWHATAN FEDERACJI WOJNA 1622-1644. Anglicy, którzy przeżyli masakrę w JAMESTOWN, zaprosili wodzów indiań­ skich z federacji Powhatana (ok. 30 plemion algonkińskiej rodziny językowej z zachod­ niej części Wirginii, zjednoczonych wcześ­ niej przez wodza Powhatana [1550P-1618]) na rzekomą konferencję pokojową i podczas spotkania zaatakowali Indian. Wódz Openkanano (zm. 1644) i inni zdołali się urato­ wać i rozpoczęli walkę przeciw białym kolonistom. Osadnicy, którzy postanowili zgnieść federację, przez 14 lat organizowali po trzy wyprawy rocznie. Przerwane już działania wznowili Indianie niespodziewa­ nym atakiem w 1641, potem nastąpiła zno­ wu cisza i na koniec atak Indian w 1644, w którym zginęło około 500 białych. Ang­ licy wspierani teraz przez zaprzyjaźnionych, nawróconych na chrześcijaństwo Indian zdołali rozbić federację Powhatana (Openkanano został pojmany i zamordowany). Koloniści zawarli potem pokój z każdym plemieniem oddzielnie. POWSTANIE LISTOPADOWE 1830-1831. Po

trzecim rozbiorze Polski (patrz INSUREKCJA KOŚCIUSZKOWSKA 1794) działania administ­ racji rosyjskiej sprawującej rządy w Polsce - upokorzenia i pozbawianie praw i swobód - oburzały polskich poddanych i budziły w nich pragnienie walki o niepodległość. Polscy żołnierze zawiązali tajny związek, sprzysiężenie Wysockiego i natchnieni FRANCUSKĄ REWOLUCJĄ 1830 snuli plany spisku, którego celem było obalenie władzy rosyjskiej. Pewni pomocy z Francji, wykładowcy Szkoły Podchorążych w War szawie, obawiając się, że na ich miejsce mianowani zostaną Rosjanie, 29 listopada 1830 rozpoczęli powstanie od ataku na rosyjską kawalerię i warszawską rezydencję wielkiego księcia. Oddziały polskie, miesz kańcy Warszawy i więźniowie dołączyli do

powstańców, ale jednocześnie miasto ogar­ niała stopniowo anarchia i gwałty. Wielki książę Konstanty (1779-1831), brat cara Mikołaja I (1796-1855), uciekł; dyktatorem obwołano generała Józefa Chłopickiego (1771-1854). Sejm 18 grudnia 1830 pod naciskiem opinii publicznej ogłosił powsta­ nie powstaniem narodowym, 25 stycznia 1831 zaś złożył z polskiego tronu cara Mikołaja I. Car nie uznał nowych władz polskich i nakazał stłumienie powstania. 6 lutego 1831 armia rosyjska pod dowództ­ wem Iwana Dy bicza (1785-1831) wkroczyła do Królestwa Polskiego. Po bitwach pod Stoczkiem, Wawrem i Grochowem ofensywę rosyjską wstrzymano. Pod koniec marca wojska polskie przeszły do kontrofensywy, szansę sukcesu zaprzepaszczono jednak, Ro­ sjanie wygrali decydującą bitwę pod Ostro­ łęką (26 maja 1831), przeszli do kontruderzenia, zdobyli Warszawę (6-7 września 1831). We wrześniu i październiku więk­ szość wojska polskiego przeszła granicę z Prusami lub Austrią i złożyła" broń. Stłu­ mione zostało powstanie na Ukrainie i na Litwie. Duża część przywódców powstania udała się na emigrację. POWSTANIE STYCZNIOWE 1863-1864. Car

Aleksander II (1818-1881), dążąc do zjed­ nania sobie Polaków, wprowadził liberalne reformy w szkolnictwie, administracji i spra­ wach dotyczących wyznań, ale jego zarządca swoim dyktatorskim postępowaniem w 1861 sprowokował zarówno radykalną młodzież, jak i umiarkowaną szlachtę do demonstracji na rzecz uzyskania niepodległości. W rok później car mianował na namiestnika Kró­ lestwa Polskiego swego brata Konstantego (1827-1892) i zgodził się na wybory lokalne. Polaków nie zadowoliły jednak te pociąg­ nięcia, dokonano nawet zamachu na życie Konstantego. Gdy autokratyczny gubernator zarządził pobór do rosyjskiego wojska (bran­ ka), wielu młodych zbiegło do lasu i utwo­ rzyło rewolucyjne stowarzyszenie, którego celem było obalenie rządu. Otwarte po­ wstanie wybuchło 22 stycznia 1863, roz­

przestrzeniając się szybko na cały kraj oraz Litwę. Oddziały źle uzbrojonej i niedo­ świadczonej młodzieży prawie przez dwa lata prowadziły walkę partyzancką przeciw wojskom rosyjskim. Ogółem w powstaniu stoczono 1229 bitew i potyczek. Wysiłki dyplomatyczne Wielkiej Brytanii, Francji i Austrii, mające doprowadzić do zakoń­ czenia walk, nie dały oczekiwanych rezul­ tatów, natomiast sprowokowały nasilenie nacjonalizmu w Rosji. Polscy powstańcy utworzyli w Warszawie i na Litwie tajny rząd; jednak bez pomocy wojskowej obieca­ nej przez cesarza Francji Napoleona III (1808-1873), niezadowolonego z pomocy udzielonej Rosji przez Prusy, w maju 1864 powstanie ostatecznie upadło. Rosjanie za­ bili lub skazali na zesłanie uczestników powstania i skonfiskowali ich majątki. Pol­ ska utraciła wszelkie prawa samorządowe i została przekształcona w prowincję rosyj­ skiego imperium; językiem obowiązkowym w urzędach i szkołach stał się język rosyjski. PÓŁNOCNA WOJNA PIERWSZA 1655-1660.

Król Szwecji Karol X (1622-1660) dążył do opanowania pobrzeży bałtyckich Rze­ czypospolitej (patrz POLSKO-SZWEDZKA WOJ­ NA o INFLANTY DRUGA 1617-1629). Najechał Polskę prowadzącą wojnę z Rosją (patrz ROSYJSKO-POLSKA WOJNA 1654-1656; ROSYJSKO-

1656-1658). Zwyciężył w kil­ ku bitwach i opanował znaczną część Polski oraz Żmudzi. Poddała mu się i przeszła na jego stronę większość wojska polskiego. Król polski Jan Kazimierz (1609-1672) uszedł na austriacki Śląsk. Obroniła się tylko Jasna Góra pod Częstochową. Przy­ śpieszyło to wybuch powstania narodowego w końcu 1655, wzięło w nim udział wojsko. Jan Kazimierz powrócił do kraju. W lutym 1656 Karol Gustaw wyruszył w kierunku Lwowa, by zdławić powstanie. Wojna par­ tyzancka prowadzona głównie przez Stefana Czarnieckiego nad Sanem doprowadziła do wyniszczenia głównej armii szwedzkiej i zmusiła Karola Gustawa do odwrotu. Polacy obiegli i zdobyli Warszawę (kwiecień -SZWEDZKA wojna

- czerwiec). Karol Gustaw 25 czerwca zawarł przymierze z Fryderykiem Wilhelmem (1620-1688), elektorem brandenburskim i władcą Prus Książęcych. Obaj odnieśli zwycięstwo w wielkiej bitwie pod Warszawą (28-30 lipca 1656), ale okazało się ono bezowocne. Jesienna ofensywa polska do­ prowadziła do odzyskania dalszej części kraju. W końcu tego roku Szwedzi zawarli przymierze z Jerzym II Rakoczym, księciem Siedmiogrodu. Jego najazd na Polskę prze­ prowadzony wespół ze Szwedami doprowa­ dził do spustoszenia znacznej części kraju (1657). Tymczasem Dania sprzymierzyła się z Polską i wypowiedziała wojnę Szwecji (1 czerwca). Karol Gustaw opuścił Jerzego II i rozpoczął podbój Holsztynu, Szlezwiku i Jutlandii - posiadłości Danii. Jerzy II otoczony przez Polaków i Tatarów pod Czarnym Ostrowiem kapitulował ze swą armią (22 lipca). Fryderyk Wilhelm zerwał ze Szwedami i zawarł przymierze z Polską za cenę suwerenności Prus Książęcych (tra­ ktaty welawsko-bydgoskie, 19 września, 6 li­ stopada). Karol Gustaw w lutym 1658 prze­ szedł po lodzie morze, zajął wyspę Fionię i zagroził Kopenhadze, stolicy Danii. Wy­ musił na Danii traktat pokojowy w Roskilde (24 lutego 1658). Niezadowolony z układu zerwał go 15 sierpnia i rozpoczął oblężenie Kopenhagi. Flota holenderska wsparta przez Duńczyków odniosła zwycięstwo w Sundzie (8 listopada) nad flotą szwedzką, która musiała zrezygnować z blokady Kopenhagi. Branderburczycy, Austriacy i Polacy wyparli Szwedów z Holsztynu i Szlezwiku i części Jutlandii, a z Bornholmu i Trondheimu wyparli ich Duńczycy i Norwegowie. Ob­ rońcy Kopenhagi odparli szturm szwedzki w lutym 1659, po zwycięstwie Danii w bit­ wie pod Nyborgiem i kapitulacji armii szwedzkiej w listopadzie 1659, szwedzki rząd regencyjny, który objął władzę po śmierci Karola (zmarł na febrę przygotowu­ jąc najazd na Norwegię), podpisał pokój w Oliwie w 1660. Traktatem pokojowym Polska uznawała posiadanie przez Szwecję Inflant, Dania odzyskiwała Bornholm

i Trondheim, ale traciła Skawę. Utwier­ dzano suwerenność Prus Książęcych. Dru­ ga, czyli wielka wojna północna 1700— 1721. Gdy w 1697 królem został Karol XII (1682-1718), Szwecji zagrażali aż trzej wład­ cy, którzy w 1700 wszczęli z nią wojnę. Król duński, Fryderyk IV (1671-1730) chciał wcielić Holsztyn-Gottorp do Danii. Król polski, August II (1670-1733), jako elektor saski, chciał zdobyć Inflanty i obiegi Rygę, największe miasto Inflant. Car Rosji, Piotr I Wielki (1672-1725), wystąpił prze­ ciw Szwecji, aby zdobyć Ingrię i obiegł Narwę. Karol najpierw zaatakował Danię i zajął Kopenhagę, zmuszając przeciwnika do zawarcia pokoju. Potem rozbił armię rosyjską pod Narwą. Zwyciężył Sasów pod Rygą (19 lipca 1701), zajął Kurlandię i Lit­ wę, opanował Warszawę; pobił armię sasko-polskąpod Kliszowem 19 lipca 1702, po czym zajął Kraków. 2 maja 1703 Karol pobił Sasów w bitwie pod Pułtuskiem. W 1704 pod naciskiem Karola szlachta polska z ugrupowania anty augustowskie go wybrała na .króla Stanisława Leszczyńskiego (1677-1766). 13 lutego 1706 Karol zwycię­ żył Sasów i Rosjan pod Wschową. Następnie wyparł Rosjan z Białorusi. We wrześniu wkroczył do Saksonii. August II zawarł pokój zrzekając się polskiego tronu na rzecz Stanisława Leszczyńskiego. We wrześniu 1707 Karol wyruszył z Saksonii, aby na czele armii liczącej 40 tysięcy żołnierzy podjąć wyprawę poprzez wschodnią część Polski i Białoruś w kierunku Rosji. Pod Hołowczynem 14 lipca 1708 zwyciężył Ros­ jan. Dalej jednak Rosjanie stawiali opór stosując szańce polowe i zasieki. Doznawał braku żywności. Wobec tego mając nawią­ zane kontakty z Iwanem Mazepą (1640?— 1709), zadnieprzańskim hetmanem kozac­ kim, przeszedł na Ukrainę. Mazepa jednak pociągnął za sobą tylko niewielką część Kozaków. W czasie srogiej zimy wymarło wielu Szwedów. 28 czerwca 1709 Karol poniósł klęskę w bitwie z Piotrem I pod Połtawą, po której z zaledwie 1800 ludźmi uszedł do Mołdawii stanowiącej lenno turec­

kie. W latach 1701-1710 Piotr podbił Ingrię, Inflanty, rozpoczął podbój Finlandii. Rosjanie wyparli Szwedów i Stanisława z Polski, na jej tron wrócił August. Szwecja walczyła z koalicją - Rosją, Prusami od 1715, Saksonią, Hanowerem od 1715 i Da­ nią, która w 1709 ponownie przystąpiła do wojny. Wojska szwedzkie pobiły w 1710 Duńczyków w Skanii (południowy kraniec Szwecji) i zwyciężyły armię duńsko-saską w Meklemburgii (1713), jednak w Holszty­ nie wojska rosyjskie, duńskie i saskie zmu­ siły Szwedów do kapitulacji (1714). Karol nakłonił Turków do rozpoczęcia krótko­ trwałej wojny z Rosją (patrz ROSYJSKO-TURECKA WOJNA 1710-1711). Karol w 1714 przybył do Stralsundu nad Bałtykiem. W latach 1711-1713 sprzymierzeni opanowali prawie całe Pomorze Szwedzkie. W latach 1712-1714 Rosjanie zajęli większą część Finlandii. Sojusznicy obiegli Stralsund i zdobyli go w grudniu 1715. Karol uszedł do Szwecji, najechał Norwegię (wówczas w unii z Danią), został jednak śmiertelnie postrzelony w okopach w czasie przygoto­ wań do oblężenia Fredrikshaldu (Halden) w grudniu 1718. Po śmierci Karola armia szwedzka wróciła do kraju. Ustalono wa­ runki pokoju; w traktatach podpisanych w Sztokholmie (1719-1720) Szwedzi w za­ mian za duże odszkodowanie zrzekli się księstw Bremy i Yerden na rzecz Hanoweru i przekazali Prusom Szczecin i część za­ chodniego Pomorza. Dania w zamian za pewną sumę zrezygnowała ze zdobytych ziem, z wyjątkiem Szlezwiku. Na mocy traktatu z Nystad (1721) Rosja zatrzymała Inflanty, Ingrię, część Karelii i wiele wysp na Bałtyku, a zrzekła się Finlandii. Rosja stała się dominującym mocarstwem Europy.

Owładzę między rywalizującymi dowódcami. Kierując się zasadami Suną, w celu zjedno czenia kraju wojska Kuomintangu pod do wództwem generała Czang Kaj-szeka (1886-1975) wyruszyły w lipcu 1926 z Kan tonu, siedziby Kuomintangu, i skierowały się na północ. Do sierpnia opanowały pro wincję Junan, a do października miasta Wuzhang, Hankow, Hanyang i Nanzhang. Wiosną 1927 Kuomintang sprawował władzę nad wszystkimi prowincjami na południe od rzeki Jangcy oraz nad prowincją Honan na północy. Jedną z przyczyn powodzenia armii Kuomintangu była zasada wpojona żołnie rzom, że nie wolno grabić ludności cywilnej, stąd po raz pierwszy w historii Chin wojsko było życzliwie przyjmowane przez mieszkań ców. Ważną rolę odegrała również skuteczna propaganda. W ciągu lata pogłębił się jednak rozłam w szeregach Kuomintangu. W celu rozwiązania sporu Czang Kaj-szek zrezygno wał z dowodzenia, partia zwolniła rosyjskich doradców, usunęła komunistów i radykałów 1 przeprowadziła reorganizację. Wiosną 1928 Czang Kaj-szek ponownie objął dowództwo armii i podjął ofensywę na północ. Jeden z sympatyzujących z Kuomintangiem gene rałów z północy zdobył Pekin, stolicę Chin, a drugi uciekł do Mandżurii. Zwycięstwo zjednoczyło Chiny, stolicę przeniesiono z Pekinu na południe, do Nankinu. W ten sposób zakończyła się pierwsza faza planu Sun Czong-szana: zjednoczenie kraju po przez działania militarne i rozpoczęła się druga faza: uświadamiania politycznego. Patrz także CHIŃSKA WOJNA DOMOWA

PÓŁNOCNA WYPRAWA 1926-1928. Po

POŁNOCNOAFRYKAŃSKIE KAMPANIE 19401943. W czasie ŚWIATOWEJ WOJNY II głównym celem państw Osi w Afryce Pół­ nocnej było zdobycie Kanału Sueskiego, a tym samym osiągnięcie panowania na Morzu Śródziemnym; dlatego też alianci starali się utrzymać te strategicznie ważne

śmierci Sun Czong-szana (Sun Yat-sena) (1866-1925), założony przez niego w połu­ dniowych Chinach Kuomintang, czyli chiń­ ska Partia Narodowa, podzielił się na dwa ugrupowania - prokomunistyczne i prawi­ cowe. W północnych Chinach trwała walka

1930-1934.

PÓŁNOCNO-ZACHODNIE POWSTANIE. Patrz RIELA POWSTANIE DRUGIE isss.

tereny. Większość walk toczyła się wzdłuż wybrzeży Libii i Egiptu; dużą rolę odegrały czołgi, lotnictwo oraz miny przeciwczołgowe i przeciwpiechotne. We wrześniu 1940 włos­ ka armia wkroczyła do Egiptu, ale Brytyj­ czycy zdołali ją odeprzeć; do lutego 1941 Włosi zostali pokonani. Niemiecki Afrika Korps, specjalnie przeszkolony do walk na pustyni przez swego dowódcę, generała Er­ wina Rommla (1891-1944), znanego pod przydomkiem „Lis pustyni", wszedł do walki w marcu 1941 i wyparł Brytyjczyków z Libii z powrotem do Egiptu. Brytyjska 8. Armia zaczęła kontrofensywę w listopadzie tego samego roku i odrzuciła Niemców na zachód. W maju 1942 Niemcy i Włosi pod dowództwem Rommla jeszcze raz rozpoczęli ofensywę, rozbili Brytyjczyków w wielkiej bitwie pancernej na linii El-Ghazala-Bir Hakeim (28 maj a-13 czerwca 1942) i od­ rzucili ich około 400 kilometrów w głąb Egiptu. Brytyjczycy umocnili swój front rozciągający się od El-Alamejn na wybrzeżu do depresji tektonicznej El-Kattara, pus­ tynnego terenu niemożliwego do przebycia. Afrika Korps nie zdołał przełamać tej pozy­ cji. 23 października 1942 8. Armia brytyjska przejęta przez generała Bernarda L. Mont­ gomery'ego (1887-1976) rozpoczęła decy­ dującą ofensywę po ciężkim bombardowaniu lotniczym i artyleryjskim niemieckich po­ zycji. Brytyjczycy przełamali niemieckie pozycje obronne i zmusili Rommla do roz­ poczęcia jednego z najdłuższych odwrotów w historii - w kierunku zachodnim, do Tunezji. Bitwa pod El-Alamejn udaremniła Rommlowi zamiar zdobycia Kairu i Kanału Sueskiego i zaliczana jest do jednej z decy­ dujących bitew tej wojny, wpłynęła również bardzo korzystnie na morale wojsk sojusz­ niczych. Po porażkach zadanych im przez wojska brytyjskie i amerykańskie w Tunezji wojska Osi w Afryce Północnej skapitulo­ wały 12 maja 1943. PÓŁWYSPU IBERYJSKIEGO WOJNA 1808— 1814. Napoleon (1760-1821) zawsze na­

potykał kłopoty na Półwyspie Iberyjskim,

nawet przed podjęciem przez Austrię próby uniezależnienia się w czasie NAPOLEOŃ­ SKICH WOJEN - kłopoty te skończyły się dopiero z końcem jego panowania. Gdy Portugalia, sojusznik Wielkiej Brytanii, nie chciała uczestniczyć w blokadzie kontynen­ talnej (bojkot handlowy Wielkiej Brytanii narzucony przez Napoleona), Napoleon za­ pewnił sobie zgodę Hiszpanii na przemarsz wojsk dla uderzenia na Portugalię. Wzbu­ dziło to powszechne niezadowolenie Hisz­ panów i doprowadziło w 1808 do abdykacji króla Karola IV (1748-1819) na korzyść syna Ferdynanda VII (1784-1833), przyję­ tego entuzjastycznie przez naród. Napoleon zmusił jednak Ferdynanda do zwrotu koro­ ny ojcu, który następnie zrzekł się swych praw na rzecz cesarza Francuzów. Napoleon oddał koronę swemu bratu, Józefowi Bona­ partemu (1768-1844), co stało się przyczyną wybuchu powstania narodowego popierane­ go przez Wielką Brytanię. Po porażkach pod Bailen i Vimeiro w 1808 Francuzi poddali Lizbonę. Napoleon osobiście objął dowództwo nad wojskami francuskimi i na początku 1809 był bliski zwycięstwa nad Brytyjczykami pod Coruną. Jeszcze w 1809, gdy Francja zajęta była walkami w Austrii, Anglicy pod dowództwem sir Arthura Wellesleya, lorda Wellingtona (1769-1852) po­ wrócili, by wyprzeć Francuzów z Portugalii i wkroczyć do Hiszpanii. 28 lipca 1809 pokonali Francuzów pod Talavera, ale Fran­ cuzi otrzymali posiłki i odzyskali przewagę. Od 1811 wojska Wellingtona niepowstrzy­ manie odzyskiwały kolejne portugalskie twierdze przygraniczne. Doszły do Sala­ manki i Madrytu i do 1812 usunęły Fran­ cuzów z południowej Hiszpanii. Wellington nie zdołał zająć Burgos, ale w 1813 roz­ gromił Francuzów pod Vitorią i ruszył za nimi w pościg do Francji, gdzie rozpoczął oblężenie Bayonne i Bordeaux. Jego działa­ nia połączyły się z wysiłkami sojuszników na innych frontach. Wojna na Półwyspie Iberyjskim ściągnęła na jego mieszkańców okrucieństwa i zainicjowała liczne rewolucje w całej Ameryce Łacińskiej.

PRACERIA 1440. Pięciomiesięczny bunt francuskich książąt i magnatów wybuchł po podobnym powstaniu w Pradze (stąd nazwa) i pozostałej części Czech. STULETNIA WOJNA obniżyła autorytet francuskiego monarchy, a przydała potęgi możnowładcom, którzy niekiedy osiągali całkowitą niezależność. Karol, chcąc wzmocnić swoją władzę, zabronił zaciągania i utrzymywania prywatnych armii (co kładło kres prywat­ nym wojnom), na co część magnatów i ksią­ żąt, łącznie z synem Karola, delfinem, póź­ niejszym królem Ludwikiem XI (1423 — 1483), oraz dowódcy zaciężnych armii podnieśli bunt w Poitou w lutym 1440. Zwyciężeni tam przez armię królewską, przenieśli się pod wodzą księcia Burbon na terytoria Burbonów i tam ponieśli kolejną porażkę. Walki zakończył pokój z Cusset; uczestnicy buntu i ich przywódcy łącznie z Janem II (zm. 1476), księciem Ałencon, który walczył z Joanną d'Arc (1412-1431) w Orleanie w 1429, zostali potraktowani łagodnie. Rywalizacja między władzą mo­ narszą a książętami zakończyła się dopiero w 1477, kiedy wojskom Ludwika udało się złamać potęgę wielkich panów, na których czele stał Karol Śmiały z Burgundii (1433-1477). Patrz także ANGIELSKO-FRANCUSKA WOJNA 1475; BURGUNDZKO-SZWAJCARSKA WOJNA 1474-1477; HUSYCKIE WOJNY; dwóch Róż wojny 1455-1485. PROCHOWY SPISEK 1605. Tajne działania podejmowane przez kraje katolickie w celu obalenia władz w Anglii (inicjowane zwykle przez Hiszpanię) stały się również bodźcem do zawiązania spisku w kraju; uczestnicy konspiracji zamierzali wysadzić parlament i zabić króla Jakuba I (1566-1625) w dniu 5 listopada 1605 (ustalony termin, w którym król miał otworzyć obrady parlamentu). Miał to być początek wielkiego powstania angielskich katolików, dążących do ustano­ wienia rządu, który uwolniłby ich od prze­ śladowań. Spiskowcy z katolickich hrabstw środkowych zgromadzili w piwnicy pod Izbą Lordów 36 baryłek prochu, których pil­

nował niejaki Guy Fawkes (1570-1606). O spisku dowiedziano się z tajemniczego listu nadesłanego do jednego z lordów. List zawierał ostrzeżenie, by nie brać udziału w otwarciu obrad parlamentu, je­ żeli chce się uniknąć „przerażającego wy­ buchu". Aresztowany w piwnicy Fawkes został poddany torturom; na mękach uja­ wnił nazwiska spiskowców, których wkró­ tce ujęto. Fawkesa powieszono, innych uczestników spisku stracono lub uwięzio­ no. Spisek przyczynił się do uchwalenia jeszcze surowszych praw wymierzonych przeciw angielskim katolikom.

PRZEDMIEŚCIE (ARRABAL), POWSTANIE NA PRZEDMIEŚCIU 814. W 805 spisek mający na celu obalenie Al-Hakama I (zm. 822), muzułmańskiego emira Kordoby (Hiszpa­ nia) z dynastii Omajjadów, zakończył się niepowodzeniem. Represje i podatki AlHakama budziły coraz większe niezadowo­ lenie przeciwników emira i doprowadziły w końcu do wybuchu w marcu 814 gwał­ townych zamieszek wznieconych przez mie­ szkańców przedmieść (arrabal) Kordoby. Straż pałacowa zwyciężyła ludzi atakujących pałac emira, a później zgładziła (przez uk­ rzyżowanie) trzystu notabli z przedmieść. Przedmieścia spustoszono i zburzono, a ich mieszkańców (60 tysięcy) wypędzono z Hi­ szpanii; część z nich osiedliła się w Fezie, w Maroku; inni zostali piratami, popłynęli do Aleksandrii w Egipcie i opanowali mias­ to, skąd ich w 827 wyparto, uszli na Kretę. Al-Hakam w 814, a w 837 jego następca emir Abd ar-Rahman II (788-852) okrutnie zdławili również bunty hiszpańskich chrześ­ cijan oraz żydów w Toledo (Hiszpania). „PUCZ PIWIARNI" 1923 (monachijski pucz.) Adolf Hitler, przywódca partii nazi­ stowskiej, kierował nieudaną próbą obalenia republikańskiego rządu Niemiec. 8 listopada 1923 w Monachium bojówkarze jego partii wdarli się na duży polityczny mityng miej­ scowych prawicowych polityków w jednej z piwiarni i wymusili na bawarskich przy­

wódcach deklarację lojalności wobec nazis­ tów. Głównym uczestnikom spotkania udało się jednak zbiec i zmobilizować wojsko przeciwko zamachowcom. Hilter uciekł, gdy uświadomił sobie, że nie zyska poparcia armii, ale został wkrótce aresztowany. W czasie dziewięciomiesięcznego pobytu w więzieniu, w twierdzy Landsberg, napisał „Mein Kampf, książkę, która stała się świętą księgą narodowego socjalizmu. Jak­ kolwiek pucz zakończył się fiaskiem, przy­ czynił się jednak do wzrostu popularności Hitlera w społeczeństwie; wielu Niemców uważało go odtąd za bohatera. PUEBLO POWSTANIE 1680. Pod koniec XVI w. Hiszpanie zaczęli posyłać misjo­ narzy katolickich do wiosek indiańskich na terenie obecnego Meksyku, gdzie mie­ szkały wówczas różne plemiona Indian, którym Hiszpanie nadali wspólną nazwę Pueblo. Indianie szybko podporządkowali się kolonizatorom, ale z biegiem czasu niszczenie przez Hiszpanów świętych obie­ któw Indian budziło coraz większą niechęć do hiszpańskich zdobywców. W 1680 zna­ chor i wódz, Pope (zm. ok. 1690) zjednoczył pod swoim przewodnictwem Hopi, Zuni i inne plemiona Pueblo. W sierpniu tegoż roku wybuchło powstanie przeciw Hisz­ panom. Indianie zabili około 400 hiszpań­ skich kolonistów i misjonarzy, spalili mi­ sje, wypędzili Hiszpanów ze stolicy Santa Fe i niszczyli wszystkie ślady kultury hi­ szpańskiej. Po śmierci Pope Indianie zno­ wu podzielili się na nie związane ze sobą plemiona. W 1692 Hiszpanie odzyskali te­ reny zajęte przez Pueblo i zrównali z ziemią wiele indiańskich wiosek. PUGACZOWA POWSTANIE 1773-1774.

W 1773 na stepach nad rzeką Jaik (obecnie Ural) pojawił się niespodziewanie Jemieljan Pugaczow, podając się za zdetronizowanego cara Piotra III (1728-1762). W rzeczywisto­ ści Piotr został zamordowany w czasie RO­ SYJSKIEGO PRZEWROTU 1762, po któ­ rym jego żona, Katarzyna II Wielka

(1729-1796), przejęła tron. Podawanie się Pugaczowa za cara. żarliwe nauki starowierców i obietnice zniesienia pańszczyzny po zdobyciu władzy przez Pugaczowa sprawiły, że zdołał zebrać armię złożoną z jaickich Kozaków, chłopów i miejskiej biedoty, a ta­ kże Baszkirów. W latach 1773-1774 armia Pugaczowa bez powodzenia oblegała Oren­ burg nad rzeką Jaik. Pierwsze oddziały wysłane przez Katarzynę zostały pobite w listopadzie 1773. Następne siły carycy zwyciężyły jednak Pugaczowa pod Tatiszczewą 2 kw ietnia, a pod Samarskim Gorodkiem 12 kwietnia. Powstańcy odeszli na Ural, a stamtąd ruszyli na Powołże. 23 lipca zdobyli Kazań, a 17 sierpnia Saratów. 4 września Pugaczow został pobity pod Carycynem (Wolgograd). Pugaczow zdołał ujść. Zdradzony, został wydany władzom, przewieziony do Moskwy i stracony w 1775. Carskie reformy jeszcze bardziej umocniły instytucję pańszczyzny w Rosji. PUNICKA WOJNA PIERWSZA 264-241 p.n.e. W czasie gdy Rzymianie powiększali swoje terytoria na Półwyspie Apenińskim, Kartagina, fenickie miasto w Afryce Pół­ nocnej, rozciągnęła swoją władzę nad za­ chodnią częścią Morza Śródziemnego i jego wybrzeżami łącznie z Sycylią W 264 Rzy­ mianie podstępnie opanowali Messanę i od­ rzucili żądanie Kartagińczyków, domagają­ cych się oddania miasta, co stało się bezpo­ średnim powodem wojny. Walki toczyły się głównie na Sycylii. Rzymianie, którzy chcieli pokonać Kartaginę również na morzu, przystąpili do budowy okrętów i zbierania załóg, co było przedsięwzięciem bardzo kosztownym. Mimo kilku porażek na Sycy­ lii, w Afryce Północnej i na morzu Rzymia­ nie zyskali jednak panowanie na Morzu Śródziemnym; wojska Kartaginy na Sycylii, pozbawione posiłków i zaopatrzenia, po klęsce floty kartagińskiej w bitwie u Wysp Egadzkich, musiały się poddać (241). Zgod­ nie z warunkami traktatu pokojowego Sy­ cylia została rzymską prowincją, a Kartagina musiała zapłacić olbrzymią kontrybucję.

Mimo tej klęski żądny odwetu wódz kartagiński Hamilkar Barkas (270P-228) zaczął zakładać kolonie w Hiszpanii. Po jego śmie­ rci syn Hannibal (247-183) podjął działania ojca w Hiszpanii i w 218 zebrał tam dużą armię. Armia Hannibala (w tym także około 80 słoni) szybkim marszem przeszła przez południową Francję, pokonała Alpy i wkro­ czyła do północnej Italii, rozpoczynając nową wojnę. Druga wojna punicka 218-202 p.n.e. (wojna Hannibala). Rzymianie nie byli przygotowani do walki z dużą, dobrze uzbrojoną armią Kartaginy, której szeregi powiększyli jeszcze Galowie. Hannibal zadał im kolejne klęski w bitwach nad rzeką Ticinus (218), nad Trebią (218) i nad Jezio­ rem Trazymeńskim (217). Szczególnie cięż­ ką klęskę ponieśli Rzymianie w bitwie pod Kannami, 2 sierpnia 216. Rzymiane stracili w tej bitwie ponad 50 tysięcy ludzi. Han­ nibal liczył, że podbite ludy italskie po­ wstaną przeciw Rzymianom i przyłączą się do niego; okazało się, że tylko nieliczni skorzystali z tej okazji. Nowy wódz rzymski zmienił taktykę; unikał otwartych bitew, cofał się i zmuszał Kartagińczyków do wyczerpywania zapasów i sił ludzkich w da­ remnych pościgach. W latach 210-206 Scypion Afrykański Starszy (237-183) zdobył kartagińską Hiszpanię, a w 204 wylądował

w Afryce. Wówczas Hannibal pośpieszył na odsiecz Kartaginie. W bitwie pod Zamą w 202 Rzymianie zadali mu druzgocącą klęskę. Rzymianie nałożyli na Kartaginę kolejną ogromną kontrybucję, kartagińską flota wojenna została zredukowana do dzie­ sięciu okrętów, ponadto zastrzegli sobie prawo nadzoru nad kartagińską polityką zagraniczną. Wkrótce Kartagina odzyskała w dużej mierze swoją pozycję centrum han­ dlowego. W 150 Kartagina bez zgody Rzy­ mu podjęła próbę obrony przed najazdem sprzymierzonej z Rzymem Numidii. Rzy­ mianie potraktowali to jako pretekst do wypowiedzenia wojny Kartaginie. Trzecia wojna punicka 149-146 p.n.e. Wojnę prze­ ciw Kartaginie sprowokował prawdopodob­ nie król Numidii Masyniss (238P-149). Kartagina została oblężona w 149, broniła się przez trzy lata, dopiero w 146 armia rzymska pod wodzą Scypiona Młodszego (Emilianus) (1857-129) zdobyła szturmem miasto. Kartaginę zburzono. W walkach, z głodu i chorób zginęło 90% mieszkańców miasta, a ci, którzy ocaleli, zostali sprzedani w niewolę. Rzym na terenach kartagińskich utworzył prowincję, a pozostałe miasta punickie przejęły handel zdominowany przed­ tem przez Kartaginę. Patrz także CELTYBERYJSKIE WOJNY 154-133 p.n.e..

Q OUANTRILLA NAPADY 1861-1865. Żądny krwi awanturnik William Clarke Quantrill (1837-1865), były nauczyciel, walczący w czasie WOJNY SECESYJNEJ po stronie Południa, dowodził sympatyzującą z Kon­ federacją bandą morderców, w której znale­ źli się Cole Younger (1844-1916), William Andersen (zm.1864), Frank James (1843— 1915) i jego młodszy brat Jesse (1847— 1882), który przyłączył się do bandy W 1864 (patrz ANDERSONA NAPAD 1864). W Kansas i Missouri ludzie Quantrilla stale nękali oddziały Unii, napadali, grabili i mor­ dowali ludność pod pozorem, że walczą po stronie Konfederacji (rzeczywistym ich ce­ lem była kradzież pieniędzy i kosztowności). Najbardziej osławione wyczyny Quantrilla

to napad na Olathe (Kansas), ograbione i spalone 6 września 1862; napad na warownię Lawrence, której ludność sprzyjała zniesieniu niewolnictwa, gdzie 450-osobowa banda Quantrilla 21 sierpnia 1863 zastrzeliła 180 mężczyzn, kobiet oraz dzieci i spaliła więk­ szość budynków; napad na Baxter Springs (Kansas), gdzie 6 października banda pokona­ ła prawie 100 żołnierzy Unii, a potem zastrze­ liła wszystkich jeńców, również cywilów. Później, wskutek rywalizacji jej przywódców, banda Quantrilla rozpadła się; z grupą dwu­ dziestu wiernych zwolenników Quantrill przeniósł się do Kentucky, gdzie wytropili go żołnierze Unii; w czasie ucieczki został postrzelony w plecy i złapany. Zmarł od rany w więzieniu w Louisville 6 czerwca 1865.

R RADZIECKA INTERWENCJA W AFGANISTA­ NIE. Patrz AFGAŃSKA WOJNA DOMOWA 1979-. RAD1PUTÓW POWSTANIE PRZECIW AURANGZEBOWI 1679-1709. Prawowierny muzuimanin, indyjski cesarz z dynastii Mogołów Aurangzeb (1618-1707), który przyjął tytuł Alamgir (Zdobywca świata), postanowił podnieść godność islamu przez poniżenie hindusów (wyznawców hinduiz­ mu) i ich władców. W 1678 pojmował małoletniego radżputańskiego następcę tro­ nu Marwaru (Dźodhpur), hindusa Adźita Singha (1678-ok. 1720), wcielił Marwar do swego państwa, ale Radźmutowie Marwaru i Mewaru podjęli z nim walkę w 1679. Aurangzeb przeniósł dwór cesarski do Adźmeru w zaprzyjaźnionym państwie hindu­ skim Amber (Dźajpur), ponownie ujął Adźita Singha (którego na krótko uwolnili żoł­ nierze Radżputów), przywrócił zniesiony w 1562 przez poprzedniego cesarza Akbara (1542-1605) znienawidzony podatek pogłówny (dżizja), przy czym zrobił to tylko dlate­ go, że podatek płacili wyłącznie hindusi, oraz rozkazał zburzyć ponad 250 świątyń hinduskich we wszystkich trzech państwach Radżputów. W 1681 syn Aurangzeba, książę Akbar (zm. 1704), podniósł bunt. Przyczyną buntu były m.in. okrutne prześladowania hindusów. Opuszczając Adźmer Akbar za­ brał ze sobą swoją armię i zawarł porozu­ mienie z Radźmutami przeciw ojcu. Chociaż wojska Akbara były liczniejsze niż Aurang­ zeba, intrygi cesarza sprawiły, że Akbara opuścili książęta Radżputów i jego własne wojska. Akbar uciekł do Dekanu, gdzie daremnie starał się o pomoc, potem udał się

do Persji i tam zmarł. Mewar zawarł pokój, w którym w zamian za zniesienie dżizji poczynił ustępstwa terytorialne. Chociaż trudno było wierzyć w lojalność pokona­ nych Radżputów, Aurangzeb przeniósł dwór do Dekanu i nigdy więcej nie ujrzał Delhi i Hindustanu (równina Gangesu w północ­ nych Indiach) (patrz MARATHÓW i MOGO­ ŁÓW WOJNA 1681-1705). Radżputowie Mar­ waru nadal walczyli (do 1707); Adźit Singh obwożony po Dekanie jako więzień królew­ skiej krwi, został uwolniony w 1709 po MOGOŁÓW WOJNIE DOMOWEJ 1707— 1708. Patrz także AURANGZEBA WOJNY 1636-1657.

RASZTRAKUTÓW 1 ĆOLÓW WOJNA ok. 940972. W czasie pierwszej wojny CALUKJÓWI RASZTRAKUTÓW w Indiach Rasztrakutowie, dawni wasale Calukjów, mieli okazję do powiększenia terytoriów przez przyłączenie do nich Malwy, króles­ twa położonego na północ od rzeki Narmady, a za panowania króla Kryszny III (wzmian. 939-968) - do zdobycia dawnego terytorium Pallawów jeszcze nie opanowa­ nego przez Colów. Jednakże za panowania króla Parantaki I (wzmian. 907-953) Ćolowie zaczęli przyłączać te ziemie do swego królestwa; w 940 odebrali Rasztrakutom Nellur. Później z kolei Kryszna i jego następca Indra IV (koniec panowania w 973) zwyciężyli Colów, którzy ponieśli duże stra­ ty terytorialne - stracili między innymi równiny Wengi i Tamil (948-967). Raszt­ rakutowie walczyli o Kańćipuram, stolicę najpierw Colów, potem Pallawów, potem znowu Colów; zdobyli miasto w 972. Zwy­

cięstwa te zapewniły Rasztrakutom pano­ wanie nad południową częścią Indii jednak tylko na krótko, gdyż w czasie drugiej wojny Calukjów i Rasztrakutów dynastia chyliła się szybko ku upadkowi. W 975 wojna zakończyła się ustanowieniem drugiej za­ chodniej dynastii Calukjów i doprowadziła do wojen CALUKJÓW I ĆOLÓW. RAZI N A POWSTANIE 1665-1671. Po woj­ nie ROSYJSKO-POLSKIEJ 1658-1667 Stiepan (Stieńka) Razin (zm. 1671), którego brat został stracony za dezercję, w 1665 został przywódcą ubogich Kozaków z gór­ nego biegu Donu. W latach 1667-1668 dokonywał napadów na obszary położone nad dolnym biegiem Wołgi oraz rzeki Jaik (Ural), a w latach 1668-1669 - na perskie wybrzeże Morza Kaspijskiego. Władze ro­ syjskie udzieliły amnestii razinowcom w za­ mian za wydanie broni, statków i jeńców, co Razin wypełnił tylko częściowo. Wrócił nad Don wraz z ludźmi i łupem. W kwietniu 1670 Kozacy Razina (około 7000 ludzi) zdobyli Carycyn (Wolgograd) i wymordo­ wali tamtejszą szlachtę, a 3 lipca w sile 12 tysięcy wzięli szturmem Astrachań. Do Ko­ zaków dołączyły tysiące chłopów, połączone siły ruszyły w górę Wołgi. Razinowcy zdo­ byli Saratów i obiegli Symbirsk. Przeciw niezdyscyplinowanym 20-tysięcznym wojs­ kom Razina wyruszyła armia carska; 15-16 października 1670 wojsko Razina zostało pobite pod Symbirskiem, Razin uciekł nad Don, został ujęty przez Kozaków niżowych w kwietniu 1671, przekazany do Moskwy i tam stracony. Wojska carskie stosowały krwawe represje. Obiegły i zdobyły Ast­ rachań (8 grudnia 1671), ostatni ośrodek oporu powstańców. REBEKI NAPADY 1842-1844. Członkowie tajnego sprzysiężenia w wiejskim okręgu Carmarthenshire w Walii protestowali prze­ ciw wielu przejawom zła, potępiali rząd brytyjski za opór stawiany przemysłowym i politycznym reformom wysuwanym przez czartyzm, za ucisk rolników, wzrost podat­

ków i za wprowadzone „reformy" prawa 0 ubogich (1834), które pogorszyły ich los. Gniew członków sprzysiężenia budziły przede wszystkim rogatki i komory celne na drogach Walii. Nowe rogatki i wzrost opłat przeważyły szalę. Spiskowcy zaczer pnęli motto z Księgi Rodzaju: „Błogosła wili Rebekę i rzekli jej... niech twoi po tomkowie posiądą bramę tych, którzy ich nienawidzą!"; uczestnicy sprzysiężenia na zywali każdego przywódcę „Rebeka", a ka żdego członka ,jej córką". Mężczyźni prze brani w szaty kobiece, z toporami i po chodniami, napadali nocą na rogatki i ko mory celne; zniszczyli w sumie około 120, ale zaskoczonym poborcom myta na ogół nie wyrządzali krzywdy. W 1834 wojsko 1 policja usiłowały przeciwdziałać napa dom, ale te ustały dopiero po wprowa dzeniu poprawek do prawa o poborze myta i zmniejszeniu liczby rogatek. RED RIYER, POWSTANIE NAD RED RIYER.

Patrz RIELA POWSTANIE PIERWSZE 1869-1870. RED RIYER, WOJNA INDIAN ZNAD RZEKI RED RIYER 1874-1875. W końcu lat sześć­ dziesiątych XIX w. dwie grupy Indian - Czejenów, Arapahów, Komańczy, Kataka i Kiowa - przesiedlono do rezerwatów w Oklahomie i Teksasie. Wielu z nich nie znosiło ograniczeń swobody, wymykało się i napadało na osady białych. Jesienią 1874 przeciw Indianom wyruszyły kawaleria i piechota USA dowodzone przez generała Williama T. Shermana (1820-1891). Wojs­ ko stoczyło 14 zaciętych bitew* przeważnie w dolinie rzeki Red, w północnym Teksasie. Żołnierze zniszczyli obozowiska zimowe kilku plemion w kanionie Pało Duro (patrz KIOWA INDIAN WOJNA 1374) i przez całą zimę prześladowali wszystkich Indian w Tek­ sasie; Indianie nigdy nie mieli dość czasu, by naprawić namioty i zająć się dobytkiem, polować, wysuszyć mięso lub wypocząć. W jednej z bitew zniszczono obóz wodza Czejenów, który dał się zwieść i uwierzył, że atakujące wojsko jest liczniejsze, niż to

miało miejsce w rzeczywistości. Stopniowo Indianie poddawali się i wracali do rezer­ watów; ich wodzów zamykano w więzie­ niach na Florydzie. Część Czejenów zbiegła do Kansas, ale wytropiono ich i bezlitośnie wybito. Wojna na ogół nie dotknęła Komanczów, ponieważ przebywali daleko, na rów­ ninie Stakes; w końcu i oni ulegli, gdy zdali sobie sprawę, że nigdy nie zdołają pokonać białych. Do końca 1875 na południowych równinach Ameryki nie było już ani koczu­ jących Indian, ani stad bizonów.

kłopoty finansowe, skonfiskował własność kościelną, dzięki czemu mógł lepiej uzbroić i wyposażyć armię. Jesus Gonzalez Ortega (1824-1881) poprowadził wojska liberałów do zwycięstwa w pobliżu Guadalajary, a po­ tem pod Calderonem (1860). Decydujące zwycięstwo Ortegi nad wojskami Miramona w bitwie pod Calpulalpam 20 grudnia 1860 otworzyło liberałom drogę do stolicy. Juarez wkroczył do Meksyku 1 stycznia 1861. Przejął następnie władzę nad całym krajem i zaczął wprowadzać w życie reformy prze­ widziane w konstytucji. Patrz także MEK-

REFORMY, WOJNA O REFORMY MEKSYKAŃ­ SYKAŃSKO-FRANCUSKA WOJNA 1861-1867. SKIE 1857-1860. Reformatorskie postano­ REGULATORÓW REWOLTA 1771 (wojna wienia meksykańskiej konstytucji z 1857 spotkały się z poparciem liberałów i sprze­ 0 sprawiedliwość). Farmerzy z pogranicza, ciwem konserwatystów. Generał Felix Zu- z zachodnich okręgów Karoliny Północnej, loaga (1814-1876), konserwatysta, opanował wysuwali wiele zarzutów wobec wschodniej stolicę, miasto Meksyk, zmusił liberalnego arystokracji, która zdominowała władze ko lonii. W 1768 zawiązali związek, którego prezydenta Meksyku, Ignacio Comonforta (1812-1863) do udania się na emigrację celem był protest przeciw nierównemu opo i na początku 1858 objął urząd prezydenta; datkowaniu i korupcji w sądownictwie. W rok później grupa nadgranicznych far zastąpił go potem inny konserwatysta, Mi­ guel Miramon (1832-1867). W 1858 w Qu­ merów i osadników, która przybrała miano eretaro zebrał się kadłubowy Kongres i og­ „regulatorzy", zyskała przewagę w zgroma dzeniu prowincji, jednak brytyjski guber łosił prezydentem Meksyku liberała, Benito nator prowincji, William Tryon (1729Juareza (1806-1872). W stolicy, w Meksyku, konserwatyści opanowali armię, popierani -1788), rozwiązał zgromadzenie, nim zdo byli także przez Kościół i bogaczy. Rząd łało rozpocząć działanie. Początkowo poko jowo nastawieni regulatorzy zaczęli działać liberałów, dysponujący źle uzbrojonymi woj­ skami ochotniczymi, musiał ujść z Quereta­ gwałtowniej; gdy adwokata uznanego za ro do Guadalajary, stamtąd na wybrzeże winnego przekupstwa puszczono wolno, re Oceanu Spokojnego i do Panamy; w końcu, gulatorzy wdarli się do budynku sądu i po 4 maja 1859, obrał za swą siedzibę port bili go. W 1771 rząd uchwalił Bloody Act, Yeracruz. W 1859 Stany Zjednoczone uz­ który postanawiał, że ludzie dopuszczający nały ten rząd i przekazały liberałom broń. się buntu, winni są zdrady. Napięcia przy Armia liberałów pod dowództwem Santosa bierały na sile; w maju tegoż roku Tryon Degollado (zm. 1861) walczyła na zachodzie, wysłał 1200 żołnierzy, którzy 16 maja 1771 stoczyli bitwę przy Alamance Greek z dwo przegrała jednak wszystkie większe bitwy; ma tysiącami źle uzbrojonych regulatorów szczególnie dotkliwe były porażki pod Tacubayą (11 kwietnia 1859) i Calayą (listopad 1 rozbili ich doszczętnie. Sześciu regulato 1859). Na początku 1859 Miramon usiłował rów powieszono, reszta musiała złożyć przy wyprzeć Juareza z Yeracruz, jednakże na sięgę na posłuszeństwo władzy kolonii. nizinie wielu żołnierzy zachorowało i zmar­ ło. Degollado ruszył w kierunku Meksyku, REPUBLIKA Z NIEDŹWIEDZIEM NA SZTAN­ ale przegrał bitwę pod Chapultepec w kwiet­ DARZE, POWSTANIE W KALIFORNII 1846. niu 1859. Rząd Juareza, mający ogromne Po wybuchu MEKSYKAŃSKIEJ WOJNY

1846-1847, amerykańscy osadnicy w Kali­ fornii pod wodzą kapitana C. Fremonta (1813-1890) wypędzili władze meksykań­ skie i 14 czerwca 1846 ustanowili niepod­ ległe państwo pod nazwą Republika z Nie­ dźwiedziem na Sztandarze. W lipcu amery­ kańska eskadra pod dowództwem komodora Johna D. Sloata (1781-1867) zdobyła stolicę Kalifornii, Monterey, podniosła amerykań­ ską flagę i ogłosiła przynależność Kalifornii do Stanów Zjednoczonych. Gdy na początku 1847 dotarł tam generał Stephen W. Kearny (1794-1848), stwierdził, że Kalifornia znaj­ duje się już pod panowaniem USA, a władzę sprawują Fremont i komodor Robert Stock­ ton (1795-1866), następca Sloata. Rozpo­ częła się rywalizacja o władzę między Stocktonem a Kearnym; Fremont poparł Stocktona. Rząd USA utrzymał nominację Kearny'ego, a Fremont stanął przed sądem wojskowym za niesubordynację. Meksyk formalnie zrzekł się Kalifornii w 1848. REWOLUCJA im Patrz AUSTRIACKA RE­ WOLUCJA 1848-1849; FRANCUSKA REWOLUCJA 1848; NIEMIECKA REWOLUCJA 1848; WĘGIERSKA REWOLUCJA 1848-1849; WŁOSKA REWOLUCJA 1848-1849.

RIELA POWSTANIE PIERWSZE 1869-1870

(powstanie nad Red River). Kiedy w 1869 Kompania Zatoki Hudsońskiej przekazała rządowi kanadyjskiemu posiadane przez nią obszary w obecnej południowej Manitobie, francusko-kanadyjscy potomkowie Indian obawiali się, że mogą utracić swoje tradycyj­ ne prawa do osiedlania się w dolinie rzeki Red. Louis Riel (1844-1885), Metys fran­ cuskiego pochodzenia, stanął na czele zbroj­ nego powstania i zdobył Fort Garry (Win­ nipeg) w listopadzie 1869. Ustanowiono rząd tymczasowy, którego prezydentem został Riel. Doszło do walk między stronnikami Riela i angielskimi osadnikami. Wysłano regularne wojska brytyjskie pod dowódz­ twem pułkownika Gameta J. Wolseleya (1833-1913), które miało stłumić powstanie. 24 sierpnia 1870 powstańcy poddali bez

walki Fort Garry. Riel uciekł z kraju. W 1870 teren sporny został włączony do prowincji Manitoba, po czym uchwalono wówczas wiele praw, których domagał się Riel, jak np. wydzielone szkoły francuskie dla Metysów. Riela drugie powstanie 1885 (północno-zachodnie powstanie). Metysi i Indianie przenieśli się do obecnego Sas­ katchewan i tam walczyli o zachowanie tytułu własności do swoich ziem. Wezwany przez Metysów Riel powrócił i został przy­ wódcą otwartego powstania, ustanowił rząd tymczasowy i nawoływał Indian do przyłą­ czenia się do walki. Królewska Kanadyjska Policja Konna, powołana w 1873, oraz armia kanadyjska przystąpiły wspólnie do walki z powstaniem; otoczyły główną siedzibę Riela w Batoche i pokonały go zdecydowa­ nie 12 maja 1885. Riela ujęto, postawiono przed sądem pod zarzutem zdrady i powie­ szono. Egzekucja sprowokowała protest francuskich Kanadyjczyków w Quebecu i zaciekły spór na temat wydzielonych szkół w Manitobie i Quebecu. RIFENÓW WOJNA 1893. Muzułmańscy Ber­ berowie zwani Rifenami, zamieszkujący gó­ ry Er-Rif w północnej części Maroka, za­ grażali hiszpańskim posiadłościom na ma­ rokańskim wybrzeżu Morza Śródziemnego. Gdy sułtanowi Maroka nie udało się uspo­ koić Rifenów, Hiszpanie wznieśli fortyfika­ cje dookoła swojej enklawy Melilla. Rifenowie wkrótce rozpoczęli oblężenie enklawy. Atak Rifenów oraz zabójstwo komendanta Melilli spotkały się z ogromnym oburze­ niem opinii publicznej w Hiszpanii. W lis­ topadzie 1893 wysłano do Melilli 25-tysięczną armię, która wyparła Rifenów. Zawarto traktat w Fezie (1894), w którym sułtan zgodził się na zapłacenie Hiszpanii 25 mi­ lionów peset odszkodowania wojennego i ukaranie Rifenów, ponadto Hiszpanii wol­ no było rozbudować fortyfikacje enklawy, dookoła której ustanowiono strefę buforową. RIFENÓW ma

WOJNA

powstanie).

W

1919-1926 1919

(Abd

posiadłości

el-Krihisz­

pańskie w północnym Maroku atakowali na wschodzie Rifenowie, muzułmańscy Berbero­ wie, pod wodzą Abd el-Krima (1882-1963), a na zachodzie Marokańczycy prowadzeni przez rozbójnika Ahmeda ibn Muhammada Rajsuliego (1875-1925). Wysoki komisarz hiszpański Maroka, Damaso Berenguer (1873-1953), uporał się z Rajsulim, natomiast generał Fernandez Silvestre (zm. 1921) po­ niósł klęskę; 21 lipca 1921 Abd el-Krim zwyciężył w bitwie pod Anual, w której poległ Silvestre oraz 12 tysięcy żołnierzy hiszpańskich (z ogólnej liczby 20 tysięcy). Porażka zmusiła Hiszpanów do odwrotu z terenów na wschodzie, na których Abd elKrim ustanowił „Republikę Rifu", obwołał się jej prezydentem i przygotowywał się do wyparcia Francuzów z całego Maroka i prze­ jęcia władzy. Z dobrze uzbrojoną, 20-tysięczną armią Rifenów ruszył na południe i po drodze do Fezu zdobył w 1925 wiele francus­ kich strażnic. Francuzi i Hiszpanie odłożyli na bok wzajemną rywalizację w Maroku i zawarli sojusz w celu prowadzenia wspólnej walki z Abd el-Krimem. Dyktator hiszpań­ ski, Miguel Primo de Rivera (1870-1930), osobiście dowodził dużym francusko-hiszpańskim korpusem ekspedycyjnym, który wylądował we wrześniu 1925 w zatoce Alhucemas na wodach przybrzeżnych Morza Śró­ dziemnego i ruszył w kierunku głównej kwa­ tery Abd el-Krima w Targuiście. Od południa szybkim marszem ruszyła w kierunku półno­ cnym 160-tysięczna armia francuska pod komendą marszałka Philippe'a Petaina (1856-1951), wypierając zaciekle walczących Rifenów na terytorium na północ od Tazy (1925). Wobec nieuniknionej porażki w walce z przeważaj ącymi siłami Abd el-Krim poddał się 26 maja 1926; został zesłany na wyspę Reunion. Na konferencji w Paryżu (16 czerwca-10 lipca 1926) Francja i Hiszpania przy­ wróciły granice swych stref w Maroku, które ustanowiono w traktacie z 1912. RODEZYJSKA WOJNA DOMOWA 1971— 1980. W końcu 1971 rywalizujące ugrupo­ wania afrykańskie zmierzające do ustano­

wienia rządów czarnej większości w opano­ wanej przez białych Rodezji (Zimbabwe) utworzyły koalicyjny Front Wyzwolenia Zimbabwe, łącząc partyzanckie siły zbrojne walczące o obalenie dotychczasowych władz. Czarni partyzanci założyli bazy w Zambii oraz na terenach opanowanych przez FRE­ LIMO w Mozambiku i stamtąd atakowali Rodezję. Po upadku kolonialnego imperium Portugalii w Afryce (patrz ANGOLI WOJNA O NIEPODLEGŁOŚĆ 1901-1976; MOZAMBIKU WOJNA o NIEPODLEGŁOŚĆ 1902-1974) premier Rodezji łan Douglas Smith (ur. 1919) stwie­ rdził, iż kraj otaczają z trzech stron nie­ przyjazne państwa afrykańskie, ogłosił stan wyjątkowy i rozpoczął walkę z partyzantami. Mozambik zamknął granicę z Rodezją (ok. 1300 km długości), ale wojska Rodezji często naruszały tę granicę w pościgu za partyzan­ tami. W 1976 żołnierze rodezyjscy zniszczyli obóz uchodźców pozostający pod patrona­ tem Organizacji Narodów Zjednoczonych, dowództwo armii stwierdziło bowiem, że obozy są miejscem schronienia partyzantów. Również czarni rebelianci działali z trzech kierunków w Zambii. Gdy obie strony zaczęły dopuszczać się coraz większych gwałtów, Stany Zjednoczone i Wielka Bry­ tania podjęły działania na rzecz porozumie­ nia pokojowego na drodze negocjacji, jednak biali Rodezyjczycy nie chcieli wyrzec się politycznej i gospodarczej władzy, a czar­ nych mieszkańców dzieliły spory plemien­ ne, ideologiczne i polityczne. W 1978 par­ tyzanci zaatakowali ogniem z moździerzy Umtali, jedno z większych miast Rodezji; w odwecie armia rodezyjska zbombardowała bazy w Mozambiku położone w odległości ok. 200 km od granicy. W 1978 osiągnięto w końcu porozumienie w sprawie konstytu­ cji przyznającej władzę czarnej większości. Nazwa kraju została zmieniona na Zimbab­ we Rodezją, a w wyborach (24 kwietnia 1979) ponad 67% głosów zdobyła partia biskupa Abla Muzorewy (ur. 1925), który został pierwszym czarnym premierem kraju. Porozumienie zakwestionowali jednak przy­ wódcy dwóch dużych ugrupowań tubyl­

czych, Joszua Nkomo (ur. 1917) i Robert Mugabe (ur. 1924), którzy kontynuowali walkę. Jesienią 1979 Wielka Brytania zwo­ łała konferencję pokojową w Londynie, na którą zaprosiła wszystkich afrykańskich przywódców politycznych. Na konferencji wypracowano porozumienie przyjęte przez wszystkich. W końcu 1979 zniesiono sank­ cje nałożone na Rodezję przez Organizację Narodów Zjednoczonych w 1966. W wybo­ rach w 1980 Mugabe otrzymał prawie 63% głosów i został wybrany na premiera. Wiel­ ka Brytania przekazała mu ster rządów, przyjęto oficjalnie nową skróconą nazwę państwa: Zimbabwe. RODOS OBLĘŻENIE 305-304 p.n.e. W nie­ ustającej walce z Ptolomeuszem I (zm. 283?) (pata DIADOCHÓW WOJNA 323-231 p.n.e.) An­ tygon I (ok. 382-301) podjął niefortunną decyzję oblężenia Rodos (wyspa i miasto). Po utracie Cypru w 307 Ptolomeusz nie miał żeglarzy i wobec tego dostawy drewna z Rodos na budowę okrętów straciły na znaczeniu, ale Antygon postanowił ukarać mieszkańców wyspy za nieudzielenie mu pomocy w wojnie z Egiptem. Zadanie to powierzył swemu synowi Demetriuszowi I (337P-283). Demetriusz przyprowadził na Rodos 200 okrętów wojennych, 170 okrętów transportowych, 40 tysięcy żołnierzy i 30 tysięcy robotników. Obrońcy zniszczyli pły­ wające osłony, zza których okręty greckie atakowały port. Potem Demetriusz zbudo­ wał olbrzymią wieżę oblężniczą Helepolis (Burzycielkę miast); mieszkańcy miasta wznieśli jednak dwa mury wewnętrzne i spa­ lili Helepolis. Demetriusz zastosował podkony, ale obrońcy odpowiedzieli kontrpodkopami. Demetriusz próbował przeprowa­ dzić atak z zaskoczenia, ale i ta próba zawiodła. Usiłował zablokować port, ale nie w pełni mu się to udało, obrońcy otrzymy­ wali drogą morską żywność i najemnych żołnierzy od Ptolomeusza. Po roku oblęże­ nia Demetriusz otrzymał rozkaz przerwania działań. Rodyjczycy uzyskali prawo zacho­ wania neutralności w wojnie między Anty-

gonem i Egiptem, nadali Demetriuszowi ironiczny przydomek Poliokertes („Oblega­ jący") i zbudowali Kolosa Rodyjskiego, aby wyrazić swą radość ze zwycięstwa. ROGUE RIYER, WOJNY NAP RZEKĄ ROOUE 1855-1856. W połowie XIX w. zaczęły się nieporozumienia między gubernatorem Terytorium Waszyngton a dowództwem armii USA; przyczyną ich była polityka wobec Indian - gubernator, popierany przez białych osadników, chciał usunąć Indian i zająć ich ziemie, natomiast armia sprzeciwiała się takiej grabieży. W górzy­ stych okolicach rzeki Rogue, w Oregonie, komendant Fort Lane często angażował wojsko w nieporozumienia między India­ nami i osadnikami, którzy zaczęli atakować wioski indiańskie. W październiku 1855 przeniósł do fortu indiańskie kobiety i dzieci, chcąc zapewnić im bezpieczeństwo. Tuż potem wojowniczo nastawieni osad­ nicy napadli na wioskę indiańską i zabili 27 wojowników, a w odwecie Indianie za­ bili 27 osadników. Biali w ciągu zimy atakowali wybrane losowo obozowiska In­ dian. 27 maja 1856 Indianie mieli się pod­ dać pod Big Meadow żołnierzom Fort La­ ne, ale zamiast skapitulować, nagle zaata­ kowali żołnierzy. Ostrzeżony dowódca ka­ zał wojsku okopać się, po czym aż do nadejścia odsieczy (28 maja) żołnierze og­ niem z karabinów i haubic odpierali ko­ lejne fale napierających Indian. Indianie uciekli, po miesiącu poddali się i zostali wypędzeni do rezerwatów na wybrzeżu Oceanu Spokojnego. ROHANA ROKOSZE. Patrz BEARNEŃSKIE RoKOSZE.

ROHII I ÓW WOJNA 1774. Rohillowie, lud pochodzenia afgańskiego, wyparty na wschód przez Nadir Szacha (1688-1747), osiadł w 1740 w okręgu Rohilkhand (Uttar Pradesz) w północno-środkowej części Indii. W 1771 zagrożeni przez Marathów, zwrócili się o pomoc do nababa Oudhu, który posłał

do nich najemników. Rohillowie nie za­ płacili za tę pomoc, a na dodatek ruszyli na Oudh, który teraz sam atakowany był przez Marathów. Brytyjski gubernator generalny Bengalu Warren Hastings (1732-1818) pra­ gnąc, by Oudh stanowiło zaporę między Marathami a wschodnią częścią Indii, zgo­ dził się oddać do dyspozycji nababa brygadę żołnierzy Kompanii Wschodnioindyjskiej. W 1773 Oudh i żołnierze brytyjscy zmusili Marathów do wycofania się. Później nabab z pomocą najemników brytyjskich zwyciężył Rohillów w Miranput Katra w lutym 1774 i włączył Rohilkhand do Oudh. Hasting dostał swoje buforowe państwo, Oudh po­ większyło terytorium i tylko parlament brytyjski w Londynie był niezadowolony; Hasting został oskarżony o nadużycie wła­ dzy, ale proces zakończył się uniewinnie­ niem. Patrz także MARATHÓW WOJNY. ROSYJSKA REWOLUCJA 1905. Niezadowo­ lenie wielu grup społecznych w Rosji - chło­ pów, robotników, szlachty, a także pod­ bitych narodów - z istniejącego porządku podważało stabilność władzy carskiej; sytua­ cję pogłębiła jeszcze klęska Rosji w ROSYJ­ SKO-JAPOŃSKIEJ WOJNIE 1904-1905. 22 stycznia 1905 (krwawa niedziela) robot­ nicy z popem Gieorgijem Haponem (18707-1906) na czele wyruszyli w pocho­ dzie pod Pałac Zimowy, carską rezydencję w St. Petersburgu, by wręczyć carowi Mi­ kołajowi II (1868-1918) petycję ze skargami i postulatami. Cara w tym czasie nie było w pałacu. Wojska rządowe otworzyły ogień do uczestników pochodu zabijając około 70, a raniąc prawie 300 robotników. Masakra ta wywołała strajki w całym kraju. Minister spraw wewnętrznych zaproponował uchwa­ lenie umiarkowanej konstytucji, co spowo­ dowało znaczną aktywizację lewicowej opo­ zycji i doprowadziło do wybuchu strajku powszechnego, który 20-30 października 1905 objął całą Rosję. Pojawiły się dwa ośrodki przewodzące rewolucji: Rady Dele­ gatów Robotniczych, których wiceprzewod­ niczącym był Lew Trocki (1879-1940), oraz

Partia Konstytucyjno-Demokratyczna (ka­ deci). Domagając się „ziemi dla ludu", chłopi przejmowali lub niszczyli majątki ziemskie. Robotnicy w czasie strajku kole­ jowego w Moskwie domagali się zmiany praw obywatelskich oraz powszechnej amne­ stii. Car uległ swojemu doradcy, hrabiemu Siergiejowi Wittemu (1849-1915), i wydał Manifest Październikowy (30 października 1905), w którym przyznał swobody obywa­ telskie, konstytucję i zapowiedział wybory do Dumy (zgromadzenie narodowe). Wyda­ wało się, że cele rewolucji zostały osiągnięte, ale car nadal rządził jak despota i popierał reakcyjny terror (patrz CZARNEJ SOTNI NA­ PADY 1906-1911). 16 grudnia 1905 władze aresztowały i wtrąciły do więzienia prawie 200 członków rady St. Petersburga. Tydzień później protestujący robotnicy wzniecili powstanie w Moskwie. W dwóch miastach rosyjskich doszło do walk ulicznych między robotnikami i lojalnymi wojskami rządo­ wymi, które zdławiły bunt. ROSYJSKA REWOLUCJA 1917. Patrz BOL­ SZEWICKA REWOLUCJA 1917; LUTOWA REWOLU­ CJA ROSYJSKA 1917; KORNIŁOWA Pucz 1917; PAŹDZIERNIKOWA REWOLUCJA ROSYJSKA 1917. ROSYJSKA WOJNA DOMOWA 1604-1613.

Patrz „smuta" w Rosji 1604-1613. ROSYJSKA WOJNA DOMOWA 1918-1921.

Wojna domowa wybuchła w kilka miesięcy po rozwiązaniu przez bolszewików Dumy (zgromadzenia ustawodawczego) wybranej w powszechnych wyborach. (Lenin uznał Dumę za ciało kontrrewolucyjne.) W 1918 zaczęła się walka między sprawującymi wła­ dzę bolszewikami (czerwonymi) a ich prze­ ciwnikami - białymi. Wojnę zapoczątkowało starcie pomiędzy przechodzącymi przez Sy­ berię wojskami czeskimi a bolszewikami. Ukarani przez bolszewików Czesi napadli na syberyjskie wioski. Wykorzystując oka­ zję, biali rozpoczęli walkę z nowo tworzoną bolszewicką Armią Czerwoną i zajęli prawie całą Syberię. W tym samym okresie, w lipcu

1918, w Jekaterynburgu zamordowany został car Mikołaj II (1868-1918) z rodziną. Mie­ siąc później, przychodząc z pomocą białym, we Władywostoku nad Morzem Japońskim wylądowały wojska brytyjskie, francuskie, japońskie i amerykańskie, natomiast w Archangielsku nad Morzem Białym wylądowa­ ły posiłki brytyjskie oraz amerykańskie, które pomogły w umocnieniu władzy utwo­ rzonego tam nowego rządu tymczasowego. Dzięki pomocy z zagranicy tereny na wschód od Uralu uwolniono spod władzy bolszewików. Jednakże Armia Czerwona pod dowództwem bolszewickiego komisarza ludowego spraw wojskowych, Lwa Trockie­ go (1879-1940), przejęła inicjatywę i poko­ nała trzy armie białych na terenie Kaukazu, Syberii i na wybrzeżu Morza Bałtyckiego. Czesi wycofali się, ale mocarstwa Ententy nadal przysyłały wojska i dostawy wyposaże­ nia do walki z bolszewikami. Terror i zabój­ stwa szerzyły się po obu stronach, pogłębiał się brak zaufania bolszewików do wszyst­ kich, którzy nie przyłączyli się do nich. Gdy zawiodły rokowania pokojowe, jedna armia białych ruszyła na Moskwę i doszła do Orla. około 320 km na południe od Moskwy, drugą armię białych dzieliło tylko 10 km od Piotrogrodu (Sankt Petersburg). Armia Cze­ rwona odparła białych i pokonała ich w Noworosyjsku nad Morzem Czarnym. W listo­ padzie 1919 w ręce czerwonych wpadła kwatera główna dowódcy wojsk białych, admirała Aleksandra Kołczaka (1874-1920) w Omsku, na Syberii, później mocarstwa Ententy wycofały z walk swoje wojska, a oddziały białych walczące na sprzyjającym bolszewikom terenie zaczęły ponosić ciężkie straty. Krwawa wojna domowa, w czasie której doszło również do KRONSZTADZKIEGO BUNTU, zakończyła się w 1921; bolszewicy mocno dzierżyli władzę w całym kraju (łącznie z Syberią). Patrz także FIŃSKA WOJNA O NIEPODLEGŁOŚĆ 1918-1920; ROSYJ­ SKO-POLSKA WOJNA 1919-1920.

ROSYJSKI PODBÓJ AZJI ŚRODKOWEJ 1865— 1881. Turkmeńscy i tatarscy koczownicy

w Azji Środkowej, zamieszkujący stepy na południe od Syberii, dostali się pod pano­ wanie Rosji w XIX w. Istotną rolę w pod­ porządkowywaniu plemion kirgiskich zaj­ mujących terytoria po rzekę Syr-Darię ode­ grały twierdze wzniesione przez cara Alek­ sandra I (1777-1825) i Mikołaja I (17961855). Na południe od Morza Aralskiego ataki ekstremistów islamskich na emirat Buchary oraz chanaty chiwański i kokandzki stały się pretekstem podboju tych terytoriów przez rosyjskich gubernatorów wojskowych. Rosyjskie wojska zajęty główne miasta Taszkient (1865) i Samarkandę (1868), a w 1867 mianowano rosyjskiego generał-gubematora nowej prowincji turkiestańskiej utworzonej między Morzem Aralskim a jeziorem Issyk-Kul. Po upływie dwu lat od poniesionej porażki, w 1868, emir Buchary (muzułmanin) zgodził się na zwierzchnictwo Rosji w zamian za zacho­ wanie tronu. Chan Chiwy zrobił to samo w 1873, a między Morzem Kaspijskim i Amu-Darią Rosjanie utworzyli prowincję zakaukaską. Gdy chan Kokandy nie chciał podporządkować się władzy Rosji, wojska rosyjskie najechały chanat i wcieliły go do Rosji (1876). Do 1881 ustanowiono rosyjski Turkiestan, zajmujący rozległe obszary w Azji Środkowej, od Morza Kaspijskiego na wschód do granicy chińskiej oraz od działu wodnego Irtysza na południe, do granicy z Afganistanem. ROSYJSKI PRZEWRÓT 1762. Gwardię i sfery dworskie zrażało postępowanie cara Piotra HI (1728-1762). Szczególny opór budziły próby ściślejszego podporządkowania cerkwi i og­ raniczenie jej praw. Jego ambitna żoną Niemką Katarzyna (1729-1796), zawiązała spisek mający na celu przejęcie władzy; do spisku wciągnięto gwardię carską pozyskaną przez jej oficera i kochanka, Grigorija Or­ łowa (1734-1783). W czasie pobytu Piotra w Oranienbaumie, w pobliżu Petersburga Katarzyna z Peterhofu przybyła do stolicy i mając poparcie trzech pułków gwardii ogłosiła się władczynią 9 lipca (28 czerwca

wg kalendarza starego stylu) 1762. Katarzy­ na została koronowana w Soborze Kazań­ skim na carycę i natychmiast ogłosiła de­ tronizację Piotra; wszystko przeprowadzono bardzo szybko, tak że stronnicy syna Kata­ rzyny Pawła (1754-1801), którego matka darzyła głęboką niechęcią, nie zdążyli stawić oporu. Tej samej nocy Katarzyna zjawiła się z wojskiem w Oranienbaumie, gdzie skłoniła Piotra do formalnej abdykacji (10 lipca). Tydzień później trzymany pod strażą Piotr został zabity podczas awantury zaaran­ żowanej przez brata Grigorija, Aleksieja Orłowa (1737-1809), uczestnika spisku. ROSYJSKO-AFOAŃSKA WOJNA 1885.

W1884 Rosjanie zajęli miasto Merw (Mary), przekroczyli sporną granicę afgańsko-rosyjską, a w 1885 wyparli wojska afgańskie z okręgu Pandżdeh. Anglicy zaniepokojeni wstrzymaniem przez Rosję prac angielskorosyjskiej komisji ds. pokojowego ustalenia przebiegu granicy afgańsko-rosyjskiej roz­ poczęli przygotowania do obrony miasta Herat, mającego zasadnicze znaczenie dla bezpieczeństwa Indii. W porozumieniu tym­ czasowym Rosja zgodziła się powstrzymać dalszy marsz wojsk do czasu ustalenia gra­ nic, jednakże wojska rosyjskie pogwałciły wydane im rozkazy i stoczyły krwawą bitwę pod Ak-Tepe 30 marca 1885, zadając Af­ gańczykom dotkliwą porażkę. Wydawało się, że wojna między Wielką Brytanią i Rosją jest nieunikniona, ale premier brytyjski William Gladstone (1809-1898) oparł się wojennym nastrojom w kraju i drogą roko­ wań zdołał osiągnąć porozumienie; Rosja uzyskała okręg Pandżdeh, natomiast Af­ ganistan zachował przełęcz Zulfigar. Dalszy przebieg granicy ustalono w 1887.

ROSYJSKO-AUSTRIACKO-TURECKA WOJNA 1787-1792. Do wznowienia wojny prowa­ dzonej przez Katarzynę (krążyły pogłoski, że caryca pragnie podbić tureckie imperium) przyczyniło się wcielenie do Rosji Krymu (1783), objęcie przez Rosję protektoratu nad Gruzją, a także tureckie próby wywołania

powstania tatarskiego. Rosja podjęła wojnę w przymierzu z cesarzem niemieckim Józe­ fem I. W 1787 Suworow udaremnił odzys­ kanie Krymu przez Turków, zadając klęskę ich desantowi pod Kinbumem, a Piotr Rumiancew w 1788 wkroczył do Mołdawii. Rosyjska flota czarnomorska pod dowódz­ twem bohatera amerykańskiej marynarki Johna Paula Jonesa (1747-1792), który słu­ żył w rosyjskiej flocie w stopniu kontr­ admirała, zwyciężyła w czerwcu 1788 w dwóch bitwach morskich w pobliżu ujścia Dniepru. W 1788 Rumiancew zdobył Oczaków nad Morzem Czarnym; doszło do rzezi Turków. Rosjanie i Austriacy pobili Turków w bitwie pod Fokszananu (Focsani) na granicy mołdawsko-wołoskiej; Austriacy zdobyli Belgrad 1789. Po objęciu austriackiego tronu przez niechęt­ nego Rosji Leopolda II (1747-1792) doszło do podpisania w Śistowej austriacko-tureckiego traktatu pokojowego, na mocy którego Belgrad wrócił do Turcji (1791). Suworow w 1790 zdobył twierdzę Izmaił nad Dunajem, a admi­ rał Fiodor Uszakow rozbił flotę turecką u przylądka Kaliakri (1791). Rosja i Turcja zawarły 9 stycznia 1792 w Jassach traktat pokojowy. Rosja zwróciła Mołdawię, a zacho­ wała Oczaków i wszystkie zdobyte ziemie na wschód od Dniestru. ROSYJSKO-FIŃSKA WOJNA 1918-1920.

Patrz FIŃSKA WOJNA O NIEPODLEGŁOŚĆ 1918-1920.

ROSYJSKO-FIŃSKA WOJNA 1939-1940 (zi­ mowa wojna). W 1939 po wybuchu działań wojennych w Europie Związek Radziecki zażądał, by Finlandia odstąpiła mu bazę morską na półwyspie Hanko, zdemilitaryzowała linię Mannerheima (ufortyfikowana linia obrony przed Związkiem Radzieckim, przecinająca Przesmyk Karelski) i ustąpiła kilka wysp w Zatoce Fińskiej. Finlandia odmówiła; po zerwaniu rokowań w listopa­ dzie 1939 Finlandię najechały siły armii radzieckiej liczące około miliona żołnierzy. Przez ponad trzy miesiące około 300-tysięczne wojsko fińskie (około 80% armii stano­

wili zmobilizowani rezerwiści) powstrzy­ mywało przeważające siły wroga świetnie wykorzystując ciężkie warunki fińskiej zimy (głębokie śniegi i temperatura poniżej zera). W pobliżu wsi Suomussalmi we wschodniej Finlandii Finowie wygrali trwającą miesiąc bitwę, w której artyleria i piechota fińska zdziesiątkowała dwie radzieckie dywizje (11 grudnia 1939-8 stycznia 1940). Mimo że na pomoc Finom przyszli solidaryzujący się z nimi ochotnicy ze Szwecji i Norwegii, a także wojska alianckie, wojska fińskie nie zdołały w lutym 1940 odeprzeć zmasowa­ nych ataków wojsk radzieckich na linię Mannerheima; wspartych ciężkim ogniem artyleryjskim i atakami lotniczymi, wojska radzieckie przełamały linię obrony, pono­ sząc przy tym ciężkie straty, i kontynuowały ofensywę w kierunku Yiipuri (Wyborg). Wyczerpani, bez wystarczającej pomocy z zagranicy, Finowie poprosili o pokój i 12 marca 1940 przyjęli radzieckie warunki, to znaczy oddali Przesmyk Karelski i Yiipuri. W czerwcu 1941 Finlandia przyłączyła się do najazdu Niemiec hitlerowskich na Zwią­ zek Radziecki (patrz ŚWIATOWA WOJNA n NA FRONCIE ROSYJSKIM 1941-1945). ROSYJSKO-JAPOŃSKA WOJNA 1904-

1905. W 1903 rząd japoński zaproponował rządo­ wi rosyjskiemu, aby wzajemnie uznać inte­ resy i przywileje ekonomiczne obu stron w Mandżurii i Korei. Poprzednio Japonia rozbudowała swoją flotę i armię. Rosjanie przedłużali rokowania, aż w końcu 6 lutego 1904 zniecierpliwiony ambasador japoński przerwał rozmowy i wrócił do kraju. Trzy dni później japońska flota zatopiła dwa rosyjskie okręty wojenne w pobliżu Czemulpo (Inczhon, Korea) i przypuściła atak torpedowy na główne siły rosyjskie w Port Artur (Lushun), na chińskim półwyspie Liaodong; reszta floty rosyjskiej tkwiła w lodach we Władywostoku. Osiągnąwszy przewagę na morzu, Japonia mogła prze­ transportować tysiące żołnierzy do Korei i Mandżurii. Japończycy szybko zagarnęli Koreę i 1 maja wtargnęli do Mandżurii. Do

września Rosjanie zostali wyparci na północ, do Mukdenu (Shenyang); Japończycy oto­ czyli także Port Artur. Po dwóch krwawych, choć nie rozstrzygniętych, bitwach Rosjanie musieli jesienią wycofać się jeszcze dalej na północ. 2 stycznia 1905 po ciężkim ob­ lężeniu skapitulował Port Artur. W tym czasie Rosjanie wyprawili do tego akwenu dużą eskadrę okrętów floty bałtyckiej. Na początku 1905 Japończycy ponownie podjęli ofensywę w Mandżurii, wygrali bitwę pod Mukdenem (21 lutego-10 marca) i odrzucili Rosjan o dalsze 100 km na północ. W maju 1905 przybyła rosyjska flota z Europy i skie­ rowała się w stronę Władywostoku, ale po drodze natknęła się na flotę japońską. Bitwa pod Cuszimą trwała dwie doby; flota rosyj­ ska poniosła druzgocącą klęskę, natomiast Japończycy stracili tylko trzy torpedowce. Prezydent USA Theodore Roosevelt (1858-1919) zaofiarował pośrednictwo Sta­ nów Zjednoczonych w rozmowach pokojo­ wych, 10 sierpnia przedstawiciele walczą­ cych stron spotkali się w Portsmouth w sta­ nie New Hampshire, 5 września podpisali tam traktat pokojowy. Rosja ustąpiła Japonii część wyspy Sachalin (poniżej 50. równo­ leżnika), uznała japońskie „polityczne, woj­ skowe i gospodarcze interesy" w Korei, przekazała Japonii terytoria, które dzier­ żawiła od Chin w Liaodong, zgodziła się zwrócić Japonii koszty utrzymania rosyj­ skich jeńców i udzieliła prawa połowu ryb u wybrzeży Syberii. Dzięki zadziwiającemu i nieoczekiwanemu zwycięstwu Japonia zo­ stała uznana za światową potęgę, co było dla niej najważniejszym osiągnięciem tej wojny. Patrz także SAMILÓW RUCH NIEPOD­ LEGŁOŚCIOWY I9i9-i92o; CHIŃSKO-JAPOŃSKA WOJNA 1894-1895.

ROSYJSKO-PERSKA WOJNA 1722-1723.

Druga, czyli Wielka PÓŁNOCNA WOJNA bardzo wyczerpała siły Rosji, mimo to car Piotr I Wielki (1672-1725), obawiając się, że Turcja opanuje perskie nabrzeża Morza Kaspijskiego, rozpoczął wojnę z Persją, osłabioną powstaniami w Afganistanie

(pata AFGAŃSKJE POWSTAMA 1709-1720). Woj­ ska rosyjskie bez większego wysifku zdobyły miasta Derbent w 1722 i Baku oraz Reszt w 1723. Turcy ze swej strony podjęli rywa­ lizację z Rosją i zdobyli Tyflis (Tbilisi), stolicę Gruzji. Na mocy traktatu z Peters­ burga z 12 września 1723 Rosja uzyskała wybrzeże Morza Kaspijskiego między Derbentem a Resztem. Traktat z Konstantyno­ pola (1724) zapobiegł bezpośredniej wojnie Rosji z Turcją; zgodnie z traktatem Turcy otrzymali zachodnią część Persji (zajęli w latach 1724-1725 Tebriz, Kermanszah i Hamadan), a Rosja część północną (za­ trzymując trzy regiony kaspijskie i zajęte terytoria).

przerażona ogniem artylerii rosyjskiej uciek­ ła, wojska perskie przegrały bitwę. Posuwa­ jąc się w głąb Persji wojska rosyjskie Iwana Paskiewicza (1782-1856) zajęły Erewan i Tebriz w 1827. Gdy wojska perskie roze­ szły się z powodu nadchodzącej zimy, Ros­ janie wkroczyli i zdobyli Teheran, gdzie przejęli cały arsenał artylerii perskiej. To zakończyło wojnę; w traktacie z Turkmanczaju obie strony uznały rzekę Aras za granicę rosyjsko-perską, Rosja uzyskała wy­ łączne prawa do utrzymywania okrętów wojennych na Morzu Kaspijskim, a Persja zgodziła się zapłacić reparacje wojenne; Rosja otrzymała ponadto nowe terytoria i prawa handlowe.

ROSYJSKO-PERSKA WOJNA 1804-1813. Po

ROSYJSKO-PERSKA WOJNA 1911. Po PER­ SKIEJ REWOLUCJI 1906-1909 Rosja wy­ słała wojska do Kazwinu dla ochrony swo­ ich interesów. Następnie nie zgodziła się na wycofanie wojsk, pogwałcając tym samym porozumienie angielsko-rosyjskie z 1907. Amerykanin, William Morgan Shuster (1877-1960), zatrudniony w Persji jako naczelny skarbnik dla uporządkowania fi­ nansów państwa, starł się z Rosją, która wyraźnie popierała nieudany zbrojny za­ mach stanu, przeprowadzony w połowie 1911 przez byłego szacha Persji Moham­ mada Alego (1872-1925). Rosjanie dwu­ krotnie wystosowali ultimatum, żądając usu­ nięcia Shustera, oba zostały odrzucone przez zgromadzenie narodowe (Madżles) w lis­ topadzie 1911. Rosjanie dopuścili się okru­ cieństw w Tebrizie, w północnej Persji, przejęli Azerbejdżan, a potem ruszyli na Teheran. Regent Persji, stojący na czele rządu w okresie małoletności szacha Ahmada (1898-1930), dokonał 24 grudnia 1911 zamachu stanu, rozwiązał zgromadzenie, powołał dyrektoriat dla sprawowania rządów i zgodnie z żądaniem Rosji zgodził się zwolnić Shustera.

przyłączeniu do Rosji kaukaskich regionów pozostających do tej pory pod zwierzchnic­ twem Persji, Gruzji (1800) i Karabachu ugrupowania przeciwne aneksji stawiły opór i zwróciły się o pomoc do Persji. Wojska rosyjskie obiegły Erewan w 1804, ale nadej­ ście posiłków perskich pod wodzą szacha Fatha Alego (17627-1835) i następcy tronu księcia Abbasa (1783-1833) zmusiło Rosjan do wycofania się. Wojna ciągnęła się ze zmiennym szczęściem, dopiero w 1812 w bi­ twie pod Aslanduz Rosjanie zaskoczyli więk­ szą liczebnie armię perską pod wodzą Ab­ basa Mirzy i rozgromili ją. Mimo ogrom­ nego zaangażowania Rosji w walce z Napo­ leonem (patrz NAPOLEONA KAMPANIA ROSYJSKA 1812), szach podpisał traktat poko­ jowy w Giulistanie (1813), w którym ustąpił Rosji Gruzję, Karabach i inne ziemie kau­ kaskie. Patrz także TURECKO-PERSKA WOJNA 1821-1823.

ROSYJSKO-PERSKA WOJNA 1825-1828.

Dwuznaczność traktatu zawartego w Giuli­ stanie z 1813 (patrz ROSYJSKO-PERSKA WOJNA 1804-1813) i pośpiech, z jakim Rosja wcielała nowo pozyskane terytoria, skłoniły Persję w 1825 do złamania traktatu i podjęcia próby odzyskania Gruzji. W bitwie pod Gandżą, 26 września 1826, kawaleria perska

ROSYJSKO-POLSKA WOJNA 1609-1618.

Korzystając z zamętu w Rosji w okresie SMUTY i mając nadzieję na zdobycie mos­

kiewskiego tronu, król Polski Zygmunt III Waza (1566-1632) najechał Rosję i obiegł Smoleńsk w 1609. Wezwał wszystkich Po­ laków na Rusi do udzielenia mu pomocy. Posłowie bojarscy zawarli w lutym 1610 w obozie pod Smoleńskiem układ z Zyg­ muntem III, w którym uznali za cara króle­ wicza polskiego Władysława (późniejszego króla Władysława IV [1595-1648]). Na mo­ cy traktatu Dumie bojarskiej zapewniono współrządy w kraju, właścicielom ziemskim - nietykalność majątkową i osobistą oraz pełnię władzy nad chłopami. Wyższe urzędy w państwie zastrzeżono wyłącznie dla Ros­ jan. Tymczasem nowy dowódca rosyjski Dymitr Szujski (zm. 1612) wyruszył z woj­ skiem na odsiecz Smoleńskowi. Naprzeciw tej odsieczy stanął hetman Stanisław Żół­ kiewski (1547-1620) i rozbił doszczętnie siły rosyjskie w bitwie pod Kłuszynem 4 lipca 1610. W sierpniu tego roku wojsko polskie dotarło pod Moskwę. Zawarto kolej­ ny układ, potwierdzający ustalenia układu smoleńskiego. Porozumienie z bojarami ot­ worzyło Polakom drogę do Moskwy, do której oddziały Żółkiewskiego wkroczyły we wrześniu 1610. Tymczasem doszło do poważnych rozdźwięków w obozie polskim: król Zygmunt III - wbrew postanowieniom układu z bojarami - zaczął dążyć do inkor­ poracji państwa rosyjskiego do Rzeczypos­ politej, przy czym władcą tego nowego tworu państwowego miał być on sam, a nie Władysław, plan króla stał w sprzeczności z rozsądną polityką hetmana Żółkiewskiego, który potrafił zaskarbić sobie zaufanie Mos­ kwy. Żółkiewskiemu nie udało się odwieść króla od wcielania w życie nierealnych planów. W 1611 mieszkańcy Moskwy oraz prowincji zbuntowali się przeciw najeźdź­ com. Tłumiąc powstanie Polacy spalili zna­ czną część Moskwy, ale zostali oblężeni na Kremlu przez pospolite ruszenie zorganizo­ wane na prowincji. Siły pospolitego ruszenia zdołały powstrzymać wojska polskie idące na odsiecz oblężonym rodakom; oblężona od dłuższego czasu na Kremlu załoga polska została zmuszona do kapitulacji 26 paź­

dziernika 1612. W 1613 na cara wybrano Michała Romanowa (1596-1645), który po­ chodził ze starego rodu bojarskiego. Rzecz­ pospolita nadal okupowała wielkie obszary Rosji, oddziały polskie lub podległe Pola­ kom penetrowały wiele rejonów kraju, do­ puszczając się wobec ludności gwałtów i gra­ bieży. Polacy początkowo nie uznali obioru Michała Romanowa, uważali za jedynego prawowitego władcę państwa moskiewskiego polskiego królewicza Władysława. W latach 1612-1616 prowadzono przy pośrednictwie austriackim rokowania polsko-moskiewskie, nie dały one jednak rezultatu. Zdecydowano się więc na rozstrzygnięcie militarne - wios­ ną 1617 Władysław podjął wyprawę na Moskwę „po należną mu prawnie koronę". Szturm Moskwy nie powiódł się. Rozpoczęte wkrótce potem rokowania zakończyły się 23 grudnia 1618 (3 stycznia 1619) pod­ pisaniem we wsi Dywilino 15-letniego rozej­ mu, na mocy którego Smoleńsk i Siewierszczyzna przechodziły we władanie Rzeczpo­ spolitej. Patrz także ROSYJSKO-SZWEDZKA WOJNA 1613-1617. ROSYJSKO-POLSKA WOJNA 1632-1634

(wojna smoleńska). Wobec zbliżającego się terminu wygaśnięcia rozejmu z Polską (pata rosyjsko-polska wojna 1609-1618) car Michał Romanów (1569-1645) przygotował wojnę, chcąc odzyskać utracony w 1611 Smoleńsk. Po śmierci króla Polski i wiel­ kiego księcia litewskiego Zygmunta III Wa­ zy (1566-1632) car stwierdził, że termin rozejmu obowiązywał tylko jego sygnata­ riuszy, po czym wyprawił we wrześniu 1632 Michała Szeina z 24-tysięcznym wojskiem. 18 października obiegł on Smoleńsk, bro­ niony przez dwutysięczną załogę. W marcu 1633 dotarły do Smoleńska posiłki (900 żołnierzy). Polacy 17 lipca 1633 odparli szturm. Król Władysław IV (1595-1648) 30 sierpnia przybył z odsieczą na czele 25 tysięcy wojska. 19 września do króla przyłączyło się jeszcze prawie 15 tysięcy Kozaków zaporoskich. 21 września Włady­ sław uderzył na szańce rosyjskie na północ­

nym brzegu Dniepru. Rosjanie wsparci przez oddziały Szeina zza rzeki podejmowali kontrataki, które zostały odparte, głównie przez jazdę polską z drugiego rzutu. Polacy ufortyfikowali się na zajętych pozycjach, osaczając niemal szańce Matisona, który wycofał się na południowy brzeg w nocy z 22 na 23 września. 28 września Władysław uderzył na szańce rosyjskie na południowym brzegu Dniepru, leżące na zachód od miasta. Zdobyto ich pierwszą linię. W nocy Ros­ janie odeszli na swe pozycje na wschód Smoleńska, a następnie skupili tu całość swych sił w jednym obozie. 19 października Polacy zajęli Żaworonkowe Wzgórza na północnym brzegu Dniepru, stanowiące do­ godną pozycję dla ostrzeliwania obozu Sze­ ina. Kontrataki rosyjskie zostały odparte. W następnych dniach otoczono szańcami polskimi obóz Szeina. Głód i brak nadziei na odsiecz zmusiły Rosjan do kapitulacji 25 lutego 1634. Traktat pokojowy zawarto w czerwcu 1634 w Polanowce na zasadzie status quo. Władysław IV zrezygnował z ty­ tułu cara rosyjskiego i uznał Michała Ro­ manowa za cara Rosji. ROSYJSKO-POLSKA WOJNA 1654-1656.

W odwecie za porażkę poniesioną w walce z Polakami na Ukrainie (patrz CHMIELNIC­ KIEGO powstanie 1648-1054) Kozacy pod wo­ dzą Bohdana Chmielnickiego (1593P-1657) zawarli sojusz z Rosjanami (ugoda perejasiawska). W 1654 wojska moskiewskie pod dowództwem cara Aleksego (1629-1676) rozpoczęły silne uderzenie na zajmowany przez Polaków Smoleńsk. Armia rosyjska posuwająca się w kierunku Smoleńska starła się z wojskami polskimi i litewskimi pod Orszą i Szepielewiczami (Polacy dowodzeni przez księcia Janusza Radziwiłła ponieśli klęskę). Na początku października poddała się załoga Smoleńska. Działająca na północ­ nym zachodzie druga armia rosyjska zajęła pod koniec lipca Połock, co dawało Ros­ janom znakomity punkt wyjściowy do dal­ szej ofensywy w głąb Rzeczpospolitej. Koń­ cowym akordem zwycięskiej kampanii ro­

syjskiej 1654 było zdobycie Witebska. Podej­ mowane na początku 1655 polskie i litew­ skie próby podjęcia kontrofensywy zakoń­ czyły się niepowodzeniem. Armia rosyjska parła dalej naprzód - 13 lipca wojska cara Aleksego zajęły Mińsk, a 10 sierpnia - mimo pełnej poświęcenia postawy garnizonu pol­ skiego - Wilno. Wielkie Księstwo Litewskie zostało niemal całkowicie zajęte przez Ros­ jan. Zaniepokojeni wzrostem potęgi Mosk­ wy Szwedzi podjęli interwencję zbrojną w Polsce (miała ona na celu zarówno osła­ bienie Rzeczpospolitej, jak i Rosji). W tej sytuacji Rosjanie zaczęli szukać kontaktów z przebywającym na emigracji, na Śląsku, królem Polskim Janem Kazimierzem (1609-1672). Król zawarł sojusz z cesarzem Świętego Cesarstwa Rzymskiego Leopol­ dem I (1640-1705) i podpisał rozejm z ca­ rem. Car ściągnął niepotrzebne teraz w Pol­ sce wojska z powrotem na Ukrainę i skiero­ wał je do walki ze Szwedami o Inflanty (patrz ROSYJSKO-SZWEDZKA WOJNA 1656-1658).

Wojna zakończyła się traktatem w Niemieży w 1656, w którym Rosja i Polska zawarły pakt skierowany przeciw Szwedom. Rozejm przerwała następna ROSYJSKO-POLSKA WOJNA 1658-1667. ROSYJSKO-POLSKA WOJNA 1658-1667.

Po wygaśnięciu trzyletniego układu z Rosją (pata rosyjsko-polska wojna 1654-1656) na Litwie ponownie doszło do walki pomiędzy Polakami a Rosjanami. Po początkowych porażkach pod Wilnem i Kownem Polacy wyparli później Rosjan z Litwy. W 1660 Rzeczpospolita mogła - po podpisaniu trak­ tatu oliwskiego, kończącego wojnę ze Szwe­ cją - przerzucić na wschód siły militarne, zaangażowane dotąd na północy. Latem i jesienią tego roku doszło do dwóch wiel­ kich kampanii na Białorusi i Ukrainie. Wojska litewskie pobiły armię rosyjską pod Lachowiczami i Połonką, wojska koronne zaś dowodzone przez Jerzego Lubomir­ skiego (1616-1667) zadały klęskę oddziałom kozackim pod Słobodyszczami. Wojna ogra­ niczyła się później do walk przygranicznych,

wreszcie zwycięstwo Polski w bitwie pod Lublinem otworzyło w 1664 drogę do negoc­ jacji. Jednakże rokosz LUBOMIRSKIEGO sparaliżował polski rząd, pozwalając Moskwie na dyktowanie warunków traktatu pokojo­ wego. Na mocy traktatu w Andruszowie (1667) Polska ustąpiła Rosji Smoleńsk i Ki­ jów (według traktatu na dwa lata, jednakże Polska nigdy już Kijowa nie odzyskała), Ukrainę podzielono między oba kraje, usta­ lając granicę na Dnieprze. Kozacy mieli pozostawać pod wspólną kontrolą obu kra­ jów. Patrz także POLSKO-TURECKA WOJNA 1671-1677. ROSYJSKO-POLSKA WOJNA 1919-1920.

Po wycofaniu się zgodnie z warunkami rozejmu z 1918 (patrz ŚWIATOWA WOJNA i 1914-1918) wojsk niemieckich z Polski, w lu­ tym 1919 na polskie terytoria nad Bugiem wkroczyły wojska Rosji Radzieckiej. W od­ powiedzi wojska polskie, dowodzone przez Józefa Piłsudskiego (1867-1935), zepchnęły wojska przeciwnika nad Berezynę i na Ukra­ inę. Sojusznicza Rada zaakceptowała tym­ czasową granicę między Polską a Rosją Radziecką. Jednakże 28 stycznia 1920 przy­ wódcy rosyjscy usiłowali narzucić granicę zgodną z istniejącą wówczas linią frontu, to znaczy położoną dalej na zachód, Piłsudski natomiast miał nadzieję przywrócić granice z 1772 i opanować Ukrainę. W tym celu zawarł układ z antyradzieckim ugrupowa­ niem Symona Petlury (1879-1926), po czym rozpoczął ofensywę; armia polska weszła na Ukrainę i zajęła Kijów (25 kwietnia-7 maja 1920). Potężne kontruderzenie radzieckie wyparło Polaków z Kijowa i Wilna; pod naporem armii rosyjskiej dowodzonej przez Michaiła Tuchaczewskiego (1893-1937) wojska polskie zaczęły uciekać. W połowie sierpnia 1920 siły rosyjskie przybliżyły się do przedmieść Warszawy, gdzie Polacy z po­ mocą Francuzów kierowanych przez gene­ rała Maxime'a Weyganda (1867-1965) prze­ szli do ofensywy i pokonali najeźdźców w zaciętej dziesięciodniowej bitwie. Polska armia pokonała wojska Tuchaczewskiego

w bitwie nad Niemnem we wrześniu 1920. 12 października 1921 strony zawarły wstęp­ ne porozumienie w Rydze i zgodziły się na rozejm; porozumienie to zostało zatwier­ dzone 18 marca 1921. Patrz także LITEWSKA WOJNA O NIEPODLEGŁOŚĆ 1918-1920; ROSYJSKA WOJNA DOMOWA 1918-1921. ROSYJSKO-SZWEDZKA WOJNA 15901595. Car rosyjski Fiodor I (1557-1598) pragnął zdobyć należącą do Szwedów pół­ nocną część Estonii oraz jej największe miasto, Rewel (Tallin). Armia rosyjska wy­ ruszyła na zachód w kierunku Narwy, nie­ daleko której na początku 1590 zwyciężyła około 20-tysięczną armię szwedzką. Ob­ legając bronioną przez Szwedów Narwę, wojska rosyjskie jednocześnie grabiły Es­ tonię. Rokowania doprowadziły do rocznego rozejmu, Rosja uzyskała pewne miasta nad Zatoką Fińską. Król Szwecji Jan III (1537-1592) postanowił odzyskać miasta ustąpione Rosji. Plan ten nie powiódł się jednak. Jan III zmarł w czasie walk. Zawarto pokój w 1595. Zdobyte miasta pozostały w ręku Rosjan. ROSYJSKO-SZWEDZKA WOJNA 1613— 1617. W latach 1610-1611 Szwedzi zajęli rosyjskie pobrzeże Zatoki Fińskiej i Nowo­ gród. W 1613 po wyborze na cara Michała Romanowa (1596-1645) Rosjanie podjęli wyprawę na Nowogród, ale zostali pobici pod Bronnicami (24 lipca 1614). W 1615 król Szwecji Gustaw II Adolf (1594-1645) obiegł Psków, potężną przygraniczną twier­ dzę, ale nie udało mu się jej zdobyć. Gustaw postanowił wówczas wycofać się. Rokowania pokojowe zakończyły się traktatem w Stołbowie 26 stycznia 1617. Szwedzi oddali Moskwie Nowogród, a zyskali wszystkie ziemie nad Zatoką Fińską. Rosja zrezyg­ nowała z roszczeń do Estonii i Inflant. ROSYJSKO-SZWEDZKA WOJNA 16561658. Car rosyjski Aleksy (1629-1676) uznał, że pierwsza PÓŁNOCNA WOJNA stworzyła okazję do odzyskania utraconych

na rzecz Szwecji ziem i opanowania Inflant. W czasie wyprawy na Rygę wojska Aleksego zdobyły kilka miast i twierdz, po czym obiegły Rygę 2 września, 12 października Szwedzi dokonali wypadu z miasta; Rosjanie ponieśli znaczną porażkę. Wkrótce zwinęli oblężenie. Szwedzi wzmocnili potem sys­ tem obronny wybrzeży Morza Bałtyckiego, a w 1658 odparli jeszcze jedną ofensywę Rosjan. W tym samym roku zawarto rozejm. ROSYJSKO-SZWEDZKA WOJNA 1741-1743. Rosnące w siłę szwedzkie stronnictwo Hattar („kapelusze") było rzecznikiem wojny z Rosją o odzyskanie utraconych przez Szwecję terytoriów. Pod wpływem Francji źle przygotowana do wojny Szwecja rozpoczęła w 1741 działania, dysponując zaledwie 20 tysiącami żołnierzy. Rosja, która właśnie zakończyła ROSYJSKO-TURECKĄ WOJNĘ 1736-1739, rozpoczęła ofen­ sywę wygrywając 3 września 1741 bitwę pod Wilmanstrand w Finlandii. W Peters­ burgu, w wyniku bezkrwawego przewrotu pałacowego, tron objęła Elżbieta Piotrowna (1709-1762). Caryca dążyła do pokoju ze Szwecją, jednakże uznała warunki Szwedów za niemożliwe do przyjęcia. Rosyjskie woj­ ska ponownie najechały Finlandię, otoczyły główną armię szwedzką pod Helsingfors (Helsinki). Szwedzi, dysponujący 17 tysią­ cami wojska, kapitulowali 4 września 1742. Rokowania zakończyły się traktatem poko­ jowym z Abo (7 sierpnia 1743). Rosja za­ chowała południową część ziem fińskich po graniczną rzekę Kymmene. W zamian za łagodne warunki pokojowe bezdzietny król Szwecji Fryderyk I (1676-1751) zgodził się, aby dziedzicem korony szwedzkiej był wy­ brany przez Elżbietę Adolf Fryderyk (1710-1771), książę Holsztynu. Patrz także AUSTRIACKA WOJNA SUKCESYJNA 1740-1748. ROSYJSKO-SZWEDZKA WOJNA 1788— 1790. W czasie drugiej ROSYJSKO-AUSTRIACKO-TURECKIEJ WOJNY król Szwecji Gustaw III (1746-1792) w czerwcu 1788 bez zgody sejmu najechał rosyjską

część Finlandii chcąc ją odzyskać. W 1788 i 1789 kampania nie przyniosła żadnych wyników. Oficerowie szwedzcy nie chcieli brać udziału w bezprawnej wojnie. Zawiązali oni w Anjala tajny Związek Wojskowy, jednym z jego celów były negocjacje poko­ jowe z carycą Rosji Katarzyną II Wielką (1729-1796). W rezultacie doszło do zwi­ nięcia oblężenia Fredrikshammu (Hamina) w Finlandii 5 lipca 1788. Szwedzi ponieśli w latach 1788-1789 kilka klęsk na morzu, stracili wiele okrętów. W 1790 Gustaw wrócił na front i podjął działania w kierunku Petersburga, ale szwedzkie wojska lądowe zostały powstrzymane pod Wyborgiem, a za­ blokowana flota szwedzka uwolniła się do­ piero po zwycięstwie pod Svensksund (2-9 lipca 1790); jedna trzecia okrętów rosyjskich zatonęła lub została zdobyta. Dania, wal­ cząca u boku Rosji, najechała Yastergotland w południowo-zachodniej części Szwecji i obiegła Góteborg. Anglia i Prusy pośred­ niczyły w zawarciu rozejmu z Danią, 15 sierpnia 1790 Rosja i Szwecja podpisały traktat pokojowy w Yarala, przywracający status quo ante bellum. ROSYJSKO-SZWEDZKA WOJNA 1808— 1809. W czasie NAPOLEOŃSKICH WO­ JEN Francja i Rosja zawarły pokój (1807) i wezwały Szwecję do zerwania sojuszu z Wielką Brytanią skierowanego przeciw Francji. Gdy król Szwecji Gustaw IV (1778-1837) odmówił, car Aleksander I (1777-1825) rozpoczął w lutym 1808 inwa­ zję na należącą do Szwedów Finlandię. Wojska rosyjskie zdobyły twierdzę Sweaborg i ruszyły w głąb Finlandii, w końcu 1808 zmuszając Szwedów do opuszczenia tego kraju. Gustaw musiał udać się na emigrację po udanym zamachu stanu (13 marca 1809). Latem 1809 Rosja nie zgodziła się na rokowania pokojowe z nie­ ustabilizowanym rządem szwedzkim; za­ miast tego zwiększyła natężenie walk, zdo­ była Wyspy Alandzkie i wygrała dwie bitwy w północnej Szwecji. W końcu nowy król Szwecji Karol XIII (1748-1818) zawarł po­

kój z carem; w traktacie z Fredriksham (17 września 1809) Szwedzi ustąpili Rosji Fin­ landię i Wyspy Alandzkie. Finlandia została wielkim księstwem pod berłem cara.

1683); Turcy zdobyli i spustoszyli znaczne terytorium. 8 stycznia 1681 podpisano układ w Radzynie, na jego podstawie Rosja zrzekła się Ukrainy Prawobrzeżnej (poza Kijowem).

ROSYJSKO-TATARSKA WOJNA 1571 -1572.

ROSYJSKO-TURECKA WOJNA 1695-1700.

Chan Tatarów krymskich Dewlet Girej wy­ ruszył na północ, po drodze pustosząc kraj. Car Iwan IV Groźny (1530-1584) uszedł z Moskwy. Tatarzy dotarli pod mury miasta w 1571. Zdobyli i spalili Moskwę, oszczę­ dzono tylko Kreml; Tatarzy uprowadzili rzekomo 100 tysięcy jeńców. W 1572 doszło do nowego najazdu Tatarów na państwo moskiewskie, Dewlet Girej dotarł nad Okę, gdzie jednak natrafił na bardzo silny opór. Tatarzy wycofali się.

Car Rosji Piotr I Wielki (1672-1725), przy­ naglany przez przyjaciela Francois'a Leforta (1656-1699), oficera rosyjskiego pochodze­ nia szwąjcarsko-szkockiego, postanowił zdo­ być ufortyfikowane miasto tureckie Azow, leżące w delcie Donu. Pierwsze oblężenie w 1695, kierowane przez samego cara. nie zakończyło się powodzeniem; nie można było zablokować miasta od strony wody, ponieważ Rosja nie miała okrętów. Rosjanie ponieśli ciężkie straty. Car zbudował flotę, która w 1696 zablokowała Azow. Zdobyto miasto w lipcu tego roku. Ponad 30 tysięcy Rosjan okupiło życiem to zwycięstwo. Piotr snuł plany wielkiej wyprawy przeciw Turcji. Udał się w podróż po Europie, by poszukać sprzymierzeńców i poznać techniczne i nau­ kowe zdobycze Zachodu. Gdy inne państwa prowadzące wojnę z Turcją zawarły z nią pokój, który zakończył m.in. AUSTRIACKO-TURECKA WOJNĘ 1683-1699, Piotr porzucił swoje tureckie plany i wraz z Au­ gustem II oraz z Danią postanowił rozpo­ cząć wojnę ze Szwecją, co stanowiło po­ czątek drugiej, czyli wielkiej PÓŁNOCNEJ WOJNY. W 1700 Rosja podpisała traktat rozejmowy z Turcją; na jego podstawie zatrzymała Azow.

ROSYJSKO-TURECKA WOJNA 1568-1569.

Za panowania sułtana Selima II (1524?— 1574) turecki wielki wezyr Mehmed Sokollu (1505-1579), dążąc do powstrzyma­ nia ekspansji Rosji, chciał zbudować kanał łączący Don i Wołgę, który umożliwiłby żeglugę między Morzem Czarnym i Ka­ spijskim. W 1568 wysłał do Azowa wojsko, które miało odbić Rosjanom Astrachań. Wojska ruszyły w górę Donu, aby roz­ począć budowę kanału. Po wykopaniu oko­ ło jednej trzeciej jego długości dalszy bieg robót zahamowały problemy techniczne; okręty potrzebne do oblężenia Astrachania (1569) trzeba było przewieźć lądem. Po bezskutecznym oblężeniu w trakcie odwro­ tu Morzem Czarnym armia turecka po­ niosła wielkie straty w ludziach w czasie sztormu. Sułtan nakazał Sokollu, by za­ niechał budowy kanału. ROSYJSKO-TURECKA WOJNA 1678-1681.

Sułtan turecki Mehmed IV po podporząd­ kowaniu sobie hetmana kozackiego prawo­ brzeżnej Ukrainy Piotra Doroszenki (patrz POLSKO-TURECKA WOJNA 1672-1677) pOStanO-

wił podbić tę część Ukrainy Prawobrzeżnej, którą zajęli Rosjanie i przekazać Doroszence. W tym celu wysłał wojska tureckie pod wodzą wielkiego wezyra Kara Mustafy (zm.

ROSYJSKO-TURECKA WOJNA 1710-1711.

Gdy Rosjanie pod Połtawą w 1709 w czasie drugiej, czyli wielkiej PÓŁNOCNEJ WOJ­ NY rozbili armię szwedzką, król Karol XII z jej resztkami uciekł do tureckiej Mołdawii. W październiku 1710 sułtan turecki pod wpływem Karola rozpoczął wojnę z carem Piotrem I. Turcy wtargnęli w granice Rosji (1711), Piotr z 60-tysięcznym wojskiem w 1711 najechał Mołdawię. Znacznie licz­ niejsza armia turecka zaskoczyła Rosjan i otoczyła ich siły nad Prutem. W tej sytuacji Piotr przystąpił do rozmów pokojowych.

Na mocy pokoju pruckiego z 21 lipca 1711 Rosja oddala Azow Turcji (patrz ROSYJ-SKOTURECKA WOJNA 1695-1700) i zniszczyła twierdze nadgraniczne; Karol uzyskał zape­ wnienie wolnego przejścia do Szwecji, pozo­ stał jednak jeszcze przez trzy lata w Turcji starając się bezskutecznie, by Turcja rozpo­ częła przeciw Rosji działania na większą skalę. ROSYJSKO-TURECKA WOJNA 1722-1724.

Patrz ROSYJSKO-PERSKA WOJNA 1722-1723. ROSYJSKO-TURECKA WOJNA 1736-1739

(austriacko-rosyj sko-turecka wojna 1737-1739). Zorientowawszy się, że Francja stara się o pomoc imperium tureckiego w POLSKIEJ WOJNIE SUKCESYJNEJ 1733-1738, Rosja wypowiedziała Turcji woj­ nę (1736) i wysłała wojska na tereny tureckie leżące na północ od Morza Kaspijskiego. Główne swe siły Rosja skierowała na Krym (wasalne państwo Turcji). Najechała i spus­ toszyła półwysep. Wycofała się z niego obawiając się powrotu głównych sił tatars­ kich z Zakaukazia. Rosja wymusiła na swym sprzymierzeńcu - Austrii wypowiedzenie wojny w styczniu 1737. Austriackie wojska wkroczyły do Bośni, Wołoszczyzny i połu­ dniowej Serbii, ale napotkawszy silny opór, wycofały się. Rosjanie i Turcy walczyli o Azow, Oczaków i inne miasta, na prze­ mian zdobywając je, tracąc i odzyskując. Za pośrednictwem Francji osiągnięto porozu­ mienie pokojowe, ale mimo to wojna trwała nadal do 1738, a Turcy wyprawili się wzdłuż Dunaju w kierunku Belgradu. Wojskom austriackim nie udało się powstrzymać Tur­ ków na Bałkanach, ale w Mołdawii armia rosyjska pod komendą księcia Burkharda C. von Miinnicha (1683-1767) odniosła zdecydowanie zwycięstwo nad silną armią turecką, zdobyła Chocim i Jassy, stolicę Mołdawii, i miała zamiar wyprawić się na Konstantynopol (Stambuł), stolicę Turcji. Po upadku Belgradu 18 września 1739 Aus­ triacy podpisali w tym mieście układ poko­ jowy; ustąpili Turcji Belgrad, północną

część Serbii i część Bośni oraz Wołoszczyz­ ny. Turcy wyruszyli naprzeciw Miinnicha, ale Rosja, walcząca teraz samotnie, pos­ tanowiła zawrzeć pokój. Na mocy traktatu z Niszu, z 3 października 1739, Rosja zwró­ ciła prawie wszystkie swoje zdobycze tery­ torialne z wyjątkiem Azowa, który nie miał należeć do żadnego z obu państw, zobowią­ zała się jednak zniszczyć umocnienia twier­ dzy i zgodziła się na zakaz pływania rosyjs­ kich okrętów wojennych na Morzu Azowskim i Morzu Czarnym. ROSYJSKO-TURECKA WOJNA 1768-1774.

Ingerencja carycy Rosji Katarzyny II (1729-1796) w wewnętrzne sprawy Polski doprowadziła do zawiązania w 1768 kon­ federacji barskiej i walk polsko-rosyjskich. Turcja już uprzednio domagała się wycofa­ nia wojsk rosyjskich z Polski. Napad haj­ damaków (powstańców ukraińskich) na Bałtę, pograniczne miasto tureckie, i jego spa­ lenie zostały wzięte przez władze tureckie za działania wojsk rosyjskich, wobec tego wypowiedziały one wojnę Rosji. Zwycięstwo Rosjan pod Chocimiem (1769) doprowadziło do zajęcia Mołdawii i Wołoszczyzny. Ros­ janie zdobyli też Azow. Turcy z pomocą Albańczyków zdołali w 1770 stłumić po­ wstanie w Grecji, zainspirowane i wspoma­ gane przez Rosję. Rosjanie rozbili 7 lipca 1779 flotę turecką w bitwie w Zatoce Czesmeńskiej (Morze Egejskie), a 1 sierpnia 1770 pod dowództwem hrabiego Piotra Rumiancewa (1725-1796) zwyciężyli nad Kahulem turecko-tatarską armię próbującą od­ bić Mołdawię. Rosjanie opanowali twierdze tureckie wzdłuż Dunaju, Dniestru i Prutu. W 1771 armia rosyjska zdobyła Krym. W tym czasie w Egipcie i Syrii wybuchło powstanie przeciw tureckiemu panowaniu, które Turcy zdławili w 1773. Za pośrednic­ twem Austrii 19 maja 1772 zawarto zawie­ szenie broni i rozpoczęto pertraktacje poko­ jowe. W kwietniu 1773 działania wznowio­ no. Rosjanie zdobyli Warnę i Silistrię. Wiel­ ki wezyr rozpoczął negocjacje pokojowe z Rumiancewem. W czerwcu 1774 wojska

rosyjskie pod dowództwem Aleksandra Suworowa (1729-1800) wygrały bitwę nad Koludżi w pobliżu Szumli. 16 lipca 1774 Turcy i Rosjanie (walczący wówczas z PO­ WSTANIEM PUGACZOWA) podpisali trak­ tat w Kuczuk-Kainardżi; Mołdawia i Wo­ łoszczyzna wróciły pod władzę Turcji, Krym zyskał niezależność, a Rosja uzyskała część północnego wybrzeża Morza Czarnego i dwuznaczne prawo do interweniowania w sprawy Turcji, gdy wymagać tego będzie ochrona interesów Kościoła prawosławnego (zastrzeżenie to przyczyniło się do powsta­ nia „kwestii wschodniej", stale powracającej w odniesieniu do ziem europejskich pod­ ległych Turkom). ROSYJSKO-TURECKA WOJNA 1787-1792. Patrz ROSYJSKO-AUSTRIACKO-TURECKA WOJNA 1787-1792. ROSYJSKO-TURECKA WOJNA 1806-1812.

W 1806 sułtan turecki Selim III odwołał popieranych przez Rosję gubernatorów Moł­ dawii i Wołoszczyzny za podżeganie do buntu. Za namową ambasadora francuskiego przy Porcie sułtan wypowiedział wojnę Rosji (patrz NAPOLEOŃSKIE WOJNY isos-isis) w 1806. Brytyjska flota wojenna popłynęła do Konstantynopola i zażądała, by sułtan usunął ambasadora Francji i zawarł pokój z Rosją (1807), ale sułtan odmówił; zmobilizowani mieszkańcy Konstantynopola skierowali na flotę brytyjską ogień z tysiąca dział. Anglicy ponieśli dotkliwe straty. W czerwcu 1807 flota rosyjska pokonała Turków w bitwie w pobliżu Lemnos. Napoleon (1769-1821) pośredniczył między Turkami a Rosjanami, doprowadzając do zawarcia rozejmu (sierpień 1807); obie strony wycofały wojska z Mołda­ wii i Wołoszczyzny, Turcy wrócili do Adrianopola (Edirne). Jednak potyczki trwały aż do zawarcia pokoju w Bukareszcie 28 maja 1812; pokój był wynikiem pośrednictwa Wielkiej Brytanii. Mołdawia i Wołoszczyzna pozostały pod władzą Turcji, ale granicę rosyjsko-turecką ustanowiono na Prucie; Besarabia przeszła pod panowanie Rosji.

ROSYJSKO-TURECKA WOJNA 1828-1829.

Przychodząc z pomocą Grecji w jej walce o niepodległość (patrz GRECKA WOJNA o NIE­ PODLEGŁOŚĆ 1821-1832) i widząc możliwość powiększenia swego terytorium, 26 kwietnia 1828 Rosja wypowiedziała Turcji wojnę. Rosyjskie wojska z powodzeniem oblegały Braiłę na Wołoszczyźnie, przekroczyły Du­ naj i zdobyły tureckie twierdze Ruszczuk (Ruse) i Widyń (Yidin). Inna armia rosyjska po trzymiesięcznym oblężeniu zdobyła w 1828 Warnę. Na Kaukazie Rosjanie zdo­ byli Kars i zwyciężyli pod Achałcychem, później powstrzymał ich opór Kurdów. W 1829 Turcy stracili Sylistrię; w bitwie pod Czerkowną (11 czerwca) wojska rosyj­ skie generała Iwana Dybicza Zabałkańskiego (1785-1831) odniosły zwycięstwo nad armią wielkiego wezyra Mustafy Reszida Paszy (1802-1858), a następnie zwyciężyły pod Sliwen (12 sierpnia). Osiem dni później bardzo przerzedzone i dotknięte zarazą wojs­ ka Dybicza wkroczyły do Adrianopola (Edir­ ne). W tym samym czasie inna armia rosyjska, nie wiedząc, że Dybicz już podpisał traktat pokojowy, zwyciężyła w bitwie pod Erewa­ niem. Traktat pokojowy z Adrianopola, z 16 września 1929, zapewnił księstwom naddunajskim (Mołdawia i Wołoszczyzna) ogra­ niczoną autonomię, a Rosja uzyskała władzę nad ujściem Dunaju. Wszystkie pokojowo nastawione państwa otrzymały prawo żeglugi przez cieśniny tureckie, a Grecja zyskała niepodległość. Turcja musiała zapłacić wyso­ kie reparacje wojenne i potwierdzić prawa Kościoła prawosławnego na jej terytoriach (pata ROSYJSKO-TURECKA wojna 1768-1774). Patrz także KRYMSKA WOJNA isss-isse. ROSYJSKO-TURECKA WOJNA 1877-1878.

