Kahn G. C. - Encyklopedia wojen

3

ENCYKLOPEDIA GEORGE C. KOHN

Wojen Przełożył Piotr Amsterdamski

Wydawnictwo al fine Warszawa

5

WSTĘP

Encyklopedia wojen jest próbą wypełnienia luki istniejącej wśród dzieł o charakterze encyklopedycznym. Stanowi zbiór zwięzłych notek poświęconych światowym konfliktom zbrojnym od starożytności do czasów obecnych. Dostarcza miarodajnych i obszernych informacji na temat większych wojen, rewolucji, konfliktów i buntów, które są częścią naszej historii. Mam nadzieję, że będzie ona przydatna zarówno dla szerokiego grona Czytelników, jak i osób studiujących zagadnienia militarne. W jednotomowym opracowaniu nie można oczywiście odnotować wszystkich konfliktów; niewielka objętość wyklucza wyczerpanie tematu. Problematyka obejmująca tak szeroki przedział czasowy i dotycząca tak rozległych obszarów - wojny we wszystkich częściach świata od 2000 r. p.n.e. do współczesności - narzuca pewien subiektywizm w wyborze haseł oraz zdarzeń. Sądzę, że pomimo tych ograniczeń udało się zapewnić Czytelnikowi jasny obraz niezwykłej różnorodności konfliktów, tej istnej plagi ludzkości. Historia wojen jest długa i intrygująca. Od dnia, w którym rywale - lub rywalki - postanowili rozwiązać dzielące ich problemy poprzez użycie siły, wojna była i jest typowym sposobem postępowania na przestrzeni ludzkich dziejów. W wielu wypadkach historia narodu jest historią jego wojen. Moja definicja wojny jest dość szeroka; rozumiem przez wojnę otwarty, zbrojny konflikt między narodami lub państwami, albo między partiami, ugrupowaniami czy ludźmi w obrębie tego samego państwa. Przyczyny wybuchu wojny bywają różnorodne: może to być spór terytorialny, krzywdy wyrządzane ludności jednego państwa przez mieszkańców drugiego, problemy rasowe, uprzedzenia, konkurencja i ograniczenia w handlu, zawiść o potęgę militarną lub chęć podboju. Wojna domowa jest na ogół wynikiem dążeń do objęcia władzy w państwie lub dążeń do zdobycia swobód politycznych, obywatelskich czy religijnych. Zorganizowaną próbę przejęcia władzy, obalenia rządu lub zrzucenia ucisku określa się terminem rebelii, powstania lub przewrotu, które w razie powodzenia stają się znane jako rewolucje. Encyklopedia wojen obejmuje tego rodzaju konflikty, a także podboje, najazdy, oblężenia, masakry, napady i znaczące bunty, ponadto zawiera również wiele oddzielnych haseł przedstawiających wyjątkowo trudne i ważne bitwy. Celem tej książki nie jest interpretacja konfliktów. Podstawowym zadaniem Encyklopedii jest informacja o działaniach wojennych, jednakże dla przekazania pełniejszego i jaśniejszego obrazu konfliktu często zamieszczany jest opis tła politycznego, społecznego i kulturalnego. Duży nacisk położono na uszeregowanie zasadniczych i związanych ze sobą faktów we właściwy ciąg narracyjny. Każde hasło zawiera nazwę lub nazwy konfliktu, okres, w którym miał on miejsce, przyczyny wybuchu, uczestników, zwięzły opis lub zestawienie wydarzeń, wynik lub znaczenie konfliktu. Podano również rok urodzenia i śmierci (lub okres działania) wymienionych osób - władców, wodzów, generałów, buntowników i innych.

6

Konflikty podane są w kolejności alfabetycznej, przy czym jako nazwę przyjmuje się nazwę dostępną lub najczęściej spotykaną; niektóre z nazw są powszechnie znane (np. Napoleońskie wojny 1803-1815, Krymska wojna 1853-1856, Krucjaty), inne - nieco mniej (Ań Luszana bunt 755-763, Tajpingów powstanie 1850-1864), inne wreszcie są całkiem nieznane (Birmańsko-laotańska wojna 1558, Hukbalahapy powstanie 1946-1954). Wiele konfliktów ma dwie lub więcej nazw; by łatwiej można było odszukać dany konflikt, podane jest przy drugiej nazwie odniesienie do hasła głównego, a zatem przy haśle Niderlandzka wojna o niepodległość 1568-1648 Czytelnik znajdzie określenie OSIEMDZIESIĘCIOLETNIA WOJNA. Konflikty o takiej samej nazwie, lecz innych okresach trwania ułożone są w porządku chronologicznym (np. Janczarów bunt 1730 poprzedza Janczarów bunt 1807-1808, a ten z kolei poprzedza Janczarów bunt 1826). Taka kolejność chronologiczna pomoże Czytelnikowi poznać historię konfliktów w określonych krajach. Czytelnik może również sięgnąć do haseł podanych pod PATRZ oraz PATRZ TAKŻE i prześledzić dany konflikt w szerszej perspektywie. Nazwy wojen, rewolucji, buntów i konfliktów zestawione są w indeksie. Za pomoc w pisaniu tej książki pragnę wyrazić szczególne podziękowania Mary L. Allison, Judicie W. Augusta, Cynthii S. Pomerleau, Mary Ann Ryer i Howardowi G. Zettlerowi. Ich pomoc ułatwiła mi pracę. Chciałbym także podziękować Edowi Knappmanowi, wydawcy „Facts on File" i redaktorowi Jamesowi Warrenowi za pomoc. George C. Kohn

7

A ABBASYDÓW POWSTANIE 747-750 (powstanie Abu Muslima). Abbasydzi, arabscy muzułmanie, wywodzący się rzekomo od Abbasa (zm. 653), stryja proroka Mahometa (570-632) występowali przeciw rządzącemu rodowi Omajjadów. W 747 wybuchło powstanie, Abbasydzł pod dowództwem Abu Muslima (728?-755) zdobyli Merw w krainie Chorasan, w północno-wschodniej Persji. Marwam II (zm. 750), ostatni kalif z dynastii Omajjadów, usiłował zdławić powstanie, jednakże jego wojska zostały zwyciężone w bitwach pod Niszapurem, Jurjanem, Nahawandem i Karbalą. Powstanie objęło także inne prowincje imperium muzułmańskiego. Po ostatecznym zwycięstwie Abbasydów nad Zabem Wielkim w 750 Marwan uciekł do Egiptu, gdzie wkrótce potem został zamordowany. Abu al-Abbas as-Saffan (722-754), bliski przyjaciel Abu Muslima, ogłosił się pierwszym abbasydzkim kalifem w Kufie, mieście w Mezopotamii, nad Eufratem. Patrz także MUZUŁMAŃSKA WOJNA DOMOWA 743-747.

ABCHAZJA, KONFLIKT W ABCHAZJI 1992.

W czasach ZSRR Abchazja była republiką autonomiczną w składzie Gruzińskiej SRR. Po wygranych przez nacjonalistę Zwiada Gamsahurdię (1939-1993?) pierwszych wyborach prezydenckich w niepodległej Gruzji w 1991 doszło do konfrontacji stanowisk w sprawie określenia statusu Abchazji: Gruzini opowiadali się za państwem unitarnym i niepodzielnym, Abchazi domagali się większego zakresu narodowej autonomii. W lipcu 1992 parlament Abchazji ogłosił niepodległość republiki i secesję z Gruzji. 14 sier-

pnia 1992 nastąpiła interwencja zbrojna wojsk gruzińskich dowodzonych przez ministra obrony Tengiza Kitowaniego (ur. 1938); kierownictwo Gruzji jako oficjalny powód interwencji podało ściganie ukrywających się na terytorium Abchazji zwolenników obalonego prezydenta Gamsahurdii, nieoficjalnie Tbilisi dążyło do usunięcia władz abchaskich. Przewodniczący parlamentu abchaskiego Władisław Ardzinba (ur. 1945) uznał wkroczenie wojsk gruzińskich za obcą interwencję i wezwał do zbrojnego oporu. Rosja nieoficjalnie udzieliła Abchazji wsparcia militarnego, chcąc w ten sposób wywrzeć nacisk na Gruzję, która podówczas stanowczo odmawiała wstąpienia do Wspólnoty Niepodległych Państw. Siły abchaskie wyparły wojska gruzińskie z republiki we wrześniu 1993 i przejęły kontrolę nad całym terytorium. W kwietniu 1994 Gruzja i Abchazja przy pośrednictwie Rosji i ONZ podpisały deklarację o pokojowym uregulowaniu konfliktu. Od czerwca 1994 w 24-kilometrowej strefie buforowej dzielącej Gruzję i Abchazję stacjonuje rosyjski kontyngent pokojowy. Abchazja formalnie pozostając częścią Gruzji, faktycznie jest całkowicie niezależna od władz w Tbilisi. ABD AL-KRIMA POWSTANIE. Patrz RlFENÓW WOJNA 1919-1926.

ABD EL-KADERA WOJNA PIERWSZA 1832-1834. Abd el-Kader (1808-1883), muzułmański przywódca i emir Maskary, dowodził siłami algierskimi podczas podjazdowej wojny z wojskami francuskimi, które dokonały inwazji w okolicach Oranu i Mostagenu. Odniósł zwycięstwo, co zmusiło

8

Francuzów do podpisania w 1834 porozumienia w Desmłchels. Postanowieniem traktatu Abd el-Kader został dejem (gubernatorem) Maskary i uzyskał władzę nad dzielnicą Oran. Francja zawarła traktat w nadziei, że będzie mogła wykorzystać Abd el-Kadera jako swego sprzymierzeńca w Algierii. Druga wojna Abd el-Kadera 1835-1837. Francuskie wojska nadal prowadziły walkę z algierskimi plemionami zjednoczonymi przez Abd el-Kadera, jednakże przegrały wiele starć. W 1837 podpisano porozumienie w Tafnie, przyznające Abd el-Kaderowi władzę nad większością terytorium Algierii; Francja zachowała tylko kilka portów. Na pozyskanych terenach Abd el-Kader zorganizował państwo muzułmańskie, wykorzystując uczucia religijne w celu zjednoczenia plemion algierskich. Trzecia wojna Abd el-Kadera 1840-1847. W grudniu 1840 Francja wysłała do Algierii marszałka Thomasa R. Bugeauda (1784-1849), by rozpoczął regularną kampanię wojenną przeciwko Algierczykom Abd el-Kadera. Pod naporem Francuzów Abd el-Kader wycofał się do Maroka, gdzie zawarł sojusz skierowany przeciwko Francuzom. Uzbrojona w karabiny konnica Abd el-Kadera walczyła bardzo skutecznie nękając wojska francuskie nieustannymi wypadami. W końcu jednak armia francuska pod dowództwem Bugeauda 14 sierpnia 1844 zaatakowała 45tysięczne wojska Abd el-Kadera nad rzeką Isly i odniosła zdecydowane zwycięstwo. Po bitwie nad Isly Abd el-Kader w 1846 ponownie schronił się w Maroku, z małym oddziałem dokonywał wypadów i toczył drobne potyczki z Francuzami. Straciwszy poparcie sułtana Maroka i mając zaledwie kilku ludzi, Abd el-Kader poddał się w 1847 francuskiemu generałowi Christopherowi Lamoriciere (1806-1865). ABISYŃSKO-WŁOSKIE WOJNY. Patrz WŁOS KO-ETIOPSKIE WOJNY.