Rosja udzielała pomocy powstańcom serbs­ kim (patrz SERBSKO-TURECKA WOJNA 1876— 1877). Mimo to w Serbii nadal sprawowało władzę imperium osmańskie, które uciskało wyznawców prawosławia. Gdy Turcy nie zgodzili się na wprowadzenie reform, Rosja przystępując do kierowanego przez nią po­ tężnego ruchu panslawistycznego, 24 kwiet-

nią 1877 wypowiedziała Turcji wojnę. Ru­ munia (unia Mołdawii i Wołoszczyzny od 1862) wzięła udział w wojnie u boku Rosji. Wojska rosyjskie wtargnęły na Bałkany, zdobyły przełęcz Szypka i Plewnę, która padła w 1877 po bohaterskiej, pięciomiesię­ cznej obronie Turków. Ofensywy i kontr­ ofensywy obu stron, które miały na celu wyparcie z twierdz i zajmowanych obszarów, były na ogół nieskuteczne, jednak 18 lis­ topada 1877 Rosjanie zdobyli turecką twier­ dzę Kars w Kaukazie, a potem obiegli Erzerum. 30 stycznia 1878 potężna armia rosyjska pod wodzą Michaiła Skobielewa (1843-1882), zdobywcy Plewny, Plowdiw i Adrianopola, znalazła się pod Konstan­ tynopolem. Obie strony przystąpiły do ro­ kowań w Adrianopolu (Edirne), które do­ prowadziły do traktatu pokojowego pod­ pisanego w San Stefano 3 marca 1878. Rumunia i Serbia uzyskały niepodległość, a Bułgarii, która powiększyła się o dodat­ kowe terytoria, przyznano autonomię pod protektoratem Rosji. RUANDYJSKA WOJNA DOMOWA 19591944. Po ŚWIATOWEJ WOJNIE II Ru­

anda, dawna kolonia niemiecka w wschod­ niej Afryce, została oddana pod administra­ cję Belgii jako terytorium powiernicze Or­ ganizacji Narodów Zjednoczonych Ruan-daUrundi. Kraj ten od dawna był zdomino­ wany przez lud Tutsi (inaczej Watussi lub Tusi), choć stanowił on tylko 15% ludności. W listopadzie 1959 uciskany lud Hutu (Bahutu), stanowiący większość ludności kraju, lecz utrzymywany długo w feudalnej zależności, podniósł bunt przeciw rządzą­ cym Tutsi, których poparli Tua (Pigmeje). Belgia przyznała Ruandzie samorząd. Hutu spodziewając się, że nie będą uczestniczyć w życiu politycznym Ruandy w takim stop­ niu, jaki wynikałby z ich liczebności, pod­ nieśli bunt. Wybuchły krwawe walki ple­ mienne, w których zwycięską stroną okazali się Hutu. Społeczeństwu pozwolono na wy­ bór formy rządów. W 1961 w referendum nadzorowanym przez ONZ ponad 80%o lud­

ności głosowało za zniesieniem monarchii. Zdetronizowano mwami (króla) z plemienia Tutsi i ogłoszono Ruandę republiką. W na­ stępstwie tych wydarzeń ponad 150 tysięcy Tutsi uciekło z kraju do sąsiednich państw (patrz BURUNDI WOJNA DOMOWA 1972). W 1963 przebywający na emigracji Tutsi wtargnęli zbrojnie do Ruandy, od roku będącej niepodległym państwem (po uzys­ kaniu niepodległości zmieniono pisownię nazwy państwa), w którym rządy sprawowali Hutu. Hutu odrzucili najeźdźców i wyrżnęli w odwecie wielu Tutsi. W 1964 Tutsi zaata­ kowali ponownie, równie bezskutecznie. RUCH 26 LIPCA 1953, WALKA Z DYKTA­ TURĄ BATISTY. Mianem tym określa się ruch partyzancki i wezwanie, którym Fidel Castro (ur. 1926) starał się zachęcić mie­ szkańców Kuby do walki z dyktaturą Fulgencia Batisty y Zaldivara (1901-1973). „26 lipca 1953" upamiętnia dzień, w któ­ rym Castro na czele około 200 młodych powstańców kubańskich zaatakował koszary armii Moncada w Santiago (Kuba). Atak się nie powiódł; większość atakujących została zabita, Fidel wraz z bratem, Raulem (ur. 1931), zdołali uciec. Po kilku miesiącach poddali się, by powstrzymać policję Batisty od brutalnych prześladowań niewinnych mieszkańców Santiago, których oskarżano o uczestnictwo w walce z rządem. Castro został skazany na 15 lat więzienia na wyspie Pinos należącej do Kuby; karę darowano mu po 11-miesięcznym pobycie w więzieniu. Udał się do Meksyku, skąd wrócił, by kontynuować walkę z Ba-tistą (pata KUBAŃSKA REWOLUCJA 1955-1959). Śmiały, choć nieudany atak Castro w 1953 oraz jego długa mowa obrończa na procesie przysporzyły mu sławy bohatera wśród mieszkańców Kuby, zwłaszcza młodych. RUMOWY BUNT. Pata AUSTRALIJSKI BUNT RUMOWY 1808. RUSKA WOJNA DYNASTYCZNA 1015-1025.

Po śmierci wielkiego księcia kijowskiego

Włodzimierza (956-1015) księstwo podzie­ lono między wielu spadkobierców. Jego ambitny syn Świętopełk Przeklęty (zm. 1021) usiłował zdobyć władzę nad całą Rusią; zamordował braci Borysa i Gleba (zm. 1015 lub 1018), a także S wiato sława i przejął Kijów. Jego czwarty brat, Jaro­ sław (zm. 1054), który odziedziczył Nowo­ gród, wyruszył z wojskiem na Kijów, prze­ ciw Świętopełkowi. Świętopełk przegrał bitwę (1016), po czym uciekł do Polski, na dwór teścia, Bolesława I Chrobrego (zm. 1025). W 1018 Świętopełk i Bolesław pobili Jarosława nad Bugiem, najechali Ruś i zajęli Kijów (patrz RUSKOPOLSKA WOJNA 1018-1025). Świętopełk odzyskał tron kijow­ ski, a Jarosław wycofał się do Nowogrodu. Świętopełk podburzał ludność przeciw po­ pierającym go Polakom, którzy opuścili Ruś i przyłączyli do Polski Grody Czer­ wieńskie. Jarosław wyruszył przeciw Świę­ topełkowi, który w 1019 został pobity nad Altą. Świętopełk uszedł do Polski, a na­ stępnie do Czech. Władcą Rusi został Jaro­ sław, wielki książę Kijowa i Nowogrodu. Kampania wojenna podjęta później prze­ ciw Jarosławowi przez jeszcze jednego syna Włodzimierza doprowadziła do podziału posiadłości ruskich między obu braci, jed­ nak wkrótce po śmierci brata ziemie te powróciły do Jarosława. RUSKA WOJNA DYNASTYCZNA 972-980.

Książę Światosław (zm. 972) pozostawił księstwo ruskie trzem synom: Olegowi (zm. 977?), Jaropełkowi (zm. 979?) i Włodzimie­ rzowi (956-1015). Po śmierci księcia rozpo­ częły się bratobójcze walki o tron; w 977 siły Jaropełka z Kijowa zwyciężyły wojska Olega, Oleg został zabity w czasie ucieczki. Włodzimierz władający Nowogrodem został pobity, udał się do Skandynawii i tam starał się o pomoc. W 978 wrócił z najemnikami skandynawskimi, odzyskał Nowogród i zdo­ był Połock, a następnie Kijów. Jaropełk został stracony z rozkazu Włodzimierza. W 980 Włodzimierz był już jedynym wład­ cą. Patrz WŁODZIMIERZA PODBOJE 981-985.

RUSKO-BUŁGARSKA WOJNA 967-972. Po

śmierci cara Symeona (zm. 927) Bułgarzy pozostali bez silnego politycznego przywód­ cy. W 967 cesarz bizantyjski Nicefor rozpo­ czął wojnę z Bułgarią. Sprzymierzył się z księciem kijowskim Swiatosławem (zm. 972). Opanował on miasta bułgarskie nad dolnym Dunajem (967). Car bułgarski Piotr zwrócił się o pomoc do Nicefora, który zgodził się jej udzielić za cenę uznania przez Bułgarię zwierzchnictwa Bizancjum. Następca Nicefora, Jan Tzimiskes (925-976) wyruszył w 972 do Bułgarii przeciw Rusom i zwyciężył ich w kilku bitwach, po klęsce 22 lipca pod Dorostolonem Światosław za­ warł układ, na podstawie którego opuścił Bułgarię (patrz BIZANTYJSKO-RUSKA WOJNA 970-972).

RUSKO-POLSKA WOJNA 1018-1025. Książę kijowski Świętopełk (zm. 1021), po klęsce poniesionej w 1016 w bitwie z bratem, wielkim księciem Nowogrodu, Jarosławem (zm. 1054), uciekł szukając schronienia na dworze teścia, księcia Polski Bolesława I Chrobrego (zm. 1025). Świętopełk nakłaniał Polaków do przywrócenia mu władzy w Ki­ jowie. Bolesław poprowadził wojska na Ruś, zwyciężył Jarosława w bitwie nad Bugiem (1020), zajął potem Kijów i przywrócił tron Świętopełkowi; Jarosław wycofał się do Nowogrodu. Świętopełk zaczął się niecierp­ liwić z powodu obecności wojsk polskich w mieście i podburzał ludność przeciw nim. Polacy wyszli z Kijowa. W odwrocie zajęli Grody Czerwieńskie. Bolesław w chwili śmierci panował na obszarach od Łaby do Bugu i od Morza Bałtyckiego do Dunaju. RUSKO-SZWEDZKA WOJNA 1240-1242.

Szwecja, Dania i Litwa miały nadzieję, że skorzystają z zamieszania powstałego po najeździe Mongołów (patrz MONGOŁÓW NA­ JAZD NA Ruś DRUGI 1235-1240), żeby zdobyć nowe terytoria. Popierany przez papieża Grzegorza IX (1 147?-1241) szwedzki wódz i mąż stanu, Birger (zm. 1266), podjął wyprawę na Ruś. W 1240 wojska księcia

Nowogrodu, Aleksandra (1220?-1263), po­ pierającego prawosławie, stoczyły bitwę ze Szwedami nad Newą, w pobliżu obecnego Sankt Petersburga i odniosły świetne zwy­ cięstwo. Książę w uznaniu tego sukcesu otrzymał przydomek Newski. Opozycja w Nowogrodzie zmusiła Aleksandra do opu­ szczenia państwa nowogrodzkiego. W tym samym roku Krzyżacy inflanckiej gałęzi tego zakonu zdobyli Psków. Zbudowali twierdzę Koporie nad Newą. Aleksander w 1241 znów został księciem Nowogrodu, zdobył i zniszczył Koporie. W 1242 opano­ wał Psków i podjął wyprawę na Izborsk. 5 kwietnia rozbił Krzyżaków w bitwie, zwanej bitwą na Lodowym Pobojowisku, na zamarzniętym kanale prowadzącym do je­ ziora Pejpus. Aleksander wrócił potem do Nowogrodu, gdzie zawarto pokój. RYCERZY POWSTANIE 1522-1523. Luterańska reformacja w Niemczech charakteryzo­ wała się nasileniem ruchów społecznych, których celem było najczęściej ograniczenie władzy szlachty i Kościoła. W 1522 Franz von Sickingen (1481-1523) i Ulrych von Hutten (1488-1523), dwaj cesarscy (wolni) rycerze i rzecznicy reformacji, zainicjowali powstanie, którego celem było zachowanie uświęconego tradycją statusu cesarskich ry­ cerzy oraz odebranie ziem książętom i Koś­ ciołowi. Zawiązana przez nich liga rycerzy bez powodzenia oblegała w 1522 katolickie miasto Trewir należące do arcybiskupa Trewiru. W odwecie niemieccy książęta Hesji i Palatynatu oraz arcybiskup Trewiru obiegli Sickingena w jego własnym zamku w Landstuhl i zmusili go do kapitulacji. Następnego dnia Sickingen zmarł od ran poniesionych w bitwie. Von Hutten uratował się, uciekając do Zurychu do szwajcarskiego reformatora religijnego Ulricha Zwingliego (1484-1531); zmarł tam po kilku miesiącach. Książęta niemieccy zwyciężyli później jeszcze raz - w CHŁOPSKIEJ WOJNIE 1524-1525. RZYMIAN 1 GOTÓW WOJNA PIERWSZA 249-252. Goci, wojowniczy lud germański,

zaczęli od III w. zagrażać granicom rzym­ skiego imperium (później podzielili się na Ostrogotów [wschodni Goci] i Wizygotów [zachodni Goci]; nazwy obu grup pochodzą od regionów ich zamieszkania). W 250 Goci przekroczyli Dunaj i ruszyli na południe do Dolnej Mezji (Bułgaria). Zostali pobici przez rzymską armię dowodzoną przez ce­ sarza Decjusza (201-251), ale ruszyli do północnej Grecji. Decjusz podążył ich śla­ dem, ale został zaskoczony przez nich i po­ niósł klęskę. Cesarz zebrał nowe siły i zno­ wu wyruszył przeciw Gotom (251). Doszło do bitwy pod Abrittus, w której początkowo zwycięstwo przechylało się na jego stronę, ale potem szczęście się odwróciło. Obaj Decjuszowie - ojciec i syn - zostali zabici. Nowy cesarz rzymski, Gallus (205P-253), który kiedyś walczył pod rozkazami Dec­ jusza, zawarł haniebny pokój; pozwolił Go­ tom zachować łupy, wycofać się w spokoju za Dunaj i zobowiązał się, że Rzym będzie płacić Gotom coroczną daninę w zamian za zaniechanie ataków na cesarstwo. Druga wojna Rzymian i Gotów 253-268. Wojna ograniczyła się w zasadzie do licznych na­ jazdów Gotów na terytorium cesarstwa na Bałkanach i w Azji Mniejszej. W 253 Goci zaatakowali wybrzeże Morza Egejskiego, kilka lat później przeprawili się przez Hel­ lespont (Dardanele) i najechali miasta na wybrzeżu jońskim Azji Mniejszej. Obłado­ wani łupami zawrócili na kontynent euro­ pejski, pustosząc po drodze wszystko, co tylko mogli. W końcu dotarli do Morza Czarnego i popłynęli do rodzinnych siedzib na północy. W 267 pożeglowali na południe i ponownie zaatakowali wybrzeża Azji Mniejszej; napadli na wiele miast położo­ nych nawet tak daleko na południu, jak Sparta, oraz zdobyli i złupili Ateny. W 268 spustoszyli całą Grecję. Cesarz rzymski Galienus (zm. 268) poprowadził armię do Mezji. W bitwie pod Naissus (Nisz) rozbił Gotów, na polu walki pozostało ich tysiące. Galienus zrezygnował z pościgu, ponieważ musiał wracać do Italii, gdzie czekały na niego inne zadania. Trzecia wojna Rzymian

i Gotów 269-270. W 269 Goci i Herulowie wyprawili się Morzem Czarnym, by pusto­ szyć nabrzeża należące do Rzymu. Część Germanów postanowiła wrócić lądem. Na­ stępca Galieusza, Klaudiusz II Gocki (214-270), rozbił armię Gotów pod Naissus (Nisz w Jugosławii). Flota rzymska zadała klęskę tym Gotom, którzy wpłynęli na Morze Śródziemne. Jeńców wcielono do armii rzymskiej. W 270 następcą Klaudiusza został Aurelian (212P-275), który zakończył walki z Gotami i pozwolił im osiedlać się w Dacji (Rumunia). Przez następne stulecie na terytoriach za Dunajem i Renem panował względny spokój. Czwarta wojna Rzymian i Gotów 367-369. Jedną z przyczyn wybu­ chu wojny były najazdy Hunów, koczow­ niczego ludu z Azji Środkowej, który wy­ pierał plemiona z Europy Wschodniej na zachód i południe. Wizygoci pod wodzą Atanaryka (zm. 381), wypierani z Dacji, najeżdżali wielokrotnie Trację i zmusili cesarza rzymskiego na Wschodzie, Walensa (328P-378), do podjęcia walki. W latach 367-369 Rzymianie kilkakrotnie wyprawiali się na ziemie Wizygotów. Atanaryk musiał zobowiązać się w porozumieniu pokojowym, że Wizygoci pozostaną na obszarach leżą­ cych na północ od Dunaju. Pokój trwał krótko. Hunowie wtargnęli na obszary Os­ trogotów (ziemie na terenie obecnej Ukrai­ ny) i napierali na wszystkie plemiona ger­ mańskie w tym rejonie; część plemion po­ prosiła Walensa o pozwolenie na osiedlenie się w Tracji. Zgodę uzyskali, lecz skorum­ powani urzędnicy rzymscy tak wykorzys­ tywali nowych osadników, że ci w końcu chwycili za broń. Piąta wojna Rzymian i Gotów 377-383. Mimo uzyskanych posił­ ków rzymskim dowódcom nie udało się zwyciężyć grasujących i plądrujących Wizy­ gotów, wobec czego w 378 sam Walens objął komendę nad wojskami. Mimo liczeb­ nej przewagi Gotów i ich sprzymierzeńców zaatakował ich pod Adrianopolem (Edirne), co zakończyło się straszliwą klęską (patrz WIZYGOTÓW NAJAZDY NA CESARSTWO RZYM­ SKIE, WCZESNE 332-390).

Poległo dwie trzecie

Rzymian, wśród nich także Walens; klęska pod Adrianopolem sprawiła, że rzymskie prowincje na wschodzie stały się bezbronne. Następny cesarz, Teodozjusz I Wielki (346?-395), walczył nadal z Wizygotami na Bałkanach, ale działania te były nieskutecz­ ne i kosztowne. Uciekając się do dyplomacji, wynegocjował bezprecedensowe porozumie­ nie, na mocy którego barbarzyńcy mogli osiedlać się na wyznaczonych obszarach, zachować własną władzę i tożsamość ple­ mienną, a w zamian mieli walczyć u boku Rzymian jako sojusznicy. Patrz także WIZY­ GOTÓW NAJAZDY NA CESARSTWO RZYMSKIE, PÓŹNIEJSZE410470.

RZYMIAN WOJNA Z ALEMANAMI 271. Alemanowie, lud pochodzenia germańskiego, ruszyli na zachód pragnąc zająć obszar zwany przez Rzymian Agri Decumates, obecnie Badenia-Wirtembergia w Niem­ czech. Około 270 Alemanowie rozpoczęli najazd na północną Italię. Cesarz rzymski Aurelian (212P-275) ruszył pośpiesznie z wojskiem na północ, do Mediolanu i po­ niósł klęskę pod Placentią (Piacenza). Ale­ manowie skierowali się na południe ku Rzymowi. Aurelian zebrał na nowo wojską pociągnął śladem barbarzyńskich najeźdź­ ców i dogonił ich pod Fano, w środkowej Italii. Alemanowie zostali pobici i zaczęli odwrót na północ. Wojska rzymskie ruszyły za nimi i zwyciężyły w następnej bitwie, pod Pawią, w której najeźdźcy zostali prawie zupełnie wybici. Resztki Alemanów uciekły przez Alpy w rodzinne strony. Aby zapew­ nić Rzymowi bezpieczeństwo, pod koniec lat siedemdziesiątych III wieku zbudowano twierdze na południowym brzegu Dunaju i otoczono Rzym murami obronnymi (271-282). RZYMIAN WOJNA Z PARTAMI 55-33 p.n.e.

Partia, starożytne państwo położone na te­ renach należących obecnie do Iranu, do 65 utrzymywało przyjacielskie stosunki z Rzy­ mem. Krassus (115-53), który pragnął sławy i łupów wojennych, postanowił podbić Me­

zopotamię należącą do Partii. W 53 wkro­ czył na jej teren na czele 35-tysięcznego wojska. Spotkało go jednak rozczarowanie. Jego żołnierze nie mieli doświadczenia w prowadzeniu walk na stepach, miał nie­ wiele jazdy, podczas gdy Partowie rozpo­ rządzali liczną kawalerią, głównie łucznika­ mi. Ich strzały zdziesiątkowały piechotę rzymską pod Carrhae; Rzymianie skapitu­ lowali, tylko 10 tysięcy się przebiło. Krassus został zamordowany. W 40 Partowie podbili Syrię i Palestynę, ale w latach 39-37 zostali stamtąd wyparci przez Rzymina. W 36 Antoniusz (83P-30) dokonał najazdu na Partię poprzez góry Armenii, ale król Ar­ menii odmówił pomocy, a jazda partyjska napadała linie zaopatrzeniowe armii An­ toniusza i rozbiła kolumnę prowadzącą jego machiny oblężnicze. Rzymianie nie zdołali zdobyć twierdzy Praspa, ponieśli ciężkie straty i musieli się wycofać. W 34 Antoniusz najechał Armenię i detronizował jej króla. RZYMIAN WOJNA Z PARTAMI 56-63 n.e.

Wologezes I (wzmian. 51-77), który został królem Partów w 51, po zamordowaniu marionetkowego króla Armenii z ramienia Rzymu, osadził na armeńskim tronie brata Tiridatesa (zm. 73?). Niezadowolony z tego cesarz rzymski Neron (37-68) wyprawił do Azji Mniejszej swego wodza, Korbulona (zm. 57), by przywrócił zwierzchnictwo Rzymu nad Armenią. W latach 57-60 Korbulon w ciężkich walkach opanował Ar­ menię i osadził na tronie armeńskim Tigranesa. Wologezes, zajęty w tym czasie wewnętrznymi sprawami Partii, nie mógł wysyłać wojsk przeciw Rzymianom, ale w 61 najechał Armenię i ponownie osadził na tronie Tiridatesa. W następstwie wyprawy Korbulona na Armenię w 64 doszło do porozumienia, na mocy którego Tiridates pozostał nadal królem, ale uznał zwierzch­ nictwo Nerona. RZYMIAN WOJNA Z PARTAMI 195-202.

Gdy rywalizujący ze sobą cesarze walczyli w Rzymie o władzę, książę Orsoene w za­

chodniej Mezopotamii ogłosił swą niezależ­ ność od Rzymu. Cesarz Lucjusz Septymiusz Sewer (146-211) podbił w 105 Orsoene i zamienił ją w prowincję rzymską. Król Partii Wologezes IV (wzmian. 191-209) w 197 najechał Orsoene i obiegł miasto Nisibis (Nisibin lub Nusajbin). Sewer wy­ ruszył przeciw niemu na wschód, przekro­ czył Eufrat i zajął partyjskie miasto Seleucję. Armia rzymska ruszyła dalej, na Ktezyfont, który zniszczono. Wologezes odstąpił od oblężenia Nisibis i wycofał się w góry. Partyjska twierdza Hatra oparła się Rzy­ mianom w 197 oraz w 199. Sewer zdobył jednak Nisibis i ustanowił tam stolicę partyjskiej prowincji cesarstwa rzymskiego. Wprawdzie Rzymianie nie zdobyli Hatry, jednak w sumie działania Sewera przeciw Partom zakończyły się sukcesem. RZYMSKA WOJNA DOMOWA 193-197. Pre­ torianie (cesarska gwardia), zamordowali cesarza rzymskiego Publiusza Helwiusza Pertynaksa (126-193), ponieważ nie podo­ bały im się zarządzone przez niego surowe pociągnięcia finansowe. Następnie sprzedali tron cesarski ofiarodawcy najwyższej ceny, niejakiemu Markowi Didiuszowi Julianusowi (133-193). Wkrótce cesarzami ogłosili się trzej dowódcy armii popierani przez podległe im legiony: Klodiusz Septymiusz Albinus (zm. 197) z Brytanii, Lucjusz Sep­ tymiusz Sewer (146-211) z Pannonii i Pesceniusz Niger (zm. 194) z Syrii. Sewera poparły także legiony nadreńskie. Wyruszył on na Rzym, senat rzymski uznał za cesarza Sewera i kazał stracić Didiusza. Sewer roz­ wiązał kohorty pretoriańskie. Nowe utwo­ rzył ze swych legionistów. Zdobył poparcie rywala, Albinusa, wyznaczając go na swego następcę - cezara. Maszerując na wschód, wojska Sewera odniosły zwycięstwo nad Nigerem w bitwach pod Kyzikos (193), Niceą (193) i Issos (194); Niger został ujęty w czasie ucieczki i zamordowany. Sewer długo oblegał Bizancjum, którego bronili wierni żołnierze Nigera, ostatecznie jednak miasto zdobył i zniszczył (196). Między

Sewerem i Albinusem pojawiły się tarcia; Albinus ogłosił się cesarzem (augustem), ruszył z legionami z Brytanii do Galii, Sewer przerwał swoje działania w Mezo­ potamii (patrz RZYMIAN WOJNA z PAKTAMI 195-202) i wrócił na zachód. Albinus poniósł klęskę i zginął pod Lugdunum (Lyon), które później Sewer niemal całkowicie zbu­ rzył (197). Sewer podjął następnie działania w Mezopotamii. W czasie panowania Sewe­ ra, ku bolesnemu rozczarowaniu senatu, władzę w Rzymie dzierżyli wojskowi. RZYMSKA WOJNA DOMOWA 84-79 p.n.e.

Gdy wódz rzymski Lucjusz Korneliusz Sul­ la (138-78) walczył w Azji Mniejszej z kró­ lem Pontu Mitrydatesem VI Eupatorem, zwanym Wielkim (ok. 132-63) w czasie pierwszej wojny MITRYDATESA, jego nie­ przyjaciele w Rzymie przejęli władzę i wy­ słali Gajusza Flawiusza Fimbrię (zm. 84) z armią, by zamiast Sulli objął dowództwo nad wojskami rzymskimi na wschodzie. Sulla przeciągnął na swą stronę większość żołnierzy Fimbrii, który popełnił samobój­ stwo. Sulla wrócił do Italii w 83 szukać pomsty. Wojska rzymskie przeciwników Sulli wspierane przez Samnitów zostały kilkakrotnie zwyciężone przez Sullę. Jego przeciwnicy spróbowali zdobyć Rzym, ale Sulla zdążył przybyć do stolicy i w bitwie u Bramy Kollińskiej rozbił doszczętnie ich ostatnią armię w listopadzie 82. Senat rzym­ ski zalegalizował wszystkie jego poczynania, także proskrypcje - mordowanie przeciw­ ników bez sądów (na podstawie list pro­ skrypcyjnych zamordowano 90 senatorów i 2600 ekwitów). W 82 Sulla został dyk­ tatorem. Walki trwały do 79. RZYMSKA WOJNA DOMOWA 43-30 p.n.e.

Był to okres pełen zamętu, intryg, podej­ rzeń, propagandowych kłamstw, zemsty i zdrad. Po śmierci Juliusza Cezara (100-44) (patrz RZYMSKA WOJNA DOMOWA WIELKA 4944 p.n.e.) w 43 przywódcy jego zwolen­ ników, syn jego siostrzenicy i spadkobierca Oktawian (63 p.n.e.-14 n.e.), nazwany póź­

niej Augustem, wraz z Antoniuszem (83-30) i Markiem Lepidusem (zm. 13) przejęli rzeczywistą władzę w państwie, co zostało zatwierdzone w formie ustawy o triumwiracie (drugim) przyznającej im wspólnie absolutną władzę na okres pięciu lat, okres sprawowania władzy przedłużono im w 37. Przed podjęciem wyprawy przeciw wojskom zebranym przez zabójców Cezara. Marka Juniusza Brutusa (85P-42) i Gajusza Kasjusza Longinusa (zm. 42), triumwirowie rozprawili się z opozycją w Italii, skazując na śmierć wszystkich przywódców partii antycezariańskiej i konfiskując jednocześnie ich majątki. Następnie udali się do Mace­ donii, gdzie w październiku 42, w bitwie pod Filippi, zwyciężyli nieprzyjaciół w trak­ cie walk. Kasjusz i Brutus popełnili samo­ bójstwo. Lepidusa, pod pozorem związków z Pompejuszem Młodszym, usunięto z triumwiratu. Zwycięzcy podzielili się imperium, ale spory były nieuchronne. Żona Antoniu­ sza Fulwia i jego brat Lucjusz wzniecili w Peruzji (Perugia) zakończone klęską po­ wstanie (41) przeciw Oktawianowi. Opór Oktawianowi stawiła również flota pod wo­ dzą Pompejusza Młodszego (75-35), który nie przepuszczał dostaw zboża do Rzymu. Oktawian poniósł dwie porażki, w trzecim spotkaniu, w 36, pod Naulochos, u wybrzeży Sycylii, odniósł zwycięstwo dzięki utalen­ towanemu wodzowi, swojemu zięciowi, Mar­ kowi Wipsaniuszowi Agryppie (63-12). W tym samym czasie Antoniusz wznowił wojnę z Partią (patrz RZYMIAN WOJNA z PAR­ TAMI 55-33 p.n.e.). Gdy Oktawian nie zgodził się na przysłanie mu posiłków, Antoniusz zwrócił się po pomoc do Kleopatry, z którą łączyły go stosunki osobiste; po poniesionej klęsce w Partii Antoniusz wrócił do Egiptu. W tym czasie Oktawian umacniał swą pozy­ cję w Rzymie; wykorzystał także związek Antoniusza z Kleopatrą, by obrócić opinię ludu przeciw Antoniuszowi. Powszechną nienawiść do Antoniusza wzbudził jego rozwód z żoną (siostrą Oktawiana) w 32, poślubienie Kleopatry i zapisanie w tes­ tamencie jej i jej dzieciom całego majątku.

Senat wypowiedział Kleopatrze wojnę, obie strony zebrały flotę i wojska. Przeciwnicy spotkali się pod Akcjum, na Morzu Jońskim (2 września 31); okręty Agryppy zabloko­ wały flotę Antoniusza, natomiast wojska Oktawiana częściowo osaczyły armię. An­ toniusz z Kleopatrą podjęli desperacką pró­ bę przedarcia się przez blokadę, jednak ich armia i flota wkrótce skapitulowały. Opa­ nowanie Egiptu (30) zakończyło wojnę. Oktawian był teraz panem rzymskiego im­ perium, w którym zaczął się okres wewnęt­ rznego spokoju. Patrz także OKTAWIANA WOJNAz ANTONIUSZEM 33-30 p.n.e.

senat za cesarza. Cesarzem obwołany został również, przy poparciu rzymskiego namiest­ nika Syrii i Egiptu, Wespazjan (9-79), wybit­ ny wódz armii w Judei. Duża armia nad Dunajem opowiedziała się za Wespazjanem i wyruszyła do Italii. Jej wódz Antoniusz Primus w drugiej bitwie pod Bedriakum (listopad? 69) zwyciężył główne siły Witeliu­ sza, którego zamordowano w dniu (20 grudnia 69), gdy zwycięzcy przybyli do Rzymu, by objąć władzę. Dzień później senat obwołał Wespazjana cesarzem.

RZYMSKA WOJNA DOMOWA 235-268. Lata 235-268 były dla rozległego cesarstwa RZYMSKA WOJNA DOMOWA 68-69 n.e. Ok­ rzymskiego czasem nieustającej niemal anar­ chii i wojny domowej, w którym rozliczni rutne, tyrańskie rządy cesarza Nerona (37-68) wywoływały ogromne niezadowolenie w ca­ rywale walczyli o tytuł „augusta" (cesarza) łym imperium rzymskim. Namiestnik rzyms­ oraz o władzę (patrz RZYMSKA WOJNA DOMO­ ki w Galii Lugdańskiej Gajusz Juliusz Win- WA 238). Korupcja, nieustanne intrygi, poda­ deks (zm. 68) podniósł bunt, do którego tki, konfiskaty majątku i 15 lat trwająca przyłączył się Serwiusz Sulpicjusz Galba zaraza (251-265) przyczyniły się do osła­ (3-69), namiestnik Hiszpanii Tarrakońskiej, bienia potęgi cesarstwa, którego granice obwołany cesarzem (za namową Windeksa) zaczęły się chwiać pod naporem plemion przez własne legiony. Bunt Windeksa zdławił germańskich (patrz RZYMIAN i GOTÓW WOJ­ Lucjusz Wirginiusz Rufus (15-69), namiest­ NY). Za panowania cesarza Galliena (Pubnik Górnej Germanii, Windeks popełnił liusz Licyniusz Egnacjusz) (zm. 268), który samobójstwo. Rufus nie zgodził się, by wojsko w latach 253-260 panował wspólnie z ojcem tytułowało go cesarzem, poparł Galbę, którego Walerianem (zm. 261?), w całym imperium cesarzem obwołali też pretorianie (cesarska nieustannie walczyli pretendenci do tronu, gwardia przyboczna), a potem senat; Neron, szczególnie wielu było ich w Galii (Francja), skazany przez senat, popełnił samobójstwo. Ilirii (Illiricum) (Jugosławia i Albania) i w prowincjach wschodnich. W tym czasie Legiony w Dolnej Germanii obwołały nato­ miast 3 stycznia 69 cesarzem namiestnika tak wielu pretendentów ustanawiało swe prowincji Aulusa Witeliusza, który ruszył do państwa lub dążyło do objęcia tronu, że Italii, by przejąć władzę. W tym czasie niektórzy historycy nazywają okres pano­ zmienni w upodobaniach pretorianie przenie­ wania Galliena „okresem trzydziestu tyra­ śli sympatie na Marka Salwiusza Othona nów", choć angielski historyk Edward Gib­ (32-69), namiestnika Luzytanii (Portugalia), bon (1737-1794) doliczył się tylko 19. Na współuczestnika działań Galby przeciw Nero­ polach bitew piechota rzymska utraciła swą nowi i zamordowali Galbę 15 stycznia. Othon dotychczasową przewagę nad jazdą; Gallien został uznany przez senat; trzy miesiące pozbawił senatorów dowództwa nad armią później wyruszył z wojskami z Rzymu, by i przekazał je doświadczonym oficerom walczyć z Witeliuszem. Wojska Witeliusza jazdy. Usiłując zgnieść bunt w Mediolanie, zwyciężyły w pierwszej bitwie pod Bedria- został zamordowany przez własnych żoł­ kum, w pobliżu Cremony (północne Włochy); nierzy (268). Patrz także AURELIANA WOJNA Othon popełnił samobójstwo. Witeliusz PRZECIW TETRYKOWI273-274; AURELIANA WOJ­ wkroczył do Rzymu i został uznany przez NA PRZECIW ZENOBII 271-273.

RZYMSKA WOJNA DOMOWA 238. Cesarz Gajusz Juliusz Werusa Maksymin Trak (173-238), krzepki mieszkaniec Tracji, przez większą część swego panowania (od 235) prowadził wojnę z Germanami. Zbun­ towane wojska rzymskie w prowincji Afryki Północnej wybrały na cesarza w 238 pod­ starzałego Gordiana I (158-238). Wspólnie z nim panował jego syn, Gordian II (192-238), który wkrótce poległ w bitwie w pobliżu Kartaginy walcząc ze stronnikami Maksy mina. Wkrótce potem Gordian I po­ pełnił samobójstwo z żalu po stracie syna. Senat rzymski uznał uprzednio cesarzami Gordianów, a po ich śmierci przyznał god­ ność cesarską Maksyminusowi Klodiuszowi Pupienusowi (zm. 238) i Decynusowi Celiuszowi Balbinusowi (zm. 238), którzy mieli panować wspólnie, a godność cezara Gordianowi III (224P-244), synowi Gordiana II. Maksymin wyruszył na południe, wkroczył do północno-wschodniej Italii i obiegł Akwileę, stolicę tego regionu. Oblężenie się przewlekało, niezadowoleni z tego żołnierze Maksymina zamordowali go. Pupienusa i Balbinusa zamordowali wkrótce pretoria­ nie, którzy uprzednio przed śmiercią Ma­ ksymina wszczęli bunt, zakończony co pra­ wda porozumieniem, ale żołnierze ci oba­ wiali się kary. RZYMSKA WOJNA DOMOWA 284-285. Ce­ sarz rzymski Marek Aureliusz Karus (223?-283) zginął w czasie wojny RZYMSKO-PERSKIEJ 282-283. Jego ocalały syn, Karynus (zm. 285) został obwołany cesa­ rzem rzymskim na Zachodzie. W tym sa­ mym czasie żołnierze na wschodzie wybrali na cesarza na Wschodzie Dioklecjana (245-313), dowódcę wojsk Karusa. Karynus uważający się za władcę całego imperium - Wschodu i Zachodu - poprowadził wojska na wschód do walki z Dioklecjanem. Zwy­ ciężył w kilku potyczkach w Mezji (Buł­ garia); w bitwie pod Margus (Morawa) wydawało się, że jego armia wygrywa, ale wówczas Karynus został zamordowany, naj­ prawdopodobniej przez jednego ze swoich

dowódców. Dioklecjan odniósł zwycięstwo i został jedynym cesarzem zjednoczonego cesarstwa rzymskiego. Patrz także RZYMIAN i GOTÓW WOJNY. RZYMSKA WOJNA DOMOWA 306-307.

W 305 ze względu na zły stan zdrowia august (cesarz) Dioklecjan zrezygnował z tronu i skłonił do tego również drugiego augusta Maksy miana (zm. 310). Jego ab­ dykacja wywołała kolejną rujnującą wojnę domową; wcześniej Dioklecjan mianował „cezarem" (cesarzem) Wschodu Galeriusza (zm. 311), a augustem Zachodu Konstancjusza I (250P-306). Cesarzami pomocni­ czymi (cezarami) zostali na Zachodzie Sewerus (zm. 307), a na Wschodzie Maksyminus Dają. Po śmierci Konstancjusza (306) wojska wybrały na jego następcę syna, Kon­ stantyna I, uznał go za cezara Galeriusz, który mianował augustem Sewerusa. Rosz­ czenia do tronu wkrótce wysunął w Italii syn Maksymiana, Maksencjusz (zm. 312). Sewerus wyruszył przeciw niemu. Maksymian chcąc przyjść synowi z pomocą, wrócił do czynnego życia politycznego. Gdy Sewe­ rus stanął pod Rzymem, większość jego żołnierzy przeszła na stronę przeciwników. On sam uszedł do Rawenny, gdzie poddał się Maksy miano wi, który kazał go zabić. Galeriusz wyprawił się do Italii, ale uznaw­ szy, że ma zbyt słabe siły, wycofał się. W 307 Maksencjusz ogłosił się cesarzem. W 310 w różnych obszarach rzymskiego imperium rządziło pięciu cesarzy. RZYMSKA WOJNA DOMOWA 311 -312. Ce­ sarz Konstantyn I Wielki (280P-337) wkro­ czył w 312 do północnej Italii z 40-tysięczną armią i odniósł zwycięstwa w Turynie Brescii i Weronie nad przeważającymi liczebnie wojskami dowodzonymi przez generałów jego rywala, cesarza Maksencjusza (zm. 312), zajął Segusio (Suzę) Turyn, Mediolan, We­ ronę i Akwileję, po czym ruszył na Rzym. Maksencjusz z 75-tysięczną armią zmierzył się z nim w 312 przy Moście Mulwijskim nad Tybrem, w pobliżu Rzymu. Mniejsza

liczebnie armia Konstantyna (ok. 50 tysięcy żołnierzy) odniosła zdecydowane zwycięs­ two; w czasie ucieczki Maksencjusz utonął w rzece. Według legendy Konstantyn przed bitwą zobaczył na niebie świetlisty krzyż z napisem „In hoc signo vinces" (pod tym znakiem zwyciężysz). Konstantyn przysiągł, że jeżeli odniesie zwycięstwo, nawróci się na chrześcijaństwo. Rok później, w 313, Konstantyn i Licyniusz (270P-325), rzym­ ski cesarz Wschodu, spotkali się w Medio­ lanie i podpisali edykt, którym przyznali chrześcijanom swobodę wyznania. RZYMSKA WOJNA DOMOWA 313. Przeciw­ nikiem Licyniusza (270P-325) augusta (ce­ sarza) rzymskiego na Wschodzie, był august Maksymin, zwany Dają (zm. 313), dążący do opanowania całej wschodniej części ce­ sarstwa rzymskiego. W 313 Maksymin prze­ prawił się z armią przez Bosfor. Prowadząc ok. 30 tysięcy oddanych mu żołnierzy, Licyniusz ruszył naprzeciw siłom Maksymina i rozbił je pod Adrianopolem (Edirne) w Tracji. Maksymin wycofał się do Azji Mniejszej, gdzie wkrótce zmarł. RZYMSKA WOJNA DOMOWA 314-324.

Obaj cesarze - Zachodu, Konstantyn I Wielki (280P-337) i Wschodu, Licyniusz (270?— 325) - dążyli do opanowania całego im­ perium rzymskiego. Konstantyn pomasze­ rował na wschód na czele 20-tysięcznej armii i w 314 stoczył zwycięską bitwę pod Cybale w południowo-wschodniej części Pannonii, po czym ścigał wycofującego się Licyniusza. Po przegranej bitwie pod Mardią Licyniusz zgodził się uznać władzę Konstantyna we wszystkich terytoriach eu­ ropejskich z wyjątkiem Tracji i Mezji. Kon­ stantyn zgodził się zrezygnować ze swoich roszczeń do zwierzchności nad całym cesar­ stwem. Napięcia i nieporozumienia powsta­ wały także na tle stosunku do chrześcijan. W 324 wojnę wznowiono. Konstantyn zwy­ ciężył wojska Licyniusza pod Adrianopolem (Edirne) 3 lipca 324; jego syn Flawiusz Juliusz Kryspus (zm. 326), mając pod ko­

mendą 200 okrętów, zwyciężył flotę Licy­ niusza, liczącą 350 okrętów w cieśninie Hellespont (Dardanele), także w lipcu 324. Licyniusz uciekł z Bizancjum do Azji Mniejszej, zebrał ogromną armię i stoczył długą i krwawą bitwę pod Chryzopolis (Scutari) we wrześniu 324, w której Kon­ stantyn zadał mu druzgocącą klęskę. Licy­ niusz znowu zbiegł, potem jednak poddał się. Został stracony za snucie intryg. Patrz także RZYMIAN i GOTÓW WOJNY. RZYMSKA WOJNA DOMOWA 350-351. Po

śmierci cesarza rzymskiego Konstantyna I Wielkiego cesarstwo rzymskie zostało po­ dzielone między jego trzech synów; Kon­ stantyn II (317P-340) otrzymał Galię (Fran­ cję), Hiszpanię i Brytanię, Konstancjusz (317-361) - Azję Mniejszą, Egipt i Syrię, Konstans (323P-350) - Italię i Ilirię (Pół­ wysep Bałkański) i prowincję Afrykę. Wkrótce Konstantyn II zażądał od młodszego brata Konstansa Italii i Afryki, po czym najechał w 340 Italię, został zwyciężony w bitwie pod Akwileją i sam zginął, a Konstans przejął zachodnią część imperium. Nie cie­ szył się jednak sympatią wojska, w 350 w wyniku udanego spisku wojskowego zo­ stał zamordowany. Armia wybrała na cesa­ rza Magnencjusza (zm. 353). Konstancjusz ruszył na zachód, by pomścić Konstansa, a Magnencjusz wyprawił się do Ilirii w 351. Początkowo zajął część Ilirii, ale przegrał bitwę pod Mursą (Osijek, Jugosławia) do czego przyczyniła się ciężka jazda Konstancjusza. Obie strony poniosły w tej walce ciężkie straty. Magnencjusz uciekł do pół­ nocnej Italii, a Konstancjusz opanował pro­ wincje: Afrykę, Hiszpanię i południową Italię. Uciekając przed Konstancjuszem, Magnencjusz udał się do Galii. Aresztowany przez swą gwardię, popełnił samobójstwo. Konstancjusz został tym samym jedynym władcą imperium rzymskiego. RZYMSKA WOJNA DOMOWA 360-361.

W 350 Persowie najechali rzymską Mezo­ potamię. Cesarz rzymski (august) Konstan-

cjusz II (317-361) nakazał wówczas, by z pomocą przyszedł mu jego krewny, cezar Julian (331-363), chrześcijanin, który z po­ wodzeniem walczył z Frankami i Alemanami w Galii i cieszył się sympatią żołnierzy. Julian gotowy był przyjść z pomocą, ale jego wojska zbuntowały się i nie chciały opuścić Galii. Żołnierze obwołali Juliana augustem, a Julian przyjął tytuł. Dowie­ dziawszy się o tym, Konstancjusz postano­ wił wrócić na zachód i zgnieść bunt; decyzją tą rozpętał wojnę domową. Julian zdecydo­ wany był stawić czoło swemu stryjowi. Obie armie wyruszyły w kierunku Konstantyno­ pola z przeciwnych kierunków. Julian po­ szedł szybkim marszem przez południowe Niemcy do Pannonii (część Austrii, Węgier i Jugosławii), gdzie bez walki pochwycił pod Sirmium (Sremska Mitrovica) Lucyliana, legata Konstancjusza i wodza wysłanej przeciw niemu armii. Maszerując dalej na Konstantynopol, dowiedział się, że Kon­ stancjusz w drodze zachorował i zmarł w Azji Mniejszej. Julian publicznie wyrzekł się wiary chrześcijańskiej i wrócił do wie­ rzeń pogańskich, stąd znany jest jako Julian Apostata. Julian, wyznaczony przez Kon­ stancjusza na dziedzica tronu, objął władzę i prowadził dalej wojnę z Persami (patrz RZYMSKO-PERSKA

WOJNA

337-363).

Patrz

także

WIZYGOTÓW NAJAZDY NA CESARSTWO RZYM­ SKIE, wczesne 332-390. RZYMSKA WOJNA DOMOWA 387-388.

W 375 imperium rzymskim rządziło trzech augustów (cesarzy): Gracjan (359-383) na zachodzie, jego przyrodni brat Walentynian II (373-392) w Italii, Ilirii (Bałkany) i Af­ ryce, a ich wuj Walens (328P-378) na Wschodzie. W 378 Walens poległ w bitwie z Wizygotami pod Adrianopolem (Edirne) (patrz RZYMIAN i GOTÓW WOJNA PIĄTA 377-383); na jego następcę Gracjan wy­ znaczył Teodozjusza. Gracjan był raczej miernym cesarzem; jego rządy budziły duże niezadowolenie, zwłaszcza w Brytanii, gdzie wojsko wybrało w 383 na augusta swego wodza Magnusa Klemensa Maksymusa (zm.

388). Gracjan wyruszył z wyprawą kamą do Galii, ale tu zamordowali go jego zbun­ towani żołnierze. Walentynian i Teodozjusz musieli uznać Maksymusa za augusta, wład­ cę Galii, Hiszpanii i Brytanii. W 387 Maksymus najechał Italię, Walentynian zwrócił się wówczas do Teodozjusza po pomoc. Teodozjusz zebrał ogromną armię lądową oraz flotę i wyruszył do Ilirii przeciw Maksymusowi. Zwyciężył tam Maksymusa w dwóch bitwach; w jednej z nich zaskoczył nieprzyjaciela, przeprawiając się odważnie przez rzekę (388). Maksymus wycofał się do Italii, a za nim podążył Teodozjusz, którego flota opanowała Adriatyk. Osaczony w Akwilei (w pobliżu Wenecji) Maksymus poddał się Teodozjuszowi, który kazał go stracić i przywrócił do władzy Walentyniana. Jak­ kolwiek w IV w. wielokrotnie walczono o władzę, jednakże imperium rzymskie na­ dal zachowało swą jedność, sytuacja ta miała ulec zmianie dopiero w następnym stuleciu. Patrz także HUNÓW NAJAZDY NA CESARSTWO RZYMSKIE; WIZYGOTÓW NAJAZDY NA CESAR­ STWO RZYMSKIE, PÓŹNIEJSZE 410-470.

RZYMSKA WOJNA DOMOWA 394. Arbogast (zm. 394), z plemienia Franków, osiągnął znaczną pozycję jako wódz w służbie Rzy­ mian. Zwyciężał Germanów w Galii oraz na terenach wzdłuż granicy cesarstwa rzym­ skiego na Renie (388-389). Zapewne to on zaaranżował zabójstwo Walentyniana II (372-392), cesarza rzymskiego na Zacho­ dzie, po czym ogłosił cesarzem swego pogań­ skiego protegowanego, Eugeniusza (zm. 394), dawnego nauczyciela retoryki. Teodoz­ jusz I Wielki (346P-395), cesarz rzymski na Wschodzie (od 379) i Zachodzie (od 392), nie uznał pogańskiego uzurpatora i wyruszył z wielką armią z Konstantynopola, by po­ mścić śmierć Walentyniana. W północnowschodniej Italii stoczył bitwę z Eugeniu­ szem, Arbogastem i ich wojskami nad rzeką Frigidus (Yipacco) w pobliżu Akwilei. W pierwszym dniu walki (5 września 394) Teodozjusz był bliski porażki, ocaliły go zapadające ciemności. Noc spędził na mód-

litwie (byi chrześcijaninem), następnego dnia wygrał bitwę, przede wszystkim dzięki dobrej taktyce wodza Teodozjusza, Flawiusza Stylichona (359P-408) (patrz STYLICHONA WOJNY z WIZYGOTAMI390-408). Eugeniusz poległ, a Arbogast popełnił samobójstwo; bunt pogan stłumiono, imperium zostało zjednoczone. Po śmierci Teodozjusza wschodnią część imperium objął jego syn Arkadiusz (377P-408), zachodnią - młodszy syn, Flawiusz Honoriusz (384-423); obaj nie byli przygotowani do odpierania bar­ barzyńców atakujących granice państwa.

pod wodzą króla Juby I (ok. 85-46). Legiony Cezara rozbiły przeciwników w bitwie pod Tapsus w 46. W tym czasie syn Pompejusza Sextus zbierał wojska w Hiszpanii. Cezar zwyciężył go 17 marca 45 pod Mundą, praw­ dopodobnie w pobliżu Montilli (Hiszpania); była to ostatnia podjęta przez stronnictwo senackie próba zbrojnego przeciwstwienia się Cezarowi. Cezar wrócił do Rzymu i przy­ jął dożywotni urząd dyktatora. Nie można z całą pewnością stwierdzić, czy chciał zostać królem, ale wielu jego przeciwników, a nawet przyjaciół twierdziło, że miał taki zamiar. Uczestnicy spisku przeciw Cezarowi zamor­ RZYMSKA WOJNA DOMOWA WIELKA 49-44 dowali go 15 marca 44 w budynku senatu; p.n.e. Podbój Galii (patrz GALIJSKIE WOJNY) wśród morderców znaleźli się dawni stronni­ przyniósł Juliuszowi Cezarowi (100-44) sła­ cy Pompejusza oraz kilku zawiedzionych wę; senat rzymski obawiał się popularności towarzyszy Cezara, między innymi Marek Cezara, a także jego legionów. Rywal Cezara, Juniusz Brutus (85P-42). Zabójstwo to spo­ Pompejusz Wielki (106-48), popierał senat wodowało ponowny wybuch wojny domowej i jego decyzję nakazującą Cezarowi złożenie (pata RZYMSKA WOJNA DOMOWA 43-41 P.n.e.). dowództwa w Galii. Cezar nie posłuchał senatu i przekraczając rzekę Rubikon - gra­ RZYMSKA WOJNA PRZECIW PYRRUSOWI nicę w Italii - rozpoczął wojnę domową Z EPIRU 281 -272 p.n.e. Tarent (Tarentum, z Pompejuszem. Cezar na czele swych od­ obecnie Taranto), spartańska kolonia na działów ruszył na Rzym, po drodze zbierając wybrzeżu południowej Italii, wystąpił prze­ zwolenników zajął Italię. Pompejusz z armią ciw rzymskiej ekspansji na tym terenie. Gdy Rzym wbrew układowi z Tarentem i większością senatorów udał się do Grecji, by zebrać nowe wojska. Tymczasem Cezar wysłał okręty do Zatoki Tarenckiej, Tarenwyprawił się do Hiszpanii i zwyciężył tam czycy je zatopili. Doszło do wojny. Tarent legiony Pompejusza. Po powrocie do Rzymu poprosił o pomoc wybitnego wodza, króla Epiru (Grecja), Pyrrusa (319-272). Pyrrus ruszył do Grecji, gdzie dzięki znakomitej taktyce rozbił armię Pompejusza w bitwie z chęcią przyszedł z pomocą. W pierwszej bitwie z nim pod Herakleją w 280 Rzymia­ pod Farsalos 9 sierpnia 48. Pompejusz uciekł do Egiptu, ale tu został zamordowany nie ponieśli druzgocącą klęskę. W następ­ z rozkazu króla Egiptu Ptolomeusza XII nym roku Grecy dowodzeni przez Pyrrusa (95P-47). Cezar udał się do Egiptu. Tu ponownie zwyciężyli Rzymian, tym razem toczył spór o władzę Ptolomeusz XII i jego w południowej Italii, pod Auskulum (Ascoli), ale zadano im w bitwie ciężkie straty; siostra-żona Kleopatra (69-30). Cezar po­ oceniając je Pyrrus miał powiedzieć: „Jesz­ parł Kleopatrę, został oblężony w Aleksan­ drii przez wojsko jej brata, po nadejściu cze jedno takie zwycięstwo i będę zgubiony" rozbił je, Ptolomeusz zginął (47). W Poncie (stąd powiedzenie „pyrrusowe zwycięstwo"). Patrz także KARTAGIŃSKA WOJNA PRZECIW zwyciężył i obalił króla Farnacesa (wzmian. PYRRUSOWI Z EPIRU 278-276 p.n.e. 63-47) (patrz CEZARA WOJNA w FONCIE 47 p.n.e.). Wrócił na zimę 47-46 do Rzymu, RZYMSKA WOJNA WSCHODNIA 161-166. wiosną wyruszył do Afryki Północnej, gdzie partia senacka zebrała nową armię, w której W początkach panowania cesarza rzym­ skład wchodziły również wojska Numidii skiego Marka Aureliusza (121-180), Wologe-

zes III (wzmian. 147-191), król Fartów, wyprawił się do Armenii, pobił wojsko rzymskie i osadził na tronie w Armenii księcia z rodu Arsacydów. Marek Aureliusz wysłał współcesarza swego przybranego brata, Lucjusza Aureliusza Werusa (130-169), by objął dowództwo wojsk w wojnie z Partią. Rzeczywiste dowództwo sprawowali jego po­ dkomendni. W 163 Stacjusz Pryskus zdobył Armenię. Awidiusz Kasjusz (zm. 175) zwy­ ciężył w bitwie pod Dura-Europos nad Eufrateme (165?) W następnych dwóch latach toczył walki w Mezopotamii, gdzie zdobył Seleucję i Ktezyfont, stolicę Partii, wtargnął do Medii. Partia zaproponowała pokój. Wład­ cą Armenii został książę z rodu Arsacydów, ale o orientacji rzymskiej. Wasalem Rzymu stało się królestwo Orsoene w Mezopotamii, dotąd lennik Partii. W tym czasie Wschód i Europę ogarnęła groźna zaraza, której ofiarą padło tysiące łudzi, w tym również żołnierze rzymscy wracający z wojny. RZYMSKA WOJNA l CYMBRAMI 1 TEUTONAMI104-101 p.n.e. Przez wiele lat Cymbrowie i Teutoni, ludy germańskie zamiesz­ kujące pierwotnie Półwysep Jutlandzki prze­ suwali się na południe. W 109 dotarli w oko­ lice Galii Narbońskiej (rzymskiej). W latach 100-105 zwyciężyli kilka armii rzymskich. Najeżdżali Galię, niepodległą Hiszpanię. W 102 postanowili najechać Italię trzema zgrupowaniami (trzecie stanowili celtyccy Tygumowie). Od 104 wybitny wódz rzym­ ski, Gajusz Mariusz (155?-86), zbierał i szkolił nowe wojska do walki z najeźdź­ cami. Zbudował silnie ufortyfikowany obóz w widłach Rodanu i Izery. Duże siły Teutonów idące w dół Rodanu miały zamiar przejść przez Alpy i wejść do Italii, zostały jednak okrążone i wybite przez wojska Mariusza w bitwie pod Aquae Sextiae (Aixen-Provence) w 102. Cymbrowie idący na wschód przez Szwajcarię, a potem przez przełęcz Brenner, rozbili wojska rzymskie w dolinie Adygi, w północnej Italii. Poma­ szerowali następnie na południe, do doliny Padu. Mariusz z wojskiem ruszył do Italii,

połączył się z inną armią rzymską i rozbił Cymbrów w bitwie pod Yercellae w 101; rzekomo poległo w niej około 140 tysięcy barbarzyńców, a ponad 50 tysięcy wzięto do niewoli. Tygumowie zostali odparci przez Rzymian w Alpach Wschodnich. RZYMSKA WOJNA Z MIASTEM WEJE PIER­ WSZA 438-426 p.n.e. Do potężnego miasta etruskiego, Weje (Veii), położonego około 20 km na północ od Rzymu, na prawym brzegu Tybru, należała osada, Fideny, po­ łożona 17 km na północ od Rzymu na lewym brzegu Tybru, strzegąca przeprawy przez rzekę. Rzymianie usiłowali opanować Fideny i około 438 zaczęli podejmować wyprawy w celu ich zdobycia. W czasie jednej z bitew poległ z ręki rzymskiego wodza król Wejów, Tolumniusz (zm. ok. 430). Weje wzywały inne miasta z Ligi Etruskiej, aby przyszły im z pomocą, jed­ nakże żadne tego nie zrobiło. Po długo­ trwałym oblężeniu Rzymianie zdobyli Fi­ deny w 426 i wcielili je do swojego teryto­ rium. Druga rzymska wojna z miastem Weje 405-396 p.n.e. Licząc się z atakiem Rzymu, mieszkańcy Wejów otoczyli miasto silnymi fortyfikacjami (miasto położone było na wzgórzu). Armia rzymska nie zdo­ łała zdobyć miasta, potem późniejszy dyk­ tator rzymski, Marek Furiusz Kamillus (zm. ok. 365) rozpoczął oblężenie, które rzekomo trwało dziewięć lat; jego żołnierze opano­ wali równinę na północ od Wei i podobno wczołgali się w 396 kanałem ściekowym do środka miasta. Miasto zdobyto, zburzono, dokonano rzezi mieszkańców, część sprze­ dano w niewolę. Upadek Wejów był syg­ nałem końca panowania Etrusków w środ­ kowej Italii, obszar ten zaczęli opanowywać Rzymianie. Patrz także ETRUSKO-RZYMSKIE WOJNY;

RZYMU

SPUSTOSZENIE

PRZEZ

CELTÓW 390 p.n.e..

RZYMSKA WOJNA Z WANDALAMI 468.

W 468 Wandalowie, lud germański, pod wodzą króla Genzeryka (390-477) panowali w Afryce Północnej, Sardynii i na innych

wyspach w zachodniej części Morza Śród­ ziemnego, kontrolowanej przez ich flotę (patrz WANDALÓW NAJAZDY NA CESARSTWO RZYMSKIE 406-533). Leon I (400P-474), cesarz rzymski na Wschodzie, podjął działania przeciw Wandalom razem z cesarzem za­ chodnim Antemiuszem. Wojska tego ostat­ niego zajęły Sardynię, a wojska wschodniorzymskie Trypolitanię. Leon I wysłał prze­ ciw Wandalom flotę pod komendą szwagra, Basiliskosa (zm. 478). Odniosła ona począt­ kowo zwycięstwo nad flotą Wandalów. Jed­ nak od branderów waldalskich spłonęła znaczna część okrętów rzymskich w pobliżu przylądka Bon (Ras ed-Dar, Tunezja). Eks­ pedycja zakończyła się klęską; Basiliskos uciekł do Konstantynopola (Stambuł), Wan­ dalowie pozostali panami Morza Śródziem­ nego. Patrz także WANDALÓW i RZYMIAN WOJNA w PÓŁNOCNEJ AFRYCE 533-534. RZYMSKIE WOJNY NA GRANICY PÓŁNOC­ NEJ 24 p.n.e.-16 n.e. Pragnąc ustanowić bezpieczne, naturalne granice imperium, które chroniłyby Italię i Galię (Francja), cesarz Oktawian (63 p.n.e.-14 n.e.) przesu­ nął legiony na północ i wschód od granicy na Renie wytyczonej w 51 p.n.e. przez Juliusza Cezara (100-44); Oktawian roz­ ciągnął władzę Rzymu na Ilirię i Mezję. W 17 p.n.e. Germanie z powodzeniem za­ atakowali terytorium cesarstwa nad środ­ kowym Renem, w związku z czym August udał się do Galii, by osobiście kierować działaniami wojennymi. W tym samym czasie w 15 p.n.e. jego pasierbowie Tyberiusz (42 p.n.e.-37 n.e.) i Druzus (38-9 p.n.e.) podbili Recję (środkowe i wschodnie Alpy). Około 16 n.e. zajęto Norikum (Au­ stria). W latach 12-9 p.n.e. Tyberiusz pod­ bił Pannonię (zachodnie Węgry i Austria). W tym samym czasie Druzus dokonywał najazdów na ziemie germańskie między Renem a Łabą. Po śmierci Druzusa (zmarł od ran odniesionych przy upadku z konia). Tyberiusz w latach 8-7 p.n.e. umacniał zwierzchnictwo Rzymu nad tymi terenami. W latach 4-5 n.e. przeprowadzał działania

w Germanii, w 6 przeprowadzał ofensywę przeciw Markomanom, ale musiał ją prze­ rwać, aby w latach 6-7 n.e. stłumić po­ wstanie w Pannonii. Tyberiusz przekazał dowództwo nad wojskami w Germanii Wa­ msowi (zm. 9 n.e.). Katastrofalna klęska Rzymian w bitwie w TEUTOBURSKIM LESIE w 9 n.e. zahamowała dalszą romanizację Germanii. W wyniku kilku wypraw, dowodzonych początkowo przez Tyberiusza, a później przez Germanika Cezara (15 p.n.e.-19 n.e.), syna Druzusa, podjętych w odwecie za haniebną porażkę teutoburską, Germanie ponieśli ciężkie straty (11-16 n.e.). Patrz także RZYMIAN i GOTÓW WOJNY. RZYMSKIE WOJNY NA WSCHODNICH GRA­ NICACH 20 p.n.e.-19 n.e. Cesarz rzymski Oktawian (63 p.n.e.-14 n.e.) stale utrzymy­ wał legiony rzymskie w odległych prowin­ cjach wschodnich cesarstwa, które w dużym stopniu narażone były na zbrojne najazdy, zwłaszcza ze strony Armenii (stanowiącej w zasadzie kraj wasalny Rzymu) i niezależ­ nej Partii. W 20 n.e. pasierb Oktawiana, Tyberiusz (42 p.n.e.-37 n.e.), wyruszył do Armenii, aby wprowadzić na tron Tigranesa, który gotów był zostać wasalem Rzymu. Udało się Tyberiuszowi te zamiary zreali­ zować. Król Partii z obawy przed najazdem rzymskim zawarł pokój i oddał znaki bojowe legionów rzymskich, które Partowie zdobyli w 53 p.n.e. (patrz RZYMIAN WOJNA z PAK­ TAMI 55-36 p.n.e.). Było to bardzo ważne dla prestiżu Rzymu; Tyberiusz zyskał ogromne uznanie, a po śmierci Oktawiania został cesarzem. Ok 6 p.n.e. Armenia dostała się pod zwierzchnictwo Partii. W 1 p.n.e. Gajusz Cezar znów osadził na tronie w Armenii wasali Rzymu, wkrótce potem zdetronizo­ wanego. Patrz także RZYMSKO-ARMEŃSKIE WOJNY;

RZYMSKIE

WOJNY

WSCHODNIE

113-117. RZYMSKIE WOJNY WSCHODNIE 113-117.

Cesarz rzymski Trajan (53-117) był nie­ zwykle uczciwym i dobrze przygotowanym administratorem, a także bardzo zdolnym

RZYMSKI PODBÓJ BRYTANII 43-61. Wódz rzymski, Juliusz Cezar (100-44 p.n.e.) w cza­ sie GALIJSKICH WOJEN dokonał wpraw­ dzie uwieńczonego sukcesem najazdu na Brytanię, jednakże właściwy podbój wyspy zaczął się dopiero za czasów cesarza Klaudiu­ sza I (10 p.n.e.-54 n.e.), który wysłał na wyspę cztery legiony pod komendą Aulusa Plaucjusza. W 43 n.e. rzymscy najeźdźcy wylądowali w Rutupiae (Richborough, Kent), zaskoczyli i zwyciężyli wojownicze plemiona Catuvelaunow i Trynovantow, pod dowództwem wodza Catuvelaunow Karatacusa (wzmian. 30-60). Pobite plemiona wy­ cofały się w kierunku Londinium (Londyn), poniosły jednak jeszcze jedną klęskę w pobliżu Durobrivae (Rochester). Wkrótce potem przybył Klaudiusz, by osobiście dowodzić wyprawą i odniósł zdecydowane zwycięstwo. Karatacus, którego brat Togidubnus (zm. 43) poległ w walce z Rzymianami, uciekł na RZYMSKIE WOJNY Z KWADAMI1 SARMATA­ zachód i uzyskał pomoc różnych plemion MI 374-375. Pogwałcenie przez urzędników (Sylurów i Ordowinów z Walii). Rzymianie rzymskich układów z Kwadami, osiadłymi wysyłali wciąż wojska, które wreszcie uporały w Dacji, spowodowało to, że ich król Gabisię z tubylcami; niektóre plemiona poddawały nus (zm. 374) wniósł skargę przeciw zerwa­ się bez stawiania oporu. Do 47 Rzymianie niu umów. Komendant twierdzy zamordo­ całkowicie opanowali południowował go za to. Kwadowie wraz ze swymi wschodnią część Brytanii; głównym ośrod­ sprzymierzeńcami, Sarmatami, przekroczyli kami romanizacji życia mieszkańców wyspy Dunaj; pustoszyli Mezję (Bułgaria), Panno- były Londinium, Camulodunum (Colches­ nię (część Austrii, Węgry i Jugosławia) ter) i Yerulamium (St. Albans). Na zachodzie i zwyciężali legiony rzymskie. Działania granica biegła wzdłuż drogi znanej pod przyszłego cesarza, Teodozjusza (346P-395), nazwą Fosse Way, którą rzymskie legiony powstrzymały Sarmatów, którzy zawarli od­ przekroczyły przy najeździe na terytorium rębny pokój (374), a cesarz rzymski Walen­ Brygantów. Po porażce w północnej Walii tynian I (321-375) wyruszył z wojskami Karatacus udał się po pomoc do królowej z Galii na terytorium Kwadów (375), spu­ Brygantów, Kartymandui (wzmian. 30-70), stoszył je i wrócił na zimowe leża. Zwycię­ jednak w 51 królowa wydała go Rzymianom, żeni Kwadowie wysłali do Walentyniana którzy pomogli jej umocnić władzę, tłumiąc posłów, którzy podjęcie walki usprawiedli­ kilka powstań (później, w 57, Rzymianie wiali zerwaniem układów przez Rzymian. pomogli jej zdławić bunt wzniecony przez jej Słysząc to, Walentynian wpadł w taki gniew, męża i współwładcę). Jeszcze kilkakrotnie że dostał zawału. Kwadowie zachowali spo­ wybuchały nieudane powstania (patrz BOADIkój do 405, kiedy to najechali Italię wspólnie CEI POWSTANIE 60-6i), ale w 61, za panowania z Wizygotami (patrz STYLICHONA WOJNY cesarza Nerona (37-68), pogranicze brytyjs­ z WIZYGOTAMI 390-408). Patrz także GOTÓW kie w sposób trwały włączono do obszarów i SARMATÓW WOJNA 332-334; RZYMIAN cesarstwa rzymskiego. Patrz także MONS i GOTÓW WOJNY. GRAUPIUS, BITWA POD MONS GRAUPIUS 84 n.C. dowódcą wojskowym. Kiedy król Armenii, zaaprobowany przez Rzym, został odsunięty od władzy, a tron uzyskał Part, który nie zyskał aprobaty Rzymu, Trajan wyruszył z armią na wschód (113). W 114 najechał Armenię, nie napotkawszy właściwie oporu, obalił króla i przekształcił kraj w rzymską prowincję. Trajan podbił następnie należącą do Partii Mezopotamię, i ustanowił na tym terenie nową prowincję - Asyrię. Rok póź­ niej, gdy wojska rzymskie znajdowały się w Babilonii, nowe prowincje zbuntowały się. Trajan szybko stłumił powstania, odbił Mezopotamię. Koronował na króla Partii Partamaspatesa, syna ówczesnego władcy Partii - Chosnesa. Trajanowi nie powiodło się oblężenie Hatry. Rozpoczął odwrót, ale zachorował i zmarł w Selinuncie (Selindi, Turcja). Następca Trajana - Hadrian oddał Partii obszary zdobyte przez poprzednika.

RZYMSKO-ARMEŃSKA WOJNA 113-117.

Patrz RZYMSKA WOJNA WSCHODNIA 113-117. RZYMSKO-ARMEŃSKA WOJNA 162-165.

Patrz RZYMSKA WOJNA WSCHODNIA 162-105. RZYMSKO-ARMEŃSKA WOJNA 72-66

p.n.e. Król Fontu, Mitrydates VI Eupator, zwany Wielkim (ok. 132-63), pokonany przez Rzymian pod dowództwem Lucjusza Licyniusza Lukullusa (1107-56) w trzeciej wojnie MITRYDATESA, znalazł schronie­ nie u swego zięcia, króla Armenii Tigranesa I Wielkiego (1407-56), który nie zgodził się na wydanie Mitrydatesa Rzymianom. Lukullus najechał wówczas Armenię i po zwycięskiej bitwie zdobył jesienią 69 bogatą stolicę, Tigranocertę. Następnego roku usi­ łował zająć resztę kraju, nie był jednak przygotowany do walki w górzystym terenie i surowego klimatu. Mitrydates szybko prze­ szkolił nowo zebraną armię armeńską w rzym­ skim sposobie walki, mimo to żołnierze Tigranesa zostali pobici w 68. Zmęczeni żołnierze Lukullusa byli już blisko nowej stolicy Armenii, Artaksaty, ale odmówili dalszego marszu, zmuszając Lukullusa do odwrotu w dolinę Eufratu. Mitrydates wró­ cił do Pontu, by podjąć znowu walkę z Rzy­ mianami. Lukullus ruszył za nim, ale w 66 został odwołany do Rzymu. Pompejusz Wielki (106-48) objął komendę nad wojskami rzy­ mskimi na wschodzie i wspomagany przez zbuntowanego syna Tigranesa, wyruszył do Armenii (66). Tigranes zapłacił ogromną kontrybucję, a później sprawował rządy pod patronatem Rzymu. RZYMSKO-ARMEŃSKA WOJNA 93-92 p.n.e. Armeńskie królestwo Tigranesa I Wielkiego (1407-56) uzależnione było od imperium Fartów króla Mitrydatesa II Wiel­ kiego (124P-87). Sam Tigranes był swego czasu zakładnikiem Mitrydatesa, prawdo­ podobnie kupił wolność za 70 dolin od­ stąpionych Fartom. Tigranes zaczął powięk­ szać swoje terytoria od wcielenia sąsiednich obszarów we wschodniej części Azji Mniej­

szej. Zawarł przymierze z królem Pontu, Mitrydatesem VI Eupatorem, zwanym Wiel­ kim (ok. 132-63) i poślubił jego córkę (patrz MITRYDATESA WOJNY). W 93 Tigranes najechał Kapadocję we wschodniej części Azji Mniejszej, państwo pozostające pod patronatem Rzymu. Lucjusz Korneliusz Sulla (138-78), wódz rzymski i pretor w Azji Mniejszej, spotkał się z wysłan­ nikiem Mitrydatesa II, Orobaze (zm. 91?), nad Eufratem (obie strony przyjęły, że rzeka stanowi wspólną granicę) i zawarł przymie­ rze przeciw Tigranesowi. Rzymianie jednak zdołali sami, przed nadejściem pomocy Par­ tów, wyprzeć armeńskich najeźdźców z Kapadocji. Orobaze po powrocie do kraju został oskarżony o obrazę majestatu (w czasie spot­ kania nad Eufratem zajął miejsce poniżej Sulli) i ścięty. RZYMSKO-ETRUSKIE WOJNY. Patrz EIRUSKO-RZYMSKIE WOJNY. RZYMSKO-PERSKA WOJNA 230-233.

W 224 przywódca Persów Ardaszir (Atakserkses) I (zm. 241) wystąpił przeciw królo­ wi Partii, zwyciężył i obalił go, podbił całe imperium Partii i założył dynastię Sasanidów. Zamierzał przywrócić granice z czasów Achemenidów, podbić Azję Mniejszą i Sy­ rię. W 230 najechał rzymską Mezopotamię. Młody i nie mający doświadczenia w dowo­ dzeniu cesarz Marek Aureliusz Aleksander Sewer (208P-235) po bezskutecznych pró­ bach wynegocjowania pokoju musiał podjąć walkę. W 232 trzy armie rzymskie z różnych kierunków ruszyły na Persję. Armia pod wodzą Aleksandra Sewera doznała klęski, dwie pozostałe armie uzyskały pewne po­ wodzenie. Ardaszir poniósł jednak tak cięż­ kie straty, że nie mógł wykorzystać swego „zwycięstwa". Aleksander Sewer wrócił do Rzymu i odbył triumf. Nie zawarto formal­ nego pokoju, przywrócono jednak poprzed­ nie granice rzymskie. RZYMSKO-PERSKA WOJNA 241-244. Sz-

pur I dynastii

(zm.

272),

król

Persji

z

Sasanidów, syn Ardaszira I (zm. 241), podjął próbę zdobywania pogranicznych prowincji rzymskich. Zdobył rzymską Mezopotamię, większą część Syrii i zagroził Antiochii. Cesarz rzymski Marek Antoniusz Gor­ dian III (224P-244) i jego teść, wybitny wódz Gajusz Furiusz Timezyteusz (zm. 243) przybyli w 242 z armią do Syrii, zwyciężyli Szapura w bitwie pod Resaena w 243 i wyparli go z Syrii. Jednak śmierć Timezeusza i za­ bójstwo Gordiana (zdaniem niektórych, po­ pełnione przez jego następcę, Filipa Araba [204-249]) uniemożliwiły Rzymianom wy­ korzystanie tego sukcesu. Cesarz Filip za­ warł pokój z Szapurem; przywrócono po­ przednie granice rzymsko-perskie.

perium Sasanidów. Bahram ze względu na bunt we wschodniej części swego państwa zawarł pokój. W 283 Karus w tajemniczych okolicznościach zmarł w pobliżu Tygrysu, rzekomo od uderzenia piorunu; krążyły jednak pogłoski, że zamordował go prefekt pretorianów, Ariusz Aper (zm. 285). Współcesarzami Rzymu zostali bracia Numerianus i Karinus (zm. 285). Armia rzymska rozpo­ częła odwrót przez Azję Mniejszą; już nad Bosforem Numerianusa znaleziono mart­ wego. Oskarżonego o zamordowanie go Apera własnoręcznie zabił Dioklecjan (245-313), służący pod rozkazami Karusa, po czym wojsko obwołało go cesarzem (patrz RZYMSKA WOJNA DOMOWA284-285).

RZYMSKO-PERSKA WOJNA 256-261. Król Persji Szapur I (zm. 272) zdobył Armenię i osadził na jej tronie marionetkowego króla. Wojska perskie najechały rzymską Mezo­ potamię i Syrię oraz zdobyły Antiochię (256). Cesarz rzymski Walerian (zm. 261?) wyruszył z armią do Azji Mniejszej i odbił Antiochię, przegrał jednak bitwę pod Edessą (Urfa) w 260. Po otoczeniu armii rzymskiej zdesperowany Walerian rozpoczął negocja­ cje pokojowe z Szapurem, podczas których Persowie wzięli go do niewoli. Po uwięzie­ niu cesarza Rzymianie poddali się. Przewie­ ziony do Persji Walerian zmarł w niewoli. Wojska Szapura pośpiesznie zajęły Syrię i odbiły Antiochię. Wracając z łupem do kraju, Persowie zostali zwyciężeni przez księcia Palmiry; klęska ta położyła kres najazdom Szapura na Azję Mniejszą i Syrię.

RZYMSKO-PERSKA WOJNA 295-297. Narses (zm. ok. 302), król Persji z dynastii Sasanidów, najechał rzymską Mezopotamię i podporządkował sobie Armenię. Rzymski cezar na wschodzie, Galeriusz (zm. 311), wyruszył przeciw Persom ze stosunkowo niewielką armią; odniósł zwycięstwa w kilku potyczkach w Mezopotamii, ale poniósł druzgocącą klęskę w bitwie pod Carrhae (Harran) w 296. Rok później, wzmocniwszy armię, Galeriusz wyruszył znowu do Persji i tym razem odniósł zwycięstwo; gdzieś nad Tygrysem udało mu się zaskoczyć i rozbić znacznie większą armię perską. Wziął wielu jeńców i zdobył ogromne łupy, do niewoli dostały się także rodzina i harem Narsesa. Narses musiał przyjąć warunki pokoju po­ dyktowane przez Rzym. Na mocy pokoju z Nisibis (Nisibin lub Nusajbin) z 295, Persja zwróciła Rzymowi górną Mezopota­ mię, ustąpiła pięć prowincji położonych na północny wschód od Tygrysu i uznała króla z ramienia Rzymu, Tiridatesa III (238?— 314) władcą Armenii. Rodzina i harem wróciły do Narsesa.

RZYMSKO-PERSKA WOJNA 282-283.

W 282 nowy cesarz rzymski Marek Aure­ liusz Karus (223P-283) wraz z młodszym synem Markiem Aureliuszem Numerianusem (zm. 284) objęli dowództwo nad wy­ prawą przeciw Persom, którymi dowodził król Bahram I (zm. 276). Rzymianie odnieśli sukces; odbili górną Mezopotamię i zdobyli Ktezyfont, stolicę Persji. Karus wkroczył na tereny położone na wschód od Tygrysu, chcąc prawdopodobnie pobić perskie im­

RZYMSKO-PERSKA WOJNA 337-363. Po

śmierci cesarza rzymskiego Konstantyna I Wielkiego (228P-337), władcą wschodniej części cesarstwa został jego drugi syn Konstancjusz II (317-361). Prowadził długie

wojny z królem Persji Szapurem II Wielkim (309-379), który pragnął odzyskać Armenię i północną Mezopotamię. Szapur najechał Mezopotamię w 351. Konstancjusz w 360 przybył do Syrii, ale miał zbyt słabe siły, by odzyskać utracone tereny. Zmarł w Tarsie, w Cylicji (361). Jego następca, cesarz Julian (331-363), w 363 podjął wyprawę do Persji, początkowo z powodzeniem, nie zdołał jed­ nak zdobyć Ktezyfontu. Podobnie jak inni wodzowie rzymscy, miał trudności z prowa­ dzeniem walki na pustyni. W czasie odwrotu spod Ktezyfontu poległ w potyczce. Szapur mógł po tym swobodnie budować perskie imperium, nie napotykając przeszkód ze strony Rzymu. RZYMSKO-PERSKA WOJNA 421-422. Król Persji Bahram V (zm. 439), zwany Gór („dziki osioł"), po objęciu tronu i umoc­ nieniu swojej pozycji m.in. dzięki poparciu możnowładców zmienił politykę ojca, Jezdegerda I (zm. 420) i wznowił gwałtowne prześladowania chrześcijan. Prześladowania oburzyły Rzym i ściągnęły na Persję wojnę z cesarstwem. W kilku mniejszych bitwach w Mezopotamii wojska Bahrama poniosły porażkę; król zgodził się na warunki poko­ jowe, które zapewniały chrześcijanom swo­ bodę wyznania w całej Persji. Rzymianie z kolei zgodzili się na tolerowanie zoroastryzmu, religii panującej w Persji. RZYMSKO-PERSKA WOJNA 441. Król Persji z dynastii Sasanidów, Jezdegerd II (zm. 457), syn i następca Bahrama V (zm. 439) zaczął prześladować żydów i chrześcijan (pata RZYMSKO-PERSKA wojna 421-422). Wo­ bec tego Rzym wysłał przeciw Jezdegerdowi armię. Po kilku drobnych zwycięstwach wojsk rzymskich król Jezdegerd przystał na pokój i zapewnił żydom i chrześcijanom swobodę wyznania. RZYMSKO-PERSKA WOJNA 502-506. Król z dynastii Sasanidów, Kawad I (zm. 531), poprosił cesarza wschodniorzymskiego Anastazjusza I (4307-518) o pomoc finansową;

pieniądze były mu potrzebne na daninę dla Heftalitów (tzw. Białych Hunów), którzy pomogli Kawadowi odzyskać tron zabrany mu przez brata. Gdy Anastazjusz odmówił, Kawad najechał w 502 rzymską Armenię i zdobył największe miasto, Teodozjopolis (Erzurum). W następnym roku ponownie triumfował w rzymskiej Mezopotamii, gdzie po trzymiesięcznym oblężeniu zdobył Ami­ dę (Diyarbakir). Nie powiodło mu się jed­ nak oblężenie Edessy (Urfa) i wojska cesar­ stwa wschodniorzymskiego odzyskały Ami­ dę. Wreszcie zawarto pokój; granica rzymsko-perska biegła tak, jak w 502. Patrz także GHASSANIDÓW i LACHMIDÓW WOJNY; JUSTYNIANA WOJNA PERSKA PIERWSZA 524-532.

RZYMSKO-PERSKA WOJNA 524-532. Patrz JUSTYNIANA WOJNA PERSKA PIERWSZA 524-532. RZYMSKO-PERSKA WOJNA 539-562. Patrz JUSTYNIANA WOJNA PERSKA DRUGA 539-502.

RZYMSKO-PERSKA WOJNA 572-591. Zbli­ żenie Bizancjum z Turkami, wrogami Pe­ rsów doprowadziło do wojny. Król Persji z dynastii Sasanidów Chosroes I (zm. 579) najechał rzymską część Armenii i zdobył twierdzę Dara nad Eufratem. Gorzej po­ wiodło mu się w Mezopotamii. W 575 bizantyjski wódz Justynian odniósł zwy­ cięstwo pod Mekitene. W 579 Rzymianie (Bizantyjczycy) i Persowie rozpoczęli negocja­ cje pokojowe, które przerwano po śmierci Chosroesa. Jego syn i następca, Hormizd (Ormizd) IV (zm. 590) nie chciał zrezygnować z ziem zdobytych przez ojca, wobec czego wojna wybuchła ponownie. Potęgę imperium Sasanidów nadwerężyło powstanie wewnątrz kraju i najazd Turków, którzy zajęli większą część Chorasanu. Wybitny wódz perski, Bah­ ram Czobin (zm. 5917), odniósł wielkie zwy­ cięstwo w bitwie z Turkami i odzyskał więk­ szą część utraconego terytorium, natomiast Rzymianie zadali mu ciężkie klęski pod Nisibis (Nisibin lub Nusajbin) i nad rzeką Araks (Aras) w 590. Mimo klęsk Bahram miał jeszcze wystarczająco dużą armię, by stanąć na

RZYMU SPUSTOSZENIE PRZEZ MUZUŁMA­ NÓW 846. Na początku IX w. Morze Śród­ ziemne opanowali muzułmańscy piraci z Hi­ szpanii. W 831 zdobyli Palermo na Sycylii, założyli małe państwa muzułmańskie w Ta­ rencie i Bari na południowym wybrzeżu Italii (840) i z tych siedzib siali terror na Morzu Adriatyckim i Tyrreńskim, zapusz­ czając się często i w głąb lądu. Odparci pod Neapolem w 846, ruszyli na północ, dotarli do Tybru i zdobyli twierdzę zbudowaną u ujścia rzeki przez papieża Grzegorza IV (zm. 844). Następnie wylądowali na połu­ dniowym brzegu Tybru i pomaszerowali na Rzym, grabiąc i paląc rzymskie przedmieś­ cia. Ogromne straty poniosło Wzgórze Wa­ tykańskie, znajdujące się wówczas poza murami obronnymi Rzymu, zbezczeszczona została stara Bazylika św. Piotra. Po odejściu RZYMU SPUSTOSZENIE PRZEZ CELTÓW 390 obładowanych łupami najeźdźców papież p.n.e. Celtowie (inaczej Galowie) przeszli Leon IV (800P-855) zbudował dookoła Wa­ tykanu mury obronne; znane przez lata pod przez Alpy i wtargnęli do Italii północnej; nazwą „mury leonijskie" otaczały grodek w 396 zajęli miasto Melpum (Mediolan), zwany „civitas Leonina". ruszyli dalej na południe, do środkowej Etrurii, około 391 obiegli etruskie miasto RZYMU SPUSTOSZENIE PRZEZ WIZYGOTÓW Clusium (Chiusi). Na wezwania Clusium 410. W 408 cesarz Honoriusz odrzucił Opomoc z Rzymu przybyła misja pokojowa, żądania Wizygotów domagających się od która bezskutecznie usiłowała namówić Cel Rzymu wypłaty znacznych sum. Król Wi­ tów do powrotu na północ. Najeźdźcy prowa zygotów, Alaryk (370P-410), otoczył Rzym, dzeni przez wodza Brennusa zwyciężyli armię zgodził się odstąpić za cenę znacznego rzymską nad Allią (lipiec 390), później przy okupu i odszedł do Toskanii. Gdy władze puścili atak na Rzym i zdobyli miasto z wyjąt rzymskie opóźniały się z wypłatą okupu kiem twierdzy i świątyni Jowisza Qupitera) Wizygoci zdobyli w 409 port Rzymu - Ostię. na Kapitolu. Wiele budynków, przeważnie Alaryk zmusił senat rzymski do obrania drewnianych, spłonęło całkowicie, najeźdź marionetkowego cesarza Pryskusa Attakusa, ców ogarnął szał grabieży i mordów. Po kilku który mianował go naczelnym wodzem rzym­ miesiącach, nie mogąc zdobyć wzgórza i do skim. Doszło do sporów między Pryskusem wiedziawszy się, że ich ziemiom położonym a Alarykiem, który zdetronizował cesarza. w dolinie Padu grozi atak iliryj skiego plemie Próbował dojść do porozumienia z Hono­ nia Wenetów, Celtowie przyjęli dużą daninę riuszem, ale to się nie powiodło. Rozejm zaofiarowaną im przez rzymskiego polityka zerwali Rzymianie atakując obóz Alary ka Marka Furiusza Kamillusa (zm. ok. 365) (410). Postanowił złupić Rzym, w tym celu 1 odeszli. Według legendy, w czasie ważenia obiegł go. Gdy w mieście zapanował głód, złota na daninę trybun rzymski narzekał na senat rzymski zgodził się złożyć Alarykowi niedokładność wagi, wówczas Brennus poło jeszcze większą daninę, ale władze w Rawen­ żył miecz na szali mówiąc: „Vae victis!" nie odrzuciły tę możliwość. Trzy tygodnie (Biada zwyciężonym!). Patrz także ETRUSKOpóźniej 24 sierpnia zdrajcy wpuścili żoł­ -RZYMSKIE WOJNY WCZESNE ok. 509-308 p.n.e. czele spisku przeciw Hormizdowi; w wyniku spisku pozbawiono Hormizda tronu i zamor­ dowano. Bahram obwołał się królem w 590, a prawowity następca tronu, Chosroes II (zm. 628), uciekł do Syrii i zabiegał o pomoc cesarza wschodniorzymskiego Maurycego (ok. 539-602). Maurycy udzielił mu jej; armia cesarska wyruszyła z Chosroesem do Persji i zwyciężyła wojska Bahrama w bitwie pod Zabem (590). Ostatecznie Rzymianie rozbili armię Bahrama w 591, w Medii (obecnie północno-zachodni Iran). Bahram uciekł, ale wkrótce został zabity lub zmarł śmiercią naturalną. Chosroes odzyskał tron i zawarł pokój z cesarstwem wschodniorzymskim; przywrócono dawne granice, Rzy­ mianie przestali płacić daninę za kaukaskie twierdze.

nierzy Alaryka przez Bramę Salariańską. Wizygoci wspólnie z rzymskimi niewol­ nikami zlupili Rzym, podpalali znaczniejsze budynki, oszczędzali jedynie kościoły. Za­ mordowano wielu mieszkańców, innych zwolniono za okupem, a część zamieniono w niewolników. Obładowani łupem Wizy­ goci pomaszerowali na południe (patrz WI­

dzielenia im części ziem wielkich majątków. Odmówił im tego Orestes, wódz naczelny armii rzymskiej, rządzący w imieniu cesarza, a swego małoletniego syna Romulusa Augustulusa (zm. po 507?). Najemnicy się zbuntowali i obwołali królem swego wodza Odoakra (434P-493). 23 sierpnia 476 Odoaker pobił Orestesa (zm. 476); Orestes dostał ZYGOTÓW NAJAZDY NA CESARSTWO RZYMSKIE, się do niewoli i został stracony. Odoaker późniejsze 410-476). Patrz także Rzymu UPAzdobył Rawennę, stolicę zachodniego cesar­ DEK476. stwa rzymskiego, zdetronizował cesarza Ro­ mulusa Augustulusa, pozwalając mu osiąść RZYMU UPADEK 476. Przez dwa dziesięcio­ w Kampanii, po czym objął rządy w Italii. lecia po spustoszeniu Rzymu przez Wan­ Tytułu cesarza nie przybrał, ale nie uważał dalów W 455 (patrz WANDALÓW NAJAZDY NA swego terytorium za część wschodniego cesarstwo rzymskie 400-533) w Italii duży cesarstwa rzymskiego. Rok 476 uważany wpływ na rząd mieli germańscy dowódcy jest za ostateczny upadek wielowiekowego wojskowi na służbie rzymskiej. W 476 na­ układu politycznego w Europie Zachodniej jemnicy germańscy, stanowiący większość i początek okresu zwanego wczesnym śred­ żołnierzy rzymskiej armii zażądali przy­ niowieczem.

s SAHARA HISZPAŃSKA, WOJNA O SAHARĘ HISZPAŃSKĄ 1976-. W 1976 Hiszpania przekazała Maroku dwie trzecie obszaru swojej zamorskiej prowincji, Sahary Hisz­ pańskiej, a jedną trzecią (część południową) - Mauretanii. Tuż potem oddziały Maroka poprowadziły „Zielony marsz" 350 tysięcy ludzi na tereny, do których Maroko rościło sobie prawa; w tym samym czasie na swoje obszary wkroczyły wojska Mauretanii. Front Polisario, popierane przez Algierię saharyjskie ugrupowanie niepodległościowe, roz­ począł walkę partyzancką z wojskami obu tych państw. Celem frontu było utworzenie niepodległego państwa, Arabskiej Demo­ kratycznej Republiki Sahary (ADRS). W 1980 Mauretania podpisała z Polisario traktat, zrzekając się na rzecz Frontu zwierzch­ ności nad należącym do niej obszarem. Król Maroka Hasan II (ur. 1929) dokonał aneksji tego obszaru i wysłał tam marokańskie wojska. W 1981 ponad 40 krajów, w tym większość krajów afrykańskich, uznało rząd ADRS na uchodźstwie. Powstańcy Polisario atakowali wojska marokańskie, dążąc do wyparcia ich z obszaru zwanego obecnie Saharą Zachodnią. We wrześniu 1991, po 15 latach walk, Front Polisario zawarł ro­ zejm z armią marokańską, osiągnięty dzięki mediacji ONZ. Przewidziane na styczeń 1992 referendum w sprawie niepodległości Sahary Zachodniej nie doszło do skutku ze względu na spór o liczbę uprawnionych do głosowania.

ryce Północnej (Kanada) była obawa Kana­ dyjczyków przed agresją Stanów Zjedno­ czonych. W czasie WOJNY SECESYJNEJ około 25 konfederatów przebywających w Kanadzie przekroczyło granicę Unii i za­ atakowało miasto Saint Albans w stanie Yermont (19 października 1864). Napastnicy zabili jednego mężczyznę, zrabowali około 200 tysięcy dolarów z trzech banków i ucie­ kli z powrotem do Kanady. Ścigający ich ludzie szeryfa przekroczyli granicę; kilku napastników złapali, musieli jednak wydać ich władzom Kanady. Wkrótce aresztowano prawie połowę sprawców napadu; gdy sąd kanadyjski zwolnił ich bez kary, w Stanach Zjednoczonych zaczęto mówić o wojnie z Wielką Brytanią i Kanadą. Zrabowane pieniądze zwrócono, pięciu napastników aresztowano ponownie i zatrzymano pod zarzutem naruszenia neutralności Kanady. Narastająca obawa przed wybuchem wojny skłoniła Kanadę na początku 1865 do roz­ mieszczenia wzdłuż granicy 2000 żołnierzy woj sk terytorialnych.

SAJO, BITWA NAD SAJO 1241. Gdy Mon­ gołowie wtargnęli na Węgry, król Węgier Bela IV (1206-1270) skoncentrował swe siły pod Budą. Mongołowie podszedłszy pod Peszt, wycofali się na północny wschód, za nimi ruszyła armia węgierska. Mongoło­ wie zajęli pozycję na lewym brzegu Sajo, w pobliżu Mohi. Straż przednia węgierska 10 kwietnia 1241 opanowała most. Wódz Mongołów Subedej kazał Batuchanowi zwią­ SAINT ALBANS, NAJAZD NA SAINT ALBANS zać czołowo Węgrów, a sam z siłami głów­ 1864. Bodźcem do utworzenia w 1867 unii nymi miał uderzyć na nich z tyłu. 11 kwiet­ wszystkich posiadłości brytyjskich w Ame­ nia Batuchan zdobył most i zaatakował

Węgrów na prawym brzegu Sajo. Subedej przeprawiwszy się przez rzekę, wyszedł na tyły Węgrów. Doszło do ich częściowego osaczenia, znaczna ich część poległa lub dostała się do niewoli. Część uciekła, m.in. król Bela. Doszło do pościgu Mongołów. Śmierć najwyższego chana chanów Mon­ gołów Ugedeja (zm. 1241) spowodowała, że musieli wrócić do Karakorum, by dokonać wyboru nowego władcy. SANDAŁ, POWSTANIE 1935. Bezrolni chłopi zatrudnieni na wielkich plantacjach w środ­ kowej części Luzonu (Filipiny) zaczęli na początku lat trzydziestych XX w. masowo wstępować do ruchu Sakdal, zapoczątkowa­ nego i kierowanego przez Benigno Ramosa (wzmian. 1930-1935), sakdal w języku tagalog (największa grupa językowa na Filipi­ nach) znaczy „oskarżenie". Ramos domagał się niższych podatków od ubogich, reformy rolnej i niezależności Filipin od Stanów Zjednoczonych. Ruch przerodził się stop­ niowo w partię polityczną, która w wybo­ rach jesienią 1934 zyskała dużą liczbę gło­ sów. W nocy 2 maja 1935 stronnicy Sakdalu przejęli budynki rządowe w czternastu mias­ tach na Luzonie. Następnego dnia wezwane wojska rządowe szybko uspokoiły zbun­ towanych chłopów; w starciach zginęło około 100 powstańców. Ramos uciekł do Japonii, partię Sakdal zdelegalizowano i roz­ wiązano. W pośrednim następstwie tego powstania w tym samym roku zagwaran­ towano większą samodzielność Filipinom, aby zapewnić Ameryce ich przynależność w wypadku konfliktu z Japonią. SALADYNA ŚWIĘTA WOJNA 1187-1189.

Zebrawszy ogromną armię, Saladyn (1137?— 1193), sułtan Egiptu i wielki wódz muzuł­ mański, rozpoczął świętą wojnę z chrześ­ cijańskimi krzyżowcami w celu zdobycia łacińskiego Królestwa Jerozolimy (rozejm został pogwałcony przez chrześcijan, którzy pod wodzą Rajnolda z Chatillon [zm. 1187] ograbili muzułmańską karawanę). W bitwie pod Hattin w 1187 armia Saladyna odniosła

zwycięstwo nad krzyżowcami dowodzonymi przez Rajnolda i Gwidona z Lusignan (1129-1194) i wzięła do niewoli obu wo­ dzów chrześcijańskich (Rajnolda obwinia­ nego o pogwałcenie rozejmu ścięto po od­ mowie przejścia na islam, Gwidona zwol­ niono w zamian za odstąpienie Saladynowi portu Askalon). Saladyn z powodzeniem oblegał Jerozolimę; zajął ją 2 października 1187. W 1189 krzyżowcy obiegli Akkę i sami z kolei zostali oblężeni przez Saladyna. Po przybyciu 8 czerwca krzyżowców pod do­ wództwem króla Anglii Ryszarda I Lwie Serce (1157-1199) miasto poddało się 12 lipca (patrz KRUCJATA TRZECIA 1189-1192). Patrz także KRZYŻOWCÓW i TURKÓW WOJNY. SALWADORSKA WOJNA DOMOWA 19771992. W 1977 do władzy w Salwadorze doszedł konserwatywny rząd cywilno-wojskowy; w tym czasie w Salwadorze nasilały się gwałtowne starcia między zwalczającymi się frakcjami lewicowymi i prawicowymi. W kraju szerzyły się porwania, zabójstwa i nieuzasadnione aresztowania. W tych oko­ licznościach doszło do puczu wojskowego (15 października 1979), w wyniku którego powstała nowa rządząca junta. Rząd nawo­ ływał bezskutecznie zarówno ugrupowania lewicowe, jak i prawicowe do złożenia broni. 24 marca 1980 w stolicy, San Salvador, prawicowy terrorysta zamordował salwadorskiego arcybiskupa Oscara Arnulfo Romero (1918-1980), gorącego obrońcę praw czło­ wieka i rzecznika biedoty. W czasie jego pogrzebu rozległy się wybuchy oraz strzały snajperów. Działania te wywołały panikę, w wyniku której zginęło 31 osób, a około 200 zostało rannych. Później tego samego roku (4 grudnia 1980) znaleziono w Sal­ wadorze ciała czterech zaginionych amery­ kańskich sióstr zakonnych. W odpowiedzi władze Stanów Zjednoczonych zawiesiły tymczasowo pomoc wojskową i ekonomicz­ ną dla Salwadoru. Lewicowi partyzanci, wspierani przez Kubę i Nikaraguę, działali głównie na wsiach, napadali na miasta, posterunki policyjne i wojskowe, zby zdobyć

tam broń; opanowali około jednej trzeciej terytorium kraju. Szacuje się, że do 1986 zginęło w walkach około 45 tysięcy osób, przeważnie cywilów. Zabójstwa jezuitów, zakonnic, związkowców, przywódców chłop­ skich, ludzi podejrzewanych o komunizm lub o chęć wprowadzenia reform demo­ kratycznych przypisuje się prawicowym szwadronom śmierci. W 1990 obie strony konfliktu rozpoczęły w Meksyku negocjacje pokojowe. W listopadzie 1991 opozycja mar­ ksistowska proklamowała zakończenie woj­ ny przeciwko rządowi. 15 stycznia 1992 podpisano oficjalne porozumienie pokojowe. SALWADORSKI PRZEWRÓT 1948. Od 1931 do 1944 w Salwadorze dyktatorskie rządy sprawował prezydent, generał Maximiliano Hernandez Martinez (1882-1966); ustąpił z urzędu po strajku powszechnym (maj 1944) zorganizowanym w proteście przeciw bezlitosnym represjom po zdławionym przez niego przewrocie wojskowym, do którego doszło miesiąc wcześniej. Rząd wojskowy wysunął na stanowisko prezydenta Salvadora Castanedę Castro (ok. 1888-1965), a w ciągu następnych trzech lat ograniczył swobody obywatelskie. Castaneda wprowa­ dził wszakże wiele reform w szkolnictwie i ustawodawstwie pracy, a także propagował związek Salwadoru z sąsiednią Gwatemalą. Mimo to został usunięty w wyniku puczu młodych oficerów (12-14 grudnia 1948), którzy domagali się reform społecznych i gospodarczych. Na czele gabinetu stanął major Oscar Osorio (1910-1969), członek junty, która przejęła władzę; w 1950 został wybrany na prezydenta; zalegalizował związ­ ki zawodowe, usprawnił budownictwo mie­ szkaniowe i stworzył korzystne warunki dla rozwoju przemysłu i rolnictwa.

SAMILÓW RUCH NIEPODLEGŁOŚCIOWY 1919-1920 (ruch 1 marca). W 1910 Japonia dokonała aneksji Korei. Pod koniec ŚWIA­ TOWEJ WOJNY I Koreańczycy bezskute­ cznie usiłowali skłonić Konferencję Paryską do uznania ich za naród uciskany i mający prawo do samostanowienia. Trzydziestu trzech czołowych koreańskich działaczy re­ ligijnych oraz kulturalnych podpisało 1 ma­ rca 1919 ..Deklarację niepodległości". Tego samego dnia„Deklaracja" została odczytana na ogromnym wiecu w stolicy Korei, Seulu. Ruch niepodległościowy rozszerzał się błys­ kawicznie obejmując inne miasta; w ciągu następnego roku w całym kraju odbyło się ponad 1500 demonstracji, w których uczes­ tniczyło około 2 milionów osób. Demons­ tracje przebiegały spokojnie, mimo to japoń­ ska policja i wojsko występowały niezwykle ostro przeciw demonstrantom; w czasie starć zabito lub zraniono prawie 23 tysiące ludzi, z 47 tysięcy aresztowano, około pięciu ty­ sięcy osadzono w więzieniach. Po stłumie­ niu demonstracji japoński rząd przyznał Koreańczykom pewną autonomię, jakkol­ wiek bardzo ograniczoną. Obecnie 1 marca obchodzony jest w obu państwach koreań­ skich jako święto narodowe dla upamięt­ nienia patriotyzmu uczestników demonstracji. Patrz także CHIŃSKO-JAPOŃSKA WOJNA 1894-1895.

SAMNICKA WOJNA PIERWSZA 343-341 p.n.e. Wojownicze plemiona Samnitów za­ mieszkiwały obecny region Abruzzów we Włoszech, głównie południową część Ape­ ninów. W IV w. p.n.e. Samnici zaczęli powiększać swoje terytoria, co prowadziło do konfrontacji z Rzymem. Pierwsze starcie nastąpiło w 343, gdy Kapua. miasto należące do Związku Latyńskiego, poprosiło Rzym o pomoc w walce z Samnitami. Rzym przy­ SALWADORSKO-HONDURASKA WOJNA słał wojska, które zwyciężyły w niewielkiej bitwie pod Mount Gaurus w 342, ale bunty 1969. Patrz futbolowa wojna 1969. żołnierzy rzymskich sprawiły, że pomoc SAMARKANDY ZBURZENIE PRZEZ MONGO­ Rzymu okazała się nieskuteczna. Układ pokojowy (341), na mocy którego Samnici ŁÓW. Patrz BUCHARY i SAMARKANDY ZDOBY­ przejęli kilka miast w Kampanii, wzbudził CIE PRZEZ MONGOŁÓW 1220.

wielkie oburzenie wśród latyńskich sojusz­ ników Rzymu (patrz LATYŃSKA WOJNA 340-338 p.n.e.). Większa część Kampanii zna­ lazła się pod protektoratem Rzymu. Druga wojna samnicka 327-304 p.n.e. W 327 Samnici poparli jedną z grup walczących o władzę w Neapolu i obsadzili miasto. Samnitów skłoniono do opuszczenia Nea­ polu, który został sojusznikiem Rzymu, co doprowadziło do wznowienia walk. W wal­ kach w górzystym terenie Samnici górowali nad Rzymianami; w 321 otoczyli Rzymian w wąskim przesmyku apenińskim, zwanym Wąwozami Kaudyńskimi (Furculae Cudinae) i zmusili ich do kapitulacji. Rzymianie, zmuszeni do przejścia pod jarzmem, przeżyli upokorzenie, którego nigdy nie zapomnieli. Rzym zmienił organizację armii i przyjął taktykę bardziej odpowiednią do walki w gó­ rach. Działania wojenne podjęto w 317, w następnym roku Rzymianie wpadli w za­ sadzkę w wąwozie pod Lautułae. Rzymianie szybko zebrali siły, wygrali ważną bitwę pod Ciuną (315) i odbili utracone obszary, wypierając Samnitów z Kampanii. Rzymia­ nie założyli kolonie dokoła Samnium (kraj Samnitów), stanowiły one bazy wypadowe dla wojsk rzymskich wznoszono w nich twierdze, poprowadzili również z Rzymu do Kampanii brukowaną drogę, Via Appia, która umożliwiała komunikację nawet przy intensywnych deszczach. Samnici nakłonili miasta etruskie na północy do powstania przeciw Rzymowi, ale Etruskowie ponieśli porażkę w bitwie nad Jeziorem Wadymońskim (310) i musieli zawrzeć pokój (308). Samnici namówili również plemiona za­ mieszkujące środkowe Apeniny do zerwania sojuszu z Rzymem, jednak Rzymianie zmu­ sili je do uległości. Po przegraniu bitwy pod Bovianum (305) Samnici i ich sprzymie­ rzeńcy musieli w 304 zawrzeć pokój. Trze­ cia wojna samnicka 298-290 p.n.e. Samnici starali się siłą zmusić Lukanów do zawarcia z nimi przymierza. Ci zwrócili się o pomoc do Rzymian, którzy wyparli Samnitów z Lu­ kami. W 296 Samnitom udało się wciągnąć do przymierza przeciw Rzymianom Sabi­

nów, Umbrów, Etrusków i Galów. Połączo­ ne wojska Etrusków, Galów i Samnitów poniosły klęskę w 295 pod Sentinum (Sassoferrato) niedaleko wybrzeży Adriatyku. Wszystkie plemiona biorące udział w woj­ nie, z wyjątkiem Samnitów, zawarły z Rzy­ mem pokój. Rzymianie systematycznie pus­ toszyli ziemie Samnitów i wygrali bitwę pod Akwilonią (293). W końcu, w 290 Samnici musieli wystąpić o pokój. Zostali podporządkowani Rzymowi jako tzw. sprzy­ mierzeńcy. SAMOAŃSKA WOJNA DOMOWA 1880— 1881. Plemiona zamieszkałe na Samoa, archipelagu w południowej części Oceanu Spokojnego, od dawna toczyły ze sobą okre­ sowe walki. W latach 1878-1879 Stany Zjednoczone, Niemcy i Wielka Brytania podpisały porozumienia zapewniające im na Samoa prawa handlowe i inne przywileje. W 1880 mocarstwa te zgodziły się uznać Malietoa Talavou za króla Samoa, zmarł on jednak jeszcze w tym samym roku, co spowodowało wybuch wojny domowej mię­ dzy różnymi grupami dążącymi do władzy. Około ośmiu miesięcy później Malietoa Laupepa (zm. 1898) objął tron i został uznany przez mocarstwa. SAMOAŃSKA WOJNA DOMOWA 1887— 1889. Tubylcy z Samoa, archipelagu wysp w południowej części Oceanu Spokojnego, byli oburzeni z powodu wysokich podatków ściąganych przez niemiecką kompanię han­ dlową. Niemieckie okręty przywiozły żoł­ nierzy na pomoc miejscowemu wodzowi, Tamasese, który w 1887 obwołał się tafaifa („królem całej Samoa"); stary król Malietoa Laupepa (zm. 1898) został wygnany. We wrześniu 1888 Samoańczycy prowadzeni przez potężnego wodza Mataafę (zm. po 1899) podnieśli bunt przeciw Tamasese. Niemiecki konsul w Apii (na samoańskiej wyspie Uppola) powiódł wojowników Ta­ masese przeciw buntownikom, ale został zmuszony do odwrotu do przylądka Mulinu'u, gdzie kanonierka niemiecka zapewniła

im ochronę. Gdy kanonierka ostrzelała wio­ ski buntowników, przedstawiciele Wielkiej Brytanii i USA złożyli protest. Wojownicy Mataafy spustoszyli niemieckie plantacje i zabili żołnierzy niemieckich. Konsul nie­ miecki ogłosił stan wyjątkowy; zażądał dwóch kompanii piechoty morskiej, wojska jednak nie przysłano, ponieważ rząd niemie­ cki obawiał się, że mogłoby to spowodować interwencję USA. W 1889 za zgodą Stanów Zjednoczonych, Wielkiej Brytanii i Niemiec Malietoa wrócił na tron; wszystkie te pań­ stwa uzyskały prawa administracyjne do Samoa SAMOAŃSKA WOJNA DOMOWA 1893— 1894. Wiosną 1893 Mataafa (zm. po 1899), wódz Samoa, nie zastosował się do nakazu udania się do Apii, stolicy Samoa, i rozpo­ czął wojnę przeciw swemu rywalowi, Malie­ toa Laupepie (zm. 1898), królowi Samoa. Siły wodza Mataafy okazały się za słabe i Mataafa musiał się wycofać na małą wyspę samoańską Manono. Okręty niemieckie i brytyjskie przybyły, by przerwać walkę; Mataafa skapitulował i wraz z kilkoma zwolennikami został przewieziony na po­ kładzie okrętu niemieckiego na wyspy Mar­ shalla. SAMOAŃSKA WOJNA DOMOWA 1898— 1899. Po śmierci w 1898 samoańskiego króla, Malietoa Laupepy, jego rywal, Mata­ afa (zm. po 1899) wrócił na pokładzie okrętu niemieckiego z wygnania i wkrótce został wybrany na samoańskiego króla; w rzeczy­ wistości był marionetkowym władcą, pozo­ stającym pod wpływem Niemców. Konsulowie USA i Wielkiej Brytanii nie zgadzali się z tym wyborem i popierali syna zmarłego króla. Samoańczycy rozpoczęli walki. W sty­ czniu 1899 w stolicy Apii zapanował ogrom­ ny chaos; toczono walki uliczne, grabiono i palono domy. Początkowo przewagę miał Mataafa i jego samoańscy oraz niemieccy zwolennicy, później przybyły okręty wojen­ ne USA i Wielkiej Brytanii i ostrzelały Apię (15 marca 1899); angielsko-amerykań-

skie wojska opanowały drogi na wybrzeżu, ale nie zdołały pokonać nieprzyjaciela w głębi kraju. Wszystkie walki ustały po przybyciu 13 maja 1899 komisji trójstron­ nej (USA, Wielka Brytania i Niemcy); obie walczące strony samoańskie zgodziły się zdać broń, za którą przyznano odszko­ dowania. Monarchia została zniesiona. Na mocy trójstronnego porozumienia (1899) Niemcy uzyskały zachodnie wyspy samoańskłe z dwiema najważniejszymi - Savaii i Uppola (na której znajdowała się Apia), Stany Zjednoczone otrzymały wschodnie wyspy (amerykańskie Samoa ze stolicą Pa­ go Pago na wyspie Tutula), a Wielka Bry­ tania zrezygnowała z tego regionu w za­ mian za uznanie jej praw do archipelagu Tonga i Wysp Salomona. SAND CREEK, MASAKRA W S AŃ D CREEK 1864 (Chivingtona masakra). 28 listopada 1864 oddział amerykańskiej kawalerii i ar­ tylerii po pięciu dniach marszu w zimnie przez równiny natrafił na obóz Indian Cze­ jenów i Arapahów nad Sand Greek (dopływ rzeki Arkansas w południowo-wschodniej części Kolorado). Dowódca, pułkownik John M. Chivington (1821-1894), postano­ wił wejść do obozu. Wódz Czejenów, Czarny Kocioł (zm. 1868), wywiesił nad swym namiotem białą oraz amerykańską flagę na znak przyjaźni, a przebywający w obozie biały kupiec usiłował odwieść wojsko od gwałtów. W ogólnym zamieszaniu doszło do starć i obie strony zaczęły strzelać. W toku walki Indianie zostali wyparci w gó­ rę rzeki; luki i strzały Indian nie mogły sprostać broni palnej żołnierzy, którzy pod­ czas gwałtownego pościgu strzelali na oślep - do mężczyzn, kobiet i dzieci. Przy życiu pozostały tylko dwie Indianki i pięcioro dzieci (zostali wzięci do niewoli). Zginęło siedmiu żołnierzy i ponad czterystu Indian. Wojsko zarekwirowało dobytek Indian i ru­ szyło w dalszą drogę. Wydarzenie badała komisja wojskową która ustalała również odpowiedzialność Chivingtona za masakrę. Komisja nie orzekła, kto ponosi winę i wo-

bęc tego nie wydala żadnego wiążącego oświadczenia. Patrz także CZEJENÓW i ARAPAHÓW WOJNA 1864-1868.

SANDINO PRZEWRÓT. Patrz N1KARAGUAŃSKA WOJNA DOMOWA 1925-1933.

POWSTANIE 1915-1917. Sanusijja, islamski zakon-sekta, założony w 1837 przez Muhammada ibn Alego as-Sanusi, przyjął zasady mistycznego sufizmu i nawo­ ływał do ścisłego przestrzegania pierwo­ tnych zasad islamu. Zakon zyskał wielu zwolenników w Cyrenajce (wschodnia część Libii). Politycznie zaangażowani, wojow­ niczy członkowie zakonu, zwani sanusytami, walczyli bez powodzenia z francuskim ekspansjonizmem na Saharze (1902-1913) i włoską kolonizacją oraz pacyfikacją Libii (1911-1934). W czasie ŚWIATOWEJ WOJ­ NY I pod wpływem propagandy tureckiej sanusyci w listopadzie 1915 zaatakowali wojska brytyjskie na Pustyni Libijskiej w Egipcie. Początkowo odnosili sukcesy. Anglicy byli zmuszeni przysłać posiłki w ce­ lu powstrzymania ich ataków. Ofensywa brytyjska w lutym-marcu 1916 zmusiła sanusytów do wycofania się do oazy Siwa, ale nie skłoniła do kapitulacji. W 1917 Anglicy przejęli oazę i wypędzili niedobitki sanusytów, którzy wrócili do Libii, by sta­ wiać opór Włochom. Po ŚWIATOWEJ WOJNIE II doszli w Libii do władzy. Idris I (1890-1983), przywódca sekty i wnuk Ali as-Sanusiego, został w 1951 pierwszym kró­ lem niepodległej Libii. Panował do 1969, następnie został obalony w wyniku puczu pułkownika Muammara al-Kadafiego (ur. 1943). SANUSIJJI

SARDYŃSKIE POWSTANIE 1821. Patrz P1EMONCKIE POWSTANIE 1321.

SASÓW NAJAZDY ek. 205-369. Najazdy Germanów na zajmowaną przez Rzymian Brytanię rozpoczęły się na początku III w. Rzymianie nazwali najeźdźców Sasami. Około 250 zaczęli budować twierdze na

wybrzeżu, od Kentu na zachodzie do obec­ nego Portsmouth w Hampshire; dowodził nimi komes brzegu saskiego z siedzibą w Rutupiae (Richborough). Do początku IV w. linia twierdz sięgała na zachodzie aż po Cardiff; Londyn wyposażono w mury obronne, York też zyskał umocnienia. W czasie krótkotrwałych najazdów napast­ nicy pustoszyli, mordowali, dopuszczali się gwałtów i palili domostwa. Najeźdźcy wy­ ruszali albo z wybrzeża amsterdamskiego i lądowali w regionie Britain's Wash, albo z regionu Boulogne i docierali do Kentu, albo też z okolic Cherbourga, skąd udawali się w kierunku wyspy Wight. Najazdy na Brytanię osiągnęły szczytowe nasilenie w 367, przy czym napady Sasów zbiegły się z zagonami Piktów z terenów obecnej Szko­ cji i Szkotów (Irlandczyków) z zachodu. W bitwie z Sasami poległ wówczas komes brzegu saskiego i wódz Armii Północnej. Najazdom Sasów sprzyjało wycofanie części wojsk rzymskich z Brytanii. Opustoszały wsie, ich mieszkańcy schronili się bowiem za murami obronnymi miast; poważnie ucierpiał handel i rolnictwo. Wreszcie w la­ tach 368-369 rzymski wódz Teodozjusz wyparł najeźdźców, sytuacja się ustabilizo­ wała aż do pierwszych lat panowania jego syna, rzymskiego cesarza Honoriusza (384-423). SASÓW NAJAZDY 407-550. Gdy wojska rzymskie opuściły w 407 Brytanię, by wziąć udział w walkach o tron cesarski, Sasi ponownie zaczęli dokonywać częstych na­ jazdów na wyspę i zapuszczali się daleko w głąb jej terytorium. Do roku 429 trwały walki bez walnych bitew. W 429 piracka flota Sasów i Piktów zaatakowała Yerulamium (St. Albans). Najazdy Sasów, Szkotów i Piktów wywołały chaos, ale brytyjska prośba o pomoc Rzymu pozostała bez echa (446). Władzę przejmowali samozwańczy tyrani, między innymi Yortigern (zm. ok. 461), wódz brytyjski, który najął Germanów do walki z Piktami i ofiarował im w nagrodę ziemie w Kent. Najemni barbarzyńcy Juto-

wie (właściwie Jutowie, Anglowie, Sasi, Fryzowie i Frankowie) buntowali się, żądali coraz więcej ziemi i wezwali pobratymców, którzy pomogli im odnieść zwycięstwa pod Aylesford (ok. 455) i Crayford (ok. 457), a około 475 ustanowić królestwo Kent. Po śmierci Yortigerna nastąpiła wędrówka Bry­ tów na zachód i emigracja wielu tysięcy do Armoryki (Mała Brytania). Doszło do po­ wstania ok. 470 unii Brytów. Utworzone zostały królestwa Sussex (477) i Wessex (495). Wódz Brytów, nie wymieniony z na­ zwiska przez historyka Gildasa (516P-570), a nazywany przez historyka Nenniusza (wzmian. ok. 796) Artoriusem (Arturem), w 516 lub 518 zadał Sasom dotkliwą porażkę pod Baddon Hill (Mount Badon lub Liddington Badbury); sukces ten osiągnął dzięki użyciu kawalerii, której Sasi nie mieli. Do około 550 stara droga rzymska zwana Drogą Fosse (Fosse Way) oddzielała Brytów na zachodzie od Sasów na wschodzie.

SASÓW NAJAZDY 550-577. Pod koniec V w. germańscy najeźdźcy, którzy osiedli w Brytanii, zaczęli tworzyć oddzielne królestwa (Kent ok. 475, Sussex ok. 477, Wessex ok. 495, Wschodnia Anglia ok. 500, Essex ok. 505, Nortumbrią [Bernicja 559 i Deira ok. 560] ok. 605, Mercja ok. 606 - wszystkie zwane przez historyków Heptarchią). Po 550 w Brytanii walczono dla zdobycia łupów i ich ekspansji terytorialnej. Do 522 Brytowie na zachodzie tworzyli królestwo walij­ skie Strathclyde (Szkocja), Rheged, Gododdin, Elmet, Cumbrię; walijskie królestwa Gwynedd, Dyged i Gwent; oraz Dumnonię (Somerset, Devon i Kornwalię). Większość walk Brytowie prowadzili na obszarach południowo-zachodnich oraz w Wessex. W 552 Brytowie próbowali najeżdżać na tereny w rejonie Drogi Fosse pod Searoburh (Old Sarum), jednakże bez powodzenia. W odwecie Sasi przekroczyli Drogę Fosse w 556 oraz w 571, zwyciężyli pod Beranburh (Barbury) i Bedeanford (Bedford?). W 577, w decydującej i ostatniej ważnej bitwie w historii najazdów anglosaskich, pod Deor-

ham (Dyrham, w pobliżu Bath) poległo bardzo wielu Brytów z Dumnonii, ale Dumnonia nie została zajęta. Celtycka Brytania była wyczerpana wojnami i choć Sasi z kon­ tynentu nadal sporadycznie napadali na ziemie saskie w Brytanii, najeźdźcy toczyli mordercze walki między sobą, które tylko z rzadka dotykały Brytów. Patrz także ETHELFRITHA WOJNY 593-016.

SATSUMY BUNT 1877. Od XII w. samurajo­ wie byli w Japonii społeczną warstwą wojo­ wników z prawem dziedziczenia tytułu. Ich skargi na szogunat Tokugawy doprowadziły do upadku szoguna w 1867 (patrz MEIJI REWOLUCJA 1863-1868) i zjednoczenia kraju pod berłem cesarza. Potężni daimyo sami przekazali swe posiadłości cesarzowi, co było pierwszym krokiem ku obaleniu sys­ temu feudalnego. W 1871 samurajowie byli jedynym reliktem feudalizmu. Przyznano im stałą rentę odpowiadającą połowie daw­ nego dziedziczonego uposażenia, pozwolono odłożyć miecze (dotychczas mieli obowiązek noszenia dwóch mieczy) i zająć się handlem, rolnictwem lub przemysłem. W 1873 samu­ rajom zaproponowano możliwość zamiany rent na jednorazowy ekwiwalent, a od 1876 zamiana rent na ekwiwalent była obowiąz­ kowa. W tym samym czasie wydano dekret zakazujący noszenia mieczy; mogli je nosić tylko wojskowi zreformowanej armii. Była to obraza honoru samurajów, dekret ten spowodował liczne bunty. Większość z nich z łatwością uspokojono, ale na południu, w Satsumie, bunt podniosło 40 tysięcy wo­ jowników wyszkolonych w posługiwaniu się bronią tradycyjną oraz nowoczesną. Na czele buntu stanął Saigo Takamori (1827— 1877), jeden z pierwszych reformatorów. Bunt wybuchł 29 stycznia 1877 i trwał osiem miesięcy. Cesarz wysłał do walki z samurajami 65 tysięcy ludzi; armia ta, sformowana z chłopów i mieszczan, osiąg­ nęła w końcu przewagę nad dawną elitą wojskową. Niektórzy historycy twierdzą, że gdyby Saigo nie marnotrawił czasu i ludzi na obleganie zamku Kumamoto, wynik

walki mógłby być inny. Saigo poległ w ostat­ niej bitwie pod Kagoshimą (24 września 1877), a jego oddani stronnicy popełnili samobójstwo.

z terytoriów w górnym biegu rzeki Klang prowadzili sporadyczne walki z wodzami z dolnego biegu tej rzeki oraz z sułtanem Selanguru. Około 1870 do walki przyłączyli się chińscy imigranci, górnicy z kopalń cyny, należący do dwóch tajnych stowarzy­ szeń chińskich; stowarzyszenie Ghee Hin stanęło po stronie grupy z górnej Klang, a stowarzyszenie Hai San - po stronie grupy z dolnej Klang. Wiele walk toczyło się na terenach obozów położonych w dżungli, miejscach zamieszkania górników. O zwy­ cięstwie zadecydowała interwencja Angli­ ków, którzy opowiedzieli się po stronie wodzów z dolnej Klang, również armia pobliskiego Pahangu przyszła im z pomocą; w końcu 1873 dysydenci z górnej Klang zostali pokonani. W rok później Selangur znalazł się pod protektoratem brytyjskim.

SEKIGAHARA, BITWA POD SEKIGAHARĄ 1600. Przed śmiercią Toyotomi Hideyoshi (1536-1598) mianował swego wiernego i najpotężniejszego daimyo w Japonii, Tokugawę lyeyasu (1542-1616), przewodni­ czącym rady regentów, która miała panować w imieniu małoletniego syna Toyotomi, Hideyori (1598-1615). Wykonawczą władzę sprawowała powołana w 1585 rada pięciu ministrów. Przewodniczący rady, Ishida Mitsunari (1563-1600), zaczął wkrótce knuć spisek przeciw Tokugawie. Dowiedziawszy się o tym, Tokugawa, utalentowany mąż stanu, nakłonił wielu stronników Mitsunari do przejścia na jego stronę i coraz bardziej powiększał szeregi własnych zwolenników. Obie strony spotkały się 16 października 1600 w bitwie pod Sekigahara w prowincji Mino. W tym czasie Japończycy dyspono­ wali już bronią palną kupowaną od Euro­ pejczyków i posługiwali się nią równie dobrze jak mieczami. Nieregularna, podzie­ lona wewnętrznymi sporami, 100-tysięczna armia Ishidy nie dorównywała dobrze wy­ szkolonej, zdyscyplinowanej 80-tysięcznej armii Tokugawy, która odniosła zdecydo­ wane zwycięstwo zabijając ponad 30 tysięcy przeciwników. Ishida dostał się do niewoli i został stracony. Był to jeden z najważniej­ szych konfliktów w historii Japonii, przy­ gotował on bowiem scenę polityczną dla szogunatu Tokugawy, a szogunat ten spra­ wował władzę przez następne 250 lat. Patrz także OSAKA, OBLĘŻENIE ZAMKU ISH-IÓIS.

EGIPSKIE WOJNY.

SELANGURU WOJNA DOMOWA 1867— 1873. Wodzowie Selanguru, państwa w południowo-zachodniej części Malezji, skłó­ ceni z powodów politycznych i ekonomicz­ nych (szczególnie z powodu ściągania ceł z dochodowego eksportu cyny) w latach sześćdziesiątych XIX w. podzielili się na dwa zwalczające się ugrupowania. Wodzowie

SEMINOLÓW WOJNA PIERWSZA 1817— 1818. Hiszpańska kolonia na Florydzie była schronieniem dla zbiegłych niewol­ ników, którzy wśród Indian Seminolów znajdowali nowe domy. W pogoni za zbie­ gami wojska USA przekraczały często gra­ nicę; w odwecie Seminolowie dokonywali błyskawicznych napadów i oskalpowali wie­

SELEUCYDÓW WOJNA Z EGIPTEM 169-168 p.n.e. Antioch IV Epifanes (zm. 163), król z dynastii Seleucydów, władał obszarami Syrii - Celesyrii (Dolina Bekaa, Liban), Fenicji i Palestyny. Prawa do tych obszarów rościł również Egipt, który przygotowywał się do inwazji. Antioch uprzedził ją i naje­ chał państwo egipskie, zdobył Peluzjum, najważniejszą egipską twierdzę nadgranicz­ ną, a następnie obiegł Aleksandrię, ale zwinął oblężenie i wrócił, by uspokoić za­ mieszki w swoim kraju. Ptolomeusz VI Filometor (186?-145) i jego brat Ptolo­ meusz VIII Euergetes (184?-116), władcy Egiptu, poprosili Rzym o pomoc. W 168 Antioch najechał ponownie Egipt, podszedł pod Aleksandrię, ale wycofał się z Egiptu na żądanie Rzymu. Patrz także SYRYJSKO—

lu Amerykanów. Armia USA wysłała eks­ pedycję z zadaniem zniszczenia hiszpańskiej twierdzy nad rzeką Apalachicola, co stało się początkiem poważnego konfliktu. W 1817 dowództwo nad wojskami USA objął generał Andrew Jackson (1767-1845); bez upoważnienia pomaszerował z niewiel­ kim oddziałem żołnierzy na południe i zdo­ był hiszpańskie twierdze Marks i Pensacola. Schwytał również kilku indiańskich wo­ dzów i dwóch kupców angielskich hand­ lujących z Indianami - Alexandra Arbuthnota oraz Roberta Ambristera - i wszystkich kazał stracić (1818). Wywołało to burzę protestów brytyjskich, zaprotestowała rów­ nież większość członków gabinetu prezyden­ ta USA, nie podjęto jednak żadnych działań; natomiast na amerykańskim Zachodzie uz­ nano Jacksona za bohatera. W 1819 prezy­ dent USA John Quincy Adams (1767— 1848) wynegocjował porozumienie, na mocy którego Hiszpania odstąpiła za 5 milionów dolarów wszystkie swe posiadłości na wschód od Missisipi. Druga wojna Seminolów 1835-1842. Powodem wybuchu woj­ ny była odmowa wodza Osceoli (1800?— 1839) i większości jego plemienia uznania porozumienia w sprawie przeniesienia się do rezerwatu, jakie rząd USA zawarł z kil­ koma wodzami indiańskimi. Seminolowie nie opuścili rodzinnego kraju, Florydy, i nie przenieśli się na zachód od Missisipi, lecz wycofali się do Everglades na Florydzie i latami z powodzeniem unikali armii USA. Otrzymawszy gwarancję bezpieczeństwa, Osceola przybył na konferencję pokojową, jednakże zdradziecko ujęto go i osadzono w więzieniu, gdzie wkrótce zmarł. Pozba­ wieni przywódcy Seminołowie stopniowo ulegali i zostali w końcu podporządkowani. Większość Indian zgodziła przenieść się na zachód i żyć w rezerwacie w obecnej Okla­ homie, niewielka liczba pozostała w Everg­ lades, gdzie obecnie pozostaje przy życiu około tysiąca ich potomków. Była to najbar­ dziej kosztowna z wojen między wojskami USA a Indianami; ponad 40 milionów do­ larów, zginęło około 2000 żołnierzy armii

USA, a tysiące Indian straciło życie i domy. Trzecia wojna Seminolów 1855-1858. Gdy Floryda w 1845 została stanem USA, pozo­ stali na Florydzie Seminolowie z uporem trzymali się ziemi swoich przodków i od­ pierali ataki białych wdzierających się na te tereny. Dziesięć lat później władze podjęły skoordynowaną akcję, by wytropić i prze­ siedlić kilkuset Indian z ich siedzib w Ever­ glades. Walki nie były zbyt intensywne. Rząd USA zapłacił w końcu najbardziej opornym Seminolom za przeniesienie się na zachód, mimo to mała grupa pozostała na tych bagnistych terenach i zawarła pokój dopiero w 1934. SERBSKIE POWSTANIE PIERWSZE 18041813. Imperium tureckie od długiego czasu usiłowało zdławić narastające nastroje patriotyczne swych serbskich poddanych, którzy na własnych ziemiach (zagarniętych przez Turków) traktowani byli jak chłopi pańszczyźniani. Serbowie z paszałyku bel­ gradzkiego mieli ponadto dosyć rządów znienawidzonych janczarów. Pod wodzą Jerzego Czarnego (Karadjordje) (17621817), syna chłopa serbskiego, Serbowie podnieśli bunt i wypędzili janczarów w gru­ dniu 1806. Po odrzuceniu przez Portę pro­ śby o autonomię dla Serbii Jerzy Czarny zawarł sojusz z Rosją, która w tym czasie walczyła z Turcją (patrz ROSYJSKO-TURECKA WOJNA 1806-1812). Wojska serbsko-rosyjskie pokonały Turków w bitwach pod Varvarinem i Łożnicą (1810), i wyzwoliły niemal całą Serbię, ale NAPOLEONA KAMPA­ NIA ROSYJSKA (1812) zmusiła Rosjan do zawarcia w Bukareszcie porozumienia z Tu­ rcją. Turcy mogli teraz skoncentrować wszy­ stkie siły na Serbii; do Serbii wkroczyła ogromna armia turecka, pokonała Serbów w 1813 i odzyskała władzę. Jerzy Czarny uciekł do Austrii. Drugie powstanie serb­ skie 1815-1817. Na czele nowego, udanego powstania Serbów przeciw Turkom (1815), które zapewniło Serbii znaczną autonomię, stanął chłopski rewolucjonistą Miłosz Obrenowić (1780-1860), rywal Jerzego Czar­

nego. W 1817 Jerzy Czarny wrócił do kraju, ale został zamordowany z rozkazu Obrenowicia (zapoczątkowało to długą i krwawą walkę między rywalizującymi rodzinami obu przywódców). Zgromadzenie narodowe przyznało Obrenowiciowi tytuł księcia Ser­ bii (1817), później (1827) Turcy uznali ten tytuł za tytuł dziedziczny. Do 1830 status Serbii, jako księstwa autonomicznego pod zwierzchnictwem Turcji i protekcją Rosji, zyskał międzynarodowe uznanie. SERBSKO-BUŁGARSKA WOJNA 1885-1886.

Pokój na Bałkanach, który zapanował po kongresie berlińskim w 1878 (patrz ROSYJSKO-TURECKA WOJNA 1877-1878; SERBSKO-TU-

1876-1878), naruszyła Bułgaria za panowania Aleksandra Józefa Battenberga (1857-1893), zajmując w 1885 Wschodnią Rumelię (południowa Bułgaria). Serbia, nie­ zadowolona z tego, co posiadała, domagała się, by Bułgaria przekazała jej część swoich ziem. Gdy na konferencji międzynarodowej nie osiągnięto porozumienia co do ekspansji Bułgarii i żądań Serbii, Serbia wypowie­ działa wojnę Bułgarii i wysłała wojska do Bułgarii, ale oddziały Aleksandra wyparły je z powrotem do Serbii i ruszyły w kierun­ ku Belgradu. Wzbudziło to niepokój protek­ tora Serbii, Austrii, zwłaszcza po porażce Serbów w bitwie pod Slivnicą 17-19 lis­ topada 1885. Dalszy marsz wojsk bułgar­ skich w głąb Serbii został wstrzymany do­ piero po interwencji Austrii. Aleksander zgodził się na zawieszenie broni; w 1886, w traktacie bukareszteńskim przywrócono starą granicę między Serbią a Bułgarią oraz uznano dokonaną przez Aleksandra aneksję Wschodniej Rumelii. RECKA WOJNA

SERBSKO-TURECKA WOJNA 1876-1878.

Chrześcijańscy mieszkańcy Bośni i Her­ cegowiny zbuntowali się w 1875 przeciw muzułmańskim władcom tureckim i zwró­ cili się o pomoc do Serbii, autonomicznego wówczas państwa w ramach tureckiego im­ perium. Wybujały nacjonalizm serbski oraz obietnice pomocy dla powstańców zgłaszane

przez Rosję skłoniły Serbię do wypowiedze­ nia Turcji wojny (30 czerwca 1876), dzień później to samo zrobiła Czarnogóra. Wojska Czarnogóry odniosły zwycięstwo pokonując Turków w Hercegowinie; pozostały tam do końca wojny. Serbom powodziło się gorzej, ponieważ obiecana przez Rosję pomoc nie nadeszła. Turcy najechali Serbię i wygrali zaciętą bitwę pod Aleksinac 9 sierpnia 1876, po której Serbia poprosiła wielkie mocar­ stwa o mediację. Druga porażka Serbów pod Aleksinac 1 września 1876 doprowadziła do krótkiego zawieszenia broni, zerwanego przez Serbię trzy tygodnie później. Rosja bezskutecznie domagała się od Turków zaprzestania walki. Turcy opanowali prawie całą Serbię i dopiero wtedy nastąpiło zawie­ szenie broni, a po nim oddzielne porozu­ mienie pokojowe (1877) między Porta a Ser­ bią, zawarte pod auspicjami wielkich mo­ carstw. Konflikt między Turcją a Rosją przerodził się w wojnę (patrz ROSYJSKOTURECKA WOJNA 1877-1878). Niezadowolenie Wielkiej Brytanii z powodu traktatu z San Stefan o, kończącego wojny z 1878, dopro­ wadziło do zwołania kongresu berlińskiego; porozumienie uzyskane na kongresie, op­ rócz przyznania niepodległości Serbii, Czar­ nogórze i Rumunii, oddało Austro-Węgrom Bośnię i Hercegowinę, upokorzyło Rosję jako potęgę morską, a wskutek braku kon­ sultacji z krajami bałkańskimi stało się przyczyną przyszłych konfliktów, z których największym była ŚWIATOWA WOJNA I. Patrz także TURCJI i CZARNOGÓRY WOJNY. SERTORIUSZA WOJNA 80-72 p.n.e. Wybit­ ny wódz rzymski Kwintus Sertoriusz (zm. 72), zwolennik Mariusza, został w 83 na­ miestnikiem Luzytanii (Portugalia i zachod­ nia Hiszpania). Gdy Lucjusz Korneliusz Sulla (138-72) został dyktatorem rzymskim, a wojska jego legata wyparły z Luzytanii należącego do jego przeciwników Sertoriusza, ten ostatni musiał uciekać w 81 do Afryki Północnej (patrz RZYMSKA WOJNA DOMOWA 84-82 p.n.e.)- Rok później Luzytanie chwycili za broń, zbuntowali się przeciw

Rzymowi i poprosili Sertoriusza, by stanął na czele powstania, na co Sertoriusz wyraził zgodę. W 80 nie powiodła się próba pobicia go przez namiestnika rzymskiego w Luzytanii. Armia pod dowództwem Kwintusa Metellusa Piusa (zm. ok. 64), wysłana przez Sullę w celu zdławienia powstania, również nie zdołała go pokonać. Do 77 Sertoriusz opanował większą część obecnej Hiszpanii i Portugalii. W 77 siły Sertoriusza zostały wzmocnione przez Marka Perpennę (zm. 72), który przybył z niedobitkami armii Marka Emiliusza Lepidusa, który zbuntował się przeciw senatowi. Z Rzymu wyruszyła w 77 za Pireneje nowa armia dowodzona przez Pompejusza Wielkiego (106-48), któ­ ra miała wesprzeć wojska Metellusa, prze­ ważnie jednak obaj wodzowie działali osob­ no. Pompejusz został pobity w 76 pod Lauronem, a w 75 pod Sucro (obecnie Aluza). W 75 Metellus odniósł zwycięstwo nad Hurtulejuszem, wodzem Sertoriusza, w pobliżu Segowii. W latach 74-73 Metellus i Pompejusz zdobyli znaczną liczbę twierdz spychając siły Sertoriusza do doliny Ebra. Sertoriusz wprowadził ostrą dyscyplinę i cię­ żkie kary za jej naruszanie, czym wywołał niezadowolenie swego wojska. Perpenna zamordował Sertoriusza i objął dowództwo, ale wkrótce został zwyciężony przez Pom­ pejusza i stracony. SEYEN OAKS, MASAKRA W SEYEN OAKS 1816. Szkocki filantrop, Thomas Douglas (1771-1820), piąty hrabia Selkirk, właściciel kontrolnego pakietu akcji Kompanii Hudsońskiej, postanowił założyć kolonię osad­ ników szkockich w żyznej dolinie rzeki Red w pobliżu obecnego Winnipeg, w rejo­ nie Manitoba. Pierwsi osadnicy przybyli w 1812. Ich przybycie zaskoczyło North West Company (głównego rywala Kompanii Hudsońskiej), której dostawcy futer wyko­ rzystywali ten teren do transportu towarów. Pierwsi osadnicy dali się przekonać i od­ jechali w 1815, ale następnego roku przybyła nowa grupa i ponownie osiadła w kolonii nad rzeką Red. Handlarze futer z North

West Company podburzyli wówczas swoich sojuszników, którzy w czerwcu 1816 znisz­ czyli położone na obrzeżach posterunki oraz zbiory kolonistów. W miejscowości zwanej Seven Oaks grupa 25 osadników zmierzyła się ze swoimi prześladowcami (60 ludzi); chcieli położyć kres ich akcjom; w starciu zginęło 21 kolonistów. Kolonia nad rzeką Red dostała się w ręce North West Com­ pany. W odwecie Douglas najął grupę szwaj­ carskich najemników, którzy zajęli główną placówkę North West w Fort William. Zaaresztowano prowodyrów masakry w Se­ ven Oaks, aw 1817 nad rzekę Red znów przybyli koloniści. Tym razem udało im się przeżyć i rozwinąć kolonię. SHAYSA POWSTANIE 1786-1787. Po AME­ RYKAŃSKIEJ REWOLUCJI nastąpił kry­ zys gospodarczy. Niskie ceny, wysokie poda­ tki przyczyniły się do zubożenia gospo­ darstw farmerskich. Farmerzy w zachodniej części Massachusetts domagali się pomocy w postaci papierowego pieniądza, odroczenia spłaty długów i zlikwidowania kary więzie­ nia za długi. Gdy stanowe zgromadzenie ustawodawcze odroczyło obrady bez udzie­ lenia pomocy, Daniel Shays (1747-1825) stanął w sierpniu 1786 na czele zbrojnego powstania, które miało na celu przeciw­ stawienie się orzeczeniom sądów cywilnych, pozbawiającym farmerów prawa wykupu farm. Na początku 1787 farmerzy zagrozili arsenałowi federalnemu w Springfield (Mas­ sachusetts), w związku z czym gubernator James Bowdoin (1726-1790) wezwał milicję stanową pod dowództwem generała Ben­ jamina Lincolna (1733-1810). W lutym 1787 powstańców rozgromiono pod Peters­ ham; oddziały powstańcze poszły w rozsyp­ kę. Shays uciekł do Yermont, później uzys­ kał przebaczenie. Bunt przyśpieszył rewizję Artykułów Konfederacji i ratyfikację nowej konstytucji federalnej. SHEMABARA, POWSTANIE NA PÓŁWYSPIE SHIMABARA 1637-1638. Wiarę katolicką wprowadził do Japonii portugalski ksiądz

w 1549. W ślad za nim przybyło wielu misjonarzy, którzy nawrócili na chrześcijań­ stwo liczne rzesze Japończyków. Szoguno­ wie Tokugawa często wypędzali z kraju misjonarzy i zabraniali Japończykom prak­ tykowania wiary katolickiej. W 1623 nowy szogun ponownie wprowadził wszystkie stare prawa przeciw chrześcijaństwu; wyznawcy chrześcijaństwa byli bezlitośnie prze­ śladowani, szczególnie na południowej wy­ spie Kiusiu, której ludność utrzymywała kontakty z Hiszpanami i Portugalczykami. Katolicyzm przyjął się dość wcześnie na półwyspie Shimabara, na wschód od Naga­ saki, na Kiusiu oraz na pobliskich wyspach Amakusa, gdzie po 1623 wielu chrześcijan skazano na śmierć. Pod koniec 1637 chrześ­ cijanie podnieśli otwarty bunt przeciw ucis­ kowi religijnemu, polityce rolnej i podat­ kowej rządów Tokugawy. Na początku 1638 około 37 tysięcy powstańców - mężczyzn, kobiet i dzieci - schroniło się w opusz­ czonym zamku Hara na wybrzeżu półwyspu Shimabara i przez trzy miesiące wytrzymało oblężenie 100-tysięcznej armii Tokugawy oraz ostrzał holenderskiego okrętu wezwa­ nego przez japoński rząd. W końcu przy­ mierający głodem, pozbawieni amunicji ob­ rońcy nie mogli dłużej bronić murów; za­ mek został zdobyty szturmem, większość powstańców poniosła śmierć, do niewoli wzięto jedynie 105 ludzi. Upadek powstania stanowił w Japonii koniec chrześcijaństwa jako religii zorganizowanej. SHIMONOSEKI „WOJNA" 1863-1864. Da-

imyo klanu Choshu, którego posiadłości ciągnęły się wzdłuż północnych wybrzeży strategicznej cieśniny Shimonoseki w Japo­ nii, popierał stronnictwo opowiadające się za wypędzeniem z kraju wszystkich obco­ krajowców. 26 czerwca 1863 jego dwa okręty zaatakowały amerykański parostatek zakot­ wiczony u wejścia do cieśniny, a w lipcu działa nadbrzeżne oraz okręty wojenne ost­ rzelały statki francuskie i holenderskie. W odwecie amerykański okręt wojenny zatopił dwa okręty Choshu, a francuski

okręt wojenny spalił małą wieś i zniszczył nadbrzeżną baterię. Choshu jednak nadal ostrzeliwali każdy obcy statek, jaki znalazł się w zasięgu ich dział. W marcu następnego roku konsul brytyjski w Edo (Tokio) prze­ konał swoich zagranicznych kolegów, że należy siłą otworzyć zagranicznym statkom wejście do cieśniny i zmusić Japończyków do przestrzegania traktatów handlowych zawartych z europejskimi mocarstwami. Po­ stanowili działać wspólnie; 5 września 1864 siedemnaście okrętów należących do Fran­ cji, Wielkiej Brytanii, Holandii i Stanów Zjednoczonych wpłynęło do cieśniny Shi­ monoseki i w ciągu trzech dni zniszczyło wszystkie baterie Choshu na wybrzeżu. Do­ wódcy sojuszniczy wynegocjowali następnie porozumienie, w którym Japończycy za­ gwarantowali swobodną żeglugę przez cieś­ ninę, przyznali sojusznikom prawo handlu na półwyspie Shimonoseki. Zwycięzcy za­ kazali wznoszenia umocnień na wybrzeżu cieśniny i zażądali wysokiego odszkodowa­ nia. Od tego czasu Japończycy nie podej­ mowali prób pozbycia się cudzoziemców, przeciwnie, zaczęli ich naśladować i przy­ swajać sobie ich naukę i technikę. Patrz także MEIJI rewolucja 1863-1868. SIEDMIOGRODU

WOJNA

ł

HABSBURGAMI

1644-1645. W czasie TRZYDZIESTOLE­ TNIEJ WOJNY Siedmiogród opierał się skutecznie katolickim Habsburgom dążą­ cym do narzucenia Węgrom kontrreformacji (Siedmiogród stanowił wówczas wschodnią część Węgier). Za rządów Jerzego I Rako­ czego (1591-1648) Siedmiogród uzyskał międzynarodowy autorytet jako obrońca protestantyzmu i zwrócił na siebie uwagę Szwedów, którzy w zwycięskim marszu po­ suwali się przez Śląsk ku Morawom; po drodze zajęli w 1642 Lipsk. W 1644 Szwecja i Siedmiogród zawarły przymierze i wypo­ wiedziały wojnę Habsburgom. Wojna roz­ poczęła się w 1645 ponownym najazdem Szwedów na Czechy, porażką austriackiej armii i jazdy bawarskiej pod Janko wicami (6 marca 1645). Szwedzi ruszyli w kierunku

Górnej Austrii, a wojska Rakoczego poma­ szerowały na północ, zagrażając samemu Wiedniowi. 3 sierpnia 1645 połączone woj­ ska Szwecji i Siedmiogrodu, wspomagane przez wojska Francji i Hesji, rozniosły cesarską (austriacko-bawarską) armię pod Allerheimem (Nordlingen) w Bawarii; w bi­ twie poległ dzielny dowódca cesarski, baron Franz von Mercy (1590P-1645). Na mocy pokoju w Linzu, z 16 grudnia 1645, Węgry uzyskały swobodę wyznania, a Siedmiogród dodatkowe terytorium. SIEDMIOGRODZKO-TURECKA WOJNA 1657-1662. Imperium osmańskie musiało często podejmować działania represyjne w celu zachowania swej zwierzchności nad podleg­ łymi państwami europejskimi. Podporząd­ kowany Turcji Siedmiogród podjął w 1657 samodzielną, bezowocną walkę z Polską, co sprawiło, że Porta wystąpiła przeciw księciu Jerzemu II Rakoczemu (1621-1660). Wy­ brano nowego księcia, jednakże w 1658 Rakoczy ponownie objął panowanie i odparł Turków oblegających Lippę, stolicę Sied­ miogrodu. Pięć miesięcy później atak Wo­ łochów i Turków dowodzonych przez wiel­ kiego wezyra doprowadził do spustoszenia Karlsburgu i zdobycia trzech innych twierdz. Pozbawiony władzy Rakoczy uciekł do swoich posiadłości w austriackiej części Węgier. W 1659 zebrał żołnierzy węgier­ skich, wrócił do Siedmiogrodu i został tam ponownie obwołany księciem. W odpowie­ dzi tureckie wojska pod wodzą paszy Budy najechały Siedmiogród i przypuściły zwycię­ ski atak na tereny od Temeswaru do Tordy i Hermannstadtu. Rakoczy zwrócił się o po­ moc do austriackich Węgier i poczynił pewne ustępstwa terytorialne. Austriacy zwlekali, a armia turecka ruszyła (1660) z północno-wschodnich Węgier; siejąc po drodze spustoszenie, wkroczyła do Sied­ miogrodu i pokonała Rakoczego pod Fenes, Rakoczy został śmiertelnie ranny w bitwie. W 1661 buntowniczy Siedmiogród wybrał następnego księcia. Armia księcia liczyła jedynie 10 tysięcy żołnierzy, jego siły zostały

dodatkowo osłabione na skutek odejścia wojsk austriackich, które wycofały się w ob­ liczu czterech armii tureckich pustoszących Siedmiogród. Książę został otoczony w po­ bliżu Segesvar (Scharsburg), poniósł porażkę i został zamordowany (1662). Turcy przywrócili w Siedmiogrodzie porządek, osadzili własnego księcia i, jak na ironię, rozpoczynając wojnę AUSTRIACKO-TURECKĄ WOJNĘ 1663-1664, przekształcili zwycięstwo w porażkę. SIEDMIOLETNIA WOJNA 1756-1763. Ry­ walizacja o kolonie między Wielką Brytanią i Francją, a także walka o hegemonię w Niem­ czech między Prusami a Austrią rozpoczęta w czasie AUSTRIACKIEJ WOJNY SUK­ CESYJNEJ doprowadziły w końcu do świa­ towego konfliktu. W Europie walki toczyły Prusy, Wielka Brytania i Hanower z jednej strony, a Francja, Austria, Rosja, Szwecja i przez pewien czas Hiszpania z drugiej; w Ameryce Północnej walki prowadziły ze sobą Francja i Wielka Brytania (patrz FRAN­ CUZÓW i INDIAN WOJNA 1754-1763); w Indiach walczyli ci sami przeciwnicy. W Europie i na innych kontynentach stoczono ponad 30 bitew. Był to ostatni konflikt przed WOJNAMI REWOLUCYJNEJ FRANCJI, w którym uczestniczyły wszystkie wielkie mocarstwa europejskie. Armia pruska i au­ striacka stoczyły ze sobą tak wiele walk, że wojnę tę zwie się często wojną austriackopruską. Rozpoczęło ją wtargnięcie Prus do Saksonii w 1756 osaczenie i kapitulacja armii saskiej pod Pirną; na co Austria wypowiedziała wojnę królowi Prus Fryde­ rykowi II Wielkiemu (1712-1786). Wojska pruskie najechały następnie Czechy, zwy­ ciężyły główną armię austriacką pod Pragą (6 maja) i obiegły ją w tym mieście. Idący na odsiecz Austriacy pod wodzą marszałka Leopolda von Dauna (1705-1766) pobili króla pruskiego w bitwie pod Kolinem. Porażka zmusiła Fryderyka do zwinięcia oblężenia Pragi i wycofania się z Czech. W Saksonii wojska pruskie dowodzone przez Fryderyka zwyciężyły 5 listopada 1757

siły austriacko-francuskie pod Rossbach; 6 grudnia 1757 armia austriacka doznała kolejnej klęski pod Lutynią (Leuthen) na Śląsku. 25 sierpnia 1758 Prusacy zwyciężyli także Rosjan w krwawej bitwie pod Sar­ binowem (Zorndorf) na Pomorzu Zachod­ nim, została jednak pobita przez Dauna pod Hochkirch (Saksonia) 14 października. Armia brytyjska i hanowerska odniosła zwycięstwa nad Francuzami 23 czerwca 1758 pod Krefeld i 1 sierpnia 1759 pod Minden; przed bitwą pod Minden Francuzi po raz ostatni w tej wojnie zagrozili Hano­ werowi i Prusom. Powodzenie Prus zach­ wiało się w 1759 pod Maxen, gdzie Austria­ kom poddało się 12 tysięcy Prusaków. Nas­ tępnie ponieśli druzgocącą klęskę w bitwie pod Kunowicami (Kunersdorfem), w której 90-tysięczna armia austro-rosyjska rozgro­ miła 50 tysięcy Prusaków dowodzonych przez Fryderyka. Król pruski załamał się pod wpływem klęski i chciał abdykować. 15 sierpnia 1760 Fryderyk zwyciężył Austria­ ków pod Legnicą. W październiku Berlin, stolica Prus, został zajęty przez Rosjan. Szczęście uśmiechnęło się do Prus na krótko w bitwie pod Torgau 3 listopada 1760, w której pobito armię Dauna. Prusy miały jednak kłopoty; skończyły się subsydia brytyjskie, gdyż w 1761 w wyniku wyborów w Wielkiej Brytanii ustąpili z rządu stron­ nicy Prus. Niepowodzenie to zrównoważyła zmiana władcy Rosji; Piotr III (1728-1762) zostawszy w 1762 carem (na krótko), zawarł sojusz z Prusami. Daun został 21 lipca 1762 pobity przez Fryderyka, wspartego przez Rosjan pod Burkatowem (Burkersdorfem) na Śląsku. Po obaleniu Piotra III Rosja wycofała się z wojny. 27 maja 1762 Szwecja zawarła separatystyczny pokój z Prusami. W Karnatiku, w południowej części Indii, wojska brytyjskie zyskały przewagę nad wojskami francuskimi po zwycięstwie pod Wandiwash w 1760 i zdobyciu Puttuczczeri w 1761. Anglicy z powodzeniem walczyli z Hiszpanią w Europie, na Kubie i na Filipinach (1762). Większość walczących krajów dążyła do pokoju, ponieważ prze­

dłużający się konflikt poważnie nadwerężył ich finanse. W traktacie paryskim 10 lutego 1763 Francja zrzekła się na korzyść Wielkiej Brytanii roszczeń do Ameryki Północnej i Indii, a w traktacie z Hubertusburgu, sześć dni później, ustanowiono pokój na zasadzie status quo między Austrią, Saksonią i Prusa­ mi, które zatrzymały Śląsk. Patrz także KARNATIK, WOJNY W KARNATIKU; MAJSURU WOJ-

NY;H1SZPAŃSKO-PORTUGALSKA WOJNA 1762. SIEDMIOTYGODNIOWA WOJNA 1866 (austriacko-pruska wojna). Premier Prus, Otto von Bismarck (1815-1898), dążąc do zakoń­ czenia dominacji Austrii w Związku Nie­ mieckim i zjednoczenia Niemiec pod hege­ monią Prus, zignorował zastrzeżenia swego króla Wilhelma I (1797-1888) i wywołał wojnę, zajmując księstwo Holsztyn zarzą­ dzane przez Austrię na mocy traktatu zawar­ tego po DUŃSKO-PRUSKIEJ WOJNIE 1864. Po zajęciu Holsztynu Austria i jej sprzymierzeńcy - Wirtembergia, Saksonia, Hanower, Badenia i inne mniejsze pań­ stewka niemieckie - wystąpili przeciw Pru­ som i sprzymierzonym z nimi Włochom. Pruskie wojska zaatakowały Saksonię, Ha­ nower, Hesję ełektorską i Czechy, 3 lipca 1866 rozbiły Austriaków w bitwie pod Sa­ dową (Kóniggratz) we wschodnich Cze­ chach. We Włoszech Austria wygrała 24 czerwca 1966 bitwę pod Custozzą, w której 80 tysięcy Austriaków zmierzyło się ze 120 tysiącami Włochów dowodzonych nieudol­ nie przez króla Sardynii Wiktora Emanuela II (1820-1878). 20 lipca 1866 Austria wy­ grała także bitwę na morzu w pobliżu Lissy (Vis), w której po raz pierwszy w Europie brały udział okręty opancerzone. Za po­ średnictwem cesarza Napoleona III (1808-1873) rozpoczęły się wstępne roz­ mowy pokojowe, które doprowadziły do porozumienia w Pradze (23 sierpnia 1866), kończącego tę trwającą siedem tygodni woj­ nę. Austria została wyłączona ze Związku Niemieckiego, Prusy zyskały zwierzchnict­ wo nad Szlezwikiem-Holsztynem, Hanowe­ rem, Hesją, Nassau i Frankfurtem, a nowy,

zdominowany przez Prusy, Związek Północnoniemiecki, zastąpił dawny Związek Niemiecki. Był to wstęp do ustanowienia w 1871, po FRANCUSKO-PRUSKIEJ WOJNIE, cesarstwa niemieckiego. Mimo zwycięstw we Włoszech za namową Napo­ leona III Austria oddała Włochom Wenecję (traktat wiedeński). W 1867 Austria zmie­ niła organizację państwa na pozostałych terenach i utworzyła Austro-Węgry. SIEDMIU REDUCCIONES WOJNA 1752— 1756. Przez długi czas Hiszpania i Portugalia walczyły o Banda Oriental (południowy Urugwaj) nad Rio de la Pląta; do 1724 większa część tego terytorium przeszła pod władzę Hiszpanii. W porozumieniu hiszpańsko-portugalskim (1750) zaproponowano, by siedem założonych i prowadzonych przez jezuitów reducciones (osady misyjne zakłada­ ne dla krzewienia chrześcijaństwa, obrony oraz dla szerzenia uprawy roli wśród tubyl­ czych Indian Guarani, których Hiszpanie często usiłowali wykorzystywać jako robotni­ ków), położonych wzdłuż rzeki obecnie zwa­ nej Urugwaj, wymienić na założone i opano­ wane przez Portugalczyków miasto Colonia, ważny nadbrzeżny ośrodek handlowy nad Rio de la Pląta. Planowi temu sprzeciwili się zarówno jezuici, jak i Anglicy, handlowi partnerzy jezuitów i Portugalczyków. Działa­ nia podjęli tylko jezuici, którzy namówili Guarani do buntu przeciw przymusowemu przesiedleniu do Brazylii. Wojska hiszpań­ skie i portugalskie przez cztery lata prowadzi­ ły pacyfikację Indian. Czterech „zbuntowa­ nych" jezuitów wezwano do Lizbony i posta­ wiono przed sądem, do 1759 premier portuga­ lski Sebastiao Jose de Carvalho e Mello (markiz Pombal) (1699-1782) zwolnił wszyst­ kich jezuitów z rządu, szkół i administracji kolonialnej. Hiszpania pozyskała Colonię w 1777. SIEKIERA, WOJNA O SIEKIERĘ 1846-1847.

Susza i plaga szarańczy w Afryce Połu­ dniowej przyczyniły się do zaostrzenia na­ strojów między tubylcami z plemienia Kosa

a Europejczykami; w 1846 wybuchały lokal­ ne walki o pastwiska i ziemie uprawne wzdłuż rzeki Great Fish (patrz KAPRÓW WOJNY). Nasilały się kradzieże bydła, wojska brytyjskie wkroczyły do kraju Kafrów, by zmusić plemię Kosa do wydania ludzi ści­ ganych za łamanie prawa (w tym człowieka, który skradł siekierę ze sklepu w Fort Beaufort i uciekł dzięki pomocy oddziału Kosa - stąd nazwa wojny). Kosa uzyskali przewagę i z kolei napadli na tereny kolonis­ tów, ale po początkowym powodzeniu zo­ stali znowu wyparci, a ich ziemie włączono do kolonii. Gubernator brytyjski, sir Henry Smith (1787-1860) w obecności pokona­ nych wodzów Kosa wysadził w powietrze wagon prochu, usiłując w ten sposób za­ straszyć ich i nakłonić do zawarcia trwałego pokoju. Jego wysiłki okazały się daremne. SIKHÓW WOJNA PIERWSZA 1845-1846. Po

1818 Anglicy mieli tylko jednego rywala do władzy w Indiach, było nim niedawno po­ wstałe królestwo sikhów w Pendżabie, posia­ dające olbrzymią, 100-tysięczną armię khalsów („czysty": żołnierze-święci). Anglicy uz­ nali, że Pendżab, którym władał Randźit Singha, jest zbyt silny, by go atakować, i zostawili kraj w spokoju. Stosunki pogorszy­ ły się w 1838, gdy Randźit Singh nie wysłał wojsk do Afganistanu i nie pozwolił na przejście tam wojsk brytyjskich (patrz AFGAŃSKA WOJNA PIERWSZA 1839-1842). Osłabienie Pendżabu po śmierci Randźit Singha skłoniło Anglików do wszczęcia działań wojennych. Najpierw podbili Sind na granicy Pendżabu (1843); w 1844 zgromadzili wojska w pobliżu tej granicy, a rok później rozpoczęli walkę i w ciągu trzech miesięcy zdobyli Lahaur. Porozumienie z 1846 kosztowało Pendżab utratę Kaszmiru i wszystkich urodzajnych ziem między rzekami Beas i Satledź. Druga wojna sikhów 1848-1849. Do drugiej wojny doprowadziła sprzeczność między duchem niezależności narodowej cechującym sikhów a dążeniem Anglików do opanowania całych Indii. W 1848 wojskom brytyjskim wiodło się źle. Na początku 1849 Brytyjczycy przegrali

znowu pod Ćilianawalla, ale potem w ciągu dwóch miesięcy zdobyli cały Pendżab - spi­ chlerz brytyjskiego imperium, a później serce Pakistanu. Sprawując rządy Anglicy przy­ jmowali rolę dobrotliwych despotów, dźwi­ gających „brzemię białego człowieka"; sik­ howie, by uniknąć jeszcze gorszego trak­ towania przez muzułmanów, woleli zachować lojalność względem imperium.

SIKHÓW ZŁOTEJ ŚWIĄTYNI OBLĘŻENIE 1984. Większość mieszkańców indyjskiego stanu Pendżab stanowią sikhowie, członko­ wie monoteistycznej sekty łączącej elementy hinduizmu i islamu. Akali Dal, partia sikhij ska, nalegała na rząd Indii, by udzielił Pendżabowi większej autonomii politycznej i religijnej, natomiast ekstremiści sikhijscy prowadzili w całym stanie akcje terrorysty­ czne, dopuszczając się również mordów. Ekstremiści sikhij scy sformułowali program utworzenia Chalistanu - niepodległego pań­ stwa sikhijskiego. W mieście Amritsar (Pen­ dżab) obywatelskie nieposłuszeństwo sik­ hów przekształciło się w gwałty, w związku z czym na początku czerwca 1984 rząd indyjski wysłał tam wojsko (około 12 tysięcy żołnierzy). Według doniesień, terroryści i ludzie, którzy naruszyli spokój publiczny, schronili się w Złotej Świątyni, największej świętości sikhów. 6 czerwca 1984 wojsko przypuściło szturm i zdobyło zespół budyn­ ków Złotej Świątyni, bronionej z użyciem broni maszynowej i rakiet przeciwczołgowych. Poległo ponad 500 sikhów i 55 żołnie­ rzy, zatrzymano około 1500 sikhów. Potem wojsko zaatakowało inne miejsca kultu sik­ hów w Pendżabie; czynny opór powstańców ustał. Akali Dal protestowała przeciw tej akcji. Zbezczeszczenie przez wojska rządowe świątyni w Amritsarze wywołało w odpowie­ dzi falę terroryzmu. Jego ofiarą padła m.in. oskarżona przez sikhów o świętokradztwo premier Indii Indira Gandhi (1917-1984). SIMNELA REBELIA 1486-1487. Do wrogów Henryka VII (1457-1509) prawdopodobnie zaliczała się też jego żona, królowa Elżbieta

(1465-1503) z rodziny Yorków, córka Edwa­ rda IV (1442-1483), która była przeciwnicz­ ką Lancasterów (patrz DWÓCH Róż WOJNY 1455-1485). Jakoby wspólnie z siostrą i Johnem de la Pole'em earlem Lincolnu (1464-1487) nauczyła Lamberta Simnela, jak wcielić się w osobę Edwarda, hrabiego Warwick, stron­ nika Yorków osadzonego w londyńskiej Tower. W 1486 Simnel znalazł się w Irlan­ dii, której mieszkańcy opowiadali się za Yorkami; uzyskał tu silne poparcie i został koronowany na króla. W 1487 wrócił do Anglii z kilkoma tysiącami najemników, opłacanych przez Burgundię, a dowodzo­ nych przez Pole'a. Wojska królewskie rozbiły buntowników pod Stoke, w bitwie zginął Pole, a Simnel dostał się do niewoli. Henryk wybaczył mu; legenda głosi, że Simnel został potem kuchcikiem w królewskiej kuchni.

SIPAJÓW BUNT. Pata INDYJSKIE POWSTANIE 1857-1858.

SIUKSÓW WOJNA 1862-1864. Indianom z plemienia Siuksów po odstąpieniu ziem na wschód od rzeki Red i rzeki Big Sioux w stanach Minnesota i Iowa pozostały tylko marne tereny łowieckie. Zaczęli się odnosić coraz bardziej wrogo do białych osadników i kupców, z których wielu bez skrupułów wdzierało się na tereny Indian. W sierpniu 1862 grupa wojowników indiańskich pod wodzą Małego Kruka (18037-1863) zasta­ wiła zasadzkę i rozbiła nad górnym biegiem rzeki Minnesota oddział z Fort Ridgely, a następnie obiegła sam fort. 24 sierpnia 1862 Siuksowie zaatakowali osadę New Ulm (Minnesota) i wymordowali jej mieszkań­ ców. Gubernator Minnesoty, Henry H. Sib­ ley (1811-1891), zebrał w Fort Snelling ochotniczą milicję i wyruszył, by wymierzyć karę Siuksom, którzy paląc budynki, zabi­ jając mężczyzn, kobiety i dzieci, niszcząc zbiory, wywołali panikę w okolicy. Nad Wood Lakę w obecnej Dakocie Północnej, Sibley pokonał Małego Kruka (23 września 1862), który uciekł na zachód; rok później wrócił i zginął zastrzelony przez farmera

z Minnesoty. W tym czasie Sibley wraz z generałem Alfredem Sullym (1821-1879) rozpoczęli dużą operację wojskową. Sibley i jego ludzie odnieśli zwycięstwo nad banda­ mi Siuksów (lipiec 1863) w Dakocie Północ­ nej. Sully, prowadzący oddzielną kampanię, również odniósł kilka zwycięstw, po czym podjął następną wyprawę do Badlands, gdzie rozbił dużą grupę Siuksów pod Killdeer Mountain (28 lipca 1864). Następnie Sully skierował się na zachód do rzeki Yellowsto­ ne zabijając po drodze Siuksów, którzy zdecydowali się walczyć, po czym wrócił do nowo wzniesionego Fortu Rice w pobliżu obecnego Bismarck w Dakocie Północnej.

SIUKSÓW WOJNA 1865-1868. W miarę jak coraz więcej taborów przejeżdżało przez Wielkie Równiny, a górnicy napływali do obecnego Kolorado i Montany, szczepy Indian Oglala, czyli Dakota z plemienia Siuksów, odnosiły się coraz bardziej wrogo do białych wkraczających na ich tereny łowieckie. Indianie napadali nieustannie na jednostki wojskowe USA, wysłane do budo­ wy fortów mających strzec szlaku Bozeman, najkrótszego połączenia Fortu Laramie w Wyoming z kopalniami złota w Montanie. W 1866 Siuksowie zastawili zasadzkę i zabili 83 żołnierzy wysłanych na pomoc oblężonej grupie robotników (patrz FETTERMANA MA­ SAKRA 1866). Siuksowie byli znakomitymi jeźdźcami i strzelcami wyborowymi, ich stała taktyka polegała na niespodziewanym ataku i ucieczce. Napady i grabieże Indian były tak częste, że pod wpływem społecz­ nego wzburzenia w 1867 Kongres USA wyznaczył specjalną komisję, która miała doprowadzić do zakończenia walk. Następ­ nego roku wódz Czerwona Chmura (1822— 1909) zgodził się podpisać układ pokojowy, w którym zastrzeżono, że wojsko USA opu­ ści forty wzdłuż szlaku Bozeman, jak rów­ nież sam szlak; Siuksowie z kolei mieli zrzec się części swojego terytorium i do 1876 przenieść się do rezerwatu. Warunki układu zostały zrealizowane i przez kilka lat Siuksowie zachowywali względny spokój.

SIUKSÓW WOJNA 1876-1877. W 1876 od­ kryto złoto w Black Hills (południowozachodnia część Dakoty Południowej); In­ dianie uważali tę okolicę za świętą, a rząd Stanów Zjednoczonych przyrzekł respek­ tować ich wierzenia. Mimo starań wojsko USA nie zdołało utrzymać białych poszuki­ waczy z dala od tego regionu; liczba uzasad­ nionych skarg Siuksów na białych wzrosła. Wiele wędrownych grup indiańskich nie chciało się przenieść do przydzielonego im rezerwatu w terminie do 1 lutego 1876, wyznaczonym przez rząd jako termin osta­ teczny; przeciw Indianom wyruszyła eks­ pedycja wojskowa. Jedna kolumna wojsk pod komendą generała George'a Crooka (1829-1890) spaliła wioskę wodza Siuksów Szalonego Konia (18497-1877), ale wkrótce została pokonana przez Indian. Crook na krótko się wycofał, by sprowadzić posiłki, po czym znowu ruszył na północ. W tym czasie druga kolumna pod dowództwem generała Alfreda Howe'a Terry'ego (1827— 1890) posuwała się z Dakoty na zachód; w jej skład wchodził 7. Pułk Kawalerii pułkownika George'a Armstronga Custera (1839-1876). Po otrzymaniu wiadomości, że duża grupa Indian znajduje się nad rzeką Rosebud (południowo-wschodnia część Montany), posłano na zwiady kawalerię. Custer zlekceważył rozkaz i udał się za Indianami w pościg na południe od rzeki Little Bighorn. Nie czekając na posiłki i nie wiedząc o liczebnej przewadze Indian (około 2500 Siuksów i Czejenów dowodzo­ nych przez Siedzącego Byka [1834-1890], Galia [18407-1894] i Szalonego Konia), Custer zdecydował się na natychmiastowy atak. Podzielił oddział na trzy grupy, dwie z nich wysłał dalej, w górę strumienia, by otoczyły i zaatakowały Indian, a sam po­ prowadził rano 25 lipca 1876 bezpośrednią szarżę dwóch szwadronów, złożonych z 266 żołnierzy. Indianie otoczyli grupę Custera na wzgórzu i zabili wszystkich, w walce zginął także sam Custer (wzgórze nazwano później „Ostatnia pozycja Custera"). Dwie pozostałe grupy nie zdołały przyjść Cus-

terowi z pomocą; Indianie zaatakowali je i zmusili do odwrotu; od zguby uratowało je tylko nadejście Terry'ego i jego wojsk. Terry i Crook prowadzili nadal energiczną kampanię przeciw Indianom, szczególnie przeciw Siuksom. W 1877 pokonano i zmu­ szono do poddania się grupę Szalonego Konia, sam wódz został zabity rzekomo w czasie ucieczki. Siedzący Byk, Gali oraz inni wojownicy uszli do Kanady, większość Siuksów została zabita lub ujęta; niedobitki zmuszono do przeniesienia się do rezer­ watów. Siedzący Byk i Gali wrócili w 1871, poddali się i uzyskali przebaczenie.

SIUKSÓW WOJNA 1890-1891 (mesjańska wojna). Życie Siuksów i Indian z innych plemion w rezerwatach stanów Dakota Pół­ nocna, Dakota Południowa i Montana było bardzo trudne; zbiory były marne, szerzyły się choroby i nędza. W latach osiemdziesią­ tych XIX w. z każdym rokiem wzrastał nacisk na Indian, by sprzedali ziemię bia­ łym. Wielu Siuksów przyswoiło sobie nowe, mistyczne wierzenie, zgodnie z którym wio­ sną 1891 miał nadejść indiański mesjasz, który zjednoczy wszystkich Indian i stworzy raj na ziemi. Wyznawcy praktykowali Ta­ niec Duchów, który wprowadzał ich w trans, powodował wizje i stan zbiorowej ekstazy. Zaniepokojeni tym agenci rządu USA do spraw Indian wezwali wojsko, by zapobiegło tym praktykom. Na widok wojska rozgnie­ wani Siuksowie podnieśli bunt. W Great River policja indiańska chciała zaaresztować wodza Siedzącego Byka (1834-1890); gdy stawił opór, został zastrzelony. Dwa tygo­ dnie później, 29 grudnia 1890, 7. Pułk Kawalerii USA pokonał Siuksów w rezer­ wacie Black Hills w bitwie pod Wounded Knee Greek (Dakota Południowa); wojsko zmasakrowało przeszło 200 Indian - męż­ czyzn, kobiet i dzieci; kawaleria wzięła odwet za porażkę pod Little Bighorn (patrz SIUKSÓW WOJNA 1876-1877). Po kilku starciach Siuksowie poddali się 16 stycznia 1891. Był to ostatni większy opór Indian; jak wszyst­ kie poprzednie skończył się ich porażką.

SKAGERRAK, BITWA W CIEŚNINIE SKAGER­ RAK. Patrz JUTLANDZKA BITWA 1910. SKANDYNAWSKA WOJNA 1026-1030. Po

objęciu tronu Norwegii w 1015 przez Olafa II (Olaf Haraldson) (995P-1030) wyparł on Duńczyków z kraju. Gdy król Danii Kanut I Wielki (994P-1035) zaczął dążyć do pod­ boju Norwegii, król Olaf zawarł sojusz z królem Szwecji Emundem (zm. 1051). W 1026 Duńczycy zwyciężyli Szwedów w bitwie morskiej u Strangebjergu. W czasie nieobecności Kanuta Olaf i Emund naje­ chali Danię, ale w 1028, po powrocie swo­ jego króla, Duńczycy rozbili szwedzko-norweską flotę u wybrzeży Danii, pod Helgeą. Emund wrócił do kraju. Duńczycy wypę­ dzili Olafa z Norwegii do Szwecji. Olaf zebrał tam armię, by odzyskać Norwegię, jednak został zwyciężony w bitwie pod Stiklestad w 1030 i sam w niej poległ. SKANDYNAWSKA WOJNA 1448-1471. Po

śmierci Krzysztofa III (1418-1448), króla Danii, Szwecji i Norwegii, Szwecja i Nor­ wegia zjednoczyły się w 1449 pod berłem szwedzkiego możnowładcy Karla Knutssona (14087-1470), który panował jako król Ka­ rol VIII. Silne poparcie, jakie uzyskał nowy król Danii Chrystian I (1426-1481), za­ chęciło go do tworzenia zjednoczonego kró­ lestwa skandynawskiego. W 1449 został królem Norwegii. Prowadził wojnę z Karo­ lem o Szwecję. W 1457 wybuchło powstanie w Szwecji przeciw Knutssonowi. Nie łubia­ ny i opuszczony przez duchowieństwo, Ka­ rol musiał w lutym 1457 uciekać, a Chrys­ tiana koronowano na króla Skandynawii. Po pewnym czasie Chrystian utracił popu­ larność z powodu sporów natury osobistej i finansowej z Kościołem, a także ze wzglę­ du na uciążliwe podatki i dyktatorskie metody rządzenia. Biskup szwedzki z Lin­ köping uznał zobowiązania do posłuszeń­ stwa królowi za nieważne i wystąpił przeciw niemu. W 1463 wybuchło powstanie w Szwecji pod wodzą Stena Sture, sios­ trzeńca Karola VIII. Wezwano Karola do

powrotu na tron (1464). Chrystian przeby­ wając w Kopenhadze usiłował nawiązać dobre stosunki z arcybiskupem Uppsali, który wspierał opozycję przeciw Karolowi. Zwyciężony w bitwie w 1465, Karol musiał ponownie uciekać. Arcybiskup panował nie­ podzielnie do 1466, kiedy to spisek oponen­ tów zmusił go do poproszenia Chrystiana 0 pomoc wojskową. Opozycja w 1467 do prowadziła do powrotu Karola na tron. Mimo że przeciwni Karolowi panowie, chcąc go usunąć, przyłączyli się do produńskiego duchowieństwa, Karol zwyciężył w bitwie i Duńczycy przystąpili do rokowań pokojowych. Po śmierci Karola w 1470 stanowisko regenta przypadło w udziale Stenowi Sturemu (1440P-1503), który w pa ździerniku 1471 odniósł zdecydowane zwy cięstwo nad Chrystianem w bitwie pod Brunkeberg w pobliżu Sztokholmu. W 1472 zawarto pokój, Chrystian nominalnie pozo stał królem szwedzkim. SKANDYNAWSKA WOJNA SIEDMIOLETNIA. Patrz DUŃSKO-SZWEDZKA WOJNA (1563-1570). SKANDYNAWSKIE

NAJAZDY.

Patrz

WIKIN­

GÓW najazdy ok. 800-ok. 1016.

SKANDYNAWSKIE POWSTANIE 1433-1439.

Król Danii Eryk VII (Eryk Pomorski) (1382-1459), władca państw połączonych unią kalmarską (królestw Danii, Szwecji 1 Norwegii) narzucił Szwecji uciążliwych administratorów duńskich i domagał się utworzenia licznych wojsk i dostarczenia pieniędzy na wojnę z Hanzą (patrz KAL MARSKĄ WOJNA z HANZĄ 1422-1435). W czerw cu 1433 w prowincji szwedzkiej Dalarne wybuchło powstanie chłopów i górników pod wodzą Engelbrechta Engelbrechtssona (zm. 1436), górnika; zdobywali oni zamki i wypędzali duńskich administratorów. Do powstania przyłączyły się prowincje Upland, Yermland i Sodermanland, a tylko rada szwedzka zwróciła się do Norwegii i nie których miast hanzeatyckich, aby dołączyły one do tego ruchu. W 1435 gubernatorem

Szwecji obwołano Engelbrechtssona Eryk pertraktował w sprawie przywrócenia unii szwedzko-duńskiej i odzyskania tronu, co uzyskał, ale za cenę ograniczenia jego wła­ dzy. Gdy Eryk nie dotrzymywał swych zobowiązań, rada wypowiedziała mu po­ słuszeństwo i wybrała dwóch gubernatorów: Karla Knutssona (1408P-1470) i Engelb­ rechtssona. Dania i Szwecja domagały się ograniczenia władzy królewskiej na rzecz rad trzech państw. Eryk musiał to zaakcep­ tować (1436), odsunął się od sprawowania rządów i osiadł w Gotlandii, został w 1439 złożony z tronu i w Danii, i w Szwecji (Norwegia uczyniła to w 1442). Próba zbroj­ nego odzyskania tronu w Szwecji przez Eryka nie powiodła się. Władcą unii kal­ marskiej został po nim jego siostrzeniec, Krzysztof Bawarski (1418-1448). SLUYS, BITWA POD SLUYS 1340. W okresie STULETNIEJ WOJNY król Anglii Ed­ ward III prowadził w 1337 niezbyt udaną kampanię we Flandrii. Wrócił do Anglii, by zebrać więcej wojska i okrętów i spróbo­ wać ponownie. Chcąc uniemożliwić Edwar­ dowi powrót, Francuzi zgromadzili flotę złożoną ze 150 okrętów, na których zaokrę­ towano 40 tysięcy żołnierzy. Jednak taktyka Edwarda, który polegał na łucznikach, a w czasie bitwy rozmieszczał swą flotę tak, by słońce świeciło w oczy Francuzom, za­ pewniła Anglikom przewagę i doprowadziła do zwycięstwa. W trwającej cały dzień bit­ wie, którą francuski kronikarz Jean Frois­ sart (13337-1401) nazwał „krwawą i mor­ derczą", większość okrętów francuskich za­ tonęła lub została zdobyta. Anglicy uzyskali roczny rozejm i panowanie nad kanałem La Manche. SMOLEŃSK,

WOJNA

O

SMOLEŃSK.

Patrz

ROSYJSKO-POLSKA WOJNA 1632-1634.

„SMUTA" W ROSJI 1604-1613. Po śmierci cara Fiodora I (1557-1598) jego szwagier i główny doradca Borys Godunow (15517— 1605) doprowadził do tego, że wybrano go

na cara. W 1604 kilku bojarów, przeciwnych Godunowowi i kilku magnatów polskich, wysunęło pretendenta do tronu carskiego Dymitra Samozwańca (zm. 1606) jako rzekomo ocalałego Dymitra (1581-1591), młodszego brata Fiodora. Rzeczywisty Dy­ mitr zginął tragicznie, został zapewne zamor­ dowany. Dymitr Samozwaniec wyruszył w 1604 do Rosji na czele kilku tysięcy Polaków i Kozaków zaporoskich. Samozwa­ niec zwyciężył w bitwie nad rzeką Urij (1604), ale poniósł klęskę pod Dobryniczami (1605). W 1605 po nagłej śmierci Godunowa wojsko rosyjskie zaczęło licznie przechodzić na stronę Samozwańca, który został carem. Panował przez rok, po czym został zamordo­ wany przez wrogich mu bojarów. Na cara wybrano bojara, Wasyla IV Szujskiego (zm. 1612). W 1607 pojawił się człowiek podający się za jeszcze raz cudownie ocalałego Dymitra (Dymitr Samozwaniec II, zm. 1610). Poparło go kilku polskich magnatów, a wkrótce i niektórzy możnowładcy rosyjscy. W 1608 wyruszył w kierunku Moskwy, odniósł dwa zwycięstwa nad wojskami Szujskiego. Rozło­ żył się obozem pod Moskwą, w Tuszynie (znany był później jako „łotr z Tuszyna"). Wojska Samozwańca wyruszyły pod Moskwę, ale zostały pobite w jej pobliżu nad rzeką Chodynką. W tym roku wybuchła ROSYJ­ SKO-POLSKA WOJNA 1609-1618. Wojska Szujskiego zostały rozbite przez Polaków pod Kłuszynem (1610). Rosjanie zdetronizowali Wasyla. Polacy zajęli Moskwę. Samozwaniec został zamordowany. Bojarzy zaofiarowali koronę synowi króla Polski, Władysławowi (1595-1648). W 1611 wybuchło powstanie skierowane przeciwko Polakom. W lutym 1613 Sobór Ziemski (rosyjskie zgromadzenie przedstawicielskie) wybrał na nowego cara Michała Romanowa (1596-1645). Patrz także ROSYJSKO-SZWEDZKA WOJNA 1613-1617.

SOJUSZNIKÓW WOJNY. Patrz SPRZYMIE­ RZEŃCZE WOJNY.

SONDERBUNDU WOJNA 1847. Protestanccy liberałowie szwajcarscy, dążąc do zmiany

konstytucji, silniejszego rządu centralnego, swobody wyznania i świeckiego szkolnictwa (wygnanie jezuitów), próbowali narzucić swoje poglądy wszystkim kantonom szwaj­ carskim; na początku lat czterdziestych XIX w. napotkali silny opór katolików. W celu ochrony swoich interesów i przeciw­ stawienia się centralistycznym tendencjom siedem katolickich kantonów (Lucerna, Uri, Schwyz, Unterwalden, Fryburg, Zug i Va­ lais) zawiązało w 1845 obronny sojusz na­ zwany Sonderbund (Związek separatystów). Gdy zwolennicy reform, mający większość w sejmie związkowym, przegłosowali decy­ zję o rozwiązaniu Sonderbundu (1847), sie­ dem katolickich kantonów nie zgodziło się z uchwałą, chwyciło za broń i zwróciło się 0pomoc za granicę (bezskutecznie). Wkrót kiej i niemal bezkrwawej wojnie domowej (4-24 listopada 1847) wojska federalne pod komendą generała Guillaume'a Henriego Dufoura (1787-1875) pokonały przeważają ce liczebnie siły Sonderbundu. Sonderbund został rozwiązany, a jego członkowie musieli zapłacić koszty prowadzenia wojny. Zwy ciężcy przyjęli nową konstytucję (1848), która wprowadziła silny rząd centralny, zachowując rządy lokalne w kantonach. SOUTHAMPTON, POWSTANIE W SOUTHAM­ PTON. Patrz TURNERA BUNT issi. SPARTAKUSA BUNT. Patrz NIEWOLNICZA 73-71 p.n.e.

wojna trzecia

SPARTAŃSKO-ACHAJSKA WOJNA 189-188

p.n.e. Senat rzymski starał się prowadzić politykę prohelleńską, jednocześnie trzy­ mając Macedonię na wodzy. Związek Achaj­ ski, który nieustannie chciał przewodzić całemu Peloponezowi, przyłączył Messenię 1 Elidę i zdławił powstanie w Sparcie (191). Jednakże wódz Związku, Filopojmen (253?-183), podjął akcję w Sparcie bez zgody konsula rzymskiego. Filopojmen zagroził wojną, jeżeli Spartanie, sprawcy ataku, nie poddadzą się. Spartanie w odpowiedzi zabili 30 obywateli o sympatiach pro achaj skich,

przegłosowali wystąpienie ze Związku Achajskiego i oddali się pod opiekę Rzymian. Filopojmen wypowiedział im wojnę; wojska Związku najechały Lakonię (188) i ujęły od 80 do 350 stronników secesji Sparty, których stracono po przeprowadzeniu procesu poka­ zowego. Rozebrano mury obronne Sparty, wypędzono wszystkich najemnych żołnierzy, a także przeciwników Achai oraz uwolnio­ nych helotów; na miejsce dotychczasowych praw wprowadzono prawa achaj skie i narzu­ cono Sparcie nowy traktat. Surowość Filopojmena spowodowała interwencję Rzymu, któ­ ry chciał ograniczyć potęgę Związku. SPARTAŃSKO-ACHAJSKA WOJNA 193-192 p.n.e. Druga MACEDOŃSKA WOJNA os­ łabiła Spartę i stała się bodźcem do rozwoju Związku Achajskiego. Zgodnie z traktatem (195) zwycięski Rzym, w nagrodę za okazaną mu pomoc wojskową, przekazał Związkowi zwierzchnictwo nad spartańskimi portami morskimi, nie udzielając mu jednak prawa własności. Filopojmen (253P-183), wódz na­ czelny Związku, dążył do opanowania całej Sparty; okazją stały się bunty w portach morskich Sparty (193) wzniecone przez Nabisa (207-192), tyrana Sparty. W wyniku buntów Sparta odzyskała porty, a Nabis rozpoczął oblężenie Gytejon (193), gdzie stacjonował achajski garnizon. Filopojmen zapewnił sobie pomoc słynnego wodza rzym­ skiego Tytusa Kwinkcjusza Flamininusa (2307-174). Ruszywszy do Gytejon jeszcze przed przybyciem Rzymian, Filopojmen roz­ począł kampanię, którą zwycięsko zakończyli Rzymianie, natomiast armie Związku poszły śladem wojsk Nabisa w góry Barbosthenes (192). Wojska spartańskie zostały niemal całkowicie unicestwione. Filopojmen przystą­ pił do blokady Sparty i pustoszenia Lakonii, ale dominujący tu Flamininus wstrzymał te działania, przywrócił status quo ante i obalił nadzieje Filopojmena na wcielenie Sparty. W 192 Etolowie próbujący wciągnąć Spartę do wojny z Rzymem zamordowali Nabisa; Sparta później na krótko przystąpiła do Związku Achajskiego.

SPARTAŃSKO-ACHAJSKA WOJNA 228-226 p.n.e. Wojna DIADOCHÓW podzieliła Grecję, a po jej zakończeniu greckie mias-tapaństwa walczyły nadal między sobą o do­ minację. Pod koniec III w. p.n.e. najpotęż­ niejszymi rywalami w tej walce była Mace­ donia i Sparta; trzecim rywalem był Zwią­ zek Achajski (związek miast Achai w Grecji), dawny sprzymierzeniec Macedo­ nii, którego przywódca, Aratos z Sykionu (zm. 213), dążył do przyciągnięcia do Związ­ ku całego Peloponezu. Związek Etolski za­ niepokojony wzrostem siły Związku Achaj­ skiego przekazał wrogo nastawionemu do Związku Achajskiego królowi Sparty Kleomenesowi III (ok. 260-219) kilka miast w Arkadii, m.in. Mantiras. W 229 doszło do wojny Sparty i Związku Achajskiego o przy­ legające do tych miast achaj skie Megalopo­ lis. W 227 Aratos ponownie wybrany na dowódcę wojskowego Związku Achajskiego doznał porażki pod Lykaion, ale później odzyskał Mantineję. Kleomenes odniósł zwycięstwo pod Laodikeją. W 226 Kleome­ nes dokonał przewrotu i powiększył swoją władzę w Sparcie, po czym podjął działania wojenne; odzyskał Mantineję, najechał Achaję i rozbił armię Związku pod Hekatobajon. Doszło do rozejmu. Począwszy od 225 zaczął się rozpad Związku Achajskiego, a Macedonia i Sparta zostały jedynymi (później doszedł Rzym) rywalami do hege­ monii w Grecji. SPIRIT LAKĘ, MASAKRA W SPIRIT LAKĘ 1857. Grupa Siuksów prowadzona przez wodza Inkpadutę dokonała napadu na nowo założoną osadę w pobliżu Spirit Lakę w południowo-zachodnim Iowa w odwecie za zabicie kilku Indian z plemienia Siuksów przez białego handlarza. Indianie zamor­ dowali 32 osoby - mężczyzn, kobiety i dzieci - oraz uprowadzili cztery kobiety, z których dwie później zabili; z dwu ocalałych kobiet jedną uwolniono, a drugą zatrzymano dla okupu. Grupę Siuksów Inkpaduty ścigał później bezskutecznie oddział z Fortu Ridgely w Minnesocie.

SPITHEAD, BUNT W SPITHEAD 1797. An­ gielscy marynarze z portu macierzystego Spithead nad kanałem La Manche brali udział w monotonnej i nużącej blokadzie Francji (patrz WOJNY REWOLUCYJNEJ FRAN­ CJI 1792-1802). 15 kwietnia 1797 załogi Mary­ narki Królewskiej podniosły bunt, żądając zmiany sposobu traktowania; oficerów wy­ sadzono na ląd, a wybrany komitet kierował okrętami i ich bazą. Zachowując porządek, marynarze przedstawili Admiralicji i Izbie Gmin petycje, w których skarżyli się na ostrą dyscyplinę, złe wyżywienie i niski żołd (nie zmieniony od panowania króla Karola II [1630-1685]). Władze brytyjskie były pod wrażeniem przyzwoitego zacho­ wania marynarzy i uznały ich prośby za zasadne, spełniły je, kończąc tym trzytygod­ niowy bunt. Patrz także NORĘ, BUNT w NORĘ 1797.

SPRZYMIERZEŃCZA WOJNA 91-88 p.n.e.

(wojna sojuszników lub Marsów wojna). W 91 Marek Liwiusz Druzus (zm. 91), trybun ludowy, przedstawił w senacie rzym­ skim projekt ustawy rozszerzającej prawo do uzyskania obywatelstwa rzymskiego na wszystkich mieszkańców Italii. Jednak Ma­ rek Liwiusz Druzus został zamordowany przed wejściem projektu w życie. Znie­ chęcone plemiona z górzystych terenów południowej i środkowej Italii, a przede wszystkim Marsowie, zbuntowały się i zało­ żyły niezależny związek zwany Italią. Żoł­ nierze ich walczyli często po stronie Rzy­ mian i byli równie dobrze wyszkoleni jak żołnierze rzymscy. Rzymianie nie mogli uporać się z buntem, a Socii (sojusznicy) Italii nie byli w stanie pokonać Rzymu, zatem doszło do sytuacji patowej. W 90 konsul rzymski Lucjusz Juliusz Cezar (zm. 87) zaproponował uchwalone później prawo (prawo julijskie, lex lulia), na mocy którego obywatelstwo rzymskie mieli uzyskać ci sojusznicy Rzymu, którzy nie podnieśli buntu i zachowali wobec Rzymu lojalność (głównie Umbrowie, Etruskowie i Latynowie), a także ci, którzy niezwłocznie złożyli­

by broń. Zdecydowani na walkę powstańcy zwyciężyli w 89 nad jeziorem Fucino wojska rzymskie dowodzone przez Lucjusza Porcjusza Katona (zm. 89); Kato poległ, ale w 89 Gnejusz Pompejusz Strabon (zm. 87) odniósł pod Askulum decydujące zwycięst­ wo, które zakończyło wojnę na północy. W tym samym roku prawo obywatelstwa rozciągnięto na wszystkich, którzy zgłoszą się w ciągu 60 dni, niezależnie od udziału w buncie. Tymczasem Rzymianie pod ko­ mendą Lucjusza Korneliusza Sulli (138-78) zwyciężyli na południu, odbierając powstań­ com również Pompeje. Do 88 prawie wszys­ cy mieszkańcy Italii przyjęli zaproponowane obywatelstwo i zwierzchność Rzymu. SPRZYMIERZEŃCZA WOJNA 219-217 p.n.e.

(wojna sojuszników). Wojna była spraw­ dzianem możliwości Filipa V (238-179), od 221 króla podupadłej Macedonii. Macedonia była najpotężniejszym członkiem Związku Hellenów (Związek Koryncki) i dlatego proszono ją, by rozstrzygała o problemach członków Związku. W 220 Związek Etolski najechał Achajów. Władze Związku Hel­ lenów zwróciły się do 18-letniego króla z prośbą o podjęcie działań przeciw Etolii. Filip, obawiając się prawdopodobnej inter­ wencji Rzymu, zwlekał z podjęciem działań (patrz ILIRYJSKA WOJNA DRUGA 219 p.n.e.), kiedy jednak Etolia zaatakowała Macedonię w 219, Filip zareagował szybko - najechał Peloponez, ukarał Elidę, sojusznika Etolii i rozprawił się ze zdradzieckim spiskiem polityków. W 218 zaatakował Etolię, a prze­ de wszystkim główny ośrodek Związku Etolskiego - Thermon, oraz splądrował Lako­ nię, aby uniemożliwić Sparcie podjęcie dzia­ łań. W 217 prowadził gwałtowne walki przeciw egejskiej placówce Etolii, Phthiotic Thebesm. Eto łonie zwrócili się o pokój. Zawarto go na zasadzie status quo. Filip stał się ulubieńcem większej części Grecji. SPRZYMIERZEŃCZA WOJNA 357-355 p.n.e.

Ateny, stojące na czele Ateńskiego Związku Morskiego (symmachia delijska), starały się

powiększyć Związek. Eubea w 357 zbun­ towała się przeciw Tebom. Eubea, leżąca na hellesponckich szlakach dostaw zboża, miała dla Aten bardzo duże znaczenie. Ateny więc przyszły jej z pomocą. Miasta eubejskie przystąpiły do Związku Ateńskiego. Ateny oskarżane były o narzucanie swojej woli innym miastom (patrz PELOPONESKA WOJNA PIERWSZA 450-455 P.n.e.). Zacieśniały kontrolę nad innymi sprzymierzonymi miastami— państwami. W 357 Chios podniosło bunt, tak samo Rodos, Bizancjum, a później i inne miasta-państwa, domagając się takich sa­ mych praw politycznych, jakie miały Ateny. Ateny obiegły Samos w 356, a flota ateńska popłynęła do Bizancjum, została jednak zwyciężona w tym samym roku w pobliżu Embaty. W 356 Ateny wysłały posiłki dla zbuntowanego satrapy perskiego Artabarosa. W 355 Persja wystosowała ultimatum da Aten domagając się wycofania ich wojsk z Azji. Ateny musiały przyjąć kolejny „pokój królewski" (patrz KORYNCKĄ WOJNA 395-387 p.n.e.). Nie mając sił, by prowadzić wojnę, zgodziły się na niepodległość swoich zbun­ towanych sojuszników i oddały porty na północy w zamian za prawo do handlu na Morzu Egejskim. Uległość Aten udaremniła możliwość ograniczenia ekspansjonistycznych dążeń Macedonii (patrz ŚWIĘTA WOJNA TRZECIA 355-340 p.ae.).

w związku z czym w 1440 Zurych zwrócił się do konserwatywnego sejmu cesarskiego z prośbą o pomoc. Fryderyk III Habsburg (1415-1443), książę Austrii i król Niemiec, człowiek o ograniczonych horyzontach, zgo­ dził się pomóc Zurychowi (1442). W od­ powiedzi Schwyz i sprzymierzony z nim Glarus wypowiedziały wojnę Zurychowi i Austrii. Wojska Zurychu wycofały się po śmierci burmistrza miasta. Sejm uchwalił pojednawcze zarządzenie, a Zurych zerwał sojusz z Austrią, która odrzuciła zarządzenie sejmu. Związek Szwajcarski przyszedł z po­ mocą Schwyzowi. Liczące 20 tysięcy żoł­ nierzy wojska Związku obiegły Zurych. Fryderyk poprosił o pomoc Francję, a król Francji, Karol VII (1403-1461), pragnąc odzyskać Bazyleę, przysłał 40 tysięcy żoł­ nierzy. Wojska te zostały pobite w 1444 i wycofały się, po czym zawarto pokój w Ensisheim (Zurych nie podpisał porozu­ mienia pokojowego). W nowym traktacie pokojowym z Konstancji (1446) Austria i Zurych oficjalnie zerwały sojusz, Zurych odzyskał część terytoriów, a Schwyz dostał większą część Toggenburga. Znacznie więk­ sze znaczenie miało orzeczenie sądu roz­ jemczego z 1450, który nakazał Austrii wycofanie się z Argowii - to znaczy ze Szwajcarii - i ustanowił tam władzę Domu Sabaudzkiego.

STARA WOJNA ZURYSKA 1436-1450. Woj­ na ta jest przykładem napięć, jakie pojawiły się na przełomie ustępującej epoki feudalnej i nadchodzących czasów nowożytnych. Ce­ sarskie (wolne) miasto Zurych uzyskało różne feudalne domeny i miało nadzieję na pozyskanie następnej, gdy po śmierci ostat­ niego hrabiego Toggenburga nad Jeziorem Zuryskim hrabstwo to pozostało bez władcy. Konkurentem Zurychu było Schwyz, także miasto cesarskie. Schwyz pierwsze podjęło działania; ustanowiło gminy w Toggenburgu i zamknęło drogę do Zurychu. W 1437 zebrani na konferencji przedstawiciele kan­ tonu zaakceptowali te działania. Działania Schwyzu odcięły część rynków Zurychu,

ST. CLAIRA PORAŻKA 1791. Gdy Josiah Harmar (1753-1813) nie zdołał uspokoić Indian w Terytorium Północno-Wschodnim (patrz HARMARA PORAŻKA 1790), Arthur St. Clair (1736-1818), gubernator terytorium i dowódca wojsk federalnych, wyruszył 3 paź­ dziernika 1791 z Fortu Washingtona (Stan Cincinnati) z oddziałem liczącym 2100 ludzi i skierował się na północ. Na postoju w po­ bliżu górnego biegu Wabash River, ludzie St. Claire'a, których pozostało tylko około 1400 (reszta zdezerterowała), zostali 4 listopada 1791 znienacka zaatakowani przez Indian pod dowództwem Małego Żółwia (1752-1812). Po krwawej trzygodzinnej walce, w której poległa przeszło połowa żołnierzy, St. Claire wycofał

się. Porażka byta ogromnym upokorzeniem; zajął się nią nawet Kongres. St. Claire został w końcu uwolniony od zarzutów, przyczynę porażki przypisano niedoświadczeniu żołnie­ rzy. Patrz także FALLEN TIMBERS, BITWA POD FALLEN TIMBERS 1794. STRZELCÓW BUNT 1698. Strzelcy, elitarna rosyjska formacja wojskowa, z której rekruto­ wała się również straż przyboczna cara, stawali się stopniowo groźną potęgą polityczną. Strzelcy poparli starania rodu Miłosławskich, wspie­ rającego cara Iwana V (1666-1696) i jego siostry-regentki, Zofii Aleksiejewny (1657— 1704) w walce z bratem przyrodnim Piotrem (później Piotrem I) (1672-1725). Po śmierci Iwana Piotr został jedynym władcą Rosji; reformy Piotra zwiększyły wymagania w sto­ sunku do korpusu strzelców i doprowadziły do wrzenia w ich szeregach. W czasie wy­ prawy Piotra do Europy (1697-1698) strzelcy zaczęli buntować się przeciw carowi ł popierać powrót Zofii do władzy. Latem 1698 około 2200 strzelców pod bronią ruszyło, by wynieść Zofię na tron, ale zostali bardzo szybko pokonani przez najemne wojska Piotra (do­ wiedziawszy się w Wiedniu o spisku, Piotr wrócił do kraju). Spiskowców spotkała surowa kara: ponad 1000 stracono. Rządy terroru dotknęły również innych przeciwników Piot­ ra; Zofia została uwięziona w klasztorze, gdzie spędziła resztę życia, a oddziały strzelców rozwiązano. STUDNIOWA WOJNA 1815. Napoleon (1769—

1821) uciekł z Elby (patrz NAPOLEOŃSKIE 1803-1815) i wylądował w Cannes, gdzie przyłączył się do niego Michel Ney (1769— 1815) na czele licznej armii francuskiej. Razem mszyli na Paryż, gdzie po detronizacji króla Ludwika XVIII (1755-1824) Napoleon objął władzę i rozpoczął rządy Stu Dni. Austria, Wielka Brytania i Rosja zawarły sojusz przeciw Napoleonowi i planowały in­ wazję na Francję. Napoleon na czele 125— tysięcznej armii rozpoczął natarcie, mszył na północ do Belgii, by tam pokonać najbliżej znajdujące się wojska sojusznicze. Zdobył WOJNY

Charleroi i w bitwie pod Ligny 16 czerwca 1815 odniósł zwycięstwo nad wojskami prus­ kimi pod dowództwem Gebharda Bluechera (1749-1819). Tego samego dnia Brytyjczycy pod dowództwem sir Arthura Wellesleya, lorda Wellingtona (1769-1852), pokonali pod Quatre-Bas wojska francuskie marszałka Neya, który zdołał jednak zatrzymać siły Welling­ tona maszemjące z pomocą Bluecherowi wal­ czącemu z Napoleonem. 18 czerwca 1815 pod Waterloo Napoleon przypuścił atak na Wel­ lingtona. Brytyjczycy wspomagani przez wojsko Bluechera odnieśli dmzgocące zwy­ cięstwo. Sprzymierzeni bez przeszkód wkro­ czyli do Paryża, zmusili Napoleona do abdykacji na rzecz syna i przewieźli go na Wyspę Świętej Heleny, na południu Oceanu Atlantyckiego, gdzie pozostał do końca ży­ cia. Patrz także NAPOLEONA KAMPANIA ROSYJSKA1812. STULETNIA WOJNA 1337-1453. W 1337 król Anglii Edward III (1312-1377) przyjął tytuł „Król Francji" kontynuując w ten sposób spór dynastyczny zapoczątkowany przez dynastię normandzką w 1066 (patrz NORMANÓW PODBÓJ ANGLII 1066). Atak Ed­ warda był odwetem za odmowę króla Fran­ cji Filipa VI (1293-1350) zwrotu Gujenny, a równocześnie zemstą za interweniowanie Francji w wojnę ze Szkocją (patrz DUPPLIN MOOR,

BITWA

POD

DUPPLIN

MOOR

1332).

W ten sposób Edward również odpowiedział na roszczenia Filipa, swego senioralnego pana, do angielskich posiadłości na kon­ tynencie i zasygnalizował zamiar opanowa­ nia Flandrii. Okres wojny dzieli się na cztery fazy; pierwsza obejmuje lata 1337— 1360. Edward wygrał najpierw bitwę mor­ ską pod Sluys (patrz SLUYS, bitwa pod SLUYS 1340), a następnie wyprawił się do Francji lądując w Cherbourgu. Wkrótce doszło do bitwy pod Grecy (patrz CRECY, BITWA POD GRECY 1345), w której spieszeni angielscy łucznicy, wyposażeni w długie łuki, zwyciężyli jazdę francuską i kuszników genueńskich. Edward zdobył następnie Ca­ lais i po śmierci Filipa zawarł rozejm,

przerwany w 1356 pojmaniem w bitwie pod Poitiers 1356 króla Francji Jana II (1319— 1364). Dokonał tego Edward, Czarny Książę (1333-1376), najstarszy syn Edwarda III (patrz POITIERS, BITWA POD POITIERS isse). Wyniszczenie kraju wojną doprowadziło do wybuchu powstania francuskich chłopów - ŻAKIERII w 1358. Ciągnęła się wojna domowa w Bretanii (patrz BRETOŃSKA WOJ­ NA SUKCESYJNA 1341-1355). Na mocy traktatu zawartego w Bretigny Anglia odzyskała Akwitanię, a Edward zrzekł się pretensji do tronu francuskiego. Drugi okres wojny stu­ letniej rozpoczął się w 1369, gdy król Fran­ cji postanowił wykorzystać okazję, jaką stworzyła w 1368 GASKOŃSKICH PA­ NÓW REBELIA; zagarnął Akwitanię i za­ czął metodycznie odzyskiwać utracone zie­ mie (wyróżnił się w tych działaniach konetabl Bertrand Du Guesclin), unikając przy tym bezpośrednich starć i popierając wybu­ chające tam powstania (patrz LIMOGES, MA­ SAKRA w LIMOGES 1370). Za czasów następcy Czarnego Księcia, Jana z Gandawy (1340— 1399), Anglia jeszcze szybciej traciła swe posiadłości; w 1372 poddały się Poitiers, Poitou i La Rochelle. Anglicy przegrali również bitwę morską pod La Rochelle. W 1373 nowa kampania gandawska zakoń­ czyła się niepowodzeniem; Anglia utraciła Akwitanię i Bretanię (patrz CHŁOPÓW AN­ GIELSKICH POWSTANIE i38i). Trzeci okres wojny rozpoczął się w 1412 od angielskiego zagonu od Normandii po Bordeaux; król Anglii Henryk V zajął Harfleur i odniósł druzgocące zwycięstwo pod Azincourt (patrz AZINCOURT, BITWA POD AZINCOURT 1415). W 1419 Anglia odzyskała Normandię. W 1420 traktatem z Troyes król francuski Karol VI uznał Henryka V za swego spad­ kobiercę i regenta, wydziedziczając swego syna delfina (późniejszego Karola VII). Ten jednak po śmierci ojca (1422) wystąpił jako prawowity król, podczas gdy Anglicy i ich francuscy zwolennicy uznali za władcę Francji małego syna Henryka V - Henryka VI. Zwolennicy delfina przegrali bitwę pod Caravant w 1423. W kolejnej bitwie Fran­

cuzi zostali zwyciężeni pod Vemeuil w 1424. W 1428 Anglicy skupili wysiłki na Orleanie (patrz ORLEANU OBLĘŻENIE 1429), prowadząc nie licujące ze stylem rycerskim walki ob­ lężenie. Charyzmatyczna Joanna dArc (1412-1431) sprowadziła odsiecz i zmusiła Anglików do odwrotu w 1429, po czym ruszyła do Reims, gdzie odbyła się koronacja delfina na króla Karola VII (1403-1461). W 1436 Francuzi odzyskali Paryż. W 1444 zawarli rozejm. W 1449 czwarty okres wojny rozpoczęła Francja po przeprowadzeniu re­ form administracyjnych i wojskowych. W krótkim czasie Francuzi wyzwolili Nor­ mandię, a w 1451 Karol zdobył Gujennę. Anglicy zajęli BORDEAUX w 1453 i usiło­ wali odbić Gujennę, okazało się jednak, że nowe francuskie armaty są znacznie skutecz­ niejsze niż luki Anglików. Pokonani pod Castillon, Anglicy wycofali się do Bordeaux, które jednak jeszcze w 1453 musieli opuścić. Wprawdzie traktatu pokojowego nie pod­ pisano, ale w rzeczywistości był to koniec wojny. Wojna doprowadziła Anglię do ban­ kructwa, upadku władzy królewskiej i kom­ promitacji dynastii Lancasterów, co przy­ gotowało grunt do wojny domowej z Yor­ kami (patrz DWÓCH Róż WOJNY 1455-1485). Większe korzyści odnieśli Francuzi: doszło do zjednoczenia kraju i rozpoczął się proces przemian prowadzących do zniesienia feudalizmu. Patrz także EDWARDA ZAGONY 1355-1356; „GUGLERÓW" WOJNA 1375-1376; PORTUGALSKO-KASTYLIJSKIE WOJNY 1369-1388.

STYLICHONA WOJNY Z WIZYGOTAMI390408. Wizygoci, pod wodzą Alaryka (370P-410) najechali Trację, (390) (patrz WIZYGOTÓW NAJAZDY NA CESARSTWO RZYM­

332-390), zrywając w ten spo­ sób pokój zawarty w 382 ze wschodniorzymskim cesarzem Teodozjuszem I (346?— 395). Doprowadziło to do walk Wizygotów z wodzem rzymskim Flawiuszem Stylichonem (359P-408), Wandalem z pochodzenia, który znał metody walki barbarzyńców. Do 392 Rzymianie uporali się z najazdami Wizygotów. Po śmierci Teodozjusza i wy­ SKIE, WCZESNE

niesieniu Alaryka na króla Wizygotów Wi­ zy goci wznowili od 305 najazdy na połu­ dniowe i zachodnie Bałkany. W Grecji zniszczyli świątynię Demeter (396), z miast na północy nie uległy tylko Teby. Stylichon, którego wojskom nie udało się osiągnąć zwycięstwa w Tesalii, został na krótko prze­ niesiony do Italii. Powrócił do Grecji w 397 i powstrzymał Wizygotów w Arkadii, ale nie mógł do końca zrealizować swoich pla­ nów, ponieważ ponownie wrócił do Italii, by ukarać afrykańskich Maurów, którzy nie chcieli wysłać zboża do Rzymu. Część od­ działów wizygockich plądrowała potem Epir, aż wreszcie przekupiony Alaryk zawarł w 397 pokój; został magister militum Ilirii i uzyskał Epir; z punktu widzenia Rzymu ustępstwo to było dość niefortunne, ponie­ waż Alaryk mógł stamtąd nękać Zachodnie Cesarstwo Rzymskie. Alaryk zawiązał z wo­ dzem Ostrogotów, Radagajsem (zm. 405), konfederację, w skład której weszli także Wandalowie i Alanowie. W 401 północna Italia, szczególnie Mediolan, cierpiała wsku­ tek nieustannych ataków barbarzyńców. Wojska Stylichona wyparły armie konfede­ racji na zachód, a następnie pokonały je w 402 w krwawej bitwie pod Polencją (Polenza) w północnej Italii. Wzięto wówczas do niewoli rodzinę i żonę Alaryka, sam Alaryk musiał wracać do Ilirii. Po roku pojawił się ponownie i obiegł Weronę. Jest możliwe, że Stylichon, dążący do opanowa­ nia wschodniorzymskiego cesarstwa nie roz­ bił doszczętnie Wizygotów, bo widział w nich narzędzie nacisku na tamto cesar­ stwo. Plan się nie udał, ponieważ Radagajs zamiast na cesarstwo wschodniorzymskie ruszył na Italię, w 406 obiegł Florencję. Gdy nadeszła odsiecz pod dowództwem Stylichona, Goci wycofali się pod Fiesale, gdzie oblężeni skapitulowali. Alaryk przejął bazę Ostrogotów w Norikum (południowa Austria) i zażądał olbrzymiej zapłaty za usługi rzekomo oddane Rzymianom przez Gotów. Stylichon zgodził się ją wypłacić (407), został za to oskarżony o zdradę, postawiony przed sądem i stracony w 408.

Uwolniony od wytrawnego przeciwnika, Alaryk zaczął zagrażać samej stolicy cesar­ stwa (patrz RZYMU SPUSTOSZENIE PRZEZ WI­ ZYGOTÓW 410).

SUDAŃSKA WOJNA 1881-1885. Muham­ mad Ahmad (18437-1885), głęboko wierzący muzułmanin, usunął się na wyspę Aba na Nilu Białym; jego pobożność pozyskała mu wielu zwolenników, w tym również członków wojowniczej sekty derwiszów. Niebawem ogłosił się Mahdim, „oczekiwa­ nym wybawicielem" i rozpoczął świętą wojnę z Egiptem, pozostającym pod kontrolą Anglików, których siedzibą był Kair. Zwo­ lennicy Mahdiego pokonali wojska rządowe, które miały go ująć. 12 sierpnia 1881 mahdyści odnieśli kolejne zwycięstwo w bitwie pod Aba. Siły Mahdiego ruszyły na zachód, na górę Qadir w Kordofanie (Sudan). Dwie kolejne ekspedycje wysłane przeciw Mahdiemu wpadły w zasadzkę i zostały cał­ kowicie rozbite. Wokół Mahdiego zgroma­ dziły się tysiące muzułmanów, a egipscy żołnierze nie chcieli walczyć ze swymi współwyznawcami, muzułmanami, na któ­ rych czele stał człowiek mający rzekomo ogromną, nadprzyrodzoną moc. W połowie 1882 wojska Mahdiego zaatakowały gar­ nizony rządowe w całym Kordofanie. Mahdyści po kolei pobili załogi wszystkich garnizonów, ale gdy zaatakowali miasto ElObejd, obrońcy odparli ich potężnym ogniem karabinowym. Mahdyści obiegli miasto, chcąc głodem zmusić je do kapitu­ lacji; ekspedycja wysłana na odsiecz została rozgromiona. 17 stycznia 1883 miasto się poddało; w celu jego odzyskania sformowa­ no nowe oddziały pod dowództwem brytyj­ skim; wojska te, narażone po drodze na nieustające ataki, uległy w końcu mahdystom. Za radą rządu brytyjskiego Egipt zo­ stawił Sudan mahdystom, a dla nadzorowa­ nia ewakuacji Chartumu Wielka Brytania wysłała tam generała Charlesa George'a Gordona. Jednak Gordon postanowił bronić miasto; siły Mahdiego prawie przez rok oblegały Chartum, którego bronił mały

garnizon, oczekując na odsiecz. 26 stycznia 1885 mahdyści opanowali fortyfikacje miasta i zabili obrońców, zginął również Gordon. Wojska, które po dwóch dniach nadeszły z odsieczą, otrzymały rozkaz odwrotu. Mah­ di zmarł pięć miesięcy później, ale jego następca, kalif („doradca") Abdullahi (1846P-1899) poprowadził derwiszów do zwycięstwa i wyzwolił Sudan spod obcego panowania. SUDAŃSKA WOJNA 1896-1899. Wielka Brytania postanowiła odzyskać Sudan, opa­ nowany przez mahdystów pod przewodnict­ wem kalifa Abdullahiego (18467-1899). Su­ dan stawał się przedmiotem coraz większego zainteresowania Włoch i Francji. Na połu­ dnie, w górę Nilu, ruszyła z Egiptu do Sudanu armia angielsko-egipska dowodzona przez generała Horatio Herberta Kitchenera (1850P-1916), towarzyszyła jej flotylla kanonierek rzecznych; dla transportu wojsk bu­ dowano po drodze linię kolejową. Mahdyści stawiali silny opór. Wojska angielsko-egipskie zdobyły Dongolę (21 września 1896) i Abu Hamed (7 sierpnia 1897) i odniosły zwycięstwo nad mahdystami w bitwie nad rzeką Atbarą (8 kwietnia 1898). 2 września 1898 pod Omdurmanem nad Nilem, tuż obok Chartumu, 40-tysięczna armia mahdy­ stów i derwiszów pod dowództwem kalifa atakowała uporczywie liczącą około 26 tysię­ cy żołnierzy armię Kitchenera. Wszystkie natarcia zostały odparte ogniem broni ma­ szynowej, który spowodował ciężkie straty w szeregach kalifa. Kitchener rozpoczął kontratak; 21. Pułk Lansjerów (wśród któ­ rych znajdował się Winston Churchill [1874-1965]) wyparł derwiszów z pola bit­ wy. Kalif z resztkami wojska rzucił się do ucieczki. Udał się do Kordofanu, gdzie udało mu się utrzymać ponad rok. 24 listo­ pada 1899 wojska mahdystów poniosły cał­ kowitą klęskę, kalif poległ w bitwie. Sudan został kondominium angielsko-egipskim. SUESKA WOJNA. Patrz ARABSKO-IZRAELSKA wojna

1956.

SUKHOTHAI

BUNT.

Patrz

TAJÓW

WOJNA

1371-1378.

SYBERII PODBÓJ 1581-1598. Kozak Jermak Timofiejewicz (zm. 1584), przywódca bandy złodziei plądrujących wsie rosyjskie, ścigany przez wojska rosyjskie za zabójstwo, uciekł za Wołgę i został najęty przez kupców Stroganowów do ochrony zagrożonych przez Tatarów posiadłości w zachodniej części Syberii. Jermak wyruszył 1 września 1581 z 850 Kozakami, przeszedł Ural i wiosną 1582 dotarł do syberyjskiego chanatu Tata­ rów. Kozacy wyposażeni w broń palną i działa triumfowali nad liczniejszymi Ta­ tarami uzbrojonymi jedynie w łuki i strzały. Jermak zdobył stolicę chanatu, Kaszłyk w zachodniej części Syberii. Car Iwan IV Groźny (1530-1584) początkowo przeciwny podbojowi Syberii, był zachwycony suk­ cesem Jermaka; udzielił mu przebaczenia i przyjął w Moskwie jego wysłanników. Car wysłał posiłki wojskowe, jednak z południa nadciągnęły wojska, które rozgromiły Jer­ maka oraz jego Kozaków w sierpniu 1584. Według legendy Jermak utonął w Irtyszu w czasie ucieczki, pociągnięty na dno przez podarowaną mu przez cara zbroję. W 1586 rosyjskie wojska umocniły władzę cara w chanacie syberyjskim, ale Tatarzy nie­ zmordowanie napadali na rosyjskie terytoria i dopiero w 1598 zostali całkowicie pod­ porządkowani. Wielki chanat syberyjski obejmujący zachodnią Syberię został włą­ czony do państwa moskiewskiego. SYCYLIJSKIE NIESZPORY, POWSTANIE 1 MA­ SAKRA 1282. Sycylijczycy burzyli się pod ciężkimi rządami Karola I Andegaweńskiego (1226-1286), francuskiego króla Neapolu i Sycylii (Obojga Sycylii). W poniedziałek wielkanocny, 30 marca 1282, wierni, którzy przybyli na nieszpory do kościoła w pobliżu Palermo, zaatakowali i zabili kilku rzucają­ cych na nich obelgi żołnierzy francuskich. Wybuchło powstanie, które objęło całą Sy­ cylię. W nocy z 30 na 31 marca 1282 Sycylijczycy zabili około 2000 francuskich

mieszkańców Sycylii, po czym zwrócili się o pomoc do Aragończyków i ich króla, Piotra III (1239-1285), rywala Karola do sycylijskiego tronu (patrz SYCYLIJSKIE NIE­ SZPORY, WOJNA 1282-1302). SYCYLIJSKIE NIESZPORY, WOJNA 12821302. Odpowiadając na prośbę powstańców sycylijskich o pomoc w walce z rządami francuskich Andegawenów (patrz SYCYLIJ­ SKIE NIESZPORY, POWSTANIE i MASAKRA 1282), król aragoński Piotr III (1239-1285) stanął w 1282 na czele wyprawy na Sycylię i został przez powstańców obwołany królem Sycylii. Karol I Andegaweński (1226-1285), francu­ ski król Neapolu i Sycylii, przebywający wówczas w Kalabrii, gdzie przygotowywał wyprawę przeciw Konstantynopolowi (miał nadzieję, że założy na Wschodzie imperium Andegawenów), ruszył na Sycylię, gdzie jego wojska stoczyły bitwę z siłami sycylijskoaragońskimi. Sycylijsko-aragoński admirał Roger de Loria (1 2457-1304) odniósł powa­ żne zwycięstwa nad Andegawenami w bit­ wach morskich u wybrzeży Messyny w 1283 i w pobliżu Neapolu w 1284. Jego flota pokonała również flotę króla Francji Filipa III (1245-1285), który przystąpił do wojny, udzielając Karolowi pełnego poparcia (patrz ARAGOŃSKO-FRANCUSKA WOJNA 1284-1285). Wojna trwała 20 lat; andegaweńscy królowie Neapolu walczyli z aragońskimi królami Sycylii o władzę na wyspie. Na mocy traktatu z Anagni z 1295 król Aragonii, Jakub II (12607-1327), syn Piotra III, zrzekł się władzy nad Sycylią, a w zamian papież ustanowił go królem Sardynii i Korsyki (papież popierał roszczenia Andegawenów do Sycylii). Sycylijczycy zbuntowali się i koronowali brata Jakuba, Fryderyka II (1272-1337), który walczył z Andegawena­ mi aż do zawarcia pokoju w Caltabellocie w 1302. Papież i andegaweński król Neapolu uznali Fryderyka za króla Sycylii. SYCYLIJSKO-BIZANYYJSKA WOJNA 1147— 1158. Za panowania normańskiego króla Rogera II (1095-1154) Sycylia zdominowała

dawne normańskie państwa - Apulię, Kalabrię i Capuę - burząc papieską politykę równowagi sił, utrudniając spełnienie zwią­ zanych z Italią ambicji cesarza Świętego Cesarstwa Rzymskiego i zagrażając zachod­ nim posiadłościom cesarstwa bizantyjskiego. Sycylia prowadziła walki przede wszystkim z Manuelem I Komnenosem (1 1207-1180), cesarzem bizantyjskim. Roger zręcznie po­ pierał dogodne dla niego stronnictwa mające udział w papieskiej polityce i pomagał bun­ townikom w Świętym Cesarstwie Rzym­ skim, nie chcąc dopuścić do sojuszu cesar­ stwa bizantyjskiego i Świętego Cesarstwa Rzymskiego. W latach 1147-1148 najechał Korfu i Neapolis, spustoszył Eubeę i spląd­ rował Teby. Sprzyjało mu szczęście; śmierć króla Niemiec Konrada III (1093-1152) pokrzyżowała plany wyprawy cesarstwa bi­ zantyjskiego na Sycylię. Zamiast tego pań­ stwo papieskie i Święte Cesarstwo Rzymskie zawarły sojusz (1153), a cesarz Fryderyk I Barbarossa (ok. 1125-1190) groził najaz­ dem na Sycylię. Inwazję wstrzymała śmierć Rogera; jego politykę prowadził dalej syn, Wilhelm I (zm. 1166). Wilhelm zapropono­ wał Manuelowi pokój, a po odmowie zawarł pokój z Wenecją pozbawiając Bizantyjczy­ ków floty wojennej. Z pomocą papieża Ma­ nuel zaatakował Italię, zdobył Capuę (1 155), ale poniósł druzgocącą klęskę pod Brindisi (1156). Papież musiał zawrzeć separatys­ tyczny pokój (1157) i ustanowił Wilhelma władcą Sycylii, Apulii, Capui, Neapolu, Amalfi i Salerno. W tym samym roku wojska Wilhelma spustoszyły wybrzeże gre­ ckie, wymuszając na Manuelu pokój (1158), a na papiestwie sojusz przeciw Fryderykowi, który nadal pragnął ziemi i władzy w Italii. Patrz także LIGI LOMBARDZKIEJ WOJNY 1167-1183; NORMAŃSKO-BIZANTYJSKIE WOJNY.

SYCYLIJSKO-BIZANTYJSKA WOJNA 11701171. Ekspansjonistyczną politykę wład­ ców Sycylii kontynuował ostatni normański król Sycylii Wilhelm II (1154-1189). Naj­ większym wrogiem Sycylii był nadal cesarz bizantyjski Manuel I Komnenos (11207-

-1180). Wilhelm odegrał w wojnie 1170— 1171 rolę drugorzędną; udział w niej ograni­ czył do pomocy Wenecji, która w 1170 została całkowicie wyparta z Morza Egejskiego i zde­ cydowanie dążyła do zmiany tej sytuacji. Zawarł również sojusz z Genuą, który miał ochronić jej flotę wojenną przed zagarnięciem przez Bizantyjczyków. Taka polityka była związana ze złożoną przez Manuela propozycją małżeństwa dynastycznego Wilhelma z je­ go córką, ale gdy Manuel wycofał propozycję (1172) i przedstawił ją księciu Świętego Cesarstwa Rzymskiego, Wilhelm pomógł Wenecji kontynuować bezowocne działania pod Ankoną (1 173). Później działania wojen­ ne osłabły, a w 1177 ustały zupełnie. Wilhelm jednak nie był zadowolony; zawarł przymie­ rze ze Świętym Cesarstwem Rzymskim, pozy­ skał dalekiego sojusznika, Anglię, poślubiając córkę króla Henryka II (1133-1189), i przy­ gotowywał się do dużej kampanii wojennej (patrz SYCYLIJSKO-BIZANTYJSKA WOJNA nss). SYCYLIJSKO-BIZANTYJSKA WOJNA 1185.

Po śmierci cesarza bizantyjskiego Manuela I Komnenosa (11207-1180), tradycyjnego wroga normańskiej Sycylii, w cesarstwie zaczęła się walka o tron; pokonany przez stryja Andronikosa I Komnenosa (1110?— 1185) Aleksy II Komnenos (11687-1183) utracił władzę. Król Sycylii Wilhelm II (1154-1189) wysłał 80 tysięcy wojska na Bałkany. Jego żołnierze zdobyli Durazzo (Durres, Albania) i Saloniki (Tessaloniki), a potem pomaszerowali na Konstantynopol, stolicę cesarstwa bizantyjskiego. Rozpoczęły się niezwłocznie rozmowy pokojowe, ale Sycylijczycy nadużyli zaufania, prowadząc w czasie ich trwania działania wojenne. Ogromnie tym poirytowani Bizantyjczycy pokonali ogromną armię normańską, która wycofała się na zachód i uległa ponownie pod Salonikami. Po śmierci Wilhelma tron sycylijski poprzez ciotkę Wilhelma przypadł jej mężowi, przyszłemu cesarzowi Świętego Cesarstwa Rzymskiego Henrykowi VI (1165-1197). Henryk zajęty zabezpiecza­ niem dziedzictwa na Sycylii i w Italii, nie

interesował się Konstantynopolem. Patrz także SYCYLIJSKIE NIESZPORY, WOJNA 1282-1302.

SYJAMSKA WOJNA DOMOWA 1610-1612

(bunt gwardii yamady). Na początku XVII w. Japończycy uciekający od ucisku szogunatu Tokugawy w Japonii byli chętnie widziani w królestwie Tajów, Ajutthaji, czyli Syjamie, gdzie w stolicy, mieście Ajutthaji, wstępo­ wali do uprzywilejowanej gwardii pałacowej dowodzonej przez ziomka Yamadę Nagamasę (zm. 1632). Gdy Sogtham Sprawied­ liwy, inaczej Intharadża II (zm. 1628) został w 1619 królem Syjamu, gwardia japońska zbuntowała się, popierała bowiem innego kandydata do tronu. W tym samym czasie z północy wtargnęła armia laotańska, rze­ komo w celu wsparcia japońskiej gwardii, i wkroczyła do Lop Buri, na północ od syjamskiej stolicy. Songtham wyparł Laotańczyków, stłumił bunt j apońskiej gwardii, po czym pozwolił Japończykom zachować ich pozycję wojskową w zamian za ustąpie­ nie twierdzy w Phetchabunie. SYJAMSKA WOJNA DOMOWA 1630-1636.

W 1630 Phra Czao Prasatthong (zm. 1656), potężny możnowładca i mąż stanu, otruł króla Sogthama Sprawiedliwego, znanego także jako Intharadża II (zm. 1628) i zagarnął tron królestwa Tajów, po czym usunął dwóch swoich synów. Wybuchł krwawy konflikt, wiele stronnictw stawiło opór Prasatthongowi, który chcąc pozbyć się rywala otruł następnie Yamadę Nagamasę (zm. 1632), dowódcę gwardii pałacowej w Ajutthaji. Gdy japoński szogun Tokugawa odmówił uznania jego władzy, Prasatthong chciał wymordować japońskich gwardzistów; większość z nich zdołała uciec morzem. Prasatthong, chcąc umocnić swoją władzę nakazał uwięzienie i stracenie około 3000 osób, łącznie z człon­ kami prawowitej rodziny królewskiej. Król posłał wojska na południe, by zdławiły bunt w prowincji Pattani na Półwyspie Malajskim (1634-1636); buntu nie udało się zgnieść, Pattani zyskało rzeczywistą autonomię.

SYJAMSKA WOJNA DOMOWA 1733. Po

śmierci króla Syjamu Bhumindaradży, czyli Phra Czao Thai Są (1681-1733), wybuchła zawzięta walka o tron między jego drugim synem, księciem Aphai (zm. 1733), i młod­ szym bratem zmarłego króla. Boromokotem (zm. 1758), który nosił tytuł uparat (następca tronu); Bhumindaradża usiłował wcześniej zmienić następcę tronu i ustanowić nim księcia Aphai. Początkowo siły księcia zyski­ wały przewagę, jednak gdy wojska Boromokota nacierały na pałac królewski, żołnierze Aphai opuścili go, umożliwiając Boromokotowi zdobycie tronu i objęcie władzy w stoli­ cy Ajutthaji. Uciekający wraz z bratem Aphai został w krótkim czasie ujęty i zabity. Boromokot bezlitośnie wymordował wszyst­ kich Uczących się wrogów. Po odparciu ataku około 300 zbuntowanych Chińczyków na pałac król panował w spokoju aż do śmierci. SYJAMSKIE WOJNY. Patrz TAJÓW WOJNY.

SYJAMSKO-BIRMAŃSKA WOJNA 1549. Sy­ jam albo inaczej Ajutthaja (Tajlandia) ob­ serwował z obawą działania birmańskiego króla Taungu Tabinswetha (1512-1550) (pata BIRMAŃSKA WOJNA DOMOWA 1535-1540). Tabinsweth rozpoczął próbę podboju Syja­ mu od wtargnięcia wojsk birmańskich na ziemię syjamską pod pretekstem odwetu za atak na Tawąj w południowej Birmie. Siły birmańskie wspierane przez najemników portugalskich pomaszerowały na wschód przez Przełęcz Trzech Pagód i dotarły do Kanchana Buri i Ajutthaji, stolicy Syjamu, którą oblegali przez cztery miesiące (1549). Walcząc w męskich szatach straciły życie królowa syjamska Surijodaja (zm. 1549) i jej córka; syn króla Syjamu, Rameszwara (zm. 1564), oraz zięć króla Maha Dhammaradża zostali wzięci do niewoli, uwolniono ich później w zamian za zagwarantowanie bez­ piecznego odwrotu wojskom birmańskim, które z powodu wyczerpania zapasów żyw­ ności wycofały się, mimo że nie zdobyły stolicy. Przygnębiony porażką, nie radzący sobie z opanowaniem własnego niespokoj­

nego kraju, Tabinsweth popadł w alkoholizm. W1550 wybuchło powstanie Monów w Pegu (Dolna Birma); książę Monów zamordował Tabinswetha i obwołał się królem. Szwagier Tabinswetha, Bajinnaung (1515-1581), zgniótł powstanie i zasiadł na tronie. SYJAMSKO-BIRMAŃSKA WOJNA 1563— 1569. Król Birmy Bajinnaung (1515 — 1581) nie chciał dopuścić do sojuszu Syja­ mu z państwem Szanów w Górnej Birmie (w końcu opanował tereny Szanów i powiększył terytorium Birmy mniej więcej do obecnej wielkości). Za pretekst do najazdu na Syjam posłużyła odmowa króla Syjamu Mahaczakrabartiego (zm. 1569) przekazania Birmie świętego białego słonia. Bajinnaung ruszył na południe (jego wojska posługiwały się armatami ustawionymi na drewnianych wie­ żach), wtargnął na teren Sukhotai (1563) i obiegł stolicę Syjamu, Ajutthaję (1564). Mahaczakrabarti wynegocjował pokój i prze­ kazał Birmańczykom jako zakładników przywódców opozycji, wśród nich także wła­ snego syna. Syjam utracił część terytoriów. Phitsanulok stało się lennym państwem Bir­ my pod władzą Mahy Dhammaradży (zm. 1590). Syjam miał płacić daninę Birmie. W 1566 doszło do najazdu syjamskiego na Phitsanulok, który został odparty za pomocą wojsk birmańskich. Bajinnaung w 1568 wy­ słał do Syjamu ogromną armię, która oblega­ ła przez dziesięć miesięcy miasto Ajutthaję. Nieugięty opór Syjamczyków został przeła­ many 30 sierpnia 1569 na skutek zdrady mnicha, któiy pomógł Birmańczykom wejść do miasta. Po śmierci Mahaczakrabartiego tron objął jego syn Mahindra, który w tym samym roku zmarł w niewoli. Bajin­ naung osadził na tronie syjamskim Mahę Dhammaradżę jako swego wasala. Tysiące Syjamczyków wzięto do niewoli i przesiedlo­ no do Birmy. Patrz także BIRMAŃSKO-LAOTAŃSKA WOJNA 1564-1565.

SYJAMSKO-BIRMAŃSKA WOJNA 1584— 1592. Po SYJAMSKO-BIRMAŃSKIEJ WOJNIE 1563-1569 przez 15 lat Syjam

(Tajlandia) był wasalem Birmy. W 1584 PhraNaret (ok. 1555-1605), syn wasalnego króla Syjamu Mahy Dhammaradży (zm. 1590), sprawujący faktycznie władzę w tym państwie, ogłosił jego niepodległość. Bir­ mański król Nandza Bajin (zm. 1599), syn i następca Bajinnaunga (1515-1581) wy­ prawił dwie armie, które najechały Syjam z dwóch kierunków: przez Przełęcz Trzech Pagód oraz przez Cziang Maj (północnozachodnia Tajlandia); najeźdźców odparto i zmuszono do odwrotu. Pod koniec 1586 trzy armie birmańskie najechały Syjam z ró­ żnych kierunków i ruszyły w stronę stolicy kraju, Ajutthaji. Birmańczycy oblegali mias­ to i przypuszczali na nie szturmy od stycznia do maja 1587, w końcu musieli się wycofać z powodu wyczerpania zapasów żywności, chorób, częstych wypadów Phra Nareta oraz nadejścia pory deszczowej. Po śmierci ojca w 1599 Phra Naret objął tron jako król Naresuan. Kolejna inwazja Birmy również zakończyła się niepowodzeniem. Nandza Bajin w ostatniej próbie pokonania Naresuana i odebrania niepodległości Syjanowi rozpoczął najazd w 1592. W bitwie pod Nong Są Rai duża armia birmańska dowo­ dzona przez następcę tronu, księcia Minkjizwę (zm. 1592), starła się z Naresuanem i jego wojskami; obaj wodzowie siedząc na słoniach stoczyli pojedynek; książę zginął. Birmańczycy wycofali się. Patrz także SYJAMSKO-KAMBODŻAŃSKA WOJNA 1587.

SYJAMSKO-BIRMAŃSKA WOJNA 1593— 1600. Po śmierci następcy tronu w bitwie pod Nong Są Rai i wycofaniu się wojsk birmańskich z Syjamu (patrz SYJAMSKO-BIRMAŃSKA WOJNA 1584-1592) król Syjamu Nare­ suan najechał położone na półwyspie tereny Birmy, zdobył prowincje Tawaj i Tenaserim. Wojska króla pomaszerowały na północ i zajęły Moulmein i Martaban (1594). Jed­ nocześnie Naresuan rozpoczął działania na wschodzie, w Kambodży; po ciężkich wal­ kach padła stolica Kambodży Lowek (na północ od Phnom Penh); Naresuan narzucił Kambodży swoje zwierzchnictwo (1594).

W 1595 wojska Naresuana obiegły stolicę Birmy, ale nadejście odsieczy zmusiło je do wycofania się. Naresuan pomógł potem wy­ pędzić wojska laotańskie, które w 1595 najechały Cziang Maj (północno-zachodnia Tajlandia), po czym w 1599 władca Cziang Maju został wasalem Syjamu. W 1595 król Birmy Nandza Bajin (zm. 1599) musiał wycofać się do Pegu, stolicy Birmy, została ona oblężona przez wojska Syjamu, ale wycofały się one po nadejściu odsieczy. Doszło do wybuchu BIRMAŃSKIEJ WOJ­ NY DOMOWEJ 1599, Naresuan przepro­ wadził następną ofensywę przeciw Pegu, zdobył i okupował miasto. Okupację Pegu przerwali powstańcy birmańscy, którzy za­ bili Nandzę Bajina, zebrali siły i pokonali Syjamczyków. Patrz także SYJAMSKO-KAMBODŻAŃSKA WOJNA 1593-1594.

SYJAMSKO-BIRMAŃSKA WOJNA 1607— 1618. Po zniszczeniu Pegu (patrz BIRMAŃ­ SKA WOJNA DOMOWA 1599) nastąpił rozpad Birmy. Kraj ponownie zjednoczył Anaukpetlun (zm.1628), władca Awy w Górnej Bir­ mie, który zaczął od zdobycia miast Prome (Pji) w 1607, Taungu w 1610 i Syriamu W 1613 (pata BIRMAŃSKO-PORTUGALSKA WOJNA 1613). Wojska Anaukpetluna wtargnęły do zajmowanych przez Syjam regionów Tawaj i Tenaserim w południowej części Dolnej Birmy (16131614). Tawaj był przez pewien czas okupowany, a w Tenaserimie najeźdźców powstrzymały wojska portugalskie i sy­ jamskie, przywracając poprzednią zachodnią granicę Syjamu. W tym samym czasie (1614) Birmańczycy najechali królestwo Cziang Maj (północno-zachodnia Tajlandia), usiłu­ jąc znieść zwierzchnictwo Syjamu i narzucić własne; po oblężeniu zdobyli miasto Lampung. Starcia trwały do podpisania w 1618 porozumienia między Birmą a Syjamem, w którym Birma uzyskała władzę nad Cziang Majem, a Syjam nad Tawajem. SYJAMSKO-BIRMAŃSKA WOJNA 1660— 1662. Król Syjamu Narai (1632-1688) widząc okazję do odzyskania panowania

nad zajmowanym przez Birmę regionem Cziang Maj (północno-zachodnia Tajlandia), wkroczył tam ze swoimi wojskami, zdobył kilka miast, został jednak odparty (1660) i zmuszony do wycofania się (1661). Dynasty­ czne spory w Birmie zachęciły go do ponow­ nej próby. Narai wprowadził zmiany w dowó­ dztwie wojsk i wysłał 100 tysięcy żołnierzy na podbój regionu, a zwłaszcza Lampungu, Lamphunu i Cziang Maju (miasto). W 1662 jego wojska zdobyły oraz splądrowały Cziang Maj i rozgromiły posiłki birmańskie. Narai rozmieścił liczne oddziały wojskowe wzdłuż granicy z Birmą, co sprowokowało atak Birmy, odparty przez Syjam. Narai wkroczył potem do Birmy i zdobył Martaban i Ran­ gun. Po wyczerpaniu się zapasów musiał wrócić do kraju, pozostawiając te terytoria Birmańczykom. Patrz także BIRMAŃSKOCHIŃ-SKA WOJNA i658-i66i; TAJÓW WOJNA 16601662. SYJAMSKO-BIRMAŃSKA WOJNA 1764— 1769. Król Birmy Hsinbjuszin (zm. 1776) z dynastii Konbaung powiększał królestwo kosztem sąsiednich krajów (patrz BIRMAŃSKO-MANIPURSKA WOJNA 1764). W 1764 jegO

wojska pomaszerowały na wschód, na Syjam, zdobywając Cziang Maj. Zwycięskie wojska ruszyły potem na południe do stolicy Syjamu, Ajutthaji, obiegły ją i zdobyły w kwietniu 1767, głównie dzięki zasługom doskonałego wodza birmańskiego Mahy Nawrahy, który zmarł tuż przed wkroczeniem wojsk birmań­ skich do syjamskiej stolicy. Miasto zostało spustoszone, wiele bezcennych dzieł sztuki zniszczono lub wywieziono; później stolica została przeniesiona najpierw do Thon Buri, a potem do Bangkoku. Tysiące jeńców zabra­ no jako niewolników do Birmy. Syjamski wódz Phya Tak (Phraya Taksin) (1734— 1783), pokonany pod Ajutthają, zbiegł, a następnie zebrał nową armię, która w 1768 wyruszyła do stolicy i wywalczyła zwycięstwo. Taksin zasiadł na syjamskim tronie (1767), pokonał w 1769 dwóch rywali do syjamskiej korony i ponownie zjednoczył kraj. Patrz także

B1RMAŃSKO-CHIŃSKA

WOJNA

1765-1769;

SYJAMSKO-WIETNAMSKA WOJNA 1769-1773.

SYJAMSKO-BIRMAŃSKA WOJNA 1775— 1776. Phya Tak (Phraya Taksin) (1743— 1782), który zdobył tron syjamski w czasie SYJAMSKO-BIRMAŃSKIEJ WOJNY 1764— 1769, w 1769 usiłował bez powodzenia od­ zyskać władzę w zdobytym przez Birmań­ czyków Cziang Maju (północno-zachodnia Tajlandia). Sześć lat później (1775) jego wojska triumfowały. Próba odbicia Cziang Maju podjęta w rok później przez króla Birmy Hsinbjuszina (zm. 1776) zakończyła się niepowodzeniem. SYJAMSKO-BIRMAŃSKA WOJNA 1785— 1792. Król Birmy Boda wpaja (zm. 1819) z dynastii Konbaung pokonał kilku rywali i w 1782 objął władzę. W 1784 najechał na zachodzie sąsiednie, przybrzeżne królestwo Arakan, podbił je, przekształcił w prowincję Birmy; zniewolił jego króla; ponad 20 ty­ sięcy mieszkańców Arakanu wzięto do nie­ woli i przesiedlono jako niewolników do Birmy. Ośmielony sukcesem Bodawpaja po­ prowadził armię na wschód i najechał Sy­ jam, gdzie na skutek jego nieudolnego do­ wodzenia wojska birmańskie zostały roz­ gromione. Wojna toczyła się z przerwami, ostatecznie Birma uzyskała władzę nad przy­ brzeżnymi regionami Tawaj i Tenaserim (południowo-wschodnia Dolna Birma). SYJAMSKO-KAMBODiAŃSKA WOJNA 1587.

Król Kambodży Sattha (zm. 1596) popierał syjamskiego księcia Phra Nareta (ok. 1555-1605) i jego walkę o uniezależnienie się od Birmy (patrz SYJAMSKO-BIRMAŃSKA WOJNA 1584-1592). W kwietniu 1586 wojska dowodzone przez brata Satthy wsparły Phra Nareta w walce z Birmańczykami w Cziang Maju (północno-zachodnia Tajlandia). Phra Naret w odpowiedzi na lekceważenie okaza­ ne przez brata Satthy kazał wbić na pal laotańskich jeńców, Sattha zerwał stosunki z syjamskim księciem, dokonał najazdu na południowy Syjam (1587) i zdobył Prachim (Prachin Buri). Prośba Kambodży o pomoc Portugalii i Manili nie została spełniona. Phra Naret zrezygnował z pościgu za wyco­

fującymi się Birmańczykami (nie zdołali zdobyć Ajutthaji, stolicy Syjamu), zmusił wojska kambodżańskie do odwrotu, odbił Prachim i wtargnął do Kambodży, gdzie zdobył Battambang oraz Pursat i dotarł aż do stolicy Lowek; braki w zaopatrzeniu zmusiły go do wycofania się. Złożył ślubo­ wanie, że ukarze Satthę za zerwanie sojuszu.

(ok. 1555-1605), by wprowadził na tron brata Satthy, księcia Srisuphanmę (zm. 1618). W 1603 Srisuphanma wrócił do Kam­ bodży z sześciotysięczną armią syjamską. Szybko pokonał stawiany opór i został królem, wasalem Naresuana. Patrz także SYJAMSKO-KAMBODŻAŃSKA WOJNA 1593-1594. SYJAMSKO-KAMBODŻAŃSKA WOJNA

SYJAMSKO-KAMBODŻAŃSKA WOJNA 15931594. Po wyzwoleniu Syjamu spod zwierz­ chnictwa Birmy (patrz SYJAMSKO-BIRMAŃSKA WOJNA 1584-1592) król Syjamu Naresuan (PhraNaret) (ok. 1555-1605) szukał odwetu na królu Kambodży Sateie (zm. 1596) (patrz SYJAMSKO-KAMBODŻAŃSKA WOJNA 1587). W maju 1593 syjamskie wojska liczące około 100 tysięcy żołnierzy ruszyły na wschód, wkroczyły do Kambodży i zajęły miasta Battambang i Pursat. Naresuan pomaszero­ wał na Lowek, stolicę Kambodży, gdzie dołączyły do niego dwie inne armie syjam­ skie, które zdobyły Siem Reap, Basak (Champassak, w Laosie) i inne miasta na północy. Mimo iż nie udało mu się uzyskać hiszpań­ skiej pomocy z Manili, Sattha nie chciał kapitulować; uwięził syjamskiego dyplomatę i wyruszył na odsiecz Lowekowi. W lipcu 1594 Lowek padł po krwawym szturmie. Sattha zbiegł i znalazł schronienie w Luang Prabang, gdzie zmarł w 1596. Jego brat, książę Srisuphanma (zm. 1618), został uwię­ ziony w Ajutthaji, Kambodżą rządził syjam­ ski gubernator wojskowy. SYJAMSKO-KAMBODŻAŃSKA WOJNA 1603.