ABU MUSLIMA POWSTANIE. Patrz ABBASYDÓW POWSTANIE 747-750.

ACHAJSKA WOJNA 146 p.n.e. Achajowie, lud zamieszkujący w starożytności południową i środkową Grecję, zawiązali w 280 konfederację peloponeskich miast-państw, zwaną Związkiem Achajskim, której celem była wspólna obrona przed wrogami. Achajowie usiłowali zmusić Spartę do przyłączenia się do Związku, co się powiodło ok. 190. Wówczas Związek objął cały Peloponez. W 147 Rzym wydał Związkowi nakaz wyłączenia z tej organizacji nie tylko Sparty, która się o to do senatu zwróciła, ale i kilku innych miast-państw Związek odmówił. Rzym w 146 skierował przeciw niemu armię pod dowództwem Lucjusza Mummiusza Achajskiego. Chociaż Związek wsparło kilka miast-państw, jego wojsko składające się w części ze źle wyszkolonych niewolników, zostało pobite w dwóch bitwach, ostatniej pod Leukopetrą w pobliżu Koryntu, po czym Rzymianie splądrowali Korynt i doszczętnie go zniszczyli. Następnie Rzymianie rozwiązali Związek Achajski i podporządkowali sobie całą Grecję. ACHAJSKO-SPARTAŃSKIE WOJNY. Patrz SPARTAŃSKO-ACHAJSKIE WOJNY.

ACZINÓW POWSTANIE 1953-1959. Muzułmańscy Aczinowie (Achenowie) w północnej Sumatrze protestowali przeciw włączeniu państwa Aczin (lub Aczeh, obecnie Atjeh) do utworzonej w 1950 republiki Indonezji. 20 września 1953 rozpoczął się bunt przeciw rządom prezydenta Sukarno (1901-1970), którym pokierował Tengku Daud Beureuh, gubernator wojskowy Aczinu w okresie przed włączeniem tego terytorium do Indonezji. Aczinowie zaatakowali posterunki policji i koszary wojskowe, usiłując zdobyć broń dla powszechnego powstania. Walki partyzanckie trwały aż do zawieszenia broni w marcu 1957, kiedy to Aczin został uznany za oddzielną prowincję. Bunt wybuchł również na innych wyspach Indonezji, których mieszkańcy domagali się większej autonomii. Aczinowie wznowili wtedy walkę, która doprowadziła do pod-

9

pisania przez Sukarno deklaracji o nadaniu Aczinowi specjalnego statusu i autonomii religijnej i samorządowej. ACZINÓW WOJNA 1873-1907. Po uznaniu przez Wielką Brytanię Aczinu (lub Aczehu, obecnie Atjehu), muzułmańskiego państwa na północy Sumatry, za strefę wpływów Holandii w 1873 Holendrzy wysłali dwie ekspedycje w celu poskromienia buntowniczego ludu Aczinów (Aczenów). Holendrzy zdobyli pałac sułtana w stolicy Kutaradża. W 1903 sułtan Aczinu, Muhammad Daud zawarł z Holendrami traktat, w którym uznał zwierzchność Holandii i zrzekł się tronu. Jednakże wielu Aczinów nie przyjęło zwierzchności Holandii i nadal prowadziło wojnę. Stopniowo, stosując „strategię fortec" (w całym Aczinie zbudowano fortece dla wojsk holenderskich), do 1907 Holendrzy zdołali spacyfikować cały Aczin. AFGANISTANU l MARATHÓW WOJNA 1758-1761. Po śmierci Nadira Szacha (1688-1747) imperium perskie rozpadło się (patrz PERSKA WOJNA DOMOWA 1747-1700). Pod wodzą Ahmeda Szacha Durrani (l722?-1773) Afganistan stał się państwem niezależnym. Ahmed Szach dążył do podporządkowania sobie zachodniego Hindustanu (Pendżab i obszary nad górnym Gangesem); dwa jego najazdy (1748 i 1751) doprowadziły do opanowania Pendżabu. W czasie najazdu w 1756-1757 Ahmed Szach splądrował Delhi, pozostawił tam uległego Alamgira II i wrócił do Kabulu, by zdusić opozycję. Wezyr Delhi Muhammad Ghazi ud-din zwrócił się do Marathów o wyparcie Afgańczyków z Pendżabu. Marathowie, którzy pod rządami Baladźi Rao (wzmian. 1740-1761) byli u szczytu swej potęgi, przystąpili do wojny. Wierzyli, że te tereny są im przeznaczone. Początkowo odnosili zadziwiające zwycięstwa: w 1758 zajęli Lahaur i pobili Sirhinda. Jednak w 1759 Ahmed przeprowadził czwarty najazd, odbił Lahaur, zajął Delhi, był świadkiem zamordowania Alamgira II. Sam Ahmed zrezyg-

nował z tronu Mogołów. Osadził na nim Szacha Alama II (1728-1806). Baladźi Rao utworzył w Punie największą armię, jaką kiedykolwiek wystawili Marathowie (rzekomo około 300 tysięcy ludzi) i wysłał ją w kierunku Delhi. Ahmed ogłosił dżihad (świętą wojnę islamską) i zebrał mniejszą, ale lepiej uzbrojoną armię. Wrogie wojska 14 stycznia 1761 stoczyły bitwę pod Panipatem, zginęło w niej 75 tysięcy Marathów, w tym także ich wodzowie, 30 tysięcy wzięto do niewoli i zwolniono za okup. Choć Szach Alam pozostał na tronie, Brytyjczycy i Marathowie przy udziale arystokratycznych rodów muzułmańskich i hinduskich podzielili między siebie imperium Mogołów. Brytyjczycy następnie stopniowo niszczyli państwo Marathów (patrz MARATHÓW WOJNY). AFGAŃSKA WOJNA DOMOWA 1928-1929.

Próby przeprowadzenia reform w kraju podjęte przez Amanullaha Chana (1892-1960), emira i króla Afganistanu napotkały opór. Przeciwnicy króla w listopadzie 1928 wzniecili powszechny bunt. W połowie stycznia 1929 Amanullah abdykował przekazując tron uległemu starszemu bratu, ale mimo to wyjęty spod prawa przywódca buntu zdobył Kabul i ogłosił się szachem, przyjmując imię Habibullaha Ghazi (zm. 1929). Amanullah zebrał armię w Kandaharze i wiosną 1929 ruszył na Kabul chcąc odzyskać tron. W drodze do stolicy został pokonany; zbiegł z kraju. Po powrocie z Europy generał Mohammad Nadir Chan (1880-1933), oficer afgański, kuzyn Amanullaha, zgromadził armię, pokonał Habibullaha i zdobył Kabul w październiku 1929. Habibullaha ujęto i stracono, jego zwycięski przeciwnik objął tron i przyjął imię Nadir Szacha. Z pomocą Brytyjczyków wprowadził reformy, ustanowił pokój i zaspokoił żądania wiernych zwolenników Amanullaha. W 1932 powołał rząd konstytucyjny. AFGAŃSKA WOJNA DOMOWA 1979. Radziecka inwazja na Afganistan w końcu

10

grudnia 1979 stała się pierwszym poważnym sygnałem załamania się dotychczasowej linii polityki zagranicznej ZSRR. Po proklamowaniu w 1973 republiki w Afganistanie Związek Radziecki zwiększył wysiłki na rzecz przekształcenia tego kraju w zależne pod względem gospodarczym państwo buforowe nastawione wrogo w stosunku do Pakistanu, popieranego przez Chiny. ZSRR udzielał pomocy radykalnym partiom politycznym, między innymi Ludowo-Demokratycznej Partii Afganistanu (LDPA). Próby wprowadzenia w Afganistanie współczesnych idei - zarówno zachodnich, jak i marksistowskich - zawsze napotykały opór konserwatywnych struktur feudalno-plemiennych. Kolejne rządy afgańskie usiłowały przeprowadzić reformy, ale bez większego powodzenia. W 1978 bojówki Ludowo-Demokratycznej Partii Afganistanu dokonały zamachu stanu i zamordowały pierwszego prezydenta kraju. Prezydentem został przywódca LDPA, który we wrześniu 1979 został usunięty przez premiera swojego rządu, a ten z kolei został obalony 27 grudnia 1979 przez innego zwolennika lewicy, Babraka Karmala (1929-1996) popieranego przez ZSRR. Próby sowietyzacji podejmowane przez Karmala wywołały zbrojny opór, wówczas zwrócił się on do ZSRR z prośbą o pomoc w zdławieniu opozycji. Interwencja zbrojna spowodowała izolację Związku Radzieckiego na arenie międzynarodowej. 100 tysięcy dobrze uzbrojonych żołnierzy radzieckich nie mogło pokonać afgańskich mudżahedinów, którzy stosowali taktykę walki partyzanckiej i prowadzili akcje sabotażowe. Zadawnione antagonizmy plemienne i różnice językowe spowodowały, że zbuntowani Afgańczycy nie zdołali przyjąć jednolitej strategii w walce z wojskami radzieckimi i rządową armią afgańską. Ta ostatnia poniosła tak wielkie straty wskutek dezercji, że w 1984 rząd w Kabulu przymusowo wcielał do wojska nawet czternastolatków. ONZ zażądał w 1980 wycofania obcych wojsk z Afganistanu. Powstańcy afgańscy otrzymali broń,

dostarczoną przede wszystkim z Pakistanu i USA. W 1988 ZSRR, USA, Pakistan i Afganistan podpisały układ o wycofaniu wojsk radzieckich do 15 grudnia 1989. W lutym 1989 mudżahedini stworzyli własny rząd. Po upadku popieranego przez Moskwę afgańskiego reżimu komunistycznego Rada Mudżahedinów ogłosiła l maja 1992 zakończenie wojny domowej, jednakże wkrótce potem doszło do walk między rywalizującymi ugrupowaniami mudżahedinów. AFGAŃSKĄ WOJNA MIĘDZY GHOREM l GHAZNI 1148-1152. Po śmierci Mahmuda z Ghazni (971-1030) królestwo Ghazni w obecnym Afganistanie i Iranie bardzo osłabło, a wówczas Ghor, wasalne państwo w afgańskich górach, powstało przeciw swemu zwierzchniemu władcy. Za panowania dynastii Szansabanisów Ghorowie zaatakowali w 1151 stolicę - miasto Ghazni, oblegali je i w końcu w 1152 zdobyli i spustoszyli. Wszyscy Gaznawidowie zostali wypędzeni do Indii. Miasto nie zostało jednak całkowicie zniszczone w 1175 i przed rozpoczęciem inwazji na Indie przez Muhammada Ghori (zm. 1206) zostało pomocniczą stolicą Ghoru. Przejęcie miasta pozwoliło na wyparcie panujących tu wcześniej koczowniczych Oguzów turkmeńskich. Patrz także MAHMUDA z GHAZNI PODBOJE ok. 1000-1030; MUHAMMADA GHORI PODBOJE 1175-1200. AFGAŃSKĄ WOJNA PIERWSZA 1839-1842.