W 1596 przybyły do Kambodży wojska hiszpańskie mające udzielić pomocy królowi Satcie (zm. 1596), który jednak utracił już tron. Hiszpanie zabili uzurpatora do kambodżańskiego tronu i w 1597 osadzili na nim syna Satthy. Wielu mieszkańców Kam­ bodży nie znosiło władzy narzuconej przez obcokrajowców; w połowie 1599 doszło do pogromu hiszpańskich żołnierzy w Phnom Penh. Tron obejmowali kolejno trzej słabi, skorumpowani książęta, wreszcie królowa matka poprosiła króla Syjamu Naresuana

1622. Po śmierci króla Kambodży, wasala Syjamu, Sreja Sauijopora (zm. 1618), zwanego wcześ­ niej księciem Srisuphanma. jego syn i na­ stępcą Czetta II (zm. 1625), ogłosił niezależ­ ność Kambodży od Syjamu. Król Syjamu Songtham Sprawiedliwy, inaczej Intharadża II (zm.1628) wyprawił ekspedycję lądową i morską, by przywrócić zwierzchność Syja­ mu (1622). Flota nie podjęła żadnych dzia­ łań i wkrótce wróciła do Syjamu. Podstępni przewodnicy poprowadzili armię syjamską w niewłaściwym kierunku i daleko od dob­ rych dróg, gdzie wojska kambodżańskie odważyły się przypuścić atak. Syjamczycy ponieśli ciężkie straty w ludziach, koniach oraz słoniach i wycofali się. Po tej porażce Songtham bezskutecznie starał się o pomoc Anglii i Holandii w zorganizowaniu na­ stępnej wyprawy. SYJAMSKO-KAMBODiAŃSKA WOJNA 1714— 1717. W wyniku wojny domowej o sukcesję (1714) nowy kambodżański król, Prea Srej Thomea, został obalony przez wuja, poprzedniego króla Keo Fa (zm. ok. 1720), który odzyskał tron z pomocą wojsk wiet­ namskich i laotańskich. Wypędzony król pośpiesznie uciekł do Syjamu i poprosił o pomoc króla Bhumindaradżę, zwanego też Phra Czao Thai Są (1681-1733), dążą­ cego do ograniczenia rosnących wpływów Wietnamu w Kambodży. W 1715 i 1716 próby przywrócenia tronu Prei Srej Thomei nie powiodły się. W 1717 Bhumindaradża wysłał do Kambodży dwie duże ekspedycje; jedna udała się przez Siem Reap na północ, drugą wspomagana przez flotę, szła wzdłuż wybrzeży Zatoki Syjamskiej. W bitwie pod Banteay Meas, na południu, połączone siły

kambodżańskie i wietnamskie pokonały sy­ jamskie wojska, ponieważ zaatakowana flota syjamska wpadła w panikę, wypłynęła na pełne morze, gdzie rozbiła ją burza. Nato­ miast na północy wojska syjamskie zyskały przewagę i posuwały się w kierunku stolicy Kambodży Udongu (na północ od Phnom Penh). W zamian za kapitulację i uległość wobec Syjamu pozwolono królowi Keo Fa zatrzymać tron. Sprawa Prei Srej Thomei upadła.

wały do Bangkoku pod pretekstem jego obrony przez Brytyjczykami. Zorientowaw­ szy się szybko, że Czao Anou dąży do wyzwolenia swego kraju, Syjam zebrał woj­ ska i wypędził laotańskich najeźdźców, któ­ rzy byli już w odległości trzech dni marszu od Bangkoku, odepchnął ich z powrotem do Koratu (Nakhon Ratczasima) i Ubonu. W 1827 stoczono krwawą, siedmiodniową bitwę pod Nong-Bua-Lamphu, w wyniku której laotańskie wojska musiały wycofać się przez rzekę Mekong na północ. W po­ SYJAMSKO-KAMBODiAŃSKA WOJNA 1831 - ścigu wojska syjamskie zdobyły i spustoszy­ 1834 (syjamsko-wietnamska wojna). Gdy ły Vien Czang. Czao Anou schronił się Ang Czan II (1791-1835) odzyskał tron w dżungli, ale wielu jego ludzi uprowadzono kambodżański (patrz KAMBODŻAŃSKI PRZE­ jako niewolników do Syjamu. W 1828 Czao WRÓT isii-1812), armia syjamska wkroczyła Anou nakłonił wietnamskiego cesarza, by na tereny północnej Kambodży, pomasze­ udzielił mu pomocy wojskowej w walce rowała na południe, pokonała wojska kam­ 0 uwolnienie kraju. Wszakże w drodze do bodżańskie w bitwie pod Kompong Chang Vien Czangu większość żołnierzy zdezer i zmusiła Ang Czana do ucieczki do Wiet­ terowała. Czao Anou poniósł pod Vien namu (1832). Syjamczycy dotarli do Chau- Czangiem porażkę i uciekł na północ do doc i Vinh-long w południowym Wiet­ Tran Ninh (Xieng Khouang). Aby zapobiec namie, napotkali tam opór wojsk wietnam­ wojnie, władca Tran Ninhu wydał go Syja skich, które zmusiły ich do wycofania się. mowi. Czao Anou został przewieziony w klat W całej Kambodży i wschodnim Laosie ce do Bangkoku i zamęczony na śmierć. (pod władzą Syjamu) wybuchło powstanie, Patrz także SYJAMSKO-KAMBODŻAŃSKA WOJ a przeciw wojskom syjamskim ruszyła 15- NA 1831-1834. tysięczna armia wietnamska i pomogła Ang Czanowi wrócić do Udongu, stolicy Kam­ SYJAMSKO-WIETNAMSKA WOJNA 1769— bodży (na północ od Phnom Penh). Po 1773. Przez długi okres Kambodża była wycofaniu się Syjamu niemal całkowitą wasalnym państwem Syjamu, a jej wschod­ władzę w Kambodży przejął Wietnam. Patrz nie prowincje opanował Wietnam. W 1769 także SYJAMSKO-WIETNAMSKA WOJNA król Kambodży Ang Non (1779) został 1841zdetronizowany przez brata, który uzyskał -1845. pomoc z Wietnamu, a potem odmówił pła­ cenia daniny Syjamowi. Wojska syjamskie SYJAMSKO-LAOTAŃSKA WOJNA 1826— pod wodzą króla Phyi Taka (Phrayi Taksina) (1734-1782) wyruszyły na wschód 1829. Król Laosu Czao Anou (1767-1835) pragnął skończyć z syjamską hegemonią 1 zajęły kambodżańskie regiony Siem Reap nad jego miastem-państwem Vien Czang i Battambang. Gdy Wietnam zaatakował (Yientiane) i tym samym wzmocnić więzy w 1770 syjamskie miasta Trat i Chantz wietnamskim cesarzem Minh Mangiem haburi, Taksin wyprawił swe wojska na (1792-1841). W 1826, usłyszawszy pogłoski Kambodżę drogą lądową i morską, zdobył (w rzeczywistości bezpodstawne), że brytyj­ Banteay Meas, Phnom Penh i inne miejs ska flota zamierza zaatakować Bangkok, cowości. Po dotarciu wojsk syjamskich do stolicę Syjamu, rozpoczął atak z trzech stolicy Banteay Pechu popierany przez Wiet różnych kierunków na Syjam; armie z Vien nam marionetkowy władca uciekł, a na Czangu, Roi Et i Ubonu szybko pomaszero­

tronie znów zasiadł Ang Non jako wasal Syjamu (1771). Wietnam ponownie zdecy­ dował się na interwencję; jedna armia zajęła Rach Gia nad Zatoką Syjamską, a druga popłynęła w górę Mekongu do Phnom Penh, wygrała tam bitwę i ponownie osa­ dziła marionetkowego króla na tronie (1772). W 1773 Taksin podjął wyprawę do Kambodży i osadził na tronie Ang Nona. SYJAMSKO-WIETNAMSKA WOJNA 1831—

1834.

Patrz

SYJAMSKO-KAMBODŻAŃSKA

WOJNA 1831-1834.

SYJAMSKO-WIETNAMSKA WOJNA 1841— 1845. Podjęta przez Syjam bezskuteczna próba odzyskania zwierzchności nad Kambo­ dżą (pata SYJAMSKO-KAMBODŻAŃSKA WOJNA 1831-1834), którą wówczas władała królowa wprowadzona na tron przez Wietnam, spra­ wiła, że kraj ten jeszcze mocniej odczuł wietnamskie jarzmo. W 1841 ucisk Wietna­ mu wywołał powstanie, które objęło całą Kambodżę; powstańcy zabili wielu wietnam­ skich panów, a następnie zwrócili się do Syjamu o pomoc i poprosili kambodżańskiego księcia Ang Duonga przebywającego w Bangkoku na wygnaniu, by wrócił i został królem. Król Syjamu Rama III (zm. 1851) wysłał wojsko, które osadziło na kambodżańskim tronie Ang Duonga (1841). Wietnam, mający w Kambodży ponad 50 garnizonów, prowadził na wsiach zaciekłą, czteroletnią walkę przeciw powstańcom oraz przeciw wojskom syjamskim; na ogół ponosił poraż­ ki, ale nie chciał wycofać się z Kambodży. Wreszcie w 1845 obie strony przystały na kompromis; zgodnie z porozumieniem Kam­ bodża znalazła się pod wspólnym nadzorem Syjamu i Wietnamu, ale Syjam miał mocniej­ szą pozycję. W 1848 Ang Duong został formalnie koronowany na króla Kambodży. SYNAJSKA

WOJNA.

Patrz

ARABSKO-IZRAEL-

SKA WOJNA 1956. SYRII WOJNA Z PARTIĄ 130-127 p.n.e.

Antioch VII Euergetes (lub inaczej Sidetes

[158P-129]) ruszył z wojskami syryjskimi na Partię, odzyskał utracone wcześniej ob­ szary w Babilonii i prawdopodobnie zmusił króla Partii Fraatesa (zm. 128) do uwol­ nienia brata Antiocha, Demetriusza II Nikatora, trzymanego od 10 lat w niewoli. W czasie dalszego marszu na Medię, An­ tioch poległ w bitwie stoczonej z wojskami Fraatesa pod Ekbataną (Hamadan w Iranie), stolicą Medii. Sprzymierzeńcy Antiocha, Sakowie, najechali potem Partię, by pomóc wojskom Syrii. Najazd zmusił Fraatesa do przerzucenia wojsk przeciw Sakom, został jednak pobity i poniósł śmierć. Mimo to Syryjczycy nie zdołali odzyskać tych ziem, którymi kiedyś władali Seleucydzi. SYRII WOJNA Z PARTIĄ 141-139 p.n.e.

Król Partii Mitrydates I (wzmian. 171-138), zwany również Arsakesem VI, zdobył Medię i Babilonię. Miasta greckie tych obszarów, błagały króla Syrii Demetriusza II Nikatora (zm. ok. 125), aby je wyzwolił. W 141 wahający się Demetriusz zgodził się rozpo­ cząć wojnę z Partią. W pierwszych starciach odnosił zwycięstwa, ale w 139 jego wojska zostały zwyciężone, a on sam dostał się do niewoli, w której pozostawał przez 10 lat, pozwolono mu jednak utrzymywać królew­ ski dwór. W tym czasie tron w Syrii objął Antioch VII Euergetes (lub inaczej Sidetes [158?-129]), brat Demetriusza. SYRII WOJNA Z PERGAMONEM 224-221

p.n.e. Pergamon (Bergama) było jednym z miast greckich w północnej Azji Mniejszej, które założył macedoński zdobywca Alek­ sander Wielki (356-323). Około 238 król Pergamonu Attalos I Soter (269-197) od­ niósł wielkie zwycięstwo nad Galatami, mieszkańcami środkowej części Azji Mniej­ szej. Zwycięstwo zachęciło go do próby dalszego powiększenia swego terytorium. W latach 230-228 zdobył część terytoriów należących do Antiocha Hieraksa Seleucydy. W 223 nowym królem Syrii z dynastii Seleucydów został młody Antioch III Wielki (242-187). Wyruszył on do Medii, by tłumić

bunt. Kuzyn Antiocha, Achajos (zm. 214), w 223 podjął walkę z Pergamonem i do 221 odzyskał tereny zdobyte przez Attalosa. SYRYJSKO-EGIPSKA WOJNA PIERWSZA 274-271 p.n.e. (wojna seleucydów). Po

śmierci Aleksandra Wielkiego (356-323 p.n.e.) macedońscy wodzowie podzielili jego olbrzymie imperium i sami, później ich następcy, rozpoczęli stuletnią, nieustającą walkę o panowanie w Azji Mniejszej (patrz DIADOCHÓW WOJNY 323-281 p.n.e.j. Seleucydzi panowali w Syrii, a w Egipcie dynastia Ptolomeuszy. W 274 Syryjczycy pod wodzą króla Antiocha I Sotera (324-261) najechali Palestynę (część obecnego Izraela, Jordanii i Egiptu), do której pretensje rościł Ptolo­ meusz II Filadelfos (309-246). Początkowo Antioch odnosił na lądzie sukcesy, ale po trzech latach wojny na Morzu Śródziemnym panowały egipskie okręty wojenne. Druga wojna syryjsko-egipska 260-255 p.n.e. Władca Egiptu Ptolomeusz II zdobył część posiadłości seleudzkich w Azji Mniejszej. Wojska Seleucydy Antiocmian II Theos (286-247) odzyskały miasta położone na wschodnim wybrzeżu Morza Śródziemnego, utracone przez jego ojca, Antiocha I. W koń­ cu król zgodził się na pokój; zgodnie z wa­ runkami pokoju oddalił żonę, Laodykę (wzmian. III w.), i poślubił córkę Ptolomeusza II, Berenikę (zm. 246). Małżeństwo nie było udane i po kilku latach Antioch opuścił drugą żonę oraz małego synka i wró­ cił do Laodyki. Ta go prawdopodobnie otruła, ogłosiła królem swego syna, Seleukosa II (zm. 226). Brat Bereniki, król Ptolo­ meusz III Euergetes (282P-221), rozpoczął działania wojenne, aby bronić interesów Bereniki i jej syna. Trzecia wojna syryjskoegipska 246-241 p.n.e. (laodycejska wojna lub wojna Bereniki). Wojska lądowe Ptolomeusza III najechały syryjskie terytorium Seleucydów i ruszyły na Babilon, natomiast egipska flota odzyskała porty utracone w po­ przedniej wojnie. Ptolomeusz opanował du­ żą część Azji Mniejszej i Syrii, a także niektóre porty egejskie; w tym okresie

egipskie imperium Ptolomeuszy osiągnęło szczyt swej potęgi. Jednak zaburzenia w Egi­ pcie zmusiły Ptolomeusza do powrotu do kraju. Tymczasem Laodyka zamordowała Berenikę i jej syna. Seleukos II zdołał odzyskać część zdobyczy egipskich. W 223 na tron syryjski wstąpił Antioch III Wielki (242-287) i przystąpił do odbudowy im­ perium Seleucydów. Czwarta wojna syryj­ sko-egipska 219-217 p.n.e. Syryjskie wojs­ ka pod wodzą Antiocha III odzyskały połu­ dniową Syrię. Najechały Palestynę i dotarły prawie do Morza Czerwonego. Król Ptolo­ meusz IV Filopator (2447-203) zebrał ar­ mię, by przeciwstawić się grożącemu niebez­ pieczeństwu. W 217 przeciwnicy spotkali się pod Rafią (Rafa); zwyciężyli Egipcjanie, którzy wkrótce odzyskali Palestynę i część Syrii. Piąta wojna syryjsko-egipska 202-198 p.n.e. Antioch III ponownie spró­ bował przejąć Palestynę, tym razem z po­ wodzeniem; Egipcjanie zostali całkowicie rozbici w bitwie pod Panium (198). Pales­ tyna i inne posiadłości Ptolomeuszy w Syrii i południowo-wschodniej części Azji Mniej­ szej, z wyjątkiem Cypru, przeszły pod pano­ wanie Seleucydów. Dla zagwarantowania porozumienia pokojowego Antioch oddał rękę córki, Kleopatry I (wzmian 193-176), królowi Ptolomeuszowi V Epifanesowi (210P-181). Patrz także DAMASZKU WOJNA 280-279 p.n.e.; MACEDOŃSKIE WOJNY; SELEUCY­ DÓW WOJNA z EGIPTEM 109-168 p.n.e.

SYRYJSKO-RZYMSKA WOJNA 192-189 p.n.e. Po klęsce Macedonii pod Kynos-

kefalaj w 197 (patrz MACEDOŃSKA WOJNA DRUGA 200-190 p.n.e.) Związek Etolski (środ­ kowa Grecja) chciał uzyskać dominującą pozycję w Grecji, którą poprzednio zajmo­ wała Macedonia. W 192 Etolczycy zaatako­ wali sprzymierzeńców Rzymu w Grecji i po­ prosili króla Syrii Antiocha III Wielkiego (242-187) o pomoc. Antioch zgodził się chętnie i przeprawił przez Morze Egejskie około 10 tysięcy żołnierzy. Rzymianie zwy­ ciężyli armię syryjską pod Termopilami (191), zmusili króla do odwrotu do Azji.

Zwyciężeni Etołowie zostali zmuszeni do zawarcia pokoju, na jego podstawie stali się państwem podległym Rzymowi. Połączone siły morskie Rzymian, Rodosu i Pergamonu (Bergama) odniosły dwukrotnie zwycięstwo nad flotą Antiocha. Rzymianie pod nomi­ nalnym dowództwem Lucjusza Korneliusza Scypiona (wzmian. II w.), a rzeczywistym jego brata Publiusza Korneliusza Scypiona Afrykańskiego (237-183) najechali Azję Mniejszą. Armie przeciwników w grudniu 190 stoczyły bitwę pod Magnezją w pobliżu Smyrny. Ciężka jazda prawego skrzydła pod dowództwem Antiocha III rozbiła lekkozbrojnych i legiony lewego skrzydła rzym­ skiego, jednakże zapędziła się zbyt daleko w pościgu. Tymczasem prawe skrzydło Rzy­ mian (kawaleria i lekko zbrojni) rozbiło lewe skrzydło syryjskie o takimże składzie, po czym uderzyło z boku na falangę, atako­ waną od czoła przez legiony, i rozbiło ją. Była to katastrofalna klęska Syrii, która straciła część terytoriów, oddała okręty wo­ jenne (z wyjątkiem dziesięciu) oraz słonie bojowe i musiała zapłacić ogromną kon­ trybucję. SZAHDŹAHANA BUNT 1622-1626. W 1622

szach Persji Abbas I Wielki (1557-1628?) podjął powtórną i udaną tym razem próbę odebrania Mogołom Kandaharu (pierwsza próba w 1605 nie powiodła się). Cesarz mogolski Dźahangir rozkazał synowi, księ­ ciu Churramowi (1569-1627), znanemu jako Szahdźahan, by poprowadził armię z Deka­ nu do Afganistanu i podjął walkę z Abbasem (patrz MOGOŁÓW WOJNA z PERSJĄ 1622-1623). Wiedząc, że cesarzowa Nur Dżahan (zm. 1645) intryguje przeciw niemu (patrz SZAH­ DŹAHANA PODBOJE 1613-1621) i chcąc być blisko Delhi, ośrodka władzy, w którym mógłby opanować tron w razie śmierci chorego ojca, Churram nie podjął działań. Wysłał pismo, w którym wyjaśnił, że należy przeczekać porę deszczową. Nur Dżahan potraktowała to jako początek buntu, prze­ konała o tym cesarza i przyczyniła się do tego, że Churram został potępiony przez

ojca. W 1623 Churram wprawdzie wyruszył, ale w kierunku Agry, a nie Kandaharu. Jego wojska bezskutecznie usiłowały zdobyć dawną siedzibę dworu, miasto Fatehpur Sikri i wycofały się do Dekanu. Wojska cesarskie pod wodzą Mahabata-chana (zm. 1634), który sam zbuntował się przeciw cesarzowej w 1627, udały się w pościg za Churramem, wyparły go do Bengalu, a po­ tem przyszły za nim z powrotem do Dekanu. Churram zyskał wprawdzie kilku stronni­ ków, ale nie terytoria. Wyczerpany i poko­ nany w latach 1625-1626, poddał się cał­ kowicie żądaniom ojca, zyskał przebaczenie i stanowisko zarządcy Balaghatu w Dekanie. Pata także MAHABATA-CHANA BUNT 1026-1627. SZAHDŹAHANA PODBOJE 1613-1621.

Przez wiele lat głównym wodzem cesarza Indii z dynastii Mogołów, Dźahangira (1569-1627) był jego syn, książę Churram (1592-1666), który później obwołał się ce­ sarzem Szahdźahanem. Od wstąpienia na tron w 1605 Dźahangir nie brał osobiście udziału w wojnach; lubił przyjemne i próżniacze życie, stopniowo coraz bardziej od­ dawał się dwóm rujnującym nałogom - piciu alkoholu i zażywaniu opium, pozostawał także pod silnym wpływem perskiej żony, Nur Dżahan (zm. 1645), i jej rodziny, która w tym czasie sprawowała rzeczywistą władzę w cesarstwie. Za panowania Dźahangira do 1612 terytorium kraju nie powiększyło się, natomiast Churram poszerzył zasięg wpły­ wów imperium. W 1613 podjął wyprawę na Mewar, którego nawet Akbar (1542-1605) nie zdołał podbić (patrz MOGOŁÓW PODBÓJ RADŻASTANU 1561-1595). Dzięki silnej armii i wybitnej osobowości doprowadził do po­ rozumienia, zgodnie z którym rana (książę hinduski) Mewaru płacił daninę imperium Mogołów, utrzymywał z nimi przyjazne stosunki i zamiast oddać ziemie, oddał syna na dwór cesarski. Armia mogolska zwycię­ żyła w 1620 sąsiadującą z Mewarem Kangrę, która zgodziła się płacić daninę. W latach 1616-1617 Churram prowadził wojnę w Ahamadnagarze (Dekan), w 1616 zdobył

miasta Ahmadnagar i Balaghat, ale w Ahmadnagarze nadal działała w partyzantka. W 1616 ojciec Churramowi nadał tytuł Szahdźachana. Po 1617 Nur Dżahan zaczęła występować przeciw księciu Churramowi, ponieważ zdała sobie sprawę, że jego potęga i osobowość nie pozwolą na kierowanie nim po wstąpieniu na tron. Zaczęła faworyzować zięcia i wywierała tak wielki wpływ na Dżahangira, że Churram - by te wpływy ograniczyć - wszczął bunt przeciw ojcu (patrz

SZAHDŹAHANA

BUNT 1622-1626). Patrz

także MOGOŁÓW WOJNA DOMOWA IĆOT. „SZALONA WOJNA" 1488-1491 („guerre folie")- Oponenci popierający roszczenia Ludwika (1462-1515), księcia Orleanu do regencji w okresie małoletności króla Fran­ cji Karola VIII (1470-1498) (należał do nich również Franciszek II, książę Bretanii) zostali zwyciężeni przez wojska siostry kró­ la, Anny (1460-1522), w bitwie pod SaintAubin-du-Cormier w 1488. Jednym z wa­ runków traktatu z Sabie było wycofanie obcych wojsk z Bretanii, ponadto ustalono, że Anna Bretońska, następczyni Franciszka, nie może wyjść za mąż bez zgody króla Francji. Po śmierci ojca Anna Bretońska poślubiła per procura arcyksięcia austriac­ kiego Maksymiliana (1459-1519). Karol zagrożony okrążeniem kraju przez Austrię, prosił Annę, by wyrzekła się małżeństwa z Maksymilianem i została jego żoną. Ta propozycja stała się przyczyną sporu z kró­ lem Aragonii Ferdynandem II (1452-1516) i królem Henrykiem VII (1457-1509), któ­ rzy udzielili poparcia Maksymilianowi. Po demonstracji sił królewskich pod Rennes (Francja) w traktacie z Laval Anna zgodziła się poślubić Karola w zamian za potwier­ dzenie autonomii Bretanii. „SZALONEGO MUŁŁY" ŚWIĘTE WOJNY 1899-1920. Muhammad ibn Abd Allah

Hasan (1864-1920), przywódca wojowni­ czego muzułmańskiego bractwa sufickiego, zwanego Salihija, zaciekle przeciwstawiał się obcym „niewiernym chrześcijańskim"

kolonizatorom uważając, że ich wpływy naruszą czystość islamu w Somalii. Z tego powodu ogłosił dżihad (świętą wojnę), której celem było usunięcie Brytyjczyków i innych obcych z Somalii. W latach 1900-1904 jego stronnicy, muzułmańscy derwisze, cztero­ krotnie pokonali połączone wojska brytyj­ skie, włoskie i etiopskie. W 1905 zgodził się osiąść ze swymi zwolennikami w Somalii Włoskiej, gdzie założył państwo teokratyczne. W 1908 ponownie rozpoczął dżihad. Obdarzony przez Brytyjczyków przydom­ kiem „szalony mułła" miał około 10 tysięcy stronników, którzy terroryzowali cały obszar i zabili prawie jedną trzecią męskiej ludno­ ści. Mimo że Brytyjczycy zostawili mu władzę w głębi kraju (1910), Hasan zaatako­ wał nadbrzeżną Somalię. W 1913 siły Sali­ hija unicestwiły kierowaną przez Brytyj­ czyków Somali Camel Constabulary (policja na wielbłądach) w Duł Madoba. W czasie ŚWIATOWEJ WOJNY I z turecką i nie­ miecką pomocą nękał Brytyjczyków, doko­ nując napadów z twierdzy w Taleh. W 1920 po zbombardowaniu Taleh „szalony mułła" uciekł do Etiopii, gdzie zmarł. Salihija przestała istnieć, ale w niektórych regionach Somalii „szalonego mułłę" nadal uważa się za bohatera wojen o wyzwolenie narodowe. SZEŚCIODNIOWA WOJNA 1967. Prezydent Egiptu Gamal Abdel Nasser (1918-1970) zażądał w maju 1967 wycofania z Egiptu wojsk Organizacji Narodów Zjednoczonych. Wkrótce po spełnieniu tego żądania za­ rządził blokadę statków w cieśninie Tiran, zamykając w ten sposób izraelski port Ej lat nad zatoką Akaba. W tym czasie Syria, Egipt i Izrael zmobilizowały armie i roz­ lokowały je wzdłuż swoich granic, gdyż od końca ARAB SKO-IZRAEL SKIEJ WOJNY 1956 dochodziło na tych terenach do częs­ tych ataków partyzanckich. 5 czerwca 1967 izraelskie samoloty niespodziewanie zbom­ bardowały 24 lotniska arabskie, niszcząc na ziemi przeszło 400 samolotów egipskich, syryjskich i jordańskich. Wojska izraelskie najechały półwysep Synaj, Jerozolimę-Stare

Miasto, zachodni brzeg Jordanu, strefę Gazy i wzgórza Golan. Wojna zakończyła się 10 czerwca 1967 rozejmem wynegocjowanym pod patronatem ONZ. Izrael zatrzymał za­ jęte terytoria. Patrz także ARABSKO-IZRAELSKA WOJNA 1973.

SZKOCKA WOJNA 1295-1296. Następcą króla Szkocji Aleksandra III (zm. 1286) została jego wnuczka Małgorzata, księżnicz­ ka norweska, która miała poślubić syna króla Anglii Henryka III. Małgorzata zmarła w 1290 w czasie podróży z Norwegii, a po jej śmierci o tron Szkocji rywalizowali Robert Bruce (1274-1329) i Jan Balliol (1249-1315). W 1291 poproszony o rozjemstwo król Anglii Edward I (1239-1307) opowiedział się za Balliolem, którego koro­ nowano w 1292 i uznał się za lennika Edwarda. Edward wysunął żądania mocno ograniczające suwerenność Szkocji. Balliol odwołał swój hołd w 1295, wywołując tym samym bunt. W 1295 Szkocja podpisała przymierze z Francją, zebrała wojska i przy­ gotowywała wyprawę na północną część Anglii w 1296. Edward uprzedził ją; przyjął hołd wasalny od wielu Szkotów, również od Roberta Bruce'a, jego wojska spustoszyły Berwick, zwyciężyły i uwięziły Balliola, zdobyły Edynburg, Stirling, Perth, Elgin i inne zamki. Po przyjęciu hołdu wasalnego od Szkotów Edward zabrał poświęcony ka­ mień ze Scone i opuścił Szkocję, pozo­ stawiając ją bez króla, wcieloną do Anglii jako „bezpańskie lenno", pod nadzorem trzech komisarzy i wielu garnizonów. Patrz także BANNOCKBURN, BITWA POD BANNOCK­ BURN 1313-1314J bruce'a powstanie 13061314; SZKOCKA WOJNA 1314-1328; wallace'a BUNT

1297-1305.

SZKOCKA WOJNA 1314-1328. W 1314

szkockie wojska pod wodzą Roberta Bruce'a (1274-1329) dokonywały częstych najazdów na Anglię (patrz BANNOCKBURN, BITWA POD BANNOCKBURN 1313-1314). W latach 1315— 1318, w czasie walk Roberta w Irlandii (patrz SZKOCKA WYPRAWA DO IRLANDII

1315-1318), Anglia była narażona na najazdy Szkotów pod dowództwem Jamesa „Czar­ nego" Douglasa (1286P-1330). W 1318 Ang­ licy utracili twierdzę w Berwick, a w 1319 Robert wysłał wojska pod komendą Dou­ glasa do Yorkshire, gdzie pod Myton tak wielu mnichów brało udział w potyczce, że Szkoci mówili o zwycięstwie nad „kapitułą Myton". Do 1322 Robert unikał większych bitew z Anglikami, później, w czasie wy­ prawy króla Edwarda II (1284-1327) na Szkocję, wojska Roberta stoczyły z Ang­ likami bitwę pod Byland, osiągnęły zwycięs­ two zaskakując przeciwnika atakiem o świ­ cie. Edward uciekł z pola bitwy i wycofał się do Yorkshire. Mimo zawarcia rozejmu w 1323 aż do 1328 trwały napady na przy­ graniczne obszary. Zawarty w 1328 układ pokojowy z Northampton stanowił oficjalne uznanie niepodległości Szkocji. Patrz także BRUCE'A POWSTANIE 1300-1314; SZKOCKA WOJ­ NA 1295-1296; wallace'abunt 1297-1305. SZKOCKA WYPRAWA DO IRLANDII 1315-1318. Domnal O'Neill, król Tyrone, wezwał

Szkotów na pomoc przeciw Anglikom, przekazując swe prawa do tronu Edwardowi Bruce (zm. 1318), bratu i następcy króla Szkocji Roberta (1274-1329), który w 1315 wylądował w Irlandii, na czele 6000 wojska. Uzyskawszy poparcie irlandzkich mieszkań­ ców Connaught i zachodniego Meath, Ed­ ward został w 1316 koronowany na króla. Siły jego rosły nadal, gdyż poparcia udzieliło mu wielu Irlandczyków angielskiego po­ chodzenia. W 1317 wraz z królem Szkocji Robertem podjęli wyprawę na południe Irlandii, docierając aż do Limerick, utracili jednak poparcie części mieszkańców, po­ nieważ wyrządzili im ogromne szkody. Szkoci nie założyli żadnych umocnionych punktów oparcia i zostali wyparci do Ulstern przez wojska angielsko-irlandzkie pod wo­ dzą angielskiego wicekróla Rogera de Mortimera (1287P-1330), który przybył z Anglii z silną armią. Robert wrócił do Szkocji. Król Edward wyruszył w 1318 z Ulsteru naprzeciw armii Mortimera, ale poniósł

klęskę poległ w bitwie pod Faughard w po­ bliżu Dundalk. Patrz także SZKOCKA WOJNA 1314-1328.

SZKOCKIE POWSTANIE PRZECIW MARII DE GUISE 1559-1560. Wdowa po królu Jaku­ bie V (1512-1542) katoliczka Maria de Guise (1515-1560), regentka Szkocji, wy­ stępowała przeciw szerzącemu się w Szkocji protestantyzmowi. Wielcy panowie sporzą­ dzili „First Covenant" (Pierwsza ugoda), projekt utworzenia protestanckiego kościoła narodowego, lecz ani duchowieństwo, ani parlament nie zaakceptowali go. W 1559 natchniony John Knox (1505-1572) wy­ głaszał tak porywające kazania, że pod ich wpływem tłum atakował i plądrował koś­ cioły. Maria poprosiła Francję o pomoc. Wojska francuskie przybyły do Szkocji, odniosły zwycięstwo nad armią protestanc­ ką. Jednakże protestanci zyskali wsparcie królowej Elżbiety I (1533-1603); króowa wysłała flotę i wojsko angielskie, które przez sześć miesięcy oblegało francuskie siły pod Leith. Po śmierci Marii w 1560 opór kato­ lików zmalał. W 1560 na mocy traktatu z Edynburga wszystkie wojska obce wyco­ fały się ze Szkocji, a w kraju religią panującą został protestancki Kościół szkocki z Knoxem na czele. SZKOCKIE POWSTANIE PRZECIW MARII. KRÓLOWEJ SZKOTÓW 1567-1568. Tajem­

nicze morderstwo lorda Henryka Darnleya (1542-1567), męża Marii, królowej Szkotów (1542-1587), którą posądzano o owe zabój­ stwo, spowodowało oburzenie protestantów, i kosztowało Marię utratę korony. Jej nie­ spodziewane, zawarte zaledwie w trzy mie­ siące później, małżeństwo z Jamesem Hepbumem (1536?-! 678), czwartym hrabią Bothwell, pogłębiło niechęć do królowej. Lor­ dowie protestanccy pod wodzą hrabiego Jamesa Moraya, nieślubnego brata Marii, wierząc, że to Bothwell był mordercą Darn­ leya, zebrali wojska, które miały rzekomo uratować królową przed Bothwellem. 15 czerwca 1567 wojska Bothwella i Moraya

stanęły do bitwy pod Carberry Hill, ale żołnierze Bothwella uciekli; Maria została wzięta do niewoli, a Bothwell zbiegł do Skandynawii. Maria zrzekła się korony na rzecz małoletniego syna, Jakuba VI (1566— 1625). Wkrótce zbiegła z więzienia w Lo­ chleven i zebrała 6-tysięczne wojsko, została jednak zwyciężona przez Moraya pod Lan­ gside w 1568. Natychmiast uciekła do Ang­ lii; uwięziona przez królową Elżbietę I (1533-1603) spędziła w więzieniu resztę życia, została stracona. SZKOCKO-ANGIELSKIE

WOJNY.

Patrz

AŃ

GIELSKO-SZKOCKIE WOJNY.

SZLEZWIKU-HOLSZTYNU WOJNA. Patrz DUŃSKO-PRUSKA WOJNA 1864. SZMALKADZKA WOJNA 1546-1547.

W 1531 dziewięć państw niemieckich za­ wiązało związek szmalkadzki, sojusz dla obrony protestantów w Niemczech. Uczest­ nicy mieli nadzieję, że powstrzymają wrogie posunięcia katolickiego cesarza Świętego Cesarstwa Rzymskiego Karola V (1500— 1558). W 1544, obawiając się, że związek może zawrzeć sojusz z jego wrogiem, królem Francji Franciszkiem I (1494-1547), Karol uznał związek. Później (1546) postanowił go zniszczyć i w Ratyzbonie wypowiedział mu wojnę. Uczynił to w sytuacji, gdy wszys­ tkie jego liczne wojska znajdowały się dale­ ko i armia związku mogłaby uzyskać prze­ wagę, ale związek niepotrzebnie zwlekał. Karol zebrawszy większe siły, wyparł wojska związku z południowych Niemiec. Kilku członków związku przeszło na stronę cesa­ rza. Armia Karola dowodzona przez Fer­ dynanda Toleda, księcia Albę (1503-1582), rozbiła saską armię związku pod Miihlbergiem nad Łabą 24 kwietnia 1547 i wzięła do niewoli jej dowódcę Jana Fryderyka (1503-1554), elektora saskiego. Przywódca związku, landgraf heski Filip (1504-1567), również został wzięty do niewoli pod MiihIbergiem. Obaj, Jan Fryderyk i Filip, poka­ zali się na sejmie w Augsburgu, który

usiłował rozwiązać (1548) problem różnic religijnych w Świętym Cesarstwie Rzym­ skim. Patrz także HABSBURGÓW i WALEZJUSZY wojna 1547-1559; włoskie wojny mię­ dzy KAROLEM V A FRANCISZKIEM I. SZTANDAR, BITWA POD SZTANDAREM

1138. Poprzez małżeństwo król Szkocji Dawid I (1084-1153) został hrabią Hunting­ don, uzyskując tym samym angielskie tereny w Nortumbrii i Durham. Pragnął przyłączyć je do Szkocji, nie podjął jednak wcześniej żadnych starań, aż do czasu, gdy zapropo­ nowano mu Huntingdon, Nortumbrię oraz Cumberland w zamian za poparcie Matyldy (1102-1167) w walce z królem Stefanem (1086?-! 154) o tron angielski (patrz AN­ GIELSKA WOJNA DYNASTYCZNA 1138-1154). W kwietniu 1138 Dawid wyprawił się do północnej Anglii i stoczył bitwę pod Nort­ hallerton z armią angielskich baronów ota­ czających umieszczony na wozie sztandar (stąd nazwa bitwy). Na sztandarze widniały wizerunki trzech świętych z Yorkshire i święta hostia. Po otrzymaniu błogosławień­ stwa arcybiskupa Yorku Anglicy zaatako­ wali i pobili Szkotów, którzy uciekli, gdy rozeszła się nieprawdziwa pogłoska o śmierci Dawida. Stefan zgodził się jednak, by na czas jego panowania uzyskane przez Dawida terytoria angielskie wraz z Nortumbrią na­ daną jego synowi pozostały w jego ręku. SZTOKHOLMSKA MASAKRA. Patrz KALMAR

SKA WOJNA DOMOWA 1520-1523.

SZWAJCARSKA WOJNA DOMOWA 143«-1450. Patrz STARA WOJNA ZURYSKA 1436-1450.

SZWAJCARSKA WOJNA O NIEPODLEGŁOŚĆ. Patrz AUSTRIACKO-SZWAJCARSKA WOJNA 1385— 1388.

SZWAJCARSKA WOJNA Z SABAUDIĄ 1403-

1416. W 1403 dwa kantony szwajcarskie, Uri i Unterwalden, chcąc poszerzyć swe tereny na południu, zajęły dolinę górnego

biegu rzeki Ticino, nad granicą szwąjcarsko-włoską. W 1410 oba kantony zwróciły się o pomoc do innych kantonów należących do Związku Szwajcarskiego i zajęły jeszcze dolinę Val d'Ossola na południe od przełę­ czy Simplon. W 1414 Szwajcaria straciła tę dolinę na korzyść Sabaudii, zdołała ją jed­ nak odzyskać w końcu 1416. W tym mo­ mencie większość przełęczy alpejskich pro­ wadzących do Włoch północnych znalazła się pod kontrolą Szwajcarii. SZWAJCARSKIE POWSTANIE 1798. Szwaj­ carski region Vaud podniósł bunt przeciw znienawidzonej władzy z Berna. Na czele buntu stanął Frederic Cesar de La Harpe. Pod wpływem sugestii Napoleona Bonaparte (1769-1821) wojska rewolucyjnej Francji pod pozorem pomocy dla Vaud najechały Szwajcarię; region Vaud został przekształ­ cony w „republikę lemańską" (styczeń 1798), która wkrótce stała się kantonem lemańskim, a po 1803 kantonem Vaud. W ciągu kilku miesięcy Francja opanowała całą Szwajcarię i przemianowała ją na Re­ publikę Helwecką. Berno wypowiedziało Francji wojnę; 5 marca 1798 dwa oddziały wojsk berneńskich stoczyły dwie bitwy - jed­ ną wygraną, a drugą przegraną, po czym Berno poddało się. Większość pozostałych kantonów szwajcarskich stawiło opór wojs­ kom francuskim i w maju 1798 osiągnęło zwycięstwa pod Rothenturm, Morgarten oraz nad jeziorem Zug. Później, w odpowie­ dzi na wezwanie Francji do zawarcia pokoju, większość Szwajcarów złożyła broń i pod­ porządkowała się konstytucji napisanej przez Francuzów z myślą o francuskich interesach. Kanton Unterwalden prowadził walkę nadal, ale w czerwcu tegoż roku uległ przeważającym siłom francuskim. Miesiąc później pokój zawarty na warunkach podyk­ towanych przez Francję zniósł Związek Szwajcarski (do 1815); Szwajcarzy zobowią­ zani zostali do udzielenia pomocy Francji w NAPOLEOŃSKICH WOJNACH i do zgody na francuską okupację ich terytorium. Oparła się jedynie połowa kantonu Nidwal-

den, ale i ona poddała się po masakrze 1000 mężczyzn, 102 kobiet i 25 dzieci w Stanz, we wrześniu 1798. Patrz także WOJNY RE­ WOLUCYJNEJ FRANCJI 1792-1802. SZWAJCARSKO-AU STRIACKIE WOJNY. Pata AUSTRIACKO-SZWAJCARSKIE WOJNY. SZWAJ CA RS KO -B U RG U N DZ KI E WOJNY. Patrz BURGUNDZKO-SZWAJCARSKIE WOJNY.

SZWAJCARSKO-HABSBURSKIE WOJNY.

Patrz AUSTRIACKO-SZWAJCARSKIE WOJNY. SZWAJCARSKO-MEDIOLAŃSKA WOJNA 1478.

Wraz ze wzrostem liczby najemnych żoł­ nierzy i kupców przekraczających Przełęcz Świętego Gotarda na granicy włosko-szwajcarskiej, koniecznością stało się wyraźne określenie niedokładnie dotychczas ustalo­ nej granicy. Val Levantina odrzuciła w 1475 zwierzchność Mediolanu, a jej wojska wspie­ rane przez piechotę szwajcarską bez powo­ dzenia oblegały pobliskie miasto Bellinzona na granicy szwaj carsko-włoskie j, niedaleko Przełęczy Świętego Gotarda. Później, 28 grudnia 1478, zdyscyplinowana piechota szwajcarska w bitwie pod Giornico odniosła zwycięstwo nad przeważającymi siłami me­ diolańskimi. Mimo że większość kantonów szwajcarskich odmówiła dalszej pomocy wojskowej w walkach z Mediolanem, kanton Uri zdobył Bellizonę w 1500. SZWAJCARSKO-SZWABSKA WOJNA. Patrz AUSTRIACKO-SZWAJCARSKA WOJNA 1499.

WOJNA 1630-1635. Po duń­ skim okresie (patrz DUŃSKA WOJNA 1625-1629) TRZYDZIESTOLETNIEJ WOJNY, w cza­ sie największych sukcesów Świętego Cesar­ stwa Rzymskiego, król Szwecji Gustaw II Adolf (1594-1632), z wyznania luteranin, obawiając się mocnego usadowienia się ce­ sarza na południowym brzegu Bałtyku i wmieszania się w sprawy bałtyckie, być może sam dążąc do opanowania tych pobrzeży bałtyckich, nie chcąc dopuścić do SZWEDZKA

wygaśnięcia protestantyzmu, w Niemczech w czerwcu 1630 wylądował na czele dobrze wyszkolonych wojsk szwedzkich na Pomo­ rzu Zachodnim i zmusił jego księcia do zawarcia z nim przymierza. Z królem Szwe­ cji zawarły sojusze Hesja i wolne cesarskie miasto luterańskie Magdeburg. Cesarz Fer­ dynand II (1578-1637), mając nadzieję na osiągnięcie jedności Niemiec, zdymisjono­ wał naczelnego wodza wojsk cesarskich, księcia Albrechta von Wallensteina (1583— 1634), chcąc tą decyzją udobruchać potęż­ nych książąt niemieckich, którzy nienawi­ dzili Albrechta; jego miejsce zajął Jan, książę Tilly (1559-1632). Wojska cesarskie obiegły Magdeburg (1630-1631), zdobyły miasto, splądrowały i zrujnowały je. Idąc za przykładem innych niemieckich książąt protestanckich, elektorzy Saksonii i Bran­ denburgii niezwłocznie zawarli sojusz z kró­ lem Gustawem, który na podstawie traktatu w Baerwalde (styczeń 1631) uzyskał pomoc finansową Francji. 17 września 1631 szwedzko-saskie wojska zwyciężyły armię Tilly'ego w bitwie pod Breitenfeldem, w pobliżu Lipska, a następnie mszyły w kierunku południowo-zachodnich Niemiec i zajęły ich część, Sasi zajęli część Czech. Maszerując na południe armia Gustawa pobiła siły Tilly'ego w bitwie nad rzeką Lech (15-16 kwietnia 1632), w której sam książę został śmiertelnie ranny. Augsburg, Monachium i południowa Bawaria wpadły w ręce Gus­ tawa. Cesarz ponownie oddał dowództwo naczelne Wallensteinowi, który zorganizo­ wał armię. Wyparł on Sasów z Czech. W lipcu Wallenstein przybył pod Norym­ bergę, gdzie w obozie warownym stacjono­ wał Gustaw. Wódz cesarski stanął w pobliżu, w ufortyfikowanym obozie, i odcinał Szwe­ dom dowóz żywności. Ataki Gustawa 24 sierpnia na jego obóz zostały odparte. Szwe­ dzi wyruszyli na Bawarię, ale najazd Wal­ lensteina na Saksonię zmusił Gustawa do pośpieszenia na pomoc sprzymierzeńcowi. Pod Liitzen armia cesarska dowodzona przez Wallensteina doznała porażki, a Gus­ taw zginął na polu bitwy. Ferdynand uznał

jednak, że rosnące ambicje Wallensteina, z którym nawiązywali kontakty emigranci czescy, są dla niego niebezpieczne; w 1634 Wallenstein zginął zamordowany. Po prze­ graniu bitwy pod Nordlingen w 1634, Szwe­ dzi wycofali się z południowych Niemiec, a gdy Ferdynand zgodził się uchylić antyprotestancki edykt restytucyjny, Saksonia i Brandenburgia zawarły pokój z cesarzem. Szwedzi, wyczerpani wojną, zwrócili się do Francji o pomoc (patrz FRANCUSKA WOJNA

potem zakończył długotrwałą wojnę DUNSKO-SZWEDZKA 1563-1570. SZWEDZKA

WOJNA

Z

LUBEKĄ.

Patrz

LUBEKI

WOJNA 1531-1536. SZWEDZKO-DUŃSKIE

WOJNY.

Patrz

DuŃ

SKO-SZWEDZKIE WOJNY.

SZWEDZKO-ROSYJSKIE WOJNY. Patrz Ro SYJSKO-SZWEDZKIE WOJNY.

1635-1648).

SZWEDZKA WOJNA DOMOWA 1520-1523.

Patrz KALMARSKA WOJNA DOMOWA 1520-1523. SZWEDZKA WOJNA DOMOWA 1562-1568.

W 1560 tron szwedzki objął Eryk XIV (1533-1577) podejrzewał on, że jego przyro­ dni brat Jan (1537-1592), książę Finlandii, zamierza pozbawić go korony, że zawarł małżeństwo z siostrą polskiego króla Zyg­ munta Augusta (1520-1572), aby uzyskać pomoc Polski. Wojska Eryka zdobyły stolicę księcia, Abo (Turku w południowo-zachodniej Finlandii) i wzięły Jana do niewoli (1564). Uwięziono go pod zarzutem zdrady. Eryk, cierpiący okresami na zaburzenia umysłowe, wydał wówczas rozkaz wymor­ dowania członków świetnego rodu Sture (magnaci szwedzcy) za zmowę z Janem. Uwolniony w 1567 po zrzeczeniu się swego księstwa, Jan podburzył szlachtę do buntu; początkiem wojny domowej było zdobycie sztokholmskiej twierdzy w czasie uroczys­ tości weselnych Eryka w 1568. Wojska Jana obiegły i zdobyły Sztokholm, Eryka na­ kłoniono do zrzeczenia się korony na rzecz Jana w zamian za zapewnienie mu osobis­ tego bezpieczeństwa (Eryk przebywał w wię­ zieniu od 1569, zmarł tam w 1577, praw­ dopodobnie został otruty). Jan został ob­ wołany królem Szwecji Janem III i wkrótce

SZYITÓW POWSTANIE 814-819. Kalif z dy­ nastii Abbasydów Allah al-Mamun (785— 833) próbował położyć kres podziałowi świata islamskiego na szyitów (wierzących w boskie prawo czwartego kalifa Ali ibn Abi Taliba [600P-661] oraz jego następców) i sunnitów (wierzących w boskość trzech kalifów panujących przed Alim). Jego dzia­ łanie przyczyniło się do wybuchu powstania ekstremistów szyickich, alidów, którzy zajęli święte miasta Mekkę i Medynę, zdobyli południową Mezopotamię i zagrażali muzuł­ mańskiej stolicy, Bagdadowi. Wiemy wódz Al-Mamuna, Harsam ibn Aj an poprowadził wojska kalifatu do zwycięstwa nad zbun­ towanymi alidami; ich przywódca Abu'1Saraja (zm. 818) trafił do niewoli i został ścięty. Chcąc uspokoić powstańców, Al-Ma­ mun wyznaczył na swego następcę szyitę, Alego ar-Ridę (zm. 818). Rozgniewani tym sunnici z Bagdadu zdetronizowali Al-Ma­ muna i wybrali na kalifa jego stryja Ibrahima (779-839) z dynastii Abbasydów, spokrewnionego podobnie jak Al-Mamun z trzecim kalifem. Ar-Rida umarł otruty w tajemniczych okolicznościach, a Al-Ma­ mun przebywający w Merwie, wrócił w sier­ pniu 819 do Bagdadu wraz z wieloma stron­ nikami i objął władzę w kalifacie zmuszając alidów do uległości. Patrz także muzuł­ mańska wojna domowa 657-661.

r

S ŚLĄSKA WOJNA PIERWSZA 1740-1742.

W 1740 król Prus i elektor brandenburski Fryderyk II Wielki (1712-1786) wysunął słabo uzasadnione roszczenia dynastyczne do Śląska, wówczas należącego do korony czeskiej. Roszczenia te odrzuciła Maria Te­ resa z Habsburgów (1717-1780), królowa Węgier i Czech. Fryderyk zaproponował Marii Teresie w zamian za Śląsk sojusz wojskowy i głos Brandenburgii za kandyda­ turą jej męża w wyborach na cesarza Świę­ tego Cesarstwa Rzymskiego. Po odrzuceniu propozycji w 1740 Fryderyk poprowadził 40-tysięczną armię na Śląsk i mając dziesię­ ciokrotną przewagę liczebną nad wojskami Marii Teresy w ciągu siedmiu tygodni opa­ nował cały ten region. W odpowiedzi w 1741 Maria wysłała na Śląsk 20 tysięcy żołnierzy; doskonała piechota Fryderyka pobiła ich w bitwie pod Małujowicami (Mollwitz). Początkowo przeważająca liczebnie kawale­ ria austriacka rozbiła jazdę Fryderyka i zmusiła do ucieczki, ale piechota pruska odparła pięć szarż, co rozstrzygnęło bitwę; uważa się często, że bitwa ta otwiera ogólno­ europejską wojnę o austriacką sukcesję. W 1742 Fryderyk wtargnął do Czech i zwy­ ciężył w bitwie pod Chotusicami. Za po­ średnictwem Anglii Austria zawarła z Pru­ sami pokój we Wrocławiu (1742); Fryderyk zyskał prawie cały Śląsk. Druga wojna śląska 1744-1745. Obawiając się, że od­ nosząca właśnie sukcesy Austria upomni się o Śląsk, Fryderyk wtargnął w 1744 do Czech na czele 80-tysięcznej armii. Na początku września 1744 zdobył Pragę. W 1745 wygrał bitwę pod Dobromierzem (Hohenfriedberg 4 czerwca). Następnie wta­

rgnął do Czech, ale brak żywności zmusił go do odwrotu. 30 września pobił Austria­ ków pod Żatcem, a Sasów pod Hennersdorfem i Kesselsdorfem. Traktat w Dreźnie potwierdził zdobycze śląskie Fryderyka z pierwszej wojny śląskiej, ale rozpoczęta już AUSTRIACKA WOJNA SUKCESYJ­ NA trwała nadal. Trzecia wojna śląska patrz SIEDMIOLETNIA WOJNA. ŚRUTOWA WOJNA 1838. Kierowana przez Thaddeusa Stevensa (1792-1868) i popiera­ na przez część wigów, partia antymasońska próbowała nie dopuścić demokratów z Fila­ delfii do Kongresu Pensylwanii w Harrisburgu. Rozwścieczony tłum mieszkańców Filadelfii opanował Harrisburg i groził za­ stosowaniem przemocy. Gubernator Pen­ sylwanii nie otrzymał pomocy wojsk federal­ nych, wobec czego wezwał milicję stanową i rozkazał nabić karabiny śrutem, by opa­ nować zamieszki. Demokraci zostali wpusz­ czeni do Kongresu, ponownie zapanował porządek. ŚWIATOWA WOJNA 1 1914-1918. Bezpo­

średnią przyczyną wybuchu wojny był za­ mach na następcę austro-węgierskiego tro­ nu, księcia Ferdynanda, do jakiego doszło w Serbii. Jednak międzynarodowe napięcie i rywalizacja (patrz BAŁKAŃSKIE WOJNY) narastały już od wielu lat. 28 lipca 1914 monarchia austro-węgierska wypowiedziała Serbii wojnę. Rosja rozpoczęła mobilizację wojsk wzdłuż granicy niemieckiej, a Niemcy wypowiedziały wojnę Rosji i sprzymierzonej z nią Francji. Niemcy niezwłocznie przy­ stąpiły do działań we Francji, zamierzając

podbić ją w ciągu kilku miesięcy, a potem skierować na Rosję swą potężną machinę wojenną. Armia niemiecka pogwałciła neu­ tralność Luksemburga i Belgii, wkroczyła do obu krajów, aby następnie zaatakować Francję od północnego wschodu. W od­ powiedzi na to do Francji przyłączyła się Wielka Brytania, by wspólnie wyprzeć na­ jeźdźców. Państwa centralne - Austro-Węgry i Niemcy, do których dołączyło później imperium osmańskie (Turcja) i Bułgaria, stanęły przeciw państwom Ententy - Fran­ cji, Wielkiej Brytanii, Serbii, Rosji i Belgii, do których przyłączyły się później Włochy, Rumunia, Portugalia, Czarnogóra, Japonia, Australia, Stany Zjednoczone i dwadzieścia innych państw. W ciągu miesiąca dywizje niemieckie dotarły do przedmieść Paryża, ale ustępujące wojska francuskie opanowały w końcu sytuację i przeszły do kontrofensy­ wy (patrz MARNA, PIERWSZA BITWA NAD MARNĄ 1914) odrzucając Niemców z powro­ tem na północ. Przez następne cztery lata nieprzyjacielskie armie stały naprzeciwko siebie, czasami jedynie w odległości kilku­ dziesięciu metrów, wzdłuż linii ciągnącej się od Morza Północnego do Szwajcarii (patrz ŚWIATOWA wojna i NA froncie za­ chodnim 1914-1918). Do krwawych bitew do­ szło pod Ypres, w Artois, nad Sommą, w dolinie Mozy, w lasach ardeńskich i na wielu innych obszarach (patrz MARNA, DRU­ GA BITWA NAD MARNĄ ms; YERDUN, BITWA POD YERDUN 1916). Obie strony ponosiły przerażające straty, ale linia frontu w zasa­ dzie nie zmieniła się aż do jesieni 1918. Wojska austro-węgierskie musiały stawić czoło Rosjanom na swej granicy wschodniej (patrz światowa wojna i na froncie WSCHODNIM 1914-1917) oraz Włochom na po­ łudniu (patrz światowa wojna i na froncie WŁOSKIM ms-mg), jednocześnie walcząc o zapanowanie nad Serbią i Czarnogórą (patrz światowa wojna i na Bałkanach 1915-1918). Gdy flota niemiecka nie mogła dłużej działać skutecznie na morzach za­ chodnioeuropejskich i na Atlantyku (patrz JUTLANDZKA BITWA 1910), Niemcy rozpoczęły

wojnę podwodną. To tak oburzyło Ameryka­ nów, że 6 kwietnia 1917 wypowiedzieli Niemcom wojnę. Choć upłynęło trochę czasu, nim Amerykanie zdołali wysłać więk­ szą liczbę żołnierzy i znaczącą liczbę sprzę­ tu, przystąpienie USA do wojny miało dla sprzymierzonych ogromne znaczenie psy­ chologiczne. Mimo porażki na Gallipoli (pata DARDANELSKA KAMPANIA 1915) Wielka Brytania nadal panowała na morzach, pod jej ochroną pozostawał Kanał Sueski, co umożliwiło zajęcie kolonii niemieckich w Afryce, zaopatrzenie armii walczących na Bliskim Wschodzie (patrz ŚWIATOWA WOJNA i W MEZOPOTAMII 1914-1918; ŚWIATOWA WOJNA i w PALESTYNIE 1917-1918) i transport wojsk z dominiów i kolonii brytyj skiej Wspólnoty Narodów. W 1917 Rosja wycofała się z woj­ ny (pata BOLSZEWICKA REWOLUCJA 1917), CO pozwoliło Niemcom na przeniesienie masy swych wojsk z frontu wschodniego na za­ chodni i udzielenie pomocy monarchii austro-węgierskiej oraz rozpadającemu się im­ perium tureckiemu. Zastoju na froncie za­ chodnim nie przełamało nawet przybycie nowych sił. Francuzi, Anglicy i Amerykanie powoli, lecz wytrwale wypierali Niemców z powrotem w kierunku linii Hindenburga, tymczasem Bułgaria padła, imperium turec­ kie zabiegało o pokój, załamały się Austro— Węgry. Zrujnowani wojną Niemcy bunto­ wali się; cesarz i generałowie niemieccy musieli podpisać porozumienie o zawiesze­ niu broni (11 listopada 1918). Zawarty później traktat wersalski oraz inne traktaty zmieniły oblicze Europy i Bliskiego Wscho­ du i stały się przyczyną wielu zmian polity­ cznych, gospodarczych i społecznych. W wojnie tej po raz pierwszy wprowadzono do walk czołgi, samoloty i gazy bojowe. Spowodowała ona niezwykłe cierpienia i zniszczenia we wszystkich krajach, gdzie toczyły się walki. Ofiarą jej padło ponad 10 milionów ludzi, a znacznie więcej odniosło rany. Patrz także ROSYJSKO-POLSKA WOJNA 1919-1920; TURECKA WOJNA O NIEPODLEGŁOŚĆ 1919-1923; ZEEBRUGGE, RAJD NA ZEEBRUGGE 1918.

ŚWIATOWA WOJNA 1 NA BAŁKANACH

1915-1918. Na Półwyspie Bałkańskim wrzało od bardzo dawna; przyczyną były nieporozumienia na tle narodowościowym i dążenia ekspansjonistyczne (patrz BAŁ­ KAŃSKIE WOJNY). 28 lipca 1914 Austro-Węgry wypowiedziały wojnę Serbii (patrz ŚWIA­ TOWA WOJNA 11914-1918), ale rozpoczęły dzia­ łania, dopiero gdy wojska austro-węgierskie i niemieckie wyparły Rosjan z Galicji; ofen­ sywa na Serbię nastąpiła z północy. W paź­ dzierniku 1915 do państw centralnych (Niem­ cy, Austro-Węgry i Turcja) przyłączyła się Bułgaria i niezwłocznie dokonała agresji na Serbię od strony południowej; wojska bułga­ rskie zostały jednak rozbite przez nieprzyja­ ciela mającego przewagę liczebną i ogniową. Austriacy rozpoczęli walkę z Czarnogórą sąsiadującą z Serbią i w styczniu 1916 zdobyli jej stolicę. Następnie Bułgarzy i Austriacy najechali Albanię z północy i wschodu, nie zdołali jednak wyprzeć Włochów z połu­ dniowej części kraju. Rumunia wahała się przez dwa lata rozważając, która strona ma większe szansę na wygranie wojny; w sierp­ niu 1916 postanowiła stanąć po stronie mo­ carstw Ententy i wypowiedziała wojnę pań­ stwom centralnym. Wojska rumuńskie wkroczyły do Siedmiogrodu na Węgrzech, początkowo odnosząc sukcesy, ale wkrótce odrzuciły je dwie armie niemieckie. Nieba­ wem Bułgarzy i Niemcy najechali Rumunię. W Grecji sprzymierzeni opanowali łączność (telegraf i poczta), flotę grecką, duże magazy­ ny uzbrojenia i zablokowali wybrzeże. Fran­ cuskie i brytyjskie korpusy ekspedycyjne w Salonikach (północna Grecja) gwaranto­ wały neutralność Grecji w tej wojnie, ale aż do września 1918 nie podjęły żadnych dzia­ łań przeciw Bułgarom w Macedonii. Alianci, wzmocnieni przez wypędzonych żołnierzy serbskich i wojska greckie, zaatakowali na trzech frontach i w ciągu dwóch tygodni zdobyli ważniejsze bułgarskie punkty oporu. Wkrótce Bułgaria wystąpiła o pokój i zgo­ dziła się na bezwarunkową kapitulację. Sprzymierzeni nadal parli na północ i wy­ zwolili Serbię oraz Czarnogórę. Siły rumuń­

skie wkroczyły powtórnie na bałkańskie pole bitwy i pomogły usunąć austro-węgier­ skie i niemieckie z Rumunii i południowej Rosji. Zdetronizowano proniemieckich wła­ dców państw bałkańskich (obecnej Albanii, Grecji, Rumunii, Bułgarii, Jugosławii i euro­ pejskiej części Turcji); o losie tych państw zadecydowała później konferencja pokojowa. Pata także WĘGIERSKA REWOLUCJA i9is; SERBSKO-BUŁGARSKA WOJNA 1885-1886.

ŚWIATOWA WOJNA 1 NA FRONCIE WŁOSKIM

1915-1918. Włochy zachowały neutralność do 1915; 23 maja 1915 postanowiły przyłączyć się do aliantów, by walczyć ze swoim tradycyj­ nym nieprzyjacielem, Austro-Węgrami (patrz ŚWIATOWA WOJNA i 1914-1918). Armia włoska rozpoczęła uderzenie w dolinie rzeki Soczy (Isonzo), ale Austriacy ufortyfikowali wznie­ sienia i mimo że Włosi podejmowali kolejne ofensywy, nie udało im się osiągnąć jakiegoś widocznego zwycięstwa. Jesienią 1915 oraz w 1916 w rejonie Caporetto Włosi zdołali przekroczyć rzekę i zdobyli Gorycję. W ciągu następnego roku posunęli się do przodu w kil­ ku miejscach; Niemcy obawiając się wyparcia ich austriackiego sojusznika, posłali tam posi­ łki, które zmieniły dotychczasowy bieg walk. Po ciężkim ostrzeliwaniu artyleryjskim zała­ mani Włosi zaczęli opuszczać Caporetto, od­ wrót przekształcił się w klęskę. Sytuację opanowano dopiero po dotarciu Włochów do rzeki Piawy. Działania na dużą skalę prowa­ dzono również na zachodzie, w Alpach, w re­ jonie Trydent-Adyga (Tyrol Południowy); w 1916 Austriacy zaatakowali źle przygotowa­ ne placówki włoskie, przeszli granicę; istniało duże prawdopodobieństwo, że zdobędą Wene­ cję i odetną armię włoską nad Soczą. Jednakże wojska włoskie, zajmujące dominującą pozycję na Monte Ciove, utrzymały się mimo przewa­ gi liczebnej Austriaków i powstrzymały ich nacisk. Ofensywa Austriaków osłabiła ich pozycję na froncie wschodnim i ułatwiła Rosjanom inwazję na austriacki obszar między Styrem a Seretem (patrz ŚWIATOWA WOJNA i NA FRONCIE WSCHODNIM 1914-1917). W lis­ topadzie 1918 Austriacy skapitulowali przed

włoskim generałem, który pokonał ich pod Yittorio Yeneto. Na mocy traktatu pokojowe­ go Włochy uzyskały Triest i inne terytoria zdobyte przez Austriaków w poprzednich wojnach.

naprzód o 30 do 80 km, a zatrzymali się jedynie wskutek wyczerpania zapasów. W Rosji skorumpowany rząd budził coraz większe niezadowolenie (1916); w marcu 1917 obalono carat (patrz BOLSZEWICKA RE­ WOLUCJA 1917; LUTOWA REWOLUCJA ROSYJSKA ŚWIATOWA WOJNA 1 NA FRONCIE WSCHOD­ 1917). Nowy rząd rosyjski zawarł niezwłocz­ NIM 1914-1917. Gdy Austro-Węgry wypo­ nie pokój z Niemcami, kończąc wojnę na wiedziały Serbii wojnę 28 lipca 1914 (patrz froncie wschodnim. ŚWIATOWA WOJNA 11914-1918), w Rosji, mimo protestów Niemiec, ogłoszono powszechną ŚWIATOWA WOJNA 1 NA FRONCIE ZACHOD­ mobilizację; 1 sierpnia oba państwa były NIM 1914-1918. We wrześniu 1914 Francuzi w stanie wojny. Wojska rosyjskie najechały i Anglicy zatrzymali szybką i potężną Prusy Wschodnie, doznały klęski w bitwie ofensywę na Belgię i północną Francję, pod Tannenbergiem (29-23 sierpnia 1914), podjętą przez Niemców na początku I wojny w której Niemcy wzięli jeńców i zdobyli światowej (patrz MARNA, PIERWSZA BITWA dużo sprzętu, oraz na Pojezierzu Mazurskim NAD MARNĄ 1914) i zmusili przeciwnika do (9-14 września 1914). Lepsze wyniki Rosja­ odwrotu za rzekę Aisne. Na północy sprzy­ nie osiągali w Galicji (południowa Polska mierzeni walczyli z Niemcami o panowanie i zachodnia Ukraina) w walkach z armią nad Ypres w południowo-zachodniej Belgii Austro-Węgier; na początku 1915 odebrali i portami nad kanałem La Manche, a na Austriakom kluczowe przejścia przez Karpa­ południowym wschodzie odrzucili Niemców ty, zdobyli stolicę regionu - Lwów i miasto- z powrotem w Ardeny. Do grudnia 1914 obie twierdzę Przemyśl. Jesienią 1914 Niemcy strony ustabilizowały się w umocnionych okopach długości prawie 1000 km ciągną­ dwukrotnie atakowali zajmowaną przez Ros­ jan część Polski, dwukrotnie na próżno cych się od Ostendy (Belgia) do Douai, usiłowali zdobyć Warszawę, ale opanowali Saint-Quentin, Reims, Yerdun, Saint-Mihiel zachodnią część Królestwa Polskiego. Zimą i Luneville (północno-wschodnia Francja) 1915 wojska obu stron stały naprzeciw siebie i dalej do granicy szwajcarskiej. Przez następ­ w okopach ciągnących się wzdłuż linii ne cztery lata linia walk prawie nie uległa frontu, liczącej ok. 1500 km. W maju 1915 zmianie; mimo częstego huraganowego ogro­ mu ciężkiej artylerii i mas żołnierzy wyska­ połączone armie austro-węgierska i niemiec­ ka rozpoczęły pod Gorlicami ofensywę kujących z okopów do walki z nieprzyjacie­ w Galicji; ciężka artyleria zmusiła Rosjan do lem, zdobycze terytorialne były znikome, porzucenia górskich umocnień, Niemcy od­ a ofiary w ludziach ogromne. Życie w oko­ bili Lwów i Przemyśl. Później Niemcy pach dokuczało wszystkim; strach, błoto, rozpoczęli na rozległym froncie ofensywę, zimno i brud tej wojny w okopach opisano w wielu powieściach i pamiętnikach. W1916 zwaną uderzeniem Hindenburga od nazwis­ Niemcy rozpoczęli kilka kolejnych ofensyw ka świetnego stratega, generała Paula Hin­ denburga (1847-1934), i wyparli Rosjan na najpotężniejszą twierdzę sprzymierzo­ z Polski. Ich manewry okrążające groziły nych (patrz YERDUN, BITWA POD YERDUN otoczeniem wojsk rosyjskich, toteż Rosjanie i9ie), Francuzi wytrzymali wielotygodniowy napór niemiecki. Drugą ofensywę niemiecką pośpiesznie wycofali się, pozostawiając nie­ przyjacielowi Warszawę, Brześć, Wilno alianci odparli w lipcu 1918 i przeszli do i część Litwy. Rok później, w czerwcu 1916, kontrofensywy, dzięki której wojska sojusz­ Rosjanie rozpoczęli w rejonie rzek Styr nicze dowodzone przez marszałka Ferdynan­ i Seret tzw. ofensywę Brusiłowa na Austro- da Focha (1851-1929) wyparły Niemców Węgry i na odcinku 400 km przesunęli się z większej części Francji i Belgii. Kontrofen­

sywa wojsk amerykańskich zmusiła Niem­ ców do wycofania się z Ardenów i Saint Mihiel. W miarę zbliżania się końca wojny front zachodni przesuwał się na wschód. ŚWIATOWA WOJNA 1 W EGIPCIE 19141917. Imperium osmańskie (Turcja) wy­

powiedziało wojnę sprzymierzonym, Wielka Brytania rozciągnęła protektorat wówczas nad Egiptem i zdetronizowała jego władcę 0 proniemieckich sympatiach. Decydujące znaczenie dla przebiegu wojny w Egipcie miał Kanał Sueski. Zarówno Turcy, jak 1 Niemcy dążyli do opanowania kanału. W lutym 1915 oddziały tureckie idące z trzech kierunków dotarły do kanału, ale Anglicy zdążyli umocnić jego zachodni brzeg; Turcy ponieśli ciężkie straty i musieli się wycofać. Rok później Anglicy zaczęli budować umocnienia na 130-kilometrowym odcinku wschodniego brzegu kanału i zabez pieczać pustynię na półwyspie Synaj. Przesu wając się powoli w kierunku El-Arisz na granicy z Palestyną, Anglicy budowali linię kolejową i wodociąg. W lipcu 1916 zaatako wały ich znaczne siły tureckie; Turcy pono wnie ponieśli druzgocącą klęskę, a masa ich żołnierzy dostała się do niewoli. W grudniu 1916 Anglicy znaleźli się około 30 km od miejsca przeznaczenia; turecki garnizon wycofał się bez walki. W Egipcie nadal jeszcze przebywały dwa tureckie ugrupowa nia; zostały zlikwidowane z zaskoczenia przez Brytyjski Korpus Wielbłądzi. W 1917 ostatnie wojska tureckie opuściły Egipt; Kanał Sueski był bezpieczny. ŚWIATOWA WOJNA 1 W MEZOPOTAMII 1914-1918. W listopadzie 1914, tuż po

przystąpieniu imperium osmańskiego (Tur­ cja) do wojny po stronie państw centralnych, Anglicy wysłali z Indii niewielki oddział wojska do Zatoki Perskiej w celu ustano­ wienia w Mezopotamii brytyjskiej strefy wpływów, a tym samym zapewnienia ochro­ ny Indii i Egiptowi. Wojska dostały rozkaz marszu na północ i zdobycia Bagdadu. Początkowo oddziały brytyjskie uzyskały

przewagę nad wojskami tureckimi, ale po porażce armii brytyjsko-francuskiej na pół­ wyspie Gelibol (Gallipoli) (patrz DARDANELSKA KAMPANIA 1915) dywizje tureckie ruszyły do Mezopotamii. Turcy odrzucili Anglików do Kut al-Amary i obiegli miasto. Posiłki wysyłane kilkakrotnie na odsiecz oblężonym Anglikom nie mogły przedostać się przez turecką linię frontu; w kwietniu 1916, po 143 dniach oblężenia Anglicy skapitulowali. Rok później sprzymierzeni wysłali do Zatoki Perskiej dodatkowe wojska i kanonierki i szybko posuwali się na północ, zajmując oba brzegi Tygrysu. Po ciężkich walkach zdobyli Kut al-Amarę i rozpoczęli pościg za Turkami cofającymi się w górę rzeki, do Bagdadu. Zabezpieczając się przed kontr­ ofensywą Anglicy nadal ścigali uciekających Turków i opanowali większą część Mezo­ potamii, w tym także linię kolejową Bagdad-Samara. Jakkolwiek działania te nie miały większego znaczenia dla przebiegu całej wojny, jednak poprawiły one nad­ werężone morale aliantów i zadały nieod­ wracalny cios Turcji. ŚWIATOWA WOJNA 1W PALESTYNIE 1917— 1918. Po wyparciu Turków z Egiptu (patrz ŚWIATOWA WOJNA i w EGPCIE 1914-1917) Ang­ licy ruszyli za nieprzyjacielem do Palestyny. Dwukrotne próby zdobycia twierdzy w Gazie zakończyły się fiaskiem, powodzenie przy­ niosła trzecia próba, którą podjął Edmund H. H. Allenby (1861-1936). Wcześniej zdo­ był Beer-Szewę na wschodzie, a po zwycięst­ wie pod Gazą jego żołnierze skierowali się na północ. Anglicy natrafili na poważniejszy opór dopiero w Lyddzie, węźle kolejowym między Jerozolimą i Jaffą. Po zaciętych walkach wyparli wojska tureckie i rozdzielili je na dwie części. Anglicy zdobyli następnie Jaffę na wybrzeżu i skręcili na wschód w kierunku silnie ufortyfikowanej Jerozoli­ my. Allenby opracował plan oblężenia miasta i zdobycia wszystkich umocnień. Walki były ciężkie, prowadzone w trudnym terenie i przy złej pogodzie. Po uzyskaniu posiłków Anglicy rozpoczęli 8 grudnia 1917 szturm na

Święte Miasto; następnego dnia Turcy ska­ pitulowali. Dwa tygodnie później, po prze­ grupowaniu, Turcy próbowali odzyskać Je­ rozolimę, jednak bez powodzenia; Anglicy stopniowo wyparli ich ze wzgórz do obecnej Syrii. Po wiekach tureckiego panowania Palestyna została protektoratem brytyjskim.

hitlerowskie Niemiec wkroczyły do Holan­ dii, Belgii i Luksemburga, przełamały linię wzmocnień Maginota (patrz FRANCJA, BITWA o FRANCJĘ) i zajęły porty nad kanałem La Manche, wypierając brytyjski korpus eks­ pedycyjny (patrz DUNKIERKI EWAKUACJA 1940). Po zajęciu północnej Francji i ustano­ wieniu marionetkowego rządu Yichy na ŚWIATOWA WOJNA II 1939-1945. Najwię­ południu, niemiecka Luftwaffe rozpoczęła ksza potęga państw Osi - Niemcy - czuły bombardowanie Wielkiej Brytanii, by w ten się oszukane z powodu ostrych warunków sposób zmusić ją do uległości; próba ta nie narzuconych im w traktacie wersalskim, powiodła się (patrz ANGLIA, BITWA o ANG­ i dążyły do odzyskania bądź powiększenia LIĘ). W końcu wojna 1940 objęła Półwysep swojego terytorium. Gdy 30 stycznia 1933 Bałkański (patrz ŚWIATOWA WOJNA ii NA w Niemczech doszedł do władzy Adolf BAŁKANACH), a nieco wcześniej Afrykę Pół­ Hitler (1889-1945), stopniowo dążący do nocną, gdzie Włosi z Libii napadli na Egipt. 22 czerwca 1941 Hitler skierował siły prze­ dyktatury, Niemcy zaczęły lekceważyć umo­ ciw dawnemu sprzymierzeńcowi i napadł wy międzynarodowe i podejmowały działa­ nia agresywne. W 1935 zremilitaryzowały na ZSRR (patrz ŚWIATOWA WOJNA n NA Nadrenię, przyłączyły Austrię, następnie FRONCIE ROSYJSKIM 1941-1945). Stany Zjed­ noczone zachowały jeszcze neutralność, ale czeskie Sudety w 1938, w 1939 zajęły Cze­ chosłowację i Kłajpedę (patrz KŁAJPEDA, zawarły z Wielką Brytanią porozumienie POWSTANIE w KŁAJPEDZIE 1923). Faszystows­ Lend-Lease, na mocy którego dostarczały kie Wiochy za rządów Benito Mussoliniego żywność i zaopatrzenie dla armii. Dostawy (1883-1945) podbiły Etiopię (patrz WŁOS- transportowane były przez Ocean Atlantycki statkami pod zbrojnym konwojem celem KO-ETIOPSKA WOJNA 1935-1936) i w 1939 Al­ ochrony przed akcjami niemieckich okrętów banię. Japonia najechała Mandżurię w 1931 i rozpoczęła nie wypowiedzianą wojnę podwodnych (patrz ATLANTYK, BITWA O AT­ z Chinami (patrz CHIŃSKO-JAPOŃSKA WOJNA LANTYK 1940-1943). Wielka Brytania przeżyła ciężki rok 1941, ponieważ aż do napaści 1937-1945). Większość narodów świata prag­ nęła pokoju i z obawą obserwowała te Niemiec na ZSRR i ataku lotnictwa japoń­ wojownicze działania. Gdy 1 września 1939 skiego na bazę morską USA, PEARL HAR­ Hitler zaatakował Polskę (patrz BLITZKRIEG, BOR walczyła z państwami Osi samotnie. KAMPANIA WRZEŚNIOWA w POLSCE 1939), Wiel­ Na początku 1942 Japonia rozwijała „Wschodnioazjatycką Strefę Dobrobytu", ka Brytania i Francja musiały spełnić wa­ runki sojuszu obronnego z Polską, ale na ale USA szybko odzyskały siły po począt­ kowej porażce i zaczęły niszczyć potęgę ocalenie Polski było już za późno. Na po­ czątku wojny Związek Radziecki, stając po Japonii na morzu (patrz ŚWIATOWA WOJNA stronie państw Osi, zajął kraje bałtyckie n NA OCEANIE SPOKOJNYM 1941-1945). Zwycięs­ two pod El-Alamejn w północno-zachodnim i Finlandię (patrz ROSYJSKO-FIŃSKA WOJNA 1939-1940). Po podbiciu Polski (wrzesień Egipcie nad niemieckim Afrika Korps 1939) Hitler skierował energię na zachód; (patrz PÓŁNOCNOAFRYKAŃSKA KAMPANIA 3 września 1939 Francja i Wielka Brytania 1940-1943) ocaliło Kanał Sueski. Oddziały wypowiedziały Niemcom wojnę. Potężne, Wolnej Francji oraz wojska USA, które wylądowały w Algierii i francuskim Maro­ zmechanizowane armie hitlerowskie napad­ ły 8 kwietnia 1940 na Danię i Norwegię ku, dołączyły do Anglików i razem wyparły (patrz NORWEGIA, INWAZJA NA NORWEGIĘ z Afryki wojska państw Osi (do maja 1943). 1940). Miesiąc później, 10 maja 1940, wojska Oczekiwane przez Niemców zwycięstwo pod

Stalingradem (Wolgograd) na początku 1943 przerodziło się w ich klęskę. Korzystając z baz w Afryce Północnej, sojusznicy doko­ nali inwazji na Sycylię i Włochy (patrz

wych, w obozach koncentracyjnych, mar­ szach śmierci i krwawych bitwach, a także od chorób, głodu, tortur i przymusowej pracy.

ŚWIATOWA WOJNA H NA FRONCIE WŁOSKIM

ŚWIATOWA WOJNA II NA BAŁKANACH

1943-1945). Przywódcy alianccy (głównie z Wielkiej Brytanii, Francji, Kanady, Au­ stralii, ZSRR, Belgii, Holandii, Chin i USA) spotkali się na kilku konferencjach, by zadecydować o przyszłej strategii i celach wojny; na jednej z nich podpisano Deklarację Narodów Zjednoczonych. Na wschodzie Japończycy walczyli zażarcie z wojskami chińskimi, amerykańskimi, brytyjskimi i au­ stralijskimi w Birmie (patrz BIRMAŃSKA KAMPANIA 1943-1945) i na wyspach Oceanu Spokojnego, jednak powodzenie odnosili jedynie w Chinach (patrz ŚWIATOWA WOJNA ii w CHINACH 1941-1945). Sojusznicy przepro­ wadzali - zwłaszcza od 1943 - ciężkie naloty bombowe na okupowaną przez Niemców Europę, a 6 czerwca 1944 dokonali inwazji w Normandii (patrz NORMANDIA, LĄDOWA­ NIE i BITWA w NORMANDII 1944, ŚWIATOWA WOJNA n NA FRONCIE ZACHODNIM 1944-1945). Pod koniec 1944 fronty były na Wiśle i na Renie, zwycięstwo sprzymierzonych było już pewne, choć czasami ponosili jeszcze dotkli­ we porażki (patrz ARDENY, BITWA w ARDENACH 1944-1945). Od połowy stycznia 1945 Rosjanie, Amerykanie i Anglicy zbliżali się do Berlina, od wschodu i zachodu. Wojska sojusznicze spotkały się na Labie w Torgau, w Saksonii, 25 kwietnia 1945. Kilka dni później Hitler popełnił samobójstwo w beto­ nowym schronie w Berlinie. Niemcy podpi­ sały bezwarunkową kapitulację 7 maja 1945. Gdy amerykańskie bomby atomowe zburzy­ ły dwa duże miasta japońskie, Hiroszimę i Nagasaki, 14 sierpnia 1945 skapitulowała Japonia. Stany Zjednoczone i Związek Ra­ dziecki zakończyły tę wojnę jako supermoca­ rstwa. II wojna światowa była najbardziej przerażającą wojną w historii; miliony żoł­ nierzy, marynarzy, lotników, żołnierzy pie­ choty morskiej i cywilów zginęło podczas nalotów, na statkach zatopionych przez okręty podwodne, na skutek ataków rakieto­

1939-1941. Włoski dyktator Benito Mus­ solini (1883-1945) marzył o wspaniałym imperium włoskim, które mógłby utworzyć z pomocą niemieckiego sojusznika, Adolfa Hitlera (1889-1945). W kwietniu 1939 woj­ ska włoskie najechały i w krótkim czasie podbiły Albanię, skąd w grudniu 1940 na­ padły na Grecję. Grecy okazali się dużo lepszymi żołnierzami niż Włosi; Włosi zmu­ szeni byli wycofać się do Albanii. W sier­ pniu 1940 Związek Radziecki zażądał dwóch rumuńskich obwodów, a Węgrzy domagali się władzy nad Siedmiogrodem; po pewnych wahaniach proniemiecki dyktator Rumunii, marszałek Antonescu, zaspokoił te żądania. Chcąc być pewnym lojalności sojuszników na Półwyspie Bałkańskim, Hitler wysłał w styczniu 1941 niemieckie wojska na Węg­ ry i potem do Rumunii, a wkrótce do Bułgarii. Jugosłowiańscy przywódcy przy­ stąpili do paktu z Niemcami, na mocy którego mieli sprawować marionetkowe rzą­ dy, ale armia jugosłowiańska odrzuciła ten pakt i postanowiła walczyć. 6 kwietnia 1941 niemieckie lotnictwo i wojska lądowe zaata­ kowało Jugosławię i Grecję, które nie były w stanie przeciwstawić się doskonale uzbro­ jonym i liczniejszym siłom niemieckim. Jugosławia została zajęta po 11 dniach; w ramach operacji Kara Niemcy zbombar­ dowali Belgrad. Resztki jugosłowiańskiej armii schroniły się w górach, skąd w ciągu następnych trzech lat prowadziły z Niem­ cami zaciętą wojnę partyzancką. Na pomoc Grecji wysłano brytyjskie wojska ekspedy­ cyjne, które zdołały jedynie opóźnić marsz Niemców. Okrążone w Albanii wojska grec­ kie skapitulowały 20 kwietnia 1941. Anglicy ewakuowali się na Kretę, Niemcy podjęli desanty spadochronowe na tę wyspę i po dziesięciodniowej bitwie lądowej i morskiej bombardowania niemieckiego lotnictwa zmusiły załogę wyspy do kapitulacji. Turcy

podpisali z Niemcami układ o przyjaźni i zagwarantowali Niemcom drogę przez Dardanele. Utrata Bałkanów była ciężkim ciosem dla Wielkiej Brytanii w jej samotnej walce z hitlerowską machiną wojenną.

ŚWIATOWA WOJNA II NA FRONCIE ROSYJ­ SKIM 1941-1945. Związek Radziecki roz­

począł II wojnę światową jako sojusznik państw Osi, pokonał Finlandię (patrz ROSYJSKO-FIŃSKA WOJNA 1939-1940) i zaanektował kraje bałtyckie. Agresja na ZSRR rozpoczęła ŚWIATOWA WOJNA II NA BLISKIM WSCHO­ się 22 czerwca 1941, dokonały jej armie DZIE 1941. Wielka Brytania podejmowała niemieckie z udziałem wojsk rumuńskich, starania, by w czasie II wojny światowej węgierskich, włoskich, fińskich, słowackich Bliski Wschód nie dostał się w ręce państw i hiszpańskich; napaść ta stanowiła zaskocze­ Osi. Wojska Wielkiej Brytanii wylądowały nie dla całego świata. Jeszcze większym za­ w angielskich bazach lotniczych w Basrze skoczeniem był dzielny opór radzieckich żołnierzy i ludności cywilnej. Adolf Hitler i Habbaniyi na zachód od Bagdadu, w któ­ rym władzę sprawował rząd proniemiecki. (1889-1945) spodziewał się, że złamie opór ZSRR w ciągu czterech do sześciu tygodni, Irak zalał teren między Tygrysem a Eufra­ tem, chcąc w ten sposób powstrzymać marsz jednak nie docenił przeciwnika, ogromnych Anglików na Bagdad. Po trzech tygodniach odległości, jakie należało pokonać, oraz rozproszonych walk iracki opór załamał się braku dostatecznej liczby dobrych dróg i Anglicy zajęli Bagdad. Mniej więcej tydzień i taboru kolejowego. Początkowo Niemcy później, 8 czerwca 1941, wojska Wolnej odnosili sukcesy; błyskawicznie posuwali Francji wspomagane przez oddziały państw się w głąb radzieckiego terytorium. Lenin­ grad przeszedł dwuletnie, straszliwe oblęże­ Wspólnoty Brytyjskiej wyruszyły z Palesty­ ny i Transjordanii i najechały Syrię i Liban, nie i blokadę, Kijów padł, pół miliona a potem z Iraku wkroczyły do Syrii wojska żołnierzy radzieckich zabito lub wzięto do niewoli. Ukraina, zamożna rolnicza i prze­ brytyjskie. W libańskim mieście Sydon (Sai­ da) opór stawiły francuskie wojska Yichy, ale mysłowa republika, wpadła w ręce Niem­ ców. Niemcy doszli pod Moskwę. Nastała bombardowanie brytyjskiego lotnictwa zmu­ jednak zima i Niemcy utknęli. Wiosną 1942 siło je do odwrotu. Posuwające się na zachód Niemcy podjęli ofensywę, zamierzając zdo­ armie sprzymierzonych zdobyły syryjskie być Kaukaz i kaspijskie pola naftowe, ale miasta Aleppo (Haleb) i Latakiję. Niemiec­ kie naloty bombowe na siły aliantów nie były zostali zatrzymani pod Groźnym na Kauka­ zbyt skuteczne. 14 lipca 1941 podpisano zie i pod Stalingradem (obecnie Wolgograd). Ostrzeliwane i bombardowane miasto legło rozejm w Akce (Izrael); wojska Wolnej Fran­ cji i Wielkiej Brytanii pozostały w Syrii w gruzach, Rosjanie walczyli zawzięcie o ka­ i Libanie do końca wojny. Wielka Brytania żdy dom, każdą fabrykę. 19 listopada 1942 naczelne dowództwo radzieckie zgromadziło dążyła do opanowania pól naftowych w Ira­ pozostałe jeszcze wojska, które ruszyły z pół­ nie, gdzie w wydobyciu ropy pomagali nie­ mieccy technicy. Pod koniec lata 1941 alianci nocy i południa w stronę Stalingradu. Dwie dokonali błyskawicznej inwazji na Iran; grupy wojsk radzieckich spotkały się za linią wojsk niemieckich, okrążając je w pło­ wojska radzieckie zajęły nad Morzem Kas­ pijskim większe porty, lotnictwo radzieckie nącym mieście i na zachód od niego. Wszys­ tkie wysiłki podejmowane dla przerwania zbombardowało Teheran, a wojska brytyj­ skie weszły z terenu Iraku i zajęły pola okrążenia zakończyły się fiaskiem, 2 lutego naftowe; zatopiono nieliczną flotę irańską. 1943 Niemcy w rejonie Stalingradu poddali się ostatecznie. Zwycięstwo pod Stalingra­ Po czterech dniach kampania sprzymierzo­ dem było punktem zwrotnym w tej wojnie; nych zakończyła się sukcesem; Wielka Bry­ tania osiągnęła zamierzony cel z bardzo Rosjanie rozpoczęli ofensywę i wypędzili Niemców, którzy w czasie odwrotu dokony­ niewielkimi stratami w ludziach i sprzęcie.

wali masowych zbrodni i siali zniszczenie. Do końca 1944 Rosjanie odbili państwa bałtyckie, wschodnią Polskę, Ukrainę, Ru­ munię, Bułgarię i Finlandię. Na początku 1945 zdobyli Prusy Wschodnie, Czechosło­ wację i wschodnią część Niemiec, w kwietniu tegoż roku zdobyli Berlin, stolicę Niemiec. ŚWIATOWA WOJNA II NA FRONCIE WŁOS­ KIM 1943-1945. Po klęsce wojsk państw Osi

wPÓŁNOCNO AFRYK AŃ SKIE J KAMPA­ NII sprzymierzeni rozpoczęli działania we Włoszech. 10 lipca 1943 tysiące żołnierzy brytyjskich i amerykańskich pod osłoną ciemności wylądowało na wybrzeżu połu­ dniowej Sycylii. Całkowicie zaskoczyli garni­ zony włoskie i niemieckie i w ciągu kilku godzin opanowali ok. 250 km wybrzeża. Po bitwie na przylądku pod Gelą wojska alianc­ kie ruszyły przez Sycylię i zdobyły Palermo; 17 sierpnia 1943 cała Sycylia należała już do sprzymierzonych. 25 lipca został obalony włoski dyktator Benito Mussolini (1883— 1945), a Wiktor Emanuel III poprosił o po­ kój; alianci zgodzili się na zawieszenie broni 3 września 1944, tego samego dnia, w którym wojska alianckie wylądowały w Kalabrii, na krańcu Półwyspu Apenińskiego. Sześć dni później nie spodziewające się oporu, liczne wojska sprzymierzonych dokonały desantu pod Salerno, jednak Adolf Hitler (1889-1945) wysłał wcześniej wojska, które zajęły strategi­ czne punkty we Włoszech i zaciekle walczyły z desantem aliantów. Wojska sprzymierzo­ nych posuwały się powoli w górę półwyspu, zdobyły Neapol, a w grudniu 1943 dotarły do umocnionej przez Niemców przełęczy pod Monte Casino, na południe od Rzymu. W gó­ rzystym terenie doszło do trzech kolejnych najcięższych bitew tej wojny. Dodatkowe wojska wylądowały w Anzio, zamierzając oskrzydlić Niemców, i zdobyły tam przyczó­ łek, jednak po przybyciu posiłków niemiec­ kich musiały rozpaczliwie walczyć o utrzyma­ nie go. W końcu w maju 1944 sojusznicy pokonali Niemców pod Anzio oraz pod Monte Casino i wojska alianckie ruszyły znowu na północ. 4 czerwca 1944 wyzwolono

Rzym, dwa miesiące później Florencję. Marsz wojsk alianckich został na pewien czas zatrzy­ many na obronnej Linii Gotów w Alpach, w północnej części Włoch. W tym okresie partyzanci włoscy nękali wszystkie placówki niemieckie. W kwietniu 1945 wojska sojusz­ nicze sforsowały Pad, a oddziały partyzanckie wyzwoliły Mediolan, Genuę i Wenecję. Party­ zanci schwytali Mussoliniego podczas próby ucieczki z kraju i rozstrzelali go. 29 kwietnia 1945 Niemcy poddali się, potem partyzanci złożyli broń i rozwiązali ruch oporu. ŚWIATOWA WOJNA II NA FRONCIE ZACHO­ DNIM 1944-1945. W 1942 i 1943 amery­

kańskie i brytyjskie bombowce atakowały najważniejsze ośrodki przemysłowe Nie­ miec, ale front zachodni powstał na euro­ pejskiej ziemi dopiero po udanym desancie alianckim na plażach francuskiej Normandii w czerwcu 1944 (patrz NORMANDIA, LĄDO­ WANIE i BITWA w NORMANDII 1944). Zmecha­ nizowana 3. Armia USA ruszyła na południe w dolinę Loary, a następnie skierowała się na wschód, w kierunku zajętego przez Nie­ mców Paryża, który został wyzwolony 25 sierpnia 1944. Jeszcze w tym miesiącu siły amerykańskie ruszyły na wschód, w stronę Mozeli; Amerykanie zdobyli twierdzę i mia­ sto Liege i na początku września znaleźli się przy granicy niemieckiej w pobliżu Akwizgranu, natomiast wojska brytyjskie zdobyły Brukselę i Antwerpię w Belgii. W sierpniu 1944 siły alianckie wylądowały także w południowej Francji i skierowały się na północ. Ofensywę sprzymierzonych hamowały braki w zaopatrzeniu, zwłaszcza brak paliwa, w końcu utknęła ona w mart­ wym punkcie, aż do uruchomienia portów na kontynencie. We wrześniu 1944 alianci bez powodzenia próbowali zdobyć most na Renie w Arnhem (Holandia). Trzy miesiące później Niemcy niespodziewanie rozpoczęli ofensywę na nie przygotowany amerykański front w Ardenach (patrz ARDENY, BITWA w ARDENACH 1944-1945), mając nadzieję na rozdzielenie i rozbicie wojsk sojuszniczych, jednak ta ostatnia ofensywa Niemców

w końcu się załamała. W lutym 1945 alianci ponownie przystąpili do ofensywy, usunęli wycofujących się Niemców z zachodniego brzegu Renu, sforsowali Ren pod Remagenem, a później także w innych miejscach i okrążyli około 300 tysięcy żołnierzy niemie­ ckich w dolinie Ruhry. Potem front zachodni szybko przesuwał się w kierunku Berlina.

Salomona, Gilberta (Kiribati) i Marshalla. W sierpniu 1944 alianci zdobyli Saipan, Tinian i Guam na Marianach. W ten sposób Japonia znalazła się w zasięgu najcięższych amerykańskich bombowców B29 „Superfort­ ress", które rozpoczęły masowe naloty. 20 października 1944 wojska amerykańskie wy­ lądowały na Leyte w Filipinach; generał USA Douglas MacArthur (1880-1964), na­ ŚWIATOWA WOJNA II NA OCEANIE SPOKOJ­ czelny dowódca sprzymierzonych na połuNYM 1941-1945. Kilka godzin po niespo­ dniowo-zachodnim akwenie Oceanu Spokoj­ dziewanym ataku na PEARL HARBOR, nego, oświadczył: „Wróciłem". 23-26 paź­ japońskie bombowce zniszczyły także więk­ dziernika 1944 w zatoce Leyte przeciwnicy stoczyli jedną z największych w historii bitew szość samolotów amerykańskich bazowa­ nych na lotnisku pod Manilą (Filipiny), trzy morskich; Japończycy ponieśli klęskę, ale dni później zatopiły dwa pancerniki brytyjs­ Filipiny zostały oswobodzone dopiero po kolejnych czterech miesiącach zawziętych kie pod Kuantan w Zatoce Syjamskiej. Nie­ mal bez przeszkód Japończycy zdobyli wyspy walk na lądzie. Amerykańska piechota mors­ Wake i Guam, brytyjską bazę w Hongkongu ka zdobyła Iwo Jimę w marcu 1945, a w mie­ i dokonali zmasowanej inwazji na Filipiny. siąc później rozpoczął się desant na Okinawę, Bataan i Corregidor na Filipinach broniły na której Japończycy bronili się jeszcze się uporczywie prawie przez pięć miesięcy, ponad dwa miesiące. W lipcu 1945 alianci ale w końcu skapitulowały. W lutym 1942 po wystosowali ultimatum do Japonii, w którym zdobyciu Syjamu Japończycy ruszyli w dół podano warunki kapitulacji uzgodnione na Półwyspu Malajskiego i zawładnęli brytyjską konferencji w Poczdamie; Japończycy nie umocnioną bazą morską i portem Singapur odpowiedzieli na ultimatum. Amerykanie biorąc 70 tysięcy jeńców. Japończycy zdobyli podjęli wówczas trudną decyzję użycia dopiero kolejno Jawę, Borneo, Bali, Sumatrę, Timor co skonstruowanej bomby atomowej. 6 sie­ i Birmę okupując całą Azję Południowo- rpnia 1945 zrzucono jedną bombę na japońs­ Wschodnią. Następnym ich celem był Port kie miasto Hiroszima; 90% miasta zostało Moresby na Nowej Gwinei, skąd zamierzali zrównane z ziemią, około 130 tysięcy ludzi uderzyć na Australię; w realizacji tego celu zabitych lub rannych. Druga bomba spadła przeszkodziła nie rozstrzygnięta bitwa na na Nagasaki 9 sierpnia 1945; jedna trzecia Morzu Koralowym (7-8 maja 1942) między miasta została zburzona, zginęło lub zostało flotą japońską i amerykańską. Bieg wojny rannych 75 tysięcy ludzi. Pięć dni później odwróciła miesiąc później bitwa o Midway. cesarz japoński Hirohito (1901-1989) odrzu­ Była to niemal wyłącznie bitwa lotnicza; cił stanowisko swoich doradców wojskowych celem ataków z powietrza były okręty prze­ i przyjął poczdamskie warunki pokojowe. ciwnika. Japończycy ponieśli ciężkie straty. W podjętej potem ofensywie Amerykanie po ŚWIATOWA WOJNA II W CHINACH 1941— krwawych, sześciomiesięcznych walkach 1945. Chiny, pozostające od wielu lat w dżungli (7 sierpnia 1942-9 lutego 1943) w stanie wojny z Japonią (patrz CHIŃSKOJAPOŃSKA WOJNA 1937-1945), przystąpiły do zdobyli wyspę Guadalcanal i Papuę na No­ wej Gwinei. W 1943 usunięto Japończyków II wojny światowej po stronie sprzymierzo­ z Aleutów u wybrzeży Alaski. Celem kolej­ nych pod koniec 1941. Większa część chiń­ nych wielkich operacji desantowych, wspo­ skiego wybrzeża znajdowała się w rękach maganych bombardowaniem z powietrza Japończyków, w związku z czym dostawy dla chińskich armii w głębi kraju dostar­ i ogniem artylerii z okrętów, były Wyspy

czane były Drogą Birmańską. Po odcięciu drogi w 1942 (patrz BIRMAŃSKA KAMPANIA 1943-1945) dostawy dla Chin szły drogą lotni­ czą ponad „garbem" Himalajów, samolotami kierowanymi przez doświadczonych pilotów angielskich i amerykańskich. 14. Armia Lotnicza USA założyła bazy w południowo-wschodnich Chinach, z których prowa­ dziła skuteczne naloty bombowe na japoński transport morski; szefem sztabu wojsk ame­ rykańskich przy Czang Kaj-szeku (1886— 1975) i naczelnym dowódcą lądowych i lot­ niczych wojsk sprzymierzonych na chiń­ skim teatrze działań wojennych był generał Joseph „Kwaśny Joe" Stilwell (1883-1946). Wiosną 1944 Japończycy rozpoczęli nową, wielką ofensywę. Zajęli najpierw prowincję Honan (wojska prowincji uciekły) i ruszyli dalej na południe wzdłuż linii kolejowej Hankow-Kanton. Wojska japońskie prze­ mieszczały się nocą, by uniknąć „latających tygrysów", samolotów myśliwskich P-40 „Tomahawk" pilotowanych przez Grupę Ochotników USA w Chinach, którzy nie­ ustannie bombardowali i ostrzeliwali trasy przemarszu wojsk japońskich. Japończycy pokonywali każdą próbę oporu woj sk chińs­ kich. Do listopada 1944 Japończycy osiągnęli swój cel - opanowali linię kolej ową prowa­ dzącą z północnych Indochin do Pekinu i zajęli osiem prowincji chińskich. Na półno­ cy nie uzyskali tak pomyślnych wyników, gdyż chińska komunistyczna armia i milicja chłopska przyjęły partyzancką taktykę walki i nękały j apońskie garnizony i twierdze. Po zakończeniu wojny chińscy komuniści do­ magali się, by to oni odebrali kapitulację Japończyków i przejęli ich broń. Mimo dużej pomocy udzielanej mu przez Anglików i Amerykanów, skorumpowany i skłócony chiński rząd nacjonalistyczny w Zhongąingu nigdy nie wystąpił ofensywnie przeciw Japończykom, woląc zachować swe najlepsze wojska do działań przeciw komunistom. ŚWIĘTA WOJNA PIERWSZA ek. 590 p.n.e.

święte wojny były toczone w obronie sank­ tuarium Apollina w Delfach, stąd pochodzi

ich nazwa. Wojny wynikały zarówno z po­ budek politycznych, jak i religijnych. W pie­ rwszej wojnie brała udział Amfiktionia Delficka utworzona przez państwa skupione wokół Termopili, a później Delf w celu prowadzenia bieżących spraw sanktuarium oraz organizowania igrzysk pytyjskich. Woj­ na toczyła się przeciw Krissie, miastu w Fo­ ki dzie, mającemu zwierzchnictwo nad Del­ fami, które jednocześnie pełniło rolę portu świątyni. Przyczyną wojny były opłaty, ja­ kich świętokradczo domagała się Krissa od pielgrzymów udających się do Delf. Siły Amfiktionii obiegły miasto od strony lądu, a flota Klej stenesa, tyrana Sykionu, zablo­ kowała port. Miasto zostało zdobyte i zbu­ rzone. W wyniku wojny Amfiktionia zyskała pełną władzę nad sanktuarium, a Klej stenes sławę, ponadto Fokida dostała się pod wpły­ wy tesalskich miast-państw. Druga święta wojna ok. 449-448 p.n.e. Działania wojenne nie były zbyt poważne, istotne znaczenie w tej wojnie miało wmieszanie się Sparty w sprawy Amfiktionii. Fokejczycy popierani przez Ateny podporządkowali sobie miasto Delfy twierdząc, że mają prawo do zarzą­ dzania nim. Amfiktionia zaprotestowała uważając, że sprawuje władzę nie tylko nad sanktuarium, ale także i nad miastem. Woj­ ska Sparty usunęły z Delf Fokejczyków, o ile wiadomo, bez walki, jednakże wojska ateńskie pod wodzą Peryklesa (ok. 495-429) ponownie wprowadziły ich do Delf. Amfi­ ktionia, do której należały również Ateny, oburzona była tą jednostronną akcją poli­ tyczną. Doszło w 446 do wojny spartańs-koateńskiej; w pokoju zawartym na przełomie lat 440-445 Delfy prawdopodobnie ogłoszono państwem niezależnym. Fokida, która przestała być sojusznikiem Aten, wesz­ ła w skład Symmachii spartańskiej. Zimą 447-466 w Beocji w drodze zamachów stanu obalono rząd proateńskich demokratów. Wojska ateńskie próbujące przywrócić im władzę zostały w 446 pobite. Trzecia święta wojna 355-346 p.n.e. Wojna zaczęła się od niewielkiego konfliktu, później zanosiło się na to, że zostaną do niej wciągnięte wszyst-

kle państwa greckie. Teby oskarżyły Fokidę, odwiecznego wrogą o uprawę ziem poświę­ conych Apollinowi. Fokida została ukarana grzywną, podobnie jak Sparta (z opóźnie­ niem), za zajęcie tebańskiej Kadmei w 382 (pata TEBAŃSKO-SPARTAŃSKA WOJNA 379-371 p.n.e.). Fokidą którą władał Filomelos (zm. 354), odmówiła zapłacenia odszkodowania; w 355 zdobyła sanktuarium Apollina i jego skarbiec, uzyskując potajemnie poparcie Sparty. Nie powiodła się próba Beotów opanowania Delf. Z inicjatywy Teban przy poparciu Tessalów rada Amfiktionia wypo­ wiedziała Fokidzie wojnę świętą (355). Tebańczycy w 355 wypowiedzieli wojnę, w 354 Filomelos zwyciężył Tessalów, ale Beoci pobili Filomełosa pod Neon w 354, Filomenos zginął. Przywódcą Fokidy został Onomarchos w 353 pobił Tessalów i ich sprzy­ mierzeńca Filipa II (382-336) króla Mace­ donii, ale w 352 ci sojusznicy odnieśli zwycięstwo pod Tebami na Polu Krokuso­ wym. Gdy latem tego roku Fokejczyków wsparły Sparta, Ateny i Achaja, Filip II wycofał się ze świętej wojny. Potem wojna ta prowadzona była na małą skalę przez Fokidę z jednej strony, a Beocję i Lokrydę z drugiej. W 374 Filip II posłał niezbyt liczne posiłki do Beocji. W 347 jego wojska otoczyły armię fokejską która kapitulowała, po czym pod­ dała się cała Fokida. Rada Amfiktiomii pod wpływem Filipa nakazała zburzyć jej miasta i nałożyć na nią duże odszkodowanie. Czwa­ rta święta wojna 339-338 p.n.e. (amfissejska wojna). Wojna rozpoczęła się podobnie jak poprzednia; oskarżono Amfissę o uprawę poświęconej ziemi i wypowiedziano jej woj­ nę w 339. Jednak wojska Amfissy odparły siły delfijskie i Amfikitionia powierzyła Filipowi Macedońskiemu mającemu ambi­ cje ekspansjonistyczne dowództwo naczelne. Beoci tradycyjnie zaprzyjaźnieni z Amfissą za namową ateńskiego przywódcy Demostenesa (384P-322) zawarli przymierze z Atenami przeciw Filipowi. Filip zwyciężył sojuszni­ ków pod Cheroneą (338). W wyniku pokoju Demadesa Beocja i Ateny musiały rozwiązać swe związki. Grecja utraciła niezależność;

w 337 wszystkie dotychczasowe przymierza zastąpił Związek Koryncki pod hegemonią Macedonii. ŚWIĘTEGO BARTŁOMIEJA NOC 1572. Rodzina króla Francji Karola IX (1550-1574) dążąc do zbliżenia z hugenotami postanowiła doprowadzić do ślubu przywódcy protestantów, Henryka z Nawarry, późniejszego króla Henryka IV (1553-1610) i Małgorzaty (1553-1615), siostry króla. Na ów ślub przybyli do Paryża liczni hugenoci wraz ze swymi przywódcami. Katarzyna Medycejska (15191589) zaczęła się obawiać wpływu, jaki wywierał książę Gaspard Coligny (15191572), wódz hugenotów, na jej syną Karola IX. Próba zaplanowanego przez Katarzynę morderstwa Coligny'ego nie powiodła się, doszło tylko do jego zranienia (22 sierpnia 1572). Zamach wzburzył hugenotów, którzy zapowiadali zemstę. Katarzyna i jej otoczenie uważając, że dojdzie do wojny domowej, postanowili pozbawić hugenotów ich przywódców. Nakłonili Karolą by wy­ dał rozkaz wymordowania hugenotów. O wyznaczonej porze 24 sierpnia 1572, w dzień świętego Bartłomiej ą motłoch pary­ ski zaczął rozruchy i urządził pogrom huge­ notów; ofiarą padł między innymi Coligny. Król rozkazał, by zaprzestano masakry, ale mimo to fala pogromów dotarła na prowincję i utrzymywała się do września 1572. W samym Paryżu zginęło około 3000 protes­ tantów; szacuje się, że w całej Francji ofiarą masakry padło około 50 tysięcy ludzi. Po­ gromy przyczyniły się do wznowienia wojny domowej między katolikami a protestantami (pata FRANCUSKA RELIGIJNA WOJNA CZWARTA1572-1573) ŚWIĘTEGO JERZEGO DZIEŃ, POWSTANIE.

Patrz ESTOŃSKIE POWSTANIE 1343-1345. ŚWIĘTEJ LIGI WOJNA 1510-1514. Poparcie udzielone przez Francję Alfonsowi I Este (1486-1534) w walce przeciw papieskiej władzy skłoniło papieża Juliusza II (14431513) do utworzenia Świętej Ligi państw

włoskich (łącznie z Wenecją, niedawnym wrogiem papieża [patrz LIGI z CAMBRAI WOJNA isos-isio], kantonami szwajcarskimi, Hiszpanią i Anglią), w celu wspólnego wypędzenia Francji z Italii. Do maja 1512 Liga wyparła Francuzów z Mediolanu i in­ nych miast. Po wielkim zwycięstwie sił szwajcarsko-włoskich w bitwie pod Novarą 6 lipca 1513 Francuzi wycofali się z Włoch i zawarli odrębne porozumienie ze Szwaj­ carią i jej sojusznikami. Śmierć papieża Juliusza II przyczyniła się do rozpadu Ligi. Szwajcarzy, którym przekazano Mediolan, oddali go Maksymilianowi Sforzy (1491 — 1530), ale wykorzystali chaos, jaki był wynikiem wojny w Lombardii (północne Włochy) i zdobyli Locarno, Lugano i Ossolę. W 1515 nowy król Francji, Fran­ ciszek I (1494-1547), najechał Lombardię i rozbił Szwajcarów w bitwie pod Marignano 13-14 września 1515, odzyskując Mediolan. W traktacie pokojowym zawartym z nowym papieżem, Leonem X (1475-1521), Fran­ ciszek uzyskał również Parmę i Piacenzę. Wenecjanie, wówczas sojusznicy Francji, zajęli Bergamo, Peschierę i Brescię i oblegali Weronę w latach 1515-1516. Francja zawar­ ła pokój i przymierze ze Szwajcarią, która zatrzymała większość przełęczy w Alpach i przyznała Francji prawo zaciągania w Szwajcarii wojsk najemnych.

„ŚWIŃSKA WOJNA" 1906-1909. Usiłując zmniejszyć zależność gospodarczą od mo­ narchii austro-węgierskiej, od 1904 Serbia zaczęła ograniczać import z Austrii i spro­ wadzać broń z Francji, zawiązała również unię celną z Bułgarią (1905), z powodu której towary austriackie obciążone cłem nie miały w Serbii popytu. Przyzwyczajona do decydującego głosu w sprawach gos­ podarczych, Austria w odpowiedzi zamknęła w 1906 granicę dla serbskiej wieprzowiny. Serbia, nie chcąc podporządkować się Au­ strii, pozyskała fundusze z Francji na budo­ wę nowych zakładów przetwórczych na użytek handlu międzynarodowego, zaczęła zamawiać surowce z rywalizujących z Au­ strią Niemiec i wywarła presję na zarządzane przez Austrię prowincje - Bośnię i Her­ cegowinę - by udostępniły jej port handlowy nad Adriatykiem. Rosja poparła Serbię; wojny między Austrią, Węgrami i Rosją uniknięto tylko dzięki ultimatum Niemiec (1909), które zażądały, by Rosja zaprzestała udzielać pomocy Serbii. Serbia i Austria zawarły nowe porozumienie handlowe (1909), ale Serbia potajemnie podjudzała przeciwko Austrii południowych Słowian w niedawno przyłączonej do Austrii Bośni i Hercegowinie, co przyczyniło się do wy­ buchu ŚWIATOWEJ WOJNY I. Patrz także BAŁKAŃSKIE WOJNY.

TADŻYKISTAN, WOJNA DOMOWA W TADŻY­ stronie obalonego prezydenta Nabijewa). KISTANIE 1»»2. Po rozpadzie Związku Ra­ Rosja nie poparła islamsko-demokratycz-

dzieckiego Tadżykistan 9 września 1991 proklamował niepodległość (w ZSRR Ta­ dżykistan od 1929 miał status republiki związkowej). Po ogłoszeniu deklaracji nie­ podległości o władzę w Tadżykistanie ry­ walizowały zwaśnione klany północne i po­ łudniowe. Wojna klanów była także kon­ sekwencją rozpoczętej w latach osiemdzie­ siątych walki o wpływy w starych i nowych elitach politycznych, które miały decydujący głos w kwestii kontroli nad bogactwami naturalnymi, najważniejszymi przedsiębior­ stwami oraz handlem. Ważnym czynnikiem kształtującym sytuację w kraju był od końca lat siedemdziesiątych odradzający się islam (Islamska Partia Tadżykistanu działała w podziemiu od 1979, oficjalnie została zarejestrowana w 1990, liczyła podówczas kilkadziesiąt tysięcy członków). Na począt­ ku września 1992 prezydent Tadżykistanu, komunista Rachmon Nabijew, przedstawi­ ciel klanu północnego został obalony przez ugrupowania antykomunistyczne, skupione wokół partii islamskiej i demokratycznej (przewagę mieli w nich przedstawiciele klanów południowych). Walki pomiędzy ugrupowaniami popierającymi Nabijewa a islamistami przeniosły się do pozostałych regionów kraju. Na dużą skalę dokonywano czystek, dochodziło do rzezi przedstawicieli wrogich klanów, zamieszkujących poza te­ rytorium własnego klanu. Zachowująca ofi­ cjalnie neutralność stacjonująca w republice rosyjska dywizja zmotoryzowana faktycznie wspierała oddziały Narodowego Frontu Ta­ dżykistanu (zbrojnej formacji walczącej po

nych struktur władzy w obawie przed utwo­ rzeniem w Tadżykistanie muzułmańskiego państwa wyznaniowego, opartego na wzor­ cach irańskich (Tadżycy są bliscy etnicznie i kulturowo Irańczykom, mówią językiem farsi, należącym do nowoirańskiej grupy językowej). W grudniu 1992 Narodowy Front Tadżykistanu po ciężkich walkach (przy użyciu zakupionego od wojsk rosyjs­ kich sprzętu i broni) wyparł poza granice Tadżykistanu siły koalicji islamsko-demokratycznej. Bojownicy zwycięskiego frontu dopuścili się masowych pogromów ludności cywilnej, wspierającej pokonanych islamistów, nastąpił masowy odpływ jego zwolen­ ników (głównie do Afganistanu). Według nieoficjalnych danych podczas tadżyckiej wojny domowej zginęło 60-100 tysięcy lu­ dzi. Od 1993 w Tadżykistanie pełni służbę kontyngent pokojowy Wspólnoty Niepodle­ głych Państw (na bazie stacjonujących w sto­ licy Tadżykistanu Duszanbe formacji rosyjs­ kich). Prowadzone pod auspicjami ONZ rozmowy pokojowe doprowadziły do podpi­ sania porozumień pokojowych w 1997, które umożliwiły udział we władzach przedstawi­ cielom opozycji islamskiej oraz przyczyniły się do ustabilizowania sytuacji w republice. TAIRA 1 MINAMOTO WOJNA. Patrz GEMPEI

wojna

H80-U85.

TAJÓW WOJNA 1371-1378. W 1371 król Ajutthai (królestwo Tajów w południowośrodkowym Syjamie) Boromoradża I (zm. 1388) poprowadził wyprawę wojenną na

północ w celu odzyskania władzy nad Sukhothai, małym królestwem Taj ów, które podupadło za panowania Tammaradży II (zm. 1409) i zostało opanowane przez po­ wstańców. Chcąc uniknąć ewentualnej in­ terwencji Chin, Boromoradża posłał do Nankinu prezenty dla chińskiego cesarza. W 1372 wojska Boromoradży zdobyły miasta Muang Nakhon, Phangkha i Sengczarao, a w następnym roku ruszyły do Czakangrao. Z rozkazu Boromoradży zabito tam wodza Sai Keo (zm. 1373) i wyparto armię innego wodza, Kham Henga. Ajutthaja przerwała działania na dwa lata, później Boromoradża wrócił do zbuntowanego Sukhotai, opano­ wał miasto Phitsanulok i wziął do niewoli jego dowódcę Khun Sam Keo (zm. ok. 1376) oraz wielu mieszkańców miasta. W 1376 Boromoradża zaatakował Czakang­ rao, bronione przez wojska Kham Henga, który nie zawarł sojuszu z królestwem Ta­ jów Cziang Maj. Król Cziang Maju miał nadzieję, że zapewni bezpieczeństwo swemu królestwu, zachowując królestwo Sukhotai w charakterze neutralnego państwa buforo­ wego między Cziang Majem i Ajutthaja. Sprzymierzone siły usiłowały bez powodze­ nia wpędzić wojska Ajutthai w zasadzkę; żołnierze sprzymierzonych zginęli w bitwie w pobliżu Kamphaeng Phet. Wódz Suk­ hotai, Thao Phadong, uszedł z życiem, pokonany został w kolejnej bitwie, w której do niewoli dostało się wielu dostojników państwowych Sukhotai. W 1378 Boromora­ dża ponownie obiegł Kamphaeng Phet. Tym razem Tammaradża przyjął warunki pokojowe - kapitulacja i zrzeczenie się terenów zachodnich wraz z Kamphaeng Phet na rzecz Ajutthai. Tammaradża uznał zwierzchnictwo Ajutthai nad Sukhothai (ze stolicą w Phitsanulok) i pozostał przy wła­ dzy. Patrz także KHMERSKO-SYJAMSKIE WOJNYok 1352-1444. TAJÓW WOJNA 1387-1390. W 1387 na tron Cziang Maju, królestwa Tajów położo­ nego w górzystej i porośniętej lasami części północnego Syjamu, wstąpił 14-letni Sen

Muangma (1373-1411). Jego wuj, książę Phrohm, spiskował dążąc do przejęcia tronu, a gdy mu się to nie udało, wezwał na pomoc Boromoradżę I (zm. 1388), króla Ajutthai (królestwo Tajów w południowym Syjamie). Boromoradża wysłał wojsko żywiąc skrytą nadzieję na objęcie panowania w Cziang Maju. Wojska przeciwników spotkały się w bitwie pod Sen Sanuk, w pobliżu miasta Cziang Maj. Zwyciężyły wojska Sen Muangmy, a wojska Ajutthai wycofały się do kraju. Sen Muangma i jego wuj rozwiązali dzielące ich problemy; Phrohm został włą­ czony do królewskiej świty, a w dowód przyjaźni dał siostrzeńcowi świętą statuę Buddy, którą skradł władcy Kamphaeng Phetu. Władca Kamphaeng Phetu protes­ tował przeciw tej kradzieży i okupacji jego miasta przez wojska księcia Phrohma; z po­ mocą przyszedł mu Boromoradża - popro­ wadził wojska i zdobył Kamphaeng Phet, ale zmarł w drodze powrotnej, w 1388. Dwa lata później Sen Muangma wyruszył z woj­ skami pod pozorem pomocy dla królestwa Tajów, Sukhothai (środkowy Syjam) w od­ zyskaniu niezależności od królestwa Ajut­ thai. Król Sukhothai Tammaradża II (zm. 1409), dowiedziawszy się o zamierzonym przejęciu jego królestwa przez Cziang Maj, wystąpił przeciw Sen Muangmie i pokonał go; by uniknąć niewoli Sen Muangma uciekł niesiony na plecach przez dwóch służących. TAJÓW WOJNA 1411. Po śmierci króla

Cziang Maju (królestwo Tajów w północnej części Syjamu) Sen Muangmy (1373-1411), między dwoma jego synami, księciem Sam Fangkenem (zm. 1442) i księciem Ji Kum­ kaniem (wzmian. 1411-1420), wybuchł spór o następstwo tronu. Ji Kumkani poprosił o pomoc króla Ajutthai (królestwo Tajów w środkowym Syjamie) Intharadżę I (zm. 1424). Król wysłał armię pod komendą swego wasala, króla Sukhotai Tammaradży III (zm. 1419), miała ona osadzić Ji Kum­ kania na tronie Cziang Maju. Wojska Tam­ maradży zbudowały w pobliżu miasta Pha-

yao ziemny fort na wzgórzu, z którego miano korzystać przy oblężeniu i ostrzale Phayao. Przeciwnicy stoczyli bitwę, w której obie strony podobno użyły armat. Obrońcy Phayao przetopili brązowe płyty i z nich wykonali armatę, odparli ataki i zniszczyli fort wzniesiony przez wojska Tammaradży. Krótko potem wojska Ajutthai rozpoczęły oblężenie stołecznego miasta Cziang Maju, które zaciekle odpierało wszystkie ataki, wreszcie Sam Fangken zaproponował, by spór o sukcesję rozstrzygnąć pojedynkiem między dwoma wojownikami - jednym z Cziang Maju, a drugim z Ajutthai. Ji Kumkam zgodził się zrezygnować z tronu w razie przegranej jego wojownika (z Ajut­ thai). Po kilku godzinach pieszej walki, zawodnik Ajutthai został ranny w stopę i zwycięzcą ogłoszono jego przeciwnika z Cziang Maju. Wojska Ajutthai rozpoczęły odwrót z Cziang Maju, po czym ruszyły na północ i zdobyły miasto Cziang Maj. Wzięli tam do niewoli wielu mieszkańców, którzy zostali w Ajutthai niewolnikami (odszkodo­ wanie za koszty prowadzenia wojny). TAJÓW WOJNA 1442-1448. Książę Czao

Lok (1411-1487) zmusił ojca, króla Cziang Maju (królestwo Tajów w północnej części obecnego Syjamu) Sam Fangkena (zm. 1442), do abdykacji i sam objął tron jako król Sri Suthamtilok. Dziesiąty syn Sam Fang Kena, książę Czao Dżoi (zm. ok. 1446), odmówił poparcia przewrotu doko­ nanego przez brata, sprowadził ojca do miasta Muang Fang i rozpoczął walkę o wła­ dzę. Gdy Sri Suthamtilok zdobył Muang Fang, Czao Dżoi opuścił ojca i uciekł do Thoen, gdzie namówił gubernatora miasta do szukania pomocy w królestwie Ajutthai, na południu. Król Ajutthai Boromoradża II (zm. 1448), dążący po powiększenia zakresu swoich wpływów, z zadowoleniem ruszył z wojskami na pomoc Czao Dżoi, ale jego akcja była spóźniona - przed nadejściem odsieczy siły Sri Suthamtiloka przystąpiły do ataku i zabiły księcia Czao Dżoi oraz gubernatora miasta. Wojska Boromoradży

przesuwały się dalej, biorąc po drodze jeń­ ców, aż wreszcie powstrzymały ich siły Cziang Maju. Laotańscy szpiedzy Cziang Maju, którzy przeniknęli w szeregi wrogiej armii, obcięli ogony słoniom przeciwnika wywołując popłoch wśród zwierząt. W czasie trwającego chaosu żołnierze Cziang Maju przypuścili atak i pokonali przeciwników. Boromoradża zachorował i wrócił do kraju. W 1448 ponownie wyprawił się przeciw Cziang Majowi, zmarł w czasie kampanii. TAJÓW WOJNA 1451-1456. Dążąc do za­ władnięcia małym królestwem Cziang Maj na północy, Boromotrailokanath (zm. 1488), król powiększonej Ajutthai (królestwo Ta­ jów w Syjamie środkowym), wzmocnił jej siły wojskowe. W 1451 w dawnym króle­ stwie Sukhotai wybuchło powstanie przeciw panowaniu Ajutthai. Wódz miasta Sawankhalok i inni mieszkańcy poprosili Sri Sut­ hamtiloka (1411-1487), króla Cziang Maju, o pomoc w odzyskaniu niepodległości. Speł­ niając tę prośbę, wojska Cziang Maju wkro­ czyły do Sukhothai, ale zostały zmuszone do odwrotu. Ofensywa Ajutthai zakończyła się okupacją Cziang Maju (1452). Następnie do wojny przystąpił laotański król Luang Prabangu, Sai Tiakaphat (zm. 1479?), który zmusił Ajutthaję do wycofania się, a Cziang Maj do obrony. Później armia Cziang Maju najechała Ajutthaję i na krótko zajęła Kamphaeng Phet, po czym na pewien czas działania wojenne ustały. TAJÓW WOJNA 1461-1464. Gdy spiskujący władca miasta Sawankhalok (pod jarzmem Ajutthai) opuścił miasto i został naczel­ nikiem miasta Phayao w Cziang Maju, wybuchły na nowo działania wojenne mię­ dzy sąsiadującymi i rywalizującymi ze sobą królestwami - Ajutthają i Cziang Majem. W 1461 wojska Sri Suthamtiloka (1411— 1487), króla Cziang Maju, najechały ziemie Ajutthai i ruszyły na południe, by zająć Sukhothai i rozpocząć oblężenie Phitsanuloku. Uderzenie Chińczyków z prowincji Junan na Cziang Maj zmusiło Sri Suthama-

tiloka do wycofania wojsk z Ajutthai. W 1463 król Boromotrailokanath (zm. 1488), dążąc do scentralizowania i zacieś­ nienia kontroli wojskowej, przeniósł stolicę Ajutthai do Phitsanoluku. Wojska króla odparły następną inwazję Cziang Maju na Ajutthaję, udaremniły przejęcie Sukhothai i odrzuciły najeźdźców daleko poza granice własnego kraju. W stoczonej przy blasku księżyca bitwie pod Doi Ba (1463) korzys­ tające ze słoni wojska Cziang Maju wpędziły Ajutthańczyków w bagno i zmusiły do odwrotu. Pokój przywrócono w 1464. TAJÓW WOJNA 1474-1475. Rozmowy dyp­ lomatyczne między rywalizującymi króle­ stwami Ajutthają i Cziang Majem, podejmo­ wane w celu rozwiązania spornych spraw, doprowadziły jedynie do trwającego sześć lat rozlewu krwi, najazdu Ajutthai na Cziang Maj i zajęcia jego terytorium. Wojska Cziang Maju poniosły porażkę; w 1475 król tego kraju Sri Suthamtilok (1411-1487) zaproponował po­ kój. Formalnego porozumienia pokojowego nie zawarto, jednak działania wojenne prze­ rwano na około 10 lat. Później Sri Suthamti­ lok zabił wysłanników Ajutthai, najazd Ajut­ thai na Cziang Maj nie wyjaśnił sytuacji (1486) i wreszcie walki przerwała śmierć Sri Suthamtiloka. TAJÓW WOJNA 1492. Powodem wznowie­ nia wojny między królestwami Ajutthają i Cziang Maj był tym razem kryształowy posąg Buddy, własność Cziang Maju, skra­ dziony przez syna króla Ajutthai, gdy był on w Cziang Maju kapłanem Buddy. Mimo żądań Cziang Maju posągu nie zwrócono, wobec czego Phra Jot (wzmian. 1487-1495), król Cziang Maju, zaatakował Ajutthaję i zmusił króla Ramę Thiboldiego II (1472-1529) do zwrotu zabranego przez syna posągu. TAJÓW WOJNA ek. 1500-1529. Małemu królestwu Tajów, Cziang Majowi zagrażało większe od niego królestwo Ajutthają. Cziang Maj przyjęło agresywną postawę, by

w ten sposób uchronić się przed nieprzyja­ cielem. W 1507 król Cziang Maju Ratana rozpoczął atak na terytorium Ajutthai, ale jego wojska zostały pokonane w ciężkiej bitwie niedaleko Sukhothai i musiały się wycofać. Następnego roku Ajutthają doko­ nała najazdu na Cziang Maj; po zajęciu Phrae najeźdźcy przegrali krwawą bitwę w pobliżu miasta i musieli się wycofać. Nie powiódł się również najazd Ajutthai w 1510. Potyczki ciągnęły się przez pięć lat, po czym wojska Cziang Maju zaatakowały Suk­ hothai i Kamphaeng Phet na południu. Król Ajutthai Rama Thibodi II (1472-1529) i jego dwaj synowie podjęli szeroką ofen­ sywę, wypędzili nieprzyjacielskie wojska z kraju i nacierali na nie aż do rzeki Wang w pobliżu Lampungu, gdzie Rama Thibodi wygrał bitwę, a potem złupił Lampung i zabrał cenny posąg Buddy. Ajutthają uzys­ kała w tej kampanii poważną pomoc Por­ tugalii (armaty i korpus szkoleniowy). W chwili śmierci Ramy Thibodi wojska Cziang Maju były wyparte z Sukhothai i innych miast Ajutthai. Patrz także SYJAMSKO-BIRMAŃSKIE WOJNY.

TAJÓW WOJNA 1660-1662. W 1659, w po­ ścigu za Yong Li (zm. 1662), pretendentem do chińskiego tronu z dynastii Ming, armia dynastii mandżurskiej (King) zaatakowała birmańską stolicę Awę (patrz BIRMAŃSKO— CHIŃSKA WOJNA 1658-1661). Obawiając się upadku Awy, król Birmy, który schronił się w Cziang Maju (miasto Tajów), poprosił o pomoc króla Ajutthai (Syjamu), Narai (1632-1688). Monowie, którzy podnieśli bunt w Dolnej Birmie, również starali się o pomoc Narai. Gdy Chińczycy przerwali atak i wycofali się, dygnitarze Cziang Maju próbowali odwołać prośbę o pomoc, ale siły Ajutthai były już w drodze (Narai miał nadzieję przejąć zajmowane przez Birmę terytorium Cziang Maju). Wojska Ajutthai zdobyły i splądrowały miasto Cziang Maj (1662), a następnie rozpoczęły kampanię w Dolnej Birmie. W 1664 mieszkańcy Cziang Maju zbuntowali się, wypędzili Ajut-

thańczyków i przywrócili panowanie Birmy, które trwało do 1727. Patrz także SYJAMSKO-BIRMAŃSKA WOJNA 1660-1662.

jednym z najpoważniejszych wydarzeń w dziewiętnastowiecznej historii Chin. Patrz także NIEN POWSTANIE 1853-1868. TAJSONÓW

TAJPINGÓW POWSTANIE 1850-1864.

W 1850 mandżurscy władcy Chin (dynastia King) wydali rozkaz, by wojska cesarskie zlikwidowały stowarzyszenie religijne, któ­ rego prawdy wiary wywodziły się po części z doktryny protestanckiej. Armia cesarska doznała poważnej porażki, a ruch religijny zapoczątkowany i prowadzony przez uczo­ nego Hong Xiuquana (1813-1864) prze­ kształcił się szybko w powstanie przeciw Mandżurom. Ruch przyciągnął rzesze nie­ zadowolonych mieszkańców południowych Chin, ale początkowo jego uczestnicy byli słabo uzbrojeni. W 1852 członkowie ruchu zdobyli arsenał w Yuezhou (Yoyang). Pozys­ kawszy broń, zajęli dolinę Jangcy i zdobyli Nankin, gdzie Hong Xiuquan proklamował nową dynastię Tajping, czyli Najwyższego Spokoju. Wojska cesarskie i prowincjonalne nie były w stanie powstrzymać jego stron­ ników, którzy siali spustoszenie na całym obszarze południowych Chin. W 1860 obce mocarstwa, które w wyniku pierwszej i dru­ giej OPIUMOWEJ WOJNY wymusiły na Chińczykach ogromne ustępstwa, uznały, że w imię własnych interesów muszą przyjść Mandżurom z pomocą. Pewien oficer mary­ narki amerykańskiej zorganizował małą ar­ mię na sposób zachodni, która dzięki od­ noszonym sukcesom zyskała nazwę „Wiecz­ nie Zwycięskiej Armii". W 1862 na jej czele stanął oficer brytyjski, Charles George Gor­ don (1833-1885) i pod jego dowództwem armia ta odbiła kilka ufortyfikowanych miast. Do zdławienia powstania przyczyniły się także dwie armie chińskie, zebrane i dowodzone przez ochotników. W lipcu 1864 wzięto szturmem Nankin, a rok póź­ niej opanowano ostatnie ośrodki oporu. Większość zamożnych niegdyś obszarów Chin leżała w ruinie, a miliony ludzi zginęły w czasie powstania, które głęboko wstrząs­ nęło dynastią King i niewątpliwie stało się

POWSTANIE.

Patrz

WIETNAM­

SKA WOJNA DOMOWA 1772-1802.

TALAMBO, INCYDENT W TALAMBO 1862.

Peruwiańscy robotnicy rolni na hacjendzie w Talambo (Peru) napadli na grupę imig­ rantów baskijskich. Rząd hiszpański wyde­ legował do Peru wicekróla z żądaniem od­ szkodowania. Rząd peruwiański nie przyjął Hiszpana. Gdy negocjacje zawiodły, eskadra hiszpańska zajęła w 1864 peruwiańskie wy­ spy Chincha, na których pozyskiwano cenny nawóz naturalny. Prezydent Peru zgodził się wówczas z żądaniami Hiszpanii i zapłacił 3 miliony peso na zwrot wysp (1865). Ustęp­ stwo to wzbudziło gniew większości Peruwiańczyków i doprowadziło do obalenia prezydenta przez generała Mariano Ignacio Pradę (1826-1901). Patrz także HISZPAŃSKO-PERUWIAŃSKA WOJNA 1864-1866.

TARANAKI WOJNA PIERWSZA 1860-1861.

W 1859 jeden z podrzędnych wodzów ludu Maori (Maorysi) w regionie Taranaki na Wyspie Północnej (Nowa Zelandia) sprzedał Europejczykom ziemie nad rzeką Waitara, nie uzyskawszy zgody członków plemienia, które potem nie chciało uznać konfiskaty tych ziem. Na początku 1860, Anglicy, nie zwracając uwagi na weto przewidziane w trak­ tacie z Waitangi (pata WAIRAU MASAKRA 1843), zaatakowali pa (warownie) Maori, początko­ wo bez powodzenia. W 1861 Anglicy zdobyli w końcu warownię Te Arei Pa, zawarli rozejm i pozwolili Maori zatrzymać ziemie w Tataramaika, które były własnością Euro­ pejczyków. Mimo rozejmu z 1861, aż do 1872 trwały sporadyczne potyczki, w wyniku których Maorysi stracili dalsze ziemie, do­ szło do rozprzężenia społeczności Maory­ sów, ich liczebność spadła o 54% (zginęło ponad 50 tysięcy osób). Ten 12-letni okres, określany często jako druga wojna Maory­ sów, zbiegł się w 1863 oraz w 1864 z drugą

i trzecią wojną Taranaki. Druga wojna Taranaki 1863-1864 (wojna Waikato). Woj­ nę z Maori podjęto w kwietniu 1863 po tym, jak gubernator Nowej Zelandii, sir George Grey (1812-1898), zbudował drogę, z której zaatakować można było upragnione przez Europejczyków obszary w dolinie rzeki Waikato (Wyspa Północna). Wojska rządowe wyparły Maorysów z terenów w Tataramaika, oblegały warownie Maori, wyko­ rzystując w walce kanonierki i oddziały strażników leśnych. Maori przeszli do wojny partyzanckiej. Zwycięstwa Anglików pod Meremere i Rangiriri (1863) oraz Orakau Pa (1864) doprowadziły do zakończenia działań wojennych w regionie Waikato, jednakże walki na Wyspie Północnej trwały do 1872. Trzecia wojna Taranaki 1864-1872. Słynny maoryski Hau Hau - re­ ligijno-wojenny kult szerzący się wśród wojowników, którego wyznawcy uważali, że są odporni na kule - spowodował znaczne straty w szeregach wojsk brytyjskich. Po zwycięstwie pod Orakau Pa w drugiej wojnie Taranaki rząd pragnął zawrzeć pokój, ale Brytyjska Kompania Wschodnioindyjska chciała pozyskać dodatkowe obszary, wobec czego walka trwała nadal; warunki traktatu w Waitangi poszły w zapomnienie. W 1865 Anglicy odnieśli zwycięstwo pod Weroroa Pa, ale w 1868 następny religijno-wojenny kult, Ringatu, przerwał ich sukcesy i spra­ wił, że wszystkie działania kolonialistów zostały wstrzymane. Do 1872 wojna prze­ kształciła się w konflikt, w której szale zwycięstwa nie przechylały się na żadną stronę. Gdy w wyniku całkowitego wyczer­ pania sił obie strony przerwały działania, społeczność Maori była tak wyniszczona, że jedynie terytorium King Country w Nowej Zelandii pozostało dla Europejczyków za­ mknięte. Do końca XIX w. nie widać było żadnych oznak wychodzenia Maori z kry­ zysu wywołanego wojną. Patrz także MAO­ RYSÓW WOJNA 1844-1847. TATARSKIE PODBOJE I NAJAZDY. Patrz MONGOLSKIE PODBOJE i NAJAZDY.

TEBAŃSKO-SPARTAŃSKA WOJNA 379-371

p.n.e. Teoretycznie na mocy pokoju króle­ wskiego z 386 (patrz KORYNCKĄ WOJNA 395— 387 p.n.e.) greckie miasta-państwa miały auto­ nomię, tyrańskie zwierzchnictwo sprawo­ wała Sparta, zawsze gotowa, by przypodobać się Persji. Głównym przeciwnikiem Sparty były Teby, które Sparta rozmyślnie prowo­ kowała, przyznając autonomię innym mias­ tom beockim, zajmując w 382 Kadmeę, tebańską cytadelę, wywołując bunty, a po­ tem je tłumiąc oraz zajmując w 379 Olint w celu zablokowania pomocy Aten i Chalkis dla Teb. Tebańczycy odzyskali Kadmeę w 379, pokonali idące na odsiecz dwie armie Sparty i zawarli w 378 obronne przymierze z Atenami. Od tej chwili zaczął się szybki upadek potęgi Sparty; powstał drugi Zwią­ zek Ateński oparty na zasadach niezawisło­ ści członków. Sparta przeprowadziła najazdy na Beocję w 377 i 376. W 371 pod naciskiem Persji doszło do zawarcia ogólnogreckiego traktatu pokojowego, nie uznającego ist­ nienia Związku Beockiego (Związek Beocki nie zaakceptował tego traktatu). Sparta wszczęła wojnę, chcąc zmusić Związek Beo­ cki do uznania traktatu, poniosła jednak klęskę w bitwie pod Leuktrami (371). Po­ wstania doprowadziły do rozpadu utworzo­ nego przez Spartę Związku Peloponeskiego, doszło do utworzenia Związku Arkadyj­ skiego. Teby stały się dominującym w Grecji miastem-państwem.

TEKSASKA

WOJNA

O

NIEPODLEGŁOŚĆ

1836 (teksaska rewolucja). Do 1836 w Tek­ sasie, należącym wówczas do Meksyku, osie­ dliło się około 30 tysięcy Amerykanów. Meksyk spróbował później powstrzymać imigrację Amerykanów i wprowadzić w Te­ ksasie bardziej zcentralizowaną władzę. Mie­ szkańcy Teksasu podnieśli bunt i 2 marca 1836 ogłosili niepdległość. W celu stłumie­ nia buntu do Teksasu wkroczył generał Antonio Lopez de Santa Anna (1794-1876) na czele 5-tysięcznego oddziału wojska. 182 mieszkańców Teksasu przez 12 dni wiązało wojska meksykańskie pod Alamo, w San

Antonio, nim zostali wreszcie pokonani i zabici. Wkrótce w pobliżu Goliad poddał się oddział teksański liczący około 400 ludzi, z których ponad 300 zostało zamordowa­ nych. W odpowiedzi na wezwanie „Pamię­ tajcie o Alamo! Pamiętajcie o Goliad!" mała armia teksaska pod komendą generała Sa­ muela Houstona (1793-1863) pokonała 21 kwietnia 1836 żołnierzy meksykańskich w bitwie pod San Jacinto. Wzięty do niewoli generał Santa Anna musiał podpisać porozu­ mienie, które uznawało niepodległość Tek­ sasu. Później Meksyk unieważnił to porozu­ mienie, jednak nie poczynił żadnych kro­ ków, by odzyskać władzę w Teksasie, który został niepodległą republiką i dążył do przyłączenia się do Stanów Zjednoczonych. TEODORYKA WOJNA Z ODOAKREM 489493. Ostrogoci (Goci wschodni), lud po­ chodzenia germańskiego, pod wodzą króla Teodoryka Wielkiego (454P-526) teoretycz­ nie sprzymierzeńcy Bizancjum, prowadzili dokuczliwe najazdy na prowincje wschod­ niego cesarstwa rzymskiego. Cesarz wschodniorzymski Zenon (426-491), chcąc pozbyć się Ostrogotów, mianował Teodoryka na­ miestnikiem cesarskim Italii i polecił mu, by wyruszył do Italii i wypędził z niej Odoakra (Odowakra) (434P-493), który po­ zbawił tronu ostatniego cesarza zachodniorzymskiego (patrz RZYMU UPADEK 470) i zo­ stał władcą Italii. Na czele ponad 150 tysięcy Ostrogotów, Teodoryk przekroczył w 489 Alpy Julijskie, wtargnął do północnej Italii i pobił Odoakra w 489 pokonał go w bitwie nad Soczą (Sontius, Isonzo) oraz w bitwie pod Weroną. Odoaker uciekł do swej stolicy, Rawenny, będącej miastem niemal nie do zdobycia, uzyskał posiłki z południa i w 490 dokonał udanego wypadu na oblegające Rawennę wojska Teodoryka. Pobici Ostro­ goci ścigani przez Odoakra cofnęli się do Pawii (połowa armii Odoakra walczyła z wojskami wizygocko-burgundzkimi, które najechały wówczas Italię), ale 11 sierpnia 490 wygrali bitwę nad rzeką Addą. Odoaker znowu wycofał się do Rawenny, w ślad za

nim ruszyły wojska Teodory ka. które przez trzy i pół roku oblegały Rawennę. W końcu blokada morska Ostrogotów zmusiła Odoakra do zawarcia traktatu pokojowego (27 lutego 493), zgodnie z którym Odoaker i Teodoryk mieli wspólnie panować w Italii. Gdy tuż potem oczekiwał wraz z synami i wodzami na ucztę, został zdradziecko ujęty i natychmiast zamordowany przez łudzi Teodoryka. Teodo­ ryka obwołano jedynym władcą Italii; pano­ wał długo, choć nigdy nie został oficjalnie uznany przez cesarza wschodniorzymskiego. TEUTOBURSKI LAS, BITWA W TEUTOBURSKIM LESIE 9 n.e. Rzymianie starali się opanować tereny Germanii między Renem i Łabą. W 6 n.e. wysłano tam Publiusza Kwintiliusza Warusa (zm. 9 n.e.), rzymskie­ go wodzą który miał zarządzać tą częścią Germanii i dowodzić trzema legionami i wojskami pomocniczymi. Arogancki i po­ zbawiony taktu Warns przedwcześnie obło­ żył Germanów podatkami i uraził Arminiusa (Hermanna) (18 p.n.e.?-9 n.e.), dowódcę oddziału germańskiego w armii rzymskiej, obywatela rzymskiego i wodza germańskiego plemienia Cherusków. Zorganizował on po­ wstanie i Warusa, który skoncentrował w końcu lata 9 n.e. trzy legiony i wojska pomocnicze zwabił do Lasu Teutoburskłego. W lesie (prawdopodobnie w pobliżu obecne­ go Detmold w Niemczech) wozy taboru ugrzęzły w bagnie, tarasując drogę; wówczas zaatakowali Germanie zaskoczonych Rzy­ mian i osaczyli ich. Warns bezskutecznie usiłował przebić się na zachód. W trzydnio­ wych walkach rozbito armię rzymską. Upo­ korzony Warns popełnił samobójstwo. Klęs­ ka Rzymian zmusiła Augusta (Oktawiana) (63 p.n.e.-14 n.e.) do przyjęcia Renu za wschodnią, a Dunaju za północną granicę germańskich posiadłości cesarstwa i rezyg­ nacji z granicy na Łabie. Patrz RZYMSKIE WOJNYNA GRANICY PÓŁNOCNEJ24 p.n.e.-ian.e. TIANJIN, MASAKRA W TIANJINIE 1870.

Wielu chińskich dostojników oraz wyznaw­ ców licznych religii istniejących w Chinach

nie znosiło białych misjonarzy chrześcijań­ skich, którzy w połowie XIX w. licznie ściągali do ich kraju. W celu podburzenia ludu szerzono pogłoski, że cudzoziemcy są czarownikami. Francuskie szarytki prowa­ dzące sierociniec w Tianjinie dawały zwykle małą nagrodę pieniężną za przyprowadzenie do sierocińca bezdomnych i porzuconych dzieci. Stało się to powodem plotek; mó­ wiono, że siostry wykorzystują dzieci, pory­ wają je i używają podczas obrzędów magicz­ nych. 21 czerwca 1870 rozwścieczony tłum z urzędnikiem miejscowych władz na czele zebrał się pod sierocińcem. Konsul francu­ ski, chcąc rozproszyć tłum, kazał swoim strażnikom strzelać. Chińczycy wdarli się do sierocińca, spustoszyli go, zabijając przy okazji 18 cudzoziemców, w tym konsula i 10 sióstr. W Rzymie i Paryżu wybuchła burza protestów, okręty zachodnich mo­ carstw popłynęły do Tianjinu. Francja do­ magała się surowych kar dla odpowiedzial­ nych za zajścia; 16 Chińczyków stracono, a rząd chiński złożył oficjalne przeprosiny. TIEPOLA REBELIA 1310. Wielka Rada spra­ wująca rządy w Wenecji stała się z czasem instytucją w najwyższym stopniu oligar­ chiczną; członkostwo w niej było przekazy­ wane dziedzicznie. Odsunięci od wpływu na decyzje rządowe Wenecjanie podnieśli w 1300 bunt, który jednak zakończył się klęską, a jego przywódców powieszono. Dziesięć lat później Bąjamonte Tiepolo (zm. 1328) wraz z patrycjuszowskim rodem Querini zawiązał spisek w celu przejęcia wła­ dzy. Gdy spisek wyszedł na jaw, jego uczes­ tnicy musieli rozpocząć działania przed zakończeniem przygotowań; 15 czerwca 1310 zajęli piazza (plac miejski). Wojska doży, Pietra Gradenigo (1249-1311) szybko stłumiły rebelię. Ujęto i stracono przywódcę spisku z rodu Querini, natomiast Tiepolo zdołał uciec. Wielka Rada powołała następ­ nie tajny trybunał, radę dziesięciu, rzekomo do „ochrony" republiki przed spiskami oraz do tropienia buntowników. W 1335 trybunał został instytucją stałą i stopniowo przejął

wiele funkcji rządowych, zwłaszcza sprawy związane z finansami i wojskiem. TIMOLEONA WOJNA 344-339 p.n.e. Mając

dość ciężkich rządów tyrana Dionizjusza II (zm. 344), obywatele Syrakuz zwrócili się o pomoc do Koryntu, miasta-założyciela Syrakuz. Do walki z Dionizjuszem i popie­ rającego go tyrana Leontinoj (Lentini), Korynt wysłał Timoleona, znanego jako „bicz na tyranów". Timoleon w 344 po przybyciu na Sycylię pobił sprzymierzonego z Kartaginą Hiketasa, co do którego miał uzasadnione podejrzenie, że dąży do tyranii. Zawarł porozumienie z Dionizjuszem ob­ lężonym w Syrakuzach przez Hiketasa. Ty­ ran zrzekł się władzy, a Timoleon w Syra­ kuzach wprowadził rządy umiarkowanej oligarchii. Musiał również prowadzić roz­ poczętą wcześniej walkę z potężną Kar­ taginą. W 343 doprowadził do zaniechania oblężenia Syrakuz przez Hiketasa i Kartagińczyków. W 341 zwyciężył silną armię kartagińską nad rzeką Krimiskos i odzyskał utracone wcześniej miasta Akragas, Galę oraz Camarinę (patrz HANNIBALA SPUSTO­ SZENIE AKRAGAS 400 p.n.e.; HMILKONA WOJNA 405 p.n.e.). Zawarto pokój w 339, któiy trwał prawie 30 lat; zerwany został przez AGATOKLESA WOJNĘ Z KARTAGINĄ. W 337 zwyciężył Timoleon greckich tyra­ nów Sycylii. TIMURA NAJAZD NA INDIE 1398-1399.

Podobnie jak Czyngis-chan (1167P-1227) Timur (1336-1405), wódz turecko-mongolski, rzadko prowadził wojny bez formalnego powodu. Oficjalnie wystąpił przeciw Delhi z zarzutem, że faworyzuje się tam wyznaw­ ców innych religii niż islam; w rzeczywis­ tości skorzystał z dynastycznych waśni suł­ tanatu i toczących się w całych Indiach walk muzułmańsko-hinduskich. Zgodnie z mongolską tradycją wkroczył do Indii od strony Afganistanu, zbudował most na ło­ dziach dla przeprawy przez Indus i w czasie niespiesznego marszu na wschód splądrował Pendżab. Celem Timura było Delhi i jego

bogactwa. Do oblężenia miasta nie doszło; wojska Timura wygrały bitwę pod miastem (17 grudnia 1398) i wzięły wielu jeńców. Timur triumfialnie wkroczył do Delhi, na­ stępnego dnia został osadzony na tronie i ściągnął okup. Jednak wkrótce sytuacja uległa pogorszeniu; żołnierze Timura gra­ bili i gwałcili bez umiaru. Uwięziono i stra­ cono mieszkańców miasta, stracono również jeńców w czasie bitwy pod Delhi - w sumie zginęło od 50 tysięcy do 80 tysięcy ludzi. Następnie Delhi spalono. Po 10 dniach zdobywcy nie śpiesząc się odeszli, prowa­ dząc wozy pełne skarbów oraz wziętych do niewoli rzemieślników, którzy mieli od­ budować leżący w ruinie główny meczet w Samarkandzie. Wojska Timura szły gra­ biąc po drodze, spustoszyły Lahaur, przeszły Indus i wróciły do kraju. Zdewastowane Delhi nawiedziła zaraza i głód (wg histo­ ryków przez dwa miesiące w mieście nie widać było najmniejszego ruchu). Jednak w północnych Indiach żywa była pamięć o Timurze; jego prawnuk Babur (1483-1530) w 1526 założył w Indiach wielką dynastię Mogołów.

TIMURA NAJAZD NA RUŚ 1 TERENY ZŁOTEJ ORDY1395-1396. Po zwycięstwie nad Tochtamyszem (zm. 1406) nad rzeką Terek (1395) (patrz TIMURA WOJNA z TOCHTAMYSZEM DRUGA 1390-1395) Timur (1336-1405) poprowadził następnie 100-tysięczną armię na Ruś, wtargnął do ziemi riazańskiej, zdo­ był miasto Jelec i zatrzymał się dopiero w odległości ok. 300 km od Moskwy. Na­ stępnie jego wojska skręciły na południe, zdobyły Azow i wymordowały jego niemuzułmańską ludność, spustoszyły ziemie Czerkiesów i Alanów. Jego wojska wykazując się niezwykłą umiejętnością walk w górzystym terenie, zdobyły dwie wysokogórskie twier­ dze, rzekomo nie do zdobycia - Kuły i Taus w Dagestanie. Następnie wojska Timura zwróciły się na południe, zniszczyły Astrachań, port nad Morzem Kaspijskim oraz Saraj Berke (nad Achtubą w pobliżu obec­ nego Lenińska), stolicę Złotej Ordy. Wra­

cając przez Dagestan w 1396 spotkał się tam ze zbrojnym oporem, który stłumił. Po ośmiu miesiącach wypoczynku Timur wró­ cił z wojskiem do swej stolicy, Samarkandy, by przygotować się do wyprawy na Indie (patrz TIMURA NAJAZD NA INDIE 1398-1399). TIMURA PODBOJE 1360-1405. Timur Lang („Timur kulawy"), w Europie zwany Tamerlanem (1336-1405), uważany jest cza­ sem za potomka Czyngis-chana (1167?— 1227), ale w rzeczywistości nie był Mon­ gołem, lecz Turkiem z plemienia Barłasów. Był konserwatywnym muzułmaninem, ale tolerował inne wyznania. Podobnie jak Czyngis-chan, był analfabetą obdarzonym żywą inteligencją, ale brakowało mu cierp­ liwości, by zajmować się administracją pań­ stwa. Syn tureckiego wodza, wychowany był w tradycjach imperium Ilchanów (Hulagidów), które właśnie się rozpadło, stoso­ wał sztukę wojenną wzorującą się na mon­ golskiej i jak Mongołowie potrafił manipu­ lować przeciwnikami. Turcy wchodzący w skład jego armii stali się wytrawnymi, zdyscyplinowanymi i brutalnymi zdobyw­ cami. Timur znany jest z charakterystycz­ nego dla Mongołów okrucieństwa w prowa­ dzeniu wojen, które prowadził od młodości. Był władcą Keszu w Transoksanii (obecnie Uzbekistan). W 1361 zbliżył się do Husejna, władcy Kabulu i Balchu w Chorasanie (obec­ nie Afganistan). Obaj opanowywali coraz to większe obszary Transoksanii, stali się jej głównymi władcami. W 1363 przeprowadzili na kurułtaju wybór na chana Kabulszacha, swej marionetki. W 1366 sprzymierzeńcy opanowali Samarkandę. W latach 1368— 1370 Timur i Husejn prowadzili ze sobą wojnę. W 1370 Timur doprowadził do wy­ boru chanem przez kurułtaj Sojurgatmysza, ale nie przekazał mu nawet cienia władzy, sam wkrótce został obrany wielkim emirem. Obiegł Husejna w Balchu, po jego kapitula­ cji doprowadził do jego stracenia. Około 1370 przeprowadzał wyprawy na Mogolistan (obecnie wschodnia część Kazachstanu). W 1372 najechał Chorezm, a następnie

zhołdował go. W latach 1376-1379 Timur w czasie wojny dynastycznej ZŁOTEJ ORDY wspierał Tochtamysza, pretendenta do tronu chańskiego Białej Odry, który osiągnął go w 1379, a w 1380 został również chanem Złotej Ordy. W latach 1381-1388 Timur podbił Iran. Działania te przerwała pierwsza wojna TIMURA Z TOCHTAMYSZEM 1386-1389. W latach 1390-1395 toczyła się druga wojna Timura z Tochtamyszem. W jej trakcie, w czasie przerwy w działaniach prze­ ciw Złotej Ordzie, Timur w 1393 podbił Irak. W1394 wtargnął do Armenii i Gruzji i spus­ toszył je. Po zwycięstwie nad Tochtamyszem w 1395 wrócił do w 1396 Samarkandy, stolicy timurydzkiego imperium, jednak zgodnie ze swoimi zwyczajami nie przebywał tam długo - opracował plan wyprawy do Indii i wyruszył do tego kraju, splądrował Delhi (patrz TIMURA NAJAZD NA INDIE 1398-1399). Powrócił do Sama­ rkandy ze skarbami Indii, po czym ponownie spustoszył Gruzję. W 1400 Timur wszczął wojnę z Turcją osmańską, zdobył Siuas. Następnie najechał Syrię należącą do egips­ kiego państwa mameluków. Rozbił armię przeciwnika pod Aleppo (2 listopada), zdobył Damaszek (1401), stłumił powstanie w Iraku. W 1402 podjął wyprawę przeciwko Turcji osmańskiej. W1402 w bitwie pod ANKARĄ Timur zwyciężył Bajezida I (1347-1403), osmańskiego sułtana. Następnie Timur wrócił do Samarkandy, starannie opraco­ wał szczegółowy plan wyprawy przeciw Chinom, zmarł jednak w drodze do Chin w 1405. Założona przez niego dynastia Timurydów przetrwała 100 lat poświęcając więcej uwagi nauce i sztuce niż działaniom wojen­ nym. Patrz także CZYNGIS-CHANA PODBOJE

mur zhołdował Chorezm należący dawniej do Złotej Ordy. Tochtamysz postanowił go odzyskać. W 1385 Tochtamysz podjął najazd na Azerbejdżan. Do opanowania tego kraju dążył i Timur, który wtargnął tam w 1386. Syn Timura Miran szach pobił Tochtamy­ sza nad rzeką Samur w Nagestanie. W 1387 Tochtamysz wykorzystał to, że Timur pod­ bijał Iran i najechał na Transoksanię (Manarannahr), dotarł do Buchary. Przyłączył się do niego Chorezm. Gdy Timur powrócił, Tochtamysz się wycofał. Timur podbił Cho­ rezm i włączył do swego państwa. Ukarał Urgencz za udzielenie Tochtamyszowi po­ mocy. Miasto zburzył, a mieszkańców prze­ siedlił. W 1388 Tochtamysz podjął wyprawę do Transoksanii i obiegł Sauran nad SyrDarżg. Wiosną 1389 Timur zebrawszy ar­ mię wyruszył przeciw Tochtamyszowi, który się wycofał. Druga wojna Timura z Toch­ tamyszem 1390-1395. W 1390 Timur wy­ ruszył z Samarkandy przeciw Tochtamy­ szowi. Ciągnął pustym stepem na północ od Morza Aralskiego (obecnie Kazachstan), przeszedł przez rzeki Tobół, Jaik (Ural), Samarę, lik. 18 czerwca 1391 doszło do trzydniowej Bitwy Stepów nad Kundurczą. Lewe skrzydło wojsk Timura zostało pobite i wycofywało się, ale później jego odwody przełamały szyk przeciwnika i uderzyły na tyły Tochtamysza. Tochtamysz uciekł. Za­ warł przymierze z mameluckim sułtanem Egiptu. Jesienią 1394 Tochtamysz najechał na Szirman. Timur skoncentrował wojska i w lutym 1395 wyruszył przeciw Toch­ tamyszowi. 15 kwietnia 1395 nad rzeką Terek, Timur stoczył bitwę z Tochtamy­ szem i rozbił jego wojska. Tochtamysz uciekł z pola bitwy, a później Timur nie­ 1190-1227. zmordowanie go ścigał. Zniszczył Saraj TIMURA WOJNA Z TOCHTAMYSZEM PIERW­ Berke - stolicę Złotej Ordy. Chanem Złotej SZA 1386-1389. Podobnie jak w stosunku Ordy zrobił Timura Kutłuka. Uciekający do swego rywala Mamaja (zm. 1380), wódz Tochtamysz próbował pogodzić się z Timumongolski Tochtamysz (zm. 1406) szybko rem, jednak bez powodzenia (patrz TIMURA zapomniał o wdzięczności i zobowiązaniach, NAJAZD NA Ruś i TERENY ZŁOTEJ ORDY które winien był Timurowi (1336-1405), 1395-1396). Złota Orda nigdy nie odzyskała swemu protektorowi (patrz ZŁOTEJ ORDY dawnej chwały, a ostateczny jej upadek WOJNADYNASTYCZNAi359-1381). W1372 Ti­ nastąpił w 1502.

TINCHEBRAI, BITWA POD TINCHEBRAI 1106. Robert Krótkoudy (1 054?-l 134),

książę Normandii, buntował się przeciw ojcu (patrz WILHELMA i ZDOBYWCY NAJAZD NA NORMANDIĘ io?6) i walczył z bratem (patrz WILHELMA H WOJNA z ROBERTEM KRÓ-TKOUDYM 1089-1096). Po powrocie z krucjaty w 1100 następnego roku usiłował bez powodzenia odebrać angielski tron młodszemu bratu, królowi Henrykowi I (1068—1135). Nieudolne rządy Roberta w Normandii skłoniły później Henryka do najazdu. Zwyciężył brata w bitwie pod Tincheb-rai we Francji (28 września 1106). Roberta ujęto i uwięziono w Cardiff, w Walii, gdzie przebywał do końca życia. Znaczenie bitwy pod Tinchebrai można porównać do znaczenia bitwy pod Hastings (patrz NORMA-NÓW PODBÓJ ANGLII 1005), ponieważ pozwoliła ona na pokojową konsolidację angielsko-normandzkiego królestwa. Patrz także AN-

nikany), a trzy lata później usunąć Ang­ lików, którzy zajęli przybrzeżne tereny Saint Domingue. W 1797 Toussaint, który starał się zmniejszyć napięcia między czarnymi i białymi, był już faktycznym władcą Hispanioli (Haiti i Republika Dominikany). Jego jedynym rywalem był Andre Rigaud (1761-1811), Mulat, przywódca na wpół niezależnego państwa w południowej części wyspy. Latem 1799 wojska Toussainta pod komendą Dessalines'a zaatakowały twierdzę Mulatów Jacmel i po siedmiu miesiącach oblężenia zmusiły Alexandre'a Petiona (1770-1818), zastępcę Rigauda, do kapitu­ lacji. Toussaint pokonał potem samego Ri­ gauda w bitwie pod Aąuin, zmuszając rywala i jego 700 żołnierzy do opuszczenia wyspy. W ciągu roku opanował całą wyspę i przyjął tytuł gubernatora generalnego (1801). Patrz także HAITAŃSKO-FRANCUSKA WOJNA isoi-1803.

GIELSKO-FRANCUSKA WOJNA 1109-1113.

TRANSWALSKA WOJNA DOMOWA 1862— 1864. Po „wielkim treku" na północ,

TOUSSAINTA L'OUVERTURA POWSTANIE 1793-1803. FRANCUSKA REWOLUCJA

podjętym przez Burów (Holendrów) prag­ nących uciec od rządów brytyjskich w połu­ dniowej Afryce, wędrowcy osiedlili się w re­ gionach Transwalu, z których każdy miał swoją małą stolicę. Rządy tych czterech regionów nieustannie spierały się o granice, sprawy religijne i polityczne. W 1856 w po­ łudniowo-zachodnim Transwalu powołano Republikę Południowoafrykańską, a na pre­ zydenta wybrano Marthinusa Pretoriusa (1819-1901). Jego dążenia do zjednoczenia całego Transwalu napotkały opór; zwaś­ nione ugrupowania nadal utrzymywały od­ dzielne rządy. Pretorius wybrany (1859) również na prezydenta położonego na połu­ dniu, sąsiedniego Wolnego Państwa Orania, usiłował bez powodzenia połączyć obie re­ publiki, nadal też dążył do pogodzenia transwalskich stronnictw. W końcu między Burami wybuchła wojna domowa; Pretorius zrezygnował z prezydentury w Oranii (1863) i całą energię poświęcił na pośredniczenie w rozwiązywaniu sporów między walczący­ mi stronami. Na początku 1864 zdołał wy­

odbiła się echem w kolonii francuskiej na Saint Domingue (Haiti), gdzie czarni nie­ wolnicy, chcąc osiągnąć równe prawa i wol­ ność, wzniecili w 1791 powstanie przeciw swoim panom. Frangois Dominiąue Tous­ saint (1743-1803), samouk, dawny niewol­ nik, zorganizował i dowodził murzyńską armią; gdy w wojnie z Francją wojska hiszpańskie dokonały inwazji na wyspę (patrz WOJNY REWOLUCYJNEJ FRANCJI 1792-1802), Toussaint przyłączył się do Hisz­ panów. Szybkie działania wojenne zapew­ niły mu sukces, przyjął potem nazwisko L'Ouverture (L'Ouverture - „otwarcie"). Do zwycięzcy zaczęli przyłączać się inni czarni przywódcy, tacy jak Jean Jacąues Dessalines (1758-1806) i Henri Christophe (1767-1820). W 1794 dowiedziawszy się, że Francja przyznała wolność wszystkim nie­ wolnikom, Toussaint przeszedł na stronę Francuzów i w 1795 pomógł francuskiemu generałowi Etienne Laveaux wypędzić Hisz­ panów z Santo Domingo (Republika Domi­

negocjować zakończenie konfliktu; do tego czasu wszystkie regiony przyłączyły się do Republiki Południowoafrykańskiej, a Pretoriusa powtórnie wybrano na jej prezydenta (1864). Patrz także BURSKA WOJNA PIERWSZA 1880-1881.

TRANSWALSKIE

POWSTANIE.

Patrz

BURSKA

WOJNA PIERWSZA mo-mi.

TROJAŃSKA WOJNA ok. 1200 p.n.e. Jest wysoce prawdopodobne, że historia wojny trojańskiej przedstawiona w zmitologizowanej formie w „Iliadzie" Homera oparta jest na faktach historycznych. W starożytnych zapisach znajdują się imiona zamieszczone w utworze Homera, a dowody archeologicz­ ne potwierdzają tezę o najazdach Greków achajskich w XIII w. p.n.e., zakończonych osiągnięciem przez nich prymatu na wscho­ dnich wybrzeżach Morza Śródziemnego, także nad starożytnym miastem, Troją. Zgo­ dnie z relacją Homera przyczyną wojny było porwanie Heleny, żony Menelaosa, którą z pomocą bogini Wenus uprowadził Parys, syn króla Troi Priama. Menelaos wezwał na pomoc innych greckich wodzów, którzy przybyli wraz z wojskiem i oddali się pod dowództwo brata Menelaosa, Agamemnona, króla Myken. Chcąc zapewnić pomyślne wiatry dla żeglugi bohaterów greckich znajdujących się na okrętach w Aulidzie, Agamemnon złożył w ofierze córkę Ifigenię. Grecy przepłynęli Morze Egejskie i przez dziewięć lat pustoszyli obszary wokół Troi, ale Hektor, król Troi, odpierał ich ataki. W dziesiątym roku Grecy uciekli się do ruse de guerre (podstęp wojenny); we wnętrzu olbrzymiego drewnianego konia ukryli żołnierzy, pozostawili go Trojanom jako dar wotywny i ostentacyjnie odpłynęli. Trojanie wciągnęli konia za mury miasta, wówczas Grecy wrócili, a żołnierze znaj­ dujący się we wnętrzu konia otworzyli bra­ my miasta. Troja została zdobyta. TRÓJSTRONNEGO PRZYMIERZA WOJNA.

Patrz PARAGWAJSKA WOJNA 1864-1870.

TRUNG SIÓSTR POWSTANIE 39-43. Na tere­ nie obecnego Wietnamu mąż Trung Trać (zm. 43) oraz inni panowie wietnamscy zostali zamordowani przez Chińczyków za spisek mający na celu obalenie chińskich władców z dynastii Hań, których biurokratyczne rządy zagrażały feudalnemu ustrojowi Wietnamu (patrz CHIŃSKI PODBÓJ NAM YIETU 111 p.n.t). Po śmierci męża kierownictwo arystokratycz­ nego ruchu niepodległościowego przejęła Trung Trać oraz jej siostra Trung Nhi (zm. 43). Pełne żarliwości siostry Trung stanęły na czele powstania, w ciągu roku (39-40) zdobyły około 65 twierdz. Ogłosiły się królowymi dużego niepodległego państwa (obecnie pół­ nocna część Wietnamu), nie uzyskawszy jed­ nak żadnego poparcia chłopstwa, zostały wkrótce zwyciężone przez wojska chińskie pod dowództwem Ma Yuana (14-49). Po klęsce pod Lang Bać w pobliżu obecnego Hanoi (42) siostry Trung wycofały się do rejonu Cam Khe, gdzie poniosły drugą klęskę, po czym odeszły do Hat Mon (Son Tay). Tu wobec beznadziejnej sytuacji wojskowej, nie mogąc znieść hańby, utopiły się w miejscu, gdzie rzeka Hat Giang wpada do Rzeki Czer­ wonej. Chiny ponownie opanowały kraj. TRYNIDAD 1 TOBAGO, POWSTANIE W PAŃ­ STWIE TRYNIDAD 1 TOBAGO 1970. Pogar­

szające się warunki społeczne i gospodarcze w państwie Trynidad i Tobago, położonym na dwóch wyspach o tej samej nazwie, stały się przyczyną poważnych zamieszek, głównie między Murzynami (ok. 43% ludności) i In­ dianami (ok. 40%). Czarni działacze zorgani­ zowali demonstracje, domagali się, by rząd podjął działania w celu rozwiązania istnieją­ cych problemów, w tym także w celu lik­ widacji bezrobocia. W następstwie gubernator generalny stolicy, Port of Spain, ogłosił stan wojenny, zakazał dalszych akcji protestacyj­ nych, wprowadził godzinę policyjną od zmro­ ku do świtu oraz cenzurę prasy i zaaresztował kilku czarnych działaczy. Na obu wyspach wybuchły rozruchy. Popierając zamieszki zbuntowało się kilkuset żołnierzy; zdobyli arsenał i wzięli zakładników. Na prośbę rządu

wysp Stany Zjednoczone przysłały broń cijańskie płaciły go nadal. Innym państwom i amunicję. Okręty amerykańskie i brytyjskie z wybrzeża Afryki Północnej Amerykanie popłynęły w ten region, aby obserwować płacili haracz do 1815 (patrz ALGIERSKA wydarzenia. 25 kwietnia 1970, pięć dni od WOJNA 1954-1962). Piraci przestali być groźni rozpoczęcia rozruchów i buntu armii, lojalne dopiero w 1830, gdy Francja zdobyła Al­ wojska rządowe zdławiły powstanie. Władze gierię. wprowadziły dalsze zarządzenia ograniczające swobody obywatelskie i działalność polityczną. TRZECH GUBERNATORÓW POWSTANIE Stan wojenny trwał do 1972. W lipcu tegoż 1674-1681. Trzech generałów chińskich, roku uwolniono więźniów politycznych, wśród nich Wu Sangui, pomogło Mandżu­ a miesiąc później żołnierzy, którzy brali udział rom podbić Chiny i na miejscu dynastii w buncie. Ming założyć dynastię King (patrz MAN­ DŻURSKI PODBÓJ CHIN 1618-1650); w nagrodę TRYPOLITAŃSKA WOJNA 1800-1805. Przez zostali gubernatorami trzech prowincji (po­ wiele lat muzułmańscy piraci z państw zostawiono im znaczną autonomię) w połu­ przybrzeżnych w Afryce Północnej (Trypo- dniowych Chinach - Junan (otrzymał ją litania, Tunezja, Algieria i Maroko) ściągali Wu), Guangdong i Fukien. Kangxi (1654— haracz i brali do niewoli marynarzy ze 1722), chiński cesarz z dynastii mandżur­ statków chrześcijańskich żeglujących po skiej, postanowił zlikwidować tę autonomię wodach Morza Śródziemnego u wybrzeży i nakazał owym gubernatorom zdemobilizo­ Afryki Północnej. W 1800 pasza Trypolisu wać ich armie (1673). Wu nie usłuchał domagał się od Stanów Zjednoczonych jesz­ rozkazu cesarza. Ogłosił niepodległość cze większego haraczu, a nawet wypowie­ i przejął rządy w prowincjach Junan, Syczudział Stanom wojnę. Prezydent USA Tho­ an, Guizhow, Honan i Guangxi. Gubernato­ mas Jefferson (1743-1826) po pewnym wa­ rzy prowincji Guangdongu i Fukienu przyłą­ haniu wysłał do Afryki Północnej eskadrę czyli się do buntu Wu. Cesarz wyprawił okrętów wojennych, która miała rozprawić wojska najpierw do Guangdongu i Fukienu; się z piratami. Przez pewien czas Ameryka­ powstanie stłumiono dopiero po kilku latach nie z powodzeniem blokowali Trypolis, ale kosztem ogromnego rozlewu krwi. Wu usta­ atak na miasto nie powiódł się. W 1803 nowił dynastię Czu i ogłosił się cesarzem; następną eskadrą na Morzem Śródziemnym został wyparty do Junanu i Syczuanu, gdzie dowodził Edward Preble (1761-1807), który prowadził walkę do śmierci; zmarł na dyzenwysłał fregatę Philadelphia, by rozpoczęła terię w 1678. Walkę przejął jego wnuk, który blokadę Trypolisu. Burza zniosła fregatę na został ostatecznie pokonany trzy lata później. mieliznę w porcie; fregatę opanowano, a za­ łogę uwięziono. Zdobywcy zdjęli fregatę TRZECH HENRYKÓW WOJNA. Patrz FRAŃ z mielizny i zaczęli przystosowywać ją do CUSKA RELIGIJNA WOJNA ÓSMA 1585-1589. własnych potrzeb. Pewnej nocy w lutym 1804 porucznik marynarki USA Stephen TRZECH SANCHO WOJNA 1068. W czasie Decatur (1779-1820) na czele niewielkiego KASTYLIJSKIEJ WOJNY DOMOWEJ oddziału wszedł na pokład fregaty stojącej 1065-1071 król Kastylii Sancho II (ok. w trypolitańskim porcie i podłożył ogień; 1038-1072) usiłował kosztem sąsiadów po­ był to jeden z najodważniejszych wyczynów większyć swoje terytoria. Rozpoczął działa­ tej wojny. USA nadal prowadziły ścisłą nia przeciw kuzynowi, królowi Nawarry blokadę portu, w końcu w 1805 pasza Try­ Sancho IV (1054-1074), który wezwał na polisu zgodził się na zawarcie traktatu po­ pomoc kuzyna, króla Aragonu Sancha I kojowego. Stany Zjednoczone przestały pła­ (1043-1094). Wojska kastylijskie Sancha II cić coroczny haracz, choć inne kraje chrześ­ zostały rozbite w bitwie w 1068.

TRZYDNIOWA

WOJNA.

Patrz

GRECKO-TUREC-

KA WOJNA 1897.

TRZYDZIESTOLETNIA WOJNA 1618-1648.

U podłoża tej wyniszczającej, ogólnoeuropej­ skiej wojny leżały konflikty religijne: pro­ testantyzm przeciw kontrreformacji katolic­ kiej, pluralistyczna tolerancja przeciw ar­ bitralnemu narzucaniu wyznania, luteranizm i kalwinizm, Unia protestancka i Liga Katolicka. Był to również konflikt politycz­ ny: centralistyczne dążenia cesarza skiero­ wane przeciw dążeniom władców księstw niemieckich do uzyskania jak największej niezależności. Austriacka dynastia Habs­ burgów dążyła do opanowania znacznej części Europy, korzystając przy tym z po­ mocy większości katolickich książąt nie­ mieckich, natomiast protestanccy książęta niemieccy oraz państwa obce (Francja, Szwecja, Dania i Niderlandy) usiłowały ograniczyć potęgę Habsburgów. Habsburska Hiszpania opowiedziała się po stronie au­ striackich Habsburgów i w 1621 włączyła się do wojny. Konflikt zapoczątkowało po­ wstanie w Czechach, które wybuchło, gdy Czesi wybrali na króla protestanckiego elek­ tora Palatynatu na miejsce katolickiego cesarza Ferdynanda II Habsburga (1578— 1637). Wojska Ligi Katolickiej odniosły zwycięstwo, a Habsburgowie ustanowili po­ nownie w Czechach katolicyzm religią pa­ nującą. Popierany przez Ferdynanda książę Maksymilian Bawarski (1573-1651) opano­ wał przy pomocy wojsk hiszpańskich Palatynat. Dania musiała samotnie prowadzić DUŃSKĄ WOJNĘ 1625-1629, ponieważ kraje przeciwne Habsburgom nie zdołały porozumieć się i przyjść z pomocą krajom protestanckim; teatr wojny przeniósł się z środkowej Europy do północnej. Duńczycy pod wodzą króla Christiana IV (1577-1648) ponieśli klęski w bitwach pod Lutter w sier­ pniu 1626 i pod Wolgast we wrześniu 1628. W 1629 Dania zawarła pokój z Świętym Cesarstwem Rzymskim (Austria) i podpisała traktat w Lubece, w którym zobowiązała się nie interweniować w sprawach niemieckich.

Trzy miesiące przed zawarciem tego poro­ zumienia, w okresie największych sukcesów cesarstwa, cesarz Ferdynand wydał edykt restytucyjny na jego mocy protestanci mu­ sieli zwrócić wszystkie ziemie księstwa koś­ cielnego w Niemczech zagarnięte po pokoju w Augsburgu w 1555. Obawiając się ros­ nącego zagrożenia ze strony Habsburgów i pragnąc ocalić protestantyzm od upadku, król Szwecji Gustaw II Adolf (1594-1632) rozpoczął SZWEDZKĄ WOJNĘ 1630— 1635 najazdem na Pomorze Zachodnie; w sojuszu z Saksonią, Brandenburgią i wielo­ ma małymi księstwami niemieckimi, dotarł do Renu, potem ruszył na wschód i w 1632 zagroził samemu Wiedniowi. Po śmierci Gustawa Adolfa w bitwie pod Luetzen (16 listopada 1632), w której Szwedzi pobili wojska Świętego Cesarstwa Rzymskiego pod dowództwem księcia Albrechta von Wallen­ stein (1583-1634), książęta niemieccy zgo­ dzili się na zawarcie pokoju pod warunkiem, że cesarz odwoła edykt restytucyjny. Wycze­ rpana samotnymi walkami Szwecja zwróciła się o pomoc do Francji, której wojska przy­ stąpiły później do wojny (patrz FRANCUSKA WOJNA 1635-1648). Udział Francji pod kierow­ nictwem kardynała Richelieu (1585-1642) sprawił, że konflikt przerodził się w walkę Habsburgów z Burbonami. Francuzi zwycię­ żyli Hiszpanów w 1639 i zajęli Alzację, a ich holenderscy sprzymierzeńcy atakowali statki hiszpańskie płynące z Nowego Świata (Ame­ ryka). Francja nadal podejmowała działania zaczepne w południowych Niemczech od zachodu, Szwecja prowadziła ofensywy od północy. Stoczono wiele bitew, między inny­ mi pod Rheinfelden (1638, zwycięstwo armii francusko-niemieckiej nad siłami cesarski­ mi), pod Breitenfeldem (w 1642 Szwedzi ponownie zwyciężyli wojska cesarskie, pier­ wszy sukces odnieśli tam w 1631), pod Rocroi (w 1643 wojska francuskie rozbiły armię hiszpańską) i pod Jankovem (1645, szwedzkie zwycięstwo nad sprzymierzonymi siłami austriacko-bawarskimi). Negocjacje pokojowe ciągnęły się latami, walki trwały cały czas. Wielu źle opłacanych żołnierzy

zaciężnych z konieczności wybierało żywność i plądrowało, powiększając ogrom zniszczeń wojennych i powodując ogromne spustosze­ nia w całych Niemczech. Wojnę zakończył pokój westfalski z 24 października 1648. Księstwa niemieckie uzyskały niemal pełną niezależność pod właściwie tylko nominal­ nym zwierzchnictwem Cesarstwa; Szwedzi dostali terytoria nad Morzem Północnym i Bałtykiem; Francja otrzymała Alzację i część Lotaryngii z granicą na Renie; Szwaj­ caria i Holandia (Zjednoczone Prowincje Północnych Niderlandów) uzyskały uznanie swej niepodległości. Potwierdzono prawa niemieckich władców protestanckich, tak luteran, jak i kalwinów do utrzymania w swych państwach swych wyznań. Patrz także BEARNEŃSKIE ROKOSZE; DUŃSKO-SZWEDZKA WOJNA 1643-1645; FRANCUSKO-HISZPAŃSKA WOJNA 1648-1659; FRONDY WOJNY; MAN­ TU AŃSKA WOJNA SUKCESYJNA 1628-1631; SIEDMIOGRODU WOJNA z HABSBURGAMI 16441645. TRZYLETNIA WOJNA PÓŹNIEJSZA. Patrz JAPOŃSKA PÓŹNIEJSZA WOJNA TRZYLETNIA 1083 -1087.

TRZYNASTOLETNIA WOJNA 1454-1466.

Król Polski Kazimierz II Jagiellończyk (1427-1492) chciał odzyskać Pomorze Gdańskie zagarnięte przez Krzyżaków (nie­ miecki zakon rycerski) w czasie ubiegłych wojen (patrz KRZYŻAKÓW WOJNY z POLSKĄ 1308-B43). Despotyczne rządy Krzyżaków doprowadziły w 1454 do powstania ludności państwa krzyżackiego (Polaków i Niemców), mającego poparcie Polski. Powstanie do­ prowadziło do wyparcia Krzyżaków z więk­ szej części ich państwa. Kazimierz wypo­ wiedział wojnę Krzyżakom. Krzyżakom udało się zwerbować liczną armię zaciężną w Niemczech, która odniosła zwycięstwo pod Chojnicami. Krzyżacy odzyskali znacz­ ną część swego terytorium. Przewlekła woj­ na wyczerpała skarbiec Krzyżaków; w 1455, gdy nie mogli dłużej opłacać wojsk zacięż­ nych, Krzyżacy oddali im w zastaw Mal­ bork, główną siedzibę zakonu i inne zamki.

Zaciężni sprzedali je Polsce. W 1457 i 1460-1461 Krzyżacy podejmowali działa­ nia zaczepne. Lata 1462-1466 to okres ofensywy polskiej. 17 września 1462 Polacy odnieśli zwycięstwo w bitwie pod Swiecinem. W 1463 flota krzyżacka została pobita na Zalewie Wiślanym. Dalsze sukcesy Pola­ ków doprowadziły do drugiego traktatu toruńskiego z 14 października 1466; Polska uzyskała Pomorze Gdańskie, ziemię cheł­ mińską i Warmię, a Krzyżacy zatrzymali jako lenno znaczną część Prus z nową stolicą, Królewcem (obecnie Kaliningrad), wielki mistrz został wasalem króla Polski. Zakon, pierwotnie wyłącznie niemiecki, miał przyjmować do swego grona również Polaków, czego nie zrealizowano. TUKULERÓW WOJNY Z FRANCJĄ 1834-

1864. Od IV do XIV w. w państwie Tekrur w dolinie rzeki Senegal w Afryce Zachodniej panował lud Tukulerów. W XI w. przeszli oni na islam, rozszerzyli swoje wpływy na północ z Marokiem włącznie i założyli dynas­ tię Almorawidów. W XIV w. Tekrur został podbity przez państwo Mali i Tukulerowie utracili niezależność. W połowie XIX w. charyzmatyczny przywódca Omar el-Hadżdż (ok. 1795-1864) założył zakon tidżanija i usi­ łując wskrzesić dawną świetność Tekruru, rozpoczął dżihad (świętą wojnę) z sąsiadami Tekruru. Omar nie uwzględnił stanowiska Francji, która skolonizowała przybrzeżne terytoria Senegalu. Za czasów gubernatora kolonii, Louis'a Faidherbe'a (1818-1889), Francuzi rozważali możliwość dalszej ekspan­ sji w głąb lądu; dopóki Omar kierował swoje ataki na wschód od górnego biegu Senegalu, Francja miała się jedynie na baczności, gdy jednak Tukulerowie skierowali uwagę na zachód (1854), wojska francuskie zaczęły od drobnych potyczek w wojownikami Omara, a później (1856) uporały się z atakami Omara na garnizony. Tukulerowie powrócili na obszary nie zajęte przez Francuzów i zajęli Segu, duże królestwo Bambarów (1861); nie naruszając prawie interesów francuskich, rozciągnęli swą władzę daleko na wschód, do

Timbuktu w środkowej części Mali. Tukulerowie byli bezwzględnymi zdobywcami, w związku z czym zaczęły wybuchać bunty; zapanowai chaos, Omar zginął, a powstania wyczerpały jego synów (którzy prowadzili przez wiele lat wyniszczające walki dynas­ tyczne o sukcesję). W tej sytuacji Francuzi, którzy byli dotychczas na ogół tylko obser­ watorami, w 1890 zdołali opanować Segu i Senegal niemal bez walki. TUPAĆ AMARU POWSTANIE. Patrz PERU

WIAŃSKIE POWSTANIE 1780-1782. TUPAMAROS RZĄDY TERRORU 1967-1973.

Tupamaros, lewacka organizacja partyzanc­ ką występowała przeciw rządowi Urugwaju i prowadziła działalność terrorystyczną - jej dziełem były napady, zamachy bombowe, napady na banki, uprowadzanie ludzi i za­ bójstwa. Członkowie tej organizacji zdoby­ wali broń i amunicję, atakując posterunki policyjne, składy broni i jednostki wojs­ kowe. Uprowadzali znane osobistości - Urugwajczyków i obcokrajowców - by uzyskać okup lub zwolnienie zatrzymanych towa­ rzyszy. W 1971 ponad 100 członków Tupa­ maros uciekło z więzienia przez trzynastometrowy podkop, 3 8 kobiet wyrwało się z najsilniej strzeżonego więzienia. Do tego czasu za walkę i ściganie partyzantów z ru­ chu Tupamaros odpowiedzialna była policją później obarczono tym zadaniem armię. Antyrządowe akcje terrorystyczne trwały nadal, w kwietniu 1972 rząd ogłosił „stan wojny wewnętrznej" i wprowadził prawa stanu wojennego, które miały ułatwić policji i wojsku wykorzystanie istniejących moż­ liwości kraju do walki z partyzantami. 12 lu­ tego 1973 prezydent Juan Maria Bordaberry (ur. 1928) wyraził zgodę na rząd wojskowy; rozwiązał Kongres, a cztery miesiące później zastąpił go radą państwa. W celu rozbicia partyzantki armia stosowała ostre środki represyjne, masowe aresztowanią a nawet tortury. Część partyzantów Tupamaros ucie­ kła do Argentyny, od 1973 prowadząc tam walkę z rządem, 1 stycznia 1975 zdelegalizo­

wano w Urugwaju wszystkie partie marksistow­ skie, od tego czasu wojsko sprawowało ścisłą kontrolę nad wszystkimi aspektami życia w kraju, że istnienie jakichkolwiek ruchów wywrotowych było prawie niemożliwe. TURCJI 1 CZARNOGÓRY WOJNA PIERWSZA

1852-1853. Czarnogóra, małe państwo na Bałkanach, podlegała osmańskim Turkom, którzy jednak nigdy nie zdołali podporząd­ kować sobie Czarnogóry całkowicie. Walka z Turkami była bowiem niezmiennie celem mieszkańców tego kraju. Ruch Czamogórców na rzecz niepodległości rozpoczął ksią­ żę, biskup Daniło II (1822-1860), który w 1851 rozdzielił urzędy księcia i biskupa i doprowadził do dziedziczności tronu. Da­ niło przekroczył w ten sposób swoje kompentencje wasala Porty, w związku z czym w 1852 Turcy wysłali do Czarnogóry wojsko. Czarnogórcy odnieśli wiele zwycięstw i zmusili przeciwników do odwrotu. Wojną zainteresowała się Austria; cesarz austriacki przesunął wojska na granice z Bośnią i Her­ cegowiną i nakazał tureckiemu dowódcy Omarowi Paszy, by wycofał się z Czarno­ góry. Gdy presję wywarła również Rosja, w 1853 Turcy wycofali się. Nie doszło do zawarcia żadnego formalnego porozumienia. Druga wojna Turcji i Czarnogóry 1861 — 1862. Zamieszki i powstanie po śmierci Daniły II skłoniły Turków do wysłania do Czarnogóry dużej ekspedycji pod dowództ­ wem Omara Paszy. Wojska tureckie ob­ legały Cetinje, historyczną stolicę Czarno­ góry, zajęły cały kraj, ale nie udało im się podporządkować go w pełni. Konwencja ze Szkodry przywróciła status quo ante z jed­ nym zastrzeżeniem, mianowicie Czarnogóra złożyła zobowiązanie, że nie będzie budować twierdz na granicy ani sprowadzać broni. Uzyskała niepodległość dopiero w 1878, na mocy postanowień kongresu berlińskiego przyznającego jej autonomię. Patrz także KRYMSKA WOJNA 1853-1856. TURECKA WOJNA DOMOWA 1403-1413.

Śmierć

tureckiego

sułtana

Bajezida

I

(1347-1403), wziętego do niewoli po prze­ granej bitwie pod ANKARĄ, wstrząsnęła młodym imperium tureckim. O władzę wal­ czyło czterech z sześciu synów Bajezida, którzy opanowali różne części państwa. Mehmed (1389-1421) zdobył Karaman, Sulejman (zm. 1411) opanował europejskie posiadłości imperium, a Isa (zm. 1405) i Mustafa (zm. 1413) zdobyli ziemie w Ana­ tolii (obecnie Turcja). Początkowo wydawa­ ło się, że przewagę ma Sulejman; zawarł przymierze z cesarstwem bizantyjskim w 1405, potem zwyciężył i zamordował Isę. Mustafa usiłował pokonać Sulej mana oraz współcesarza bizantyjskiego w Tracji (1406), jednakże opuścili go sojusznicy - Serbowie i Bułgarzy - a w następstwie Sulejman zajął europejską stolicę Turków, Adrianopol (Edirne). Przewaga Sulejmana nie trwała długo; Mustafa ruszył na niego na czele wojsk tureckich i wołoskich, namówił do zdrady janczarów Sulejmana, potem ujął go i kazał udusić (1411). Mustafa miał zamiar oblegać Konstantynopol (Stambuł), jednak­ że stracił flotę i przegrał walkę. Nadal wszakże miał przewagę; fałszywie oskarżając Bizancjum o wezwanie na pomoc Timura (1336-1405), zebrał dużą armię (1412), uka­ rał Serbów za odstąpienie od niego w 1406, a następnie zdobył Saloniki i oślepił ich władcę, syna Sulejmana. Najmłodszy syn Bajezida, Mehmed, wystąpił w roli mściciela Sulejmana i zyskał poparcie tureckich moż­ nowładców. Zawarł przymierze z cesar­ stwem bizantyjskim, pomógł przerwać kolej­ ne oblężenie Konstantynopola podjęte przez Mustafę, pozyskał janczarów, po czym sto­ czył trzy bitwy z Mustafą, nim go wreszcie zwyciężył i kazał udusić (1413). Wyelimi­ nowawszy brata, Mehmed I rozpoczął zjed­ noczenie tureckiego imperium.

nież szczególny zwyczaj Turków osmań­ skich, zgodnie z którym rządzący sułtan mógł pozbawić życia swoich braci. Jego synowie, ku własnej zgubie, nie byli tak bezlitośni. Bąjezid (1447-1513), syn Meh­ meda, zarządca Amasyi, po śmierci ojca przybył do Konstantynopola w czasie buntu janczarów. Bąjezid zabił wielkiego wezyra, który wspierał jego młodszego brata i roz­ począł prześladowania Żydów i chrześcijan. Obietnicą amnestii i podwyżki żołdu zyskał poparcie j anczarów i w 1481 został sułtanem Bąjezidem II. Jego młodszy brat, Cem (1459-1495), zarządca Karamanu, nie chcąc walczyć z janczarami, przybył do starej stolicy tureckiej, Bursy, i ogłosił się suł­ tanem; po 18 dniach jednak zrezygnował i zgłosił polubowne rozwiązanie, zgodnie z którym Bąjezid miał panować w Europie. Zasada niepodzielności władzy, wzmocniona względami religijnymi oraz ambicjami Ba­ jezida, doprowadziła do bitwy pod Yenisehirem w 1481; pokonany Cem uciekł do Kairu. Uzyskawszy pomoc mameluków, Cem wrócił w 1482, nie udało mu się jednak wzniecić powstania w Kamaranie, poniósł porażkę i uciekł na Rodos. Na wyspie joannici (zakon rycerski św. Jana Chrzci­ ciela), którzy w 1480 pod wodzą Pierre'a d'Aubussona (1423-1503) obronili Rodos przed flotą muzułmańską, trzymali Gema w niewoli (za roczną opłatą z Turcji), póź­ niej przekazali go papieżowi; Cem żył w nie­ woli do śmierci, której powodem, być może, był rozkaz Bajezida. W czasie tych 13 lat Bąjezid nie angażował się w wojny europej­ skie, obawiał się bowiem uwolnienia Gema i wznowienia wojny domowej. Po śmierci Gema Bąjezid uznał, że teraz może swobod­ nie rozpocząć wojnę z Wenecją (patrz WE-

TURECKA WOJNA DOMOWA 1481-1482.

TURECKA WOJNA DOMOWA 1509-1513.

Mehmed II Zwycięzca (1429-1481) wpro­ wadził zasadę niepodzielności rządów, co przyczyniło się do wzmocnienia tureckiego imperium. Władza należała wyłącznie do niego, a bezpieczeństwu rządów służył rów­

Sułtan Bąjezid II (1447-1513), który objął tron w bratobójczych walkach o władzę (patrz TURECKA WOJNA domowa 1481-1482), został zmuszony do odejścia w podobnych okolicznościach; zbuntowali się przeciw

NECKO-TURECKA WOJNA 1499-1503).

niemu jego synowie, członkowie plemion turkmeńskich oraz janczarzy. Nawet śmierć przypominała tamte okoliczności; jego brat Gem zginął otruty, prawdopodobnie na roz­ kaz Bajezida, również Bajezid zmarł od trucizny (1513), truciznę podano mu praw­ dopodobnie na rozkaz syna, Selima I (1467-1520). Bajezid wybrał na swego na­ stępcę syna Ahmeda (zm. 1513), ale Selim, gubernator Trapezuntu, też dążył do objęcia tronu. Gdy Bajezid chciał abdykować na korzyść Ahmeda, Selim z wojskiem ruszył do Adrianopola (Edirne) i zażądał przeka­ zania mu władzy w prowincjach europej­ skich (sułtanem miał być nadal Bajezid). Selim wkrótce zdobył miasto, został jednak zaraz zwyciężony, uciekł do Trapezuntu (1509-1510). W 1511 pod wpływem szacha Persji Ismaila I (1486-1524) z dynastii Safawidów turkmeńscy nomadowie, szyici, podnieśli bunt i zdobyli Bursę, ok. 250 km od Adrianopola. Wielki wezyr wyruszył, by zdławić bunt, a w tym czasie Ahmed za­ skoczył Bajezida. domagając się przyrzeczo­ nej mu sukcesji. Bajezid nie zgodził się na abdykację i ochronił tym samym Ahmeda przed buntem janczarów. Później Ahmed razem z bratem Kortudem (zm. 1513) usi­ łował zdobyć władzę w Anatolii. W 1512 armia Selima zwyciężyła wojska Ahmeda. wspieranego przez Persów. Selim ruszył do Adrianopola, uzyskał pomoc janczarów i zmusił Bajezida do abdykacji. Miesiąc później i Bajezid, i Kortud nie żyli. W 1513 Ahmed został pokonany i uduszony. W po­ dobny sposób zginęli wszyscy bratankowie Selima. Aby całkowicie usunąć wszelką możliwą opozycję, Selim, któremu z racji okrucieństwa nadano przydomek Bezlitos­ ny, usunął czterech z pięciu synów i wydał rozkaz pogromu 40 tysięcy szyitów z Ana­ tolii. Patrz także PERSKA WOJNA DOMOWA 1500-1503; TURECKO-PERSKA WOJNA 1514-1516.

TURECKA WOJNA DOMOWA 1559. Z czysto

wojskowego punktu widzenia sułtan Sulejman I (1496-1566) w pełni zasługuje na przydomek Wspaniały nadany mu przez

historyków; jego osobiste życie zasługuje jednak na znacznie mniej pochwał. Jak wielu innych sułtanów ulegał podszeptom haremu, nawet w kwestiach polityki. Uwie­ rzył kłamstwu swej ukochanej żony, Roksolany (zm. 1559) i skazał na ścięcie naj­ starszego syna Mustafę (zm. 1553) za rzeko­ my udział w spisku mającym na celu prze­ jęcie tronu. Po śmierci Roksolany wybuchła rywalizacja między synami z jej związku z Sulejmanem - Selimem (1524P-1574) i Bajezidem (zm. 1561). Bajezid zebrał armię przeciw Selimowi, faworytowi Sulejmana, ale poniósł porażkę w bitwie pod Konya w 1559 i uciekł do Persji. W 1561 szach perski, za aprobatą Sulejmana. opłacony sowicie przez Selima za tę usługę, wydał Bajezida katom. TURECKA WOJNA 0 NIEPODLEGŁOŚĆ 19191923. Po zakończeniu ŚWIATOWEJ WOJNY I zwycięscy sojusznicy europejscy zajęli Turcję i zamierzali dokonać podziału kraju. Rząd młodoturków uciekł z Turcji. Ostatni sułtan turecki Mehmed VI Yahideddin (1861-1926) był przekonany, że stawia­ nie oporu aliantom nie ma sensu, natomiast przywódca ruchu młodotureckiego Mustafa Kemal, zwany później Kemal Atatiirk (1881-1938), nie godził się na kapitulację. Współczesne państwo tureckie wiele zaw­ dzięcza jego nieprzejednanej postawie, na­ dano mu za te zasługi przydomek Kemal („doskonały") Atatiirk („ojciec Turków"). W 1919 Mustafa Kemal uzyskał oficjalne stanowisko w Anatolii (azjatycka część Tur­ cji) i stamtąd kierował narodowym ruchem oporu zarówno przeciw wojsku sułtana, jak i przeciw greckim siłom okupacyjnym. Na kongresie w Erzurum w 1919 Kemal stanął na czele Stowarzyszenia Praw Anatolii i Rumelii; jego ugrupowanie zmusiło Zgroma­ dzenie Deputowanych w Konstantynopolu (Stambuł) do wydania Deklaracji Paktu Narodowego, w której stwierdzono, że tery­ torium Turcji winno zawierać się w grani­ cach według stanu w dniu 11 listopada 1918, tj. w dniu zawieszenia broni koń­

czącego I wojnę światową. W odpowiedzi sprzymierzeni okupujący Konstantynopol zaaresztowali deputowanych i rozpoczęli działania zbrojne przeciw kemalistom i nac­ jonalistom. Wybuchła wojna domowa; Ke­ mal w zgromadzeniu prowincjonalnym w Ankarze oświadczył, że sułtan pozostaje pod wpływem obcych mocarstw i wezwał wszystkich muzułmanów do walki z obcą ekspansją. W nowej ustawie zasadniczej z 1921 znalazł się zapis, że naród jest suwerenny; państwo przyjęło nazwę Turcja. Wojna domowa rozgorzała na dobre. W 1921 Grecy odnieśli porażkę w bitwie nad rzeką Sakaryą (patrz GRECKO-TURECKA WOJNA 1921-1922), wycofywali się ze stratami, aż wreszcie poddali się we wrześniu 1922 w Smyrnie (Izmir). W 1921 i 1922 kemaliści zyskali uznanie międzynarodowe: układ z Rosją, wycofanie włoskich wojsk, zrzecze­ nie się przez Francję Cylicji w Turcji, powrót do Turcji Konstantynopola i Tracji. W 1922 kemalowski parlament zniósł suł­ tanat. Konferencja w Lozannie (listopad 1922-lipiec 1923) ustanowiła granice Turcji, zadecydowała o migracji greckich i turec­ kich mniejszości narodowych i uznała cieś­ niny tureckie - Bosfor i Dardanele - za drogi międzynarodowe. 29 października Tur­ cja została republiką, a Kemal jej pierwszym prezydentem. Patrz także MŁODOTURKÓW powstanie 1908-1909. TURECKO-AUSTRIACKIE

WOJNY.

Pata

Aus

TRIACKO-TURECKIE wojny.

TURECKO-BIZANTYJSKIE

WOJNY.

Patrz

BI

ZANTYJSKO-TURECKIE WOJNY.

TURECKO-EGIPSKA

WOJNA

PIERWSZA

1832-1833. Mimo obietnicy oddania Syrii i Krety w nagrodę za pomoc wojskową udzieloną Turcji przez syna paszy Egiptu w GRECKIEJ WOJNIE O NIEPODLEG­ ŁOŚĆ, Turcja nie przekazała Egiptowi Syrii (oddała jedynie Kretę), w związku z czym Muhammad Ali (1 769?-1849), pasza Egiptu, poprzysiągł zemstę. Opracował plan najazdu

armii egipskiej (dowodzonej przez francu­ skich oficerów) na Syrię i, wykorzystując jako pretekst osobistą sprzeczkę z paszą Akki, wysłał w 1832 syna Ibrahima (1789-1848) z dużą armią, by zaatakował Syrię. W 1832 Egipt odniósł pełny sukces: najwcześniej padły Gaza i Jerozolimą ob­ lężenie i blokada zmusiły do kapitulacji Akkę, a świeżo zmobilizowane, niedoświad­ czone wojska sułtana Mehmeda II (1784— 1839) przegrały bitwy pod Aleppo i Da­ maszkiem. Ibrahim wkroczył do Anatolii (Turcja), zdobył Konyę i ruszył w kierunku Bursy, około 80 km od Konstantynopola. Porta poprosiła o pomoc Rosję, która w od­ powiedzi wysłała do Konstantynopola w 1833 flotę i 18 tysięcy żołnierzy. Ibrahim szybko zrezygnował z planu ataku na mias­ to. Zaniepokojeni działaniem Rosji Francuzi i Anglicy wynegocjowali pokój z Ibrahimem (1833); uznali ojca Ibrahima za paszę Egiptu i Krety, Egipt objął władzę w Syrii i Adanie. Francuzi i Anglicy zapewnili, że w zamian za wycofanie się Rosji przeciwstawią się dalszej inwazji Egiptu. Jednakże w odrębnym traktacie pokojowym w Hunkar Iskelesi Turcy zawarli z Rosją przymierze zaczepnoobronne, potajemnie udzielając Rosji prawa do zamknięcia w razie wojny cieśniny Dar­ danele dla wszystkich obcych okrętów. Mu­ hammad Ali traktował pokój jedynie jako rozejm. Druga turecko-egipska wojna 1839-1841. W 1838 Egipt ogłosił niepod­ ległość i przestał płacić Turkom daninę. W odpowiedzi sułtan Mehmed II przygoto­ wywał wojska do ataku na Syrię. Po zakoń­ czeniu przygotowań, w 1839 wypowiedział jej wojnę, wysłał flotę na Morze Śródziemne i dokonał inwazji. Obie ekspedycje - lądowa i morska - zakończyły się klęską. Wielu żołnierzy, przekupionych egipskim złotem, zdezerterowało, pozostali zostali rozbici. Dowódca floty okazał się zdrajcą; popłynął do Aleksandrii i poddał się Egipcjanom. Obok Francji udzielającej Egiptowi pomocy, również i inne mocarstwa zachodnie oba­ wiały się interwencji Rosji. Tym razem jednak Rosja była bardzo pojednawcza i żre-

zygnowała z wyłącznego prawa żeglugi przez Dardanele. Francja, Wielka Brytania i Rosja namówiły wspólnie Portę do przekształcenia Egiptu w dziedziczny paszałyk pod warun­ kiem zwrotu floty tureckiej (1840). Muham­ mad Ali odmówił, wobec czego wojska mocarstw zachodnich przystąpiły do roz­ wiązania problemu metodą siłową. Wielka Brytania ostrzelała i zniszczyła twierdze w Bejrucie i Akce, posłała wojsko i udzieliła Arabom pomocy w buncie przeciw ciężkim rządom Muhammada Alego, pokonała rów­ nież egipskie armie okupacyjne w Syrii. Gdy zagrożono ostrzelaniem Aleksandrii, Muhammad Ali zwrócił flotę turecką, zaczął znowu płacić Porcie daninę, zgodził się zmniejszyć liczebność swoich wojsk i wyco­ fał się całkowicie z Syrii. TURECKO-GRECKIE

WOJNY.

Patrz

GREC-

KO-TURECKIE WOJNY. TURECKO-PERSKA

WOJNA

1473.

Patrz

Włi-

NECKO-TURECKA WOJNA 1463-1479.

TURECKO-PERSKA WOJNA 1514-1516.

Gdy sułtan Selim I (1467-1520) wstąpił na tron turecki, czemu towarzyszył rozlew krwi, natychmiast rozpoczął przygotowania do wojny z szyicką Persją, gdyż jako fana­ tyczny sunnita przekonany był, że musi ukarać nieortodoksyjnych szyitów - Persów, którzy popierali jego brata Ahmeda (zm. 1513) w TURECKIEJ WOJNIE DOMO­ WEJ 1509-1513. W 1514 wyruszył z Ad­ rianopola, swojej głównej siedziby, do Azer­ bejdżanu. Maszerujące wojska bardzo często głodowały, gdyż wycofujący się Persowie stosowali taktykę spalonej ziemi. Selim ominął perskie miasto Tebriz. W bitwie na równinie Czałdyran (23 sierpnia 1515) zwy­ ciężył Persów, którzy nie mieli artylerii i dostatecznej liczby piechoty. Wrócił potem do Tebrizu, zdobył miasto po dwutygo­ dniowym oblężeniu, złupił i wymordował mieszkańców, pozostawiając przy życiu tyl­ ko 1000 rzemieślników, których wysłał do Konstantynopola. Armia turecka wycofała

się do Amasy i i Ankary. Wkrótce Selim przeprowadził drugą wyprawę, w jej trakcie Turcy zdobyli potężną twierdzę Kamach i zapanowali nad Kurdystanem, wcześniej pozostającym pod rządami Safawidów. Za­ jęcie Albistanu i obalenie dynastii Duldakir ściągnęło na Turków gniew syryjskich Mameluków i przyśpieszyło wybuch wojny MAMELUKÓW I TURKÓW 1516-1517, która przerwała dalsze tureckie działania wojenne w Persji. Szach perski Ismail I (1486-1524) nie wykorzystał jednak okazji, by zaatakować Turków; w wojnie turecko— perskiej nastąpiła dziesięcioletnia przerwa. TURECKO-PERSKA WOJNA 1526-1555. Po

zakończeniu TURECKO-PERSKIEJ WOJ­ NY 1514-1516 perscy Safawidzi starali się wzniecać bunty w różnych prowincjach tureckich. Zajęty walkami w Europie (patrz węgiersko-turecka wojna 1521-1525) sułtan osmański Sulej man II Wspaniały (1496— 1566) unikał większych kampanii w Persji, usiłował natomiast pozbyć się agitatorów i zwolenników Safawidów we wschodniej Anatolii; namówił także Turków uzbeckich do zaatakowania Persji od wschodu. Mimo tych starań w 1526 wybuchła wojna, a po­ wodem było powstanie Turkmenów w Cy­ licji; Turcy stłumili powstanie (1526-1528) w Karamanie, w którym uczestniczyły woj­ ska mameluków dowodzone przez zbun­ towanego Kalenderoghlu (zm. 1528) oraz najechali Kurdystan po ucieczce jego przy­ wódcy do Persji. W 1529 doszło do po­ wstania Zulfikara-beka, który opanował per­ ski Irak, ale szach Tahmasp I odzyskał go w 1530. Sulejman postanowił opanować Mezopotamię. Jego wojska zdobyły Tebriz (1534), Wan, i Erzurum. Po bezpreceden­ sowym marszu w zimie sułtan wkroczył do Bagdadu i opanował Mezopotamię. Persowie na początku 1535 wykorzystali nieobecność Sulejmana w Mezopotamii i odzyskali Teb­ riz. Po powrocie sułtan odebrał Tebriz, wyruszył przeciw głównym siłom perskim, które uchylały się od bitew. Po powrocie Sulejmana do Stambułu Persowie odzyskali

Tebriz i Wan, w 1548 znowu zdobyte przez przyczyniło się do powodzenia Turków Sulejmana, odzyskane przez Persów po po­ w Gannie i Karabachu (1588). Persowie wrocie armii tureckiej na leża zimowe musieli przystąpić do rozmów pokojowych. w Anatolii w 1549. Działania wojenne rozpo­ Odzyskanie przez Turków Tebrizu (1590) częły się na nowo w 1552 od zajęcia Erzurum i Azerbejdżanu doprowadziło ostatecznie przez Persów. Armia osmańska pod wodzą do porozumienia pokojowego, w którym Sulejmana odbiła Erzurum i ruszyła do Persja ustąpiła Gruzję, Azerbejdżan, Lurezachodniej Persji, którą pustoszyła w latach stan, Szyrwan i inne prowincje. 1553-1554. W końcu 1554 Sulejman zgodził się na rozejm, a potem zawarł pokój w Ama- TURECKO-PERSKA WOJNA 1603-1612. Per­ syi (1555), w którym zrzekł się roszczeń do sja pragnęła odzyskać ziemie odstąpione Tebrizu, Erewana i Nachiczewana, zatrzy­ Turcji pod koniec TURECKO-PERSKIEJ mując Mezopotamię, zachodnią Armenię WOJNY 1578-1590, jednakże walka z Uzbei większą część Kurdystanu. Zdawał sobie kami odwlekła ofensywę do 1603. Szach sprawę, że energiczna wojna, pociągająca za perski Abbas I Wielki (1557-1628), dążąc do sobą wysokie koszty, mogłaby doprowadzić zawarcia przymierza antytureckiego, wysłał do pokonania i opanowania Persji, ale sytua­ w 1599 posłów do Europy. Wobec niepowo­ cja w Turcji i za granicą na to nie pozwalała. dzeń dyplomatycznych wyprawił w 1603 Patrz także AUSTRIACKO-TURECKA WOJNA wojska do Azerbejdżanu, co zmusiło Turcję 1529-1533; WENECKO-TURECKA WOJNA 1537-1540.do walki na trzech frontach: na Węgrzech (patrz AUSTRIACKO-TURECKA WOJNA 1591 — TURECKO-PERSKA WOJNA 1578-1590. 1606), w Azerbejdżanie i w samej Turcji PO ogarniętej buntami z powodu obciążenia śmierci perskiego szacha Tahmaspa I podatkami potrzebnymi na prowadzenie wo­ (1514-1576) Persja stanęła na krawędzi jen. Po długim oblężeniu Persowie zdobyli wojny o następstwo tronu. Turcy osmańscy Tebriz w 1603, a w 1604 odzyskali Erewan, byli przekonani, że uda im się w końcu Szyrwan i Kars. Turecki sułtan Ahmed I podbić ten kraj. W 1578 Turcy rozpoczęli (1589-1617), rozgniewany zdobyczami Per­ sów, wyruszył przeciw nim z dużą armią, działania zaczepne na wielką skalę. W krót­ kim czasie zwyciężyli dwie armie perskie, lecz w bitwie w pobliżu jeziora Urmia po­ podbili Gruzję, wkroczyli także do Dage­ niósł ciężkie straty, walcząc z mniejszą armią stanu w Persji. Pęd pierwszego uderzenia perską dowodzoną przez Abbasa (1606). Ab­ tureckiego nie przetrwał długo, Persja za­ bas zdobył potem Bagdad, Mosul i Diyarbaczęła bowiem stawiać skuteczniejszy opór. kir. Ta wojna oraz wydarzenia w Egipcie, Turcy stracili ponadto wiele energii i czasu Libanie, u wschodnich wybrzeży Morza Śródziemnego i na nawiedzanych przez Ko­ na umocnienie panowania w Gruzji - zdo­ byli wielką twierdzę Kars (1579), opanowali zaków wybrzeżach Morza Czarnego skłoniły i ufortyfikowali Erewan w Armenii (1583) Ahmeda do wykazania pojednawczości przy i zbudowali system obronny w pobliżu zawieraniu pokoju z Austrią w Zsitvarok, Tyflisu (Tbilisi) (1584). Przeważające siły w 1606. Powrót wojsk tureckich z Europy tureckie dokończyły podboju Dagestanu nie polepszył sytuacji. Abbas odzyskał wszy­ i zdobyły w 1583 Szyrwan. W latach stkie ziemie stracone w 1590 i właściwie 1585-1588 Turcy zdobyli Azerbejdżan, ale usunął Turków z Kaukazu. Z pozycji zwy­ kontrofensywa perska uwolniła Tebriz z rąk cięzcy podyktował warunki pokoju z 1612, tureckich. Persowie na krótko zdobyli Tyflis korzystnego wyłącznie dla Persji. i Erewan. Wewnętrzne problemy Persji i ataki Uzbeków na Persów na wschodzie TURECKO-PERSKA WOJNA 1616-1618. doprowadziły do zmniejszenia liczebności Spory wokół warunków traktatu pokojowego wojsk perskich walczących z Turkami, co

kończącego TURECKO-PERSKĄ WOJNĘ 1603-1612 doprowadziły w 1616 do wzno­ wienia walk. Liczne wojska tureckie obiegły Erewan, ale surowa zima i działania armii perskiej zmusiły je do odwrotu jeszcze w tym samym roku. W 1618 Turcy dokonali ponownej inwazji; ruszyli na Tebriz, ale Persowie dzięki zasadzce rozbili część wojsk tureckich; pozostałe zostały rozbite później w pobliżu Tebriz. Wkrótce rozpoczęły się negocjacje pokojowe zakończone układem, w którym powtórzono warunki porozumie­ nia z 1612. Na wschodzie przywrócono granicę sprzed TURECKO-PERSKIEJ WOJNY 1526-1555. TURECKO-PERSKĄ WOJNA 1623-1638.

Konflikt był skutkiem wewnętrznej walki 0 władzę w zajmowanym przez Turków Bagdadzie, gdzie o rządy współzawodniczyli pasza i wojsko. Oficer janczarów na ich czele opanował Bagdad i bezskutecznie ubie gał się, by Porta oficjalnie mianowała go nowym paszą. Zwrócił się następnie do szacha perskiego Abbasa I Wielkiego (1557-1628) o pomoc. Porta jednak zgodziła się, by został paszą; i wtedy nadciągnął niewielki oddział wojsk perskich. Gdy sa­ mozwańczy pasza zrezygnował z pomocy Persów, ci zabili go w 1623 i opanowali Bagdad. W celu odzyskania Bagdadu i in nych ziem pozostających w rękach Persów, Turcy podjęli trzy wyprawy: 1625-1626 - wyprawa nie powiodła się z powodu braku artylerii i buntu w armii tureckiej; 1629-1630 - niepowodzenie było następstwem złej pogody; 1630 - Turcy zwyciężyli w bit wie pod Mihribanem i zdobyli Hamadan, wyrżnęli jego ludność, ale zostali powstrzy mani pod Bagdadem. Sułtan turecki Murad IV (1609-1640) odłożył czwartą wyprawę z powodu wojny z Drażami (patrz TURKÓW 1 druzów wojna 1631-1635), w której siły tureckie pokonały Druzów, uważanych przez Murada za potencjalnych zdrajców. W 1635 Murad dowodził armią, która od zyskała Erewan, ale utknęła pod Tebrizem. Piąta wyprawa, odwlekana do 1638, mimo

że Persowie odbili Erewan w 1636, skiero­ wała się prosto na Bagdad. Turcy pod dowództwem samego Murada przez siedem miesięcy oblegali miasto, ponieważ Persowie zdecydowani byli walczyć do ostatniego człowieka. Po zdobyciu Bagdadu (1638) zawarto pokój; Turcy zatrzymali Bagdad, a Persowie Erewan. Wschodnią granicą imperium osmańskiego została granica mię­ dzy Mezopotamią i Persją. Patrz także JANczarówBUNT 1621-1622. TURECKO-PERSKĄ WOJNA 1730-1736. Na-

dir-chan (późniejszy Nadir Szach), formal­ nie wódz szacha Tahmaspa II, sprawował rzeczywistą władzę w Persji. Nadir w 1730 podjął walkę z tureckimi okupantami (patrz perska wojna domowa 1725-1730). Pobił Turków pod Hamadanem i odzyskał Ha­ madan, Kermanszad i południowy Azerbej­ dżan. Następnie podjął walkę z Afgańczykami. Korzystając z tego Tahmasp II wyru­ szył przeciw Turkom, ale został pobity (1731). W 1732 zawarł pokój z Turcją, odstąpił jej Zakaukazie i część Kermanszachu. (patrz PERSKO-AFGAŃSKA WOJNA 1726-1738). Nadir-chan złożył z tronu Tah­ maspa II, na jego miejsce został szachem został jego roczny syn, Abbas III. Nadir nie uznał pokoju z Turcją. Wtargnął do Iraku, obiegł Bagdad (1733). Turcy odnieśli zwy­ cięstwo nad Karkukiem. Persowie zwinęli oblężenie Bagdadu. Klęska Turków pod Leilanem w pobliżu Karkuku powstrzymała ich. W latach 1734-1735 Nadir zdobył północny Azerbejdżan, wschodnią Gruzję i północną Armenię. W 1736 Nadir został szachem Persji. Traktat konstantynopolski z 1736 przywrócił zachodnie granice Persji do stanu sprzed panowania sułtana Sulej­ mana II Wspaniałego (1496-1566) i kończąc tę wojnę, pozwolił Nadir Szachowi, pierw­ szemu i jedynemu afszarskiemu szachowi, na kontynuację walki z Afganami. TURECKO-PERSKĄ WOJNA 1743-1747. Na

początku lat czterdziestych XVIII w. doszło do zatargów Turcji z Persjądomagającej się

praw dla szyitów od Turcji. Nadir Szach (1688-1747) w 1743 wypowiedział Turcji wojnę, podjął wyprawę na Konstantynopol. Dowiedziawszy się, że ulem turecki (muzuł­ mański doradca prawny w sprawach wiary) ogłosił, że wojna z Persją jest wojną świętą, Nadir zawrócił na wschód, zdobył Kirkuk i Arbil i oblegał Mosul. Zagrożenie ze strony Chin, pozostających pod władzą Mandżu­ rów, skłoniło Nadira do podjęcia gry dyp­ lomatycznej, która pozwoliła mu stłumić bunty (1743-1744), jakie wybuchały w całej Persji z powodu wysokich podatków wojen­ nych. Na początku 1744 Persja wznowiła najazdy na imperium tureckie. Nadir Szach wyruszył z Hamadanu, obiegł Kars, a póź­ niej zawrócił pośpiesznie do Dagestanu, by stłumić tam powstanie. Wrócił, by stanąć przeciw olbrzymiej armii tureckiej, którą rozbił w bitwie pod Karsem w sierpniu 1745. Turcy uszli na zachód, pustosząc po drodze własny kraj i doprowadzając do walk między różnymi plemionami tureckimi. Na­ dir Szach bez miary nakładał na swoich poddanych podatki i należności, oślepiał i karał śmiercią nieudolnych urzędników. Spowodowało to kolejne powstanie w Persji w latach 1745-1746. W 1746 Persja zawarła pokój z Turcją; granice Persji nie uległy zmianie, Bagdad pozostał przy Turcji. Za­ dowolona Porta wysłała posła z tysiącosobowym orszakiem, jednak przed jego przy­ byciem rozwścieczeni obywatele zamordo­ wali Nadira. Patrz także PERSKA WOJNA DOMOWA 1747-1760.

TURECKO-PERSKA WOJNA 1821-1823. Po

ciężkich stratach poniesionych w Gruzji podczas ROSYJSKO-PERSKIEJ WOJNY 1804-1813 perski następca tronu Abbas Mirza (1783-1833) poprzysiągł, że zmoder­ nizuje armię. Wysłał Persów do Anglii na naukę zachodniej taktyki i organizacji woj­ ska i zaprosił oficerów brytyjskich do szko­ lenia oddziałów, a zwłaszcza niedawno sfor­ mowanej piechoty. Turcy wystąpili w obro­ nie zbuntowanych plemion w Azerbejdża­ nie, czym sprowokowali w 1821 atak Mirzy

na wschodnią Anatolię. Walki toczyły się w rejonie jeziora Wan; punktem kulmina­ cyjnym była zakończona sukcesem Persów bitwa pod Erzurum (1821), w której armia Mirzy rozgromiła przeważające siły tureckie. Pokój zawarto dopiero dwa lata później w Erzurum; obie strony uznały poprzednie granice, nie nastąpiły żadne zmiany teryto­ rialne. Patrz także ROSYJSKO-PERSKA WOJNA 1825-1828.

TURECKO-POLSKIE

WOJNY.

Patrz

POLSKO-

TURECKIE WOJNY.

TURECKO-ROSYJSKIE

WOJNY.

Patrz

ROSYJ-

SKO-TURECKIE WOJNY.

TURECKO-WĘGIERSKIE

WOJNY.

Patrz

WE

GIERSKO-TURECKIE WOJNY.

TURKMEŃSKO-TURECKIE WOJNY 1400— 1473. Za czasów sułtana osmańskiego Bajezida I (1347-1403) Turcja rozpoczęła podbój zachodniej Anatolii. Niespodziewa­ ny najazd Timura (1336-1405) i jego zwy­ cięstwo pod ANKARĄ w 1402 utrudniło aneksję, ponieważ Timur ustanowił tam księstwa timurydzkie. Tureccy sułtani mieli ponadto dwa inne problemy, mianowicie zapewnienie sobie lojalności wielkich pa­ nów, nie wywodzących się z Turków osmań­ skich, świadomych swojej potęgi politycznej oraz pokonanie oporu nomadów turkmeńskich. Do 1421 Turcy nie osiągnęli po­ stępów, częściowo z powodu TURECKIEJ WOJNY DOMOWEJ 1403-1413. W 1421 rozpoczął panowanie sułtan Murad II (1403-1451). W okresie swego panowania Murad przekształcił w państwa wasalne wszystkie księstwa timurydzkie z wyjątkiem Karamanu i Dżandaru. Notable, którzy wynieśli go na tron, mieli związane ręce, gdyż Murad opierał się na grupach nietureckich i stworzył własną armię zawodową - korpus janczarów - składającą się z nie­ wolników chrześcijańskich nawróconych na islam, lojalnych tylko względem sułtana. Do 1444, po rebelii w zawsze niespokojnym

Karamanie, Turcy osmańscy opanowali zna­ czną część Anatolii i rozciągnęli swoje terytorium prawie do Azerbejdżanu. Jednak problem turkmeńskich nomadów pozostał nie rozwiązany. Pojedynczo słabe plemiona turkmeńskie osiągnęły pewien stopień zjed­ noczenia dzięki podporządkowaniu się nieortodoksyjnym stowarzyszeniom religijnym, działającym także jako partie polityczne. Najważniejszą z nich utworzyły plemiona zwane Czerwonogłowymi (Kyzyłbaszowie), znajdujące się pod wpływem derwiszówmistyków. Na ich czele od 1453 stał Uzun Hasan (1420-1478), będący również od 1453 przywódcą plemion Białych Owiec (Ak Kojunłu) koczujących w dorzeczu górnego Tygrysu i Eufratu. Drugi związek plemien­ ny, Czarne Owce (Kara Kojunłu), władał obszarem na terenie obecnego Iraku i Azer­ bejdżanu; do 1466 przesunęli się na teren wschodniej Anatolii. Pobił ich w 1467 Ha­ san, który potem zdobył Bagdad i znaczną część obecnego Iraku oraz zachodnią Persję. Będąc przeciwnikiem Turków osmańskich, Hasan stał się osobistością tak znaczącą, że w czasie WENECKO-TURECKIEJ WOJ­ NY 1463-1479 władze papieskie pertrak­ towały z nim w sprawie udziału Białych Owiec i Karamanu w walce z Konstan­ tynopolem. Osmański sułtan Mehmed II Zwycięzca (1429-1481) zdobył Karaman i wypierał Hasana na wschód; Białe Owce poniosły klęskę pod Beszkentem (1473). Porta miała teraz słabe oparcie we wschod­ niej Anatolii, gdzie sytuacja skomplikowała się jeszcze bardziej, gdy w 1501 dynastię Białych Owiec zastąpiła w Azerbejdżanie i Persji szyicka dynastia Safawidów; zmiana ta doprowadziła do TURECKO-PERSKIEJ WOJNY 1514-1516. TURKÓW 1 DRUZÓW WOJNA 1585. Druzowie wywodzą się od wyznawców al-Hakima (zm. 1021), szóstego kalifa Egiptu z dynastii Fatymidów, uznanego w 1017 za wcielenie Boga. Druzowie, istniejąca do dziś mała islamska sekta, w XI w. odgrywali dużą rolę polityczną na obszarach obecnego Libanu,

zwłaszcza jako przeciwnicy dominujących szyitów. Po klęsce zadanej mamelukom (patrz MAMELUKÓW i TURKÓW WOJNA 1516-151?) przez Turków osmańskich i prze­ jęciu przez Turków władzy w Libanie sułtan Selim I, który uważał się za pogromcę niewiernych, a zwłaszcza wojowniczych szy­ itów, uznał, że należy ułagodzić druzów i mianował emirem druzów w imperium tureckim Fahra ad-Dina (zm. 1544) z rodu Mań. Podczas jednej z wielu prób odzys­ kania przez Liban choćby ograniczonej autonomii doszło w 1585 do powstania pod wodzą Jusufa Sajfy, władcy szyickiego z Try­ polisu. Powstanie przekształciło się w wojnę, w której uczestniczyło wiele ugrupowań religijno-politycznych. Po opanowaniu tego obszaru Turcy stracili syna Fahra, Korkmaza (1544-1585). Następnym emirem zo­ stał stryj Fahra. a po nim wnuk pierwszego emira, Fahr ad-Din II (1572-1635), przy­ wódca druzów od 1590; dzięki niemu dru­ zowie stali się dominującą siłą w życiu politycznym Libanu. TURKÓW I DRUZÓW WOJNA 16111613. Po 1590 Fahr ad-Din II (1572-1635), emir druzów od 1607, stale umacniał i rozszerzał swoje wpływy, aż wreszcie druzowie zyskali kontrolę nad najważniejszym religijno-politycznym ugrupowaniem na terenie obecnego Libanu - Kajsytami. Wiedząc o tym, że Turcy zajęci są wojną w Europie i Azji (patrz

AUSTRIACKO-TURECKA

TURECKO-PERSKA

WOJNA

WOJNA

1603-1612),

1591-1606; dążąc

do

zapewnienia bezpieczeństwa swym statkom handlowym, Fahr zawarł w 1608 przymierze z Toskanią w Italii. Zaniepokojony umac­ nianiem się władzy Fahra i jego uniezalżnianiem się, sułtan turecki Ahmed (1589-1617) rozkazał paszy Damaszku, by podjął kamą ekspedycję przeciw Fahrowi i drażom. Fahr zajmował terytoria od Na­ zaretu na południu do góry Karmel na północy i posiadał 40-tysięczną armię. Na­ wet w najbardziej sprzyjających warunkach pokonanie go byłoby trudnym zadaniem, stąd też początkowo działania tureckie nie

zakończyły się sukcesem. W 1613 udany atak paszy zmusił Fahra do szukania schro­ nienia w Toskanii, ku zadowolenia Ahmeda. W 1618 nowy, młodociany sułtan turecki Osman II (1604-1622) nie wiedząc o tajnym porozumieniu Fahra z Toskanią, pozwoli mu wrócić do Libanu i spokojnie powięk­ szać swoje terytoria. TURKÓW I DRUZÓW WOJNA 1631-1635.

Ambicje terytorialne władcy druzów, Fahra ad-Dina II (1572-1635), były stałym źród­ łem urazy jego wrogów w Libanie; w 1625 Fahr pokonał przeciwników, mimo pomocy udzielonej im przez paszę Damaszku. Przy cichej pomocy wielkiego księcia Toskanii nadal stawiał opór Porcie, a żeby uniknąć działań wojennych przekupił urzędników tureckich w Konstantynopolu. Jednakże sułtan turecki Murad IV (1609-1640), pla­ nując kolejną kampanię przeciw Persji (patrz TURECKO-PERSKA

WOJNA

1623-1638)

i

Wątpiąc

w lojalność druzów, którzy mogli udzielić Persji pomocy w Syrii i Mezopotamii, wysłał w 1633 morską i lądową ekspedycję przeciw Fahrowi. Flota turecka zablokowała wybrze­ że libańskie, a 80-tysięczna armia turecka (syryjsko-egipska) zwyciężyła liczące 25 ty­ sięcy ludzi siły druzów, maronitów i najem­ ników dowodzonych przez Fahra. Sam Fahr uniknął niewoli chroniąc się w górach, ale Turcy złapali i stracili jednego z jego synów. W końcu 1634 Turcy ujęli Fahra, zawieźli do Konstantynopola i tam ścięli razem z dwoma synami (1635). Dynastia Mań (Fahra) wygasła w 1697, ale wojowniczość druzów przetrwała do obecnych czasów.

murzyński, nazywany „prorokiem" przez swoich zwolenników, nabrał przekonania, że został wybrany przez Boga. by wyprowadzić swój lud z niewoli w okręgu Southampton (Wirginia). 21-23 sierpnia 1831 razem z 75 zwolennikami wzniecił gwałtowne, krwawe zamieszki, w czasie których zabito 55 bia­ łych (w tym również właściciela Turnera, Josepha Travisa z rodziną). Ludzie Turnera sterroryzowali okręg Tidewater. Do stłumie­ nia buntu władze wysłały żołnierzy z fortu Monroe i marynarzy. Powstańców rozpro­ szono, część z nich zabito lub ujęto. Turner uciekł do lasu, po sześciu tygodniach poszu­ kiwań złapano go i powieszono razem z dwu­ dziestoma zwolennikami. Wybuch powsta­ nia i jego gwałtowny przebieg spowodował trwające aż do wojny secesyjnej surowsze traktowania niewolników i zaostrzenie praw przeciw zbiegom w południowych stanach. TUSKARORÓW

WOJNA

1711-1712.

W

po­

łowie XVII w., w okresie osiedlania się kolonistów angielskich, Indianie Tuskarora zamieszkiwali wschodnią część obecnej Ka­ roliny Północnej. Zagarnianie ziem Tuskarorów i grabieże białych nasilały wrogość Indian, wreszcie w 1711 Indianie napadli na angielską osadę i zabili około 200 kolo­ nistów. W odwecie Anglicy wyposażeni w lepszą broń pokonali Tuskarorów i wypar­ li ich z Karoliny Północnej. Indianie udali się na północ i zostali przyjęci do Ligi Irokezów (lub Związku Sześciu Narodów), do której należeli ponadto Indianie Mo­ hawk, Oneida, Onondaga. Kajuga i Seneka. Odejście Tuskarorów umożliwiło dalszą ko­ lonizację Karoliny Północnej.

TURKÓW 1 MAMELUKÓW WOJNY. Pata ma­ mę LUKO W i TURKÓW WOJNY.

TUTSI-HUTU WOJNY. Pata BURUNDYJSKA WOJNA

DOMOWA

TURKÓW SELDłUCKICH WOJNY Z CESAR­

WOJNA

STWEM

DOMOWA 1959-1961.

BIZANTYJSKIM.

Pata

B1ZANTYJ-

1972;

RUANDYJSKA

SKO-TURECKIE WOJNY. TYLERA POWSTANIE. Pata CHŁOPÓW AN­

TURNERA BUNT 1831 (powstanie w Sout­ hampton). Nat Turner (1800-1831), piś­ mienny, fanatycznie pobożny niewolnik

GIELSKICH powstanie 1415.

TYRONE'A POWSTANIE 1595-1603. Irland­ czycy, przywykli do nieustannych walk

między sobą lub z obcymi władcami, nie godzili się na podatki na utrzymanie an­ gielskich wojsk, domagali się tolerancji dla katolicyzmu prześladowanego przez królową Anglii Elżbietę I (1533-1603). W 1595 Hugh O'Neil, drugi hrabia Tyrone (1540?— 1616), zjednoczył zwaśnione grupy, zwrócił się do Hiszpanii po pomoc i w szeregu potyczek zwyciężył kilku najlepszych do­ wódców Elżbiety, m.in. w większej bitwie nad Żółtym Brodem (1598). Elżbieta wydała 2 miliony funtów na rozwiązanie tego prob­ lemu; w 1598 wysłała hrabiego Essexa na czele 16-tysięcznego wojska, by rozprawił się z Tyronem i jego stronnikami, którzy ożywili działania po otrzymaniu hiszpań­ skiej pomocy. Napotkawszy wiele przeciw­ ności, Essex w końcu zgodził się na rozejm (1600); nie uzyskał nań pozwolenia, po czym został odwołany przez rozgniewaną królową. Na wyspie w 1601 wylądowali Hiszpanie, ale zostali oblężeni w Kinstale, odsiecz irlandzka została pobita i w 1602 Hiszpanie kapitulowali. W 1603 Tyrone poddał się Anglikom. Oskarżany o spisek w 1604 udał się na dobrowolne wygnanie. TYRU OBLĘŻENIE 333-332 p.n.e. Przed

oblężeniem AORNOS najcięższą pjóbą dla geniuszu oblężniczego Aleksandra Wielkie­ go (356-323) było oblężenie Tyru (patrz ALEKSANDRA WIELKIEGO PODBOJE 334-323 p.n.e.). Starożytny Tyr, położony na wyspie u wybrzeży Fenicji, uchodził za miasto nie do zdobycia. Król Babilonu Nebokadnezar II (ok. 630-562) zdobył go dopiero po 13 latach oblężenia (585-578). Usiłując dostać się do Tyru od strony lądu, Aleksander kazał zbudować groblę; Tyryjczycy niemal doprowadzili do przerwania robót, ostrzeliwując z machin bojowych i z łuków robot­ ników i wypuszczając brandery przenoszące ogień na groble. Chcąc po sześciu miesią­

cach oblężenia podnieść morale swoich ludzi, Aleksander przypomniał im, że upadek Tyru oznacza upadek perskiej floty. Na szczęście poddała się flota cypryjska. Aleksan­ der 220 okrętami zaatakował miasto od stro­ ny morza; okręty związane parami posłużyły za platformy dla taranów i wież oblężniczych, co pozwoliło Macedończykom zbliżyć się do murów Tyru. W czasie dziewięciomiesięczne­ go oblężenia zginęło 8000 Tyryjczyków, mie­ szkańców wziętych do niewoli sprzedano. TYSIĄCA DNI WOJNA 1899-1903. W okre­

sie prezydentury konserwatysty Rafaela Nuńeza (1825-1894) i jego następcy Miguela Ań tonią Cara (1843-1909) republiką Kolu­ mbii wstrząsały często zaciekłe walki poli­ tyczne między liberałami i konserwatystami. W 1898 konserwatyści wybrali Manuela Sanclemente (1 820?-1902) na następcę Ca­ ra. Kłótnie w szeregach zwycięskiej partii stały się dla liberałów okazją do wzniecenia w 1899 powstania przeciw rządowi. Konser­ watywny wiceprezydent Jose Manuel Marroąuin (1827-1908) dokonał 31 lipca 1900 udanego zamachu stanu, usunął prezydenta Sanclemente z urzędu i zajął jego miejsce. Doszło do krwawych starć zbrojnych mię­ dzy uzbrojonymi liberałami i konserwatys­ tami, wojna domowa trwała trzy lata i do­ prowadziła Kolumbię do gospodarczej rui­ ny. Wreszcie wojska federalne Marroąuina zdławiły powstanie liberałów i przywróciły porządek; walki zakończyły się w czerwcu 1903, straciło w nich życie około 100 tysięcy mieszkańców. Później, w tym samym roku, Panama, wówczas stanowiąca część Kolum­ bii, ogłosiła niepodległość i oderwała się dzięki pomocy Stanów Zjednoczonych (patrz PANAMSKA REWOLUCJA 1903). W 1904 na prezydenta Kolumbii wybrano generała Rafaela Reyesa (1850?-1921), który rozpo­ czął odbudowę zniszczonego wojną kraju.

u UGANDYJSKA WOJNA DOMOWA 1978— 1979. Jesienią 1978 wojska ugandyjskie

na rozkaz dożywotniego prezydenta (fak­ tycznego dyktatora) feldmarszałka Idi Ami­ na „Dada" (ur. ok. 1925) najechały sąsied­ nią Tanzanię i po wysadzeniu jedynego mostu na rzece Kagera, zajęły ok. 1800 km2 obcego terytorium zwanego Kagera Salient. W odpowiedzi prezydent Tanzanii Julius Kambarge Nyerere (ur. 1922) wysłał w październiku 1978 do Ugandy armię wzmocnioną przez uchodźców ugandyjskich, którzy opuścili rodzinny kraj, ucie­ kając od tyrańskich rządów Amina. Wy­ grawszy kilka potyczek, siły Tanzanii ma­ szerowały przez południową część Ugandy. Otoczyły stolicę Ugandy, Kampalę, gdzie na krótko zatrzymały je oddziały libijskie przysłane na pomoc Aminowi. 11 kwietnia 1979 żołnierze tanzańscy, uchodźcy ugandyjscy oraz nacjonaliści weszli do Kampali, której mieszkańcy powitali ich jak oswobodzicieli. Chcąc uniknąć uwięzienia, Amin uciekł do Libii, a następnie do Arabii Saudyjskiej. W czasie ośmiu lat swoich rządów doprowadził kraj do ruiny, wypędził wszystkich Azjatów, zabił tysiące tubylców, wydał ogromne sumy na rozbudowę armii i znacjonalizował całą ziemię nie płacąc odszkodowań właścicielom. UGANDYJSKIE WOJNY RELIGIJNE 18851892. Około 1879 do obecnej Ugandy

dotarli misjonarze: brytyjscy duchowni Koś­ cioła anglikańskiego, francuscy katolicy i arabscy muzułmanie. Miejscowy król Mwanga coraz bardziej obawiał się wpły­ wów, jakie cudzoziemcy wywierali na jego

lud, i postanowił ich zlikwidować. W 1885 ujął naczelnych misjonarzy anglikańskich i zabił biskupa przybyłego do Ugandy ze wschodu - to jest z tego kierunku świata, z którego według legendy mieli nadejść zdobywcy Ugandy. Nasiliły się prześlado­ wania chrześcijan; z zimną krwią zabijano nawróconych lub palono ich na stosie. Mwandze nie udało się zrealizować planu umieszczenia wszystkich chrześcijan i mu­ zułmanów na wyspie na Jeziorze Wiktorii i zamorzyć ich tam głodem; król musiał uciekać, by ratować życie, a tron objął jego brat Kikewa. Kikewa podzielił główne misje między trzy grupy religijne, mając nadzieję, że w ten sposób osiągnie spokój. Jednakże muzułmanie zamordowali wielu wodzów plemiennych, którzy przeszli na chrześcijań­ stwo. Ich stronnicy uciekli, ale później zebrali się i stoczyli z muzułmanami zwy­ cięską bitwę (październik 1889). Miesiąc później muzułmanie odnieśli zwycięstwo w następnej bitwie, zostali jednak ostatecz­ nie pokonani w lutym 1890. Potem wszczęli kłótnie protestanci i katolicy. Atak rozpo­ częły stronnictwa francuskich katolików, ale wiosną 1892 zostały pokonane pod Kampalą przez brytyjskich protestantów. Ich członkowie schronili się na wyspach Sese na Jeziorze Wiktorii, by stąd napadać na protestantów. Później tego samego roku brytyjski oficer zaatakował wyspy i roz­ gromił katolików, którzy uciekli i osiedlili się w południowej części Ugandy. Muzuł­ manie zamieszkali w innym miejscu, a pro­ testanci opanowali najważniejszą część Ugandy, która w 1894 została brytyjskim protektoratem.

UNII ŚRODKOWOAMERYKAŃSKIEJ WOJNY DOMOWE 1826-1829, 1838-1840. Unia

Środkowoamerykańska, luźna unia politycz­ na utworzona w 1823 przez Gwatemalę, Salwador, Nikaraguę, Honduras i Kostary­ kę, wybrała w 1825 na pierwszego prezydenta liberała Manuela Jose Arcego (1783?— 1847). Nieporozumienia między konser­ watystami (rzecznikami rządów centralnych i Kościoła) i liberałami (zwolennikami federalizmu i reform) wstrząsały Kongresem Unii w Gwatemali, stolicy Unii. Arce, pozo­ stający w konflikcie z własną partią, po odrzuceniu przez kongres proponowanych przez niego praw wprowadził rządy dyk­ tatorskie. Liberałowie z Salwadoru usiłowali obalić Arcego w stolicy, mieście Gwatemala, gdzie do władzy doszli konserwatyści (woj­ ska Arcego pokonały liberałów z Salwadoru broniąc nienaruszalności Unii, dzięki czemu Arce pozyskał poparcie konserwatystów). Kiedy armia Arcego oblegała San Salwador, na pomoc obrońcom przyszedł Francisco Morazan (1792-1842) - liberał, który przy­ wiódł wojsko z rodzimego Hondurasu i uwolnił miasto (1829). Wojska Morazana rozgromiły następnie armię konserwatystów pod stolicą Gwatemali, po czym Morazan przejął władzę (1829), został prezydentem Unii (1830) i przeniósł jej stolicę do San Salwadoru. Nie udało mu się jednak zakoń­ czyć sporów między politycznymi ugrupo­ waniami w krajach Unii, napotykał ponadto coraz silniejszy opór konserwatystów. W 1838 Kongres rozwiązał Unię na skutek nasilających się obaw przed hegemonią jed­ nego z państw członkowskich. Morazan bezskutecznie usiłował odzyskać władzę w Gwatemali, sprawowaną tam wówczas przez dowódcę zbuntowanej armii, Rafaela Carrerę (1814-1865), człowieka bezlitosnego i skrajnego konserwatystę. W marcu 1840 armia Morazana została doszczętnie rozbita pod Gwatemalą, a on sam udał się na emigrację. W 1842 wrócił i kierował wojs­ kami Kostaryki w nieudanej próbie przy­ wrócenia Unii Środkowoamerykańskiej. Carera został dyktatorem Gwatemali i pomagał

w ustanawianiu rządów konserwatywnych w innych, niezależnych już krajach.

URUGWAJSKA REWOLUCJA 1933. W 1931 Gabriel Terra (1873-1942) z liberalnej partii Colorado (kolorowych) został wybrany na prezydenta Urugwaju, którego gospodarka ucierpiała poważnie na skutek Wielkiego Kryzysu. Terra wszedł w konflikt z narodo­ wą radą administracyjną, która kontrolowała władzę wykonawczą, występowali przeciw niemu również konserwatyści z partii Blan­ co (białych) oraz radykałowie z Colorado; ci ostatni domagali się większego uspołecz­ nienia gospodarki. 30 marca 1933 Terra rozwiązał narodową radę oraz parlament (do parlamentu wysłał żołnierzy, by roz­ pędzili posłów), obalił konstytucję i wpro­ wadził władzę dyktatorską. Zgodnie z nową konstytucją, przyjętą w 1934, w rękach prezydenta znalazła się cała władza; kon­ stytucja przewidywała również proporcjo­ nalną reprezentację partii w gabinecie i se­ nacie. Wybrany ponownie na prezydenta, Terra sprawował rządy dyktatorskie. W rok później (1935) stłumił niewielkie powstanie. Na pewien czas ograniczono wolność słowa i zamknięto redakcje gazet opozycyjnych. Jednakże za czasów Terry poprawił się stan gospodarki Urugwaju, nastąpiło również jej uspołecznienie. W 1938 Terra ustąpił i w stosunkowo uczciwie przeprowadzonych wyborach na prezydenta wybrano jego szwa­ gra, generała Alfreda Baldomira (1884— 1948), który przywrócił rząd demokra­ tyczny. URUGWAJSKA

WOJNA

DOMOWA

1842-

-1851. Patrz MONTEVIDEO OBLĘŻENIE ms-1851.

URUGWAJSKA WOJNA O NIEPODLEGŁOŚĆ.

Patrz ARGENTYŃSKO-BRAZYLIJSKA WOJNA 1825-1828; urugwajskie powstanie isii-isie. URUGWAJSKIE POWSTANIE 1811-1816.

Banda Oriental (Urugwaj) była przez długi czas przedmiotem sporu między Hiszpanią

a Portugalią. W 1776 została częścią hisz­ pańskiego wicekrólestwa La Pląta obejmu­ jącego obecną Argentynę, Paragwaj i Boli­ wię. Gdy Napoleon Bonaparte (1769-1821) usunął w 1808 z tronu króla Hiszpanii Ferdynanda VII (1784-1833) (patrz NAPO­ LEOŃSKIE wojny 1803-1815; półwyspu iberyj­ skiego WOJNA 1808-1814), Argentyna pierwsza rozpoczęła starania o uzyskanie panowania nad Banda Oriental, proponując, że przy­ stąpi do Zjednoczonych Prowincji La Pląta. Zmuszony do opuszczenia Buenos Aires hiszpański wicekról Francisco Javier de Elio (1767-1822) (patrz ARGENTYNY WOJNA o NIEPODLEGŁOŚĆ isoe-isić) schronił się w Montevideo, skąd Urugwaj czycy pod wo­ dzą Jose Gervasia Artigasa (1764-1850) usiłowali usunąć go siłą. Elio poprosił o po­ moc siostrę Ferdynanda, Carlotę Joaąuinę (1775-1830), żonę brazylijskiego regenta Jana (1769-1826). W 1811 do Banda Orien­ tal wkroczyły wojska portugalskie, by bronić wicekróla przed dążącymi do niedopodległości rewolucjonistami z Montevideo i Bu­ enos Aires. Artigas poprowadził rewoluc­ jonistów do zwycięstwa, opanował Banda Oriental i postanowił, że terytorium to winno być niezależne od Argentyny. W 1814 wojska argentyńskie przypuściły atak na Montevideo, ale zostały odparte w 1815; Banda zdobyła niezależność zarówno od Hiszpanii, jak i od Argentyny. Rok później wkroczyły wojska brazylijskie wyparły Ar­ tigasa i zajęły terytorium Bandy, która pozostawała częścią Brazylii od 1821 do 1828. W 1828, po zakończeniu ARGENTYŃSKO-BRAZYLIJSKIEJ WOJNY 1825— 1828, Banda Oriental uzyskała niepodleg­ łość i przyjęła nazwę Urugwaj.

UTAH WOJNA 1857-1858 (wojna mormo­ nów). Utah, w którym w połowie lat czter­ dziestych XIX w. osiedlili się mormoni (wyznawcy mormonizmu, doktryny będącej połączeniem chrześcijaństwa, islamu i judai­ zmu), miał zostać jako kolejny stan w 1850 przyłączony do USA, a gubernatorem mia­ nowano wówczas przywódcę mormonów, Brighama Younga (1801-1877). Urzędnicy federalni uskarżali się na dyktatorskie meto­ dy Younga oraz na władzę jego kościoła, ludzi zaś szokowała poligamia praktykowana przez mormonów. Mormoni natomiast nie chcieli mieć wyznawców innych religii na swoim terytorium i opierali się przepływowi imigrantów przez Utah oraz dalszemu osad­ nictwu. Sytuacja pogarszała się; w 1857 prezydent USA wysłał do Utah pułkownika •Alberta S. Johnstona (1803-1862) na czele 2500 żołnierzy w celu wprowadzenia na urząd nowego niemormońskiego gubernato­ ra, który miał wzmocnić tam władzę federal­ ną. Milicja mormonów, danici, opóźniała marsz Johnstona przez równiny; płoszyła konie, niszczyła wozy i paliła trawy. Young zwołał do Salt Lakę City mormonów z całe­ go Utah w celu obrony stolicy. Mediator federalny zdołał doprowadzić do kompromi­ su jeszcze przed rozpoczęciem walk. Mormoni uznali nowego gubernatora i pozwolili mu na wjazd do Salt Lakę City; wojska pozostały poza obrębem miasta, a wkrótce wróciły na Wschód. Prezydent wybaczył „rebeliantom", jednak tarcia między mormonami i rządem utrzymywały się jeszcze przez następne 40 lat. Utah przyjęto do Unii (1896), dopiero gdy kościół mormoński zniósł poligamię. Patrz także MOUNTAIN MEADOWS, MASAKRA W MOUNTAIN MEADOWS 1857.