Wzrastające wpływy Rosji na dworze Dosta Mohammada (1793-1863), emira Afganistanu, niepokoiły Brytyjczyków. W dążeniu do obalenia Dosta Brytyjczycy wspierali byłego emira, który popierał działania brytyjskie na rzecz zapewnienia lepszej obrony Indii od północy. W 1839 Dost Mohammad został pozbawiony władzy i uwięziony. Po ucieczce z więzienia bezskutecznie próbował odzyskać władzę, po czym został deportowany do Indii. Ostre zimy i nieustający opór afgański zmusiły jednak Brytyjczyków do wycofania się z Afganistanu w styczniu

11

1842. Podczas odwrotu wojska brytyjskie wpadły w pułapkę przygotowaną przez afgańskie plemiona i zostały wybite niemal do nogi. Dost Mohammad odzyskał władzę. Druga wojna afgańska 1878-1880. Po śmierci Dosta emirem został jego syn, Szer Ali (1825-1879), który rozpoczął negocjacje z Rosjanami i odmówił przyjęcia brytyjskiej misji, co ogromnie zaniepokoiło Wielką Brytanię. W listopadzie 1878 wojska brytyjskie wkroczyły do Afganistanu. Szer Ali szukał pomocy u Rosjan, którzy poradzili mu, by zawarł pokój. Po śmierci Szera jego syn, Jakub Chan (1849-1923), zawarł porozumienie, na mocy którego ustąpił Brytyjczykom przełęcz Chajber i inne obszary strategiczne. Jednak po zabójstwie wysłannika Wielkiej Brytanii wojska brytyjskie ponownie zajęły Kabul zmuszając Jakuba do ucieczki. Konflikt skończył się objęciem władzy przez Abd ar-Rahmana (1844?-1901), wnuka Dosta Mohammada, który bronił interesów brytyjskich i ustanowił silny rząd centralny. Trzecia wojna afgańska 1919. W 1919 emirem został Habibullah Chan (1892-1960), który postanowił przekształcić Afganistan w nowoczesne państwo wolne od obcych wpływów. Jego deklaracja niezależności zagrażała Indiom, co sprowokowało ponowną wojnę z Wielką Brytanią. Krótka walka zakończyła się traktatem w Rawalpindi, w którym Brytyjczycy uznali niezawisłość Afganistanu w sprawach wewnętrznych i zagranicznych. Patrz także PERSKO-AFGAŃSKA WOJNA 1836-1838. AFOAŃSKIE POWSTANIA 1709-1726. Większość terytorium dzisiejszego Afganistanu znajdowała się w XVII w. we władaniu perskich Safawidów. Wykorzystując słabość Safawidów, w 1709 afgańscy Gilzowie wzniecili powstanie w Kandaharze, usunęli perskiego gubernatora i ustanowili niezależne państwo afgańskie. W 1711 liczne wojska perskie oblegały Kandahar, ale wypady wojsk afgańskich zmusiły Persów do zwinięcia oblężenia. Następne działania perskie również nie przyniosły sukcesów. W 1717

w Heracie zbuntowali się afgańscy Abdalowie, zdobyli miasto i połączyli się z Uzbekami, by wspólnie grabić okoliczne tereny. W 1719 w skierowanej dla odbicia Heratu armii perskiej, liczącej 30 tysięcy żołnierzy, w bitwie pod tym miastem doszło do zamieszania, w jego następstwie została ona pobita. W latach 1721-1722 wielka armia Gilzów afgańskich najechała Persję, zajęła Kerman i Sziraz i ruszyła na stolicę, Isfahan. Perskim wojskom nie udało się zatrzymać najeźdźców. Afgańczycy oblegali stolicę przez sześć miesięcy, aż w końcu w październiku 1722 głód zmusił obrońców miasta do poddania się. Słabość Safawidów zachęciła również Rosjan (patrz ROSYJSKO-PERSKA WOJNA 1722-1723) oraz Turków osmańskich, którzy zajęli część zachodniej Persji. PERSKA WOJNA DOMOWA 1725-1730 przyczyniła się do powiększenia chaosu. Wydawało się, że Afgańczycy po zajęciu Teheranu w 1725 i pobiciu w 1726 Rosjan i Turków osmańskich w dwóch bitwach, uzyskają pełen sukces, ale nagłe dojście do władzy perskiego dowódcy wojskowego, Nadir Chana (1688-1747) odwlekło wyzwolenie Afganistanu aż do czasu zamordowania Nadira (patrz PERSKO-AFGAŃSKA WOJNA 1720-1738). AFGAŃSKIE POWSTANIE 699-701. Patrz

MUZUŁMAŃSKIE POWSTANIE 099-701. AFGAŃSKO-PERSKIE WOJNY. Patrz PERSKO-AFGAŃSKIE WOJNY.

AGATOKLESA MASAKRA 317 p.n.e. Agatokles (360P-289) pochodził z Sycylii, był dwukrotnie skazywany na wygnanie z Syrakuz z powodu stałego dążenia do zdobycia władzy. W 317 wrócił na czele wojsk zebranych w miastach pozostających pod władzą Syrakuz i ogłosił się strategos autocrator, co w praktyce oznaczało, że został tyranem. Przyjął również tytuł „generalnego pełnomocnika", który w przeszłości przyznano tylko tyranowi Dionizjuszowi Starszemu (ok. 430-367). Dla umocnienia swej władzy wymordował swoich przeciwników

12

i członków Rady Sześciuset, która sprawowała rządy w Syrakuzach. Liczbę ofiar szacuje się na 10 tysięcy. Umocniwszy władzę, mógł bez przeszkód prowadzić dalej wojnę z Kartaginą. Patrz także AGATOKLESA WOJNA z KARTAGINĄ 311-300 p.n.c. AGATOKLESA WOJNA Z KARTAGINĄ 311 -306 p.n.e. Agatokles, tyran Syrakuz (360P-289), wcześnie ujawnił swój talent wojskowy służąc pod dowództwem Timoleona (zm. 337). Kartagińczycy zaniepokojeni wzrostem potęgi Syrakuz wszczęli z nim wojnę i obiegli miasto. W tej sytuacji Agatokles spróbował przenieść wojnę na teren przeciwnika, do Afryki. Wylądował na wybrzeżu afrykańskim w 311. Kartagińczycy niebawem pobili go pod Lacata. Agatokles wycofał się, ale w 310 wrócił do Afryki na czele armii, która rozbiła kartagińskie wojska tak gruntownie, że w 308 Agatokles mógł wrócić na Sycylię i zmusić przeciwnika do zwinięcia oblężenia Syrakuz. Jednakże w czasie jego nieobecności wojska, które pozostały w Afryce, zostały w 307 pobite przez siły kartagińskie. Agatokles musiał zawrzeć pokój z Kartaginą, w którym uznano granicę w zachodniej Sycylii, wytyczoną po trzeciej wojnie DIONIZJUSZA. Kartagina zachowywała pokój przez 30 lat, aż do wojny z Pyrrusem z Epiru. Patrz także KARTAGIŃSKA WOJNA PRZECIWKO PYRRUSOWI Z EPIRU 278-276 p.n.e.; TlMOLEONA WOJNA 344-339 p.n.e.

AJGOSPOTAMOJ, BITWA U UJŚCIA 405 p.n.e. W czasie drugiej PELOPONESKIEJ WOJNY w celu przecięcia Ateńczykom dróg dostaw zboża przez Hellespont (Dardanele) flota spartańska pod dowództwem Lizandra (zm. 395) obiegła i zdobyła Lampsakos, miasto na Hellesponcie sprzymierzone w tym czasie z Atenami (405). Ateńczycy zgromadzili wszystkie posiadane okręty i pod dowództwem Konona (zm. ok. 390) wysłali je przeciwko flocie przeciwnika. Konon nie zdołał jednak wciągnąć Spartan do walki. Po pięciu dniach oczekiwania

Ateńczycy, nie zważając na przestrogi Alkibiadesa (ok. 450-404), zacumowali okręty u wybrzeży półwyspu Gallipoli (d. Chersonez tracki w zachodniej Turcji) w pobliżu ujścia rzeki Ajgospotamoj i zeszli na brzeg. Flota Lizandra zaskoczyła flotę ateńską, przypuściła atak i zagarnęła około 180 nieprzyjacielskich okrętów (Konon zdołał uciec z 20 statkami), około 4000 jeńców Ateńczyków zostało wymordowanych. W następstwie bitwy Ateny utraciły flotę, przecięto ich drogi zaopatrzenia w zboże, ich sprzymierzeńcy zaczęli się buntować (z wyjątkiem Samos), a Lizander obiegł port ateński. Po Ajgospotamoj Ateny znalazły się w niezwykle trudnej sytuacji. AJUTTHAJI l CZIANG MAJU WOJNY. Patrz SYJAMSKIE WOJNY.

ALBAŃSKIE POWSTANIA 1932, 1935 i 1937. W czasie panowania króla Zogu I (1895-1961) wybuchły trzy powstania - w 1932, 1935 i 1937. Wszczęły je grupy liberalnych reformatorów oraz radykałowie muzułmańscy o tendencjach marksistowskich (większość mieszkańców Albanii wyznawała islam). Zogu, który był dyktatorem i dążył do zachowania w Albanii społeczeństwa feudalnego, zdławił bez trudu te stosunkowo niewielkie i źle zorganizowane powstania. Zastosowane represje były zadziwiająco łagodne - stracono jedynie kilku prowodyrów; wprowadzono skromne reformy społeczne i administracyjne. Panowanie Zogu zakończyło się 7 kwietnia 1939, gdy Włochy, jedyny sprzymierzeniec Albanii, zaczęły ją traktować jak kraj podległy i jednocześnie dokonały najazdu (wojska włoskich faszystów ostrzelały miasta albańskie i zajęły kraj, który następnie został wcielony do Włoch). Zogu zbiegł do Wielkiej Brytanii. Patrz także ŚWIATOWA WOJNA n NA BAŁKANACH 1939-1941. ALBAŃSKIE POWSTANIE 1910. Albańczycy popierali rozwijający się w imperium osmańskim ruch młodoturków, ponieważ ci obiecali Albanii autonomię i zwolnienie od

13

bardzo wysokich podatków nakładanych przez państwo tureckie. Po zdobyciu władzy młodoturcy nie dotrzymali obietnic, ponadto nałożyli na Albanię nowe podatki. W marcu 1910 w północnej części kraju około 8000 Albańczyków wznieciło powstanie. Powstanie wkrótce objęło Korczę w południowo-wschodniej Albanii i rozszerzało się w kierunku zachodniej Macedonii. Albańscy przywódcy zebrali się w Czarnogórze i przyjęli memorandum, w którym domagali się samorządu dla Albanii. Rząd turecki odrzucił memorandum. W czerwcu 1910 armia turecka brutalnie zdławiła powstanie. ALBAŃSKO-TURECKA WOJNA 1443-1478.