V YASSY, MASAKRA W YASSY 1562. Zaciekła wrogość między protestantami i katolikami we Francji zaostrzyła się jeszcze bardziej po nieudanym spisku w Ambois (1560); spisek zawiązali protestanci, a jego celem było przerwanie prześladowań protestantów pro­ wadzonych za przyzwoleniem króla Francji Franciszka II (1544-1560) pozostającego pod silnymi wpływami magnackiego rodu Gwizjuszy, szermierzy katolicyzmu. Niepo­ wodzeniem zakończył się plan uprowadzenia króla z zamku królewskiego w Ambois oraz zaaresztowania przywódców Gwizjuszy; hugenockich spiskowców wyłapano i po­ wieszono, nie okazując żadnej litości. Śmierć Franciszka osłabiła potęgę Gwizjuszy. Mając nadzieję, że zapobiegnie wojnie domowej, Katarzyna Medycejska (1519-1589), panu­ jąca królowa-matka, edyktem ze stycznia 1562 udzieliła hugenotom ograniczonej swo­ body wyznania na określonych terenach. 1 marca 1562 w Yassy obok nabożeństwa katolickiego, w którym uczestniczył książę Franciszek Gwizjusz (1519-1563), odpra­ wiało się nabożeństwo protestanckie. Doszło do wybuchu zbrojnego zatargu, w jego trak­ cie władze księcia Gwizjusza zabili 30 prze­ ciwników, ranili 100. Doszło do rozbudzenia wśród protestantów żądzy odwetu, przy­ śpieszyło to wybuch pierwszej FRANCU­ SKIEJ RELIGIJNEJ WOJNY. YERDUN, BITWA POD YERDUN 1916. Ver-

dim, duża francuska twierdza nad Mozą, stanowiąca centrum całego francuskiego systemu fortyfikacyjnego przeciw Niemcom, była celem ofensywy niemieckiej poczynając od lutego 1916, w czasie ŚWIATOWEJ

WOJNY I. Po ciężkim ostrzeliwaniu ar­ tyleryjskim wojska niemieckie ruszyły na­ przód i zdobyły kilka mniejszych fortów otaczających Yerdun. Francuskie wojska podjęły kontrofensywę i zatrzymały natarcie Niemców. Bitwa trwała przez kilka miesię­ cy. Teren walk przechodził z rąk do rąk, po silnych działaniach zaczepnych Niemców następowały kontrofensywy obrońców. „Nie przejdą!" stało się hasłem francuskiego opo­ ru, istotnie twierdza Yerdun oparła się ostrzałowi Niemców. W sierpniu 1916 Niem­ cy zdali sobie sprawę, że nie zdobędą twier­ dzy i zaniechali dalszych ataków. W najbar­ dziej wyniszczającej bitwie I wojny świato­ wej straciło życie około miliona Francuzów. YESEYA BUNT 1822. Denmark Yesey (ok. 1767-1822), inteligentny, czarny wyzwole­ niec zajmujący się stolarstwem, opracował plan i zorganizował duże powstanie niewol­ ników w Charleston (Karolina Południowa) i jego okolicach (spodziewał się, że uwolni niewolników od okropnych warunków, w ja­ kich żyli, opanuje Charleston, a w razie konieczności, ucieknie do Indii Zachod­ nich). Yesey i kilku jego towarzyszy zebrali sporo broni, uzbroili kilka tysięcy okolicz­ nych niewolników i ustalili datę rozpoczęcia powstania na jedną z niedziel lipca 1822. Gdy te ustalenia wyszły na jaw (czarni zdrajcy poinformowali władze), Yesey prze­ sunął datę na sobotę, 16 czerwca, jednak władze przygotowały się szybko do obrony Charleston i rozpoczęły aresztowania podej­ rzanych Murzynów, w tym również Yesey a. 136 postawiono przed sądem; 67 skazano na drobne kary za udział w spisku, 32

skazano na wygnanie, a 37 (łącznie z Yeseyem) powieszono za czynny udział w przy­ gotowywanym powstaniu. Czterech białych, którym udowodniono udział w spisku nie­ wolników, skazano na grzywny i więzienie. VILLI NAPADY 1916-1917. Obalenie w 1911 znienawidzonego dyktatora, prezy­ denta Porfirio Diaza (1830-1915), stało się początkiem walki o władzę, w której do 1915 zwycięstwa odnosił Francisco Ran­ cho" Yilla (1877-1923) popierany przez Amerykanów. W 1915 pokonały go wojska Alvara Obregona (1880-1928), które zapew­ niły władzę w Meksyku Yenustianio Carranzie (1859-1920), wrogowi Yilli. Stany Zjednoczone uznały Carranzę i odtrąciły Yillę, który w odpowiedzi atakował Amery­ kanów w Meksyku. Ludzie Yilli przekro­ czyli granicę i napadli na Columbus (9 marca 1916); zanim ich przepędzono, zabili kilkunastu Amerykanów. Prezydent USA Woodrow Wilson (1856-1924) rozkazał ge­ nerałowi Johnowi J. Pershingowi (1856— 1924) poprowadzenie ekspedycji karnej do Meksyku przeciw Yilli, którego siły stoczyły kilka potyczek z Amerykanami. Po 11 mie­ siącach wyprawa zakończyła się niepowo­ dzeniem (Pershing wycofał się w lutym 1917); Yilli, którego napady nie ustawały, nie udało się schwytać. Inwazja USA i tak jednak przysparzała Yilli wielu zwolenni­ ków wśród Meksykanów, został on uznany za bohatera narodowego, mimo że do śmier­ ci Carranzy w 1920 stał na czele rebelii w północnym Meksyku. Patrz także MEK­ SYKAŃSKA WOJNA DOMOWA 1911; MEKSYKAŃ­ SKIE POWSTANIE 1914-1915.

VILLMERGENSKA WOJNA PIERWSZA 1656.

Po reformacji powodem powstań były za­ zwyczaj powody ekonomiczne; szwajcarscy chłopi z niechęcią odnosili się do narzuca­ nych przez władze miejskie podatków, które miały być przeznaczone na cele obronne, do konieczności posługiwania się depre­ cjonowanym często pieniądzem, bitym przez każdy kanton, oraz do na ogół pogardliwego traktowania. Pretensje te stały się w 1653 przyczyną bezowocnych powstań chłopów szwajcarskich poprzedzających wojny villmergańskie; różnicę stanowiło wyznanie uczestników - chłopi byli katolikami, a mie­ szczanie protestantami. W 1656 pięć katolic­ kich kantonów przystąpiło do wojny prze­ ciw bogatym protestanckim kantonom Zu­ rychu i Berna i zwyciężyło ich wojska w bitwie pod Yillmergen. W 1656 Trzeci Pokój Ziemski z Baden potwierdził prawo każdego kantonu do utrzymywania jedności wyznaniowej na swoim terytorium. Druga wojna yillmergeńska 1712. Przyczyną ze­ rwania Pokoju Ziemskiego była pomoc opata z St. Gallen w budowie głównej drogi; działanie opata odbiło się niekorzystnie na protestantach z Toggenburga. Gdy wojska Zurychu i Bema zajęły Toggenburg, Argowię, Turgowię i Rheintal, próby osiąg­ nięcia ugody spełzły na niczym. Protestanci z Bema zwyciężyli katolików w drugiej bitwie pod Yillmergen. Pokój w Argowii (1712) odwołał postanowienia drugiego po­ koju w Kappel (patrz KAPPELSKIE WOJNY) i zapewnił tolerancję religijną zarówno ka­ tolikom, jak i protestantom żyjącym w jed­ nym kantonie. Przewaga przesunęła się znowu na stronę kantonów protestanckich.

w WAIRAU MASAKRA 1843. Po rozpoczęciu w

WAKARUSA, WOJNA NAD RZEKĄ WAKARU-

1840 osadnictwa w Nowej Zelandii Wil-liam Hobson (zm. 1842), zastępca gubernatora kolonii Nowa Zelandia i konsul dla obszarów podległych wodzom Maorysów, chciał uniknąć gwałtów, których dopusz­ czała się Brytyjska Kompania Wschodnio­ indyjska. W 1840 zawarł przezornie w Waitangi układ z Maorysami, w którym wodzo­ wie maoryscy zrzekali się suwerenności w zamian za brytyjską ochronę; wodzom zagwarantowano ziemię na własność, którą zgodzili się odsprzedać jedynie koronie brytyjskiej. Ważnym warunkiem umowy było prawo weta w odniesieniu do każdej propozycji sprzedaży. Jednakże Kompania Nowozelandzka miała mniej moralnych skrupułów i zaczęła zawierać z podrźędniejszymi wodzami porozumienia kupna oraz bezprawnie nabywać inne obszary ziemi. Zaniepokojeni Maorysi zaczęli stawiać opór. Doprowadziło to do masakry Wairau 17 czerwca 1843. Pięćdziesięciu Europejczyków zatrudnionych w Kompanii zawiadomiło władze, że wodzowie maoryscy nie pozwalają na pomiary „zakupionych" obszarów, i do­ magało się zaaresztowania wodzów. W trak­ cie spotkania, w którym brało udział dzie­ więćdziesięciu Maorysów i dwóch wodzów (którzy nie pozwolili się aresztować), Euro­ pejczycy zgodzili się na prośbę wodzów, by sprawę zbadał rząd; nagle padły strzały, zginęła jedna z żon wodza i dzwudziestu dwóch Europejczyków. Atmosfera wrogości, jaka powstała po tym incydencie, przyczy­ niła się do wybuchu wojny (patrz MAORY­ SÓW WOJNA 1844-1847).

SA 1855. Akt Kansas-Nebraska z 1854, zgodnie z zasadą suwerenności ludu, po­ zwolił osadnikom z obszarów Kansas-Nebraska na podjęcie decyzji w sprawie niewol­ nictwa (w głosowaniu bezpośrednim). Ugru­ powania zwolenników i przeciwników ut­ rzymania niewolnictwa w Kansas uchwaliły odrębne konstytucje i powołały konkuren­ cyjne rządy w Lecomton (za niewolnict­ wem) i Topeka (przeciw niewolnictwu) (1855). Zamordowanie przeciwnika niewol­ nictwa w listopadzie 1855 rozpętało tzw. wojnę Wakarusa, to jest szereg potyczek między zwolennikami i przeciwnikami nie­ wolnictwa wzdłuż rzeki Wakarusa w pobliżu Lawrence (Kansas) (26 listopada - 7 grudnia 1855) w wyniku których, kilku ludzi straciło życie. Uzbrojeni zwolennicy niewolnictwa z Missouri, zwani „bandytami z pograni­ cza", zamierzali zaatakować Lawrence (Kan­ sas) bronione przez partię zwolenników „wolnej ziemi" (przeciwnicy niewolnictwa na terenach zachodnich). Interwencja miej­ scowego gubernatora położyła kres atakom i samej „wojnie". W 1856 bandyci z po­ granicza napadli na Lawrence, a w odwecie abolicjoniści zaatakowali osadników z Po­ ttawatomie Greek (patrz POTTAWATOMIE, MASAKRA w POTTAWATOMIE isse). Sprzecz­ ność interesów zwolenników i przeciwników niewolnictwa przerodziła się w wojnę domo­ wą znaną jako „krwawiący Kansas", która skończyła się dopiero po interwencji i wpro­ wadzeniu porządku przez wojska federalne w 1860. Patrz także WOJNA SECESYJNA 1861-1865.

WALKERA NAJAZD NA MEKSYK 18531854. William Walker (1824-1860), awan­ turnik amerykański mieszkający w Kalifor­ nii, zaangażował się w plan osadnictwa amerykańskiego w Meksyku. Zorganizował nielegalną wyprawę zbrojną, po czym wy­ płynął z San Francisco 15 października 1853 pod pretekstem obrony Meksykan ów przed Indianami z plemienia Apaczów gra­ sującymi w północno-zachodnim Meksyku. Walker wylądował w La Paź w Baja Califor­ nia, czyli Kalifornii Dolnej, a następnie ogłosił Kalifornię Dolną niepodległą repub­ liką, a siebie jej prezydentem (3 listopada 1853). Później obwieścił o przyłączeniu meksykańskiego stanu Sonory (18 stycznia 1854). Meksyk wielokrotnie atakował ame­ rykańskich najeźdźców, którzy w końcu musieli stamtąd uciekać, ponieważ zabrakło im żywności i amunicji. W maju 1854 Walker poddał się na granicy, w pobliżu San Diego, władzom USA. Stanął przed sądem oskarżony o naruszenie neutralności, ale został uniewinniony, a rok później roz­ począł bezprawne działania zbrojne w Ni­ karagui.

pragnął opanować drogę tranzytową wiodącą przez Nikaraguę. Jesienią 1856 wojska Kos­ taryki pod dowództwem Juana Rafaela Mory (1814-1860) wkroczyły do Nikaragui i zdo­ były San Juan del Sur (Rivas) i drogę tranzytową. Prezydent Gwatemali, Rafael Carrera (1814-1865), wysłał wojska, które zdobyły Masayę i z pomocą wojsk Salwadoru i konserwatystów nikaraguańskich zaczęły oblegać Granadę. Nie dopuszczono do przy­ łączenia się do Walkera jego amerykańskich sympatyków. Gdy cholera zmniejszyła li­ czebność jego sił, Walker opuścił Granadę i udał się do Rivas, gdzie tygodniami ob­ legali go Kostarykańczycy. Chcąc uniknąć niewoli, poddał się 1 maja 1857 koman­ dorowi USA Charlesowi Henry'emu Davisowi (1815-1886) na pokładzie okrętu wo­ jennego St. Mary's. W końcu tego samego roku powrócił do Nikaragui, został aresz­ towany i deportowany. W 1860 ponownie próbował zdobyć władzę w Ameryce Środ­ kowej; wylądował w Hondurasie, został tam aresztowany, skazany przez sąd wojskowy na śmierć i rozstrzelany.

WALKERA NAJAZD NA NIKARAGUI 1855-1857. Amerykański najemnik, William Walker (1824-1860), i jego 58 towarzyszy udało się w czerwcu 1855 do Nikaragui na zaproszenie don Francisca Castellona (zm. 1855), przywódcy powstania liberałów prze­ ciw konserwatywnemu rządowi tego kraju. Grupa Walkera, zwana Amerykańską Falan­ gą, przyłączyła się do powstańców, przejęła na jeziorze Nikaragua parowiec amerykań­ ski, a następnie miasto Granadę, bastion konserwatystów. Po śmierci Castellona Wal­ ker objął dowództwo w walkach z konser­ watystami, którzy wkrótce zostali pokonani. W lipcu 1856 obwołał się prezydentem Nikaragui, był nawet przez krótki czas uznawany przez rząd USA. Amerykański awanturnik wzbudził wrogie uczucia państw Ameryki Środkowej oraz w swoim dawnym przyjacielu, amerykańskim magnacie Corneliusie Yanderbilcie (1794-1877), który

WALLACE'A BUNT 1297-1305. Król Anglii Edward I (1239-1307) stosował świadomie terror jako główny środek swej polityki wobec Szkocji, toteż zatarg między Wil­ liamem Wallace'em (1272P-1305) i żołnie­ rzami angielskimi oraz dokonane zabójstwo angielskiego szeryfa przez Wallace'a do­ prowadziły szybko do narodowego powsta­ nia. W 1297 powstańcy Wallace'a pokonali pod Stirling Bridge armię angielską. Anglicy ponieśli klęskę wskutek nieudolności swego zbyt pewnego siebie dowódcy, który roz­ kazał dużej i armii przekroczyć rzekę po wąskim moście w pobliżu opactwa w Cambuskenneth. Edward pobił Wallace'a pod Falkirk w 1298, gdzie po raz pierwszy łucznicy angielscy wystąpili przeciw pie­ churom uzbrojonym w piki. Wallace musiał prześć do walki partyzanckiej. Edward opuś­ cił Szkocję, by rozprawić się z baronami buntującymi się przeciw podatkom; wrócił w 1303 i zwyciężył Wallace'a pod Stirling.

Wallace zbiegi, ale nagroda wyznaczona za jego głowę zachęciła do zdradzenia go. W 1305 stanął przed sądem, został powie­ szony, a potem rozerwany końmi. Patrz także BRUCE'A POWSTANIE 1306-1314, SZKOCKA

królem Wandalów został Genzeryk (Gaiserich) (390-477), wyznawca arianizmu (od­ łam religii chrześcijańskiej). W 429, pod naporem Wizygotów, poprowadził swój lud do Afryki Północnej, zwyciężył tam wojska rzymskie i do 435 opanował większą część WOJNA 1295-1296. rzymskiej Afryki północno-zachodniej. Zdo­ WANDALÓW 1 RZYMIAN WOJNA W AFRYCE byta przez Wandalów Kartagina (439) zo­ stała ich stolicą i bazą dla napadów na PÓŁNOCNEJ 533-534. Od połowy V w. Sycylię i południową Italię. W 442 zawarli Wandalowie, lud germański, panowali w Af­ ryce Północnej (patrz WANDALÓW NAJAZDY pokój z Rzymem. Po zamordowaniu WalenNA CESARSTWO RZYMSKIE 400-533). Byli okrut­ tyniana III (419-455), cesarza zachodniorzymskiego, wdowa po nim wezwała Gennymi panami dla zromanizowanej już lud­ ności i prześladowali katolików. W 533 zeryka na pomoc w walce z uzurpatorem, cesarz wschodniorzymski Justynian I (483— cesarzem Petroniuszem Maksymusem (zm. 565) wysłał ekspedycję do Afryki Północ- 455). W czerwcu 455 flota Wandalów do­ płynęła do ujścia Tybru, po czym Genzeryk no-Zachodniej pod komendą świetnego wo­ ruszył na Rzym. Wandalowie zabili Madza Belizariusza (505P-565). Król Wan­ ksymusa w czasie ucieczki, zajęli miasto, dalów Gelimer (Geilamir), stały wróg Rzy­ mian, bezprawnie odebrał wcześniej tron pustoszyli je przez dwa tygodnie i wrócili do Kartaginy, zabierając jako zakładniczkę swojemu kuzynowi (530); Justynian wyko­ wdowę po Walentynianie (patrz RZYMSKA rzystał to jako pretekst do interwencji. Armia Belizariusza pokonała siły Gelimera WOJNA z WANDALAMI 468). Genzeryk nadal dokonywał pirackich napadów i opanował w bitwie w pobliżu Kartaginy, stolicy Wan­ dalów, po czym zajęła miasto. Trzy miesiące Sycylię, Sardynię, Korsykę i Baleary. Śmierć później, w grudniu 533, armia Gelimera Genzeryka (477) przerwała napady Wan­ poniosła ostateczną klęskę; Gelimer uciekał dalów na Rzym, ale najazdy na inne teryto­ do Numidii (terytorium obecnej Algierii), ria trwały aż do klęski zadanej im przez rzymsko-bizantyjską armię pod wodzą Beli­ ale został ujęty przez ścigającego go nie­ przyjaciela (marzec 534) i przewieziony do zariusza (505?-565); w następstwie tej klęski Konstantynopola; osiadł później w Galacji, w 533 Wandalowie utracili Kartaginę (patrz w środkowej części Azji Mniejszej. Klęska WANDALÓW i RZYMIAN WOJNA w AFRYCE ta przyśpieszyła zniknięcie Wandalów. Patrz PÓŁNOCNEJ 533-534). Wandalowie wkrótce zniknęli z kart historii. Patrz także także GOTÓW WOJNA 534-554. WIZYGOTÓW NAJAZDY NA CESARSTWO RZYM­

WANDALÓW NAJAZDY NA CESARSTWO

RZYMSKIE 406-533. Wandalowie, starożyt­ ny lud germański z Półwyspu Jutlandzkiego (Dania), osiedli w V w. p.n.e. na wschód od współczesnego Berlina, w III w. występują nad środkowym Dunajem, prawdopodobnie za zgodą cesarstwa rzymskiego. Wypierani stamtąd, przesuwali się na zachód, pod koniec IV w. znaleźli się nad górnym Du­ najem, najechali w 406 Galię (Francję), a w 409 wtargnęli do Hiszpani. Od 415 rozpoczęły się najazdy Wizygotów, ludu również pochodzenia germańskiego. W 428

SKIE, PÓŹNIEJSZE 410-470.

WANDEJSKIE WOJNY 1793-1832. W wiej­

skim, konserwatywnym departamencie w zachodniej Francji wybuchło pięć po­ wstań wywołanych zmianami wprowadza­ nymi przez rząd w Paryżu. Mieszkańcy Wandei, głęboko wierzący katolicy, ekono­ micznie zacofani, z furią reagowali na anty­ kościelne uchwały rewolucjonistów pary­ skich (patrz FRANCUSKA REWOLUCJA 1739— 1792). Pierwsze i najważniejsze powstanie wybuchło w Wandei w 1793 w odpowiedzi

na dekret o poborze. Oddziały Wandejczyków (nazywane później Wielką Armią), liczące około 50 tysięcy ludzi, do których dołączyli znani rojaliści z arystokracji, zajęły w lutym 1793 miasta Wandei. Powstanie wandejskie oraz niezależne od niego powsta­ nia w Lyonie, Marsylii i Normandii stano­ wiły poważną groźbę dla francuskiego rządu rewolucyjnego, już i tak chwiejącego się z powodu prowadzonych wojen (patrz WOJ­ NY REWOLUCYJNEJ FRANCJI 1792-1802). W czer­ wcu 1793 Wielka Armia zdobyła miasto Saumur, przekroczyła Loarę, ale ugrzęzła oblegając Nantes i nie zdołała zdobyć Breta­ nii, Normandii i Main, co miało jej otwo­ rzyć drogę do Paryża. Do października powstańcy odnosili na ogół zwycięstwa; w październiku 1793 pod Cholet armia rządowa zwyciężyła siły powstańcze liczące wówczas 65 tysięcy ludzi. Niedobitki wal­ czyły dalej, ale w grudniu 1793 doznały ciężkich porażek pod Le Mans i Savenay. Surowe represje rządowe wywołały nowe, bezskuteczne próby oporu. Walki ustały po uchwaleniu amnestii (grudzień 1794) oraz dekretu o zwolnieniu z poboru powszechne­ go i o wolności wyznania (porozumienie z La Jaunaie, 1795). Drugie powstanie, znacznie słabsze, wybuchło w czerwcu 1795, gdy do Bretanii wróciła z wygnania arysto­ kracja francuska popierana przez Wielką Bry­ tanię. Powstanie zostało po miesiącu zdła­ wione; w 1796 władze ujęły i straciły arysto­ kratycznych przywódców, co ostatecznie zakończyło walki. Francuski rząd rewolucyj­ ny w Paryżu w krótkim czasie przywrócił porządek. W 1799, 1815 i 1832 wybuchły w Wandei trzy dalsze powstania, mające charakter raczej rojalistyczny niż religijny; powstania te znane są jako wojny wandej­ skie. W 1815 opór Wandei wywołały rządy cesarza Napoleona Bonaparte (1769-1821), a w 1832 - rządy króla Ludwika Filipa (1773-1850). Patrz także FRANCUSKA REWO­ LUCJA 1830; NAPOLEOŃSKIE WOJNY isos-isis. WARBECKA REBELIA 1495-1499. Po upad­

ku rebelii LAMBERTA SIMNELA (1487)

została podjęta kolejna próba podstawienia fałszywego pretendenta do tronu. Nowym oszustem był Flamand z pochodzenia, tkacz Perkin Warbeck (14747-1499), przygoto­ wany do odgrywania roli Ryszardą księcia Yorku, rzekomo zamordowanego przez króla Ryszarda III (1452-1485). Poplecznikami Warbecka byli cesarz Świętego Cesarstwa Rzymskiego, księżna Burgundii, hrabia War­ wick i król Szkocji Jakub IV (1473-1513). W 1495 najemne oddziały Warbecka wylą­ dowały w Anglii. Wobec braku poparcia ludności udał się Warbeck do Szkocji, prze­ konał Jakuba, że istotnie jest Ryszardem i poślubił kuzynkę króla. Szkocka wyprawa do Anglii z 1496 również była bezskuteczną częściowo z powodu rozdźwięków między Jakubem i Warbeckiem. Warbeck nie pozys­ kał zwolennika i opuścił Szkocję. W 1496 pojawił się w Komwalii, zebrał 6000 wojska. Nie zdobył Exeteru, gdzie jego sześciotysięczna armia ustąpiła przed wojskami króla Henryka VII (1457-1509). Warbeck uciekł, ale w 1493 został ujęty w Beaulieu w Hamp­ shire. Otrzymawszy obietnicę przebaczenia, wyznał wszystko; wbrew wcześniejszym gwarancjom został powieszony po dwóch próbach ucieczki z więzienia w londyńskiej Tower. WARWICKA BUNT 1469-1471. Richard Ne­ ville hrabia Warwick (1428-1471), znany jako „twórca królów" był doradcą króla Anglii Edwarda IV (1442-1483) i wywierał na króla duży wpływ aż do 1465. Warwick prowadził wówczas we Francji delikatnej natury negocjacje w sprawie żony dla króla, a po ich zakończeniu dowiedział się o trzy­ manym w sekrecie małżeństwie Edwarda z Elżbietą Woodville (14377-1492), która nie pochodziła z rodziny królewskiej. Ukry­ wający swoje niezadowolenie Warwick zo­ stał ponownie zaskoczony, gdy samowładny Edward odebrał urzędy jego ludziom mia­ nując na ich miejsce członków rodziny Woodville. Kolejnym powodem jego irytacji był nierozsądny sojusz z Burgundią który Edward zawarł w 1467. Wreszcie w 1468

Warwick podniósł otwarty bunt, zwyciężyi Edwarda pod Edgecote i wziął go do niewoli. W nadziei na dojście do porozumienia uwolnił Edwarda, jednak ten w 1470 oskar­ żył Warwicka o zdradę, doszło do ponow­ nego buntu, Edward odniósł zwycięstwo pod Empington. Warwick uciekł do Francji. We Francji pogodził się ze swoim dawnym wrogiem, królową Małgorzatą (1430?-1482), małżonką angielskiego króla Henryka VI (1421-1471) uwięzionego w londyńskiej Tower. Z francuską pomocą Warwick i Mał­ gorzata zebrali wojska, najechali Anglię w 1470, uwolnili Henryka i osadzili go na tronie. Edward uciekł do Burgundii, ale wrócił w 1471 iw bitwie pod Barnet zwy­ ciężył Warwicka, który zginął w walce. Edward IV ponownie uwięził rodzinę Hen­ ryka. Henryk zmarł w Tower. Edward od­ zyskał pełną władzę. WATA TYLERA POWSTANIE. Patrz CHŁOPÓW ANGIELSKICH POWSTANIE 1415. WATERLOO, BITWA POD WATERLOO. Patrz STUDNIOWA WOJNA isis.

WELUR, BUNT W WELURZE 1806. Lekcewa­

żenie okazywane przez Brytyjską Kompanię Wschodnioindyjską religijnym i kastowym zwyczajom indyjskich żołnierzy w służbie Kompanii (sipajów) doprowadziło do wy­ buchu krwawego i niepotrzebnego buntu w Welurze (Indie) w maju 1806. Anglicy zastąpili wówczas indyjskie turbany nakry­ ciem głowy podobnym do kapelusza; chcąc, by wojsko wyglądało przyzwoicie, zakazali noszenia w czasie defilad jakichkolwiek ozdób oraz oznak kastowych. 1500 sipajów w Welurze rozdzieliło się na dwie grupy, jedna zaatakowała koszary i zabiła wielu z 4000 przebywających w nich Europej­ czyków, druga ostrzelała domy oficerów zabijając tych, którzy wyszli na próg. Z po­ bliskiego miasta Arkot nadeszli brytyjscy dragoni, wysadzili bramy twierdzy Welur bronionej przez sipajów i zabili około 400 buntowników (w czasie walk zginęło około

130 żołnierzy angielskich). Gubernator Ma­ drasu, winny tego niedopatrzenia, został zdymisjonowany. WENECKI PODBÓJ FRIULI 1411-1420. Za

panowania króla Zygmunta (1368-1437) Węgrzy zagrażali Friuli (kraina historyczna w północno-wschodnich Włoszech nad Morzem Adriatyckim, po 1947 częściowo w Jugosławii); książęta Friuli poprosili wó­ wczas (1411) Wenecję o pomoc wojskową. W wyniku udanej kampanii przeciw Wę­ grom, Friuli wpadło w ręce Wenecji (1420). Wenecja przesunęła swoje granice na pó­ łnoc po Alpy Karnijskie i na wschód po Alpy Julijskie. WENECKO-BIZANTYJSKA WOJNA 11701177. Bizantyjczycy z niechęcią odnosili

się do obecności weneckich kupców, któ­ rych liczba stale wzrastała, oraz do przywi­ lejów nadanych im po pierwszych dwóch KRUCJATACH. Genua i Piza oraz inni handlowi rywale Wenecji przynaglali bizan­ tyjskiego cesarza Manuela I Komnenosa (1120-1180) do działania; w 1171, w ciągu jednego dnia, aresztowano w cesarstwie bizantyjskim wszystkich Wenecjan, a ich dobra na pewien czas skonfiskowano. Cesarz zajął placówki weneckie nad Morzem Egej­ skim; posiadłości Wenecji nad Morzem Adriatyckim przejęli Węgrzy (patrz WĘGIERSKO-WENECKA WOJNA im). Doża wenecki wypuścił pierwsze rządowe obligacje, które miały sfinansować wyprawę dla odzyskania miast Żary (Zadar) i Raguzy (Dubrownik) na wybrzeżu dalmatyńskim oraz portu Negropont (Chalkis) nad Morzem Egejskim. Z pomocą Normanów Wenecjanie zdobyli Raguzę i spustoszyli zajmowane przez Bi­ zancjum wypy Chios i Lesbos na Morzu Egejskim (1171). W 1173, po utracie Ankony, do Wenecji przywleczono straszliwą zarazę; w powstałym chaosie zamordowano dożę. Zreorganizowano wenecki rząd i po­ wołano zespół rozstrzygający (poprzednik Wielkiej Rady). W 1177 ucichły wszystkie walki i rozpoczęły się przewlekłe negocjacje

trwające do 1183, wtedy to Andronik I Komnenos (1118-1185), cesarz bizantyjski, ponownie nawiązał stosunki handlowe i po­ lityczne z Wenecją, której obiecał odszko­ dowanie za poniesione straty.

u wybrzeża dalmatyńskiego; Wenecjanie stracili przeszło 900 marynarzy zabitych lub wziętych do niewoli. W 1299 Wenecja i Genua podpisały pakt o nieagresji. WENECKO-GENUEŃSKA WOJNA 1350—

WENECKO-GENUEŃSKA WOJNA 1255—

1270. Wojna ta była wynikiem dążeń Wenecji i Genui, rywali handlowych we wschodniej części Morza Śródziemnego, do pozbycia się konkurenta i uzyskania wyłącz­ ności w handlu z Konstantynopolem i ko­ loniami łacińskimi należącymi do krzyżow­ ców. Wenecjanie wygrali z Genuą trzy bitwy morskie u wybrzeży Palestyny, co umoż­ liwiło im wyparcie Genui z Akki. Stoczono kilka niewielkich i nie rozstrzygniętych bitew morskich u wybrzeży wysp na Morzu Egejskim oraz u wybrzeży Grecji; najbar­ dziej znaczącą była bitwa pod Trapani (Sy­ cylia) w 1264, w której wenecka flota rozbiła flotę genueńską, w bitwie zginęło ponad 1000 marynarzy genueńskich. Gdy Wenecja uzyskała od cesarza bizantyjskiego dodat­ kowe prawa handlowe, między Wenecją a Genuą nastąpił rozejm (1270).

1355. Kolejna wojna między Wenecją i Genuą wybuchłą gdy Genueńczycy przejęli kilka weneckich statków w pobliżu Kafly, zamożnej genueńskiej kolonii handlowej na Półwyspie Krymskim. Wkrótce Genua zdo­ była ważną kolonię wenecką w Negroponcie (Eubea). Wenecjanie zawarli szybko przy­ mierze z cesarzem w Konstantynopolu oraz królem Aragonii. Stoczono nie rozstrzygnię­ tą bitwę w cieśninie Bosfor. Zwycięstwo Wenecjan u wybrzeży Sardynii w 1352 pozwoliło im na rozpoczęcie blokady Genui, która zawarła przymierze z Mediolanem i przystąpiła do ofensywy. Zwycięstwo Ge­ nui w bitwie pod Sapienzą w 1354 zmusiło Wenecję do zawarcia pokoju; oba miasta zobowiązały się do nienaruszania terytoriów i szlaków handlowych przeciwnika. Patrz także CHIOGGIA, WOJNA o CHlOGGlĘi378-i38i. WENECKO-GENUEŃSKA WOJNA 1378-

WENECKO-GENUEŃSKA WOJNA 1291—

-1381. Patrz chioggia, wojna o chioggię

1299. Wenecja sprzymierzona z Pizą za­ grażała genueńskim szlakom handlu korze­ niami, biegnącym przez Morze Czarne i wschodnią część Morza Śródziemnego. W 1294 Genueńczycy pokonali w Zatoce Aleksandretty (Zatoka Iskenderun) połą­ czoną flotę Wenecji i Pizy, po czym spus­ toszyli wenecki port Canea (Chania) na Krecie i zniszczyli tam weneckie statki przewożące korzenie. Genueńczycy miesz­ kający w Konstantynopolu napadali na Wenecjan i wielu z nich zamordowali. W od­ wecie flota wenecka pod dowództwem Rogeria Morosiniego splądrowała Galatę, ge­ nueński port handlowy w pobliżu Konstantynopola. Od czasu do czasu do­ chodziło do niewielkich potyczek, aż wresz­ cie Genueńczycy dowodzeni przez Lambę Dorię odnieśli w 1299 zdecydowane zwy­ cięstwo na morzu w bitwie pod Curzolą,

1378-1381.

WENE CKO-MEDIOLAŃSKA WOJNA 1404—

1406. Mediolan stracił wiele zdobyczy Giana Galeazza Yiscontiego (1351-1402); wiele miast północnej i środkowej Italii powróciło do miejscowych panów (patrz FLORENCKO-MEDIOLAŃSKA WOJNA 1397-1402).

Wenecjanie opanowali mediolańskie posiad­ łości: Yicenzę, Weronę, Padwę i Bassano. W 1406 udusili Francesco II Novello da Carrara (zm. 1406), który na mocy porozu­ mienia zachował panowanie w Padwie i We­ ronie; śmierć Francesca zakończyła linię rodu Carrara. Wenecja opanowała w ten sposób większą część północno-wschodniej Italii. WENECKO-MEDIOLAŃSKA WOJNA 1426.

Filippo Maria Yisconti (1402-1447), książę

Mediolanu, miał nadzieję na odzyskanie Werony i Yicenzy, utraconych po śmierci ojca, oraz na opanowanie całej północnej Italii. W 1426 Wenecja, kierując się korzyś­ ciami handlowymi i obawą przed ambicjami Yiscontiego, zawarła sojusz z Florencją prze­ ciw Mediolanowi. Do przymierza przyłą­ czyły się niebawem Siena, Ferrara, Sabaudia i Mantua i wspólnie sformowały dużą armię pod dowództwem Francesca Carmagnoli (1390-1432). Po wkroczeniu wojsk Carmag­ noli do Brescii wybuchło przygotowywane wcześniej powstanie, które pomogło w ob­ lężeniu. Mediolański obrońca Francesco Sforza (1401-1466) poddał się, ale obie strony otrzymały posiłki, co przedłużyło walkę o osiem miesięcy, do listopada 1426, to jest do upadku ostatnich umocnienień mediolańskiego miasta; do zwycięstwa Car­ magnoli przyczyniła się nowa broń, armaty. Dzięki interwencji papieża Marcina V (1368-1431) 30 grudnia 1426 podpisano w Wenecji traktat pokojowy. Wenecja do­ stała Brescię i okolice, Florencja odzyskała utracone terytorium, Sabaudia władała ob­ szarem pozyskanym od Mediolanu, a Me­ diolanowi zakazano ingerowania w stosunki między dowolnym państwem i Rzymem. WENECKO-MEDIOLAŃSKA WOJNA 1427—

1428. Niemal natychmiast po podpisaniu pokoju w Wenecji (patrz WENECKO-MEDIOLAŃSKA WOJNA 1426) Filippo Maria Yisconti (1402-1447), książę Mediolanu próbował w Chiari zaskoczyć i zabić weneckiego wodza Francesca Carmagnolę (1390-1532). Yisconti uzbroił flotę rzeczną na Padzie i wznowił działania wojenne. Po stoczeniu nie rozstrzygniętej bitwy pod Golotonlengo, Carmagnola skierował się do Cremony. Gdy stwierdził, że wojska Yiscontiego zajęły miasto, przypuścił atak wszystkimi siłami na podmiejską Casa-al-Secco. Żołnierze Car­ magnoli zasypali fosę ciałami poległych, wdarli do miasta i zwyciężyli. Później Car­ magnola wpędził w pułapkę i pokonał siły mediolańskie na bagnach w pobliżu Brescii. Florencja wyczerpana wojną i zagrożona

rosnącą potęgą Wenecji, zaproponowała po­ kój zawarty w Ferrarze w kwietniu 1428. Wenecji przyznano Brescię i część Cremony. WENECKO-MEDIOLAŃSKA WOJNA 14291433. Gdy Florencja zaatakowała Lukkę i

pokonała flotę genueńską u wybrzeży Riwiery, zrywając pokój zawarty w Ferrarze (patrz WENECKO-MEDIOLAŃSKA WOJNA 1427-1428), na nowo wybuchła wojna między Wenecją a Mediolanem. Francesco Carmag­ nola (1390-1432) poprowadził weneckie wojska do Cremony, gdzie w Soncino nad Padem uległ 6 czerwca 1431 wojskom me­ diolańskim pod dowództwem Francesca Sfor­ zy. Również flota mediolańska odniosła zwycięstwo w bitwie morskiej pod Biną. Niepowodzenia militarne spowodowały, że Carmagnola stanął przed sądem w Wenecji. Oskarżono go o zdradę, uznano za winnego i ścięto 5 kwietnia 1432. W 1433 książę Mediolanu zgodził się na pokój i wojnę przerwano. Wenecja odzyskała władzę nad Brescią i Bergamo. WENECKO-MEDIOLAŃSKA WOJNA 1448— 1454. Gdy książę Mediolanu Filippo Maria

Yisconti (1402-1447) zmarł, nie pozo­ stawiając dziedzica, Wenecjanie postanowili wykorzystać niepokoje w Mediolanie i wkro­ czyli do księstwa. Wybrany na dowódcę armii mediolańskiej Francesco Sforza (1401-1466) rozpoczął ofensywę w 1448, zdobył znaczną część terytorium Wenecji, rozbił jej flotę i wygrał bitwę pod Caravag­ gio. Mimo to prowadził z Wenecją poufne negocjacje, zerwał w końcu z Mediolanem i przeszedł na stronę Wenecji. Otoczony przez wojska Sforzy, Mediolan skapitulował, a mieszkańcy miasta wybrali Sforze na nowego księcia. W 1452 zawarł sojusz z Flo­ rencją, Genuą i Mantua przeciw Wenecji. Wojna między Wenecją i Mediolanem za­ kończyła się pokojem w Lodi w 1454. WENECKO-TURECKA WOJNA 1416. W od­

powiedzi na osiągnięcia Turków w basenie Morza Egejskiego flota wenecka pod dowó-

dztwem Pietra Loredana (zm. 1439) pokona­ ła i rozbiła flotę turecką w bitwie u wybrzeży Gelibolu (Gallipoli) w czerwcu 1416. W na­ stępstwie Wenecja opanowała wybrzeże i wy­ spy dalmatyńskie, uzyskała także nowe pla­ cówki w Grecji i na Eubei. Sułtan Mehmed I (13 89?-1421), zmuszony ubiegać się o po­ kój, po raz pierwszy w historii posłał turec­ kiego posła do chrześcijańskiego państwa. WENECKO-TURECKA WOJNA 1425-1430.

Okręty tureckie wysłane przez tureckiego sułtana Murada II (1403-1451) zniszczyły placówki weneckie położone na wybrzeżu albańskim oraz w Epirze, w zachodniej Grecji. W 1430 Turcy zajęli Tessaloniki (Saloniki), miasto nad Morzem Egejskim, gdzie stacjonował garnizon wenecki liczący 1400 ludzi. Turcy zabili lub sprzedali w nie­ wolę mieszkańców miasta, a kościoły prze­ kształcili w meczety. Zajęta innymi działa­ niami wojennymi Wenecja musiała w 1430 zawrzeć pokój (patrz WENECKOMEDIOLAŃSKA WOJNA 1429-1433).

WENECKO-TURECKA WOJNA 1443-1453.

W celu obrony Konstantynopola przed woj­ skami tureckimi sułtana Mehmeda II (1429-1481) Wenecja wyekspediowała tam swoje okręty. Po upadku miasta w 1453 (patrz KONSTANTYNOPOLA UPADEK 1453) Tur­ cy ruszyli dalej, zdobyli Grecję i Albanię, izolując w ten sposób weneckie placówki. Turcy wyparli Wenecjan z Rumelii w połu­ dniowej części Półwyspu Bałkańskiego i z Anatolii (azjatycka część Turcji). WENECKO-TURECKA WOJNA 1463-1479.

Flota turecka, rozbudowana przez sułtana Mehmeda II Zdobywcę (1429-1481), zajęła grecki port Mitilini na Morzu Egejskim i nękała wybrzeże dalmatyńskie. W 1470 tureckie siły lądowe i morskie zajęły Negropont (Chalkis), port na wyspie Eubea. Wenecjanie pozyskali pomoc Persji. Wojska perskie wkroczyły do Anatolii, zostały jed­ nak pokonane w bitwie pod Erzincan nad górnym Eufratem (1473). Persowie musieli

się wycofać; Wenecjanie zostali pozbawieni potężnego sojusznika, a Mehmed opanował Anatolię. Turcy najechali Albanię i napadali na obrzeża Wenecji. Na mocy traktatu z Konstantynopola z 1479 Wenecja ustąpiła wszystkie terytoria zdobyte przez Turków łącznie ze Skutari (część Konstantynopola), w którym wenecki garnizon bohatersko odpierał wiele ataków tureckich w latach 1478-1479, Negropontem, wyspą Lemnos i innymi placówkami weneckimi nad Mo­ rzem Egejskim. Wenecja zapłaciła również 100 tysięcy dukatów kontrybucji i zgodziła się płacić Turkom roczną daninę za prawo do handlu. Patrz także TURKMEŃSKO-TURECKIE WOJNY 1400-1473.

WENECKO-TURECKA WOJNA 1499-1503.

Turcy osmańscy nadal łupili Wenecjan, którzy uzyskali pewną pomoc królów Fran­ cji, Aragonii i Portugalii, natomiast ani Rzym, ani inni rywale Wenecji nie udzielili jej poparcia. Wyćwiczona flota turecka wy­ grała 28 lipca 1499 bitwę pod Lepanto, zadając ciężką klęskę flocie weneckiej, której dowódca Antonio Grimani (1436-1523) do­ stał się do niewoli; wrócił później w kaj­ danach. Tureckie zwycięstwa w Pylos, Modon i Coron oraz napady tureckie na Italię aż po Yicenzę prowadzone przez Alpy Julij­ skie, zmusiły Wenecję do zawarcia pokoju w listopadzie 1503. Turcy zyskali panowanie nad częścią Morei (Peloponez) i niektórymi wyspami, ale stracili Keffalinię, największą wyspę w archipelagu Wysp Jońskich. WENECKO-TURECKA WOJNA 1537-1540.

Rzekoma obraza ze strony Wenecji stała się przyczyną wojny, którą wypowiedział sułtan turecki Sulejman I Wspaniały (1496P-1566). W 1537 siły tureckie złupiły Apulię w połu­ dniowej Italii. Zamierzając rozpocząć ob­ lężenie weneckiej wyspy Kerkiry (Korfu), Sulejman zbierał wielkie wojska lądowe i morskie, zrezygnował z tych planów po przybyciu na tę wyspę silnej cesarsko-weneckiej floty dowodzonej przez Andreę Dorię (14687-1560). Tureckie siły morskie pod

komendą Chąjr ad-dina Barbarossy II (1466?-1546), grasując na Morzu Egejskim i Morzu Adriatyckim, zdobyły wiele wysp oraz placówek weneckich i najechały Kretę w 1538. 27 września 1538 flota Barbarossy odniosła zwycięstwo nad cesarsko-wenecką flotą dowodzoną przez Dori w bitwie w po­ bliżu Prewezy. Do 1540 Wenecja oddała Turkom wyspy na Morzu Egejskim i placó­ wki w Morei (Peloponez) łącznie z Nauplio i Monemvasią. WENECKO-TURECKA WOJNA 1570-1573.

Gdy Wenecja nie zgodziła się na oddanie Turkom Cypru, sułtan Selim II (1524?— 1574) rozkazał tureckim siłom lądowym i morskim dokonać inwazji na wyspę. Latem 1570 około 5000 żołnierzy walczyło w Ni kozji z 50-tysięczną armią turecką oblegającą miasto, w końcu jednak ulegli. Turcy zma sakrowali garnizon wenecki i dopuścili się mordów na mieszkańcach miasta. Następnie prawie przez rok oblegali i blokowali od strony morza zajmowany przez Wenecjan port Famagusta na Cyprze. Gdy połowa obrońców poległa i zostało tylko 2500 żoł nierzy, wenecki gubernator Famagusty przy jął warunki pokoju proponowane przez Tur ków, którzy potem, na początku sierpnia 1571, bezlitośnie wymordowali obrońców. Flota Świętej Ligi składająca się z 200 weneckich, hiszpańskich i papieskich okrę tów pod dowództwem Don Juana (Jan Au striacki) (1547-1578) rozbiła 7 października 1570 flotę turecką w Krwawej Bitwie pod Lepanto (Grecja). Hiszpania nie wykorzys tała zwycięstwa iw 1572 turecka flota zmusiła Wenecjan do wystąpienia ze Świętej Ligi i podpisania porozumienia (7 marca 1573); Wenecja oddała Cypr oraz posiadłości w Albanii i Epirze, zapłaciła także dużą kontrybucję. WENECKO-TURECKA WOJNA 1645-1669. Patrz KANDII WOJNA 1645-1669. WENECKO-TURECKA WOJNA 1685-1699.

W latach 1685-1687 Wenecjanie pod do­

wództwem Francesca Morosiniego (1618— 1694) odebrali Turkom część Dalmacji i Morei (Peloponez). We wrześniu 1687 Morosini zdobył Ateny, ale musiał je póź­ niej opuścić, mimo że panował nad większą częścią Peloponezu. W 1651 Wenecjanie zdobyli Chios, wyspę na Morzu Egejskim, którą jednak potem zwrócili; Turcy zajmowali wyspę do pierwszej BAŁKAŃSKIEJ WOJ­ NY w 1912. Wojnę zakończył w styczniu 1699 traktat w Karłowicach, na mocy któ­ rego Wenecja uzyskała Peloponez i znaczną część Dalmacji. Patrz także AUSTRIACKO-TURECKA WOJNA 1683-1699.

WENECKO-TURECKA WOJNA 1714-1718.

W 1714 Wenecjanie wzniecili powstanie w Czarnogórze (najechali również Bośnię i przejęli tureckie okręty na Morzu Śród­ ziemnym). W odwecie imperium osmańskie wypowiedziało Wenecji wojnę i wysłało wojska lądowe i flotę, które zajęły wiele weneckich wysp i twierdz na Morzu Egej­ skim. W ciągu roku Turcy zajęli cały Pelo­ ponez, a z pomocą Egiptu i państw Afryki Północnej wyparli Wenecjan także z basenu Morza Egejskiego i z Krety, na której Wenecja po wojnie KANDII zachowała jeszcze małą twierdzę. Wenecjanie, otrzy­ mawszy pewną pomoc Hiszpanii, Portugalii i kilku państewek włoskich, odparli atak Turków na Kerkirę (Korfu). Od 1716 obok Wenecji walczyła również Austria (patrz AUSTRIACKO-TURECKA WOJNA 1714-1718). Dzię­

ki pośrednictwu Wielkiej Brytanii i Danii zawarto 21 lipca 1718 pokój w Pozarevacu; Wenecja oddała Peloponez, ale uzyskała pewne posiadłości w Albanii i Dalmacji. WENEZUELSKA WOJNA DOMOWA 1858— 1864. W marcu 1858 konserwatyści i libe­

rałowie (patrz WENEZUELSKIE POWSTANIE 1848-1849) obalili autokratyczne rządy braci Monagas, którzy sprawowali władzę od 1848, jednak zwycięzcy rywalizowali rów­ nież między sobą. Wkrótce między ambit­ nymi, prowincjonalnymi caudiłlo (przywód­ cy wojskowi) doszło do wojny domowej

i caią Wenezuelę ogarnęły tzw. wojny federalistyczne, giównie między konserwatysta­ mi a liberałami; konserwatyści dążyli do silnych rządów centralnych, a liberałowie chcieli rządu federalnego i demokracji. To­ czono zacięte walki, rząd przechodził z rąk do rąk, aż wreszcie powrócił z emigracji Jose Antonio Paez (1790-1873), były prezydent, by utworzyć rząd konserwatystów (1861). Zamieszki utrzymywały się nadal, gdyż liberałowie zwalczali represyjną politykę Paeza, który sprawował rządy dyktatorskie. W 1863 jego stronnicy zostali pokonani, a on sam udał się znowu na emigrację. W 1864 liberałowie z generałem Juanem Falconem (1820-1870) i Antonio Guzmanem Blanco (1829-1899) na czele zdobyli władzę i wydali federalną konstytucję. WENEZUELSKA WOJNA DOMOWA 1868— 1870. Federalna Wenezuela za czasów

prezydenta Juana Falcona (1820-1870), li­ berała, pogrążała się w coraz głębszym politycznym chaosie; trwały walki między potężnymi prowincjonalnymi caudillo (przywódcy wojskowi). Na czele powstania konserwatystów stanął Jose Tadeo Monagas; w 1868 powstańcy obalili Falcona. Monagas na krótko odzyskał władzę, gdyż wkrótce zmarł, a po jego śmierci wybuchła krwawa wojna domowa. W wyniku kontrrewolucji kierowanej przez energicznego liberała An­ tonio Guzmana Blanco (1829-1899) w 1870 konserwatyści zostali pokonani; Guzman Blanco, były wiceprezydent w rządzie Fal­ cona, objął władzę, a później (1873) został wybrany na konstytucyjnego prezydenta. Sprawował rządy umiarkowanie dyktator­ skie, doprowadził do poprawy gospodarki i szkolnictwa, wprowadził swobodę wyzna­ nia i ograniczył prawa Kościoła katolic­ kiego. W latach 1888-1889 powstanie wzniecone przez jego przeciwników odsu­ nęło go od władzy. Guzman Blanco do końca życia przebywał za granicą. WENEZUELSKA WOJNA O NIEPODLEGŁOŚĆ

1811-1821.

Po

najeździe

Napoleona

Bona­

parte na Hiszpanię (patrz PÓŁWYSPU IBERYJ­ SKIEGO WOJNA isos-ish) w Caracas złożono z urzędu hiszpańskiego generalnego kapita­ na, a władzę w Wenezueli przejęła junta, która wydelegowała do Anglii Simona Boli­ vara (1783-1830), by starał się o pomoc w wojnie o wyzwolenie spod władzy Hisz­ panii. Wkrótce do kraju powrócił Francisco Miranda (1750-1816), Wenezuelczyk wal­ czący w WOJNACH REWOLUCYJNEJ FRANCJI, który stanął na czele powstania. 5 lipca 1811 proklamowano niepodległość Wenezueli, jednak siły Mirandy zostały szybko pokonane i w kraju przywrócono rządy króla (Mirandę aresztowano i uwię­ ziono w Hiszpanii, gdzie zmarł). W 1813 Bolivar poprowadził Wenezuelczyków do zwycięstwa nad Hiszpanami, dowodzonymi przez Dominga de Monteverde (1772-1823), po czym zdobył Caracas, zyskując tytuł Oswobodziciela (Libertador). Bolivar wygrał kilka bitew, ale Hiszpanie pokonali go pod La Puerta, odzyskali panowanie w Wenezu­ eli i zmusili go do ucieczki do Nowej Granady (Kolumbia). Przebywał przez dwa lata na»emigracji w Nowej Granadzie, na Jamajce i Haiti (patrz KOLUMBII WOJNA o NIEPODLEGŁOŚĆ isio-isis). W 1816 Bolivar wrócił do Wenezueli i wspierany przez patriotów pod wodzą Jose Antonia Paeza (1790-1873) i ochotników z Europy, założył kwaterę główną w Angosturze (Ciudad Bo­ livar). Prowadził walki głównie w Nowej Granadzie, którą wyzwolił spod hiszpańs­ kiego panowania w 1819, a następnie zajął się sprawami Wenezueli. Podpisał z rojalistami rozejm, który później zerwał, i rozbił Hiszpanów w bitwie pod Carabobo 24 czer­ wca 1821. Wenezuela została oswobodzona. Patrz także CHILIJSKA WOJNA o NIEPODLEG­ ŁOŚĆ isio-1819; PERU WOJNA o NIEPODLEG­ ŁOŚĆ 1820—1825. WENEZUELSKIE POWSTANIE 1848-1849.

Jose Antono Paez (1790-1873), przywódca konserwatystów, w latach 1830-1848 spra­ wował w Wenezueli rządy, bądź jako prezy­ dent, bądź najsilniejszy polityk w kraju.

Był to okres politycznej stabilności i postępu gospodarczego. Jego przyjaciel generał Jose Tadeo Monagas (1784-1868), wybrany w 1846 na prezydenta Wenezueli, zerwał z nim, gdy Paez mianował liberałów na stanowiska ministerialne. Kongres, w któ­ rym konserwatyści mieli przewagę, był obu­ rzony, a Paez stanął na czele swych stron­ ników w powstaniu przeciw Monagasowi. Zwyciężyły wojska Monagasa, a Paez udał się na emigrację. W latach 1848-1858 w We­ nezueli dyktatorskie rządy prezydenckie sprawował Monagas lub jego brat Jose Gre­ gorio Monagas (1795-1858), którzy kolejno zajmowali najwyższy urząd i dążyli do prze­ dłużenia kadencji prezydenta z czterech do sześciu lat (patrz WENEZUELSKA WOJNA DO­ MOWA 1858-1864). WENEZUELSKIE POWSTANIE 1945. Prezy­

dent Isaias Medina Angarita (1897-1953) złagodził rządy, umożliwiając zakładanie par­ tii opozycyjnych, między nimi Akcji Demo­ kratycznej, lewicowej partii socjalistycznej, odwołującej się do klasy średniej, robotni­ ków, studentów i młodych oficerów wojsk lądowych. W miarę zbliżania się wyborów 1945 rosło niezadowolenie Akcji Demokraty­ cznej, gdyż na mocy konstytucji następny prezydent miał być wybrany raczej przez Kongres aniżeli w głosowaniu powszechnym. Prawdopodobne wyniki takich wyborów były dla partii nie do przyjęcia, wobec czego 18 października 1945 kilku młodych oficerów, członków partii, stanęło na czele powstania, które usunęło z urzędu Medinę, uwięziło go i wprowadziło władzę siedmioosobowej junty z Romulem Batencourtem (1908-1981) jako tymczasowym prezydentem. Nowy rząd uch­ walił w 1947 konstytucję przyznającą nowe prawa społeczne, a w końcu tegoż roku przeprowadził wybory prezydenckie, pierw­ sze wolne wybory w historii Wenezueli. WENEZUELSKIE POWSTANIE 1958. Rząd

wenezuelski pod kierunkiem prezydenta Marcosa Pereza Jimeneza (ur. 1914) kryty­ kowany był za korupcję, represje policyjne

i nierozważne wydatki na roboty publiczne i budowę hoteli turystycznych. Niezadowo­ lenie społeczeństwa doprowadziło 1 stycznia 1958 do wybuchu buntu kilku jednostek sił powietrznych; bombardowanie z powietrza stolicy Caracas spowodowało duże szkody i straty w ludziach. Następnego dnia siły Pereza Jimeneza opanowały sytuację, w woj­ sku panował jednak niepokój i tydzień później doszło do buntu marynarki wojen­ nej. Perez Jimenez gorączkowo reorganizo­ wał kilkakrotnie gabinet, starając się umoc­ nić władzę. 21 stycznia 1958 strajk powsze­ chny w Caracas sparaliżował życie w mieś­ cie, dwa dni później cała armia przyłączyła się do protestu społeczeństwa. Zdając sobie sprawę, że nie może rządzić bez poparcia kręgów wojskowych, Perez Jimenez odleciał do Miami zabierając ze sobą wiele milionów dolarów. Pięciu oficerów sformowało rząd tymczasowy, który miał sprawować władzę do czasu przeprowadzenia nowych wyborów. WENIZELISTÓW POWSTANIE. Patrz KRETEŃSKIE POWSTANIE 1935.

WERCYNGETORYKSA POWSTANIE. Patrz GA­ LIJSKIE WOJNY. WĘGIERSKA REWOLUCJA 1848-1849.

3 marca 1848 w płomiennym przemówieniu w sejmie węgierskim Lajos Kossuth (1802-1894) potępił rząd austriacki (habs­ burski) cesarza Ferdynanda (1793-1875), który był jednocześnie królem węgierskim; w przemówieniu Kossuth domagał się rów­ nież konstytucji demokratycznej jako nie­ zbędnego warunku trwałości monarchii (patez AUSTRIACKA REWOLUCJA 1848-1849). Po­ parcie dla Kossutha i autonomii demonst­ rowali chłopi węgierscy, robotnicy, studenci radykałowie, a zwłaszcza madziarska szlach­ ta. Uchwały marcowe sejmu (1848), powo­ łujące niezależny rząd węgierski w Budape­ szcie, zostały zaakceptowane przez cesarza. Rewolucyjny ruch narodowy stał się jednak przyczyną rozłamu; chorwacki hrabia Joseph Jellacić (1801-1859), generał austriacki, od­

mówił uznania uchwał sejmu i domagał się autonomii dla Chorwacji. Serbowie, Słowacy, Czesi i Rumuni również pragnęli autonomii. Ferdynand wycofał swe poparcie dla premiera Ludwika Battyanyego (1 806?-1849) stoją­ cego na czele rządu węgierskiego i poparł Jellacicia, mianując go głównodowodzącym sił cesarskich prowadzących działania prze­ ciw Węgrom. Wezwania Kossutha do oporu usłuchało tysiące mieszkańców, którzy podjęli walkę z wojskami austriackimi wkraczają­ cymi na Węgry pod wodzą księcia Alfreda Windischgratza (1787-1862). Wojska austria­ ckie podjęły ofensywę z kilku stron, uwień­ czoną kapitulacją Budapesztu i aresztowa­ niem 5 stycznia 1849 Battyanyego i innych przywódców węgierskich. Po upadku innych miast rząd węgierski przeniósł się do Debreczyna. Wojska węgierskie pod dowództwem Artura Górgeya (1818-1916) schroniły się w górach na północ od Budapesztu. Henryk Dembiński (1791-1864), polski dowódca wojsk węgierskich, usiłował oswobodzić stoli­ cę, został jednak pokonany przez siły Windis­ chgratza w bitwie pod Kapolną 26-27 lutego 1849. Na prośbę austriackiego premiera Felixa Schwarzenburga (1800-1852) Rosja udzie­ liła Austrii pomocy w dławieniu rewolucji. W Siedmiogrodzie Józef Bem (1794-1850) na czele małej armii, w porozumieniu z Kossu­ them, cudem powstrzymywał przeważające siły austriackie i uległ dopiero po przybyciu posiłków rosyjskich w końcu lipca 1849. Wcześniej, wiosną 1849, przewagę uzyskały wojska Górgeya i zmusiły Windischgratza do wycofania się z Węgier. 13 kwietnia prokla­ mowano niepodległość Węgier, ustanawiając rządy republikańskie i powołując Kossutha na „gubernatora-prezydenta". Wkraczający Rosjanie i Austriacy w ciągu czerwca i lipca wyparli Górgeya do południowo-wschodnich Węgier, gdzie schronił się także skłócony rząd węgierski. Wojska austriackie barona Juliusa von Haynau (1786-1853) rozgromiły Węgrów Górgeya w bitwie pod Temeswarem (Timisoara) 9 sierpnia 1849. Kossuth przeka­ zał kierownictwo rządu Górgeyowi i uciekł wraz z innymi przywódcami do Turcji. Dwa

dni później Górgey poddał się Rosjanom. Haynau wziął ostry odwet na Węgrach; stracono Battyanyego i wielu oficerów węgie­ rskich, setki cywilnych mieszkańców powie­ szono lub uwięziono. Austria wprowadziła na Węgrzech nową, niemieckojęzyczną adminis­ trację. WĘGIERSKA REWOLUCJA 1918. W czasie

ŚWIATOWEJ WOJNY I węgierscy zwolen­ nicy lewicy oraz nacjonaliści coraz bardziej zniecierpliwieni porażkami i brakiem żywno­ ści dążyli do oderwania Węgier od monarchii austro-węgierskiej. Węgierski sejm wezwał wojska do powrotu do kraju, a 25 październi­ ka 1918 hrabia Mihaly Karolyi (1875-1955) utworzył rząd liberalny - Węgierską Radę Narodową. Popierając Karolyiego Węgrzy opowiadali się publicznie za zakończeniem wojny, rozwiązaniem sejmu, powszechnymi wyborami i końcem monarchii austro-węgierskiej. Cesarz Karol I (1887-1922) był zmu­ szony mianować Karolyiego premierem, li­ czył, że posunięcie to przywróci porządek (31 października 1918). Do władzy na Węgrzech doszła koalicja radykalno-socjalistyczna. Ist­ nieniu państwa zagrażał nacjonalizm różnych grup etnicznych; Słowacy, Serbowie i Rumuni zamierzali oderwać się od Węgier. Dążąc do zachowania jedności narodowej Karolyi przyjął warunki pokojowe; Francji powierzo­ no nadzór nad wycofaniem wojsk węgiers­ kich z obszarów południowo-wschodnich, wojska serbskie zajęły południe, Rumuni wkroczyli do Siedmiogrodu, a czescy żołnie­ rze stacjonowali w Słowacji. Monarchia austro-węgierska upadła, cesarz zrezygnował z jakiegokolwiek udziału w sprawach państ­ wowych. 16 listopada 1918 rada narodowa ogłosiła Węgry republiką. Patrz także KUNA CZERWONY TERROR 1919. WĘGIERSKA WOJNA DOMOWA 1301

1308. Wraz ze śmiercią króla Węgier Andrzeja III Weneckiego (zm. 1301) wygasła dynastia Arpadów; rozpoczęła się wojna między kan­ dydatami do węgierskiej korony św. Stefana pomiędzy królem czeskim Wacławem III

(1289-1306), księciem bawarskim Ottonem III (zm. 1312) i neapolitańskim Karolem Robertem Andegaweńskim (1288-1342), po­ pieranym przez króla Niemiec Albrechta I (1250P-1308) i papieża Bonifacego VIII (1235P-1303). Albrecht żądał, by król czeski Wacław II (1271-1305), ojciec Wacława III, zrezygnował ze swych roszczeń i usunął Wacława III z węgierskiego tronu (w 1301 Wacława III wybrał sejm węgierski). Gdy Wacław II odmówił, Albrecht w 1304 naje­ chał Czechy. Wojska Wacława II wyparły siły Albrechta, ale w trakcie przygotowań do najazdu na Austrię król zmarł. W 1305 Wacław III, wówczas już król czeski, nie zdołał utrzymać się na Węgrzech i zrzekł się tronu na rzecz księcia Ottona. Nadal panował chaos i zamęt, aż wreszcie w 1308 sejm węgierski wybrał Karola Roberta na króla Karola I (koronacja nastąpiła dwa lata później).

został wybrany na króla Węgier. Jednocześ­ nie doszło w zachodnich Węgrzech do elekcji arcyksięcia austriackiego Ferdynanda (1503-1564), późniejszego cesarza Świętego Cesarstwa Rzymskiego, szwagra poprzed­ niego króla węgierskiego Ludwika II (1506-1526). Wojska Ferdynanda wkroczy­ ły na Węgry, obiegły i zdobyły Ostrzyhom i Budę. W bitwie pod Tokajem (1527) wojska Zapolyi poniosły klęskę. Wybór Ferdynanda zatwierdził sejm węgierski. Za­ polya został wyparty z Węgier w 1528, ale jeszcze w tym samym roku powrócił. Już w 1527 Zapolya zwrócił się o pomoc do sułtana tureckiego Sulejmana I Wspaniałego (1496-1566); w 1529 sułtan wkroczył na Węgry, zdobył Budę, wyparł wojska Fer­ dynanda z tego kraju, ponownie osadził na tronie Zapolyę. Zapolya uznał się za lennika tego władcy i wziął udział w jego wyprawie na Wiedeń (patrz AUSTRIACKO-TURECKA wojNA1529-1533).

WĘGIERSKA WOJNA DOMOWA 1439-1440.

W1439 zmarł król Węgier i Czech Albrecht II (1397-1439), pozostawiając brzemienną żonę. Wywiązały się spory o sukcesję. Szlachta obrała na króla Władysława III (1424-1444), króla Polski, popieranego przez zwycięskiego wodza, szlachcica Jana Hunyadiego (1387-1456) (pata WĘGIERSKO-TURECKA WOJNA 1437-1438). Inni Węgrzy opowiadali się za kandydatem partii Habsburgów, małoletnim synem Albre­ chta, Władysławem (1440-1457), który został oddany pod opiekę nieudolnego Fryderyka III (1415-1493), króla Niemiec i późniejszego cesaiza Świętego Cesarstwa Rzymskiego. Wy­ nik wojny domowej umocnił pozycję Włady­ sława III, duże znaczenie miała dla króla pomoc Hunyadiego. Później, gdy Władysław III zginął w bitwie pod Warną w 1444 (patrz WĘGIERSKO-TURECKA WOJNA 1444-1456), Hunya­ di został regentem obwołanego królem Węgier czteroletniego syna Albrechta, Władysława V Pogrobowca. WĘGIERSKA WOJNA DOMOWA 1526-1529.

Po wojnie 1521-1526 Jan

WĘGIERSKO-TURECKIEJ Zapolya z Siedmiogrodu

WĘGIERSKA WOJNA DOMOWA 1530-1547.

W czasie AUSTRIACKO-TURECKIEJ WOJNY 1537-1547 na mocy tajnego trak­ tatu w Nagyvarad dokonano podziału Wę­ gier; arcyksiążę austriacki Ferdynand (1503-1564) otrzymał Chorwację, Słowenię i zachodnią część Węgier, natomiast Jan Zapolya (1487-1540) zachował tytuł króla i resztę kraju łącznie ze stolicą, Budą. Po śmierci Zapolyi jego państwo miał przejąć Ferdynand. Po śmierci Zapolyi, wbrew ukła­ dowi, na króla Węgier wybrano jego mało­ letniego syna, Jana II Zygmunta (1540— 1571). Ferdynand domagał się przekazania mu królestwa i obiegł Budę, co zmusiło wdowę po Janie Zapolyi do szukania popar­ cia dla obrony praw jej syna. Sułtan turecki Sulejman I Wspaniały (1496-1566) uznał, że nie może zgodzić się na opanowanie przez Austrię Węgier, zajął w 1541 Budę i inne miasta, w środkowej części kraju wprowadził administrację turecką. Walki trwały do 1547, kiedy kłopoty w Persji (patrz TURECKO-PERSKA WOJNA 1526-1555) zmusiły w końcu sułtana do zawarcia pięcio­

letniego rozejmu. Podpisany traktat ponow­ nie podzielił Węgry; Ferdynand zachował wcześniej posiadane ziemie (Węgry austriac­ kie), ale musiał płacić roczną daninę. Jan II Zygmunt zachował tytuł króla oraz otrzymał Siedmiogród i obszary sąsiednie, a Turcja dostała Węgry środkowe. Sygnatariuszami układu byli cesarz Świętego Cesarstwa Ka­ rol V (1500-1558), papież, Francja i Wenecja; po raz pierwszy uznali oni Turcję za czynnik wpływający na politykę europejską. Patrz także AUSTRIACKO-TURECKA WOJNA 15511553. WĘGIERSKA WOJNA DOMOWA 1921. Były

cesarz austro-węgierski Karol I (1887-1922) - od 1919 przebywający na wygnaniu w Szwajcarii (patrz KUNA CZERWONY TER­ ROR 1919) - w marcu 1921 niespodziewanie wrócił na Węgry, by odzyskać tron węgier­ ski, i wezwał Miklósa Horthyego de Nagybanya (1868-1957), regenta oraz głowę pań­ stwa, do oddania władzy. Opór w kraju i za granicą przeciw powrotowi Karola był tak gwałtowny, że musiał on opuścić Węgry. Mimo to Karol nadal podejmował próby odzyskania tronu: jeszcze w 1921 przybył do Sopranu (Odenburg) i wyruszył na czele oddziału wojska do Budapesztu. Wojska rządowe otworzyły ogień; Karol został are­ sztowany i zesłany na Maderę, a sejm wę­ gierski unieważnił wszystkie prawa Austria­ ków (Habsburgów) do tronu węgierskiego. WĘGIERSKA WOJNA ZE ŚWIĘTYM CESAR­ STWEM RZYMSKIM 1477-1485. Fryderyk III

(1415-1493) z austriackiego domu Habs­ burgów, król Niemiec i cesarz Świętego Cesarstwa Rzymskiego zgłaszał roszczenia do tronu węgierskiego, ale w 1458 sejm w Budzie wybrał na króla Macieja Korwina (1440-1490), mimo protestów cesarza W 1459 część Węgrów wybrała Fryderyka na króla, ale wobec klęski swych zwolen­ ników, cesarz w 1462 zawarł pokój z Macie­ jem uznał go królem Węgier, choć zachował sam również ów tytuł i miał odziedziczyć to państwo w razie bezpotomnej śmierci Ma­ cieja. Maciej przezwyciężył spory wewnęt­

rzne i z powodzeniem odpierał najazdy Turków. Poprawiły się również nastroje społeczne na Węgrzech. W 1477 potęga i zamożność Habsburgów wzrosły w wyniku małżeństwa syna Fryderyka, Maksymiliana (1459-1519), z księżniczką i dziedziczką Burgundii, Marią (1457-1482), córką Ka­ rola Śmiałego (1433-1477). Wyglądało na to, że małżeństwo to potwierdza cesarski monogram Fiydeiyka: AEIOU rozszyfro­ wany jako (Austriae est imperare orbi universo [Austria będzie panować nad całym światem] albo Alles Erdreich ist Österreich untertan [cały świat znajduje się pod pano­ waniem Austrii]). W 1477 Maciej wszczął wojnę z Fryderykiem chcąc podbić Austrię, zajął jej część. Zawarł pokój z Fryderykiem za cenę uznania go królem Czech i wypłatę 150 tysięcy florenów. Doszło do wznowienia wojny w 1480. W 1485 obiegł i zajął stolicę Habsburgów, Wiedeń. Po śmierci Macieja (1490) Maksymilian opanował Wiedeń i in­ ne ziemie austriackie zajmowane przez Węg­ rów, którzy pięć lat panowali nad dużą częścią środkowej i południowo-wschodniej Europy. W 1486 Maksymilian został wy­ brany na króla rzymskiego, czyli niemiec­ kiego, a w 1493 na cesarza rzymskiego narodu niemieckiego. WĘGIERSKI BUNT POGAN 1046. Śmierć

króla Stefana I, później świętego Stefana (1038), nie pozwoliła na zakończenie napo­ tykającej znaczny opór chrystianizacji kró­ lestwa; nawet nie wszyscy członkowie rzą­ dzącej dynastii Arpadów przyjęli nową wiarę (Stefan wypędził swych opornych krewnia­ ków i wyznaczył na swego następcę dalekie­ go kuzyna, Piotra Orseola [1011-1051], syna doży Wenecji). Wybuchł przeciw niemu bunt stronnictwa „panów węgierskich" (1041) i Piotr musiał opuścić Węgry. Schro­ nił się u cesarza Świętego Cesarstwa Rzym­ skiego Henryka III (1017-1056). W 1044 dzięki wojskom cesarza Piotr odzyskał tron. Węgry stały się lennem cesarskim. Wielu poddanych nienawidziło Piotra jako cudzo­ ziemca i wasala Henryka. Niechęć budzili

również jego zagraniczni doradcy. Gardzili nim nawet przedstawiciele Kościoła. W 1046 wybuchł bunt dołów społecznych, szczególnie pasterzy pod wodzą Vaty skie­ rowany przeciw Kościołowi katolickiemu i wyższym warstwom. Piotr uciekł do Nie­ miec. Powstanie stłumili dwaj wygnani członkowie dynastii Arpadów, Andrzej, przybyły z posiłkami ruskimi, i Bela, przy­ były z posiłkami polskimi. Andrzej I (zm. 1060), został królem węgierskim (1047), a Bela księciem, władcą dzielnicy. Odparli oni najazdy cesarza w latach 1051-1052. WĘGIERSKIE POWSTANIE 1956. W społe­

czeństwie węgierskim narastał opór wobec władzy radzieckiej na Węgrzech. 23 paź­ dziernika 1956 studenci i robotnicy rozpo­ częli w Budapeszcie demonstracje przeciw komunistycznemu rządowi węgierskiemu, domagając się wolnych wyborów, reform gospodarczych, wycofania wojsk radzieckich i powrotu do władzy byłego premiera Imre Nagya (1896-1958), którego za krytykę wpływów ZSRR na Węgrzech usunięto na początku 1956 z partii komunistycznej. Rząd węgierski był bezsilny, do demonstracji przyłączyła się bowiem większość żołnierzy armii węgierskiej. 24 października do stłu­ mienia powstania ruszyły radzieckie czołgi. Nagy ponownie objął stanowisko premiera. W całym kraju błyskawicznie zawiązywały się komitety powstańcze obrony wolności. 25 października obalono komunistyczny rząd i ustanowiono prozachodni rząd demo­ kratyczny. Powstańcy zdobyli kilka budyn­ ków użyteczności publicznej oraz zakładów przemysłowych i uwolnili antykomunistycz­ nego przywódcę, kardynała Józsefa Mindszentyego (1892-1975). Wojska radzieckie wycofały się z Budapesztu w końcu paź­ dziernika 1956, Nagy zaś ogłosił wystąpienie Węgier z Układu Warszawskiego i zwrócił się do Organizacji Narodów Zjednoczonych o przyznanie Węgrom statusu państwa neu­ tralnego. 4 listopada 1956 zgrupowane po­ tajemnie wojska radzieckie - około 200 tysięcy żołnierzy, 2500 czołgów i pojazdów

opancerzonych - opanowały Budapeszt i in­ ne miasta węgierskie. Nagy bezskutecznie apelował do ONZ o pomoc, a węgierscy bojownicy o wolność stawiali bohaterski, lecz daremny opór. Nagy zbiegł (został później ujęty przez radziecki aparat bez­ pieczeństwa; po procesie kapturowym został stracony), a urząd premiera objął Janos Kadar (ur. 1912), który powołał rząd komu­ nistyczny. W czasie powstania przez otwartą granicę uciekło na Zachód około 150 tysięcy Węgrów (według niektórych źródeł - 200 tysięcy). Siły radzieckie zgniotły całkowicie opór powstańców. Chcąc zalegalizować obec­ ność wojsk radzieckich na Węgrzech, ZSRR podpisał z Kadarem porozumienie (1957) zapewniające stałą kontrolę nad Węgrami. WEGIERSKO-CZECHOSŁOWACKA WOJNA

1919. Patrz KUNA CZERWONY TERROR 1919. WĘGIERSKO-CZESKIE

WOJNY.

Patrz

CzES-

KO-WĘGIERSKIE WOJNY.

WEGIERSKO-TURECKA WOJNA 1436-1439.

W 1436 i 1438 Turcy dokonali najazdów na Siedmiogród. W 1437 obiegli twierdzę Smederewo (Semendrię) nad Dunajem w Serbii. Odsiecz węgierska pod wodzą Pongraca Szentmiklosa - w wojskach znajdował się też Jan Hunyadi (1387-1456) - zmusiła Turków do odwrotu. Król Węgier Albrecht II (1397-1439) mianował Hunyadiego wkró­ tce zarządcą wojskowym (banem) Banatu na Wołoszczyźnie (część Rumunii), gdzie musiał jeszcze częściej walczyć z Turkami. W 1439 sułtan Murad II obiegł i zdobył Smederewo. (Patrz WEGIERSKO-TURECKA WOJNA 1441-1444). Patrz także WEGIERSKO-WENECKA WOJNA 1378-1381.

WEGIERSKO-TURECKA WOJNA 1440-1444.

W odwecie za poparcie, jakiego Węgrzy udzielili „fałszywemu Mustafie" i jego rosz­ czeniom do tureckiego tronu, prawowity sułtan, Murad II (1403P-1451) w 1440 wyprawił się na Węgry. Armia złożona głównie z Węgrów i Słowian pod dowództ-

wem Jana Hunyadiego (1387-1456), od­ niosła zwycięstwo nad Turkami w bitwach pod Smederewem (Semendrią) w 1441 i pod Nagyszeben (Sibin, Herrmannstadt) w 1442. Turcy przegrali także bitwę nad Jalomicą (1442). Papież Eugeniusz IV (1383-1447) nakłaniał wówczas Władysława III (1424-1444), króla Węgier i Polski, do rozpoczęcia wojny z imperium osmańskim, obiecując dla jej wsparcia zorganizowanie krucjaty. Król w 1443 zgromadził liczną armię, ruszył na południe, przekroczył Du­ naj i zajął Smeredewo. Król i Hunyadi odnieśli zdecydowane zwycięstwo nad Turk­ ami pod Niszem (w Serbii) i zdobyli Sofię. Pobili Turków pod Zlaticą, ale nie zdołali zdobyć pozycji tureckich nad górną Striamą. W trakcie odwrotu odnieśli wielkie zwycięs­ two pod Kunowicą2 stycznia 1444. Skłoniło to Murada do przystąpienia do negocjacji pokojowych w Szeged (Węgry) zakończo­ nych 10-letnim rozejmem (12 lipca 1444); na mocy tego układu Węgry uzyskiwały zwierzchnictwo nad Serbią i Wołoszczyzną.

1453 (patrz KONSTANTYNOPOLA UPADEK 1453), syn Murada i jego następca, Mehmed II (1430-1481), zaczął znowu prowadzić wojny przeciw Węgrom i innym państwom chrześ­ cijańskim. W 1454 wyprawił się do Serbii, zdobył Ostrovię, ale obroniło się Smederewo (Semendrią). Turcy uprowadzili w niewolę ok. 50 tysięcy Serbów. Po odjeździe sułtana Hunyadi pobił 2 października Turków pod Kruszewacem. Stoczył 18-19 października bitwę na Kosowym Polu. Umiejętnie wyko­ rzystał artylerię i zaciężną piechotę czeską i niemiecką uzbrojoną w broń palną przeciw janczarom. Jednakże armia turecka od 4 lipca oblegała Belgrad. Potem wojska Hunyadiego przełamały linię okrętów blokuj ących Dunaj, a 22 lipca pobiły Turków na lądzie. 11 sierpnia Hunyadi padł ofiarą panującej w obozie epidemii; przygnębione i pozbawio­ ne dowódcy wojska nie zdołały wykorzystać odniesionego zwycięstwa. Patrz także HABS­ BURGÓW WOJNA DYNASTYCZNA 1439-1457; WENECKO-TURECKA WOJNA 1443-1453.

WĘGIERSKO-TURECKA WOJNA 1444-1456.

W 1463 Węgry i Wenecja zawarły przymie­ rze odpomo-zaczepne skierowane przeciw Turkom. Gdy Bośnia dostała się w ręce Turków (1463), król Węgier Maciej Korwin (1440-1490) przyszedł Bośniakom z pomo­ cą. Wojska węgierskie wyparły Turków z wielu twierdz bośniackich m.in. z Jajce. Wiosną 1464 Turcy pod wodzą sułtana Mehmeda II Zdobywcy (1429-1481) obiegli Jajce, siły węgierskie zdołały jednak obronić twierdzę, a także część północnej Bośni. Reszta jej terytorium pozostała w rękach Turków. W 1476 król Maciej (patrz WENEC­

W

WĘGIERSKO-TURECKA WOJNA 1463-1483.

Chcąc wykorzystać słabość Turcji po abdyka­ cji sułtana Murada II (1403P-1451) pod koniec WĘGIERSKO-TURECKIEJ WOJ­ NY 1441-1444, Węgry zerwały rozejm po 19 dniach od jego podpisania. W sojuszu z We­ necją król Władysław III, władca Polski i Węgier, wraz z wybitnym wodzem Janem Hunyadim (1387-1456) i kardynałem Julia­ nem Cesarinim (1398-1444) wyruszył z wojs­ kami nad Morze Czarne. Zdobyto część floty tureckiej, zajęto Szumię, Provadiję i Petrecz, a następnie Warnę. Powołany z powrotem na tron Murad wyruszył z wielką armią i 10 listopada 1444 pod Warną odniósł świetne zwycięstwo nad wojskiem węgierskim; król Władysław i kardynał Cesarini zginęli w wal­ ce, natomiast Hunyadi ocalał. Murad zdobył Serbię i Bośnię. W 1448 Hunyadi (w latach 1446-1452 regent Węgier) wkroczył do Boś­ ni, poniósł klęskę ze względu na ogromną liczebną przewagę armii tureckiej pod wodzą Murada. Po zdobyciu Konstantynopola

KO-TURECKA WOJNA 1463-1479) zajął zbudowa­

ną przez Turków warownię w Szabac (Sabac) nad rzeką Sawą. Wojna ograniczyła się do działań na małą skalę, zwłaszcza po śmierci Mehmeda w 1481. W 1482 Turcy opanowali Hercegowinę. WĘGIERSKO-TURECKA WOJNA 1490-1495.

Wojska tureckie sułtana Bajezida II (1447— 1513) wykorzystując wojnę domową na

Węgrzech (1490-1492) najeżdżały Bośnię (1490-1491), w 1492 obiegły Belgrad, ale Węgrzy go obronili, wkroczyły do Chorwa­ cji, Styrii i Krainy. Siły cesarza Świętego Cesarstwa Rzymskiego Maksymiliana I (1459-1519) zwyciężyły Turków pod Yillach w Karyntii (południowa Austria). Maksymi­ lian na próżno starał się uzyskać pomoc od chrześcijańskich władców. W 1493 Turcy najechali Siedmiogród, 1494 obiegli Belgrad. Tego roku Węgrzy wtargnęli do Serbii i Bułgarii. W 1495 Węgrzy i Turcy zawarli pokój na zasadzie status quo ante. WEGIERSKO-TURECKA WOJNA 1521-1526.

Węgrzy podjęli wyprawę na wybrzeże dal­ matyńskie. Zdobyli tam miasta należące do Wenecji, która w tym czasie prowadziła wojnę z cesarstwem bizantyjskim (patrz WENECKO-BIZANTYJSKA WOJNA 1170-1177). W odpowiedzi Wenecja wspierana przez Normanów wysłała oddziały, które w 1171 odbiły dalmatyński port Zadar (Zara) i Raguzę (Dubrownik). Dwa lata później bizan­ tyjski cesarz Manuel I Komnenos (1120?— 1180) siłą osadził na węgierskim tronie Belę III (zm. 1196), który dwukrotnie pro­ wadził wojny (1181-1188,1190-1191) o od­ zyskanie ziem dalmatyńskich. Sukces Węg­ rów był połowiczny, odzyskali bowiem tylko ich część m.in. Zadar.

W 1520 Turcy zajęli kilka twierdz w Bośni. W 1521 sułtan turecki Sulejman I Wspaniały (1496P-1566) wysłał posłów do króla WĘGIERSKO-WENECKA WOJNA 1342Węgier Ludwika II (1506-1526) w celu 1346. Karol Robert Andegaweński podjęcia rokowań o pokój. Wobec ich uwię­ (1288-1342) - od 1308 Karol I, król Węgier zienia, Sulejman wyprawił się na Węgry - utracił Dalmację na rzecz Wenecji. Naj­ w 1521. Turcy zdobyli głównie na południu starszy syn Karola, jego następca na węgier­ węgierskie twierdze nad Dunajem i Saną, skim tronie, Ludwik I Wielki (1326-1382), w tym również Szabac (Sabac) i Belgrad, dążąc do odzyskania Dalmacji wszczął wojnę które później sami wykorzystywali jako bazy z Wenecją. Wenecjanie rozbili Węgrów wypadowe do najazdów na północ. W 1526 w 1346 pod Zadarem (Zarą), portem nad posuwając się wzdłuż doliny Dunaju, rze­ Adriatykiem. Zabójstwo młodszego brata komo 200-tysięczna armia turecka pod wo­ Ludwika, księcia Andrzeja (zm. 1345), na dzą sułtana Sulejmana dotarła na równinę dworze królowej Neapolu Joanny I (1326?— Mohacza (w obecnych południowych Węg­ 1382) (prawdopodobnie uczestniczyła rzech), gdzie w pośpiechu Ludwik zgroma­ w spisku przeciwko Andrzejowi, swemu dził 30 tysięcy Węgrów. 29 sierpnia 1526 pierwszemu mężowi) zmusiło Ludwika do stoczono tu bitwę. Węgrzy ponieśli ciężkie wstrzymania działań wojennych. Ludwik straty (około 15 tysięcy poległych), ich pragnął zemsty oraz umocnienia władzy wojska poszły w rozsypkę; w czasie ucieczki Andegawenów nad Neapolem; najechał Ludwik utonął. Turcy również ponieśli dwukrotnie to królestwo (1348, 1350), jed­ ciężkie straty, ucierpiały nawet wyborowe nak za każdym razem Joanna uciekała. oddziały janczarów. Sułtan ruszył na Budę, Dzięki interwencji papieża królowa zawarła którą zajął bez walki, wkrótce jednak sytua­ pokój z Ludwikiem i wróciła w 1352 do cja we wschodniej Anatolii (obecnie Turcja) Neapolu. zmusiła go do odwrotu. Cofając się, Turcy zagarnęli 105 tysięcy ludzi w jasyr (patrz WĘGIERSKO-WENECKA WOJNA 1356— TURECKO-PERSKA WOJNA 1526-1555). Pata tak­ 1358. Król Węgier Ludwik I Wielki że AUSTRIACKO-TURECKA WOJNA 1529-1533; (1326-1382), który stworzył w Budzie dwór WĘGIERSKA WOJNA DOMOWA 1526-1529. będący znaczącym ośrodkiem kulturalnym, pragnął przywrócić królestwu status wiel­ WĘGIERSKO-WENECKA WOJNA 1171. Za kiego mocarstwa. Wszczął w 1356 wojnę, panowania króla Stefana III (zm. 1172) aby opanować Dalmację znajdującą się w po­

siadaniu Wenecji. Udało mu się zdobyć wiele miast w tamtym regionie. W lutym 1358 na mocy traktatu z Zadaru Wenecja ustąpiła Węgrom większość swoich posiad­ łości w Dalmacji.

dziestu rebeliantów uwięziono, dwóch ska­ zanych za zdradę prezydent później ułas­ kawił. Po raz pierwszy rząd USA wykazał zdecydowanie i umiejętność egzekwowania swoich uchwał.

WĘGIERSKO-WENECKA WOJNA 13781381. Długotrwała, uparta walka Ludwika

WHITMANA MASAKRA 1847. Dr Marcus

I Wielkiego (1326-1382), króla Węgier, o Dalmację nad Adriatykiem zakończyła się sukcesem w czasie wojny o CHIOGGIĘ (1378-1381). W sojuszu z Genuą, rywalką Wenecji, Ludwik podjął działania wojenne, które miały doprowadzić do opanowania znajdującego się w posiadaniu Wenecji wy­ brzeża dalmatyńskiego. Wprawdzie Genua poniosła porażkę, ale Węgrom, którzy zwy­ ciężyli Turków w 1377 i umocnili swoją władzę na Półwyspie Bałkańskim, udało się odebrać Wenecji prawie całą Dalmację; pokój w Turynie (18 sierpnia 1381) zatwier­ dził ten stan rzeczy. Ludwik, który w 1370 został królem Polski, stał się najpotężniej­ szym władcą w Europie Wschodniej; jego królestwo uzyskało zwierzchnictwo nad są­ siednimi krajami na Bałkanach, nad Rusią Czerwoną i innymi obszarami. „WHISKEY REBELIA" 1794. W 1791 szukając

środków na spłatę długów zaciągniętych w czasie AMERYKAŃSKIEJ REWOLUCJI Kongres USA nałożył opłatę akcyzową na whiskey. Rozległy się protesty przeciw po­ datkowi, a do najgwałtowniejszego oporu doszło w zachodniej Pensylwanii w 1794, gdzie protestujący zaatakowali poborców federalnych i spalili budynki użyteczności publicznej. W październiku 1794 prezydent Jerzy Waszyngton (1732-1799), przynaglany przez sekretarza skarbu Alexandra Hamiltona (1755-1804), który zaproponował opłatę ak­ cyzową dla ściągnięcia pieniędzy i umoc­ nienia władzy rządu narodowego, wysłał w celu stłumienia rebelii (głównie chłopów) 13-tysięczne ochotnicze wojska stanowe pod komendą samego Hamiltona. Nie doszło do żadnej bitwy, w listopadzie rebelianci roz­ proszyli się, wojska zajęły region. Dwu­

Whitman założył w 1836 misję Waiilatpu w pobliżu obecnego Walia Walia (stan Wa­ szyngton). Indianie Kajusowie obarczyli białych misjonarzy winą za wybuch epide­ mii odry, której ofiarą padło wielu członków plemienia, bezskutecznie leczonych przez Whitmana. 29 listopada 1847 Indianie za­ atakowali misję, zabili Whitmana i jego żonę oraz 12 innych członków misji i upro­ wadzili 53 kobiety i dzieci (zwolnili je po otrzymaniu okupu). Podobno Kajusowie postępowali zgodnie z indiańskim zwycza­ jem, który pozwala ocalałym członkom ro­ dziny wziąć odwet na lekarzu za śmierć ich krewnych. Osadnicy zamieszkali w tej części Terytorium Oregonu wypowiedzieli Kajusom wojnę (patrz KAJUSÓW WOJNA i848-i8ss). WIDŻAJANAGARU PODBÓJ MAOURAJU 1378. W 1327 muzułmanie wzięli do nie­

woli dwóch braci należących do ludu Telugów, zabrali ich do Delhi, nawrócili na islam, a następnie mianowali ich adminis­ tratorami Kampili w południowej części Indii. Przed 1335 zwyciężeni przez Hojsalów, przeszli na hinduizm, uzyskali pomoc od miejscowych hinduskich właścicieli ziem­ skich i założyli państwo hinduskie, które rozwijało się doskonale mimo sprzeczności między muzułmanami i hindusami oraz tamilskimi poddanymi i władcami mówią­ cymi językiem telugu. Jeden z braci, Harihara I, panował w 1337-1357; jego brat, Bukka I (panował 1354-1377) i syn Bukki, Harihara II (panował 1377-1404) wykorzys­ tał wrogość hindusów w stosunku do muzuł­ manów w innych królestwach i powiększyli obszar swego królestwa Widżajanagar („mia­ sto [i imperium] zwycięstwa"), które roz­ ciągało się teraz na południe od rzeki Kryszny (lub Kistny) i od jednego wybrzeża do

drugiego. Stałym wrogiem Widżajanagaru był sułtanat Bahmanidów; walki między nimi ciągnęły się przez dużą część XIV i XV W. (patrz WIDŻAJANAGARU WOJNY z SU­ ŁTANATEM BAHMANIDÓW 1350-1410). W 1377 Bahmanidzi niemal całkowicie powstrzy­ mali ekspansję hinduskiego królestwa, ale później Widżajanagar wykorzystał okazję, jaką było zabójstwo bahmanidzkiego sułtana w 1378, zdobył Goa i inne porty na zachod­ nim wybrzeżu, oswobodzając Maduraj, daw­ ną stolicę Pandjów, uciskany przez muzuł­ manów od 1335 (patrz MADURAJU BUNT 1334-1335). Cała południowa część Indii zna­ lazła się pod hinduskim panowaniem; w po­ siadanie muzułmanów przeszła dopiero po upadku Widżajanagaru w 1565.

Firuz zdobył okręg Bankapur. Zawarto w 1410 krótkotrwały pokój. Działania wo­ jenne nie wyróżniały się niczym szczegól­ nym, charakterystyczny był brak jakiejkol­ wiek interwencji sułtanatu delhijskiego, spowodowany wyniszczeniem północnych Indii walkami hindusko-muzułmańskimi, a ponadto sułtanat delhijski w 1398 do­ tknęło nowe nieszczęście - najazd Timura (patrz TIMURA NAJAZD NA INDIE 1398-1399), w czasie którego Turcy i Mongołowie ogra­ bili Delhi i wymordowali jego mieszkańców. WIDŻAJANAGARU WOJNY 1509-1565.

Hinduskie królestwo Widżajanagar, powstałe przed 1335 w odpowiedzi na ekspansję muzułmanów na południe Indii, prawie nieustannie prowadziło wojny (patrz WI­ WIDŻAJANAGARU WOJNA Z SUŁTANATEM DŻAJANAGARU WOJNY z SUŁTANATEM BAH­ BAHMANIDÓW 1350-1410. Widżajanagar, MANIDÓW 1350-1410). Do XVI w. działania niepodległe państwo hinduskie powstałe wojenne miały dwojaki cel: walka z muzuł­ przed 1335, było wrogiem sułtanatu Bah­ manami i ochrona handlu (stolica państwa, manidów, utworzonego w 1346 niepodleg­ nosząca tę samą nazwę - Widżajanagar łego państwa muzułmańskiego, i pozostało - była do 1565 wielkim centrum handlu nim do końca istnienia sułtanatu. Sułtanat międzynarodowego). Status państwa był nie­ Bahmanidów znajdował się w zachodniej pewny. Największą potęgę królestwo osiąg­ części Dekanu, na południu dochodził pra­ nęło za czasów Krysznadewy Raji (wzmian. wie do rzeki Kryszny (Kiśmy). Pierwsze 1509-1529) mimo istnienia opozycji w kraju lata istnienia sułtanatu Bahmanidowie po­ i najazdów północno-wschodnich królestw święcili na konsolidację państwa, ale już hinduskich. W latach 1513-1516 król pro­ drugi z kolei władca, Muhammad Szach I wadził wojnę z Orisą, zdobył jej część. (wzmian. 1358-1375), prowadził wojnę Chcąc rozciągnąć swe panowanie od wy­ z Widżajanagarem; konflikt ten przetrwał brzeża do wybrzeża, Krysznadew próbował dłużej niż muzułmański sułtanat. W latach opanować Bidźapur, poprzednio stanowiący 1350—1410 doszło do dziesięciu wojen część państwa Bahmanidów. Podejmowanie o panowanie nad bardzo bogatym obszarem, walk z państwami muzułmańskimi, powsta­ leżącym między Kryszną (północna granica łymi po upadku Bahmanidów, sprawiło, że Widżajanagaru) a rzeką Tungabhadrą, o któ­ za jego następców państwa te zjednoczyły ry toczono walki na długo przed powstaniem się wreszcie, by stawić opór Widżajanagaroobu państw. Muhammad Szach korzystał wi. Najazdy sprzymierzonych sił muzuł­ w dwóch wojnach z nowej broni - artylerii, mańskich rozpoczęły się za czasów następ­ ale mimo to niewiele osiągnął. Bahmanidzi ców Krysznawary, marionetek w rękach odnosili zwycięstwa w 1365 i w 1367. pierwszego ministra królestwa, Ramy Raji W 1377 i 1398 dotarli do nieprzyjacielskiej (zm. 1565). Władcy Widżajanagaru począt­ stolicy - Widżajanagaru, ale jej nie zdobyli. kowo utrzymali się przy władzy, wykorzys­ Za czasów bahmanidzkiego władcy Tadż tując rywalizację wśród najeźdźców. Przy­ ud-Dina Firuza (wzmian. 1397-1422) do­ mierze zawarte przez Golkondę i Ahmanadszło w 1406 do wojny z Widżajanagarem. gar przeciw Widżajanagarowi i Bidźapurowi

przyciągnęło inne państwa; Rama Rają po­ niósł katastrofalną klęskę i zginął w bitwie pod Talikotąw 1565. Miasto Widżajanagar zostało splądrowane i zburzone; nigdy nie odzyskało dawnej świetności. Okrojone kró­ lestwo pogrążyło się w chaosie, lecz prze­ trwało jeszcze do 1652, w którym Mogołowie dokonali aneksji całego regionu Kar­ natiku, opanowując w ten sposób niemal całą część południowych Indii, i zmusili ostatniego władcę Widżajanagaru do emi­ gracji. WIEDNIA OBLĘŻENIE 1683. Po AUSTRIACKO-TURECKIEJ WOJNIE 1663-1664 Turcy potajemnie udzielali pomocy pows­ tańcom węgierskim i innym w habsburskiej (austriackiej) części Węgier. Sułtan turecki Mehmed IV (1641-1692) zebrał w 1683 ogromną armię w Belgradzie, aby zaatako­ wać Austrię i cesarza Świętego Cesarstwa Rzymskiego Leopolda I (1640-1705). Turcy ruszyli w górę Dunaju, po drodze dołączyły do nich siły Siedmiogrodu, co zwiększyło liczbę żołnierzy do 150 tysięcy. Wojska tureckie dotarły do Wiednia w połowie lipca 1683 i niezwłocznie przystąpiły do oblężenia miasta bronionego tylko przez 15 tysięcy żołnierzy (Leopold z dworem uciekł do Passau). Prawie przez dwa miesią­ ce obrońcy powstrzymywali ataki Turków, podejmując często wypady na obóz wroga. Niekiedy Turkom udawało się zrobić wyłom w murach miasta, ale ich odpierano. W od­ powiedzi na apel papieża pod Wiedeń ru­ szyła 30-tysięczna armia polska pod wodzą króla Jana III Sobieskiego (1624-1696), do której przyłączyło się około 45 tysięcy Au­ striaków i Niemców. Siły króla Jana III przerwały oblężenie miasta i pokonały Tur­ ków w bitwie pod Wiedniem 12 września 1683. Zdobyty sztandar proroka król Jan posłał papieżowi. Patrz także AUSTRIACKO-

(patrz

ANGIELSKO-IRLANDZKA WOJNA DOMO­

WA 1916-1920),

znalazły swój wyraz już wcześ­ niej - w założeniu w 1905 organizacji Sinn Fein (..my sami"). Jej celem było wywal­ czenie autonomii dla Irlandii, a środkiem - stosowanie biernego oporu wobec wszyst­ kiego, co brytyjskie. Bardziej radykalni członkowie Sinn Fein dążyli do niepodleg­ łości. Starsze od Sinn Fein stowarzyszenie, Irlandzkie Bractwo Republikańskie (feniańskie bractwo, IRB - Irish Republican Bro­ therhood, później IRA) nawoływało otwar­ cie do powstania. Radykałowie próbowali wykorzystać kłopoty Wielkiej Brytanii i wy­ słali do Niemiec sir Rogera Casementa (1864-1916) z prośbą o pomoc. Powstanie było kwestią sporną w stosunkach IRB i Ochotników Irlandzkich. Ich liderzy częs­ tokroć wydawali sprzeczne rozkazy. W źle zaplanowanym i ostatecznie ograniczonym tylko do Dublina powstaniu udział wzięło 2000 Ochotników Irlandzkich i 200-osobowy oddział mieszkańców. Po zdobyciu w po­ niedziałek wielkanocny, 24 kwietnia 1916, głównego urzędu pocztowego i umiejsco­ wieniu tam dowództwa powstańcy irlandzcy, Padhraic Pearse (1879-1916) i James Conolly (1870-1916), proklamowali republikę i ustanowili rząd tymczasowy. Brytyjczycy byli zaskoczeni takim obrotem spraw, w wa­ lkach stracili ponad 460 ludzi. Jednakże w ciągu tygodnia zdołali stłumić powstanie. Mieszkańcy Dublina początkowo potępiali wybuch powstania, ale gdy jego przywódcy, łącznie z Casementem, zostali skazani i stra­ ceni, otoczyli czcią ich pamięć. Powstanie spowodowało rozpad irlandzkiej frakcji par­ lamentarnej, jednak Sinn Fein działało na­ dal pod przywództwem Eamona de Valery (1882-1975), a IRA przekształciła się w pod­ ziemną armię partyzancką. WIELKA WOJNA JAWY. Patrz JAWY WIELKA

-TURECKA WOJNA 1683-1699.

WOJNA 1815-1830.

WIELKANOCNE POWSTANIE 1916. Nastroje antybrytyj skie w Irlandii, które doprowa­ dziły do wybuchu powstania wielkanocnego

WIELKA WOJNA PELOPONESKA. Patrz peLOPONESKA WOJNA DRUGA, CZYLI WIELKA 431-404 p.n.e.

WIELKA WOJNA PÓŁNOCNA. Pata PÓŁNOC NA WOJNA DRUGA, CZYLI WIELKA 1700-1721. WIELKIE POWSTANIE INDYJSKIE. Pata IN­ DYJSKIE powstanie i85?-i858.

WIELKI MARSZ 1934-1935. Chińska armia

komunistyczna przez rok powstrzymywała w górzystym regionie Jiangxi w południo­ wych Chinach napór wojsk kuomintangowskich (patrz także CHIŃSKA WOJNA DOMOWA 1930-1934), ale później 200-tysięczna armia komunistów została wyparta ze swych po­ zycji i rozpoczęła w październiku 1934 zorganizowany odwrót przez prowincje Ho­ nan, Guiczou i Syczuan do Szansi. W czasie tego niezwykłego marszu na odległość 10 ty­ sięcy km, trwającego ponad rok, komuniści pokonali 18 grzbietów górskich, w tym pięć pokrytych śniegiem, przeprawili się przez 24 rzeki, rozległe bagna i przedarli się przez dwa fronty nieprzyjaciela. Po drodze wojska komunistyczne musiały walczyć z wojskami kuomintagowskimi i nieprzyjaznymi im armiami prowincjonalnymi. Z początkowej liczby 200 tysięcy żołnierzy, przeżyło 50 ty­ sięcy, 50 tysięcy nowych przyłączyło się po drodze. Główne siły, VIII Armię Marszową, która przebyła największą odległość, pro­ wadzili Czu ten (1886-1976) i Mao Zedong (Mao Tse-tung) (1893-1976). Armia ta po­ łączyła się w Szansi z innymi armiami komunistycznymi. WIELKI

WYŚCIG

LOKOMOTYW.

Patrz

and

REWSA RAJD 1862.

WIETNAMCZYKÓW 1 CZAMÓW WOJNA 1000-1044. Na południe od niezależnego,

ekspansjonistycznego państwa Dai Viet, czy­ li Annamu (północna część Wietnamu), leżało królestwo Czampa, potęga morska o słabo rozwiniętym rolnictwie i osadnict­ wie w głębi kraju. Północną Czampę opano­ wali osadnicy wietnamscy i rolnicy upra­ wiający ryż. W odwecie Czarnowie napadali z powodzeniem na obszary w delcie Rzeki Czerwonej (Song Koi). Napady ustały, gdy

wojska wietnamskie władcy Le Dai Hanha (zm. 1005) zajęły i spustoszyły stolicę Cza­ rnów i wymusiły haracz. Wkrótce Czarnowie oddali Wietnamczykom region Amarawati (Quang Nam), a ich stolicą stała się Yidżaja (Binh Dinh). Oba państwa prowadziły od czasu do czasu działania wojenne. W 1044 Czampę rozdzieraną wewnętrznymi zamie­ szkami najechał od strony morza wietnam­ ski władca Ly Thai To (999-1054). Wiet­ namczycy zdobyli Yidżaję, wzięli do niewoli około 5000 Czarnów, zabrali 30 słoni i kró­ lewski harem; król Czampy poniósł śmierć. WIETNAMCZYKÓW 1 CZAMÓW WOJNA 1068-1074. Po zawarciu sojuszu z Khme-

rami Czarnowie uznali, że istnieje szansa na odzyskanie stolicy Yidżaji (Binh Dinh) zdobytej przez Wietnamczyków, czyli Annamczyków, w 1044 (parz WIETNAMCZYKÓW i CZAMÓW WOJNA 1000-1044) i podjęli wyprawę na trzy południowe prowincje przygraniczne Dai Yietu, czyli Annamu (północna część Wietnamu). Ly Thanh To (1022-1072), władca Wietnamu, wziął odwet w 1069 najeżdżając królestwo Czampa (środkowy Wietnam); spalił Yidżaję i wziął do niewoli Rudrawarmana III (zm. 1074), króla Cza­ rnów. W 1074 trzy prowincje przygraniczne Czampy przeszły do Wietnamu jako okup za więzionego króla, który zresztą wkrótce zmarł. Patrz także CHIŃSKO-ANNAMSKA WOJ­ NA 1057-1061. WIETNAMCZYKÓW 1 CZAMÓW WOJNA 1103. Król Czampy (środkowy Wietnam)

Dżaja Indrawarman (zm. 1113?) dowiedzia­ wszy się od zbiegów wietnamskich (annamskich) o możliwości łatwego odzyskania trzech północnych prowincji zabranych przez Dai Yiet, czyli Annam (północna część Wietnamu), przestał płacić daninę Dai Yietowi i wtargnął do tych trzech prowincji. Początkowo jego wojska odnosiły zwycię­ stwa, ale zdołały utrzymać odzyskane pro­ wincje jedynie przez kilka miesiący, później zostały pobite i wyparte przez Wietnamczy­ ków. Czampa znów zaczęła płacić daninę.

WIETNAMCZYKÓW 1 CZAMÓW WOJNA

1311-1326. Tran Anh Tong (zm. ok. 1314), władca Dai Yietu, czyli Annamu (północna część Wietnamu), wysłał wojska w celu stłumienia powstania w prowincjach południowych, które w 1069 Dai Viet zdo­ był na królestwie Czampa (środkowy Wiet­ nam). W 1312 wojska Dai Yietu najechały Czampę, zwyciężyły Czarnów, wzięły do niewoli króla Dżaję Sinhawarmana IV (Che Chi) (1284-1313). Czampa została wasalnym księstwem Dai Vietu od niego uzależnio­ nym. Brat króla Czarnów Che Nang został władcą z ramienia Dai Yietu. W 1313 połą­ czone wojska wietnamsko-czamskie odparły inwazję Tajów. Po abdykacji Tran Anh Tonga, książę Czarnów stanął na czele po­ wstania przeciw Wietnamczykom (1314— 1318), poniósł jednak porażkę. Dai Yiet zdławił także inne, mniejsze powstania. W 1318 nowy władca Dai Yietu powierzył wodzowi Che Ananowi rządy w Czampie. Che Anan dążył jednak do niepodległości Czampy i zabiegał w tym celu o pomoc Mongołów rządząc w Chinach. Pomoc tę uzyskał i w 1326 odniósł zwycięstwo nad Wietnamczykami. Czampa stała się znów państwem niepodległym. Che Anan został królem, a dwa wyniszczone wojną państwa zachowały przez wiele lat pokój. WIETNAMCZYKÓW 1 CZAMÓW WOJNA

1446-1471. Od XI w. Wietnamczycy wdzierali się z północy na terytorium króle­ stwa Czampy. W 1446 Czampowie najechali Dai Yiet. W odwecie jego armia zdobyła stolicę Czampy Yidżaję (Binh Dinh), wzięła do niewoli władcę Czampy i wywiozła go do Dai Yietu. Na tronie Czampy osadzono figuranta. W następnych dekadach wojna domowa osłabiła królestwo, na tronie Czam­ py w tym okresie zasiadało kolejno pięciu władców. W 1470 Czampowie najechali Dai Yiet. W 1471 wietnamski władca Le Thanh Tona (1441-1497) wyprawił się do Czampy. Czampowie ponieśli klęskę pod Są Ky. Wietnamczycy zdobyli i złupili Yidżaję, zamordowali około 40 tysięcy Czarnów,

a ponad 30 tysięcy wzięli do niewoli, w tym około 50 członków rodziny królewskiej. Zginął również król Czampy, a większa część królestwa została wcielona do Dai Yietu, czyli Annamu (północna część Wiet­ namu); jedynie na południu pozostało nie­ wielkie królestwo Czarnów jako bufor mię­ dzy Wietnamczykami a Khmerami. W ciągu następnych 150 lat Dai Yiet pochłonął całą Czampę. WIETNAMSKA WOJNA 1956-1975. Po

FRANCUSKIEJ WOJNIE W INDOCHINACH 1946-1954 Wietnam podzielono wzdłuż 17. równoleżnika na dwie części: Republikę Wietnamu (Wietnam Południo­ wy) i Demokratyczną Republikę Wietnamu (Wietnam Północny). W 1956 wybuchła wojna domowa między komunistycznym rządem na północy, popieranym przez Yiet-Minh, i demokratycznym, wspieranym przez Stany Zjednoczone rządem na połu­ dniu. Początkowo były to głównie krwawe walki partyzanckie żołnierzy Yiet-Minhu - tzw. Yiet Gongu - którzy po powrocie do swych domów na południu walczyli z Armią Republiki Wietnamu (ARW). Stany Zjed­ noczone przysłały doradców wojskowych dla ARW, a w 1961 pozwoliły im na udział w walkach w czasie prowadzonego szkole­ nia. Według nie potwierdzonego później meldunku, 2 sierpnia 1964 ścigacze Wiet­ namu Północnego zaatakowały w Zatoce Tonkińskiej dwa niszczyciele USA. Kongres upoważnił prezydenta USA Lyndona B. Johnsona (1908-1973) do odparcia wszy­ stkich ataków zbrojnych; samoloty amery­ kańskie rozpoczęły naloty bombowe na Wietnam Północny. Stany Zjednoczone wy­ słały także wojska lądowe, które brały udział w wojnie. Jednostki armii północnowietnamskiej nieustannie przechodziły „szla­ kiem Ho Szi Mina" do Kambodży, by walczyć u boku Yiet Gongu. Usiłując wyjaś­ nić sytuację na wsiach, wojska USA i ARW rozpoczęły operacje zwane „szukaj i zniszcz", „wolne strefy ogniowe" i „pacy­ fikacja". Samoloty amerykańskie regularnie

bombardowały wojskowe i cywilne obiekty na północy i przyfrontowe magazyny za­ opatrzeniowe w Kambodży. W końcu sty­ cznia 1968 siły utworzonego przez komu­ nistów Narodowego Frontu Wyzwolenia (NFW) i Viet Gongu rozpoczęły wielką Ofensywę Tet przeciw 36 miastom i wy­ rządziły w Wietnamie Południowym wiele szkód, nim wycofały się ponosząc ciężkie straty, ale ich sukcesy militarne zdumiały cały świat. W Stanach Zjednoczonych na­ tomiast doszło do licznych demonstracji i protestów przeciw -nie wypowiedzianej wojnie w Wietnamie. W tym czasie w la­ tach 1968-1969 w Wietnamie przebywało około 500 tysięcy żołnierzy amerykańskich. W lipcu 1968 Stany Zjednoczone zapowie­ działy nowy kierunek polityki - „wietnamizację" wojny, zgodnie z którą wojska Wietnamu Południowego miały zwiększać swój udział w walkach i ostatecznie pro­ wadzić je własnymi siłami. W maju na­ stępnego roku wojska amerykańskie zaczęły wycofywać się z Wietnamu, pozostawiając tam jednak jednostki wojsk lotniczych. W 1972 wojska komunistyczne NFW prze­ kroczyły strefę zdemilitaryzowaną wzdłuż 17. równoleżnika i zdobyły północną pro­ wincję Wietnamu Południowego. W od­ wecie Stany Zjednoczone zaminowały port Hajfong i inne porty Wietnamu Północ­ nego. W grudniu 1972 zerwano negocjacje pokojowe prowadzone z przerwami od 1968, na co prezydent USA Richard Nixon (1913-1994) wydał rozkaz 11-dniowego in­ tensywnego „świątecznego (na Boże Naro­ dzenie) bombardowania" miast Wietnamu Północnego. Podjęte później rozmowy po­ kojowe doprowadziły do porozumienia w sprawie zawieszenia broni, zawartego 27 stycznia 1973 między USA, Viet Gongiem oraz Wietnamem Północnym i Południo­ wym. Walki trwały jednak nadal, a obie strony oskarżały się wzajemnie o naruszanie porozumienia. W 1974 ARW rozpoczęła wycofywanie oddziałów z daleko wy­ suniętych placówek, NFW zdobył stolice kilku prowincji. W styczniu 1975 zaczęła

się spodziewana od dawna ofensywa ko­ munistyczna; wojska NFW opanowały wy­ żyny środkowego Wietnamu. Decyzja rządu Wietnamu Południowego o ewakuacji pół­ nocnych miast Republiki - Quang Tri i Hue - zapowiadała załamanie i porażkę Republiki. Miasta przybrzeżne zostały opu­ szczone, ludność cywilna i żołnierze rzucili się do ucieczki, a reszta wojsk amerykań­ skich opuściła kraj drogą morską i powiet­ rzną. 30 kwietnia 1975 Wietnam Południo­ wy zgodził się na bezwarunkową kapitula­ cję. Komuniści zajęli bez walki stolicę Re­ publiki, Sajgon (obecnie Hoszimin). 2 lipca 1976 nastąpiło formalne zjednoczenie Wiet­ namu Południowego i Północnego. WIETNAMSKA WOJNA DOMOWA 1400-

1407. Po podbiciu królestwa Czampa (śro­ dkowy Wietnam), władca Dai Yietu, czyli Annamu (północna część Wietnamu), prze­ niósł w 1398 swą stolicę Jhanga Lonya do Ań Ton (Hanoi). Osłabienie państwa na skutek stałych walk z Czamami oraz rządów słabych i skorumpowanych władców dynas­ tii Tran, którzy nie zdołali poskromić bun­ towniczych plemion górskich, umożliwiło zdolnemu, ale sfrustrowanemu dowódcy wietnamskiemu, Ho Qui Ly (zm. 1407?), zdobycie władzy; początkowo został regen­ tem. Potem zręcznie doprowadził do obale­ nia Tran Thuan Tonga (wzmian. 1388— 1400) i powierzenia władzy trzyletniemu następcy tronu. W 1400 złożył go z tronu Tranów, i sam został władcą, założył dynas­ tię Ho. Już po roku Ho Qui Ly ustąpił na korzyść syna Ho Hań Thuonga (zm. 1407?), zachował jednak władzę i wpływy. Wojska jego walczyły ze stronnikami Tranów, któ­ rzy starali się o uzyskanie pomocy Czarnów i dążyli do przywrócenia władzy obalonej rodzinie królewskiej. W 1400-1403 doszło do najazdów Dai Yietu na Czampę, w ich wyniku Czampa utraciła kilka okręgów. W odzewie na apel Tranów o pomoc, Chiń­ czycy wysłali na południe dużą ekspedycję morską (patrz WIETNAMSKO-CHIŃSKA WOJNA 1405-1407).

WIETNAMSKA WOJNA DOMOWA 1772— 1802 (powstanie Tajsonów). Od początku XVII w. późniejsza cesarska dynastia Le (1428-1787) sprawowała w Wietnamie jedy­ nie nominalne rządy; rzeczywistą władzą dzieliły się dwa rywalizujące ze sobą rody - Trinh na północy i Nguyen, którego stolicą było Hue, na południu. Potędze Nguyen zagrażali trzej bracia - Nguyen Hue (1753P-1792), Nguyen Nliac (1752?— 1793) i Nguyen Lu (17527-1792) - dążący do wprowadzenia reform politycznych i spo­ łecznych, bracia rozpoczęli powstanie w swej rodzinnej wiosce Tay Son (1772), a następ­ nie pokonali wojska rodu Nguyen w poblis­ kim Qui Nhon (1773). rebelia rozprzestrze­ niała się szybko. Mając nadzieję, że skorzys­ tają na zamieszkach na południu, Trinhowie wysłali tam armię, która zdobyła Hue i po­ mogła braciom zdobyć Sajgon. Bracia Tajsonowie wystąpili potem przeciw Trinhom i wyparli ich z Hue w 1775. dwa lata później niemal unicestwili ród Nguyen; 15letni książę Nguyen Anh (1762-1820) uciekł w towarzystwie francuskiego mis­ jonarza Pierre'a Pigneau de Behaine (1741-1799); Tajsonowie zdobyli władzę w południowym i środkowym Wietnamie. Od 1782 Sajgon zajmowali stronnicy Ngu­ yen Anha, ale zostali wyparci w 1783. Nguyen Anh schronił się w Syjamie, gdzie uzyskał pomoc w walce z Taj sonami. Pig­ neau nie udało się pozyskać francuskiej pomocy dla Nguyen Anha. ale prywatnie zwerbował wielu Francuzów. W 1786 wojska Tajsonów zdobyły Hanoi w Północnym Wietnamie. W Wietnamie panowała anar­ chia; późniejsza dynastia Le i ród Trinh zostały obalone. Bracia Tajsonowie zjed­ noczyli ponownie Wietnam, a każdy z nich władał pewną częścią kraju. Na północy Nguyen Hue obwołał się cesarzem Quang Trung i w latch 1788-1789 poprowadził wietnamską armię chłopską do zwycięstwa nad wojskami Chin. Nguyen Anh na czele wojsk syjamskich wylądował w delcie Mekongu i zdobył Sajgon we wrześniu 1788. Dzięki francuskiej pomocy zdobył w na­

stępnym roku terytorium Nguyenów i od­ niósł zwycięstwa nad Taj sonami, którzy w 1792 utracili flotę. Po śmierci trzech braci ich synowie prowadzili dalej wojnę, jednakże bez powodzenia. Nguyen Anh zdobył Hue w 1801, a Hanoi w 1802. Wkrótce ogłosił się cesarzem Wietnamu; przyjął tytuł Gia Long i wskrzesił dynastię Nguyen. Chiny oficjalnie uznały go w 1804. WIETNAMSKA WOJNA DOMOWA 1955— 1965. Ngo Dinh Diem (1901-1963), pre­ mier Wietnamu Południowego (powstałego po FRANCUSKIEJ WOJNIE W INDO­ CHINACH [1946-1954] jako niepodległa republika), z pomocą amerykańskich dorad­ ców wojskowych uzyskał władzę nad armią, która wzięła udział w zwalczaniu trzech buntowniczych, dobrze uzbrojonych ugru­ powań religijnych (sekty Binh Xuyen, Hoa Hao i Cao Dai). W 1955 powstańcy Binh Xuyen walczyli z wojskami rządowymi w Sąjgonie (obecnie Hoszimin), stolicy Wiet­ namu Południowego; walki skończyły się dopiero po wyparciu rebeliantów z miasta. Ustawiczne działania powstańców zmusiły Diema do zaatakowania ich w Can Tho, Vinh Long i w regionie Siedmiu Gór. Mimo wcześniej złożonej obietnicy Diem nie prze­ prowadził wyborów powszechnych w 1956, wobec czego Wietnam Północny polecił powstańcom z Viet Gongu (komunistyczni powstańcy południowowietnamscy), by roz­ poczęli walkę powstańczą i działania ter­ rorystyczne w celu obalenia rządu Wiet­ namu Południowego. Diem zgniótł skiero­ wany przeciw nieiau bunt wojskowy w 1960, jednak jego armia, szkolona przez specjalis­ tów z USA, nie mogła sobie poradzić z tak­ tyką Viet Gongu, który utworzył Narodowy Front Wyzwolenia Wietnamu Południowe­ go. USA zwiększyły pomoc wojskową usiłu­ jąc zlikwidować Viet Gong. W 1962 rozpo­ częto w Wietnamie Południowym program „wiosek strategicznych", zgodnie z którym miano przesiedlić chłopów do miast bro­ nionych przed akcjami Viet Gongu. Rząd Diema podjął działania represyjne przeciw

opozycyjnym duchownym buddyjskim, któ­ re doprowadziły do wybuchu gwałtownych zamieszek i aktów samospalenia. 1-2 lis­ topada 1963 wojskowy zamach stanu obalił rząd południowo wietnamski; zamachowcy zabili Diema i ustanowili wojskowy rząd tymczasowy. Nastał okres niepewności poli­ tycznej; rząd Wietnamu Południowego sta­ rał się zintensyfikować działania wojskowe przeciw komunistom. Do 1965 państwem kierowała Rada Wojskowa, na której czele stali generałowie Nguyen Cao Ky (ur. 1930) i Nguyen Van Thieu (ur. 1923). Patrz WIETNAMSKA WOJNA 1955-1975. WIETNAMSKIE POWSTANIA 1930-1931

(powstanie w Yen Bai). Nie uzyskawszy od francuskiego rządu kolonialnego ustępstw politycznych, Wietnamczycy zaczęli zawią­ zywać tajne organizacje rewolucyjne, takie jak założone w 1927 Nam Viet Quoc Dań Dang (VNQDD) lub Wietnamska Partia Narodowa. Wielu wietnamskich oficerów i intelektualistów, którzy pragnęli własnego demokratycznego rządu, wstąpiło do VNQDD; przewodził niej nauczyciel Ngu­ yen Thai Hoc (1904-1930). VNQDD pro­ wadziła akcje terrorystyczne i przygotowy­ wała ogólnonarodowe powstanie zbrojne; w nocy z 9 na 10 lutego 1930 tubylcze oddziały wietnamskie stacjonujące w gar­ nizonie w Yen Bai w Tonkinie podniosły bunt i zabiły oficerów francuskich. Fran­ cuzi, uprzedzeni wcześniej, brutalnie zgnie­ tli powstanie już następnego dnia, nim inne garnizony zdążyły pójść na przykładem Yen Bai. Aresztowano i ścięto Nguyen Thai Hoca i 12 członków grupy. Wielu zwolen­ ników całkowicie rozbitej VNQDD wstąpiło do komunistycznej partii Indochin, utwo­ rzonej w 1930 przez Nguyen Tat Thanha (znanego później jako Ho Szi Min) (1890-1969), która wznieciła poważne po­ wstania chłopskie w Tonkinie i Annamie (środkowy Wietnam). Francuskie wojska surowo rozprawiły się z powstańcami i przy­ wróciły spokój; setki Wietnamczyków zabi­ to, tysiące uwięziono, mimo to nadal trwały

wystąpienia przeciw francuskim rządom i przybierały coraz gwałtowniejsze formy. Patrz także FRANCUSKA WOJNA w INDOCHINACH 1946-1954.

WIETNAMSKO-CHIŃSKA WOJNA 1405—

1407. Gdy Ho Qui Ly (zm. 1407?) został władcą Dai Yietu, czyli Annamu (północna część Wietnamu), pozbawiona tronu rodzina królewska Tran oraz prowadząca wojnę z Dai Yietem Czampa odwołały się o pomoc do cesarza Chin Yonglo (1359-1424) z dy­ nastii Ming (patrz WIETNAMSKA WOJNA DO­ MOWA 1400-1407). Chińska flota dowodzona przez cesarskiego eunucha, muzułmanina Zhen Hę (1371-1433), najechała w latach 1405-1407 południowe wybrzeże Dai Yietu i oswobodziła Czampę (środkowy Wietnam) spod wietnamskiego panowania. W 1406 dwie duże armie chińskie liczące około 200 tysięcy żołnierzy najechały Dai Yiet; Ho Qui Ly śmiało ruszył z wojskami wzdłuż Rzeki Czerwonej, jednakże spiskowcy dążą­ cy do przywrócenia dynastii Tran obniżyli morale jego żołnierzy. Wietnamskie wojska zostały z łatwością pokonane; uzurpator i jego syn Ho Hań Thuong (zm. 1407?) dostali się do niewoli i zostali wywiezieni do Chin. Yonglo nie przywrócił tronu kró­ lewskiej rodzinie, lecz wcielił Annam (Annam znaczy „uspokojone południe") do cesarskich Chin - po upływie 500 lat Chiny znowu uzyskały zwierzchnictwo nad tym obszarem (patrz CHIŃSKO-ANNAMSKA WOJNA 907-939). Zarządzał nim chiński gubernator generalny, a chińscy urzędnicy zreorgani­ zowali administrację kraju. WIETNAMSKO-CHIŃSKA WOJNA 1418—

1428. Mieszkańcy Dai Yietu, czyli An­ namu (północna część Wietnamu), dążyli do niepodległości i odnosili się wrogo do chińskich rządów (patrz WIETNAMSKO-CHIŃSKA WOJNA 1405-1407). Le Łoi (1384-1433), bogaty wietnamski posiadacz ziemski, który zainicjował ruch oporu w 1416, przy współ­ udziale poety Nguyen Traia (1380-1442), sformował oddziały partyzanckie w regionie

Lam Son. Partyzanci atakowali przede wszys­ tkim placówki i linie zaopatrzeniowe oku­ pacyjnej armii chińskiej dynastii Ming. Po przegraniu trzech bitew wojska Le Loia wycofały się w góry Chi Linh w pobliżu Lam Sonu. W 1419 oddziały Le Loia otrzy­ mały pomoc z Laosu, który potem jednak zaczął pomagać Chińczykom. Wojska Le Loia znowu musiały się wycofać; w 1423 Le Łoi doprowadził do rocznego rozejmu. Po śmierci cesarza Yonglo (1359-1424), cesar­ stwo chińskie zaczęło podupadać. W 1424 Le Łoi wznowił działania. W 1425 party­ zanci, posługując się słoniami, zdobyli Nghe Ań, prowincję na południu od delty Rzeki Czerwonej, a później ruszyli na północ. W 1426 Wietnamczycy odnieśli zwycięstwo w pobliżu Tut Doną-Chuc Norg. Doszło do rokowań. Chińczycy zgadzali się na przeka­ zanie władzy potomkom dynastii Tran. Le Łoi zgodził się i osadził na tronie Tran Cao (zm. 1428?). W 1427 do Dai Yietu wkroczyła jednak silna armia chińska (rzekomo prze­ szło 100 tysięcy ludzi). Wojska chińskie zostały okrążone w pobliżu Xuong Giang. Le Łoi odniósł nad nią zwycięstwo; więk­ szość chińskich oficerów dostała się do niewoli lub poległa na polu bitwy. Doszło do ich kapitulacji. Po zwycięstwie dostarczył Chińczykom dżonki, by mieli czym wrócić do kraju. Po zamordowaniu na jego rozkaz Tran Cao został pierwszym władcą dynastii Le i zawarł pokój z dynastią Ming. WIETNAMSKO-FRANCUSKIE WOJNY. Patrz FRANCUSKIE WOJNY W INDOCHINACH.

WIETNAMSKO-KAMBODiAŃSKA WOJNA

NY 1714-1717, skłoniła Kambodżę do pod­ jęcia działań wojennych w celu odzyskania utraconych terytoriów. Po długotrwałych walkach siły kambodżańskie zostały odpar­ te, a Wietnamczycy w odwecie wkroczyli na terytorium Kambodży i przejęli dalsze po­ łacie ziemi. W 1750 Wietnamczycy opano­ wali region znany pod nazwą Kochinchina, obejmujący deltę Mekongu, gdzie znajdują się żyzne pola ryżowe. WIETNAMSKO-KHMERSKA WOJNA 11231136. Wielu nieudolnych władców oraz

wojny z Chinami doprowadziło do osłabie­ nia Dai Yietu. Korzystając z tego, król Khmerów (Kambodża i Laos), Suijawarman II (zm. ok. 1150), postanowił powięk­ szyć swoje terytoria na północy kosztem Dai Yietu i w tym celu zmusił królestwo Czampa (środkowy Wietnam) do udzielenia mu pomocy. W 1128 Suijawarman popro­ wadził około 20 tysięcy żołnierzy na północ „starym szlakiem poselskim" z Savannakhet (w południowym Laosie) do Nghe Ań (w północnej części Wietnamu), ale poniósł tam klęskę. Następnej jesieni wysłał flotę ponad 700 okrętów, która pustoszyła wy­ brzeże Dai Yietu i prowadziła działania na lądzie. W 1132 połączone wojska Khmerów i Czarnów najechały Nghe Ań, zostały jed­ nak odparte. W 1136 król Czampy Dżaja Indrawarman III (zm. 1145?) zawarł pokój z Dai Yietem i odmówił udziału w nowej wyprawie Suijawarmana na Dai Yiet. W od­ wecie król Khmerów zajął znaczną część Czampy (patrz KHMERÓW i CZAMÓW WOJNA 1144-1149). W1138 Suijawarman znowu na­ jechał Dai Yiet, również bezskutecznie. Jego naj azd w 115 0 doprowadził do j ego klęski.

1738-1750. Od początku XVIII w. rosło zaniepokojenie Kambodży utratą terenów wskutek najazdów i aneksji dokonywanych WIETNAMSKO-MONGOLSKA WOJNA 1237przez sąsiedni Annam, czyli Wietnam, w ka- 1288. W czasie podboju Chin (patrz MON­ GOLSKI PODBÓJ CESARSTWA DYNASTII SUNG mbodżańskich prowincjach przygranicz­ 1234-1279) Kubilaj-chan (1216-1294), wielki nych w delcie Mekongu. Wietnamska infil­ wódz mongolski, dążył również do opano­ tracja i kolonizacja kambodżańskich regio­ wania wschodnioindyj skich szlaków handlu nów przybrzeżnych, zwłaszcza Ha-tien (za­ korzeniami, które przebiegały wzdłuż wy­ jęty przez Wietnamczyków w czasie brzeży Dai Yietu, czyli Annamu (północna S Y JAMSKO-KAMBODŻAŃ SKIEJ WOJ­

część Wietnamu). W tym celu wyprawił wojska mongolskie na południe, do Dai Yietu i Czampy (środkowy Wietnam). Mon­ gołowie ruszyli w dół Rzeki Czerwonej i splądrowali w 1258 Thailong (Hanoi), napotykali początkowo niewielki opór, póź­ niej on jednak znacznie wzrósł i Mon­ gołowie opuścili Dai Viet. Od 1260 Kubilajchan uparcie starał się narzucić swe zwierz­ chnictwo Czampie i Dai Yietowi. Mongoło­ wie wyparli wojska wietnamskiego wodza Tran Hung Dao (zm. 1300) na południe, do Tranh Hoa. Wietnamczycy zaczęli prowa­ dzić intensywne działania partyzanckie. Tran Hung Dao podjął w maju działania zaczepne na większą skalę. Pobił Mongołów w bitwach, po czym ci się wycofali z Dai Yietu. W 1287 Mongołowie (rzekomo w sile 300 tysięcy ludzi) ponownie najechali Dai Yiet, zajęli Than Long (Hanoi), ale przesu­ wając się dalej na południe napotkali zacięty opór. Uciekając się do starego wybiegu (pata CHIŃSKO-ANNAMSKA WOJNA 907-939), Tran Hung Dao zwabił w 1288 mongolskie okręty w górę rzeki Bach Dang, gdzie osiadły na niewidocznych w czasie przy­ pływu żelaznych ostrzach wbitych w dno. Wietnamczycy zdobyli około 400 mongols­ kich okrętów oraz wzięli do niewoli tysiące żołnierzy. Wycofujące się niedobitki wojsk mongolskich zostały pobite na przełęczy Noi Bang. W tym czasie obie strony chciały zakończyć kosztowną i kłopotliwą wojnę; władcy Dai Yietu i Czampy uznali zwierz­ chność Kubilaj-chana, a Mongołowie za­ przestali najazdów na ich ziemie. Patrz także MONGOLSKIE PODBOJE 1200-1405. WIETNAMSKO-SYJAMSKIE

WOJNY.

Patrz

SYJAMSKO-WIETNAMSKIE WOJNY.

WIKINGÓW KLĘSKI POD BRUNANBURH 937. Przeciwstawiając się aglosaskim dąże­ niom do odzyskania północno-wschodniej części Danelaw, Olaf Guthfrithsson (zm. 941), wódz wikingów z Dublina, zebrał wojowników szkockich i Brytów ze Strath­ clyde i ruszył, by podbić Anglię. Połączone

siły wkroczyły do Anglii, odbiły York (za­ jęty przez króla Anglii Ethelstana w 927), ruszyły dalej w kierunku Midlands i spot­ kały wojowników angielskich pod Brunanburh. W dwudniowej walce poległo pięciu królów, którzy dokonali najazdu, i siedmiu irlandzkich hrabiów. Zwycięskim Anglikom nie udało się ująć Guthfrithssona; uciekł, a w 939 odzyskał York. Zwycięstwo Ethel­ stana zapewniło mu trwałą hegemonię w Anglii; opiewane jest w poetyckiej sadze islandzkiej i uczczone w ..Anglo-Saxon Chronicie". WIKINGÓW NAJAZDY NA ANGLIĘ, OKRES PÓŹNIEJSZY 899-1016. Od 899 następcy króla Alfreda (849-899) usiłowali odzyskać stopniowo obszar Danelaw. Po porażce we Wschodniej Anglii w 902 Edward Starszy (870P-924) zwyciężył Duńczyków z Nor­ tumbrii w bitwie pod Tettenhall (910). W 918 jego wojska wzięły szturmem Tempsford, zabiły władcę i pokonały wszelki opór we Wschodniej Anglii. W 927 Edward odzyskał York, ale wikingowie odbili go podczas ataku w 937 (patrz WIKINGÓW KLĘ­ SKI POD BRUNANBURH 937). W 980 wikingowie raz za razem atakowali, zwłaszcza okolice Londynu. Wikingowie zmienili się; wojow­ nicy byli lepiej wyćwiczeni, a oddziały liczniejsze; Anglia pod panowaniem nie­ udolnego króla Ethelreda II (9657-1016) nie mogła im sprostać. Ethelred płacił coraz większe daniny, ale pieniądze szły na finan­ sowanie dalszych ataków wikingów. W 991 Norwegowie wygrali bitwę pod Maldon upamiętnioną w anglosaskim poemacie; Et­ helred zapłacił 21 tysięcy funtów daniny i uciekł do Normandii. W 994 Norwegowie i Duńczycy bezskutecznie oblegali Londyn; w 1002 ponowili atak, uzyskując 24 tysiące funtów daniny. Ethelred wziął odwet, mor­ dując Duńczyków mieszkających w Anglii. W 1011 wikingowie obiegli i zdobyli Can­ terbury oraz zamordowali arcybiskupa. W 1015 najechał Anglię Kanut Wielki (9947-1035), król Danii. Ethelred zmarł w 1016, a jego następca Edmund Żelazny

(9897-1016) odziedziczył koronę oraz to­ czącą się wojnę. W 1016 walczył z Kanutem i przegrał bitwy pod Pen i Assundun (Ashingdon); Kanut odzyskał Danelaw i Mercję. Miesiąc później Edmund zmarł, król Danii zajął całą Anglię i władali nią Duń­ czycy do 1042.

WIKINGÓW NAJAZDY NA FRANCJĘ, PÓŹr NIEJSZE 896-911. Wśród wikingów, którzy

w 896 wracali z Anglii z niczym (patrz WIKINGÓW NAJAZDY NA WESSEX ALFREDA

871-8%), znaleźli się także Duńczycy pod wodzą Gonga-Hrolfa, znanego lepiej jako Rollon (860P-931?). Syn drugiego hrabiego Orkadów, Norweg, nie wrócił do kraju, lecz najechał Francję, lądując między Sekwaną WIKINGÓW NAJAZDY NA ANGLIĘ, WCZES­ NE 793-870. Pierwszym odnotowanym i Loarą. Po 900 członkowie jego drużyny w historii najazdem na Anglię jest napaść osiedlili się tam. Nie zaniechali najazdów; norweskich wikingów na klasztor w Lin- w 910 Rollon bezskutecznie atakował Paryż dasfarne. Uderzenie znienacka, grabież i Chartres. W 911 król Karol Prostak (879-929) spotkał się z Rollonem. Spotkanie i mordy były wstępem do podobnych ata­ ków na Wearmouth, Jarrow i lonę. Później nastąpiło w St. Clair-sur-Epte, na wschod­ nastąpił względny spokój, gdyż Norwegowie niej granicy terytorium wikingów i dopro­ zajęci byli zakładaniem baz na wyspach wadziło do ustalenia warunków pokoju. szkockich (patrz WIKINGÓW NAJAZDY NA Rollon i jego towarzysze otrzymali ziemie w zamian za złożony Karolowi hołd lenny; MORZU PÓŁNOCNYM 800-994). W 835 wikin­ gowie duńscy napadli na wyspę Sheppey na ślubując, że bronić będą swego terytorium Tamizie, a później stoczyli cztery ważne przed innymi wikingami. W 912 Rollon bitwy. W 837 pod Hingston Down, w Kom- przyjął na chrzcie imię Robert i został pierwszym księciem Normandii, z której walii, Brytowie, wspomagani przez wikin­ w 1066 wyruszył kolejny wielki najazd gów, po raz pierwszy zmusili Sasów Za­ Normanów. Patrz także NORMANÓW PODBÓJ chodnich do ciężkiej walki. Kornwalijczycy zostali pobici, a król Egbert (775P-839) ANGLII 1066; WIKINGÓW PODBÓJ WYSPY MAŃ 1079. zajął ich terytorium. Wikingowie przezi­ mowali na wyspie Thanet na Tamizie, po czym w 851 zostali pobici przez Ethelwulfa WIKINGÓW NAJAZDY NA FRANCJE, WCZES­ (zm. 858), ojca króla Alfreda. Wessex zajął NE 799-891. Po raz pierwszy wikingowie pierwsze miejsce w anglosaskiej Heptarchii. najechali imperium frankońskie w 799. W 865 tzw. wielkie wojsko Normanów Rajdy trwały aż do najazdu na Fryzję w 810. (Duńczyków) wylądowało we Wschodniej Później Karol Wielki (742-814) rozbudował Anglii. Ich siły lądowe, w tym również system obronny na północnym wybrzeżu, co w 820 umożliwiło odparcie floty skan­ konna piechota w 866, wkroczyły do Nor­ tumbrii korzystając z toczącej się tu wojny dynawskiej u ujścia Sekwany. Ponownie domowej zajęły wyspę York. Obaj walczący wikingowie z Danii zjawili się we Fryzji tu ze sobą królowie połączyli się przeciw i Dorestadzie w 834; cesarstwo frankońskie Normanom, ale w 867 ponieśli klęskę, osłabione po śmierci Karola Wielkiego nie w której obaj polegli. Duńczycy osadzili tu zdołało ich odeprzeć. W 836 wikingowie spalili Antwerpię i Noirmoutier. Potem na tronie swojego kandydata. Ok. 876 Nor­ man Halfdan został królem Nortumbrii. nastąpiły dalsze najazdy i grabieże: Rouen Cztery lata później król Wschodniej Anglii w 841, Quentovic w 842. W 843 na Loarę Edmund (841P-870) poniósł klęskę pod wpłynęło 67 okrętów z wojownikami skan­ Hoxne (Suffolk), a potem został ścięty za dynawskimi na pokładzie; wojownicy przy­ odmowę wyrzeczenia się chrześcijaństwa. puścili szturm na Nantes, wzięli jeńców Duńczycy opanowali ponad jedną trzecią i przezimowali na wyspie Noirmoutier. W 845 Reginherus lub inaczej Ragnar, Anglii.

wpłynął do Sekwany prowadząc 120 okrętów duńskich wikingów. Karol Łysy (823-877) rozmieścił wojska po obu stronach rzeki. Siły Reginherusa przypuściły atak i zwycię­ żyły, po czym powiesili łll Franków, by zadowolić Odyna. Następnie Duńczycy wy­ musili wypłacenie okupu: 7000 funtów sreb­ ra. Syn Reginherusa zdobył i zrabował w 857 Paryż, pozostawił całe jedynie cztery kościoły w tym mieście. Frankbwie poznali dwa nowe sposoby obrony: fortyfikację miast i przekupywanie wikingów wypłatą Danegeld, aby toczyli za nich walkę. W 861 5000 funtów srebra sprawiło, że Duńczycy usunęli Skandynawów z Noitmoutier. Ufor­ tyfikowany Paryż wytrzymał w latach 885-886 trwające jedenaście miesięcy ob­ lężenie prowadzone przez 40 tysięcy wikin­ gów na 700 okrętach. Później Karol Gruby (839-888) zapłacił 700 funtów srebra przy­ wódcy wikingów Zygfrydowi Finrykowi, za co ten uderzył na frankońskich rebeliantów w Burgundii. W 888 i 891 wikingowie ponieśli porażki. WIKINGÓW NAJAZDY NA IRLANDII 795— 1014. Pierwsze odnotowane najazdy wi­

kingów na irlandzkie osady przybrzeżne nastąpiły w 795; dokonywali ich Norwego­ wie z Wysp Szetlandzkich i Orkadów. Na­ jazdy zdarzały się coraz częściej, zwłaszcza w latach trzydziestych IX w., kiedy wikin­ gowie pod wodzą na pół legendarnego Turgeisa (zm. 845) napadli na Armagh i Ulster, Connacht i Meith, a w 837 popłynęli w górę rzeki Liffey. Później wikingowie osiedlili się, jednak tylko na wybrzeżu, i zbudowali ufortyfikowane porty. Założony w 841 Dub­ lin został w 853 stolicą niewielkiego króles­ twa skandynawskiego. Później wikingowie założyli dalsze porty w Waterford, Wexford, Wicklow i Limerick. Z portów tych atako­ wali Strathclyde, Mercję i Nortumbrię. W 1014 wojska irlandzkie pod wodzą króla Briana Boru (926-1014) zwyciężył duńskich wikingów pod Clontarf w pobliżu Dublina; Brian poległ w bitwie. Irlandczycy zdobyli Dublin.

WIKINGÓW NAJAZDY NA MORZU PÓŁNOC­ NYM 800-994. Wikingowie norwescy naje­

chali szkockie wyspy Szetlandy i Hebrydy prawdopodobnie około 800 lub nieco wcześ­ niej. Wyspy stały się bazami, z których wikingowie do 825 najeżdżali na osady kościelne, a w następnych latach - Irlandię i Strathclyde (patrz WIKINGÓW NAJAZDY NA IRLANDIĘ 795-1014). W latach siedemdziesią­ tych IX w. Norwegowie założyli hrabstwo na Orkadach; Orkady umożliwiały im na­ jazdy na Szkocję i opanowanie Caithness i Moray (koniec 1057). W 994 najechali Orkady Norwegowie pod wodzą króla Olafa Tryggvasona (963P-1000) i zmusili wikin­ gów z Orkad do przyjęcia chrześcijaństwa. Początkowo wikingowie z Orkad byli osad­ nikami, później brali udział w wyprawach wojennych innych wikingów na Irlandię i Anglię. WIKINGÓW NAJAZDY NA RUŚ 825-907.

Wikingowie szwedzcy byli wojownikami, ale zajmowali się również handlem. Sami zwali się często Rusami lub Rosami. Na początku IX w. dokonywali najazdów na wybrzeże wschodniej części Morza Bałtyckiego. Około 860-862 w czasie najazdu lub na zaprosze­ nie Słowian, na pół legendarny wódz wikin­ gów Ruryk (zm. 879) zajął Nowogród i zało­ żył ośrodek handlowy w pobliżu jeziora Ladoga. Korzystając z rzek, zarówno dla prowadzenia najazdów, jak i w celach hand­ lowych, Rusowie przesuwali się na południe. Za czasów następcy Ruryka, Olega (zm. ok. 912), zdobyli Kijów (882) jednocząc Ruś południową i północną. W 907 Oleg popro­ wadził dużą flotyllę okrętów w dół Dniepru do Morza Czarnego, zaatakował Konstanty­ nopol i ostatecznie podpisał traktat bardzo korzystny dla ruskich kupców. Wielu Ru­ sów, zwanych przez Bizantyjczyków Waregami, służyło w bizantyjskiej gwardii cesars­ kiej (gwardia Waregów). WIKINGÓW NAJAZDY NA WESSEX ALFREDA

871 -896. Zwycięstwo nad duńskimi wikin­ gami pod Ashdown zwiększyło determinację

Sasów w 871, „roku bitew". Dwa oddziały wikingów - wojska ze Wschodniej Anglii i nowa armia duńska - najechały wschodnią Brytanię i zatrzymały się w Reading. Ru­ szyły w kierunku Wessex, stoczyły bitwę z wojskami króla Ethelreda I (zm. 871) oraz jego brata Alfreda (849-899) i zostały pobi­ te. Wodzowie Wessexu zaatakowali obóz w Reading, ale ponieśli ciężkie straty i wy­ cofali się. Stoczono wiele nie rozstrzyg­ niętych potyczek, a później Alfred, już jako król, zaatakował najeźdźców w pobliżu Wil­ ton. Duńczycy, udając odwrót, sprowoko­ wali atak i odnieśli zwycięstwo. Alfred, chcąc uzyskać rozejm, zapłacił wysoki Danegeld. Duńczycy zerwali rozejm, zdobyli Mercję w 872, a potem najeżdżali południowo-zachodnią Brytanię. W 878 napadli z zaskoczenia na Chippenham, główną kwa­ terę Alfreda, pokonali Sasów Zachodnich, zmusili Alfreda do ucieczki i zwołania pospolitego ruszenia. Później tegoż roku Alfred stoczył decydującą bitwę pod Ethandun (obecnie Edington). Jego wojska zwy­ ciężyły Duńczyków, ściągały ich, obiegły w Chippenham i zmusiły do zawarcia ukła­ du, na jego mocy Duńczycy musieli się wycofać z Wessexu. W 885 Alfred odparł najazd na Kent, odzyskał Londyn i został władcą całej anglosaskiej Anglii; zmusił przeciwnika do zawarcia pokoju w Wedmore, w którym Duńczycy zobowiązali się do poszanowania granicy między Wessex a obszarem Danelaw. Duńczycy z Europy przy poparciu Duńczyków z Anglii prze­ prowadzili najazdy jeszcze w latach 892-896, ale Alfred nękał ich wojną pod­ jazdową. Patrz WIKINGÓW NAJAZDY NA ANG­ LIĘ, OKRES PÓŹNIEJSZY SW-ioie.

pory i miecze. Najeźdźcy opanowali kościoły i klasztory oraz otaczające je wsie; łupili, burzyli i mordowali, po czym uciekali, nim nadeszła pomoc. Ataki były zaciekłe, szyb­ kie i częste; bogate klasztory, jak np. na łonie, miały tylko kilka lat na odbudowę między kolejnymi napadami. Gdy wikin­ gowie przekonali się, jakie korzyści daje zimowanie u ujść wielkich rzek, jak Tamiza czy Sekwana, nawet duże miasta nie były bezpieczne: Paryż, Akwizgran, Sewilla, Ko­ lonia i wiele innych były oblegane i pusto­ szone, niektóre wielokrotnie. Wydawało się, że nic nie chroni przed najazdami - ani mury obronne, ani zamki, ani nawet płace­ nie daniny. Nawet pancerna jazda Karola Wielkiego (742-814) była bezsilna w walce z szybkimi napastnikami. Wreszcie wikin­ gowie zmienili cel wypraw; przestali grabić i niszczyć, a zaczęli zakładać kolonie i zaj­ mować się handlem. Zmiana ta wywarła głęboki wpływ na historię Europy. Patrz także pozostałe hasła dotyczące najazdów wikingów na Anglię, Francję, Irlandię i Ruś. WIKINGÓW PODBÓJ WYSPY MAŃ 1079.

Wyprawa w 1079 na Skyhill na wyspie Mań na Morzu Irlandzkim była ostatnim wielkim najazdem wikingów. Najazdy na Mań trwały od początku IX w.; wyspa dostała się pod panowanie Normanów z Dublina. Wyprawa na Skyhill spowodowała, że wyspa znalazła się pod norweską władzą. Wikingowie, do­ wodzeni przez urodzonego na Islandii Godreda Corvana, atakowali dwukrotnie, nim pokonali mieszkańców Mań, a opanowali wyspę dopiero po zwycięstwie pod Skyhill. Władali wyspą do 1266, w 1266 kupili ją szkoccy wielmoże. Patrz także WIKINGÓW NAJAZDY ok 8oo-ok 1010.

WIKINGÓW NAJAZDY ek. 800-ok. 1016.

Ponad dwa wieki grabieżcze najazdy wstrzą­ sały życiem Europy, zwłaszcza na obszarach przybrzeżnych i nad żeglownymi rzekami. Flotylle okrętów pojawiały się wszędzie - od Wysp Szetlandzkich po Pizę (Włochy); na brzeg wyskakiwało kilkuset wojowników duńskich lub szwedzkich uzbrojonych w to­

WILHELMA II NAJAZD NA SZKOCJĘ 10911093. Król Malcolm III (zm. 1093) mimo

hołdu złożonego w 1071 Wilhelmowi I Zdo­ bywcy (1027P-1087) (patrz WILHELMA i ZDOBYWCY NAJAZD NA SZKOCJĘ 1072) upor­ czywie próbował powiększyć terytorium Szkocji. W 1091 jego wojska najechały

Anglię; król Wilhelm II (1056?-! 100) od­ parł Szkotów, przyjął hołd, ruszył na podbój Cumberlandu (1092) i ustalił północną gra­ nicę Anglii na Solway Firth (mur Hadriana). Malcolm mimo wszystko znowu usiłował najechać na Anglię; doznał porażki i poległ w pierwszej bitwie pod ALNWICK w Nortumbrii w 1093. Wybuchły spory wewnętrzne, wreszcie w 1097 Wilhelm osa­ dził na tronie szkockim syna Malcolma, dzięki czemu zapewnił sobie względne bez­ pieczeństwo. WILHELMA II WOJNA Z ROBERTEM KRÓTKOUDYM 1089-1096. Po śmierci Wilhelma

I Zdobywcy (1027P-1087) jego spadko­ biercy, zgodnie z feudalnym zwyczajem dziedziczenia, podzielili między siebie anglo-normandzkie królestwo. Najstarszy syn, Robert Krótkoudy (1 054?-1134) otrzymał Normandię (Francja), ale zgodnie z przewi­ dywaniami ojca, rządził nieudolnie. Ad­ ministracyjne problemy Normandii, pogłę­ biane przez króla Francji Filipa I (1052— 1108), skłoniły brata Roberta, króla Anglii Wilhelma II (1056P-1100) do interwencji w Normandii, wyprawy miały zabezpieczyć władzę w rodzinnych posiadłościach we Francji (1089, 1091, 1094). Wojska Wilhel­ ma odnosiły dość umiarkowane sukcesy, wreszcie jednak Robert, chcąc wyruszyć z pierwszą KRUCJATĄ i potrzebując pie­ niędzy, dał Wilhelmowi księstwo w zastaw (1096); w ten sposób Wilhelm sprawował rządy w obu krajach - Anglii i Normandii. Patrz także TINCHEBRAI, BITWA POD TINCHEBRAI1106;

WLLHELMAI

ZDOBYWCY

NAJAZD NA NORMANDIĘ 1075. WILHELMA

L

ZDOBYWCY

NAJAZD

NA

NORMANDIĘ 1076. Wilhelm I Zdobywca

(1027P-1087) przekonał się, że podporząd­ kowanie Anglii (patrz NORMANÓW PODBÓJ ANGLII 1066) i panowanie w Normandii w północno-zachodniej Francji wymaga od niego wielu wysiłków. W 1073 musiał wyrwać zachłannym książętom Anjou francuską kra­ inę Maine, a ponadto miał nieustające kło­

poty z najstarszym synem, dzielnym, lecz nieodpowiedzialnym Robertem Krótkoudym (1054?-! 134), któremu powierzył Normandię. Robert Krótkoudy ulegał wpływom króla Filipa I (1052-1108), który pragnął powięk­ szyć terytorium Francji i wyrugować Wil­ helma, swego wasala. Robert nabrał przeko­ nania, że powinien być księciem Normandii, a nie jedynie jej stróżem. Wzniecił bunt, ale Wilhelm wkroczył do Normandii i zmusił Roberta do posłuszeństwa. W 1076 pojednali się, ale przyjaźń zniknęła, Robert przez krótki czas nawet przebywał na wygnaniu. Otrzymał wreszcie tytuł księcia Normandii (1087), ale to nie zaspokoiło jego ambicji, i podjął walkę z braćmi, którzy wstępowali na tron Anglii. Patrz także TINCHEBRAI, BITWA POD TINCHEBRAI 1105; WILHELMA n WOJNAz ROBERTEM KRÓTKOUDYM 1089-1096. WILHELMA 1 ZDOBYWCY NAJAZD NA SZKO­ CJĘ 1072. Po podboju Anglii przez Nor­

manów (patrz NORMANÓW PODBÓJ ANGLII 1066) pozostała nie ustalona północna granica państwa. Król Szkocji Malcolm III Canmore (zm. 1093) uznał to za korzystną okazję; udzielił schronienia Edgarowi Athelingowi (1 060?-1125), angielskiemu księciu, preten­ dentowi do angielskiego tronu, poślubił siostrę Edgara Małgorzatę (zm. 1093) i po­ stanowił dokonać najazdu na Nortumbrię i Cumberland (1070-1071), by powiększyć terytorium Szkocji. Zimą 1071-1072 poli­ tyczne problemy Normandii zatrzymały Wil­ helma I Zdobywcę (1027-1987) z dala od Anglii, ale po powrocie ruszył z wojskiem przez Nortumbrię oraz Lothian i spotkał Malcolma pod Abernethy. Malcolm nie przystąpił do bitwy z pierwszym panem feudalnym, jaki pojawił się w Szkocji, uznał zwierzchność Wilhelma (1072) i złożył mu hołd. Edgar Atheling poszukał schronienia we Flandrii. Patrz ANGIELSKO-SZKOCKA WOJ­ NA 1079-1080. WINNEBAGO 1 ILLINOIS INDIAN WOJNA 1671. Winnebago byli spokojnym plemie­ niem zamieszkującym w XVII w. wschodnią

część obecnego stanu Wisconsin od Green Bay do jeziora Winnebago. Indianie Illinois pierwotnie żyli na wschodnim brzegu Missi­ sipi, później agresywni Irokezi wyparli ich na zachód. W 1671 Illinois najechali teryto­ rium Winnebago, między plemionami do­ szło do najazdów i starć. Indianie Win­ nebago byli zbyt słabi, by oprzeć się bardziej wojowniczym przeciwnikom i ustąpili. W wyniku konfliktu liczebność Indian Win­ nebago zmalała o więcej niż 50%; ocalało ich jedynie około 3000. WIZYGOTÓW 1 FRANKÓW WOJNA 506-507.

Chlodwig (ok. 466-511), rzymskokatolicki król Franków salickich, prowadził wojnę z królem Wizygotów Alarykiem II (zm. 507), arianinem (arianizm odrzucał twier­ dzenie o boskiej naturze Chrystusa). W 507 frankońskie wojska pod wodzą Chlodwiga zwyciężyły zdecydowanie Wizygotów w bit­ wie pod Youille w pobliżu Poitiers; Alaryk zginął w bitwie. Frankowie dotarli na połu­ dniu aż do stolicy Wizygotów, Tuluzy. Wizygoci musieli wycofać się za Pireneje, zatrzymując tylko terytorium zwane Septymanią, leżące na północ od Pirenejów. Dzięki Chlodwigowi katolicyzm odniósł w Europie Zachodniej triumf nad arianizmein. Chlodwig został frankońskim władcą Galii i zachodniej Germanii. WIZYGOTÓW NAJAZDY NA CESARSTWO RZYMSKIE, PÓŹNIEJSZE 410-476. Po spus­

toszeniu Rzymu (patrz RZYMU SPUSTOSZENIE PRZEZ WIZYGOTÓW 410) wódz Wizygotów Alaryk (370P-410) zamierzał opanować Af­ rykę Północno-Zachodnią. Wizygoci udali się do Reggio di Calabria, wypłynęli na morze, ale z powodu burzy musieli zawrócić (410). Alaryk zmarł nagle, następcą został jego szwagier, Ataulf (zm. 415). Zawarł on krótkotrwały sojusz, w ramach którego Wi­ zygoci zostali najęci do stłumienia buntu w Galii (Francja) i Hiszpanii (412). Ataulf jednak wkrótce podjął walkę z Rzymianami; zaatakował Marsylię i zdobył Narbonne (413), poślubił siostrę cesarza Galię Placidię

(414) i natychmiast stawił opór nowej ofen­ sywie Rzymu, która jednak zmusiła Wizy­ gotów do przejścia do Hiszpanii. Po zabój­ stwie Ataulfa (415) zawarto nowy układ, na mocy którego Galia Placidia wróciła do Rzymu, a Wizygoci za dostawy żywności zobowiązali się do najazdu na Wandali i Alanów w Hiszpanii. Wizygoci osiągnęli sukces, dzięki czemu w 418 uzyskali ziemie od Loary do Bordeaux i status foederati. Później utworzyli niezależne państwo. W 426-437 jako sprzymierzeńcy Rzymu występowali przeciw Wandalom w Hisz­ panii i Afryce (patrz WANDALÓW NAJAZDY NA CESARSTWO RZYMSKIE 406-533). Wizygoci udzielili Rzymowi pomocy w walkach z Hu­ nami w Galii (451), i ze Szwedami (453) w Hiszpanii. Pomogli potem w 455 Markowi Mecyliuszowi Awitusowi (zm. 456) zostać cesarzem zachodniorzymskim. W 456 naje­ chali Hiszpanię i odnieśli zwycięstwo w bit­ wie w pobliżu Asturyki nad Swenami. W 459 obiegli Arelate, na odsiecz przyszedł mu cesarz Marjorian. Wirygoci zawarli z nim przymierze. W 462 podjęli działania zaczepne przeciw wodzowi rzymskiemu w Galii, zdobyli południową Galię z Narboną. W 463 Egidiusz wraz z Frankami salickimi zadał im klęskę nad Orleanem. Król Wizygotów, Euryk (zm. ok. 484), bardzo utalentowany strateg, zdobył w 468 znaczną część Hiszpanii, a w 470 zajął miasta Tours i Bourges w Akwitanii. Gdy Odoaker (Odowaker) (434P-493), król ger­ mański, został w 476 władcą Italii i nastąpił oficjalny koniec cesarstwa rzymskiego, Eu­ ryk został panem Hiszpanii (478). Króle­ stwem wizygockim rządziło dwunastu kró­ lów, aż do MUZUŁMAŃSKIEGO POD­ BOJU HISZPANII. WIZYGOTÓW NAJAZDY NA CESARSTWO RZYMSKIE, WCZESNE 332-390. Z germań­

skich najeźdźców Wizygoci najdłużej napa­ dali na Rzym i dokonali najwięcej zniszczeń. Po raz pierwszy pojawili się w kronikach rzymskich w 332, kiedy ponieśli klęskę w czasie najazdu na obecną naddunajską

część Jugosławii i Bułgarię. Wielu Wizygotów przyjęło arianizm. Wojna domowa w cesar­ stwie rzymskim zachęciła ich do najazdów w 365 na wschodnią część Cesarstwa Rzym­ skiego; w 364-365 Prokopiusz (zm. 366) stanął na czele buntu przeciw rzymskiemu cesarzowi na wschodzie, Walensowi (328P-378), do jego wojska zaciągnęły się oddziały Wizygotów jako żołnierze najemni. W 366 armia syryjska rozbiła Prokopiusza. Walens przekroczył Dunaj i zmusił drugiego wizygockiego władcę, Atanaryka (zm. 381) do wycofania się na terytorium Siedmiogrodu (367-369). W następstwie wybuchła wojna domowa między stronnikami Atanaryka po­ ganina a wizygockimi arianami, których przywódcą był Fritigern, spadkobierca Ermanaryka, arianina. W 375 Ostrogroci zostali zwyciężeni przez Hunów. W obawie przed tymi najeźdźcami Wizygoci poprosili o możli­ wość przejścia na teren imperium rzymskie­ go. Osiedlono ich w Tracji (376). Administra­ cja rzymska dokonywała nadużyć przy dosta­ wach żywności dla Wizygotów. W następst­ wie doszło do ich powstania w 377. Zwyciężyli oni Walensa w bitwie pod Adrianopolem (Edirne), w której zginął cesarz i dwie trzecie jego armii (patrz RZYMIAN i GOTÓW WOJNA PIĄTA 377-383). Zostawszy w 379 cesarzem na wschodzie, Teodozjusz I Wielki (346-395) walczył ze wszystkimi odłamami Gotów; zmusił Ostrogotów (Goci Wschodni) do przesunięcia się na zachód i pozwolił Wizygotom dewastującym Macedo­ nię i Tesalię na osiedlenie się w północnej Tracji (382) w zamian za dostarczanie mu wojsk. Pokojowe zamiary Teodozjusza nie dały się długo utrzymać; w 390 Wizygoci pod wodzą Alaryka (370P-410) podjęli walkę z wodzem rzymskim Flawiuszem Stylichonem (359?-408), który w ciągu następnych 18 lat był ich głównym przeciwnikiem (patrz STYLICHONA WOJNY z WIZYGOTAMI 390-408). Patrz także RZYMIAN i GOTÓW WOJNY. WŁODZIMIERZA PODBOJE 981-985. Po

RUSKIEJ WOJNIE DYNASTYCZNEJ 972-980 władzę jako wielki książę Kijowa

objął Włodzimierz I (956-1015). Pieczyngowie, lud pochodzenia tureckiego, niejedno­ krotnie najeżdżali obszary Rusi Kijowskiej. Włodzimierz kazał zbudować wzdłuż stepo­ wej granicy szereg twierdz. W 981 Włodzi­ mierz zajął Grody Czerwieńskie (południowo-wschodnia część Polski i zachodnia Uk­ rainy), w 983-984 podbił plemiona pogańs­ kie na terenie obecnej północnej Ukrainy i Białorusi. W 985 wyprawił się przeciw Bułgarom zajmującym tereny nad Karną. W wyniku przeprowadzonych wypraw cały obszar od Polski po Wołgę do 985 znalazł się pod zwierzchnictwem Rusi. Jeszcze jako poganin, prawdopodobnie ze względów eko­ nomicznych i politycznych, Włodzimierz zawarł sojusz z Bizantyjczykami, przyjął chrzest w Bizancjum i został pierwszym chrześcijańskim władcą Rusi (988). WŁOSKA REWOLUCJA 1848-1849 (włoska

wojna o niepodległość 1849-1849). Risor­ gimento (ruch na rzecz wyzwolenia i zjed­ noczenia Włoch) pod wodzą króla Sardynii Karola Alberta (1798-1849) domagał się uwolnienia Włoch spod władzy Austriaków (patrz WŁOSKIE POWSTANIA i83i-i«34). Na­ tychmiast po wybuchu PIĘCIODNIOWE­ GO POWSTANIA w Mediolanie, królestwo Sardynii (Sardynia, Piemont, Sabaudia i in­ ne prowincje włoskie) wypowiedziało Au­ strii wojnę. Włoscy patrioci w Wenecji wzniecili powstanie i proklamowali niepod­ ległą republikę, której prezydentem został Daniele Manin (1804-1857). Poparcie dla wojny zgłosili hrabia Piemontu Camillo Cavour (1810-1861), papież Pius IX (1792-1878) oraz przywódcy Modeny, Par­ my, Toskanii i Neapolu. Sprzymierzone siły wł»skie pod dowództwem Karola Al­ berta wciągnęły mniejszą, 70-tysięczną ar­ mię austriacką pod wodzą feldmarszałka Josepha Radetzky'ego (1766-1858) w „czwo­ robok" między twierdzami Mantua, Wero­ na, Pescara ł Legnano. Umiejętna taktyka zaczepna i obrona RadetzkjAego, a także niezdecydowanie Karola Alberta umożliwiły zwycięstwo Austriakom, którzy rozgromili

armię toskańską i wzięli do niewoli armię papieską. Porażka zaniepokoiła włoskich sprzymierzeńców i stała się przyczyną odwo­ łania wojsk neapolitańskich. 23-25 lipca 1848 osamotnione wojska Piemontu poniosły klęskę w bitwie pod Custozzą, w pobliżu Werony. Radetzky ponownie zajął Mediolan; Austria odzyskała wszystkie posiadłości włos­ kie, z wyjątkiem Wenecji. Po kolejnym zwycięstwie Radetzky'ego nad wojskami Pie­ montu w bitwie pod Novarą 23 marca 1849 król Karol Albert abdykował na rzecz syna. Wiktora Emanuela II (1820-1878), który przystał na surowe warunki pokojowe. W Królestwie Obojga Sycylii król Ferdynand II (1810-1859) chcąc zdławić zamieszki kazał ostrzelać z dział Messynę i Palermo. W Rzy­ mie, gdzie działał trybunał rewolucyjny, rozważano prośbę papieża, dążącego do po­ wrotu do Rzymu (w obawie przed rozruchami Pius IX uciekł z Rzymu do Gaety). Ludwik Napoleon (1808-1873) wysłał francuski kor­ pus ekspedycyjny w celu obrony „swobód rzymskich". Korpus dotarł pod mury Rzymu w końcu kwietnia 1849. Siły rzymskie, w któ­ rych skład wchodziło 5000 legionistów („czcrwone koszule") pod wodzą Giuseppe Garibal­ diego (1807-1882), nie ufając obcym żołnie­ rzom, stawiły opór Francuzom i zmusiły ich do odwrotu. Na pomoc Francji wyruszyła z północy armia austriacka, neapolitańska z południa, a hiszpańska wylądowała nad Tybrem. Gdy Rzymianie z pomocą Garibal­ diego odparli Neapolitańczyków, wycofali się Hiszpanie, ale zwiększone posiłki dla wojsk francuskich zmusiły w końcu legionistów Garibaldiego do odwrotu. Rzym padł w czer­ wcu 1849, po czym przywrócono władzę papieską. W Wenecji siły Manina stawiały przez cztery miesiące (ma j-sierpień 1849) opór armii Radetzky'ego, mimo ciężkiego ostrzału artyleryjskiego, głodu i cholery. Manin poddał się w dwa tygodnie po zawar­ ciu pokoju między Austrią a Sardynią. Patrz WŁOSKA WOJNA O NIEPODLEGŁOŚĆ 1859-1861. WŁOSKA WOJNA KAROLA VIII 1494-1495.

Chcąc uniknąć ataku ze strony Neapolu,

jaki zagrażał mu z powodu zagarnięcia księstwa Mediolanu (patrz NEAPOLITAŃSKA REWOLTA 1485-U86), regent Lodovico Sforza (1451-1508) namówił króla Francji Karola VIII (1470-1498) do wysunięcia roszczeń w stosunku do Neapolu należącego poprzednio do spokrewnionych z nim Andegawe-nów. Armia francuska pod dowództwem Karolą mająca w swym składzie oddziały szwajcarskie, przekroczyła Alpy, weszła do Italii w 1494 i nie napotykając oporu posu­ wała się w głąb Lombardii. W tym czasie we Florencji stracił władzę Piętro de Medici (1471-1503; powstała konstytucyjna repub­ lika. Zmiany te zainspirował Girolamo Sayonarola (1452-1498), który uważał, że przybycie Karola świadczy o spełnieniu się proroctwa o nawróceniu się florenckiego społeczeństwa. Papież Aleksander VI (1431P-1503) utworzył Ligę Wenecką skie­ rowaną przeciw Karolowi. Groźba odcięcia od Francji skłoniła Karola do powrotu w 1495 do swego kraju. W czasie marszu w bitwie pod Fomovo (Taro) z trudem uniknął porażki. Król aragoński Ferdynand II (1452-1516), nagrodzony przez papieża ty­ tułem „Katolicki" za pomoc w walkach w Italii, opanował królestwo Neapolu. Karol nie odniósł żadnych korzyści z wyprawy, która jednak wykazała, że Italia nie jest w stanie zjednoczyć się nawet do obrony przed zagrożeniem z zewnątrz. Działania te stanowiły zapowiedź przyszłych wypraw francuskich, które położyły kres niezależ­ ności państw włoskich. WŁOSKA WOJNA LUDWIKA XII 1499-1503.

Ludwik XII (1462-1515), od 1498 następca Karola VII (1470-1498) na tronie francu­ skim, miał nadzieję, że dzięki sojuszom z Wenecją i Szwajcarią zrealizuje swoje roszczenia do Mediolanu odziedziczone po babce Walentynie Visconti (1366-1408). Lodovico Sforza (1451-1508), książę Me­ diolanu, w 1499 wyjechał ze swej stolicy, by uzyskać posiłki, ale miasto opanowało w tym czasie wojsko francuskie pod wodzą Giana Giacomo Trivulzio (1441?-1518), włoskie­

go kondotiera w służbie Francji. W bitwie pod Novarą w 1500 szwajcarscy najemnicy Sforzy nie chcieli walczyć ze szwajcarskimi oddziałami najemnymi zwerbowanymi przez Francję; Francja wygrała bitwę, a Ludwik XII został księciem Mediolanu. Sforza do­ stał się do niewoli i został przewieziony do Francji. Ludwik przy wsparciu Fer­ dynanda II Aragońskiego (Katolickiego) (1452-1516) zdobył w 1501 Neapol (w traktacie zawartym w Grenadzie w 1500 Ludwik i Ferdynand uzgodnili, że podzielą Królestwo Sycylii i Neapolu). Po zdobyciu Neapolu doszło do sporu między królami; po przegraniu stoczonych z Hiszpanami bitew pod Cerignola i Garigliano (1503) Ludwik uznał panowanie Hiszpanii w kró­ lestwach Neapolu i Sycylii. Poza krótkimi przerwami, pod panowaniem Francji po­ zostawał Mediolan - do 1535, a Genua do 1528 była uzależniona od niej. WŁOSKA

WOJNA

MIĘDZY

KAROLEM

V

A FRANCISZKIEM I PIERWSZA 1521-1525.

Po wstąpieniu Karola V (1500-1558) na tron Świętego Cesarstwa Rzymskiego roz­ poczęła się przeszło 40-letnia wojna między Habsburgami a Walezjuszami (Cesarstwo przeciw Francji) o hegemonię we Włoszech. Po zawarciu w 1521 przymierza z papieżem przeciw królowi Francji Franciszkowi I (1494-1547) Karol V wyruszył, by odebrać Francji Mediolan i przywrócić tutejszy tron sojusznikowi, Francesco Marii Sforzy (1491-1530). Gdy 27 kwietnia 1522 wojska cesarskie pobiły Francuzów i Szwajcarów w bitwie pod Bicoccą w pobliżu Mediolanu, Francuzi wycofali się z Lombardii. Głów­ nym terenem walk były Włochy, jednak do starć dochodziło również w północnej Hisz­ panii, w regionie Nawarra; armia francuską która wkroczyła do Hiszpanii, została pobita w 1521 w pobliżu Pampeluny i musiała się wycofać. Chcąc odzyskać utracone ziemie, Francuzi pod wodzą Franciszka rozpoczęli w 1524 następne działania zaczepne we Włoszech. Armia włosko-hiszpańskoniemiecka rozbiła przeciwnika w bitwie

pod Pawią 24 lutego 1525. Franciszka wzięto do niewoli i uwięziono w Madrycie, gdzie podpisał traktat, na mocy którego zrzekł się wszystkich roszczeń do ziem włoskich i przekazywał Karolowi Burgundię, Artois i Flandrię, ale warunków tych nie dotrzy­ mał. Druga wojna włoska między Karolem V i Franciszkiem 11526-1530. Zaniepoko­ jony rosnącą potęgą Habsburgów papież Klemens VII (1478-1534) przestał popierać Karola i zawiązał w 1526 Ligę z Cognac, do której przystąpili: Franciszek (który odwołał traktat z Madrytu stwierdzając, że podpisał go pod przymusem), Sforza z Mediolanu oraz władcy Wenecji i Florencji. Aby zwy­ ciężyć Ligę, Karol V skierował do Włoch armię złożoną z hiszpańskich i niemieckich najemników (głównie luteranów). 6 maja 1527 zdobyli oni szturmem Rzym, przy czym poległ ich wódz konetabl Burbon (1490-1527). Pozbawieni dowódcy o dużym autorytecie, głodni i nie opłaceni najemnicy zhipili miasto, dopuszczając się wielu okru­ cieństw. Uwięziono nawet (na krótko) pa­ pieża Klemensa. Armia francuska pod wice­ hrabią Lautrecem w 1527 zdobyła Pawie, a w 1528 obiegła Neapol, ale tego roku utraciła swą główną bazę w Italii - Genuę oraz wsparcie jej floty. Republika zawarła sojusz z cesarzem. Armia oblegająca Neapol odcięta od Francji kapitulowała, druga zo­ stała pobita pod Landriano (1529). Wobec tego Francja zaczęła dążyć do pokoju; w 1529 Franciszek i Karol podpisali traktat w Cambrai. Franciszek jeszcze raz zrzekł się roszczeń do Włoch, a Karol wycofał pretensje do Burgundii. Papież Klemens zdał sobie sprawę, że wobec przewagi Karola we Włoszech musi się z nim liczyć i pod­ pisał w 1529 traktat w Barcelonie. Karol obiecał mu pomoc w przywróceniu władzy Medyceuszów we Florencji, która nadal prowadziła wojnę z cesarstwem. Republika walczyła dzielnie, ale w końcu poddała się w 1530, a Alessandro de Medici (1510-1537) został księciem Florencji. Państwa włoskie poza Mediolanem, Genuą, Wenecją i Pań­ stwem Kościelnym zostały w dużej mierze

uzależnione od Hiszpanii bądź jej podległe. W 1530 papież Klemens koronował Karola na króla Lombardii, a następnie na cesarza. Trzecia włoska wojna między Karolem V i Franciszkiem I 1542-1544. Po śmierci Francesco Sforzy księcia Mediolanu, w 1535 Franciszek I zażądał nadania go swemu synowi Henrykowi. Karol V jednak od­ mówił. Franciszek postanowił więc zdobyć Mediolan siłą. Do Italii wkroczyła silna armia francuska i opanowała Piemont, do którego Franciszek również rościł pretensje. W odpowiedzi wojska Karola w 1536 weszły do Prowansji w południowo-wschodniej Francji, ale wobec niszczenia przez Fran­ cuzów zapasów żywności cesarscy musieli się wycofać. Dalsza wojna nie przyniosła rozstrzygnięcia i obie strony zawarły w 1539 rozejm (w Nicei), na mocy którego Francja uzyskiwała znaczną część Piemontu. Czwar­ ta włoska wojna między Karolem V i Fran­ ciszkiem I 1542-1544. Karol V wbrew obietnicom z 1539 nadał w 1540 Mediolan swemu synowi Filipowi (1527-1598), póź­ niejszemu królowi Hiszpanii Filipowi II. Wobec tego Francja złamała rozejm, w 1543 rozpoczęła działania we Włoszech. Uprzed­ nio w 1536 ku zaskoczeniu wielu Francuzów król Franciszek I zawarł sojusz z tureckim sułtanem Sulejmanem I Wspaniałym (1496P-1566). W 1543 połączona flota francusko-turecka ostrzelała, zdobyła i spląd­ rowała cesarskie miasto Niceę. Karol naje­ chał Pikardię w północnej Francji i uzgod­ nił z Anglią, której król, Henryk VIII (1491-1547), sprzymierzył się z Karolem w 1542, plan dwustronnego ataku na Francję (pata ANGIELSKO-FRANCUSKA WOJNA 1542— 1546). 14 kwietnia 1544 francuskie wojska osiągnęły zwycięstwo w bitwie pod Ceresole, na południe od Turynu (sporą rolę obok piechoty odegrała jazda wspierająca ją). Karol i Henryk podjęli ofensywę przeciw Francji latem 1544, ale ich działania były źle skoordynowane. Marsz cesarskich był powolny, następnie przez miesiąc oblegali Saint-Dizier. Umożliwiło to Francji skon­ centrowanie wojsk i zatrzymanie nieprzyja­

ciela. W 1544 Franciszek i Karol zgodzili się na pokój w Crepy, po raz trzeci Fran­ ciszek zrezygnował ze swoich roszczeń do Neapolu oraz Piemontu. Patrz także HABSBURGÓWi WALEZJUSZYWOJNA1547-1559. WŁOSKA WOJNA O NIEPODLEGŁOŚĆ 1848—

1849. Patrz włoska rewolucja i848-i849. WŁOSKA WOJNA O NIEPODLEGŁOŚĆ 1859—

1861. Dążąc do stworzenia królestwa w pó­ łnocnych Włoszech, Napoleon III (1808-1873) i premier Piemontu (część Królestwa Sardynii), Camiłlo Cavour (1810-1861), zawiązali sojusz w celu wypar­ cia Austrii z tego obszaru. Austria wypo­ wiedziała wojnę i najechała Piemont w kwietniu 1859. W czerwcu 1859 francusko-piemonckie wojska pokonały Austria­ ków pod Magentą i Solferino i zajęły Me­ diolan. Jednakże Napoleon w obawie przed wzrostem potęgi Włoch podpisał nieoczeki­ wanie pokój w Zurychu, na mocy którego Piemont otrzymał Lombardię, a Austria zachowała Wenecję Euganejską (zdomino­ waną przez Wenecję); tym samym Włochy pozostawały rozbite. Większość Włochów była oburzona. Cavour zgodził się oddać Francji Sabaudię i Niceę, a 15 kwietnia 1860 przeprowadził plebiscyt, w którym ludność opowiedziała się za przyłączeniem do Piemontu Parmy, Modeny, Toskanii i Romanii (Królestwo Sardynii miało zmie­ nić nazwę na Królestwo Włoch). Na połu­ dniu Giuseppe Garibaldi (1807-1882) wy­ płynął z Genui wraz z oddziałem „tysiąca czerwonych koszul", wylądował w Marsali na Sycylii i ruszył w głąb wyspy, pomagając powstańcom sycylijskim w walce przeciw Franciszkowi II (1836-1894), królowi Oboj­ ga Sycylii. 15 maja 1860 pokonał armię Neapolu pod Caltafimi i zdobył Palermo. Cavour, początkowo przeciwny taktyce Ga­ ribaldiego, na tym etapie popierał powstanie na południu i dążył do włączenia Obojga Sycylii do królestwa północnych Włoch. Garibaldi, nie mający zaufania do Cavoura, przeprawił się na kontynent, zdobył Neapol,

ale wojska burbońskie (francuskie) zatrzy­ mały go nad rzeką Liri. Siły Piemontu wkroczyły do Państwa Kościelnego, zajęły Umbrię i Marchię, 18 września 1860 od­ niosły decydujące zwycięstwo nad armią papieską pod Castelfidardo. Cavour udał się do Neapolu mając nadzieję, że zmusi Gari­ baldiego do rezygnacji z zajętych ziem. W plebiscycie Włosi wyrazili pragnienie przyłączenia się do Piemontu, w związku z tym Garibaldi zrzekł się swoich zdobyczy i udał się na Caprerę. Utworzono rząd obrony narodowej, a w lutym 1861 ogólnowłoski parlament w Turynie obwołał króla Sardynii Wiktora Emanuela II (1820-1878) konstytucyjnym królem Włoch. Jedynie Wenecja (pod panowaniem Austrii) i Rzym (zajęty przez Francję) nie weszły w skład Królestwa Włoskiego. Po śmierci Cavoura Garibaldi zwołał ochotników i przygotowy­ wał atak na Rzym, ale rząd włoski w obawie przed kryzysem międzynarodowym posłał wojsko, by zatrzymało siły Garibaldiego. W bitwie pod Aspromonte, 29 sierpnia 1862, Garibaldi poniósł klęskę, został ranny i uwięziony (później uzyskał przebaczenie). W 1866 Włochy zawiązały sojusz z Prusami przeciw Austrii (patrz SIEDMIOTYGODNIOWA WOJNA 1866). Wiktor Emanuel nie zgodził się na propozycję Austrii, by w zamian za przyłączenie Wenecji do królestwa Włochy wycofały się z sojuszu z Prusami. Mimo że Włochy przegrały ważne bitwy na lądzie (Custoza, 25 czerwca 1866) i morzu (Lissa, 20 lipca 1866), uzyskały Wenecję na mocy traktatu z Wiednia, który zakończył wojnę. Garibaldi i jego zwolennicy ponownie usi­ łowali przejąć Rzym, zostali jednak poko­ nani przez Francuzów pod Mentaną 3 lis­ topada 1867. Po wybuchu FRANCUSKOPRUSKIEJ WOJNY w 1870 Francuzi wy­ cofali się z Rzymu, wojska włoskie wkroczyły do miasta i bez żadnych trudno­ ści objęły władzę. Gdy Rzymianie wypowie­ dzieli się w głosowaniu za przyłączeniem miasta do królestwa, stolicę rządu włoskiego przeniesiono z Florencji do Rzymu. Patrz także włoska rewolucja 1848-i849.

WŁOSKIE POWSTANIA 1831-1834. Pobu­

dzeni francuskimi ideałami niepodległości i rewolucji oraz działalnością włoskiego patrioty Giuseppe Mazziniego (1805-1872) na rzecz ustanowienia republiki i zjedno­ czenia kraju, mieszkańcy wielu państw włos­ kich pozostających pod despotycznymi rzą­ dami Austriaków usiłowali pozbawić władzy grupy oligarchiczne lub legatów i ustanowić rządy tymczasowe. W 1831 zgromadzenie ustawodawcze w Modenie pozbawiło władzy księcia Franciszka IV (1779-1846), niedługo potem rządy tymczasowe ustanowiono w Par­ mie, Romanii, Marchii i Umbrii, utworzono także zjednoczony rząd tymczasowy w Bo­ lonii, gdzie już wcześniej legat papieski musiał przekazać władzę lokalnemu komi­ tetowi. Na żądanie papieża Austria podjęła interwencję. Wojska austriackie przywróciły władzę księciu Modeny i księżnie Parmy, stłumiły powstanie w Romanii, kładąc kres unii republikańskiej i przywracając status quo ante bellum. Patrz także WŁOSKA RE­ WOLUCJA 1848-1849. WŁOSKIE POWSTANIA 1914. W okresie

tworzenia przez premiera Antonio Salandrę (1853-1931) nowego rządu włoskiego umiar­ kowani konserwatyści i wszyscy radykałowie niezależnie od kierunku zgłaszali natarczy­ wie swoje żądania: sprzeciwiali się podat­ kom, domagali się wzrostu płac i występo­ wali przeciw militaryzmowi. 7 czerwca 1914 wybuchły powstania ludowe („czerwony tydzień") w Marchii i Romanii, w których doszło do starć między bezrolnymi robot­ nikami wiejskimi a łamistrajkami najętymi przez właścicieli ziemskich. Podżegani przez mącicieli w rodzaju Benito Mussoliniego (1883-1945), wówczas redaktora socjalis­ tycznej gazety w Mediolanie, w proteście przeciw mobilizacji strajkujący i powstańcy zorganizowali demonstrację w Ankonie. Sprowokowana policja otworzyła ogień do demonstrantów. Bolonią zawładnęli protes­ tujący, którzy zorganizowali strajk powsze­ chny, plądrowali sklepy, niszczyli linie tele­ graficzne i kolejowe. Ankona i inne miasta

ogłosiły się niezależnymi gminami miejs­ kimi, w Romanii proklamowano republikę; Ferrara i Rawenna poddały się powstańcom. W akcji przywracania spokoju udział wzięło ponad 100 tysięcy żołnierzy. Na początku lipca 1914 Włochy, mimo sojuszu z Niem­ cami i Austrią, były tak zajęte ruchami na rzecz neutralności kraju, że rozwiązanie problemów robotniczych trzeba było od­ łożyć na później. Patrz także ŚWIATOWA WOJNA 11914-1918. WŁOSKO-ETIOPSKA WOJNA 1887-1889.

Włosi wspierani przez Brytyjczyków, którzy usiłowali pokonać mahdystów, muzułmań­ skich fanatyków z Sudanu, założyli w 1885 bazę w Massaui (Erytrea) na wybrzeżu Mo­ rza Czerwonego. Włosi kupili ponadto od miejscowego władcy port Assab w Erytrei. Pragnąc korzystać nie tylko z terenów nad­ brzeżnych, zawarli pakt z władcą plemienia Szoa, który w 1889 został cesarzem Etiopii, Menelikiem II (1844-1913), zachęcani przez Anglików, zaczęli przenikać w głąb teryto­ rium Erytrei. Przeciw Włochom wyruszyła armia cesarza Jana IV (1831-1889). 26 sty­ cznia 1887 pod Dogala Abisyńczycy otoczyli około pięciuset żołnierzy włoskich i niemal wszystkich zabili. W odpowiedzi Włochy przysłały 20 tysięcy żołnierzy, których ulo­ kowano w garnizonie w Erytrei; do walk w zasadzie nie doszło, gdyż nękani dyzenterią i febrą żołnierze zostali wycofani. Jan zaangażował się natomiast w walki z mahdystami w północnej Etiopii; 12 marca 1889 zginął w bitwie pod Metemmą (Gallabat). Dzięki pomocy Włochów tron objął Menelik, który 2 maja 1889 podpisał z nimi traktat w Uccialli. Według Włochów traktat przyznawał im protektorat nad Etiopią, natomiast Menelik twierdził, że treść trak­ tatu nie uzasadnia takiej interpretacji (1891); mimo tych sprzeczności Wielka Brytania uznała włoski protektorat nad Etiopią. WŁOSKO-ETIOPSKA WOJNA 1895-1896.

Kilka lat po podpisaniu traktatu z Uccialli okazało się, że występują różnice między

jego wersją w języku włoskim a wersją w języku amharskim (patrz WŁOSKO-ETIOPSKA WOJNA 1887-1889): Włochy zgłaszały pre­ tensje do zwierzchnictwa nad całą Etiopią, natomiast cesarz Etiopii, Menelik II (1844— 1913), twierdził, że jest to niezgodne z treścią traktatu. W 1895 Włosi posunęli się dalej w głąb Etiopii i zajęli krainę Tigre. Wojska Menelika wygrały bitwę pod Mekalie z oddziałem włoskim liczącym 2400 żołnierzy. Włochy przysłały posiłki liczące około 20 tysięcy żołnierzy, którzy 1 marca 1896 spotkali się z osiemdziesięciotysięcznymi siłami etiopskimi w bitwie pod Aduą. Etiopczycy odnieśli zdecydowa­ ne zwycięstwo; około 6500 Włochów poleg­ ło, a około 2500 dostało się do niewoli. Pokonany generał włoski, Oreste Baratieri (1841 — 1901), musiał się wycofać. Włosi wystąpili z propozycją pokoju i 26 paź­ dziernika 1896 podpisali traktat w Addis Abebie. Włochy uznały niepodległość Etio­ pii i zatrzymały jedynie nadbrzeżną kolo­ nię w Erytrei. Traktat z 1900, który zmniejszył posiadłości Włochów w Etiopii do około 200 km2, był dla Włochów kolej­ nym upokorzeniem. WŁOSKO-ETIOPSKA WOJNA 1935-1936.

Już w 1928 Benito Mussolini (1883-1945), dyktator włoski od 1922, snuł plany odwetu za porażkę Włochów we WŁOSKO-ETIOPSKIEJ WOJNIE 1895-1896. Wszelkimi sposobami - uciekając się do intryg i ma­ tactw - usiłował przekonać świat o prawie Włoch do Etiopii. Odwoływał się do Ligi Narodów przedstawiając sfałszowane doku­ menty traktatów z 1887, 1896 i 1900, powo­ łując się także na porozumienie wielkich mocarstw z 1908. Jego taktyka okazała się skuteczna; Liga Narodów zasugerowała roz­ biór, ale Etiopia odrzuciła plan Hoare'aLavala przyznający Włochom większą część kraju. W 1934 doszło do krwawych starć między wojskiem Włoch i Etiopii w Uol-uol, na spornym terenie przy granicy włoskiej Somalii. Cesarz Etiopii Hajle Sellasje I (1891-1975) odsunął wojska 32 km od

granicy erytrejskiej, mimo to 3 października 1935 Włosi najechali Etiopię bez formal­ nego wypowiedzenia wojny. Wyposażone w lotnictwo i nowoczesną broń wojska włoskie stopniowo zagarniały niemal bez­ bronną Etiopię. 5 maja 1936 Włosi zdobyli Addis Abebę; Hajle Sellasje uciekł i na próżno prosił Ligę Narodów o pomoc. Włochy obwołały swego króla „cesarzem Etiopii", dokonały aneksji Etiopii i przyłą­ czyły ją do Erytrei oraz Włoskiej Somalii tworząc Włoską Afrykę Wschodnią. Włosi zabili arcybiskupa Etiopskiego Kościoła Koptyjskiego, zmasakrowali zakonników i zdziesiątkowali mieszkańców Addis Abeby. Nie zdołali podbić całego kraju, ale okupowali Etiopię do 1941, do wyzwolenia przez wojska Wielkiej Brytanii, Wolnej Francji i Etiopii (patrz ŚWIATOWA WOJNA ii 1939-1945). Hajle Sellasje odzyskał tron 5 ma­ ja 1941.

Arabów, zajęli część przybrzeżnych tere­ nów, przez co wojna utknęła w martwym punkcie (listopad 1911). Jako działanie dywersyjne, w 1912 Włosi rozpoczęli ka­ mpanię morską, ostrzelali Bejrut i Smy­ rnę, po czym zajęli Rodos, Kos i inne wyspy Dodekanezu. Gdy Włosi ostrzelali twierdze broniące Dardaneli, Turcy za­ mknęli cieśninę. Rząd turecki upadł. Woj­ nę zakończył traktat z Ouchy (przedmie­ ście Lozanny, Szwajcaria) z 15 paździe­ rnika 1912; Turcy ustąpili Włochom Li­ bię, Rodos i Dodekanez. Patrz także BAŁKAŃSKIE

WOJNY;

MŁODOTURKÓW

PO­

WSTANIE 1908-1909. WODZA JÓZEFA POWSTANIE. Patrz NEZ PERCE INDIAN WOJNA \yji. WOJNA 1812 FRANCUSKO-ROSYJSKA.

Patrz NAPOLEONA KAMPANIA ROSYJSKA isn.

WŁOSKO-TURECKA WOJNA 1911-1912.

WOJNA 1812 (druga amerykańska wojna

Przy podziale afrykańskich posiadłości Por­ ty w końcu XIX w. Francja objęła protek­ torat nad Tunezją, czemu sprzeciwiły się Włochy dążące od dawna do posiadania kolonii w Afryce Północnej. Przygotowując się do aneksji tureckich prowincji Trypolitanii i Cyrenajki (Libia), Włochy wysyłały na te tereny imigrantów i kupców (1880— 1910). 28 września 1911 pod pretekstem konieczności przeciwdziałania prześlado­ waniu Włochów rząd włoski wystosował 24-godzinne ultimatum, w którym groził inwazją. Następnego dnia Włochy wypo­ wiedziały wojnę i wysłały 50-tysięczny korpus ekspedycyjny, czym zupełnie za­ skoczyły nie przygotowany do wojny Kon­ stantynopol (Stambuł). Po zbombardowa­ niu Trypolisu, stolicy Libii, włoskie woj­ sko opanowało prowincje w październiku 1911. Egipt, który ogłosił neutralność, nie zezwolił na przejście wojsk tureckich przez swoje terytorium. W tej sytuacji w Libii wylądowało bardzo niewielu żo­ łnierzy tureckich, głównie oficerów, któ­ rzy sformowali oddziały z tamtejszych

0 niepodległość 1812-1814). W czasie woj ny Wielkiej Brytanii z Francją w okresie NAPOLEOŃSKICH WOJEN żadna ze stron nie respektowała praw neutralnych statków handlowych; przejęto również wie le statków amerykańskich. Anglicy posu nęli się jeszcze dalej i zmuszali amery kańskich marynarzy do służby w brytyj skiej flocie. Namówili także Indian ze Starego Terytorium Północno-Zachodniego do atakowania placówek i osiedli ame rykańskich. Zwolennicy wojny z Zachodu 1 Południa zjednoczyli się pod hasłem „Wolny handel i prawa dla marynarzy", a Kongres niewielką przewagą głosów wy powiedział Wielkiej Brytanii wojnę. W 1812 Amerykanie zaatakowali z trzech kierunków Montreal, jednak natarcie to skończyło się całkowitym niepowodzeniem i doprowadziło do upadku Detroit. Na tomiast na pełnym morzu młoda flota amerykańska uzyskała pięć zwycięstw. W 1813 Amerykanie odbili Detroit, ko mandor Oliver H. Percy (1785-1819) po konał angielską eskadrę na jeziorze Erie,

a generał William H. Harrison (1773-1841) rozbił konfederację Indian pod wodzą Tecumseha (1768P-1813) w bitwie nad Tha­ mes. Mimo to brytyjska blokada uniemo­ żliwiła okrętom amerykańskim wyjście z portów. W 1814 Anglicy rozpoczęli ofen­ sywę, lecz utknęli na dobre w Plattsburghu. Na południu brytyjska flota opanowała Chesapeake Bay, a brytyjskie wojska lądowe zajęły Waszyngton i spaliły Kapitol oraz Biały Dom, zostały jednak odparte pod Fort McHenry w Baltimore. W grudniu 1814 flota brytyjska i wojska lądowe zbli­ żyły się do Nowego Orleanu, gdzie zostały zdecydowanie pokonane przez wojska ame­ rykańskie generała Andrewa Jacksona 8 stycznia 1815, to jest dwa tygodnie po zakończeniu wojny traktatem z Gandawy. Stany Zjednoczone zostały uznane za nie­ podległe państwo. Patrz także AMERYKAŃSKAREWOLUCJA1775-1783. WOJNA

DEMETRIUSZA.

Patrz

DEMETRIUSZA

Patrz

DEWOLUCYJ-

WOJNA 239-229 p.n.e.

WOJNA

DEWOLUCYJNA.

NA WOJNA 1667-1668.

WOJNA DRUGIEJ KOALICJI PRZECIW FRAN­ CJI. Patrz KOALICJI DRUGIEJ wojna 1798-isoi. WOJNA

EMBOABÓW.

Patrz

EMBOABÓW

Woj-

NA1708-1709.

WOJNA MASCATÓW. Patrz MASCATÓW WojNA 1710-1711.

WOJNA NA OCEANIE SPOKOJNYM. Patrz

WOJNA 0 SALETRĘ 1879-1884. WOJNA O BAWARSKĄ SUKCESJE. Patrz BA­ WARSKA WOJNA SUKCESYJNA 1778-1779. WOJNA

O

BERENIKĘ.

Patrz

SYRYJSKO-EGIP-

SKIE WOJNY.

WOJNA O CHIOGGIĘ. Patrz CHIOGGIA, WOJ­ NA O CHIOGGIĘ 1378-1381.

WOJNA O HISZPAŃSKĄ SUKCESJĘ. Patrz

HISZPAŃSKA WOJNA SUKCESYJNA 1701-1714. WOJNA O POLSKĄ SUKCESJĘ. Patrz POLSKA WOJNA SUKCESYJNA 1733-1733.

WOJNA O REFORMY. Patrz REFORMY, WOJ­

NA 0 REFORMY MEKSYKAŃSKIE 1857-1860.

WOJNA O SALETRĘ 1879-1884. Trzy pań­ stwa, Peru, Boliwia i Chile, dążyły do opanowania pustyni Atakama; Peru zgła­ szało roszczenia do prowincji Tacna, Arica i Tarapaca, Boliwia - do prowincji An­ tofagasta, a granica między Chile a Boliwią była stale przedmiotem sporów. W latach sześćdziesiątych XIX w. saletra odkryta na pustyni osiągnęła wysokie ceny i w związku z tym firmy chilijskie ruszyły na Atakamę. W 1866 Chile i Boliwia ustaliły przebieg granicy na 24. równoleżniku. Chile nie­ zwłocznie rozpoczęło prace wydobywcze i przesuwało się na północ. W 1873 Peru i Boliwia zawarły tajne przymierze w celu obrony swoich terytoriów na pustyni Ata­ kama. W 1875 Peru zajęło majątek chilij­ skich kompanii saletry, w Boliwii w 1878. Chilijski prezydent Anibal Pinto (1825— 1884) w lutym 1879 posłał 200 żołnierzy, by zajęli port Antofagasta, a 5 kwietnia Chile wypowiedziało wojnę Boliwii i Peru. W pierwszej fazie wojny walki toczono głównie na morzu; chilijska marynarka wojenna podjęła ofensywę i zablokowała porty. Peruwiański pancernik Huascar pod dowództwem admirała Miguela Graua (1838-1879) atakował chilijską flotę, aż wreszcie został zniszczony w bitwie w po­ bliżu Antofagasty 8 października 1879; na jego pokładzie zginął Grau i wielu maryna­ rzy. W drugiej fazie walka toczyła się na lądzie; w regionie Tarapaca pod koniec 1879 wojska chilijskie starły się z wojskami boliwijsko-peruwiańskimi i zmusiły je do odwrotu. Po zajęciu Antofagasty i Tarapaki Chile wysłało ekspedycję na północ, do Ariki i Tacny i do lipca 1880 zajęło oba miasta. Wojska boliwijskie zostały już po­

konane, ale Peruwiańczycy walczyli dalej, aby odzyskać Tarapakę. Rozpoczęto nego­ cjacje pokojowe. Wojska chilijskie w sile 25 tysięcy żołnierzy wylądowały w Pisco, w Peru, skierowały się na północ, pokonały armię peruwiańską i 17 grudnia 1879 zdo­ były Limę, stolicę Peru. Opór Peru zała­ mał się zupełnie, krajowi groził rozpad. Na mocy traktatu z Ancon (20 października 1883) Peru ustąpiło Chile prowincję Tarapaca; Chile miało również przez 10 lat zajmować Tacnę i Arikę, po czym o losach tych miast miał zadecydować plebiscyt. Traktat pokojowy między Chile a Boliwią zawarty w Yalparaiso (4 kwietnia 1884) przyznał Chile Antofagastę (miasto i pro­ wincję łącznie z Atakamą); warunki trak­ tatu zostały oficjalne zatwierdzone dopiero w 1904.

-1865) na prezydenta USA w 1860 skłonił Karolinę Południową do zwołania zgro­ madzenia stanowego, które ogłosiło secesję stanu. W ciągu dwóch miesięcy w ślady Karoliny poszły Georgia, Floryda, Alaba­ ma, Missisipi i Luizjana; 8 lutego 1861 stany te uchwaliły konstytucję tymczaso­ wego rządu Skonfederowanych Stanów Ameryki (Konfederacja), a prezydentem został Jefferson Davis (1808-1889). Nowe państwo przystąpiło do konfiskaty mienia federalnego, na przykład fortów i składów celnych. Gdy konfederaci spróbowali zająć Fort Sumter w porcie w Charleston, w sta­ nie Karolina Południowa, sprzeciwił się temu federalny komendant fortu. Wojska Konfederacji ostrzelały fort i przystąpiły do oblężenia (11-12 kwietnia 1861), do­ prowadzając do wybuchu wojny domowej. Wkrótce do Konfederacji przystąpiły cztery WOJNA O SIEKIERĘ. Pata SIEKIERA, WOJNA wahające się do tej pory stany: Wirginia, o SIEKIERĘ 1846-1847. Karolina Północna, Tennessee i Arkansas. Przez cztery lata obie walczące strony WOJNA O UCHO JENKINSA. Patrz JENKINS, prowadziły wojnę na obszarze obejmującym WOJNA O UCHO JENKINSA 1739-1743. tysiące kilometrów kwadratowych. Stoczo­ no ponad 2400 bitew i potyczek, często WOJNA PIERWSZEJ KOALICJI PRZECIW bardzo krwawych. Obie strony wprowa­ dziły pobór do wojska i obie ponosiły FRANCJI. Patrz KOALICJI PIERWSZEJ WOJNA ciężkie straty. Południe spodziewało się 1792-1798. pomocy ze strony Wielkiej Brytanii i być WOJNA POMARAŃCZY. Patrz POMARAŃCZE,może Francji, ale jej nie uzyskało, przy­ najmniej oficjalnie. Natomiast prowadzona WOJNA POMARAŃCZOWA 1801. przez Unię blokada portów Konfederacji doprowadziła do drastycznego spadku eks­ WOJNA SECESYJNA 1861 -1865 (amerykań­ ska wojna domowa, wojna stanów, wojna portu Południa. Początkowo armia Kon­ federacji pod dowództwem generała Ro­ powstańcza, wojna domowa USA, wojna berta E. Lee (1807-1870) odnosiła zwy­ o niepodległość południa). Przyczyny kon­ fliktu między północnymi stanami Unii cięstwa na wschodzie: w Wirginii w bitwie a południowymi stanami Konfederacji były nad Buli Run lub inaczej Manassas (21 li­ pca 1861), w czasie Kampanii półwyspowej, bardzo złożone i wynikały z różnic gos­ w bitwach Siedmiu Dni (kwiecień-lipiec podarczych, społecznych, politycznych i ge­ 1862), pod Fredericksburgiem (13 grudnia ograficznych istniejących między tymi dwo­ 1862) i pod Chancellorsville (2-4 maja ma obszarami Stanów Zjednoczonych. Na­ 1863). Gdy wojska generała Lee wkroczyły pięcie narastało przez dziesiątki lat; przy przyłączaniu nowego, zachodniego stanu, do północnego Marylandu, 17 września 1862 pod Antietam Greek (Sharpsburg) za każdym razem toczyła się zacięta dysku­ zatrzymała je armia Unii dowodzona przez sja, czy dopuścić w nim do istnienia niewol­ generała George'a B. McClellana (1826nictwa. Wybór Abrahama Lincolna (1809-

-1885). Później, gdy armia generała Lee wkroczyła przez Shenandoah Yalley do południowej Pensylwanii, została pokona­ na przez wojska Unii pod dowództwem generała George'a G. Meade'a (1815-1872) pod Gettysburgiem 1-3 lipca 1863. Na zachodzie duże sukcesy odnosiły wojska Unii. Generał Ulysses S. Grant (1822-1885) zapisał na konto Unii dwa pierwsze zwycięstwa - przejął dwa forty nad rzekami Tennessee i Cumberland. 6-7 kwietnia 1862 triumfował ponownie w krwawej bitwie pod Shiloh, w Tennes­ see, a w 1863 zdobył Yicksburg w stanie Missisipi i Chattanoogę w Tennessee. W kwietniu 1862 flota Unii dowodzona przez admirała Davida G. Farraguta (1801-1870) zdobyła port w Nowym Or­ leanie, co zapewniło Unii kontrolę dolnego biegu Missisipi. Do końca 1863 Unia pano­ wała nad całym biegiem rzeki, a także nad wieloma innymi rzekami w północnej czę­ ści terenów Konfederacji. W 1864 Lincoln mianował Granta naczelnym dowódcą wojsk Unii. W kampanii Wilderness (Od­ ludzie), która nie przyniosła rozstrzygają­ cych wyników, Grant powoli spychał armię generała Lee na południe w kierunku Richmond (maj-czerwiec 1864). W tym czasie generał William T. Sherman (1820-1891) ze swoją armią posuwał się na wschód przez Tennessee i Georgię w kie­ runku Atlanty, którą zdobył, zajął i spalił (wrzesień-listopad 1864), a następnie kon­ tynuował ..marsz w kierunku morza" ku Savannah w Georgii, stosując taktykę spa­ lonej ziemi; wojska Shermana przecięły Południe na pół. Po zdobyciu Savannah Sherman skierował się na północ, na spot­ kanie z Grantem. Armie Unii otoczyły ostatnie siły konfederatów w Wirginii. Generał Unii, Philip H. Sheridan (1831-1888) odniósł 1 kwietnia 1865 ważne zwycięstwo nad generałem Konfederacji George'em E. Pickettem (1825-1875) u zbiegu dróg w pobliżu Dinwiddie Court­ house w Wirginii (Pięć Fortów). Dwa dni później Unia zajęła Petersburg w Wirginii,

wkrótce potem padł Richmond, stolica Konfederacji. Zdając sobie sprawę, że dal­ szy opór jest bezcelowy, Lee poddał się 9 kwietnia 1865 pod Appamattox Court­ house. Był to koniec wojny. Unia została zachowaną ale za straszliwą cenę. W okre­ sie odbudowy często zdarzały się przypadki zemsty i okrucieństwa; obie strony wyka­ zywały nietolerancję i zaciekłość, a prob­ lem rasizmu i segregacji rasowej nie został rozwiązany. Patrz także BROWNA NAPAD NA HARPERS FERRY 1559; WAKARUSA, WOJNA NAD RZEKĄ WAKARUSA 1855. WOJNA

SOJUSZNICZA.

Patrz

SPRZYMIERZEŃ­

CZE WOJNY.

WOJNA TRZECIEJ KOALICJI PRZECIW FRANCJI. Patrz koalicji trzeciej wojna 1805-1807. WOJNA

TYSIĄCA

DNI.

Patrz

TYSIĄCA

DNI

WOJNA 1899-1903. WOJNA W CZASIE RAMADANU. Patrz ARAB SKO-IZRAELSKA WOJNA 1973. WOJNY

DIADOCHÓW.

Patrz

DIADOCHÓW

WOJNY 323-281 p.n.e.

WOJNY O AMERYKAŃSKĄ NIEPODLEG­ ŁOŚĆ. Patrz AMERYKAŃSKA REWOLUCJA 1775—

1783; WOJNA 1812. REWOLUCYJNEJ FRANCJI 1792-1802. Pod naciskiem żyrondystów, umiar­

WOJNY

kowanego ugrupowania rewolucyjnego, francuskie Zgromadzenie Narodowe wypo­ wiedziało wojnę cesarzowi Austrii Fran­ ciszkowi II (1768-1835), sygnatariuszowi deklaracji z Pillnitz popierającej przywró­ cenie ancien regime'u we Francji (patrz FRANCUSKA REWOLUCJA 1789-1792). Karol Wil­ helm Ferdynand, książę Brunszwiku, po­ prowadził siły austriackie i pruskie przez Ren i zagroził zburzeniem Pary ża, gdyby Ludwik i jego rodzina znaleźli się w niebez­ pieczeństwie. Jego deklaracje wzbudziły

oburzenie we Francji; nastroje te przyczy­ niły się do obalenia monarchii. W 1792 Francuzi pokonali najeźdźców pod Yalmy i podjęli natarcie na austriackie Niderlandy. Pokonali Austriaków pod Jemappes i zajęli terytoria obecnej Belgii. Francuskie natarcie zmusiło Prusaków do wycofania się za Ren, a w listopadzie 1792 francuska armia zdo­ była Sabaudię i Niceę. Francuskie dążenia do przeniesienia rewolucji za granicę zanie­ pokoiły Wielką Brytanię, Holandię, Hisz­ panię, Austrię, Prusy i Rosję, które zawią­ zały pierwszą koalicję skierowaną przeciw Francji (patrz koalicji pierwszej wojna 1792-1798). Sprzymierzeńcy początkowo od­ nosili na wszystkich frontach zwycięstwa nad Francją, ale w 1793 francuskie armie obywatelskie, utworzone w drodze powsze­ chnego poboru, wyparły sprzymierzonych za Ren. Na podbitych i opanowanych tery­ toriach Francuzi tworzyli republiki stano­ wiące strefę buforową między Francją a wro­ gimi państwami; w 1795 Holandia prze­ kształcona została w Republikę Batawską, a w 1798 Szwajcaria - w Republikę Helwecką. Od 1792, po zajęciu przez Francję Sabaudii i Nicei, do wojny z Francją przy­ stąpiła także Sardynia. Na początku 1796 Włosi bez trudności powstrzymali wyczer­ panych Francuzów, których siły były roz­ proszone na wielu frontach. Dowództwo objął wówczas Napoleon Bonaparte (1769— 1821); w swojej pierwszej znakomitej kam­ panii wojennej po trzech tygodniach walk pokonał Sardyńczyków i zawarł rozejm w Cherasco. Po zwycięstwach Napoleona we Włoszech (1796-1797) utworzono w tym kraju kilka republik. Pod przywództwem cara Rosji powstała druga koalicja przeciw Francji, w skład której weszły Rosja, Wielka Brytania, Austria, Portugalia, Neapol i Tur­ cja (patrz koalicji drugiej wojna ms-isoi). Nieporozumienia między sojusznikami zni­ weczyły początkowe sukcesy koalicji i do­ prowadziły do katastrofalnej klęski w Szwaj­ carii i do wycofania się Rosji z działań wojennych. W 1800 Napoleon, wówczas pierwszy konsul, zawarł z Turcją konwencję

w El-Arisz i wycofał się z Egiptu (w 1798 flotę francuską rozbili Brytyjczycy pod dowództwem Horatio Nelsona [1758— 1895] w bitwie pod Aboukirem). Klęski zadane Austriakom przez Napoleona pod Marengo i Jeana Yictora Moreau (1763-1813) pod Hohenlinden złamały ich opór i w lutym 1801 Austria wycofała się z wojny. Dzięki przewadze swej floty Wielka Brytania nadal odnosiła zwycięstwa na morzu, przede wszystkim na Morzu Śródziemnym. W 1800 Brytyjczycy odbili Maltę, zdobytą przez Napoleona w 1798; Wielka Brytania zaangażowana w nowy konflikt z Danią, zgodziła się w 1802 na traktat w Amiens. Francja odzyskała kolonie w zamian za zgodę na wycofanie się z Państwa Kościelnego i Sycylii. Patrz także napoleońskie wojny isos-isis; po­ marańcze, WOJNA POMARAŃCZOWA isoi; SZWAJCARSKIE POWSTANIE 1798. WORSKLA, BITWA NAD WORSKLĄ

1399. Wielki książę litewski Witold (1350-1430) w 1395 udzielił schronienia Tochtamyszo­ wi (zm. 1406), najpotężniejszemu przeciw­ nikowi Timura Lenka w tym regionie, który uciekł z pola bitwy nad rzeką Terek (patrz TIMURA WOJNA Z TOCHTAMYSZEM DRUGA 1390-1395). Chan Złotej Ordy Timur Kutłuk zażądał wydania Tochtamysza, ale Witold odmówił i przygotował przeciw niemu wyprawę. Witold wyruszył z Kijo­ wa na czele armii składającej się z Lit­ winów, Polaków i 500 (rzekomo) rycerzy krzyżackich. 12 sierpnia 1399 doszło do bitwy nad rzeką Worsklą z siłami Timura Kutłuka. Tatarzy pozorną ucieczką wywa­ bili wojska Witolda zza rzeki. Gdy ruszyło ono w pogoń, Tatarzy otoczyli je. Doszło do wielkiej klęski, w której zginęła znacz­ na część armii Witolda, on sam uszedł. Timur Kutłuk ściągnął okup z Kijowa i rozpuścił czambuły po Kijowszczyźnie i Wołyniu. Wyprawa ta odbudowała auto­ rytet Złotej Ordy. Witold walczył w bitwie pod Grunwaldem w 1410, gdzie brał udział w zwycięstwie nad Krzyżakami

(patrz KRZYŻAKÓW WIELKA WOJNA Z POLSKĄ

i WIELKIM KSIĘSTWEM LITEWSKIM 1410—1411). WRZEŚNIOWE MASAKRY 1792. Po

pozbawieniu króla Francji Ludwika XVI (1754-1793) władzy i uwięzieniu rodziny królewskiej (patrz FRANCUSKA REWOLUCJA 1789-1792) wielu Francuzów było przekona­ nych, że przebywający w więzieniach rojali­ ści planują powstanie i organizują kontr­ rewolucyjny spisek. Radykałowie domagali się wyroków śmierci dla wszystkich kon­ spiratorów. 2 września 1792 grupa uzbrojo­ nych paryżan zaatakowała i zabiła więźniów przewożonych z jednego więzienia do in­ nego. Tłum wdarł się „spontanicznie" do więzień w Paryżu, Lyonie, Orleanie, Reims oraz w innych miejscowościach i uprowadził więźniów; po pośpiesznych procesach sądo­ wych dokonywano natychmiastowych eg­ zekucji. W ciągu pięciu dni zginęło około 1200 więźniów; ich śmierć stała się poli­ tycznym argumentem dla różnych ugrupo­ wań walczących o władzę we Francji. WSPANIAŁA REWOLUCJA 1688. Król Ang­

lii, Szkocji i Irlandii Jakub II (1633-1701) krwawo stłumił MONMOUTH A POWS­ TANIE, mordując uczestników rebelii, a na­ stępnie powołał Krwawy Sąd, który skazał na śmierć przez powieszenie około 300 powstańców, a około 1000 na chłostę, grzyw­ nę lub deportację na Barbados. Otwarcie mówił o zamiarach zalegalizowania katoli­ cyzmu w Anglii, zorganizował stałą armię, w której znalazło się wielu katolickich oficerów, mianował katolickich urzędników, odroczył parlament nie stosujący się do jego woli i aresztował biskupów anglikańs­ kich, którzy zaprotestowali przeciw królew­ skiej Deklaracji Pobłażliwości zawieszającej prawa skierowane przeciw katolikom i de­ sy dentom, tj. protestantom nieanglikanom. W całym kraju panował niepokój. Zawiąza­ no spisek, którego celem było sprowadzenie z Holandii córki Jakuba, Marii (1662-1694) wyznania protestanckiego; gdy król dowie­ dział się o spisku, było już za późno na

wszelkie kroki pojednawcze. Maria i jej mąż, Wilhelm Orański (1650-1702), wylą­ dowali wraz z armią holenderską w Devon­ shire (Anglia), zgromadzili wielu zwolen­ ników i wyruszyli naprzeciw wojskom Ja­ kuba w Salisbury. Jakub uciekł. Ujęto go w Kent, sprowadzono do Londynu, w końcu pozwolono mu wyjechać do Francji, dokąd dostał się na brudnej rybackiej łodzi. Kon­ went (parlament) ogłosił w 1689 bezkrólewie i ofiarował tron Wilhelmowi i Marii, którzy stanęli na czele rządu tymczasowego. Byli to pierwsi władcy mianowani przez par­ lament. Z wyjątkiem jakobitów (patrz JAKO­ BITÓW POWSTANIE 1689-1690) wszyscy w kró­ lestwie brytyjskim gloryfikowali tę wspa­ niałą (i bezkrwawą) rewolucję. Patrz także IRLANDZKA WOJNA 1689-1691. WYATTA REBELIA 1554. W Styczniu 1554

wielu Anglików zaskoczyła wiadomość o za­ ręczynach królowej Marii (1516-1558) i króla Hiszpanii Filipa II (1527-1598). Chcąc uniknąć uzależnienia Anglii od Hiszpanii, kilku angielskich panów zamierzało podnieść bunt, pozbawić Marię tronu i osadzić na nim Elżbietę I (1533-1603). Francja pomagała im w ich planach, obiecała wojsko, ale rozpuściła wiadomość o buncie, którego termin ustalono na marzec 1554. Maria niezwłocznie uwięziła głównych spiskowców, zmuszając tym pozo­ stałego na wolności ich przywódcę, sir Tho­ masa Wyatta (1521P-1554), syna poety i dyp­ lomaty sir Thomasa Wyatta (15037-1542), do rozpoczęcia działań w lutym. Nie uzyskawszy pomocy z Francji, wyruszył z Kentu, gdy nie udało mu się zdobyć Londynu, kapitulował. Wyatt w swoich zeznaniach oczyścił Elżbietę z podejrzeń o udział w buncie, stanął przed sądem i został powieszony za zdradę stanu, podobnie jak kilku innych głównych spisko­ wców. WYOMING YALLEY, MASAKRA W WYOMING YALLEY 1778. W czasie AMERYKAŃ­

SKIEJ REWOLUCJI w 1778 Anglicy nasi­ lili ataki na przygraniczne osady. Pułkownik John Butler (1728-1796) poprowadził 1000

torysowskich kawalerzy stów i sprzymierzo­ nych Indian Irokezów na Wyoming Yalley w Pensylwanii, gdzie powstało przeciw nie­ mu 5000 mieszkańców. 3 lipca 1778 żoł­ nierze Butlera przypuścili szturm na tam­ tejszy garnizon amerykański, który poddał się po krótkiej walce. Zabito około 360 mężczyzn, kobiet i dzieci, którzy schronili

się w forcie, inni uciekli do lasu i wkrótce zmarli tam z głodu i wyczerpania. Wódz armii amerykańskiej Generał Jerzy Waszyn­ gton był tak oburzony tą „ponad miarę okropnością rewolucji", że posłał tam wojs­ ko amerykańskie, które pokonało torysow­ skich żołnierzy w 1779. Patrz także CHERRY YALLEY, MASAKRA W CHERRY YALLEY 1778.

X,Y XAQUIXAGUANA, BITWA POD XAQUIXAGUANĄ 1548. Król Hiszpanii wysłał do Peru

swego przedstawiciela Pedra de la Gąsce (1485P-1567?); Gasca miał tam przywrócić władzę monarszą i położyć kres wojnie domowej (patrz HISZPAŃSKIE WOJNY DOMOWE w PERU 1537-1548). Gonzalo Pizarro (15067-1548), który obwołał się gubernatorem Limy (Peru), poprowadził własnych żołnierzy przeciw Gąsce, wspieranemu zarówno przez Hiszpanów, j ak i przez Indian zniechęconych brutalnością rządów Pizarra. Przeciwnicy spotkali się pod Xaquixaguaną (Jaąuijahuaną) 5 lub 9 kwietnia 1548. Zginęło 45 ludzi Pizarra, reszta poddała się (Gasca stracił tylko jednego żołnierza). Pizarra ujęto i wkrótce potem stracono. W ten sposób władza królewska w Peru została częściowo przywrócona. YAKIMA INDIAN WOJNY 1855-1858. India­ nie Yakima żyli nad rzekami Kolumbia i Yakima na Terytorium Waszyngton, na ziemiach, które chcieli zaludnić osadnicy i górnicy. Przedstawiciele władz USA z dużymi trudnościami wynegocjowali porozumienie z Indianami Yakima i 13 innymi plemionami; Indianie zrzekli się swoich ziem i zgodzili się zamieszkać w jednym, dużym rezerwacie. Kilka plemion postanowiło przeciwstawić się przeprowadzce i zjednoczyło się pod przywództwem wodza Indian Yakima, Kamajakana. Siły indiańskie walczyły z powodzeniem i na trzy lata wyparły wojska USA z tych terenów. Za przykładem Indian Yakima bunt podnieśli również inni Indianie z tego terytorium; doszło do wielu potyczek, napadów i bitew. W końcu Indianie ponieśli decydującą porażkę w bitwie Czterech Jezior (wrzesień 1858), po czym przenieśli się do rezerwatu,

choć kilka plemion pozostało nadal poza jego granicami. Kamajakan uciekł do Kanady, 24 wodzów schwytano i powieszono lub rozstrzelano. Indianie Yakima zamieszkali w rezerwacie na południe od obecnego miasta Y akima. YAMIADY GWARDII BUNT. Patrz SYJAMSKA

WOJNA DOMOWA 1610-1012.

YAMASEE INDIAN WOJNA 17151716. Do 1687 Indianie Yamasee mieszkali w północnej Florydzie i południowej Georgii. W 1687 podnieśli bunt przeciw hiszpańskiemu panowaniu i uciekli na północ do południowo-wschodniej części obecnej Karoliny Południowej, gdzie nawiązali przyjazne stosunki z angielskimi kolonistami. Gdy na ich ziemie zaczęli wdzierać się handlarze futer i osadnicy, zmienili swoje nastawienie; 15 kwietnia 1715 zabili dziewięćdziesięciu białych handlarzy oraz ich rodziny. Oburzeni koloniści wystąpili przeciw Indianom, nie dysponowali jednak wystarczającymi siłami, Indian Yamasee wspierały inne plemiona. Biali zburzyli i spalili obozowisko Indian nad rzeką Savannah, natomiast Indianie ograbili angielskie plantacje i placówki handlowe. Po otrzymaniu posiłków z sąsiednich kolonii Anglicy pokonali Indian, którzy uciekli na południe, na Florydę, a ponieważ Hiszpanie byli wrogami Anglików, Indianie zawarli z nimi pizymierze. W 1727 Anglicy zaatakowali wieś indiańską w pobliżu St. Augustine (Floryda), a w 1733 plemię Yamasee zostało wymordowane w wojnie z Indianami z plemienia Krików. YEN BAI POWSTANIE. Patrz WIETNAMSKIE

POWSTANIA 1930-1931.

z ZANDŻÓW POWSTANIE 869-883. Czarni niewolnicy, zwani zandżami, wykorzystali osłabienie kalifatu w czasie MUZUŁMAŃSKIEJ WOJNY DOMOWEJ 861-870 i, pragnąc uzyskać wolność, wszczęli bunt w południowej Mezopotamii. Wojska muzułmańskie wysłane przez kalifa z dynastii Abbasydów, Al-Mutamida (zm. 892), walczyły z zandżami niemal przez 15 lat. Powstańcy grabili i mordowali w całym regionie i doprowadzili do całkowitego upadku handlu, zwyciężyła ich dopiero armia pod wodzą brata kalifa, AlMuwaffaka.

ZANZIBARSKIE POWSTANIE 1964. W 1963 Wielka Brytania przyznała niepodległość wyspie Zanzibar (razem z pobliską wyspą Pemba). Władza w kraju spoczywała w rękach dwóch partii politycznych zdominowanych przez Arabów, na czele państwa stał sułtan arabski. 12 stycznia 1964 lewicowi nacjonaliści afrykańcy przeprowadzili zamach stanu i obalili rząd; część zamachowców przeszła szkolenie w komunistycznych Chinach. Nowy rząd, kierowany przez Partię Afroszyrazyj-ską (jej stronnikami byli czarni Afrykanie), proklamował republikę ludową, zdelegalizo­ wał partie arabskie, uwięził tysiące Arabów, konfiskując ich majątek; sułtan został wysłany emigrację. Rząd zapoczątkował reformę rolną i podj ął kroki zmierzaj ące do zniesienia przywilejów klasowych. W celu wzmocnienia i ustabilizowania gospodarki Zanzibar połączył się w 1964 z Tanganiką tworząc Zjednoczoną Republikę Tanzanii pod kierunkiem prezydenta Juliusa Nyerere (ur. 1922).

ZATOKA ZATOCE

ŚWIŃ, INWAZJA W ŚWIŃ 1961. Po zdobyciu

władzy na Kubie w 1959

przez Fidela Castro (ur. 1926) i jego zwolenników (patrz KUBAŃSKA REWOLUCJA 1950—1959) wielu Kubańczyków uciekło z wyspy, większość do Stanów Zjednoczonych. Gdy komunistyczny rząd Castro skonfiskował własność prywatną i nawiązał bliskie stosunki ze Związkiem Radzieckim, Stany Zjednoczone nałożyły embargo na eksport do Kuby (z wyjątkiem żywności i lekarstw) i zerwały stosunki dyplomatyczne (1960—1961). Kubańscy uchodźcy, przeciwnicy rządów Castro, domagali się, by Stany Zjednoczone poparły inwazję na Kubę mającą na celu obalenie rządu Castro. Już na początku 1960 amerykańska Centralna Agencja Wywiadowcza (CIA) zaczęła szkolić w Gwatemali armię uchodźców. 17 kwietnia 1961 około 1400 uchodźców dokonało najazdu na południową część Kuby w Bahia de los Cochinos (Zatoka Świń), ale już po trzech dniach zostali całkowicie rozbici przez armię kubańską; większość uczestników inwazji została zabita lub wzięta do niewoli. Niepowodzenie tej akcji przypisywano decyzji prezydenta USA Johna F. Kennedy'ego (1917-1963), który w ostatniej chwili postanowił wycofać wspar­ cie lotnictwa morskiego. Dokładniejsze badania ujawniły jednak, że rzekomo tajny plan CIA był publiczną tajemnicą, opierał się na błędnych informacjach wywiadu, był źle opracowany i na dodatek źle zrealizowany. Nieudana inwazja pogłębiła i tak wrogie stosunki między Kubą a Stanami Zjednoczonymi oraz pociągnęła za sobą dodatkowe koszty w wysokości 53 milionów dolarów w postaci żywności i lekarstw (koszty ponieśli prywatni ofiarodawcy). Był to okup, jakiego zażądał Castro za uwolnienie pozostałych przy życiu 1113 uczestników inwazji (19621965).

ZEBRZYDOWSKIEGO ROKOSZ 16061607. Król Polski Zygmunt III Waza (1566— 1632) wzbudził niechęć swoich poddanych dążeniem do objęcia szwedzkiego tronu, j awnym antykatolickim nastawieniem, proaustriacką polityką i próbami wprowadzenia zmian ustrojowych, mają­ cych na celu zwiększenie zakresu władzy królewskiej kosztem sejmu. Obrońcy „złotej wolności" wszczęli otwarty bunt w 1606. Szlachta polska pod wodzą Mikołaja Ze­ brzydowskiego, wojewody krakowskiego, zaprotestowała przeciw decyzji Zygmunta w sprawie powołania stałej armii podporzą­ dkowanej królowi oraz zniesienia zasady jednomyślności sejmu. Zebrzydowski i jego stronnicy wysunęli wiele żądań, które król odrzucił. Rokoszanie pustoszyli kraj. Do Stężycy i Lublina zwołali w 1606 zjazdy szlacheckie, na których wysuwano postulat detronizacji króla. W bitwie pod Guzowem 6 lipca 1607 wojska królewskie rozgromiły siły rokoszan. Mimo tej klęski Zygmunt III musiał pogodzić się z rokoszanami. Na sejmie w 1609 uczestnikom rokoszu przy­ znano amnestię. Król zaprzysiągł ponownie artykuły henrykowskie (zasady określające ustrój Rzeczpospolitej, przyznające szerokie uprawnienia szlachcie, a ograniczające wła­ dzę królewską).

ZEEBRUGCE, RAJD NA ZEEBRUGGE 1918. Po inwazji wojsk niemieckich na Belgię na początku WOJNY ŚWIATOWEJ I, Niemcy przekształcili port Zeebrugge w bazę okrę­ tów podwodnych polujących na żeglugę aliancką na Morzu Północnym i Oceanie Atlantyckim. W nocy 22-23 kwietnia 1918 jednostki brytyjskiej floty pod dowództwem sir Rogera J. B. Keyesa (1872-1945) doko­ nały śmiałego ataku na port, zatopiły w ka­ nale portowym trzy stare krążowniki wypeł­ nione cementem, wyłączając tamtejsze pod­ wodne z operacji wojennych, następnego dnia udało się jednak trzem z nich wyjść w morze. Przeprowadzony równocześnie podobny atak na belgijski port, Ostendę, zakończył się niepowodzeniem. 9-10 maja

1918 Keyes i jego marynarze powtórzyli operację w Ostendzie i zablokowali wejście do portu, zatapiając u wejścia krążownik.

ZIMOWA WOJNA. Patrz FIŃSKA WOJNA 1939-1940.

ROSYJSKO-

ZJEDNOCZONYCH IRLANDCZYKÓW POWSTANIE 1798. Irlandzcy nacjonaliści katoliccy, znani jako Towarzystwo Zjednoczonych Irlandczyków, dążąc do uzyskania niepod­ ległości, z inspiracji Theobalda Wolfe'a Tone'a (1763-1798), Jamesa Nappera Tandy'ego (1740-1803) i innych działaczy wzniecili powstanie przeciw rządom brytyj­ skich protestantów. Wojska brytyjskie Ge­ rarda Lake'a (1744-1808) uzyskały przewa­ gę i pokonały powstańców; wielu z nich aresztowano. Rozgniewany, uzbrojony tłum Irlandczyków podniósł bunt i opanował hrabstwo Wexford; rebelianci zostali zmu­ szeni do kapitulacji w bitwie pod Yinegar Hill 21 czerwca 1798. Płynąca z pomocą walczącym Irlandczykom francuska ekspe­ dycja wojskowa pod wodzą Tone'a została zatrzymana w drodze i pokonana przez eskadrę brytyjską u Lough Swilly w hrab­ stwie Donegal; Tonę, ujęty, sądzony przez sąd wojenny za zdradę i skazany na śmierć przez powieszenie, popełnił samobójstwo w więzieniu. Powstanie załamało się, a w 1801 w wyniku unii Wielkiej Brytanii i Irlandii powstało Zjednoczone Królestwo.

ZŁOTEJ ORDY DYNASTYCZNA WOJNA 1359-1381. Dżuczi (zm. 1227), najstarszy syn Czyngis-chana (1167P1227), został władcą mongolskiego terytorium rozciągającego się na północny zachód od Morza Kaspijskiego, znanego w historii jako chanat kipczacki lub Złota Orda. Ostatni mongolski następca Dżucziego zmarł w 1359, a wówczas teryto­ ria te stały się przedmiotem sporów i wojen. Władzę usiłowali zdobyć dwaj niemongolscy wodzowie: Mamaj (Mamak; zm. 1380) i Urus (zm. 1380). Timur (Tamerlan; 1336—1405) chciał uzyskać tron dla swego faworyta Tochtamysza (zm. 1406), zdradziec­

kiego wodza Mamaja, i w 1377 ogłosił go chanem. Mamaj jednak nadal sprawował władzę. Po jego klęsce w walce z Dymitrem Dońskim (1350-1389), księciem moskiews­ kim (odmówił płacenia Mongołom daniny), wodzem w pierwszej zwycięskiej bitwie Rusi z Mongołami na Kulikowym Polu w 1380, Tochtamysz zaatakował Mamaja i pokonał go. Mamaj i Urus zmarli, władcą został Tochtamysz (1380-1381). W 1382 zdobył Moskwę i ponownie narzucił Rusi mongolskie jarzmo, pustosząc kraj na modłę swoich poprzedników. Jako zwycięzca zapomniał o posłuszeństwie względem swojego protektora; w ciągu dziesięciu lat Timur prowadził z nim dwie wojny (patrz TIMURA WOJNY z TOCHTAMYSZEM).

ZŁOTEJ ORDY 1 IL-CHANÓW WOJNA DOMOWA 1261-1262. Wielkie zgromadzenie mongolskie (kurułtaj) zwołane przez Aryga Bógego (zm. 1266), który ogłosił się wielkim chanem, doprowadziło do konfliktu między jego bratem Hulagu (zm. 1265), władcą Persji, założycielem dynastii Il-chanów a Be-rkem (zm. 1266), chanem Złotej Ordy (chanat kipczacki w zachodniej części imperium mongolskiego), przyśpieszając MONGOL­ SKĄ WOJNĘ DOMOWĄ 1260-1264. Przy­ czyną konfliktu były interwencje Aryga Bógego w sprawy Białej Ordy (chanat mon­ golski rozciągający się na północ od Morza Aralskiego). Hulagu dowodził działaniami przeciw faworytowi Aryga Bógego, a Berke, muzułmanin, rozgniewany na Hulagu (patrz MONGOLSKI PODBÓJ KALIFATU ABBASYDÓW 1255-1260), podpisał porozumienie z wrogami Ilchanów, mameluckimi Turkami. Siły Hu­ lagu wyruszyły na północ, zwyciężyły dzięki zaskoczeniu armię Berkego, ale potem poniosły klęskę, gdy wielu żołnierzy utonęło w czasie przeprawy po pękającym lodzie na rzece Terek. Hulagu wycofał się, a później zawarł korzystne politycznie małżeństwo: poślubił księżniczkę z Bizancjum, stałego przeciwnika muzułmanów. Wrogość między chanatami trwała aż do końca dynastii Il-chanów w 1335; TIMURA NAJAZD NA

RUŚ była kontynuacją kipczacko-perskiej.

starej

rywalizacji

ZULUSKA WOJNA 1879. Po aneksji w 1877 państwa Burów (Holendrzy) w Transwalu Anglicy przejęli również długotrwały spór graniczny z Zulusami, ludem z Afryki południowej, posługującym się językiem bantu (patrz BLOOD RIYER, BITWA NAD BLOOD RIYER 1838). Gdy król Cetewayo (18367—1884) zignorował żądania Anglików i nie uznał ich faktycznej władzy, generał Frede-ric A. Thesiger (1827-1905), baron Chelms-ford, najechał Zululand. Zulusi, uzbrojeni jedynie w dzidy, walczyli zaciekle; pokonali Anglików pod Isandhlwana 22 stycznia 1879 i stawili wytrwały opór w innych starciach, zwłaszcza pod Eshowe i Kambulą. W kwiet-niu-maju 1879 nadeszły posiłki brytyjskie. Wkrótce potem w czasie wyprawy zwiadowczej wpadł w zuluską zasadzkę i zginął Louis J. J. Bonaparte (1856-1879), syn byłego cesarza Francji Napoleona III (1808-1873), ochotnik w armii brytyjskiej. Wojna stała się problemem międzynarodowym. 4 lipca 1879 wojska brytyjskie pod dowództwem generała Gameta J. Wolseleya (1833-1913) wywalczyły decydujące zwycięstwo pod Ulandi, które złamało potęgę Zulusów. Cetewayo uciekł, ale ujęto go w sierpniu i zawarł pokój. Chcąc położyć kres nadal wybuchaj ącym powstaniom Zulusów, Wielka Brytania dokonała w 1887 aneksji Zululandu. Patrz także BURÓW WOJNA PIERWSZA isso-issi.

ZULUSKA WOJNA DOMOWA 18171819. Zulusi byli małym plemieniem, które przy­ wędrowało na wschodnią część wyżyny obecnej Republiki Południowej Afryki; stali się silną grupą plemienną głównie dzięki wysiłkom ambitnego wodza Czaki (ok. 1787—1828). Czaka, poróżniony z ojcem (który był wodzem Zulusów), został wojownikiem w plemieniu Mtetwa. Po śmierci ojca Czaki (1816) przywódca ludu Mtetwa, Dingiswayo (zm. 1817), pomógł Czace zostać wodzem Zulusów. Obaj wodzowie byli bliskimi przy­

jaciółmi, a ich wojownicy walczyli razem przeciw wspólnym wrogom, jak np. przeciw Ndwandwe pod wodzą Zwide (zm. 1819). Gdy Zwide zamordował Dingiswayo, lud Mtetwe oddal się pod władzę Czaki i przyjął nazwę jego plemienia. Czaka zrewolucjonizował tradycyjne metody walki; wprowadził do uzbrojenia assegai lekki oszczep, sformował zdyscyplinowane oddziały wojowników, które walczyły w zwartym szeregu osłanianym przez duże tarcze ze skóry wołu. W 1819 w bitwie koło wzgórza Gąokoli dzięki przyjętej taktyce jego oddziały odniosły zwycięstwo nad przeważającymi siłami Ndwandwe; Zwide poległ w walce. Większość Ndandwe opuściła te tereny i przeniosła się na północ; Czaka został panem Zululandu. Czaka rozpoczął Mfecane („rozbijanie") - wojny plemion, które doprowadziły na początku lat dwudziestych XIX w. do dewastacji tego regionu, ale pozwoliły Czace stworzyć militarne imperium Zulu-sów i poszerzyć zasięg władzy, zwłaszcza na obszar dzisiejszego Natalu. Wojownicy zu-luscy pokonali tamtej sze plemiona i wymordowali wielu ich członków.

ZULUSKA WOJNA DOMOWA 1856. Król Zulusów Umpanda (zm. 1872) był władcą nieudolnym, ale miał dwóch ambitnych synów, Cetewayo (1836P-1884) i Mbulazi (zm. 1856), którzy pragnęli zająć miejsce ojca. Rywalizacja i walka między nimi za­

kończyła się wojną domową w Zululandzie, w obecnej Republice Południowej Afryki. Oddziały pod dowództwem Cetewayo w bitwie nad rzeką Tugelą pokonało zdecydowanie wojowników prowadzonych przez Mbulazi. Mbulazi i wszyscy jego stronnicy, którzy nie zginęli w bitwie, zostali ujęci i straceni. Cetewayo został władcą, choć jego ojciec żył jeszcze 16 lat.

ZULUSKA WOJNA DOMOWA 18831884. Po klęsce, jaka go spotkała w ZULUSKIEJ WOJNIE z Anglikami (1879), Cetewayo (18367-1884) ukrywał się, został w końcu ujęty i uwięziony. Przebywając w więzieniu zachowywał się tak godnie, że Anglicy na początku 1883 pozwolili mu wrócić do Zululandu. Po powrocie stwierdził, że w czasie jego nieobecności władzę zyskał Zibelu (zm. 1884?), który zaskarbił sobie lojalność wielu Zulusów. Z miejsca doszło do walki między stronikami Cetewayo i Zibelu. Po roku walki Cetewayo zginął, a na tron wstąpił jego syn, Dinizulu (zm. po 1889). Dinizulu ubiegał się o pomoc białych w zamian za ziemie w północnym Natalu. Pomoc białych zmieniła bieg walki; Dinizulu odniósł zwycięstwo. Wkrótce jednak Dinizulu popadł w konflikt z Europejczykami i przeciwstawił się wkraczaniu białych na jego teren. W 1889 został zaaresztowany i zesłany na Wyspę Świętej Heleny w południowej części Oceanu Atlantyckiego.

Ż ŻAKERIA

1358. Francuscy chłopi w czasie STULETNIEJ WOJNY uciskami byli i przez żołnierzy angielskich, i przez włas­ nych panów. Ich domy zostały zniszczone, a oni mogli pracować tylko wtedy, gdy nad ich bezpieczeństwem czuwała straż. Na noc chronili się w pieczarach, na bagnach i w la­ sach. Żołnierze, grożąc im śmiercią, żądali od nich pieniędzy i jedzenia, panowie do­ magali się zboża i bydła, gdyż musieli odbić sobie straty spowodowane przez dżumę. Żakeria, czyli powstanie chłopów francus­ kich albo inaczej powstanie Jacques'a czy Jacques'a Bonhomme'a (pogardliwe prze­ zwisko, które szlachta nadała chłopom), zaczęła się w pobliżu Beauvais, na północ od Paryża, w maju 1358; chłopi pod wodzą Guillaume'a Cale'a (zm. 1358) w imię spra­ wiedliwości plądrowali okolicę, palili zamki i mordowali szlachtę. Przyłączyli się do powstańców paryskich pod wodzą Etienne'a Marcela (zm. 1358), który chciał obalić króla Francji Karola V (1338-1380). Po zgnieceniu powstania w Paryżu Marcel zo­ stał zamordowany. Szlachta pod dowó­ dztwem między innymi Karola II z Nawarry (1332-1387) przeprowadziła krwawą pacy­ fikację, zabito wielu chłopów, pojmano i stracono ich przywódców, dokonywano rzezi rozproszonych powstańców. Patrz tak­ że CHŁOPÓW ANGIELSKICH POWSTANIE 1415. ŻÓŁTYCH TURBANÓW POWSTANIE 184-ok. 204. W II w. we wschodniej części Chin wielu wyznawców mistycznego taoizmu, którego założycielem był Lao-Tzu Laozi (ok. 604-531 p.n.e.), wierzyło w możliwość uzdrowienia za pomocą magii i wiary. Na

czele jednej z sekt taoistycznych, Tai Ping Tao, stał Czang Czo (zm. 184) oraz jego dwaj bracia. Wyznawcy tej sekty nosili żółte nakrycia głowy wyrażające ich więź z „ziemią" (filozofia chińska zakładała, że świat zmienia się pod wpływem pięciu podstawowych sił: wody, ognia, metalu, drewna i ziemi). W 184 wylała Rzeka Żółta (Huang—Ho) i chłopi musieli opuścić swoje gospodarstwa. Powszechne niezadowolenie pogłębiły ponadto epidemie. W tej sytuacji hasła sekty Żółtych Turbanów przynosiły pociechę i pokój religijny. Czang Czo stanął na czele otwartego buntu przeciw dynastii Hań, kojarzonej z siłą czerwonego „ognia" i zachłannymi eunuchami, sprawcami śmierci wielu uczonych, którzy występowali przeciw władzy eunuchów. Czang Czo zginął, jednak powstanie rozprzestrzeniało się i ogarnęło wschodnie wybrzeże oraz północną i zachodnią część Chin. W 188 w zbrojnym powstaniu brało udział rzekomo 400 tysięcy ludzi, którzy zwyciężyli wielką i lepiej od nich uzbrojoną armię cesarską. Powstanie Żółtych Turbanów zostało w końcu okrutnie zdławione, ale osłabiło dynastię Hań i przyśpieszyło jej upadek (221). Patrz także PIĘĆ MIAR RYŻU 190-215.

ŻYDOWSKIE POWSTANIE 66-73. W Palestynie w I w. występowało żydowskie ugrupowanie zelotów dążące do wyzwolenia z niewoli rzymskiej. Zachłanny prokurator Judei, Gesjusz Floras z powodu spora w Cezarei, stolicy Judei, zażądał, by świątynia w Jerozolimie zapłaciła wysoką grzywnę. Po odmowie udał się do Jerozolimy, gdzie spotkał się z dużą delegacj ą Żydów protes­

tujących przeciw jego łupiestwu. Floras wpadł w gniew, przerwał spotkanie i roz­ kazał stracić około 3600 mieszkańców Jero­ zolimy. Wybuchło powstanie przeciw Rzy­ mianom i rozszerzyło się szybko na całą żydowską Palestynę. Zeloci zdobyli nad­ graniczne fortece, w tym również Masadę (66), której heroiczna obrona trwała aż do 73 (patrz MASADY OBLĘŻENIE 72-73). Legat rzymski w Syrii Cestiusz Gallus na czele 30 tysięcy żołnierzy wtargnął do Palestyny. Obiegł Jerozolimę, główną siedzibę zelotów. Zdobył Beretę, północne przedmieście, ale odparty został jego szturm na świątynię, po czym wycofał się. W trakcie odwrotu pod Bet-Horson stracił 6000 ludzi, tabory i sprzęt oblężniczy. Rozgniewany Neron (37-68), cesarz rzymski, posłał do Palestyny armię (60 tysięcy) pod wodzą Tytusa Fla-wiusza Wespazjana (9-79) z poleceniem zdławienia powstania. Wespazjan zaczął podbój Palestyny od Galilei, obiegł Jotapatę, najważniejszą fortecę galilejską, której ko­ mendantem był Josef ben Matatia (37-95?); po 47 dniach forteca padła, a jej dowódca dostał się do niewoli. Josef zmienił później nazwisko na Józef Flawiusz i został oficjal­ nym historykiem tej wojny. Jego „Wojna żydowska" jest jedyną relacją naocznego świadka tej wojny. Wespazjan, powściągliwy dowódca, nie chcąc niepotrzebnego rozlewu krwi, usiłował prowadzić rokowania w sprawie pokoju, w końcu jednak zdobył Tybe-riadę, Giszalę i fortecę Gamalę; w 68 posuwając się w kierunku Jerozolimy, stosował ostre represje wobec wielu stawiających opór miast. Jerozolima osłabiona była wówczas w wyniku zamieszek wewnętrznych, do których doszło po pogromie Rzymian i po­ pierających ich Żydów dokonanym przez zelotów. W imperium rzymskim w 68 doszło

do wojny domowej. Wespazjan musiał opuścić w 69 Palestynę, by zapewnić sobie tytuł cesarza. Przekazał armię synowi Tytusowi (40P-81), który przybył do Jerozolimy i rozpoczął oblężenie miasta wiosną 70 (patrz JEROZOLIMY OBLĘŻENIE 70).

ŻYDOWSKIE POWSTANIE 115-117. WCyrenejce (wschodnia Libia), rzymskiej pro­ wincji od 67 p.n.e., mieszkali liczni Grecy i Żydzi. Żydzi sądzili, że Grecy ich ciemiężą, potem uznali, że władcy rzymscy jeszcze gorzej ich traktują niż wcześniej Grecy. W 115 pod wpływem zelotów, zapewne inspirowanych przez Panów, Żydzi wszczęli powstanie w mieście Cyrene. Ich przywódca, Lukuas lub Andreas wyszydzany był przez Rzymian jako „król Żydów". W Cyrene Żydzi zabili i poranili wielu Greków i Rzymian oraz spalili liczne budynki. W tym samym czasie powstanie podnieśli Żydzi w Egipcie, na Cyprze, w Azji Mniejszej, Judei i Mezopotamii (116117). Wszędzie dochodziło do przelewu krwi i grabieży. W Aleksandrii Żydzi na krótko triumfowali na przedmieściach; w Salaminie na Cyprze zabili wszystkich mieszkańców nie będących Żydami, a miasto złupili. Cesarz rzymski Trajan (53117) w 116 wyprawił wojsko, które do 117 rozprawiło się z Żydami. Tłumienie powstań trwało dłużej niż panowanie Trajana; do wszystkich miejsc, w których wybuchały bunty, Rzymianie wysyłali bezlitosnych zarządców, którzy utrzymywali pax romana (pokój narzucony silą).

ŻYDOWSKIE POWSTANIE 132-135. Patrz BAR KOCHBY POWSTANIE 132-135.

ŻYDOWSKIE POWSTANIE 168-143 p.n.e. Patrz MACHABEUSZY POWSTANIE 168-143 p.n.e.