Jerzy Kastriota, lepiej znany jako Skanderberg (1405-1468), syn albańskiego księcia, został w młodości zabrany na dwór sułtana Murada II (1403?-1451) jako zakładnik. Był ulubieńcem dworu, zyskał imię Iskander (Aleksander) i honorowy tytuł beja („pana"), przeszedł na islam i został dowódcą armii. Pamięć o pochodzeniu nie pozwoliła mu na zatracenie się w luksusach dworskiego życia. Gdy nad Albanią zawisła groźba najazdu tureckiego, Skanderberg uciekł (1443) do ojczystego kraju, zorganizował ligę skłóconych dotąd książąt albańskich i przyjął chrześcijaństwo. W 1443 rozpoczął walkę z Turcją od zajęcia fortecy w Krui, uchodzącej za niezdobytą. W latach 1444-1466 odparł 13 najazdów tureckich; w 1450 zwycięstwo nad wojskami Murada oblegającymi Kruję zapewniło mu na Zachodzie sławę bohatera, a także pomoc Wenecji, Neapolu, Węgier oraz papieża. Jego wojska, często stosujące partyzanckie metody walki, prawie zawsze odnosiły zwycięstwa. Dzięki wielkiemu zwycięstwu odniesionemu w 1461 udało mu się wymusić na Porcie zawarcie rozejmu, który jednak sam zerwał na skutek wezwania papieża do nowej krucjaty (1463). Jego wojska najechały Macedonię (1463) i pokonały Turków w 1464 i 1465. Ostatnie oblężenie Krui przez sułtana Mehmeda II Zdobywcę (1429-1481) doprowadziło do zniszczenia kraju i kosz-

towało Skanderberga utratę sojuszników. Po jego śmierci arystokracja albańska wszczęła spory między sobą, ale nadal prowadziła wojnę z Turcją. Chaotyczne walki zakończyły się w 1478 podbojem Albanii przez Turcję. ALBIGENSI, KRUCJATA PRZECIW ALBIGENSOM 1208-1229. Albigensi, zwolennicy manicheizmu z południowej Francji, zostali uznani przez Kościół rzymskokatolicki za heretyków, a w 1208 papież Innocenty III (1161-1216) wezwał do krucjaty przeciw nim. Wojska z północnej Francji pod wodzą Szymona IV z Montfort (1160P-1218) nadały krucjacie wymiar polityczny. Krucjata złamała niezależność arystokracji południowej Francji. Wojska Montforta pobiły arystokratów i albigensów w krwawej bitwie pod Muret 12 września 1213. Jednakże herezji nie wytępiono i wojna trwała nadal. Przywódca albigensów Rajmund VI (1156-1222), który został pobity pod Muret, w 1218 wytrzymał oblężenie Tuluzy prowadzone przez Montforta i odzyskał terytorium zdobyte przez krzyżowców. W 1226 wojska francuskiego króla Ludwika VIII (1187-1226) zajęły większą część Langwedocji, regionu w południowej Francji, po czym dokonano rzezi albigensów. Na mocy traktatu z Meaux z 1229 hrabstwo Tuluzy przeszło we władanie francuskich Kapetyngów. Patrz także ARAGOŃSKO-FRANCUSKA WOJNA1209-1213. ALEKSANDER WIELKI, WOJNA O SUKCESJĘ. Patrz DIADOCHÓW WOJNY 323-281 p.n.e.

ALEKSANDRA WIELKIEGO PODBOJE 334-323 p.n.e. Dwudziestoletni Aleksander po zamordowaniu Filipa II (382-336) został królem Macedonii i zwierzchnikiem Grecji. W 336 umocnił swą władzę nad Grecją. Kiedy wystąpiły przeciw niemu Teby, Aleksander obiegł je i zburzył. Nowy władca przystąpił do zrealizowania planu swego ojca dokonania podboju części państwa perskiego i zemszczenia się na nim za GREC-

14

KO-PERSKIE WOJNY (patrz KORYNCKA WOJNA 395-387 p.n.e., SPRZYMIERZEŃCZA WOJNA

357-355 p.n.e.). Drugorzędnym motywem było dążenie do napełnienia pustego skarbca. Armia Aleksandra, licząca około 30 tysięcy piechoty i 5000 jazdy, przeprawiła się w 334 przez Dardanele, na krótko zboczyła, by Aleksander mógł pomodlić się w Troi u grobu Achillesa, i w tym samym roku pobiła wojska perskiego króla Dariusza III (zm. 330) nad rzeką Granik. Aleksander opanowywał po drodze miasta frygijskie, by pozbawić perską flotę portów, następnie wkroczył do północnej Syrii i zwyciężył Dariusza w bitwie pod ISSOS w 333. Aby całkowicie wyeliminować perską flotę, Aleksander wkroczył do Fenicji, łatwo zdobył kilka miast, obiegł i zajął TYR, a następnie podbił Syrię. W 332 opanował Egipt, gdzie w 330 został uznany za syna Amona (najważniejszy bóg Egipcjan). Aleksander wrócił do Syrii w 331, pokonał Dariusza w bitwie pod GAUGAMELĄ, zdobył Babilon i Suzę, spalił Persepolis i w 330 podjął pościg za Dariuszem, który schronił się w Ekbatanie. Od 331 Aleksander zaczął ulegać wpływom wschodnim; nazywał siebie „królem królów" (tytuł perski) i ubierał się na perską modłę. Część wojsk, niezadowolona z tych zmian, wznieciła bunt, ale Aleksander szybko zdusił rebelię zabijając przywódców. Po znalezieniu ciała swojego przeciwnika Dariusza, zamordowanego przez kuzyna Bessosa (pojmany i ukrzyżowany w 329), Aleksander przykrył je własną szatą, a następnie urządził Dariuszowi królewski pogrzeb. W 330 zimował w Hindukuszu, po czym w 329 rozpoczął wyprawy wschodnioirańskie (patrz ALEKSANDRA WIELKIEGO WYPRAWYWSCHODNIOIRAŃSKIE 329-327 p.n.e.). Po zdobyciu w 327 Baktrii (Afganistan) i założeniu kolejnej, najdalej na wschód wysuniętej Aleksandrii (miasta) skierował się na południowy wschód, by rozpocząć podbój Indii (patrz ALEKSANDRA WIELKIEGO WYPRAWA DO INDII 327-325 p.n.e.). W 327 po bardzo trudnym oblężeniu zdobył AORNOS, a w 326 zwyciężył w swojej najtrud-

niejszej bitwie nad rzeką HYDASPES. Dzięki stałym uzupełnieniom armia Aleksandra liczyła wówczas 120 tysięcy żołnierzy, ale po dotarciu do rzeki Beas w Indiach - ponad 17 tysięcy km od Macedonii - żołnierze odmówili dalszego marszu na wschód. Aleksander ustąpił, w 325 zbudował flotę w jeszcze jednej Aleksandrii; armia pod jego dowództwem przeszła przez pustynię Makran, ponosząc po drodze ciężkie straty. W 324 wojska dotarły do Suzy, gdzie dla spełnienia swoich marzeń o harmonii między Grekami i Azjatami Aleksander nakazał, by zawierano mieszane małżeństwa. Sam poślubił córkę Dariusza Barsine (jedna z jego kilku żon), która została zamordowana w 309. Później pozbył się nieudolnych i przekupnych urzędników (Greków i Persów), i rozdzielił swe siły. Flota popłynęła morzem. Wojska lądowe odesłał do kraju. Wydał deklarację wzywającą wygnańców greckich do powrotu do kraju i nakazał, by uznano go za boga. Zdławił ostatni bunt w armii, udał się do Babilonu w 323, i tam, podczas przygotowań do kampanii arabskiej, dostał wysokiej gorączki i po krótkiej chorobie zmarł. Patrz także DIADOCHÓW WOJNY 323-281 p.n.e.

ALEKSANDRA WIELKIEGO WYPRAWA DO INDII 327-325 p.n.e. Armia około 90 tysięcy żołnierzy Aleksandra Wielkiego (356-323) przezimowała w Hindukuszu (pasmo wysokich gór na obecnej granicy między Afganistanem i Pakistanem), a następnie skierowała się na południe w kierunku rzeki Indus, docierając do jej dopływów w lecie 327 (patrz ALEKSANDRA WIELKIEGO PODBOJE 334-323 P.n.e.). Po opuszczeniu Baktrii wojska musiały przystosować się do nowych warunków: nieznanego klimatu, na przemian przyjaznych i wrogich tubylców i do słoni. Aleksander musiał pokonać wszystkie te trudności. Najpierw z wielkim trudem zdobył AORNOS, a następnie na równinach Pendżabu zwyciężył radżę Porosu w bitwie nad rzeką HYDASPES w 326. Władca

15

ów po walce został przyjacielem Aleksandra. Aleksander udał się w kierunku Beas, dopływu Indusu, i byłby poszedł dalej, gdyby nie odmowa żołnierzy, którzy pragnęli wrócić do domu. W 326 rozpoczął odwrót wzdłuż starego koryta Indusu. W 325 zatrzymał się w pobliżu obecnego Karaczi, przerywając marsz na zachód, aby podbić Mallów. ALEKSANDRA WIELKIEGO WYPRAWY WSCHODNIOIRAŃSKIE 329-327 p.n.e. Wyruszywszy z Ekbatany w Medii (starożytna kraina w obecnym północno-wschodnim Iranie) wojska Aleksandra Wielkiego (356-323) rozpoczęły trudny marsz na wschód (patrz ALEKSANDRA WIELKIEGO PODBOJE 334-323 p.n.e.). Dostawy żywności były tak znikome, że w końcu Aleksander wypłacił żołd części armii i kazał zwolnionym żołnierzom zawrócić do kraju. W czasie tej wyprawy Aleksander znalazł ciało zasztyletowanego Dariusza III (zm. 330), przeciwnika, którego darzył szacunkiem. To dało mu jeszcze jeden powód do kontynuowania działań: pragnął bowiem ująć Bessosa (zm. 329), mordercę Dariusza. Aleksander opanował północną Partię oraz Sogdianę (dwie starożytne krainy perskie) i pojmał Bessosa. W tym czasie Dailamici uprowadzili jego ukochanego konia, Bucefała, ale gdy Aleksander zagroził im surowymi karami, zwrócili wierzchowca. Następnie Aleksander udał się na południe, a potem w kierunku północno-wschodnim, w stronę obecnego Kabulu w Afganistanie. Podbił Baktrię (starożytna perska satrapia, która stała się później greckim królestwem) i w 327 poślubił Roksanę (zm. 311), baktryjską księżniczkę. Wojska Aleksandra odzyskały Sogdianę i zdobyły Gandharę, obecnie w północno-zachodnim Pakistanie. Powstanie w Baktrii i Sogdianie zmusiło Aleksandra do podjęcia długotrwałych działań. Stłumiwszy spisek przeciwko sobie, Aleksander w końcu 327 poprowadził swe wojska do Indii (patrz ALEKSANDRA WIELKIEGO WYPRAWA DO INDII 327-325 p.n.e.).