Indeks

A ABBASYDÓW POWSTANIE 747-750 7 ABCHAZJA, KONFLIKT W ABCHAZJI 1992 7 ABD AL-KRIMA POWSTANIE 8 ABD EL-KADERA WOJNA PIERWSZA, 1832-1834 8ABISYŃSKOWŁOSKIE WOJNY 8 ABU MUSLIMA POWSTANIE 8 ACHAJSKA WOJ^A 146 p.n.e. 8 ACHAJSKO-SPARTANSKIE WOJNY 9 ACZINÓW POWSTANIE 1953-1959 9 ACZINÓW WOJNA 18731907 9 AFGANISTANU I MARATHÓW WOJNA 1758-1761 9 AFGAŃSKA WOJNA DOMOWA 19281929 10 AFGAŃSKA WOJNA DOMOWA 1979 10 AFGAŃSKA WOJNA MIĘDZY GHOREMI GHAZNI 1148-1152 10 AFGAŃSKA WQJNA PIERWSZA 18391842 11 AFGANSKIE POWSTANIA 1709-1726 // AFGAŃSKIE POWSTANIE 699-701 12 AFGAŃSKO-PERSKIE WOJNY 12 AGATOKLESA MASAKRA 317 p.n.e. U AGATOKLESA WOJNA Z KARTAGINĄ 311-306 p.n.e. 12 AJGOSPOTAMOJ, BITWA U UJŚCIA 405 p.n.e. 12 AJUTTHAJI I CZIANG MAJU WOJNY 13 ALBAŃSKIE POWSTANIA 1932, 1935 i 1937 13 ALBAŃSKir POWSTANIE 1910 13 ALBAŃSKO-TURECKA WOJNA 14431478 13 ALBIGENSI, KRUCJATA PRZECIW ALBIGENSOM 1208-1229 13 ALEKSANDER WIELKI, WOJNA O SUKCESJĘ 14 ALEKSANDRA WIELKIEGO PODBOJE 334-323 p.n.e. 14 ALEKSANDRA WIELKIEGO WYPRAWA DO INDII 327-325 p.n.e. 1S ALEKSANDRA WIELKIEGO WYPRAWY WSCHODNIOIRAŃSKIE 329-327 p.n.e. 1S ALGIERSKA WOJNA 1815 15 ALGIERSKA WOJNA 1954-1962 16 ALGIERSKO-FRANCUSKIE WOJNY 1832-1847 16 ALGIERSKOMAROKAŃSKA WOJNA 1963-1964 16 ALGONKIŃSKOHOLENDERSKA WOJNA 1641-1645 16 ALMOHADÓW PODBÓJ ARABSKIEJ HISZPANII 1146-1172 16

ALMORAWIDOW PODBÓJ ARABSKIEJ HISZPANII 1086-1094 17 ALNWICK, BITWA POD ALNWICK PIERWSZA 1093 17 AMBOŃSKA MASAKRA 1623 18 AMERYKAŃSKA REWOLUCJA 17751783 18 AMERYKAŃSKA WOJNA DOMOWA 19 AMERYKANSKOFRANCUSKA NIE WYPOWIEDZIANA WOJNA 1798-1800 19 AMFISSEJSKA WOJNA 19 AMISTAD, BUNT NA AMISTAD 1839 19 AMRITSAR, MASAKRA W AMRITSAR 1919 20 AŃ LUSZANA BUNT 755-763 34 ANAST AZ JUSZ A II BUNT 720-721 20 ANDERSONA NAPAD 1864 20 ANDREWSA RAJD 1862 20 ANGIELSKA REWOLUCJA 1688 21 ANGIELSKA SUKCESJA, WOJNA O SUKCESJĘ 21 ANGIELSKA WOJNA DOMOWA PIERWSZA, CZYLI WIELKA 1642-1646 21 ANGIELSKA WOJNA DOMOWA 1215-1217 21 ANGIELSKA WOJNA DYNASTYCZNA 1138-1154 22 ANGIELSKIE WYPRAWY DO IRLANDII 1394-1399 23 ANGIELSKO-AFGAŃSKIE WOJNY 23 ANGIELSKO-BIRMAŃSKA WOJNA, PIERWSZA 1824-1826 23 ANGIELSKO-BURSKIE WOJNY 23 ANGIELSKO-CHIŃSKIE WOJNY 23 ANGIELSKOFRANCUSKA WOJNA W IN­ DIACH 27 ANGIELSKO-FRANCUSKA WOJNA W 1475 26 ANGIELSKO-FRANCUSKA WOJNA 1109-1113 23 ANGIELSKOFRANCUSKA WOJNA 1116-1119 24 ANGIELSKO-FRANCUSKA WOJNA 1123-1135 24 ANGIELSKOFRANCUSKA WOJNA 1159-1189 24 ANGIELSKO-FRANCUSKA WOJNA 1202-1204 25 ANGIELSKOFRANCUSKA WOJNA 1213-1214 25 ANGIELSKO-FRANCUSKA WOJNA 1242-1243 25 ANGIELSKOFRANCUSKA WOJNA 1294-1298 25 ANGIELSKO-FRANCUSKA WOJNA 1300-1303 25 ANGIELSKOFRANCUSKA WOJNA 1542-1546 25 ANGIELSKO-FRANCUSKA WOJNA 1549-1550 26 ANGIELSKOFRANCUSKA WOJNA 1557-1560 26 ANGIELSKO-FRANCUSKA WOJNA 1627-1628 26 ANGIELSKOHISZPAŃSKA WOJNA 1587-1604 27

ANGIELSKO-HISZPAŃSKA WOJNA 1655-1659 27 ANGIELSKO-HISZPAŃSKA WOJNA 1727-1729 27 ANGIELSKOHOLENDERSKA WOJNA NA JAWIE 1810-1811 28 ANGIELSKOHOLENDERSKA WOJNA W AFRYCE ZACHODNIEJ 1664-1665 28 ANGIELSKO-HOLENDERSKIE WOJNY 29 ANGIELSKO-IRLANDZKA WOJNA DOMOWA 1916-1921 29 ANGIELSKONORMANDZKA REBELIA 1173-1174 29 ANGIELSKO-PERSKA WOJNA 18561857 30 ANGIELSKO-PORTUGALSKA „WOJNA" 1612-1630 30 ANGIELSKO-SIKHIJSKIE WOJNY 30 ANGIELSKO-SYJAMSKA WOJNA 1687 30 ANGIELSKO-SZKOCKA WOJNA 1079-1080 30 ANGIELSKO-SZKOCKA WOJNA 1214-1216 31 ANGIELSKOSZKOCKA WOJNA 1295-1296 31 ANGIELSKO-SZKOCKA WOJNA 13141328 31 ANGIELSKO-SZKOCKA WOJNA 1482 31 ANGIELSKOSZKOCKA WOJNA 1513 31 ANGIELSKO-SZKOCKA WOJNA 15421549 32 ANGIELSKO-SZKOCKA WOJNA 1559-1560 32 ANGLIA, BITWA O ANGLIĘ 1940 32 ANGLÓW I PIKTÓW WOJNA 685 33 ANGOLI WOJNA O NIEPODLEGŁOŚĆ 19611976 33 ANGOLSKA WOJNA DOMOWA 19751992 34 ANKARA, BITWA O ANKARĘ 1402 34 ANNAMICKO-CHIŃSKIE WOJNY 55 AORNOS OBLĘŻENIE 327 p.n.e. 35 APACZÓW I NAWAJÓW WOJNA 1860-1865 35 APACZÓW WOJNA 1871-1873 36 APACZÓW VvOJNA 1876-1886 36 APPENZELI J WOJNA 1403-1411 36 ARABSKIE PODBOJE 37 ARABSKIE Pi WSTANIE W NIEMIECKIEJ AFRYCE WSCHODNIEJ 1888-1890 37 ARABSKO-BIZANTYJSKIE WOJNY 37 ARABSKO-IZRAELSKA WOJNA 19481949 37 ARABSKO-IZRAELSKA WOJNA 1956 37 ARABSKOIZRAELSKA WOJNA 1967 38 ARABSKO-IZRAELSKA WOJNA 1973 38 ARAGOŃSKA WOJNA DOMOWA 1347-1348 38 ARAGOŃSKI PODBÓJ SARDYNII 1323-1326 39 ARAGOŃSKOFRANCUSKA WOJNA 1209-1213 39 ARAGONSKO-FRANCUSKA WOJNA 1284-1285 39 ARAGOŃSKOGENUEŃSKA WOJNA 1352-1354 39 ARAGOŃSKO-KASTYLIJSKA WOJNA 1109-1112 39 ARAGOŃSKONEAPOLITAŃSKA WOJNA 1435-1442 40 ARAPAHÓW WOJNA 1864-1868 40 ARAUKANÓW WOJNY 40 ARBELA, BITWA POD ARBELĄ 40 ARCHIDAMIJSKA WOJNA 431 -421 p.n.e. 40 ARDENY, BITWA W ARDENACH 1944-1945 41 ARDUINA POWSTANIE 1002 41 ARDUINA WOJNY 1004-1014 41

ARGENTYNY WOJNA O NIEPODLEGŁOŚĆ 1806-1816 41 -ARGENT YŃSKA „BRUDNA WOJNA" 1976-1983 42 ARGENTYŃSKA WOJNA DOMOWA 1859 42 ARGENTYŃSKA WOJNA DOMOWA 1861 43 ARGENTYŃSKA WOJNA DOMOWA 1951-1952 43 ARGENTYŃSKI PRZEWRQT 1951 43 ARGENTYNSKI PRZEWRÓT 1955 44 ARGENTYŃSKIE PRZEWROTY 19621963. 43 ARGENTYŃSKOBRAZYLIJSKA WOJNA 1825-1828 44 ARGIWSKO-SPARTAŃSKA WOJNA 494 p.n.e. 45 ARIKARA INDIAN „WOJNA" 1823 45 ARKADYJSKA WOJNA ok. 471-469 p.n.e. 45 ARMADA HISZPAŃSKA 45 ARMANIACKOBURGUNDZKA WOJNA DOMOWA 1411-1413 45 AROOSTOOK, WOJNA W DOLINIE RZEKI AROOSTOOK 1838-1839 46 ARRABAL, POWSTANIE 46 ARROW, WOJNA O ARROW 46 ARTAKSERKSESA (ARDASZIRA) WOJNA Z RZYMEM 46 ARUNDELA POWSTANIE 1549 46 ASENÓW POWSTANIE 1185-1189 46 ASTURYJSKIE POWSTANIE 1934 47 ASYRYJSKIE WOJNY ok. 1032-746 p.n.e. 47 ASYRYJSKIE WOJNY ok. 1200-1032 p.n.e. 47 ASYRYJSKIE WOJNY ok. 746-609 p.n.e. 48 ASYRYJSKIE WOJNY ok. 1244-ok. 1200 p.n.e. 47 ASYRYJSKO-HURYCKIE WOJNY ok. 1350-1245 p.n.e. 49 ASZANTI WOJNA PIERWSZA 18241831 4P ATLANTYK, BITWA O ATLANTYK 1940-1943 50 AUGSBBURSKIEJ LIGI WOJNA 16881697 50 AURANGZEBA WOJNY 16361657 51 AURELIANA WOJNA PRZECIWKO TETRYKOWI 273-274 51 AURELIANA WOJNA PRZECIWKO ZENOBII 271-273 51 AUSTRALIJSKI BUNT RUMOWY 1808 52 AUSTRALIJSKI BUNT SKAZAŃCÓW IRLANDZKICH 1804 52 AUSTRIACKA REWOLUCJA 18481849 52 AUSTRIACKA WOJNA SUKCESYJNA 1740-1748 53 AUSTRIACKO-PRUSKA WOJNA 17561763 54 AUSTRIACKO-PRUSKA WOJNA 1866 54 AUSTRIACKOROSYJSKO-TURECKA WOJNA 54 AUSTRIACKO-SZWAJCARSKA WOJNA 1385-1388 54 AUSTRIACKO-SZWAJCARSKA WOJNA 1460 54 AUSTRIACKOSZWAJCARSKA WOJNA 1499 55 AUSTRIACKO-TURECKA WOJNA 1529-1533 55 AUSTRIACKOTURECKA WOJNA 1537-1547 55 AUSTRIACKO-TURECKA WOJNA 1551-1553 56 AUSTRIACKOTURECKA WOJNA 1566 56 AUSTRIACKO-TURECKA WOJNA 1591-1606 57 AUSTRIACKOTURECKA WOJNA 1663-1664 58 AUSTRIACKO-TURECKA WOJNA 1683-1699 58

AUSTRIACKO-TURECKA WOJNA 1716-1718 59 AUSTRIACKOTURECKA WOJNA 1737-1739 59 AUSTRIACKO-WĘGIERSKA WOJNA 1439-1457 59 AWY I PEGU CZTERDZIESTOLETNIA WOJNA 59 AZINCOURT, BITWA POD AZINOCOURT 1415 59 B BABERA PODBOJE 1524-1529 60 BABI JAR, MASAKRA W BABIM JARZE 1941 60 BABILONU ZBURZENIE 689 p.n.e. 61 BABILOŃSKA NIEWOLA JEROZOLIMY 586-538 p.n.e. 61 BACONA BUNT 1676 61 BAGNO, WALKA NA BAGNIE 1675 61 BAHMANIDÓW SUŁTANATU WOJNA Z SUŁTANATEM DELHIJSKIM 13461347 62 BAHMANIDÓW WOJNA DOMOWA 1490-1512 62 BAKTRYJSKO-PARTYJSKA WOJNA ok. 170-ok. 160 p.n.e. 62 BAKTRYJSKOSYRYJSKA WOJNA 208-206 p.n.e. 63 BALDWINA REBELIA 1006-1007 63 BAŁKAŃSKA WOJNA, PIERWSZA 1912-1913 63 BAMIANU ZBURZENIE PRZEZ MONGOŁÓW 1221 64 BANNOCKBURN, BITWA POD BANNOCKBURN 1313-1314 64 BANNOKÓW WOJNA 1878 65 BAR KOCHBY POWSTANIE 132-135 65 BARONÓW ANGIELSKICH BUNT 1387 65 BARONÓW ANGIELSKICH WOJNA 1263-1265 65 BARONÓW SZKOCKICH BUNT 1488 66 BARRACKPORE, BUNT SIPAJÓW 1824 66 BASKÓW WOJNA O NIEPODLEGŁOŚĆ ok. 1959

66 BASUTO PLEMIENIA WOJNA 18651868 66 BATETELA PLEMIENIA POWSTANIE 1895-1900 67 BAWARSKA WOJNA SUKCESYJNA 1778-1779 67 BAWARSKA WOJNA 1503-1504 67 BEARNEŃSKI ROKOSZ PIERWSZY 1621-1622 67 BENGALSKOBRYTYJSKA WOJNA 1686 68 BENGALSKO-BRYTYJSKA WOJNA 1756-1757 68 BENGALSKOBRYTYJSKA WOJNA 1763-1765 68 BENGALU WOJNA Z MOGOŁAMI 1742 69 BERBERYJSKICH PIRATÓW WOJNY 69 BERENIKA, WOJNA O BERENIKĘ 69 BHUTANU I WIELKIEJ BRYTANII WOJNA 1865 69 BIAFRY I NIGERII WOJNA 70 BIAŁEGO LOTOSU BUNT 1796-1804 70 BIRMAŃSKA KAMPANIA 1943-1945 70 BIRMAŃSKA WOJNA DOMOWA 1368-1408 70 BIRMAŃSKA WOJNA DOMOWA 1408-1417 71 BIRMAŃSKA WOJNA DOMOWA 1426-1440 72 BIRMAŃSKA WOJNA DOMOWA 1527 72 BIRMAŃSKA WOJNA DOMOWA 1535-1546 72 BIRMAŃSKA WOJNA DOMOWA 1551-1559 72

BIRMAŃSKA WOJNA DOMOWA 1599 73 BIRMAŃSKA WOJNA DOMOWA 1740-1752 73 BIRMAŃSKA WOJNA DOMOWA 1753-1757 73 BIRMAŃSKA WOJNA PARTYZANCKA 19481981 74 BIRMAŃSKO-BRYTYJSKIE WOJNY 74 BIRMAŃSKO-CHIŃSKA WOJNA 1438-1446 74 BIRMAŃSKO-CHIŃSKA WOJjSTA 1658-1661 74 BIRMAŃSKOCHIŃSKA WOJNA 1765-1769 75 BIRMAŃSKO-LAOTAŃSKA WOJNA 1558 75 BIRMAŃSKO-LAOTAŃSKA WOJNA 1564-1565 75 BIRMAŃSKOLAOTAŃSKA WOJNA 1571-1575 75 BIRMAŃSKO-LAOTAŃSKA WOJNA 1581-1592 76 BIRMAŃSKOMANIPURSKA WOJNA 17141749 76 BIRMAŃSKO-MANIPURSKA WOJNA 1755-1758 76 BIRMAŃSKOMANIPĘTRSKA WOJNA 1764 76 BIRMANSKO-MANIPURSKA WOJNA 1770 76 BIRMAŃSKOPORTUGAL SKA WOJNA 1613 77 BIRMAŃSKO-SYJAMSKIE WOJNY 77 BISKUPÓW WOJNA PIERWSZA 1639 77 BIZANTYJSKA REBELIA 976-989 77 BIZANTYJSKA WOJNA DOMOWA 1094 78 BIZANTYJSKA WOJNA DOMOWA 1207-1211 78 BIZANTYJSKA WOJNA DOMOWA 1222-1242 78 BIZANTYJSKA WOJNA DOMOWA 1259 79 BIZANTYJSKA WOJNA DOMOWA 1321-1328 79 BIZANTYJSKA WOJNA DOMOWA 1341-1347 79 BIZANTYJSKA WOJNA DOMOWA 1352-1355 79 BIZANTYJSKO-AWARSKA WOJNA 595-602 79 BIZANTYJSKO-AWARSKA WOJNA 603-626 80 BIZANTYJSKOBUŁGARSKIE WOJNY 80 BIZANTYJSKO-MUZUŁMAŃSKA WOJNA 633-642 80 BIZANTYJSKOMUZUŁMAŃSKA WOJNA 645-656 80 BIZANTYJSKOMUZUŁMAŃSKA WOJNA 668-679 80 BIZANTYJSKOMUZUŁMAŃSKA WOJNA 698-718 81 BIZANTYJSKO-MUZUŁMAŃSKA WOJNA 739 81 BIZANTYJSKOMUZUŁMAŃSKA WOJNA 741-752 81 BIZANTYJSKOMUZUŁMAŃSKA WOJNA 778-783 81 BIZANTYJSKOMUZUŁMAŃSKA WOJNA 797-798 82 BIZANTYJSKOMUZUŁMAŃSKA WOJNA 803-809 82 BIZANTYJSKOMUZUŁMAŃSKA WOJNA 830-841 82 BIZANTYJSKOMUZUŁMAŃSKA WOJNA 851-863 82 BIZANTYJSKOMUZUŁMAŃSKA WOJNA 871-885 83 BIZANTYJSKOMUZUŁMAŃSKA WOJNA 960-976 83 BIZANTYJSKOMUZUŁMAŃSKA WOJNA 995-999 83 BI£ANTYJSKOMUZUŁM AN SKIE WOJNY 1030-1035 83

BIZANTYJSKO-NORMANSKIE WOJNY 84 BIZANTYJSKO-PERSKA WOJNA 603-628 84 BIZANTYJSKO-RUSKA WOJNA 970-972 84 BIZANTYJSKOSYCYLIJSKIE WOJNY 84 BIZANTYJSKO-TURECKA WOJNA 1048-1049 84 BIZANTYJSKOTURECKA WOJNA 1064-1081 84 BIZANTYJSKO-TURECKA WOJNA 1110-1117 85 BIZANTYJSKOTURECKA WOJNA 1158-1176 85 BIZANTYJSKO-TURECKA WOJNA 1302-1326 85 BIZANTYJSKOTURECKA WOJNA 1329-1338 85 BIZANTYJSKO-TURECKA WOJNA 1359-1399 86 BIZANTYJSKOTURECKA WOJNA 1422 86 BIZANTYJSKO-TURECKA WOJNA 1453-1461 86 BLITZKRIEG 1939 86 BLOOD RIYER, BITWA NAD BLOOD RIYER 1838 86 BOADICEI POWSTANIE 60-61 87 BOGOMIŁÓW POWSTANIE 1086-1091 87 BOJARÓW RZEKOMY SPISEK 1564 87 BOKSERÓW POWSTANIE 1899-1901 88 BOLIWII WOJNA O NIEPODLEGŁOŚĆ 88 BOLIWIJSKA REWOLUCJA NARODOWA 1952 88 BOLIWIJSKA WOJNA PARTYZANCKA 1966-1967 89 BOLIWIJSKI PRZEWRÓT 1946 89 BOLIWIJSKI PRZEWRÓT 1971 89 BOLSZEWICKA REWOLUCJA 1917 PO BORDEAUX UPADEK 1453 PO BOSFORTH FIELD, BITWA POD BOSFORTH FIELD 1485 PO BOSTOŃSKA MASAKRA 1770 91 BOŚNIACKO-TURECKA WOJNA 14591463 91 BOUNTY, BUNT NA BOUNTY 1789 91 BRABANCKIE POWSTANIE 1789-1790 91 BRASYDASA NAJAZD 424-423 91 BRAZYLIJSKA WOJNA O NIEPODLEGŁOŚĆ 1822-1825 92 BRAZYLIJSKI PRZEWRÓT 1930 93 BRAZYLIJSKI PRZEWRÓT 1964 93 BRAZYLIJSKIE POWSTANIE 1893-1895 92 BRETOŃSKA WOJNA SUKCESYJNA 1341-1365 93 BRETOŃSKIE WOJNY DOMOWE 94 BROWNA NAPAD NA HARPERS FERRY 1859 94 BRUCE A POWSTANIE 1306-1314 94 BRYTYJSKIE WOJNY KOLONIALNE W AFRYCE 1900-1915 94 BRYTYJSKO-INDIANSKIE NAPADY 1782 95 BUCHARY I SAMARKANDY ZDOBYCIE PRZEZ MONGOŁÓW 1220 95 BUCKINGHAMA REWOLTA 1483 95 BUŁGARSKI BUNT 1040-1041 96 BUŁGARSKO-BIZANTYJSKA WOJNA 1261-1265 96 BUŁGARSKO-BIZANTYJSKA WOJNA 755-772 96 BUŁGARSKOBIZANTYJSKA WOJNA 780-783 96 BUŁGARSKO-BIZANTYJSKA WOJNA 809-817 96 BUŁGARSKOBIZANTYJSKA WOJNA 889-897 97 BUŁGARSKO-BIZANTYJSKA WOJNA 913-927 97 BUŁGARSKOBIZANTYJSKA WOJNA 981-1018 97 BUŁGARSKO-MADZIARSKA WOJNA 895 97 BURGUNDZKO-FRANCUSKIE WOJNY 97

BURGUNDZKO-FRANKOŃSKA WOJNA 500 97 BURGUNDZKOFRANKOŃSKA WOJNA 523-534 98 BURGUNDZKO-SZWAJCARSKA WOJNA 1339 98 BURGUNDZKOSZWAJCARSKA WOJNA 1474-1477 98 BURÓW POWSTANIE 1914-1915 98 BURSKA WOJNA PIERWSZA 1880-1881 99 BURSKO-ZULUSKA WOJNA 18381839 99 BURUNDYJSKA WOJNA DOMOWA 1972 100 BUSHIRIEGO POWSTANIE 1888-1890 100 C

CABOCHEA BUNT 1413 101 CADE A BUNT 1450 101 CAMBRI, WOJNA LIGI W CAMBRAI 101 CAMP GRANT, MASAKRA W CAMP GRANT 1871 101 CASTRO REWOLUCJA 101 CAYITE, POWSTANIE W CAYITE 1872 102 CEJLOŃSKA REWOLTA 1971 102 CELTYBERYJSKIE WOJNY 154-133 p.n.e. 102 CHACO, WOJNA O CHACO 1932-1935 102 CHAMORRO PRZEWRÓT 103 CHARLES FORD, MASAKRA POD CHARLES FORD 103 CHERRY YALLEY, MASAKRA W CHERRY YAL­ LEY 1778 103 CHEYY CHASE, KLĘSKA ANGLIKÓW POD CHE­ VY CHASE 1388 703 CHILE WOJNA Z KONFEDERACJĄ PERUWIAŃSKO-BOLIWIJSKĄ 104 CHILIJSKA WOJNA DOMOWA 18291830 104 CHILIJSKA WOJNA DOMOWA 1891 104 CHILIJSKA WOJNA O NIEPODLEGŁOŚĆ 1810-1818 104 CHILIJSKI PRZEWRÓT 1973 105 CHIN I PAŃSTWA CZAMÓW WOJNA 431-446 705 CHIN I PAŃSTWA CZAMÓW WOJNA 605 105 CHIN WOJNA Z KITANAMI 979-1004 105 CHIN WOJNA Z KOXINGA 1646-1662 106 CHIN WOJNA Z NANCZAO 751-774 106 CHIN WOJNA Z TANGUTAMI PIERWSZA, 990-1003 106 CHIN WOJNA Z TURKAMI WSCHODNIMI 629-630 706 CHIN WOJNA Z TURKAMI ZACHODNIMI PIERWSZA 641 -648 707 CHINDITÓW WOJNA 705 CHIŃSKA REWOLUCJA KULTURALNA 1966-1969 708 CHIŃSKA REWOLUCJA 1911-1912 707 CHIŃSKA WOJNA DOMOWA 13981402 708 CHIŃSKA WOJNA DOMOWA 1627-1644 709 CHIŃSKA WOJNA DOMOWA 1674-1681 709 CHIŃSKA WOJNA DOMOWA 1930-1934 709 CHIŃSKA WOJNA DOMOWA 19451949 709 CHIŃSKI PODBÓJ NAM YIETU 111 p.n.e. 770 CHIŃSKIE POWSTANIA 1865-1881 770

CHINSKO-ANNAMSKA WOJNA 10571061 777 CHIŃSKO-ANNAMSKA WOJNA 1075-1079 777 CHINSKOANNAMSKA WOJNA 907-939 111 CHIŃSKO-BIRMAŃSKIE WOJNY 111 CHIŃSKO-FRANCUSKA WOJNA 18831885 112 CHIŃSKO-INDYJSKA WOJNA 648-649 772CHIŃSKOINDYJSKI SPÓR GRANICZNY 1959-1962 112 CHINSKO-JAPONSKA WOJNA 18941895 112 CHIŃSKO-JAPOŃSKA WOJNA 1937-1945 113 CHIŃSKOKOREAŃSKA WOJNA 610-614 114 CHIŃSKO-KOREAŃSKA WOJNA 645647 114 CHIŃSKO-KOREAŃSKA WOJNA 660-668 774CHIŃSKOTYBETAŃSKA WOJNA 1750-1751 114 CHIŃSKO-TYBETAŃSKA WOJNA 641 114 CHIŃSKO-TYBETAŃSKA WOJNA 763-821 115 CHIŃSKO-WIETNAMSKA WOJNA 1979 115 CHIOGGIA, WOJNA O CHIOGGIĘ 1378-1381 115 CHIYINGTON MASAKRA 116 CHŁOPÓW ANGIELSKICH POWSTANIE 1381 776 CHŁOPÓW I KOZAKÓW POWSTANIA 116 CHŁOPÓW RUMUŃSKICH POWSTANIE 1907 116 CHŁOPÓW WĘGIERSKICH POWSTANIE 116 CHŁOPSKA WOJNA W NIEMCZECH 1524-1525 116 CHŁOPSKA WOJNA W SZWECJI 117 CHMIELNICKIEGO POWSTANIE 16481654 117 CHORASANU POWSTANIE 806-809 118 CHREMONIDEŃSKA WOJNA 266-261 p.n.e. 118 CHRZEŚCIJAŃSKIE POWSTANIE W JAPONII 118 CHURRAMITÓW POWSTANIE 816-838 118 CIOMPÓW POWSTANIE 1378 119 CLAIRBORNE'A REBELIA 1644-1646 119 COMUNEROS POWSTANIE W HISZPANII 1520-1521 119 COMUNEROS POWSTANIE W NOWEJ GRANADZIE 1781 119 COMUNEROS POWSTANIE W PARAGWAJU 1723-1735 120 CRECY, BITWA POD CRECY 1346 120 CREEK INDIAN WOJNA 1813-1814 120 CRESAPA WOJNA 1774 120 CROMWELLA KAMPANIA IRLANDZKA 1649-1650 121 CROMWELLA KAMPANIA SZKOCKA 1650-1651 121 CUKIERNICZA WOJNA 1838 727 CULPEPERA REWOLTA 1677-1679 722 CYDA PODBÓJ WALENCJI 1089-1094 722 CZADU PODBÓJ PRZEZ FRANCJE 1897-1914 722 CZADU WOJNA DOMOWA 1965-1994 723 f CZAMÓW I CHIN WOJNY 723 CZAMÓW I KHMERÓW WOJNY 723 CZAMÓW I WIETNAMCZYKÓW WOJNY 723 CZAMÓW WOJNA DOMOWA 1150-1160 723 CZARNA WOJNA 1804-1830 723 CZARNEGO JASTRZĘBIA WOJNA 1832 724 CZARNEJ PLAMY WOJNA 1904-1909 124 CZARNEJ SOTNI NAPADY 19061911 124 CZARNOGÓRY I TURCJI WOJNY 724 CZECH I PALATYNATU WOJNA 1618-1623 725

CZECHOSŁOWACJA, INWAZJA ZSRR NA CZECHOSŁOWACJĘ 1968 725 CZECZENIA, KONFLIKT ZBROJNY W CZECZENII 1994-1996 725 CZEJENÓWI ARAPAHÓW WOJNA 1864-1868 726 CZEJENÓW WOJNA 1878 726 CZEROKEZÓW WOJNA 1760-1762 727 CZERWONYCH BRWI POWSTANIE 17 n.e. 727 CZESKA WOJNA DOMOWA 1390-1419 727 CZESKA WOJNA DOMOWA 1448-1451 728 CZESKA WOJNA DOMOWA 14651471 728 CZESKO-POLSKIE WOJNY 728 CZE SK O - WĘ GIER SKA WOJNA 1260-1270 728 CZESKO-WĘGIERSKA WOJNA 1468-1478 729 CZIANG MAJ I AJUTTHAJI WOJNY 729 CZTEROSTRONNEGO PRZYMIERZA WOJNA 1718-1720 729 CZYNGIS-CHANA PODBOJE 1190-1227 730 CZYNGIS-CHANA WOJNA Z PAŃSTWEM DYNASTII KIN 1211-1215 130 CZYNGIS-CHANA WOJNA Z PAŃSTWEM SI SIA PIERWSZA 1206-1209 737 CZYNGISCHANA ZDOBYCIE PEKINU 1215 737

Ć ĆALUKJÓW DYNASTII WOJNY 543655 732 ĆALUKJÓW I CO ŁÓW WOJNY ok. 990-1070 732 ĆALUKJÓW I PALLAWÓW WOJNY 670-97^ 733 CALUKJÓW I RASZTRAKUTÓW WOJNY 752,973-975 733 CALUKJÓW WOJNA DOMOWA ok. 1156-1181 734 ĆALUKJÓW WOJNA DOMOWA 11801189 734 ĆALUKJÓW WOJNA PRZECIW HARSZY 620 734 ĆITRAL, KAMPANIA W ĆITRALU 1895 735 ĆOLÓW IPANDJÓW WOJNA 910 735 D D'ANNUNZIA WOJNA 1919-1920 737 DACKEGO WOJNA 1542-1543 736 DACKO-RZYMSKIA WOJNA PIERWSZA 101-102 736 DAHOMEJU I FRANCJI WOJNA PIERWSZA 1889-1890 736 DANII WOJNA Z LUBEKĄ 1501-1512 737 DANII WOJNA Z POŁABIANAMI 1160-1169 737 DARDANELSKA KAMPANIA 1915 737 DEERFIELD, MASAKRA W DEERFIELD 1704 738 DEKABRYSTÓW POWSTANIE 1825 738 DELHIJSKIEGO SUŁTANATU NAJAZDY NA POŁUDNIOWE INDIE 1307-1313 738 DELHIJSKIEGO SUŁTANATU WOJNY Z DŹAUNPUREMok. 1414-1493 739 DELHIJSKIEGO SUŁTANATU WOJNY Z GHAZNI I CHÓREM 1208-1228 739 DELHIJSKIEGO SUŁTANATU WOJNY Z GUDŻA-RATEM I MALWĄ 12991312 140

DEMETRIUSZ A WOJNA 239-229 p.n.e. 140 DEWOLUCYJNA WOJNA 1667-1668 140 DIADOCHÓW WOJNY 323-281 p.n.e. 141 DIONIZJUSZA WOJNA PIERWSZA 398-397 p.n.e. 142 DIPO NEGORO WOJNA 142 DOMINIKANA, POWSTANIE 1844 142 DOMINIKANY WOJNA DOMOWA 1965-1966 142 DOMINIKANSKOHAITAŃSKI ZATARG 1963 143 DOMOKRĄŻCÓW WOJNA 143 DORÓW NAJAZDY ok. 1120-950 p.n.e. 143 DORRA REWOLTA 1842 144 DOUGLASÓW REBELIA 1455 144 DOZSY POWSTANIE 1514 144 DRAKEA RAJDY NA WYSPY KARAIBSKIE 1585-1586 145 DRUZÓW I TURKÓW WOJNY 145 DRUZÓW POWSTANIE 16001607 145 DRUZOW POWSTANIE 1925-1927 145 DUBHA REBELIA 1501 -1503 145 DUNKIERKI EWAKUACJA 1940 146 DUNMOREA WOJNA 146 DUNSINANE, BITWA POD DUNSINANE 1054 146 DUŃSKA WOJNA DOMOWA 1146-1157 147 DUŃSKA WOJNA Z HANZĄ PIERWSZA 1361-1363 147 DUŃSKA WOJNA Z HOLSZTYNEM 1348 747 DUŃSKA WOJNA 1625-1629 146 DUŃSKO-ESTOŃSKA WOJNA 12191227 147 DUŃSKO-PRUSKA WOJNA 1864 148 DUŃSKO-SZWEDZKA WOJNA 1497-1500 148 DUŃSKOSZWEDZKA WOJNA 1501-1512 148 DUŃSKO-SZWEDZKA WOJNA 15631570 149 DUŃSKO-SZWEDZKA WOJNA 1643-1645 149 DUŃSKOSZWEDZKA WOJNA 1675-1679 149 DUPPLIN MOOR, BITWA POD DUPPLIN MOOR 1332 150 DWÓCH BRACI WOJNA ISO DWÓCH RÓŻ WOJNY 1455-1485 750 DZIESIĘCINA, IRLANDZKA WOJNA O DZIESIĘCINĘ 1831 151 DZIESIĘCIOLETNIA WOJNA 1868-1878 151 DZIESIĘCIU TYSIĘCY GREKÓW ODWRÓT 401-400 p.n.e. 152 DZIEWIĘCIOLETNIA WOJNA WCZESNA 152 DŻURDŻENÓW MONGOLSKICH NAJAZD NA CE­ SARSTWO SUNG 1125-1162 152 DŻURDŻENÓW MONGOLSKICH PODBÓJ PAŃSTWA LIAO 1114-1122 752 E EDWARDA ZAGONY 1355-1356 154 EGIPSKA WOJNA PRZECIW WAHHABITOM 1811-1818 154 EGIPSKOSELECYDZKA WOJNA 280-279 p.n.e. 154 EKWADORSKA WOJNA DOMOWA 1830-1834 154 EKWADORSKOKOLUMBIJSKA WOJNA 1863 755 EKWADORU WOJNA O NIEPODLEGŁOŚĆ /55

EMBOABOW WOJNA 1708-1709 155 EMMETA POWSTANIE 1803 755 ESOPUS, WOJNA O ESOPUS 756 ESTOŃSKA WOJNA O NIEPODLEGŁOŚĆ 1917-1920 756 ESTOŃSKIE POWSTANIE 1343-1345 757 ETHELBALDA WOJNY 733-750 757 ETHELFRITHA WOJNY 593-616 757 ETIOPIA, EKSPEDYCJA BRYTYJSKA DO ETIOPII 1867-1868 757 ETIOPSKA WOJNA DOMOWA 18681872 758 ETIOPSKO-EGIPSKA WOJNA 1875-1877 759 ETIOPSKO-ERYTREJSKA WOJNA PARTYZANCKA 1961-1993 158 ETIOPSKO-SOMALIJSKA WOJNA PRZYGRANICZNA 1963-1978 75S ETIOPSKO-WŁOSKIE WOJNY 759 ETRUSKO-RZYMSKIE WOJNY, PÓŹNIEJSZE ok. 302-264 p.n.e. 759 ETRUSKO-RZYMSKIE WOJNY, WCZESNE ok. 509-308 p.n.e. 160 EUREKI GÓRNIKÓW POWSTANIE 1854 760 F FALKLANDY/MALWINY, WOJNA O FALKLANDY 1982 767 FALLEN TIMBERS, BITWA POD FALLEN TIM-BERS 1794 767 FENIAŃSKIE NAJAZDY 1866, 1870 762 FERRARY WOJNA PRZECIW PAŃSTWU KOŚCIELNEMU 1512 762 FERRARY WOJNA 1482-1484 762 FETTERMANA MASAKRA 1866 762 FILIPIŃSKIE POWSTANIE 1896-1898 763 FILIPIŃSKIE POWSTANIE 1899-1902 763 FILIPIŃSKIE WOJNY PARTYZANCKIE 1969 764 FIŃSKA WOJNA O NIEPODLEGŁOŚĆ 1918-1920 164 FLAMMOCKA REBELIA 1497 164 FLORENCJI WOJNA PRZECIW PAŃSTWU KOŚCIELNEMU 1485-1486 765 FLORENCJI WOJNA PRZECIW WIELKIEJ KOMPANII 1358-1359 765 FLORENCKA REWOLTA 1343 765 FLORENCKO-MEDIOLAŃSKA WOJNA 1351 765 FLORENCKO-MEDIOLAŃSKA WOJNA 1397-1402 766 FLORENCKO-PIZAŃSKIE WOJNY 1313-1406 766 FOKASA BUNT 602 766 FORT MIMS, MASAKRA W FORCIE MIMS 1813 766 FORT WILLIAM HENRY, MASAKRA W FORCIE WILLIAM HENRY 1757 766 FRANCJA, BITWA O FRANCJĘ 1940 767 FRANCUSKA RELIGIJNA WOJNA PIERWSZA 1562-1563 767 FRANCUSKA REWOLUCJA 1789-1792

168 FRANCUSKA REWOLUCJA 1830 769 FRANCUSKA REWOLUCJA 1848 769

FRANCUSKA WOJNA DOMOWA 1871 777 FRANCUSKA WOJNA W INDOCHINACH 1858-1863 777 FRANCUSKA WOJNA W INDOCHINACH 1873-1874 777 FRANCUSKA WOJNA W INDOCHINACH 1882-1883 772 FRANCUSKA WOJNA W INDOCHINACH 1946-1954 772 FRANCUSKA WOJNA 1635-1648 170 FRANCUSKICH KANADYJCZYKÓW POWSTANIE 1837 773 FRANCUSKOALGIERSKIE WOJNY 1832-1847 773 FRANCUSKO-ANGIELSKIE WOJNY 773 FRANCUSKO-AUSTRIACKA WOJNA 1477-1493 773 FRANCUSKOBURGUNDZKIE WOJNY 1464-1465, 1467-1477 174 FRANCUSKO-CHINSKA WOJNA 18831885 1 74 FRANCUSKOFLAMANDZKA WOJNA 1300-1303 774 FRANCUSKOHISZPAŃSKA WOJNA 1547-1559 774 FRANCUSKOHISZPAŃSKA WOJNA 1648-1659 774 FRANCUSKO-HISZPAŃSKA WOJNA 1727 775 FRANCUSKO-HISZPAŃSKA WOJNA 1823 775 FRANCUSKOIROKESKIE WOJNY 775 FRANCUSKO-NIEMIECKA WOJNA 978-980 775 FRANCUSKO-PRUSKA WOJNA 1870-1871 775 FRANCUZÓW I INDIAN WOJNA 1754-1763 776 FRANKOŃSKA WOJNA DOMOWA PIERWSZA 670-679 777 FRANKOŃSKOBIZANTYJSKA WOJNA 803-810 778 FRANKÓW I LEMANÓW WOJNA 496 778 FRANKÓW I WARÓW WOJNA 791796 1 78 FRANKÓW Z MAURAMI WOJNA PIERWSZA 718-732 778 FREDOŃSKA REBELIA 18261827 779 FRIESA REBELIA 1799 779 FRONDY WOJNY 1648-1653 779 FUTBOLOWA WOJNA 1969 780 G GABRIELA BUNT 1800 787 GALIJSKIE WOJNY CEZARA 58-51 p.n.e. 787 GALLIPOLI, KAMPANIA JsTA GALLIPOLI 182 GASKONSKICH PANÓW REBELIA 1368 782 GAUGAMELA, BITWA POD GAUGAMELĄ 331 p.n.e. 782 GEMPEI WOJNA 1180-1185 782 GHASSANIDÓW I LACHMIDÓW WOJNY 500-583 783 GLADIATORÓW WOJNA 783 GLENCOE, MASAKRA W DOLINIE GLENCOE 1692 783 GLENDOWERA BUNT 1402-1409 784

GOCKA WOJNA 534-554 784 GORĄCEJ WODY WOJNA 784 GOTÓW I RZYMIAN WOJNY 784 GOTÓW I SARMATÓW WOJNA 332334 785 GÓRNY KARABACH, ORMIAŃSKOAZERSKI KONFLIKT O GÓRNY KARABACH 1988-1994 785 GRECKA WALKA O NIEPODLEGŁOŚĆ 1821-1832 785 GRECKA WOJNA DOMOWA 1944-1949 786 GRECKA WOJNA 323-322 p.n.e. 786 GRECKO-PERSKIE WOJNY 500-448 p.n.e. 787 GRECKO-TURECKA WOJNA 1897 787 GRECKO-TURECKA WOJNA 1921-1922 787 GREKÓW I TURKÓW CYPRYJSKICH WOJNA 1963-1964 788 GREKÓW I TURKÓW CYPRYJSKICH WOJNA 1974 788 GRENADA, NAJAZD NA GRENADĘ 1983 789 GRENADY OBLĘŻENIE 1491-1492 789 GUANAJUATO, MASAKRA W GUANAJUATO 1810 789 GUJANA, NAPAD NA GUJANĘ 1969 790 GUPTÓW DYNASTII PODBOJE 320-467 790 GURKHÓW WOJNA 18141816 7 90 GWATEMALSKA REWOLUCJA 1954 797 GWATEMALSKA WOJNA 1885 797 GWINEI-BISSAV WOJNA O NIEPODLEGŁOŚĆ 1962-1974 797 H HABSBURGÓW AUSTRIACKICH ZATARGI 1606-1612 793 HABSBURGÓW I WALEZJUSZY WOJNA 1547-1559 793 HABSBURGÓW WOJNA DYNASTYCZNA 1439-1457 793 HABSBURSKO-CZESKA WOJNA 12741278 794 HAITAŃSKA REWOLTA 1915 794 HAITAŃSKA WOJNA DOMOWA 1806-1820 795 HAITAŃSKI POWTÓRNY PODBÓJ SANTO DO­ MINGO 1822 796 HAITAŃSKIE POWSTANIE 18581859 795 HAITAŃSKIE POWSTANIE 1918-1919 795 HAITAŃSKO-FRANCUSKA WOJNA 1801-1803 796 HAITI (SANTO DOMINGO) REBELIA 796 HALIDON HILL, BITWA POD HALIDON HILL 1333 796 HANNIBALA WOJNA 797 HANNIBALA ZDOBYCIE AKRAGAS 406 p.n.e. 797 HANNIBALA ZDOBYCIE HIMERY 408 p.n.e. 797 HARMARA PORAŻKA 1790 797 HARPERS FERRY, NAPAD NA HARPERS FER­ RY 797 HAWAJSKIE WOJNY 1782-1810 797 HEIJI WOJNA 1159-1160 798 HENRYKA BOLINGBROKEA BUNT 1399 798 HENRYKA II WALKI W WALII 1157-1165 798

HENRYKA VII WYPRAWA DO BRETANII PIERWSZA 1488 199 HETYCKO-HURYCKIE WOJNY (ok. 1620-ok. 1325 p.n.e. 799 HETYTÓW PODBÓJ ANATOLU ok. 1700-ok. 1325 p.n.e. 200 HIMILKONA WOJNA 405 p.n.e. 200 HISZPAŃSKA REWOLUCJA 1854 200 HISZPAŃSKA REWOLUCJA 1868 201 HISZPAŃSKA WOJNA DOMOWA 18201823 201 HISZPAŃSKA WOJNA DOMOWA 1840-1843 202 HISZPAŃSKA WOJNA DOMOWA 1936-1939 202 HISZPAŃSKA WOJNA SUKCESYJNA 1701-1714 203 HISZPAŃSKI PODBÓJ CHILE 1540-1561 205 HISZPAŃSKI PODBÓJ JUKATANU 1527-1546 205 HISZPAŃSKI PODBÓJ MEKSYKU 1519-1520 206 HISZPAŃSKI PODBÓJ PERU 1531-1533 206 HISZPAŃSKI PODBOJ PUERTO RICO 1508-1511 206 HISZPAŃSKIE PODBOJE W AFRYCE PÓŁNOCNEJ 1505-1511 204 HISZPAŃSKIE WOJNY DOMOWE W PERU 1537-1548 205 HISZPAŃSKIEJ ARMADY PORAŻKA 1588 204 HISZPAŃSKO-ALGIERSKA WOJNA 1775 206 HISZPAŃSKOAMERYKAŃSKA WOJNA 1898 207 HISZPAŃSKO-ANGIELSKIE WOJNY 207 HISZPANSKO-CHILIJSKA WOJNA 1865-1866 207 HISZPAŃSKOFRANCUSKIE WOJNY 207 HISZPAŃSKO-MAROKAŃSKA WOJNA 1859-1860 208 HISZPAŃSKOMUZUŁMAŃSKA WOJNA 1001-1031 208 HISZPAŃSKOMUZUŁMAŃSKA WOJNA 1172-1212 208 HISZPAŃSKOMUZUŁMAŃSKA WOJNA 1230-1248 209 HISZPAŃSKOMUZUŁMAŃSKA WOJNA 1481-1492 209 HISZPAŃSKOMUZUŁMAŃSKA WOJNA 912-928 209 HJSZPAŃSKOMUZUŁMANSKA WOJNA 977-997 2/0 HISZPAŃSKOPERUWIAŃSKA WOJNA 1864-1866 2/0 HISZPAŃSKOPORTUGALSKA WOJNA 1580-1589 211 HISZPAŃSKOPORTUGALSKA WOJNA 1641-1644 211 HISZPAŃSKOPORTUGALSKA WOJNA 1657-1668 211 HISZPAŃSKOPORTUGALSKA WOJNA 1735-1737 2/2 HISZPAŃSKO-PORTUGALSKA WOJNA 1762 2/2 HÓCHSTADT, BITWA POD HÓCHSTADT (BLIND­ HEIM, BLENHEIM) 1704 2/2 HOGEN WOJNA 1156 213 HOLENDERSKA WOJNA W BRAZYLII 1624-1629 214 HOLENDERSKA WOJNA 1672-1678 213

HOLENDERSKA WOJNA 1780-1784 214 HOLENDERSKO-ANGIEL SKA WOJNA, PIERWSZA 1652-1654 214 HOLENDERSKOINDIAŃSKIE WOJNY 1655-1664 2/5 HOLENDERSKOINDONEZYJSKA WOJNA 1962 2/6 HOLENDERSKO-PORTUGAL SKIE WOJNY W ZACHODNIEJ AFRYCE ok. 1620-1655 2/6 HONDURASKA WOJNA DOMOWA 1909-1911 2/6 HONDURASKA WOJNA PARTYZANCKA 1981-1982 2/6 HONDURASKONIKARAGUAŃSKA WOJNA 1907 2/6 HRABIEGO WOJNA 1533-1536 2/7 HUGENOCKIE WOJNY 2/7 HUKBALAHAPY POWSTANIE 19461954 2/7 HUNÓW NAJAZDY NA CESARSTWO RZYMSKIE 375-454 218 HUNTLY'EGO REBELIA 1562 2/8 HURYTÓW PODBOJE ok. 1700-ok. 1500 p.n.e. 2/9 HUSYCKA WOJNA DOMOWA 1423-1434 2/9 HUSYCKIE WOJNY 1419-1436 2/9 HYDASPES, BITWA NAD HYDASPESEM 327 p.n.e. 220 HYKSOSÓW NAJAZD NA EGIPT ok. 1674-1567 p.n.e. 220 I IKONOKLASTYCZNA WOJNA PIERWSZA 726-731 221 INDIAN ABNAKI WOJNA PIERWSZA 1675-1678 22/ INDOCHIN WOJNY 222 INDONEZJI I MALEZJI WOJNA 19631966 222 INDONEZYJSKA WOJNA NA TIMORZE WSCHODNIM 1975-1976 222 INDONEZYJSKA WOJNA O NIEPODLEGŁOŚĆ 1945-1949 223 INDONEZYJSKIE WOJNY 1957-1962 223 INDUS, BITWA NAD RZEKĄ INDUS 1221 224 INDYJSKA WOJNA DOMOWA 1947-1948 224 INDYJSKIE POWSTANIE 1857-1858 225 INDYJSKO-NEPALSKA WOJNA 18141816 225 INDYJSKO-PAKISTAŃSKA WOJNA 1947-1948 225 INDYJSKO-PAKISTAŃSKA WOJNA 1965 226 INDYJSKO-PAKISTAŃSKA WOJNA 1971 226 INFLANCKIE WOJNY 1558-1583 226 INKÓW POWSTANIE 1535-1536 227 INSUREKCJA KOŚCIUSZKOWSKA 1794 227 IP SIL ANTICH POWSTANIA 1821 228 IPSOS, BITWA POD IPSOS 301 p.n.e. 228 IRAŃSKA REWOLUCJA 1979 229 IRAŃSKO-IRACKA WOJNA 1980-1988 229 IRLANDII PÓŁNOCNEJ WOJNA DOMOWA 1969 230 IRLANDZKA WOJNA O DZIESIĘCINĘ 231 IRLANDZKA WOJNA 1689-1691 231

IRLANDZKICH SKAZAŃCÓW BUNT 257 IRLANDZKIE NAJAZDY NA BRYTANIĘ 395-405 231 IRLANDZKIE WIELKIE POWSTANIE 1641-1649 231 IROKESKO-FRANCUSKIE WOJNY 1642-1696 232 IROKEZÓW I HURONÓW WOJNA 1648-1650 232 ISSOS, BITWA POD ISSOS 333 p.n.e. 233 IZAURYJSKA WOJNA 492-498 233 IZRAELA INWAZJA NA LIBAN 233 IZRAELSKO-ARABSKIE WOJNY 233 J JAKOBITÓW POWSTANIE 16891690 234 JAKOBITÓW POWSTANIE 1715-1716 234 JAKOBITÓW POWSTANIE 1745-1746 234 JAMESONA NAJAZD 1895-1896 235 JAMESTOWN, MASAKRA W JAMESTOWN 1622 235 JANCZARÓW BUNT 1621-1622 235 JANCZARÓW BUNT 1703 236 JANCZARÓW BUNT 1730 236 JANCZARÓW BUNT 1807-1808 236 JANCZARÓW BUNT 1826 237 JAPOŃSKA PÓŹNIEJSZA WOJNA TRZYLETNIA 1083-1087 237 JAPOŃSKA WCZESNA WOJNA DZIEWIĘCIOLETNIA 1051-1062 237 JAPOŃSKA WOJNA DOMOWA 1156 23 7 JAPOŃSKA WOJNA DOMOWA 11591160 237 JAPOŃSKA WOJNA DOMOWA 1180-1185 237 JAPOŃSKA WOJNA DOMOWA 1221 237 JAPOŃSKA WOJNA DOMOWA 13311333 237 JAPOŃSKA WOJNA DOMOWA 1467-1477 238 JAPOŃSKA WOJNA DOMOWA 1863-1868 23S JAPOŃSKA WOJNA DOMOWA 672 238 JAPOŃSKA WOJNA DOMOWA 764-765 238 JAPOŃSKA WOJNA DOMOWA 936941 238 JAPOŃSKA WOJNA O SUKCESJĘ 239 JAPOŃSKI PODBOJ KOREI 1592-1599 240 JAPOŃSKIE WOJNY DOMOWE 1336-1392 239 JAPOŃSKIE WOJNY DOMOWE 14501550 239 JAPOŃSKIE WOJNY DOMOWE 1560-1584 240 JAWAJSKA WOJNA SUKCESYJNA PIERWSZA 1704-1707 241 JAWAJSKO-CHIŃSKOHOLENDERSKA WOJNA 1740-1743 242 JAWY WIELKA WOJNA 1815-1830 242 JEMEŃSKA WOJNA DOMOWA 19621970 243 JEMEŃSKA WOJNA 1979 242 JENKINS, WOJNA O UCHO JENKINSA 1739-1743 243 JEROZOLIMY OBLĘŻENIE 70 n.e. 244 JOKYU WOJNA 1221 244 JOM KIPPUR WOJNA 244 JOŃSKIE POWSTANIE ok. 500-493 p.n.e. 244 JORDAŃSKA WOJNA DOMOWA 1970-1971 245 JUGURTY WOJNA 112-106 p.n.e. 245 JULISKA WOJNA SUKCESYJNA 16091614 245

JUSTYNIANA WOJNA PERSKA PIERWSZA 524-532 246 JUTLANDZKA BITWA 1916 246 K KADESZ, BITWA O KADESZ ok. 1294 p.n.e. 248 KAPRÓW WOJNA PIERWSZA 1779 248 KAJUSÓW WOJNA 1848-1855 250 KALMARSKA WOJNA DOMOWA 1520-1523 250 KALMARSKA WOJNA Z HANZĄ 14221435 251 KALMARSKA WOJNA Z HOLSZTYNEM 1409-1435 25/ KALMARSKA WOJNA 1611-1613 250 KALKA, BITWA NAD RZEKĄ KALKĄ 1223 257 KAMBODŻANSKOSYJAMSKIE WOJNY 252 KAMBODŻAŃSKA WOJNA DOMOWA 1970-1975 252 KAMBODŻAŃSKA WOJNA DOMOWA 1978-1991 252 KAMBODŻAŃSKI PRZĘWRÓT 18111812 253 KAMBODŻANSKOTAJLANDZKA WOJNA PRZY­ GRANICZNA 1977-1980 253 KAMIZARDÓW POWSTANIE 1702-1710 253 KANADYJSKIE POWSTANIA 1837 254 KANDII WOJNA 1645-1669 254 KAPPEL SKIE WOJNY 1529, 1531 254 KARABINOWA WOJNA PLEMIENIA BASUTO 1880-1881 254 KARKEMISZ, BITWA POD KARKEMISZ 605 p.n.e. 25$ KARLISTÓW WOJNA PIERWSZA 18341839 255 KARMATÓW POWSTANIE 899-906 256 KARNATIK, WOJNA W KARANTIKU PIERWSZA 1744-1748 256 KAROLA WIELKIEGO NAJAZD NA PÓŁNOCNĄ HISZPANIĘ 777-801 257 KAROLA WIELKIEGO PODBOJE 771-814 257 KAROLA WIELKIEGO WOJNA Z SASAMI 772-804 258 KAROLA WIELKIEGO ZWYCIĘSTWO NAD DEZYDERIUSZEM 773-774 258 KARTAGINSKA WOJNA PRZECIW PYRRUSOWI Z EPIRU 278-276 p.n.e. 259 KARTAGINY I SYRAKUZ WOJNA 481-480 p.n.e. 259 KARTAGINSKA WOJNA DOMOWA 241-237 p.n.e. 259 KARTAGIŃSKIE WOJNY 259 KASTYLIJSKA WOJNA DOMOWA 1065-1072 259 KASTYLIJSKA WOJNA DOMOWA 1214-1218 260 KASTYLIJSKA WOJNA DOMOWA 1474-1479 260 KAT AL OŃSKIE POWSTANIE 1461-1472 267 KATALOŃSKIE POWSTANIE 16401659 267 KATALOŃSKIE POWSTANIE 1934 267 KAT AL OŃ SKIE J KOMPANII NAPADY 1302-1311 260 KATYLINY SPISEK 63-62 p.n.e. 262 KATYŃ 1940 262

KETTA POWSTANIE 1549 262 KHMERÓW I CZAMÓW WOJNA 10501051 262 KHMERÓW I CZAMÓW WOJNA 1144-1150 263 KHMERÓW I CZAMÓW WOJNA 1167-1190 263 KHMERÓW I CZAMÓW WOJNA 11911203 264 KHMERSKO-SYJAMSKIE WOJNY ok. 1352-1444 264 KILOŃSKI BUNT 1918 264 KIMEROW NAJAZD NA FRYGIĘ ok. 696-695 p.n.e. 264 KIOWA INDIAN WOJNA 1874 265 KŁAJPEDA, POWSTANIE W KŁAJPEDZIE 1923 265 KOALICJI DRUGIEJ WOJNA 1798-1801 265 KOALICJI PIERWSZEJ WOJNA 1792-1798 266 KOALICJI TRZECIEJ WOJNA 1805-1807 266 KOCHANKÓW WOJNA 266 KOLUMBII WOJNA O NIEPODLEGŁOŚĆ 1810-1819 266 KOLUMBIJSKA „EPOKA WOJEN DOMOWYCH" 267 KOLUMBIJSKA WOJNA DOMOWA 1861 267 KOLUMBIJSKA WOJNA DOMOWA 1899-1903 267 KOLUMBIJSKA WOJNA PARTYZANCKA 1976 267 KOLUMBIJSKIE POWSTANIE 1948 268 KONGA WOJNA DOMOWA 1960-1968 269 KONSTANTYNOPOLA OBLĘŻENIE 717-718 269 KONSTANTYNOPOLA UPADEK 1453 270 KOREAŃSKA WOJNA 1950-1953 270 KOREAŃSKOCHIŃSKIE WOJNY 277 KORNIŁOWA PUCZ 1917 277 KORSYKAŃSKIE POWSTANIA 1729-1769 271 KORYNCKĄ WOJNA 395-387 p.n.e. 272 KORYNTU I KORKYRY WOJNA 435433 p.n.e. 272 KOSTARYKAŃSKA REBELIA 1955 272 KOSTARYKAŃSKA REWOLUCJA 1917 273 KOSTARYKAŃSKA WOJNA DOMOWA 1948 273 KOWENANTU ZWOLENNIKÓW POWSTANIE 1666 274 KOWENANTU ZWOLENNIKÓW POWSTANIE 1679 273 KOWENANTU ZWOLENNIKÓW POWSTANIE 1685 274 KOZACKIE I CHŁOPSKIE POWSTANIA 274 KRAJU PRZYLĄDKOWEGO WOJNY PRZYGRANICZNE 274 KRAKOWSKA REWOLUCJA 1846 274 KRETEŃSKIE POWSTANIE 1770 275 KRETEŃSKIE POWSTANIE 1821 -1822 275 KRETEŃSKIE POWSTANIE 1866-1868 275 KRETEŃSKIE POWSTANIE 1896 276 KRETEŃSKIE POWSTANIE 1935 276 KRONSZTADZKI BUNT 1921 276 KRÓLA FILIPA WOJNA 16751676 277 KRÓLA JERZEGO WOJNA 1744-1748 277 KRÓLA WILHELMA WOJNA 1689-1697 277 KRÓLOWEJ ANNY WOJNA 1702-1713 277 KRUCJATA DZIECIĘCA 1212 278 KRUCJATA PIERWSZA 1095-1099 278

KRYMSKA WOJNA 1853-1856 280 KRZYŻAKÓW PODBÓJ PRUS 12331283 280 KRZYŻAKÓW WIELKA WOJNA Z POLSKĄ I WIELKIM KSIĘSTWEM LITEWSKIM 1409-1411 281 KRZYŻAKÓW WOJNA Z POLSKĄ 1454-1466 287 KRZYŻAKÓW WOJNY Z POLSKĄ 1308-1343 287 KRZYŻOWCOW I TURKÓW WOJNY 1100-1146 282 KRZYŻOWCÓW I TURKÓW WOJNY 1272-1291 282 KUBAŃSKA REWOLTA 1917 282 KUBAŃSKA REWOLUCJA 19561959 283 KUBAŃSKIE REWOLTY 1930-1933 283 KUBY WOJNA O NIEPODLEGŁOŚĆ 1895-1898 284 KUNA CZERWONY TERROR 1919 284 KUNAKSA, BITWA POD KUNAKSĄ 401 p.n.e. 285 KURUPEDION, BITWA POD KURUPEDION 281 p.n.e. 285 L LA PLĄTA, WOJNY NAD LA PLĄTA 287 LAMBING FLAT, ROZRUCHY W LAMBING FLAT 1860-1861 286 LAMIJSKA WOJNA 323-322 p.n.e. 286 LAODY^A, WOJNA O LAODYKĘ 286 LAOTANSKA WOJNA DOMOWA 19541973 286 LAOTAŃSKA WOJNA PARTYZANCKA 1977-1989 287 LAOTAŃSKO-BIRMAŃSKIE WOJNY 287 LATYŃSKA WOJNA 340-338 p.n.e. 287 LAVA BEDS WOJNA 288 LECHOWE POLE, BITWA NA LECHOWYM POLU 955 288 LEISLERA POWSTANIE 1689-1691 288 LELANTYŃSKA WOJNA 670 p.n.e. 288 LEPIDUSA BUNT 78-77 289 LIBAŃSKA WOJNA DOMOWA 1958 289 LIBAŃSKA WOJNA DOMOWA 19751984 289 LIBIJSKO-EGIP SKA WOJNA 1977 290 LIGI LOMBARDZKIEJ WOJNY 1167-1183 297 LIGIZCAMBRAI WOJNA 1508-1510 297 LIMOGES, MASAKRA W LIMOGES 1370 297 LIPCOWA REWOLUCJA FRANCUSKA 292 LIPCOWA REWOLUCJA HISZPAŃSKA 292 HRIJSKA WOJNA PIERWSZA 229-228 p.n.e. 292 LISTOPADOWA REWOLUCJA 292 LITEWSKA WOJNA O NIEPODLEGŁOŚĆ 1918-1920 292 LOPEZA WOJNA 293 LORDA DUNMOREA WOJNA 1774 293 LOYEWELLA „WOJNA" 1725 293 LUBEKI WOJNA 1531-1536 293 LUBEKI WOJNA 1563-1570 293 LUBOMIRSKIEGO ROKOSZ 1665-1667 294 LUDWIKA XIV INWAZJA REŃSKA 1688-1689 294 LUKKI I FL ORENCJI WOJNA 1320-1323 294 LUTOWA REWOLUCJA FRANCUSKA 295

LUTOWA REWOLUCJA ROSYJSKA 1917 295 LUZYTANÓW WOJNA 154-139 p.n.e. 295 LY BONA POWSTANIE 541-547 295 Ł ŁACIŃSKIEGO I BIZANTYJSKIEGO CESARSTWA WOJNA PIERWSZA 1204-1222 296 ŁOTEWSKA WOJNA O NIEPODLEGŁOŚĆ 1919-1920 297 M MACDONALDÓW REBELIA 1411 29S MACEDOŃSKA WOJNA, PIERWSZA 215-205 p.n.e. 29S MACEDOŃSKIE POWSTANIE 19021903 298 MACHABEUSZY POWSTANIE 168-143 p.n.e. 299 MACKENZIEGO POWSTANIE 1837 299 MADAGASKARSKIE POWSTANIE 1947-1948 299 MADAGASKARU WOJNY Z FRANCJĄ 1883-1885, 1895 300 MADURAJU BUNT 1334-1335 300 MADZIARÓW NAJAZDY NA FRANCJĘ 907-954 300 MADZIARÓW NAJAZDY NA NIEMCY 894-955 301 MAGI-MAGI POWSTANIE 1905-1907 301 MAHABATA-CHANA BUNT 1626-1627 301 MAHDYSTÓW WOJNA 302 MAHMUDA Z GHAZNI PODBOJE ok. 1000-1030 302 MAJÓW POWSTANIE 302 MAJSURU WOJNA PIERWSZA 1767-1769 302 MALAJSKA DŻUNGLA, WALKI W MALAJSKIEJ DŻUNGLI 1948-1960 303 MALARKI OBLĘŻENIE 1640-1641 304 MAMELUKÓWI TURKÓW WOJNA 1485-1491 304 MAMELUKÓWI TURKÓW WOJNA 1516-1517 304 MANDINGO Z FRANCUZAMI WOJNA PIERWSZA 1885-1886 305 MANDŻURSKI PODBÓJ CHIN 16181650 305 MANDŻURSKI PODBÓJ KOREI 1627 305 MANIAKESA BUNT 1043 306 MANIPURSKO-BIRMAŃSKIE WOJNY 306 MANTUAŃSKA WOJNA SUKCESYJNA 1628-1631 306 MAORYSQW WOJNA 1^44-1847 306 MARATHOWI MOGOŁOW WOJNA 1647-1665 306 MARATHÓWI MOGOŁÓW WOJNA 1670-1680 307 MARATHÓW I MOGOŁÓW WOJNA 1681-1705 307 MARATHÓW WOJNA PIERWSZA 1775-1782 308 MARATON, BITWA MARATOŃSKA 490 p.n.e. 309 MARCHII WALIJSKIEJ BARONÓW REBELIA 1322 309 MARCOWA REWOLUCJA 309 MARNA, PIERWSZA BITWA NAD MARNĄ 1914 309 MAROKAŃSKA WOJNA 1907-1912 370

MARSÓW WOJNA 370 MARSZ NA RZYM 1922 370 MARYLANDU WOJNA RELIGIJNA 1644-1646 311 MASADY OBLĘŻENIE 72-73 311 MASANIELLI POWSTANIE 1647 311 MASCATÓW WOJNA 1710-1711 372 MATABELÓW WOJNA Z ANGLIKAMI 1893 372 MAUMAU POWSTANIE 1952-1956 372 MAURIÓW PODBOJE ok. 325-^32 p.n.e. 373 MAURÓW I CHRZEŚCIJAN WOJNY W HISZPANII 373 MAURÓW I FRANKÓW WOJNY 373 MAURÓW PODBÓJ HISZPANII 373 MEDIII LIDII WOJNA 590-585 p.n.e. 3/3 MEDIOLAŃSKA WOJNA DOMOWA 1447-1450 374 MEDIOLAŃSKIE POWSTANIE 1848 374 MEDIOLAŃSKO-FLORENCKIE WOJNY 374 MEDIOLAŃSKOWENECKIE WOJNY 374 MEDYJSKOPERSKA WOJNA 559-550 p.n.e. 374 MEGIDDO, PIERWSZA BITWA POD MEGIDDO ok. 1469 p.n.e. 374 MEIJI REWOLUCJA 1863-1868 3/5 MEKKI I MEDYNY WOJNA 624-630 376 MEKKI SPUSTOSZENIE 930 376 MEKSYKAŃSKA REWOLUCJA 1821 376 MEKSYKAŃSKA REWOLUCJA 1823 3/6 MEKSYKAŃSKA WOJNA DOMOWA 1871-1877 3/7 MEKSYKAŃSKA WOJNA DOMOWA 1911 318 MEKSYKAŃSKA WOJNA DOMOWA 1920 37$ MEKSYKAŃSKA WOJNA 1846-1847 377 MEKSYKAŃSKIE POWSTANIA 19261929 318 MEKSYKAŃSKIE POWSTANIE 1810-1811 3/9 MEKSYKAŃSKIE POWSTANIE 19141915 3/9 MEKSYKAŃSKOFRANCUSKA WOJNA 1838 320 MEKSYK AŃSKO-FRANCUSKA WOJNA 1861-1867 320 MELILLY WOJNA 320 MESJAŃSKA WOJNA 320 MESSENSKA WOJNA, PIERWSZA ok. 736-716 p.n.e. 320 MESYŃSKIE POWSTANIE 1674-1679 327 MIAST NIEMIECKICH WOJNA 1386-1389 327 MIGUELISTÓW WOJNY 1828-1834 322 MINANGKABAU WOJNA 323 MINISINK, MASAKRA W MINISINK 1779 323 MITRĘGO REBELIA 1874 323 MITRYDATESA WOJNA PIERWSZA 88-84 p.n.e. 323 MŁODOTURKÓW POWSTANIE 19081909 324 MNICHÓW WOJNA 1465 324 MODOKÓW WOJNA 1872-1873 325 MOGOŁÓW I MARATHÓW WOJNY 325 MOGOŁÓW I SIKHÓW WOJNA 1675-1708 325 MOGOŁÓW I SIKHÓW WOJNA 1709-1716 325 MOGOŁÓW PODBÓJ RADŻASTANU 1561-1595 3,26 MOGOŁOW WOJNA DOMOWA 16001605 326 MOGOŁÓW WOJNA DOMOWA 1607 327 MOGOŁÓW WOJNA DOMOWA 1657-1659 327

MOGOŁOW WOJNA DOMOWA 17071708 327 MOGOŁÓW WOJNA DOMOWA 1712-1720 328 MOGOŁOW WOJNA Z AFGANISTANEM 1565-1581 328 MOGOŁÓW WOJNA Z GUDŻARATEM PIERWSZA 1535-1536 329 MOGOŁÓW WOJNA Z PERSJĄ 16221623 329 MOGOŁÓW WOJNA Z PERSJĄ 1638 330 MOGOŁÓW WOJNA Z PERSJĄ 1649-1653 330 MOGOŁOW WOJNY Z DYNASTIĄ SUR, PÓŹNIEJ­ SZE 1556-1557, 1575-1576 330 MOGOŁÓW WOJNY Z DYNASTIĄ SUR, WCZESNE 1535-1555 337 MONACHIJSKI PUCZ 33/ MONGOLSKA WOJNA DOMOWA 12601264 33/ MONGOŁ SKI NAJAZD NA EUROPĘ 1237-1242 333 MONGOŁ SKI NAJAZD NA JAPONIĘ PIERWSZY 1274 333 MONGOLSKI NAJAZD NA RUŚ PIERWSZY 1221-1223 334 MONGOLSKI PODBÓJ CESARSTWA DYNASTII SUNG 1234-1279 335 MONGOLSKI PODBÓJ KALIFATU ABBASYDÓW 1255-1260 335 MONGOLSKI PODBÓJ PAŃSTWA DYNASTII KIN 1231-1234 336 MONGOLSKIE NAJAZDY NA INDIE 1221-1398 332 MONGOLSKIE NAJAZDY NA KOREĘ 1231-1241 332 MONGOLSKIE PODBOJE 1206-1405 332 MONGOLSKIE POWSTANIA 1755-1760 333 MONGOLSKOBIRMAŃSKA WOJNA 1277-1287 336 MONGOLSKOBIRMAŃSKA WOJNA 1299-1300 336 MONGOŁ SKO-CHIŃSKA WOJNA 13561368 337 MONGOLSKO-PERSKA WOJNA PIERWSZA 1218-1221 337 MONMOUTHA POWSTANIE 1685 338 MONS GRAUPIUS (GÓRY GRAMPIAN), BITWA POD MONS GRAUPIUS 84 n.e. 338 MONTEVIDEO OBLĘŻENIE 1843-1851 338 MORANT BAY POWSTANIE 1865 339 MORGANA NAPADY NA PANAMĘ 1668-1671 339 MORMONÓW WOJNA 340 MORYSKÓW POWSTANIE 15681571 340 MOSKIEWSKA WOJNA DOMOWA 1433-1453 340 MOSKIEWSKO-LITEWSKA WOJNA 1499-1503 340 MOSKIEWSKOLITEWSKA WOJNA 1507-1508 341 MOSKIEWSKOLITEWSKA WOJNA 1512-1521 341 MOSKIEWSKOLITEWSKA WOJNA 1534-1537 347 MOUNTAIN MEADOWS, MASAKRA W MOUNTA­ IN MEADOWS 1857 341 MOZAMBIKU WQJNA O NIEPODLEGŁOŚĆ 1962-1974 341

MOZAMBIKU WOJNY DOMOWE I PARTYZANCKIE 1976-1990 342 MUHAMMADA GHORI PODBOJE 11751206 343 MUKANNY POWSTANIE 775778 343 MURRELA POWSTANIE 1835 343 MUZUŁMANÓW Z MINDANAO WOJNY 1901-1913 344 MUZUŁMAŃSKA WOJNA DOMOWA 657-661 344 MUZUŁMAŃSKA WOJNA DOMOWA 680-692 344 MUZUŁMAŃSKA WOJNA DOMOWA 743-747 345 MUZUŁMAŃSKA WOJNA DOMOWA 809-813 345 MUZUŁMAŃSKA WOJNA DOMOWA 861-870 345 MUZUŁMAŃSKA WOJNA DOMOWA 936-944 345 MUZUŁMAŃSKA WOJNA DOMOWA 945-948 346 MUZUŁMAŃSKA WOJNA DOMOWA 976-977 346 MUZUŁMAŃSKA WOJNA DYNASTYCZNA 1196-1200 346 MUZUŁMAŃSKA WOJNA 1102-1108 344 MUZUŁMAŃSKI PODBÓJ HISZPANII 711-718 347 MUZUŁMAŃSKI PODBÓJ PERSJI 634651 348 MUZUŁMAŃSKIE POWSTANIA 656 346 MUZUŁMAŃSKIE POWSTANIE W CHINACH 1863-1877 347 MUZUŁMAŃSKIE POWSTANIE 699-701 346 MUZUŁMANSKO-BIZANTYJSKIE WOJNY 348 N NAMIBII WOJNA O NIEPODLEGŁOŚĆ 1966-1990 349 NANINGU WOJNA 1831-1832 349 NAPOLEONA KAMPANIA ROSYJSKA 1812 350 NAPOLEOŃSKIE WOJNY 1803-1815 350 NAWAHÓW WOJNA 1860-1865 357 NEAPOLITAŃSKA REWOLTA 1485-1486 357 NEAPOLITANSKA REWOLTA 18201821 357 NEUCHATEL, POWSTANIE WNEUCHATEL 1856-1857 352 NEVILLE'S CROSS, BITWA POD NEVILLE'S CROSS 1346 352 NEZ PERCE INDIAN WOJNA 1877 352 NIDERLANDZKA WOJNA DOMOWA 1477-1492 353 NIDERLANDZKA WOJNA O NIEPODLEGŁOŚĆ 1568-1648 353 NIEMIECKA REWOLUCJA 1848 354 NIEMIECKA WOJNA DOMOWA 10771106 355 NIEMIECKA WOJNA DOMOWA 1197-1214 356 NIEMIECKA WOJNA DOMOWA 1314-1325 356 NIEMIECKIE WOJNY KOLONIALNE W AFRYCE 1903-1908 357 NIEMIECKIE ZATARGI O TRON 14001411 357 NIEN POWSTANIE 1853-1868 357 NIEWOLNICZA WOJNA PIERWSZA 135-132 p.n.e. 358 NIEWOLNIKÓW BUNTY W USA 358 NIEWOLNIKÓW WOJNY NA SYCYLII 358 NIGERII I BIAFRY WOJNA 1967-1970 358 NIKA POWSTANIE 532 359

NIKARAGUAŃSKA WOJNA DOMOWA 1909-1912 359 NIKARAGUAŃSKA WOJNA DOMOWA 1925-1933 360 NIKARAGUAŃSKA WOJNA DOMOWA 1978-1979 360 NIKARAGUAŃSKA WOJNA DOMOWA 1982-1990 361 NIKOPOLIS, KRUCJATA PRZECIW TURKOM OSMAŃSKIM 1396 361 NINIWY UPADEK 612 p.n.e. 362 NORĘ, BUNT W NORĘ 1797 362 NORMANDIA, LĄDOWANIE I BITWA W NORMANDII 1944 362 NORMANDZKO-FRANCUSKA WOJNA 1077-1082 363 NORMANÓW PODBÓJ ANGLII 1066 363 NORMAŃSKO-BIZANTYJSKA WOJNA PIERWSZA 1081-1085 364 NORTHUMBERLANDA BUNT 1408 364 NORWEGIA, INWAZJA NIEMIEC HITLEROWSKICH NA NORWEGIĘ 1940 364 NORWESKI NAJAZD NA SZKOCJĘ 1263 364 NOWOGRODU PODBÓJ PRZEZ MOSKWĘ 1471-1479 365 NOWOGROD WIELKI, REPRESJE WOBEC NOWOGRODU 1570 365 NUMANTYJSKA WOJNA 137-133 p.n.e. 365 NUMIDYJSKA WOJNA 365 O OFFY WOJNY 771-796 366 OGA REBELIA 1480 366 OGADENU WOJNA 366 OKTAWIANA WOJNA Z ANTONIUSZEM 33-30 p.n.e. 366 OKTAWIANA WOJNA Z POMPEJUSZEM 40-36 p.n.e. 367 ONIN WOJNA 1467-1477 367 OPIUMOWA WOJNA PIERWSZA 18391842 368 ORLEANU OBLĘŻENIE 1429 368 ORMIAN MASAKRY 1894-1897 369 ORMIAN MASAKRY 1909 369 ORMIAN MASAKRY 1915 369 ORMIAŃSKORZYMSKIE WOJNY 369 OSAKA, OBLĘŻENIE ZAMKU 1614-1615 369 OSTROGI, PIERWSZA BITWA 1302 370 OSWALDA WOJNY 633-641 370 OŚMIU ŚWIĘTYCH WOJNA 1375-1378 370 f

PADERI POWSTANIE 1821-1837 372 PAHANGU WOJNA DOMOWA 18571863 372 PAKISTAŃSKA WOJI^A DOMOWA 1971 372 PALESTYŃSKIE DZIAŁANIA PARTYZANCKIE ok. 1960-1983 373 PALÓW WOJNY 800-1025 373

PANAMSKA REWOLUCJA 1903 374 PANAY, INCYDENT Z PANAYEM 1937 374 PAPIESKO-CESARSKA WOJNA 1081-1084 374 PAPIESKO-CESARSKA WOJNA 1228-1241 375 PAPIESKOCESARSKA WOJNA 1243-1250 375 PAPINEAU POWSTANIE 1837 376 PARAGWAJSKA WOJNA DOMOWA 1947 377 PARAGWAJSKA WOJNA O NIEPODLEGŁOŚĆ 1810-1811 377 PARAGWAJSKA WOJNA 1864-1870 376 PARAGWAJSKI PRZEWRÓT 1954 378 PARAGWAJSKIE POWSTANIE 1959-1960 378 PARTII I RZYMU WOJNY 378 PARTII I SYRII WOJNY 378 PAULICJAŃSKA WOJNA 867-872 378 PAŹDZIERNIKOWA REWOLUCJA ROSYJSKA 1917 378 PEARL JTARBOR 1941 379 PEKOTOW WOJNA 1637 379 PELOPONESKA WOJNA PIERWSZA 460-445 p.n.e. 380 PENRUDDOCKA POWSTANIE 1655 381 PERAKU WOJNA 1875-1876 381 PERCY'EGO BUNT 1403 382 PERONISTÓW POWSTANIA 1956-1957 382 PERSJI I MOGOŁÓW WOJNY 382 PERSKA REWOLUCJA 1906-1909 382 PERSKA REWOLUCJA 1921 383 PERSKA WOJNA DOMOWA 1500-1503 383 PERSKA WOJNA DOMOWA 17221730 384 PERSKA WOJNA DOMOWA 1747-1760 384 PERSKA WOJNA DOMOWA 1779-1794 384 PERSKA WOJNA DOMOWA 522-521 p.n.e. 385 PERSKA ZATOKA, WOJNA W ZATOCE 385 PERSKI NAJAZD NA GRECJĘ 480479 p.n.e. 386 PERSKI NAJAZD NA INDIE MOGOŁÓW 1738-1739 386 PERSKIE BUNTY 521-519 p.n.e. 385 PERSKIE PODBOJE 519-509 p.n.e. 385 PERSKIE WOJNY 385 PERSKO-AFGAŃSKA WOJNA 17261738 386 PERSKO-AFGAŃSKA WOJNA 1798 387 PERSKO-AFGAŃSKA WOJNA 1816 387 PERSKO-AFGAŃSKA WOJNA 1836-1838 387 PERSKO-AFGAŃSKA WOJNA 1855-1857 388 PERSKOGRECKIE WOJNY 388 PERSKOLIDYJSKA WOJNA 547-546 p.n.e. 388 PERSKO-ROSYJSKIE WOJNY 388 PERSKO-RZYMSKIE WOJNY 388 PERSKO-TURECKIE WOJI^y 388 PERU WOJNA O NIEPODLEGŁOŚĆ 1820-1825 390 PERUWIAŃSKA WOJNA DOMOWA 1842-1845 388 PERUWIAŃSKA WOJNA PARTYZANCKA 1980 389 PERUWIAŃSKIE POWSTANIE 17801782 389 PERUWIAŃSKIE POWSTANIE 1948 389 PERUWIAŃSKO-BOLIWIJSKA WOJNA 1841 390 PERUWIAŃSKOBOLIWIJSKIEJ FEDERACJI WOJNA 1836-1839 390 PETERLOO MASAKRA 1819 39/ PIEMONCKIE POWSTANIE 1821 397

PIĘCIODNIOWE POWSTANIE 1848 397 PIĘĆ MIAR RYŻU 190-215 392 PIĘTNASTOLETNIA WOJNA 392 POITIERS, BITWA POD POITIERS 1356 392 POITIERS, BITWA POD POITIERS 732 392 POLSKA WOJNA DOMOWA 1382-1384 393 POLSKA WOJNA DOMOWA 1768-1773 393 POLSKA WOJNA SUKCESYJNA 1733-1738 393 POLSKIE POWSTANIE 1715-1717 394 POLSKIE WOJNY Z KRZYŻAKAMI 394 POLSKO-CZESKA WOJNA 1291-1312 394 POLSKO-CZESKA WOJNA 14381439 394 POLSKO-ROSYJSKIE WOJNY 395 POLSKO-SZWEDZKA WOJNA O INFLANTY PIERWSZA 1600-1611 395 POLSKO-TURECKA WOJNA 14841500 395 POLSKO-TURECKA WOJNA 1614-1621 396 POLSKOTURECKA WOJNA 1671-1677 396 POLSKO-TURECKA WOJNA 16831699 396 POŁUDNIOWOAFRYKAŃSKA WOJNA 396 POMARAŃCZE, WOJNA POMARAŃCZOWA 1801 396 PONTIACA WOJNA 1763-1766 397 PONTYJSKA WOJNA CEZARA 47 p.n.e. 397 PORTO, REWOLUCJA W PORTO 1820 397 PORTUGALII I MOGOŁÓW WOJNA 1631-1632 398 PORTUGALII I OMANU WOJNY W AFRYCE WSCHODNIEJ 1652-1730 398 PORTUGALSKA WOJNA DOMOWA 1449 399 PORTUGALSKA WOJNA DOMOWA 1481-1483 399 PORTUGALSKA WOJNA DOMOWA 1823-1824 399 PORTUGALSKA WOJNA DOMOWA 1826-1827 399 PORTUGALSKI PODBÓJ CEUTY 1415 401 PORTUGALSKI PRZEWRÓT 1640 401 PORTUGALSKIE KAMPANIE PRZECIW DIU 1509-1547 400 PORTUGALSKIE PODBOJE W INDIACH I INDIACH WSCHODNICH 1500-1545 400 PORTUGALSKIE WOJNY PRZECIW TERNATE 1550-1588 401 PORTUGAL SKO-HISZPAŃSKIE WOJNY 401 PORTUGAL SKOHOLENDERSKIE WOJNY W INDIACH WSCHODNICH 1601 -1641 401 PORTUGAL SKO-KASTYLIJSKA WOJNA 1140 402 PORTUGALSKOKASTYLIJSKIE WOJNY 1369-1388 402 PORTUGALSKOMAROKAŃSKA WOJNA 1458-1471 403 PORTUGALSKOMAROKAŃSKA WOJNA 1578 403 POTTAWATOMIE, MASAKRA W POTTAWATO­ MIE 1856 404 POWHATAN FEDERACJI WOJNA 16221644 404 POWSTANIE LISTOPADOWE 1830-1831 404 POWSTANIE STYCZNIOWE 1863-1864 405 PÓŁNOCNĄ WOJNA PIERWSZA 16551660 405 POŁNOCNA WYPRAWA 1926-1928 407

POŁNOCNO-ZACHODNIE POWSTANIE 407 PÓŁNOCNO AFRYKAŃSKIE KAMPANIE 1940-1943 407 PÓŁWYSPU IBERYJSKIEGO WOJNA 1808-1814 408 PRAGERIA 1440 409 PROCHOWY SPISEK 1605 409 PRZEDMIEŚCIE (ARRABAL), POWSTANIE NA PRZEDMIEŚCIU 814 409 PUEBLO POWSTANIE 1680 410 PUGACZOWA POWSTANIE 1773-1774 410 PUNICKA WOJNA PIERWSZA 264-241 p.n.e. 410 Q

O.UANTRILLA NAPADY 1861-1865 412 R RADZIECKA INTERWENCJA W AFGANISTANIE 413 RADŻPUTÓW POWSTANIE PRZECIW AURANG­ ZEBOWI 1679-1709 413 RASZTRAKUTÓW I ĆOLÓW WOJNA ok. 940-972 413 RAZINA POWSTANIE 1665-1671 414 REBEKI NAPADY 1842-1844 414 RED RIYER, POWSTANIE NAD RED RIYER 414 RED RIYER, WOJNA INDIAN ZNAD RZEKI RED RIYER1874-1875 414 REFORMY, WOJNA O REFORMY MEKSYKAŃSKIE 1857-1860 415 REGULATORÓW REWOLTA 1771 415 REPUBLIKA Z NIEDŹWIEDZIEM NA SZTANDARZE, POWSTANIE W KALIFORNII 1846 415 REWOLUCJA 1848 416 RIELA PIERWSZE POWSTANIE 18691870 47(5 RIFENÓW WOJNA 1893 416 RIFENÓW WOJNA 1919-1926 416 RODEZYJSKA WOJNA DOMOWA 19711980 47 7 RODOS OBLĘŻENIE 305-304 p.n.e. 418 ROGUE RIYER, WOJNY NAD RZEKA ROGUE 1855-1856 418 ROHANA ROKOSZE 418 ROHILLÓW WOJNA 1774 418 ROSYJSKA REWOLUCJA 1905 419 ROSYJSKA REWOLUCJA 1917 419 ROSYJSKA WOJNA DOMOWA 1604-1613 419 ROSYJSKA WOJNA DOM9WA 19181921 419 ROSYJSKI PODBÓJ AZJI ŚRODKOWEJ 1865-1881 420 ROSYJSKI PRZEWRÓT 1762 420 ROSYJSKO-AFGAŃSKA WOJNA 1885 421 ROSYJSKOAUSTRIACKO-TURECKA WOJNA 1787-1792 421 ROSYJSKO-FIŃSKĄ WOJNA 1918-1920 421 ROSYJSKO-FINSKA WOJNA 19391940 421 ROSYJSKO-JAPOŃSKA WOJNA 1904-1905 422 ROSYJSKOPERSKA WOJNA 1722-1723 422

ROSYJSKO-PERSKA WOJNA 1804-1813 423 ROSYJSKO-PERSKA WOJNA 18251828 423 ROSYJSKO-PERSKA WOJNA 1911 423 ROSYJSKO-POLSKA WOJNA 1609-1618 423 ROSYJSKO-POLSKA WOJNA 1632-1634 424 ROSYJSKOPOLSKA WOJNA 1654-1656 425 ROSYJSKO-POLSKA WOJNA 1658-1667 425 ROSYJSKO-POLSKA WOJNA 19191920 426 ROSYJSKO-SZWEDZKA WOJNA 1590-1595 426 ROSYJSKOSZWEDZKA WOJNA 1613-1617 426 ROSYJSKO-SZWEDZKA WOJNA 16561658 426 ROSYJSKO-SZWEDZKA WOJNA 1741-1743 427 ROSYJSKOSZWEDZKA WOJNA 1788-1790 427 ROSYJSKO-SZWEDZKA WOJNA 18081809 427 ROSYJSKO-TATARSKA WOJNA 1571-1572 428 ROSYJSKOTURECKA WOJNA 1568-1569 428 ROSYJSKO-TURECKA WOJNA 16781681 428 ROSYJSKO-TURECKA WOJNA 1695-1700 428 ROSYJSKOTURECKA WOJNA 1710-1711 428 ROSYJSKO-TURECKA WOJNA 17221724 429 ROSYJSKO-TURECKA WOJNA 1736-1739 429 ROSYJSKOTURECKA WOJNA 1768-1774 429 ROSYJSKO-TURECKA WOJNA 17871792 430 ROSYJSKO-TURECKA WOJNA 1806-1812 430 ROSYJSKOTURECKA WOJNA 1828-1829 430 ROSYJSKO-TURECKA WOJNA 18771878 430 RUANDYJSKA WOJNA DOMOWA 1959-1964 437 RUCH 26 LIPCA, WALKA Z DYKTATURĄ BATI­ STY 1953 431 RUMOWY BUNT 431 RUSKA WOJNA DYNASTYCZNA 10151025 431 RUSKA WOJNA DYNASTYCZNA 972-980 432 RUSKOBUŁGARSKA WOJNA 967-972 432 RUSKO-POLSKA WOJNA 1018-1025 432 RUSKO-SZWEDZKA WOJNA 12401242 432 RYCERZY POWSTANIE 15221523 433 RZYMIAN I GOTOW WOJNA PIERWSZA 249-252 433 RZYMIAN WOJNA Z ALEMANAMI 271 434 RZYMIAN WOJNA Z FARTAMI 195-202 434 RZYMIAN WOJNA Z FARTAMI 55-33 p.n.e. 435 RZYMIAN WOJNA Z FARTAMI 56-63 n.e. 435 RZYMSKA WOJNA DOMOWA WIELKA 49-44 p.n.e. 447 RZYMSKA WOJNA DOMOWA 193-197 435 RZYMSKA WOJNA DOMOWA 235268 436 RZYMSKA WOJNA DOMOWA 238 436 RZYMSKA WOJNA DOMOWA 284-285 436 RZYMSKA WOJNA DOMOWA 306-307 437 RZYMSKA WOJNA DOMOWA 311-312 437 RZYMSKA WOJNA DOMOWA 313 437 RZYMSKA WOJNA DOMOWA 314-324 437 RZYMSKA WOJNA DOMOWA 350351 438 RZYMSKA WOJNA DOMOWA 360-361 438 RZYMSKA WOJNA DOMOWA 387-388 438 RZYMSKA WOJNA DOMOWA 394 439 RZYMSKA WOJNA DOMOWA 43-30 p.n.e. 439 RZYMSKA WOJNA DOMOWA 68-69 n.e. 440 RZYMSKA WOJNA DOMOWA 84-79 p.n.e. 440 RZYMSKA WOJNA PRZECIW PYRRUSOWI Z EPI­ RU 281-272 p.n.e. 447

RZYMSKA WOJNA WSCHODNIA 161166 447 RZYMSKA WOJNA Z CYMBRAMII TEUTONAMI 104-101 p.n.e. 442 RZYMSKA WOJNA Z MIASTEM WEJE PIERWSZA 438-426 p.n.e. 442 RZYMSKA WOJNA Z WANDALAMI 468 442 RZYMSKI PODBÓJ BRYTANII 43-61 444 RZYMSKIE WOJNY NA GRANICY PÓŁNOCNEJ 24 p.n.e.-16 n.e. 443 RZYMSKIE WOJNY NA WSCHODNICH GRANICACH 20 p.n.e.-19 n.e. 443 RZYMSKIE WOJNY WSCHODNIE 113117 443 RZYMSKIE WOJNY Z KWADAMI I SARMATAMI 374.375 444 RZYMSKO-ARMEŃSKA WOJNA 113117 445 RZYMSKO-ARMEŃSKA WOJNA 162-165 445 RZYMSKOARMEŃSKA WOJNA 72-66 p.n.e. 445 RZYMSKO-ARMEŃSKA WOJNA 93-92 p.n.e. 445 RZYMSKO-ETRUSKIE WOJNY 445 RZYMSKO-PERSKA WOJNA 230-233 445 RZYMSKOPERSKA WOJNA 241-244 445 RZYMSKO-PERSKA WOJNA 256-261 446 RZYMSKO-PERSKA WOJNA 282283 446 RZYMSKO-PERSKA WOJNA 295-297 446 RZYMSKO-PERSKA WOJNA 337-363 446 RZYMSKOPERSKA WOJNA 421-422 447 RZYMSKO-PERSKA WOJNA 441 447 RZYMSKO-PERSKA WOJNA 502-506 447 RZYMSKO-PERSKA WOJNA 524532 447 RZYMSKO-PERSKA WOJNA 539-562 447 RZYMSKO-PERSKA WOJNA 572-591 447 RZYMU SPUSTOSZENIE PRZEZ CELTÓW 390 p.n.e. 448 RZYMU SPUSTOSZENIE PRZEZ MUZUŁMANÓW 846 448 RZYMU SPUSTOSZENIE PRZEZ WIZYGOTÓW 410 448 RZYMU UPADEK 476 449 S SAHARA HISZPAŃSKA, WOJNA O SAHARĘ HISZPAŃSKĄ 1976 450 SAINT ALBANS, NAJAZD NA SAINT ALBANS 1864 450 SAJO, BITWA NAD SAJO 1241 450 SAKDAL, POWSTANIE 1935 457 SALADYNA ŚWIĘTA WOJNA 11871189 457 SALWADORSKA WOJNA DOMOWA 1977-1992 457 SALWADORSKI PRZEWRÓT 1948 452 SALWADORSKOHONDURASKA WOJNA 1969 452 SAMARKANDY ZBURZENIE PRZEZ MONGOŁÓW 452 SAMILÓW RUCH NIEPODLEGŁOŚCIOWY 1919-1920 452 SAMNICKA WOJNA PIERWSZA 343341 p.n.e. 452 SAMOAŃSKA WOJNA DOMOWA 1880-1881 453 SAMOAŃSKA WOJNA DOMOWA 18871889 453

SAMOAŃSKA WOJNA DOMOWA 1893-1894 4S4 SAMOAŃSKA WOJNA DOMOWA 1898-1899 454 SAND CREEK, MASAKRA W SAND CREEK 1864 454 SANDINO PRZEWRÓT 455 SANUSIJJI POWSTANIE 1915-1917 455 SARDYŃSKIE POWSTANIE 1821 455 SASÓW NAJAZDY ok. 205-369 456 §ASÓW NAJAZDY 407550 455 SASÓW NAJAZDY 550-577 455 S AT SUMY BUNT 1877 456 SEKIGAHARA, BITWA POD SEKIGAHARĄ 1600 457 SELANGURU WOJNA DOMOWA 1867-1873 457 SELEUCYDÓW WOJNA Z EGIPTEM 169-168 p.n.e. 457 SEMINOLÓW WOJNA PIERWSZA 18171818 457 SERBSKIE POWSTANIE PIERWSZE 1804-1813 458 SERBSKOBUŁGARSKA WOJNA 1885-1886 459 SERBSKO-TURECKA WOJNA 18761878 459 SERTORIUSZA WOJNA 80-72 p.n.e. 459 SEYEN OAKS, MASAKRA W SE YEN OAKS 1816 460 SHAYSA POWSTANIE 1786-1787 460 SHIMABARA, POWSTANIE NA PÓŁWYSPIE SHI­ MABARA 1637-1638 460 SHIMONOSEKI „WOJNA" 1863-1864 461 SIEDMIOGRODU WOJNA Z HABSBURGAMI 1644-1645 467 SIEDMIOGRODZKOTURECKA WOJNA 1657-1662 462 SIEDMIOLETNIA WOJNA 1756-1763 462 SIEDMIOTYGODNIOWA WOJNA 1866 463 SIEDMIU REDUCCIONES WOJNA 1752-1756 464 SIEKIERA, WOJNA O SIEKIERĘ 1846-1847 464 SIKHÓW WOJNA PIERWSZA 18451846. 464 SIKHÓW ZŁOTEJ ŚWIĄTYNI OBLĘŻENIE 1984 465 SIMNELA REBELIA 1486-1487 465 SIPAJÓWBUNT 465 SIUKSÓW WOJNA 1862-1864 465 SIUKSÓW WOJNA 18651868 466 SIUKSÓW WOJNA 1876-1877 466 SIUKSÓW WOJNA 1890-1891 467 SKAGERRAK, BITWA W CIEŚNINIE SKAGER­ RAK 467 SKANDYNAWSKA WOJNA SIEDMIOLETNIA 468 SKANDYNAWSKA WOJNA 1026-1030 467 SKANDYNAWSKA WOJNA 14481471 467 SKANDYNAWSKIE NAJAZDY 468 SKANDYNAWSKIE POWSTANIE 1433-1439 468 SLUYS, BITWA POD SLUYS 1340 468 SMOLEŃSK, WOJNA O SMOLEŃSK 468 SOJUSZNIKÓW WOJNY 469 SONDERBUNDU WOJNA 1847 469 SOUTHAMPTON, POWSTANIE W SOUTHAMP­ TON 469 SPARTAKUSA BUNT 469 SPARTAŃSKO-ACHAJSKA WOJNA 189-188 p.n.e. 469 SPARTAŃSKOACHAJSKA WOJNA 193-192 p.n.e. 470

SPARTAŃSKO-ACHAJSKA WOJNA 228-226 p.n.e. 470 SPIRIT LAKĘ, MASAKRA W SPIRIT LAKĘ 1857 470 SPITHEAD, BUNT W SPITHEAD 1797 477 SPRZYMIERZEŃCZA WOJNA 219217 p.n.e. 471 SPRZYMIERZEŃCZA WOJNA 357-355 p.n.e. 477 SPRZYMIERZEŃCZA WOJNA 91-88 p.n.e. 477 ST. CLAIRA PORAŻKA 1791 472 STARA WOJNA ŻURY SKA 14361450 472 STRZELCÓW BUNT 1698 473 STUDNIOWA WOJNA 1815 473 STULETNIA WOJNA 1337-1453 473 STYLICHONA WOJNY Z WIZYGOTAMI 390-408 474 SUDAŃSKA WOJNA 1881-1885 475 SUDAŃSKA WOJNA 1896-1899 476 SUESKA WOJNA 476 SUKHOTHAI BUNT 476 SYBERII PODBÓJ 1581-1598 476 SYCYLIJSKIE NIESZPORY, POWSTANIE I MASAKRA 1282 476 SYCYLIJSKIE NIESZPORY, WOJNA 1282-1302 477 SYCYLIJSKOBIZANTYJSKA WOJNA 1147-1158 477 SYCYLIJSKOBIZANTYJSKA WOJNA 1170-1171 477 SYCYLIJSKO-BIZANTYJSKA WOJNA 1185 478 SYJAMSKA WOJNA DOMOWA 1610-1612 4 78 SYJAMSKA WOJNA DOMOWA 1630-1636 478 SYJAMSKA WOJNA DOMOWA 1733 479 SYJAMSKIE WOJNY 479 SYJAMSKO-BIRMAŃSKA WOJNA 1549 479 SYJAMSKO-BIRMAŃSKA WOJNA 1563-1569 479 SYJAMSKOBIRMAŃSKA WOJNA 1584-1592 479 SYJAMSKO-BIRMAŃSKA WOJNA 1593-1600 480 SYJAMSKOBIRMAŃSKA WOJNA 1607-1618 480 SYJAMSKO-BIRMAŃSKA WOJNA 1660-1662 480 SYJAMSKOBIRMAŃSKA WOJNA 1764-1769 487 SYJAMSKO-BIRMAŃSKA WOJNA 1775-1776 487 SYJAMSKOBIRMAŃSKA WOJNA 1785-1792 487 SYJAMSKO-KAMBODŻAŃSKA WOJNA 1587 487 SYJAMSKOKAMBODŻAŃSKA WOJNA 1593-1594 482 SYJAMSKO-KAMBODŻAŃSKA WOJNA 1603 482 SYJAMSKOKAMBODŻAŃSKA WOJNA 1622 482 SYJAMSKO-KAMBODŻAŃSKA WOJNA 1714-1717 482 SYJAMSKOKAMBODŻAŃSKA WOJNA 1831-1834 483 SYJAMSKO-LAOTAŃSKA WOJNA 1826-1829 483 SYJAMSKOWIETNAMSKA WOJNA 1769-1773 483 SYJAMSKOWIETNAMSKA WOJNA 1831-1834 484 SYJAMSKOWIETNAMSKA WOJNA 1841-1845 484 SYNAJSKA WOJNA 484 SYRII WOJNA Z PARTIĄ 130-127 p.n.e. 484 SYRII WOJNA Z PARTIĄ 141-139 p.n.e. 484 SYRII WOJNA Z PERGAMONEM 224221 p.n.e. 484

SYRYJSKO-EGIPSKA WOJNA PIERWSZA 274-271 p.n.e. 485 SYRYJSKO-RZYMSKA WOJNA 192-189 p.n.e. 485 SZAHDŹAHANA BUNT 16221626 486 SZAHDŹAHANA PODBOJE 1613-1621 486 SZEŚCIODNIOWA WOJNA 1967 48 7 SZKOCKA WOJNA 1295-1296 488 SZKOCKA WOJNA 13141328 488 SZKOCKA WYPRAWA DO IRLANDII 1315-1318 488 SZKOCKIE POWSTANIE PRZECIW MARII, KRÓLOWEJ SZKOTÓW 15671568 489 SZKOCKIE POWSTANIE PRZECIW MARII DE GUISE 1559-1560 489 SZKOCKO - AN GIEL SKIE WOJNY 489 SZLEZWIKU-HOLSZTYNU WOJNA 489 SZMALKADZKA WOJNA 1546-1547 489 SZTANDAR, BITWA POD SZTANDAREM 1138 490 SZTOKHOLMSKA MASAKRA 490 SZWAJCARSKA WOJNA DOMOWA 1436-1450 490 SZWAJCARSKA WOJNA O NIEPODLEGŁOŚĆ 490 SZWAJCARSKA WOJNA Z SABAUDIĄ 1403-1416 490 SZWAJCARSKIE POWSTANIE 1798 490 SZWAJCARSKO-AUSTRIACKIE WOJNY 491 SZWAJCARSKOBURGUNDZKIE WOJNY 491 SZ WAJC ARSKO-HAB SBURSKIE WOJNY 491 SZWAJCARSKOMEDIOLAŃSKA WOJNA 1478 491 SZWAJCARSKO-SZWABSKA WOJNA 491 SZWEDZKA WOJNA DOMOWA 1520-1523 492 SZWEDZKA WOJNA DOMOWA 1562-1568 492 SZWEDZKA WOJNA Z LUBEKĄ 492 SZWEDZKA WOJNA 1630-1635 491 SZWEDZKODUNSKIE WOJNY 492 SZWEDZKOROSYJSKIE WOJNY 492 SZYITÓW POWSTANIE 814-819 492 Ś ŚLĄSKA WOJNA PIERWSZA 1740-1742 495 ŚRUTOWA WOJNA 1838 493 ŚWIATOWA WOJNA I NA BAŁKANACH 1915-1918 500 ŚWIATOWA WOJNA I NA FRONCIE WŁOSKIM 1915-1918 501 ŚWIATOWA WOJNA I NA FRONCIE WSCHODNIM 1914-1917 SOI ŚWIATOWA WOJNA I NA FRONCIE ZACHODNIM 1914-1918 502 ŚWIATOWA WOJNA I W EGIPCIE 19141917 502 ŚWIATOWA WOJNA I W MEZOPOTAMII 1914-1918 502 ŚWIATOWA WOJNA I W PALESTYNIE 1917-1918 503 ŚWIATOWA WOJNA I 1914-1918 493 ŚWIATOWA WOJNA II NA BAŁKANACH 1939-1941 496

ŚWIATOWA WOJNA II NA BLISKIM WSCHODZIE 1941 496 ŚWIATOWA WOJNA II NA FRONCIE ROSYJSKIM 1941-1945 497 ŚWIATOWA WOJNA II NA FRONCIE WŁOSKIM 1943-1945 498 ŚWIATOWA WOJNA II NA FRONCIE ZACHODNIM 1944-1945 498 ŚWIATOWA WOJNA II NA OCEANIE SPOKOJNYM 1941_1945 499 ŚWIATOWA WOJNA II W CHINACH 1941-1945 499 ŚWIATOWA WOJNA II 1939-1945 495 ŚWIĘTA WOJNA PIERWSZA ok. 590 p.n.e. 503 ŚWIĘTEGO BARTŁOMIEJA NOC 1572 504 ŚWIĘTEGO JERZEGO DZIEŃ, POWSTANIE 504 ŚWIĘTEJ LIGI WOJNA 1510-1514 504 T

TADŻYKISTAN, WOJNA DOMOWA W TADŻYKISTANIE 1992 506 TAIRA I MINAMOTO WOJNA 506 TAJÓW WOJNA ok. 1500-1529 509 TAJÓW WOJNA 1371 -1378 506 TAJÓW WOJNA 1387-1390 507 TAJÓW WOJNA 1411 507 TAJÓW WOJNA 1442-1448 508 TAJÓW WOJNA 1451-1456 508 TAJÓW WOJNA 1461-1464 50S TAJÓW WOJNA 1474-1475 509 TAJÓW WOJNA 1492 509 TAJÓW WOJNA 1660-1662 509 TAJPINGÓW POWSTANIE 1850-1864 510 TAJSONÓW POWSTANIE SIO TALAMBO, INCYDENT W TALAMBO 1862 5/0 TARANAKI WOJNA PIERWSZA 1860-1861 5/0 TATARSKIE PODBOJE I NAJAZDY 511 TEBAŃSKO-SPARTAŃSKA WOJNA 379-371 p.n.e. 511 TEKSASKA WOJNA O NIEPODLEGŁOŚĆ 1836 511 TEODORYKA WOJNA Z ODOAKREM 489-493 5/2 TEUTOBURSKI LAS, BITWA W TEUT OBURSKIM LESIE 9 n.e. 5/2 TIANJIN, MASAKRA W TIANJINIE 1870 512 TIEPOLA REBELIA 1310 5/3 TIMOLEONA WOJNA 344-339 p.n.e. 5/3 TIMURA NAJAZD NA INDIE 1398-1399 5/3 TIMURA NAJAZD NA RUŚ I TERENY ZŁOTEJ ORDY 1395-13% 5/4 TIMURA PODBOJE 1360-1405 5/4 TIMURA WOJNA Z TOCHTAMYSZEM PIERWSZA 1386-1389 5/5 TINCHEBRAI, BITWA POD TINCHEBRAI 1106 5/6 TOUSSAINTA L'OUVERTURA POWSTANIE 1793-1803 5/6

TRANS WAL SKA WOJNA DOMOWA 1862-1864 5/6 TRANSWALSKIE POWSTANIE 517 TR9JAŃSKA WOJNA ok. 1200 p.n.e. 5/7 TRÓJSTRONNEGO PRZYMIERZA WOJNA 5/7 TRUNG SIÓSTR POWSTANIE 39-43 5/7 TRYNIDAD I TOBAGO, POWSTANIE W PAŃSTWIE TRYNIDAD I TOBAGO 1970 5/7 TRYPOLITAŃSKA WOJNA 1§00-1805 518 TRZECH GUBERNATORÓW POWSTANIE 1674-1681 518 TRZECH HENRYKÓW WOJNA 518 TRZECH SANCHO WOJNA 1068 5/8 TRZYDNIOWA WOJNA 5/9 TRZYDZIESTOLETNIA WOJNA 16181648 5/9 TRZYLETNIA WOJNA PÓŹNIEJSZA 520 TRZYNASTOLETNIA WOJNA 1454-1466 520 TUKULERÓW WOJNY Z FRANCJĄ 1854-1864 520 TUPAĆ AMARU POWSTANIE 521 TUPAMAROS RZĄDY TERRORU 19671973 527 TURCJI I CZARNOGÓRY WOJNA PIERWSZA 1852-1853 527 TURECKA WOJNA DOMOWA 14031413 527 TURECKA WOJNA DOMOWA 1481-1482 522 TURECKA WOJNA DOMOWA 1509-1513 522 TURECKA WOJNA DOMOWA 1559 523 TURECKA WOJNA O NIEPODLEGŁOŚĆ 1919-1923 523 TURECKO-AUSTRIACKIE WOJNY 524 TURECKO-BIZANTYJSKIE WOJNY 524 TURECKO-EGIPSKA WOJNA PIERWSZA 1832-1833 524 TURECKO-GRECKIE WOJNY 525 TURECKO-PERSKA WOJNA 1473 525 TURECKO-PERSKA WOJNA 1514-1516 525 TURECKO-PERSKA WOJNA 1526-1555 525 TURECKOPERSKA WOJNA 1578-1590 526 TURECKO-PERSKA WOJNA 16031612 526 TURECKO-PERSKA WOJNA 1616-1618 526 TURECKOPERSKA WOJNA 1623-1638 527 TURECKO-PERSKA WOJNA 17301736 527 TURECKO-PERSKA WOJNA 1743-1747 527 TURECKOPERSKA WOJNA 1821-1823 528 TURECKO-POLSKIE WOJNY 528 TURECKO-ROS YJ SKIE WOJNY 528 TURECKO-WĘGIERSKIE WOJNY 528 TURKMEŃSKOTURECKIE WOJNY 1400-1473 528 TURKÓW I DRUZOW WOJNA 1585 529 TURKÓW I DRUZÓW WOJNA 16111613 529 TURKÓW I DRUZÓW WOJNA 1631-1635 530 TURKOWI MAMELUKÓW WOJNY 530 TURKÓW SELDŹUCKICH WOJNY Z CESAR­ STWEM BIZANTYJSKIM 530 TURNERA BUNT 1831 530 TUSKARORÓW WOJNA 1711-1712 530 TUTSI-HUTU WOJNY 530 TYLERA POWSTANIE 530 TYRONE'A POWSTANIE 1595-1603 530 TYRU OBLĘŻENIE 333-332 p.n.e. 53/ TYSIĄCA DNI WOJNA 1899-1903 53/

U UGANDYJSKIE WOJNY RELIGIJNE 1885-1892 532 UNII ŚRODKOWOAMERYKAŃSKIEJ WOJNY DOMOWE 1826-1829, 18381840 532 URUGWAJSKA REWOLUCJA 1933 533 URUGWAJSKA WOJNA DOMOWA 1842-1851 533 URUGWAJSKA WOJNA O NIEPODLEGŁOŚĆ 533 URUGWAJSKIE POWSTANIE 1811-1816 533 UTAH WOJNA 1857-1858 534 V YASSY, MASAKRA W YASSY 1562 535 YERDUN, BITWA POD YERDUN 1916 535 YESEYA BUNT 1822 535 YILLI NAPADY 1916-1917 536 YILLMERGEŃSKA WOJNA PIERWSZA 1656 536 W WAIRAU MASAKRA 1843 537 WAKARUSA, WOJNA NAD RZEKĄ WAKARUSA 1855 537 WALKERA NAJAZD NA MEKSYK 1853-1854 538 WALKERA NAJAZD NA NIKARAGUĘ 1855-1857 538 WALLACFA BUNT 1297-1305 538 WANDALÓW I RZYMIAN WOJNA W AFRYCE PÓŁNOCNEJ 533-534 539 WANDALÓW NAJAZDY NA CESARSTWO RZYMSKIE 406-533 539 WANDEJSKIE WOJNY 1793-1832 539 WARBECKA REBELIA 1495-1499 540 WARWICKA BUNT 1469-1471 540 WATA TYLERA POWSTANIE 541 WATERLOO, BITWA POD WATERLOO 541 WELUR, BUNT W WELURZE 1806 547 WENECKI PODBÓJ FRIULI 14111420 547 WENECKO-BIZANTYJSKA WOJNA 1170-1177 547 WENECKOGENUEŃSKA WOJNA 1255-1270 542 WENECKO-GENUEŃSKA WOJNA 1291-1299 542 WENECKOGENUEŃSKA WOJNA 1350-1355 542 WENECKO-GENUEŃSKA WOJNA 1378-1381 542 WENECKOMEDIOLAŃSKA WOJNA 1404-1406 542 WENECKO-MEDIOLAŃSKA WOJNA 1426 542 WENECKO-MEDIOLAŃSKA WOJNA 1427-1428 543 WENECKOMEDIOLAŃSKA WOJNA 1429-1433 543 WENECKOMEDIOLAŃSKA WOJNA 1448-1454 543 WENECKO-TURECKA WOJNA 1416 543 WENECKO-TURECKA WOJNA 1425-1430 544 WENECKO-TURECKA WOJNA 1443-1453 544 WENECKOTURECKA WOJNA 1463-1479 544 WENECKO-TURECKA WOJNA 14991503 544

WENECKO-TURECKA WOJNA 15371540 544 WENECKO-TURECKA WOJNA 1570-1573 545 WENECKOTURECKA WOJNA 1645-1669 545 WENECKO-TURECKA WOJNA 16851699 545 WENECKO-TURECKA WOJNA 1714-1718 545 WENEZUELSKA WOJNA DOMOWA 1858-1864 545 WENEZUELSKA WOJNA DOMOWA 1868-1870 546 WENEZUELSKA WOJNA O NIEPODLEGŁOŚĆ 1811-1821 546 WENEZUELSKIE POWSTANIE 18481849 546 WENEZUELSKIE POWSTANIE 1945 547 WENEZUELSKIE POWSTANIE 1958 547 WENIZELISTÓW POWSTANIE 547 WERCYNGETORYKSA POWSTANIE 547 WĘGIERSKA REWOLUCJA 18481849 547 WĘGIERSKA REWOLUCJA 1918 54S WĘGIERSKA WOJNA DOMOWA 1301-1308 548 WĘGIERSKA WOJNA DOMOWA 1439-1440 549 WĘGIERSKA WOJNA DOMOWA 15261529 549 WĘGIERSKA WOJNA DOMOWA 1530-1547 549 WĘGIERSKA WOJNA DOMOWA 1921 550 WĘGIERSKA WOJNA ZE ŚWIĘTYM CESARSTWEM RZYMSKIM 1477-1485 550 WĘGIERSKI BUNT POGAN 1046 550 WĘGIERSKIE POWSTANIE 1956 557 WĘGIERSKO-CZECHOSŁO WACKA WOJNA 1919 557 WĘGIERSKO-CZESKIE WOJNY 557 WĘGIERSKO-TURECKA WOJNA 14361439 557 WĘGIERSKO-TURECKA WOJNA 1440-1444 557 WĘGIERSKOTURECKA WOJNA 1444-1456 552 WĘGIERSKO-TURECKA WOJNA 14631483 552 WĘGIERSKO-TURECKA WOJNA 1490-1495 552 WĘGIERSKOTURECKA WOJNA 1521-1526 553 WĘGIERSKO-WENECKA WOJNA 1171 553 WĘGIERSKO-WENECKA WOJNA 1342 -1346 553 WĘGIERSKOWENECKA WOJNA 1356-1358 553 WĘGIERSKO-WENECKA WOJNA 13781381 554 WHITMANA MASAKRA 1847 554 WIDŻAJANAGARU PODBÓJ MADURAJU 1378 554 WIDŻAJANAGARU WOJNA Z SUŁTANATEM BAHMANIDÓW 1350-1410 555 WIDŻAJANAGARU WOJNY 1509-1565 555 WIEDNIA OBLĘŻENIE 1683 556 WIELKA WOJNA JAWY 556 WIELKA WOJNA PELOPONESKA 556 WIELKA WOJNA PÓŁNOCNA 557 WIELKANOCNE POWSTANIE 1916 556 WIELKI MARSZ 1934-1935 557 WIELKI WYŚCIG LOKOMOTYW 557 WIELKIE POWSTANIE INDYJSKIE 557 WIETNAMCZYKÓW I CZAMÓW WOJNA 1000-1044 557 WIETNAMCZYKÓW I CZAMÓW WOJNA 1068-1074 557 WIETNAMCZYKÓW I CZAMÓW WOJNA 1103 557 WIETNAMCZYKÓW I CZAMÓW WOJNA 1311-1326 558 WIETNAMCZYKÓW I CZAMÓW WOJNA 1446-1471 558

WIETNAMSKA WOJNA DOMOWA 1400-1407 559 WIETNAMSKA WOJNA DOMOWA 1772-1802 560 WIETNAMSKA WOJNA DOMOWA 1955-1965 560 WIETNAMSKA WOJNA 1956-1975 558 WIETNAMSKIE POWSTANIA 1930-1931 567 WIETNAMSKO-CHIŃSKA WOJNA 1405-1407 567 WIETNAMSKOCHIŃSKA WOJNA 1418-1428 567 WIETNAMSKO-FRANCUSKIE WOJNY 562 WIETNAMSKO-KAMBODŻAŃSKA WOJNA 1738-1750 562 WIETNAMSKOKHMERSKA WOJNA 1123-1136 562 WIETNAMSKOMONGOLSKA WOJNA 1257-1288 562 WIETNAMSKO-SYJAMSKIE WOJNY 563 WIKINGÓW KLĘSKI POD BRUNANBURH 937 563 WIKINGÓW NAJAZDY NA ANGLIĘ, OKRES PÓŹ­ NIEJSZY 899-1016 563 WIKINGÓW NAJAZDY NA ANGLIĘ, WCZESNE 793-870 564 WIKINGÓW NAJAZDY NA FRANCJĘ, PÓŹNIEJSZE 896-911 564 WIKINGÓW NAJAZDY NA FRANCJĘ, WCZESNE 799-891 564 WIKINGÓW NAJAZDY NA IRLANDIĘ 795-1014 565 WIKINGÓW NAJAZDY NA MORZU PÓŁNOCNYM 800-994 565 WIKINGÓW NAJAZDY NA RUŚ 825907 565 WIKINGÓW NAJAZDY NA WESSEX ALFREDA 871-896 565 WIKINGÓW NAJAZDY ok. 800-ok. 1016 566 WIKINGÓW PODBÓJ WYSPY MAŃ 1079. 566 WILHELMA I ZDOBYWCY NAJAZD NA NORMANDIĘ 1076 567 WILHELMA I ZDOBYWCY NAJAZD NA SZKOCJĘ 1072 567 WILHELMA II NAJAZD NA SZKOCJĘ 1091-1093 566 WILHELMA II WOJNA Z ROBERTEM KRÓTKOUDYM 1089-1096 567 WINNEBAGO I ILLINOIS INDIAN WOJNA 1671 567 WIZYGOTÓW I FRANKÓW WOJNA 506-507 568 WIZYGOTÓW NAJAZDY NA CESARSTWO RZYMSKIE, PÓŹNIEJSZE 410-476 568 WIZYGOTÓW NAJAZDY NA CESARSTWO RZYMSKIE, WCZESNE 332-390 568 WŁODZIMIERZA PODBOJE 981 -985 569 WŁOSKA REWOLUCJA 1848-1849 569 WŁOSKA WOJNA KAROLA VIII 1494-1495 570 WŁOSKA WOJNA LUDWIKA XII 14991503 570 WŁOSKA WOJNA MIĘDZY KAROLEM V A FRANCISZKIEM I PIERWSZA 1521-1525 577 WŁOSKA WOJNA O NIEPODLEGŁOŚĆ 1848-1849 572 WŁOSKA WOJNA O NIEPODLEGŁOŚĆ 1859-1861 572 WŁOSKIE POWSTANIA 1831-1834 573 WŁOSKIE POWSTANIA 1914 573 WŁOSKO-ETIOPSKA WOJNA 1887-1889 574

WŁOSKO-ETIOPSKA WOJNA 1895-1896 574 WŁOSKO-ETIOPSKA WOJNA 1935-1936 574 WŁOSKO-TURECKA WOJNA 1911-1912 575 WODZA JÓZEFA POWSTANIE 575 WOJNA DEMETRIUSZA 576 WOJNA DEWOLUCYJNA 576 WOJNA DRUGIEJ KOALICJI PRZECIW FRANCJI 576 WOJNA EMBOABÓW 576 WOJNA LIGI AUGSBURGSKIEJ 576 WOJNA MASCATÓW 576 WOJNA NA OCEANIE SPOKOJNYM 576 WOJNA O BAWARSKĄ SUKCESJĘ 576 WOJNA O BERENIKĘ 576 WOJNA O CHIOGGIĘ 576 WOJNA O HISZPAŃSKĄ SUKCESJĘ. 576 WOJNA O POLSKĄ SUKCESJĘ 576 WOJNA O REFORMY 576 WOJNA O SALETRĘ 1879-1884 576 WOJNA O SIEKIERĘ 577 WOJNA O UCHO JENKINSA 577 WOJNA PIERWSZEJ KOALICJI PRZECIW FRANCJI 577 WOJNA POMARAŃCZY 577 WOJNA SECESYJNA 1861-1865 577 WOJNA SOJUSZNICZA 578 WOJNA TRZECH HENRYKÓW 578 WOJNA TRZECH SANCHO 578 WOJNA TRZECIEJ KOALICJI PRZECIW FRANCJI 578 WOJNA TYSIĄCA DNI 578 WOJNA W CZASIE RAMADANU 578 WOJNA 1812 575 WOJNA 1812 FRANCUSKO-ROSYJSKA 575 WOJNY DIADOCHÓW 578 WOJNY O AMERYKAŃSKĄ NIEPODLEGŁOŚĆ 578 WOJNY RELIGIJNE 578 WOJNY REWOLUCYJNEJ FRANCJI 1792-1802 578 WORSKLĄ, BITWA NAD WORSKLĄ 1399 579 WRZEŚNIOWE MASAKRY 1792 580 WSPANIAŁA REWOLUCJA 1688 580 WYATTA REBELIA 1554 580 WYOMING YALLEY, MASAKRA W WYOMING YALLEY 1778 580

X XAQUIXAGUANA, BITWA POD XAQUIXAGUANĄ 1548 582 Y YAKIMA INDIAN WOJNY 18551858 582 YAMADY GWARDII BUNT 582 YAMASEE INDIAN WOJNA 1715-1716 582 YEN BAI POWSTANIE 582 Z ZANDŻÓW POWSTANIE 869-883 583 ZANZIBARSKIE POWSTANIE 1964 583 ZATOKA ŚWIŃ, INWAZJA W ZATOCE ŚWIŃ 1961 583 ZEBRZYDOWSKIEGO ROKOSZ 16061607 584 ZEEBRUGGE, RAJD NA ZEEBRUGGE 1918 584 ZIMOWA WOJNA 584 ZJEDNOCZONYCH IRLANDCZYKÓW POWSTANIE 1798 584 ZŁOTEJ ORDY DYNASTYCZNA WOJNA 1359-1381 584 ZŁOTEJ ORDY I I L CHANÓW WOJNA DOMOWA 1261-1262 585 ZULUSKA WOJNA DOMOWA 18171819 585 ZULUSKA WOJNA DOMOWA 1856 586 ZULUSKA WOJNA DOMOWA 1883-1884 586 ZULUSKA WOJNA 1879 585

Z ŻAKERIA 1358 587 ŻÓŁTYCH TURBANÓW POWSTANIE 184-ok. 204 587 ŻYDOWSKIE POWSTANIE 115-117 n.e. 587 ŻYDOWSKIE POWSTANIE 132-135 588 ŻYDOWSKIE POWSTANIE 168-143 p.n.e. 588 ŻYDOWSKIE POWSTANIE 66-73 n.e. 588