ALGIERSKA WOJNA 1815. Na początku 1815 napady berberyjskich piratów u wybrzeży Afryki Północnej zagroziły amerykańskiemu handlowi z krajami śródziemnomorskimi. Stany Zjednoczone, które nie musiały już koncentrować uwagi na WOJNIE 1812, wysłały w ten rejon komandora Stephena Decatura (1779-1820) na czele dużej eskadry okrętów. Decatur wkrótce przechwycił u przylądka Gata (Hiszpania) algierski okręt flagowy Machuda, wpłynął do portu w Algierze i doprowadził do zawarcia porozumienia, które położyło kres haraczom i zapewniło bezpieczeństwo amerykańskiemu handlowi. Ponadto na mocy porozumienia zostali uwolnieni wszyscy amerykańscy jeńcy, a Algieria wypłaciła duże odszkodowanie. Patrz także TRYPOLITAŃSKA WOJNA isoo-1805. ALGIERSKA WOJNA 1954-1962. W 1954 algierscy muzułmanie z Frontu Wyzwolenia Narodowego (FLN) rozpoczęli otwartą wojnę przeciw francuskiemu panowaniu w Algierii, napadając na francuskie instytucje i jednostki wojskowe, a także europejskie przedsiębiorstwa. W 1957 rząd francuski nie zgodził się na przyznanie Algierii niepodległości i wysłał wielotysięczne oddziały, które miały zdławić rebelię. Gdy w 1958 Charles de Gaulle (1890-1970) został prezydentem Francji, zaproponował przyjęcie zasady samostanowienia w rozwiązywaniu sprawy algierskiej, a później, w 1960, starał się doprowadzić do honorowego zawieszenia broni z przywódcami strony algierskiej. W kwietniu 1961 francuski generał Raoul Salan był współorganizatorem nieudanego puczu armii francuskiej w Algierii, który miał na celu niedopuszczenie do uniezależnienia się Algierii od Francji. W marcu 1962 przedstawiciele Francji i walczącej Algierii podpisali porozumienie o zawieszeniu broni, jednakże przeciw temu porozumieniu wystąpił Salan, który kierował nielegalną Organizacją Tajnej Armii (OAS). Salan został aresztowany, ale OAS walczyła dalej, l lipca 1962 Algierczycy w referendum

16

narodowym opowiedzieli się za niezależnością, a dwa dni później Francja uznała niepodległość Algierii. ALGIERSKO-FRANCUSKIE WOJNY 1832-1847. Patrz ABD EL- KADERA WOJNY .

ALGIERSKO-MAROKAŃSKA WOJNA 1963-1964. Uniezależnienie się Algierii od Francji (patrz ALGIERSKA WOJNA 1954-1902) nie zadowoliło ani Algierii, ani Maroka (Francja zrzekła się praw do Maroka w 1956), ponieważ Francja wytyczyła granice między nimi, nie konsultując się z przedstawicielami swych posiadłości. Prezydent Algierii, Ahmed Ben Bella (ur. 1916) domagał się rewizji granic, jednak Maroko zignorowało jego żądania. W październiku 1963 wojska algierskie i marokańskie rozpoczęły walki przygraniczne, które pociągnęły za sobą wiele ofiar. Dzięki interwencji nowo powstałej Organizacji Jedności Afrykańskiej (OJA) pod przewodnictwem cesarza Etiopii Hajle Sellasje (1892-1975) i prezydenta Mali Modibo Keita (1915-1977) obie strony zgodziły się na zawieszenie broni (20 lutego 1964), jednakże wzajemne stosunki między państwami pozostały napięte. W 1967 znowu wybuchły starcia przygraniczne, a później, w 1976, gdy dawna Sahara Hiszpańska uzyskała niepodległość i przyjęła nazwę Sahara Zachodnia, między Algierią i Marokiem rozpoczęła się cicha wojna o prawa własności do tego obszaru (patrz SAHARA HISZPAŃSKA, WOJNA o SAHARĘ HISZPAŃSKĄ 1975-)ALGONKIŃSKO-HOLENDERSKA WOJNA 1641-1645. Rozwój osadnictwa holenderskiego na obecnej Staten Island i Hackensack, w stanie Nowy Jork, wywołał gniew Indian Algonkinów, do których należały te tereny. Gdy latem 1641 administrator kolonii holenderskiej, William Kieft, zażądał od Algonkinów daniny, Indianie napadli na osadników na Staten Island i Manhattanie. Krwawe walki toczyły się aż do zawarcia rozejmu rok później. W lutym 1643 wojow-

nicy indiańscy ze szczepu Mohawk, uzbrojeni przez osadników holenderskich, zaatakowali Algonkinów, którzy w odwecie napadli na Holendrów. Po krwawych walkach i licznych akcjach represyjnych Holendrzy wspomagani przez Indian Mohawk zmusili Algonkinów do wycofania się ł zawarcia pokoju w sierpniu 1645. Patrz także HOLENDERSKO-INDIAŃSKIE WOJNY 1655-1664.

ALMOHADÓW PODBÓJ ARABSKIEJ HISZPANII 1146-1173. Almohadzi, purytańska sekta muzułmańska pochodzenia berberyjskiego, około 1125 założyli wojowniczą konfederację religijną w północno-zachodniej Afryce. Rywalizowali tam z Almorawidami, inną berberyjską sektą muzułmańską. Wielu mieszkańców arabskiej Hiszpanii pragnęło obalić zepsutych luksusem władców almorawidzkich (patrz ALMORAWIDÓW PODBÓJ ARABSKIEJ HISZPANII 1086-1094). W maju 1146 Almohadzi, zachęceni wezwaniem do udzielenia pomocy w obaleniu Almorawidów, dokonali inwazji na najbardziej wysunięty na południe kraniec Hiszpanii. Tarifa i Algeciras wpadły w ręce Almohadów, którzy pod wodzą Abd al-Mu'mina (zm. 1163) niezwłocznie ruszyli na północ. W 1146 Abd al-Mu'min został obwołany władcą arabskiej Hiszpanii. Almorawidzi zostali wyparci z Sewilli (styczeń 1147), a po nadejściu posiłków z Afryki Almohadzi zdobyli Kordobę i Jaen. Posuwając się poza dawne granice posiadłości Almorawidów, Almohadzi zdobyli Malagę (1153), Grenadę (1154), następnie z powodzeniem obiegli Almerię, mauretańskie miasto-twierdzę zdobyte wcześniej, w 1147, przez króla Kastylii i Leonu Alfonsa VII (zm. 1157) po wzorcowym oblężeniu. W latach pięćdziesiątych XII w. głównym przeciwnikiem Almohadów był ibn Mardanisz (zm. 1172), władca mauretańskiego królestwa Murcji, w południowo-wschodniej Hiszpanii. Abd al-Mu'min, zajęty wewnętrznymi problemami afrykańskimi, pozostawił opanowanie sytuacji w Hiszpanii swoim synom i wrócił do Afryki Północnej. W 1162 wojska ibn Ma-

17

rdanisza zostały rozbite w bitwie pod Grenadą, a trzy łata później poniosły kolejną klęskę w pobliżu Murcji. Po tych klęskach sojusznicy ibn Mardanisza zawarli pokój z Almohadami, a sam ibn Mardanisz przed śmiercią poradził synowi uznać zwierzchnictwo almohadzkiego kalifa. W ten sposób Almohadzi zakończyli podbój całej Andaluzji (południowa Hiszpania).

cił się o pomoc do Alfonsa, ale nie zapobiegło to upadkowi Sewilli w listopadzie 1091. Almorawidzi opanowali Badajoz w 1094. Z wyjątkiem regionu i miasta Walencja (patrz CYDA PODBÓJ WALENCJI 1089-1094) cała południowa część Półwyspu Iberyjskiego znalazła się w rękach Almorawidów. Saragossa pozostała w rękach dynastii Hud. Patrz także ALMOHADÓW PODBÓJ ARABSKIEJ HISZPANII 1146-1172.

ALMORAWIDÓW PODBÓJ ARABSKIEJ HISZPANII 1086-1094. Zagrożenie Sewilli, Grenady i Badajoz ze strony króla Kastylii i Leonu Alfonsa VI (1030-1109) sprawiło, że emirowie poprosili o pomoc Jusufa ibu Taszfina (zm. 1106), przywódcę Almorawidów, ascetycznej berberyjskiej sekty muzułmańskiej z Afryki Północnej, mimo ryzyka, że będą musieli się mu podporządkować. W czerwcu 1086 armia Almorawidów przybyła do Algeciras w Hiszpanii i wkrótce dołączyli do niej emirowie Sewilli, Grenady i Malagi ze swoimi wojskami. Razem ruszyli na północ w kierunku Badajoz. Wojska Alfonsa, wspierane przez posiłki aragońskie, stawiły czoło połączonym armiom Almorawidów i Maurów (hiszpańscy muzułmanie), pod wodzą Jusufa ibn Taszfina. 23 października 1086, w bitwie pod Zallaka, w pobliżu Badajoz, siły kastylijsko-aragońskie poniosły druzgocącą klęskę. Rycerstwo francuskie przybyło z pomocą w 1087, by ocalić Hiszpanów przed skutkami klęski. Wkrótce potem władca almorawidzki, Jusuf ibn Taszfin, wrócił do Afryki Północnej, ale zwycięstwa odnoszone przez chrześcijan pod wodzą Rodriga Diaza de Bivar, znanego powszechnie pod imieniem Cyd (1040?-1099), i udane wypady chrześcijan na terytoria Maurów, zmusiły go do powrotu do Hiszpanii w czerwcu 1089. Kilku pomniejszych władców wsparło go w walce z Alfonsem, ale Jusuf ibn Taszfin nie odniósł sukcesów i musiał wycofać się do Maroka (Afryka Północna). Wrócił ponownie do Hiszpanii w 1090 i podbił emiraty Malagi i Grenady. Gdy Almorawidzi zagrozili Sewilli, jej emir, Muhammad al-Mutamid (1040-1095) zwró-

ALNWICK, BITWA POD ALNWICK PIERWSZA I0»3. Król szkocki, Malcolm III Canmore (zm. 1093) żył w Anglii do 1066, ale po zwycięstwie Normanów pod Hastings (patrz NORMANÓW PODBÓJ 1000) przeniósł się do Szkocji. Udzielił schronienia saksońskiemu pretendentowi do tronu Anglii Edgarowi Athelingowi (1060?-! 125) i poślubił jego siostrę, która pomagała mu potem w cywilizowaniu Szkocji. Wypad do Nortumbrii i Cumberlandu w 1072, mający na celu zdobycze terytorialne i obronę niezależności Szkocji, sprowokował odwet Normanów. W 1093, aby powstrzymać inwazję Normanów, Malcolm zaatakował Alnwick w Nortumbrii, wpadł jednak w zasadzkę i zginął. Po jego śmierci w Szkocji wybuchły zamieszki, które trwały przez 30 lat. Druga bitwa pod Alnwick 1174. W 1165 królem Szkocji został William Lew (1143-1214). Zawarł on pierwszy z wielu francusko-szkockich traktatów. William nie mógł pogodzić się z utratą Nortumbrii, którą zagarnęli Anglicy za panowania jego poprzednika. W czasie powstania przeciw królowi Anglii Henrykowi II (1133-1189), wznieconego przez jego syna księcia Henryka i baronów (patrz ANGIELSKO-NORMAŃSKA REBELIA 1173-1174), książę Henryk obiecał zwrócić Szkocji Nortumbrię i Cumberland w zamian za pomoc. William Lew rozpoczął oblężenie Alnwick, które już wówczas było potężną warownią. Szkoci byli lekkomyślni i nieostrożni. Gdy pewnego mglistego dnia nie wystawili straży, Anglicy nadciągnęli niepostrzeżenie i zadali im dotkliwą klęskę. William Lew, straciwszy konia, dostał się do

18

niewoli. Został przewieziony do Falaise we Francji, gdzie zgodził się na upokarzające warunki i został wasalem Henryka. AMBOŃSKA MASAKRA 1623. W Ślad za Holendrami do Indii Wschodnich (Archipelag Malajski, Indochiny i Indie) pociągnęli angielscy kupcy, którzy osiedlili się na Ambonie, jednej z wysp archipelagu Moluków, w obecnej wschodniej Indonezji. Działała tam już holenderska Kompania Wschodnioindyjska zajmująca się handlem korzeniami. Holenderski gubernator wyspy podejrzewając Anglików o zmowę z japońskimi najemnikami, mającą na celu zabicie go i zajęcie holenderskiej twierdzy na Ambonie, nakazał aresztować rzekomych spiskowców, których następnie poddano torturom, aby wymusić przyznanie się do winy. W lutym 1623 stracono dziesięciu Anglików, dziesięciu Japończyków i jednego Portugalczyka. Anglicy, po przejęciu ich faktorii na Ambonie przez Holendrów, zrezygnowali z handlu korzeniami w większej części Indii Wschodnich i skupili swoją działalność w Indiach. Patrz także PORTUGALSKO-HOLENDERSKIE WOJNY W INDIACH WSCHODNICH 1601-1641.

17751783. Generał Thomas Gage (1721-1787), gubernator Massachusetts, usiłując wyegzekwować uchwały parlamentu brytyjskiego, odrzucane przez amerykańskich kolonistów jako „opodatkowanie bez przedstawicielstwa", wysłał żołnierzy brytyjskich, by przejęli armaty i amunicję przechowywane przez kolonistów w Concord. Działania te miały powstrzymać wybuch rebelii. Amerykanie stawili opór pod Lexington i Concord, zmuszając Brytyjczyków do odwrotu w kwietniu 1775. Wkrótce wojska kolonialne zdobyły fort Ticonderoga i Crown Point na jeziorze Champlain. Wprawdzie Brytyjczycy pod dowództwem generała Williama Howe'a (1729-1814) utrzymali pozycje w bitwie pod Bunker Hill 17 czerwca 1775, drogo jednak okupili to zwycięstwo (stracili AMERYKAŃSKA REWOLUCJA

prawie połowę żołnierzy). Wojska amerykańskie dowodzone przez generała Jerzego Waszyngtona (1732-1799) stopniowo umacniały swoje pozycje wokół Bostonu w Massachusetts. 4 lipca 1776 Kongres Kontynentalny uchwalił Deklarację Niepodległości, w której proklamował niepodległość kolonii amerykańskich i powstanie Stanów Zjednoczonych. Jednakże wojska Howe'a wkrótce zmusiły Armię Kontynentalną Waszyngtona do odwrotu do Nowego Jorku, a w rok później (1777) zdobyły Filadelfię. Brytyjczycy ściągnęli wojska z Kanady i usiłowali rozdzielić amerykańskie kolonie. Brytyjski generał John Burgoyne (1722-1792) odbił Ticonderogę i Crown Point, ale poniósł druzgocącą klęskę w bitwie pod Saratogą w październiku 1777, po której poddał się amerykańskiemu generałowi Horatio Gatesowi (1727-1806). Francuzi, po zawarciu z Amerykanami traktatu 0 przyjaźni, pomogli utrzymać amerykańs kie pozycje w Yalley Forge (Pensylwania), mimo ciężkiej zimy 1777-1778, a 28 czerw ca 1778 przyczynili się do zwycięstwa kolo nistów w bitwie pod Monmouth (stan Nowy Jork). Amerykańscy kaprzy odnieśli kilka efektownych sukcesów na morzu, do najważniejszych należało zagarnięcie bry tyjskiego okrętu wojennego Serapis. Zdobył go John Paul Jones (1747-1792) - dowódca okrętu Bonhomme Rkhard, przebudowanego okrętu francuskiego - po bitwie morskiej u wybrzeży angielskich 23 września 1779. Po 1778 działania wojenne przeniosły się na południe. Brytyjczycy zwyciężyli pod Savannah (Georgia) i Charleston (Karolina Południowa). Amerykańskie oddziały pod dowództwem Nathanaela Greena (1742-1786), Francisa Mariona (1732P-1795) 1 Daniela Morgana (1736-1802) wygrały natomiast bitwy w Wirginii, Karolinie Południowej i Georgii. Amerykańskie wy pady, w których ważną rolę odgrywały siły francuskie, trwały nadal. W Yorktown (Wir ginia) w październiku 1781 wojska kolonialne pod dowództwem Waszyngtona, księcia de Rochambeau (1725-1807), markiza de Lafay-

19

ette'a (1757-1834) i barona Friedricha von Steubena (1730-1794) otoczyły Brytyjczyków dowodzonych przez generała Charlesa Cornwallisa (1738-1805), który czekał na posiłki. Francuska flota uniemożliwiła ucieczkę morzem. Po kilku daremnych próbach przerwania amerykańsko-francuskiej blokady Cornwallis poddał się 19 października 1781. Walki w zasadzie ustały (patrz BRYTYJSKO-INDIAŃSKIE NAPADY nn), ale rewolucja zakończyła się dopiero po zawarciu traktatu paryskiego w 1783, w którym Wielka Brytania uznała niepodległość Stanów Zjednoczonych. Patrz także BOSTOŃSKA MASAKRA

fregatę Insurgente z 40 działami, a 1-2 lutego 1800 pokonał w pobliżu Gwadelupy francuski okręt liniowy La Vengean.ce z 52 działami (La Yengeance zdołał uciec pod osłoną nocy). Traktat z 1800 zakończył walki; Stany Zjednoczone i Francja zgodziły się na uchylenie traktatu z 1778 i przejęcie przez Stany Zjednoczone roszczeń obywateli USA w stosunku do Francji z tytułu zajęcia amerykańskich statków handlowych.

1770, WOJNA 1812.

AMISTAD.

AMERYKAŃSKA WOJNA DOMOWA. Patrz WOJNA SECESYJNA 1861-1865.

AMERYKAŃSKO-FRANCUSKA NIE WYPOWIEDZIANA WOJNA 1798-1800. W czasie FRANCUSKICH WOJEN REWOLUCYJNYCH Francja utrudniała żeglugę statkom amerykańskim, co stało się powodem nie wypowiedzianej wojny między Stanami Zjednoczonymi a Francją. Wojna toczyła się głównie na Morzu Karaibskim. Francja związana była z USA traktatem o przyjaźni z 1778. Jednak po podpisaniu w 1794 traktatu Jaya, rozstrzygającego pewne spory terytorialne między Wielką Brytanią a Stanami Zjednoczonymi, Francja zaczęła przejmować statki handlowe USA płynące do Wielkiej Brytanii. Znaczenie miała również sprawa XYZ w Paryżu: Francuzi domagali się konkretnej kwoty za przystąpienie do negocjacji z USA w sprawie traktatu o przyjaźni i handlu. Pod naciskiem prezydenta USA Johna Adamsa (1735-1826) Kongres zerwał traktat z Francją z 1778, zawiesił handel z tym krajem i nakazał marynarce przechwytywanie francuskich okrętów wojennych. Flota amerykańska zdobyła ponad 85 statków francuskich (Departament Marynarki Wojennej USA powstał w maju 1798). 9 lutego 1799 Thomas Tnmun (1755-1822), dowódca okrętu liniowego Constellation z 36 działami, ujął u wybrzeży Nevis francuską

AMFISSEJSKA WOJNA. Patrz ŚWIĘTA WOJNA CZWARTA 339-338 p.n.e. BUNT

NA

AMISTAD

1839.

W 1839 hiszpański szkuner Amistad z 53 murzyńskimi niewolnikami na pokładzie opuścił Hawanę i popłynął do innego portu na Kubie. Niewolnicy pod wodzą Cinque'a podnieśli bunt i zabili kapitana statku oraz kucharza. Niewolnicy nie znali zasad nawigacji, przeto zatrzymali dwóch członków załogi, którzy mieli poprowadzić statek do Afryki, a resztę wsadzili na łodzie i spuścili w morze. Dwaj nawigatorzy ukradkiem przyjęli kurs na północ. Po około 50 dniach statek dotarł do Long Island, został zatrzymany przez okręt wojenny Stanów Zjednoczonych i przeprowadzony do Nowego Londynu (Connecticut), gdzie Cinąue i pozostali buntownicy zostali oskarżeni o piractwo i morderstwo. Po ich stronie stanęli abolicjoniści; zaskarżyli oni wyrok do Sądu Najwyższego, gdzie bardzo elokwentnie bronił ich były prezydent USA John Quincy Adams (1767-1848). W 1841 sąd uniewinnił Cinque'a i jego towarzyszy, przyjmując w uzasadnieniu wyroku, że handel niewolnikami jest bezprawny. Uniewinnieni wrócili do Afryki. AMRITSAR, MASAKRA W AMRITSAR 1919.

W 1919 nacjonaliści hinduscy wzniecili zamieszki w Amritsar (miasto w Pendżabie, Indie) protestując przeciw brytyjskim ustawom Rowlatta, które przewidywały ostre sankcje za podżeganie do buntów. 12 kwietnia w czasie zamieszek zginęło pięciu

20

obywateli brytyjskich. Następnego dnia około 10 tysięcy nie uzbrojonych Hindusów zebranych w Amritsar nadal protestowało przeciwko ustawom. Mimo wezwań zgromadzeni nie rozeszli się. Wówczas oddziały Gurkhów pod komendą brytyjskiego generała brygady Reginalda Dyera (1864-1927) otworzyły ogień. 379 Hindusów zostało zabitych, a około 1200 rannych. Dyer ogłosił następnie stan wyjątkowy, wobec uczestników zamieszek zarządził chłosty i inne upokarzające kary. Brytyjska Izba Gmin potępiła działania Dyera, zaaprobowała je natomiast Izba Lordów. Rada wojskowa nazwała później masakrę „błędem w ocenie". ANASTAZJUSZA II BUNT 720-721. W następstwie buntu armii w 715 bizantyjski cesarz Anastazjusz II (zm. 721) został zdetronizowany, a władzę objął Teodozjusz III (zm. po 717). Anastazjusz uciekł i został mnichem w Tessalonikach (Saloniki). Leon Izauryjski (680?-741), główny dowódca bizantyjski, odmówił uznania Teodozjusza i poparł spisek mający na celu powrót Anastazjusza na tron. W tym samym czasie Bizancjum najechali Arabowie (patrz BIZANTYJSKO-MUZUŁMAŃSKA WOJNA 698-718). Leon

uznał, że sam może zostać cesarzem. Poprowadził wojska do Konstantynopola, zmusił Teodozjusza do abdykacji i w 717 obwołał się cesarzem. W 720 oficerowie i inni zwolennicy Anastazjusza wzniecili bunt na Sycylii. Rebelią kierował Anastazjusz, który chciał zdetronizować Leona. Leon niezwłocznie wysłał na Sycylię wojsko i buntownicy poddali się. Anastazjusza schwytano i stracono w 721. Patrz także KONSTANTYNOPOLA OBLĘŻENIE 717-718. ANDERSONA NAPAD 1864. 27 września 1864 dowodzony przez Williama Andersena (zm. 1864) nieregularny oddział Konfederacji, do którego należeli między innymi Jesse James (1846-1882) i jego brat Frank (1843-1915), napadł na Centralię w Montanie. Konfederaci zaatakowali dyliżans pocz-

towy, opanowali pociąg i zabili 24 nie uzbrojonych żołnierzy Unii, po czym ograbili pasażerów i spalili wagony. Później „Krwawy Bili" i jego banda wybili trzy kompanie wojsk Unii, które przybyły na odsiecz. Patrz także WOJNA SECESYJNA 1861-1865, QUANTRILLA NAPADY 1861-1865.

ANDREWSA RAJD 1862 (wielki wyścig lokomotyw). W czasie WOJNY SECESYJNEJ 22 kwietnia 1862 nocą dwudziestu dwóch ochotników Unii pod wodzą Jamesa J. Andrewsa (zm. 1862) wdarło się głęboko na terytorium konfederatów, aby przerwać połączenie kolejowe między Mariettą w stanie Georgia a Chattanooga w Tennessee. Żołnierze uprowadzili pociąg linii Western & Atlantic Railway z lokomotywą zwaną „Generał" i pojechali w kierunku Chattanooga, aby wysadzić mosty i przerwać linie komunikacyjne. Żołnierze Konfederacji ruszyli w pościg na lokomotywie zwanej „Teksas" i dogonili ich po około 90 milach, gdyż „Generałowi" zabrakło opału. Andrewsa i siedmiu innych żołnierzy Unii oskarżono o szpiegostwo i stracono; ci, którzy przeżyli więzienie, zostali pierwszymi kawalerami Medalu Honoru, przyznanemu przez Kongres. ANGIELSKA REWOLUCJA 1688. Patrz WSPANIAŁA REWOLUCJA less.

ANGIELSKA SUKCESJA, WOJNA O SUKCESJĘ. Patrz WSPANIAŁA REWOLUCJA 1688; IRLANDZKA WOJNA i689-i69i; JAKOBITÓW POWSTANIE 1689-1690. ANGIELSKA WOJNA DOMOWA 1215-1217.

Niezadowolony z powodu konieczności przyznania na mocy Wielkiej Karty (Magna Carta 1215) wielu swobód, król Anglii Jan (1167-1216) zwrócił się do papieża z prośbą 0 unieważnienie Karty. Gdy papież wydał odpowiedni dekret, król zebrał armię złożo ną z najemników francuskich oraz korsarzy 1 rozpoczął walkę z angielskimi baronami. Francja przysłała baronom machiny obleź-

21

nicze, a potem - gdy początkowo siły Jana odnosiły zwycięstwa - zaproponowała przysłanie z pomocą księcia Ludwika (1187-1226). Tysiące Anglików poparło baronów, którzy zaofiarowali Ludwikowi tron angielski. W 1216 Jan zmarł, a wtedy Ludwik dokonał najazdu na Anglię i wkrótce opanował południowo-wschodnią część kraju. Królem Anglii został syn Jana, Henryk III (1207-1272). W 1217 pod dowództwem regenta Williama Marshala (l 146?-1219) wojska angielskie prawie równocześnie zwyciężyły flotę Ludwika pod Dover i jego armię pod Lincoln. Baronowie zjednani reformami Marshala opuścili Ludwika, który wycofał się po zawarciu we wrześniu 1217 traktatu pokojowego z Marshalem. ANGIELSKA WOJNA DOMOWA PIERWSZA, CZYLI WIELKA 1642-1646. Król Anglii Karol I (1600-1649) uważał, że rządzi z boskiego nadania, parlament jest jedynie ciałem doradczym, a jakiekolwiek prawa parlamentu są darem króla. Parlament uważał jednak, że ma prawo także decydować o tym, że jedynie on, a nie władca nakłada podatki. Obie strony obstawały przy swoim. Karol potrzebował pieniędzy na wojnę i na realizację innych planów, z tego powodu parokrotnie zwoływał oporny parlament, aby ten uchwalił nowe podatki. Również samowolnie ściągał podatki, prowadził bezprawne procesy i przez 11 lat próbował rządzić bez parlamentu. Rekwirował ziemię, zbierał podatki, więził przeciwników, mianował znienawidzonych doradców i usiłował narzucić Szkocji liturgię High Church, odłamu Kościoła anglikańskiego (patrz BISKUPÓW WOJNY). Nie mogąc bez pieniędzy skutecznie prowadzić wojny ze Szkotami, Karol zwołał parlament w 1640 („Krótki"), ale parlament nie chciał nakładać podatków, dopóki nie zostaną rozpatrzone skargi. Karol po trzech tygodniach rozwiązał ten parlament, ale jeszcze w 1640 zwołał następny („Długi", gdyż trwał aż do 1653), który jednak był zdominowany przez opozycję. Coraz większą rolę w parlamencie odgrywali purytanie.

Parlament wystąpił przeciw Karolowi, uchwalając prawa wymierzone przeciw jego despotycznym zapędom. Parlament również oskarżył i skazał na śmierć niektórych doradców królewskich i postanowił, że decyzję o jego rozwiązaniu można podjąć jedynie za zgodą obu stron. W 1641 wybuchło IRLANDZKIE WIELKIE POWSTANIE, którego stłumienie wymagało użycia armii, ale parlament, nie ufając królowi, nie chciał powierzyć wojska pod jego rozkazy. Jednocześnie uchwalił plan reform kościelnych, którego domagali się purytanie. Karol próbował aresztować przywódców parlamentu, co mu się nie powiodło, odrzucił możliwość kompromisu i zebrał armię z pomocą wielkich panów, wyznawców Kościoła anglikańskiego i katolików, którzy mieli jednak ograniczone środki finansowe. Parlament miał oparcie na południu i zachodzie wśród zasobnych kupców i rzemieślników, mobilizował ich, opanował również flotę. W 1642 w całym kraju rozpoczęły się drobne starcia. Pierwsza większa bitwa, pod Edgehill, nie została rozstrzygnięta. Karol zajął Oxford i w 1643 bezskutecznie usiłował opanować Londyn. Rojalistom nie udało się zdobyć żadnej twierdzy i do czasu zawarcia sojuszu ze Szkotami byli oni właściwie bezsilni. Karol podpisał ze Szkotami uroczystą Ligę i Kowenant, w zamian za 20 tysięcy żołnierzy zgodził się na „prezbiterianizację" Anglii. W 1644 Szkoci najechali Yorkshire i pomogli zdobyć na krótko Newark, ale głównie dzięki świetnym działaniom kawalerii parlamentu, tzw. Ironsides pod dowództwem Olivera Cromwella (1599-1658), rojaliści ponieśli znaczącą klęskę pod Marston Moor. W 1645 Cromwell, w tym czasie drugi co do rangi dowódca wojsk parlamentu, odegrał dużą rolę w utworzeniu Armii Nowego Wzoru; dobrze wyćwiczone i dobrze opłacone, prawie dwukrotnie liczniejsze wojska rozbiły armię Karola pod Naseby (patrz ANGIELSKO-SZKOCKA WOJNA 1642-1549). Pomoc z Irlandii i kontynentu nie nadeszła, co także przyczyniło się do klęski Karola. Oxford padł w 1646, Karol uciekł do Szkocji

22

i poddał się, co oznaczało koniec pierwszej wojny domowej. Druga angielska wojna domowa 1648-1651. Po upadku Oxfordu „Długi" Parlament starał się zreformować zarówno rząd, jak i Kościół. Prezbiterianie usiłowali wcielić w życie Uroczystą Ligę i Kowenant z 1643 i ustanowić prezbiterianizm religią panującą w Anglii. Armia, której znaczną część stanowili independenci, odnosiła się do tego wrogo, przeto parlament dążył do jej demobilizacji. Mając nadzieję, że dzięki pomocy z zagranicy dojdzie do restauracji jego władzy, Karol zwlekał z zaakceptowaniem prezbiteriańskich uchwał parlamentu, wobec czego zniecierpliwieni Szkoci wydali go w 1646 parlamentowi za 400 tysięcy funtów. Parlament proponował Karolowi, by zgodził się na ograniczenie władzy króla, ale wojsko domagało się jego egzekucji ze względu na uporczywe odrzucanie przez króla wszelkich kompromisów. Armia odebrała Karola parlamentowi i pod dowództwem Cromwella ruszyła z jeńcem do Londynu. Karolowi udało się uciec, schronił się na wyspie Wight i podjął negocjacje z parlamentem, z zagranicznymi rządami i Szkotami, ponownie obiecując ustanowienie prezbiterianizmu w Anglii jako religii panującej w zamian za pomoc. W 1648 wznowiono walki; zdławiono powstania w Kent, Essex i Walii. Oddziały szkockie wkroczyły do Anglii, ale armia Cromwella pobiła Szkotów pod Preston, w północnej Anglii (1648). Parlament ponownie próbował dojść do kompromisu, ale armia pod wpływem Cromwella przeprowadziła w 1648 Czystkę Pride'a (Thomas Pride [zm. 1658] na rozkaz armii usunął prezbiterian z parlamentu zarzucając im, że są rojalistami). Pozostali członkowie zgromadzenia ustawodawczego, tak zwanego Parlamentu Kadłubowego, obwołali się sądem specjalnym i w 1649 postawili Karola w stan oskarżenia pod zarzutem zdrady. Był pierwszym królem Anglii postawionym przed sądem; został skazany i stracony. Parlament Kadłubowy sprawował następnie rządy poprzez Radę Stanu. Po obwołaniu w Irlandii

i Szkocji (patrz CROMWELLA KAMPANIA IRLANDZKA 1649-1650; CROMWELLA KAMPANIA SZKOCKA I650-i65i) królem Karola II (1630-1685) syna Karola I, parlament rozkazał Cromwellowi podjąć działania przeciw rojalistom, Karol II przybył do Szkocji, ale po klęsce pod Worcester w 1651 uciekł na kontynent. ANGIELSKA WOJNA DYNASTYCZNA 1138-1154. Król Anglii Edward I (1068-1135) straciwszy jedynego syna (1120) i obawiając się, że jego następcą zostanie słaby i niegodny zaufania siostrzeniec, Stefan z Blois (1097?-! 154), uzyskał zgodę baronów na objęcie tronu przez córkę Matyldę (1102-1167). Jednak po śmierci króla baronowie i duchowieństwo zaofiarowało tron Stefanowi, który okazał się nieudolny i nie zdołał zaprowadzić porządku w kraju. Spowodowało to bunt baronów w 1138, którzy opowiedzieli się za Matyldą. W 1139 wojska Matyldy wspomaganej przez przyrodniego brata, Roberta, hrabiego Gloucester, rozpoczęły walkę z poplecznikami Stefana. W 1141 Stefan dostał się do niewoli pod Lincoln. Jednak wojna nie ustała. Wojska Matyldy przegrały bitwę pod Winchester, a Robert dostał się do niewoli; został wymieniony za Stefana. W 1142 Matylda musiała opuścić Anglię. Stefan rządził nieudolnie, wojna domowa trwała nadal; w 1148 przewagę zdobył syn Matyldy, Henryk Plantagenet (1133-1189). Po nie rozstrzygniętej bitwie pod Wallingford zawarto w 1154 rozejm. Stefan został uznany królem Anglii, ale jego następcą miał zostać Henryk II (patrz ANGIELSKO-FRANCUSKA WOJNA 1159-H89). Patrz także SZTANDAR, BITWA POD SZTANDAREM IBS. ANGIELSKIE WYPRAWY DO IRLANDII 1394-1399. Istotny problem za panowania króla Anglii Ryszarda II (1367-1400) stanowiła kwestia irlandzka. Król dwukrotnie wyprawiał się do tego kraju. Przyczyną pierwszej wyprawy w 1394 były spory między klanami. W wyniku udanych rokowań

23

król skłonił do uległości 50 irlandzkich wodzów plemiennych i pasował na rycerzy pięciu irlandzkich władców; w 1395 Ryszard opuścił Irlandię. Walki wybuchły wówczas na nowo, początkowo toczyły się tylko między Irlandczykami; gdy w końcu 1398 Irlandczycy zwyciężyli i zabili gubernatora pozostawionego przez Ryszarda, król powrócił, ale tuż po zejściu na brzeg dotarła do niego wiadomość o BUNCIE HENRYKA BOLINGBROKE'A w Anglii, co zmusiło go do powrotu do kraju. ANGIELSKO-AFGAŃSKIE AFGAŃSKIE WOJNY.

WOJNY.

Patrz

ANGIELSKO-BIRMAŃSKA WOJNA PIERWSZA 1824-1826. Powodem tej wojny była birmańska okupacja Assamu i Manipuru w północno-wschodnich Indiach. W 1824 flota angielska pod dowództwem sir Archibalda Campbella (1769-1843) zdobyła Rangun. W 1825 Birmańczycy na próżno usiłowali odzyskać miasto. Hinduskie wojska dowodzone przez Brytyjczyków posuwały się wzdłuż rzeki Irawadi, a jednocześnie opanowały wybrzeże. Birmańczycy doznali dotkliwej porażki w pobliżu Awy nad Irawadi i w lutym 1826 zawarli traktat w Jandabo, na mocy którego ustąpili Brytyjczykom Assam, Manipur, Arakan i wybrzeże Tenaserim. Druga wojna angielsko-birmańska 1852. Zajęcie przez Brytyjczyków statku należącego do króla sprowokowało następną wojnę (Brytyjczycy pragnęli zapewnić sobie lądowy szlak komunikacyjny łączący ich kolonie w Indiach z Singapurem). Wojska hindusko-brytyjskie zajęły Rangun i Pegu. Rewolta w Rangunie doprowadziła do zastąpienia birmańskiego króla Pagana Mina (zm. 1880) przez jego brata Mindona Mina (1814-1878), który zgodził się na oddanie Brytyjczykom południowej Birmy. Trzecia wojna angielsko-birmańska 1885. Birmański król Czibo (1858-1916) sprzyjał Francuzom i prowadził z nimi negocjacje w sprawie budowy linii kolejowej z Mandalaj do granicy Indii.

Gdy Czibo odmówił przyjęcia brytyjskiego posła, Brytyjczycy zajęli Mandalaj i północną Birmę, którą przyłączyli do Indii. Czibo został deportowany do Indii, walki trwały jednak jeszcze cztery lata, nim Brytyjczycy spacyfikowali birmańskich partyzantów. ANGIELSKO-BURSKIE WOJNY. Patrz BURSKIE WOJNY. ANGIELSKO-CHIŃSKIE WOJNY. Patrz OPIU

MOWĘ WOJNY.

ANGIELSKO-FRANCUSKA WOJNA 1109-1113. Robert Krótkoudy (1054P-1134) książę Normandii (patrz WILHELMA i ZDOBYWCY NAJAZD NA NORMANDIĘ 1070) wystąpił przeciw swojemu młodszemu bratu, angielskiemu królowi Henrykowi I (1068-1135) i dokonał nieudanej inwazji na Anglię (1101). W odwecie Henryk najechał Normandię, pobił Roberta (patrz TINCHEBRAI, BITWA POD TINCHEBRAI 1100) i sam przejął władzę w Normandii (1107). Mentorem Roberta był francuski król Ludwik VI (1081-1137), który wzorując się na ojcu, królu Filipie I (1052-1108), występował przeciw panowaniu Anglików w Normandii i podżegał do buntu. W 1109 Henryk I wkroczył na czele swych wojsk do Francji w odpowiedzi na podział Vexinu, bogatego regionu francuskiego w Normandii, między Ludwika, panów andegaweńskich i syna Roberta Krótkoudego. Strona francuska walczyła nieudolnie, to napadała na Anglików, to zawierała z nimi rozejmy (patrz ANGIELSKO-FRANCUSKA WOJNA 1116-1119).

ANGIELSKO-FRANCUSKA WOJNA 1116-1119. Sporadyczne napady i rozejmy, przeplatane rozmaitymi intrygami, cechowały ANGIELSKO-FRANCUSKA WOJNĘ 1109-1113. Podczas nowej wojny celem francuskiego króla Ludwika VI (1081-1137) było osłabienie Anglii i opanowanie Maine i Bretanii w północno-zachodniej Francji. Francuzi walczyli źle, choć zachowali swoje tereny. W 1119 doszło do dużej bitwy pod

24

Bremule, w której Francuzi doznali zdecydowanej klęski. Ludwik zmuszony był uznać zwierzchnictwo Anglii nad Maine i Bretanią. ANGIELSKO-FRANCUSKA WOJNA 1123-1135. Wojska angielskie pod wodzą króla Henryka I (1068-1135) najechały północno-zachodnią Francję, aby zabezpieczyć panowanie Anglii w Maine (patrz ANGIELSKO-FRANCUSKA WOJNA 1110-1119). Przeciwnikiem Henryka był między innymi FulkoY (1092-1143), hrabia Andegawenii, z którego córką Henryk miał zamiar ożenić swojego syna. Po śmierci syna (1120), mimo toczącej się wojny, Henryk doprowadził do ślubu córki Matyldy (1102-1167) z synem Fulka, Godfrydem Plantagenetem (1113-1151). Przed 1128 działania wojenne toczyły się sporadycznie, później wojna nabrała charakteru walki na wyczerpanie przeciwnika. Małżeństwo Matyldy i Godfryda, zawarte w 1128 w nadziei, że przyczyni się do pokoju, stało się powodem nowego konfliktu (patrz ANGIELSKA WOJNA DYNASTYCZNA 1138-1154).

ANGIELSKO-FRANCUSKA WOJNA 1159-1189. Gdy Henryk, hrabia Andegawenii, został królem Anglii Henrykiem II (1133-1189), władał wielkim obszarem zarówno w Anglii, jak i na kontynencie europejskim. Stało się to przyczyną obaw i gniewu króla francuskiego, Ludwika VII (1120-1180), seniora Henryka. Zbyt słaby, by rozpocząć otwartą walkę, Ludwik starał się osłabić Henryka stosując różne intrygi. W 1159 Henryk dążąc do zrealizowania swoich roszczeń do Tuluzy, wyruszył na czele armii z Normandii i wkroczył do Tuluzy. Czekał tam już na niego Ludwik. Henryk nie chciał atakować bezpośrednio swego seniora, przeto nakazał odwrót; zawarł pokój, ale ślubował odwet. Ludwik nadal podkopywał pozycję Henryka, podżegając do buntu w angielskich posiadłościach we Francji. W 1173 namówił do

rebelii syna Henryka (patrz ANGIELSKONOR-MANDZKA REBELIA 1173-1174), nastawiał przeciw Henrykowi również jego żonę, Eleonorę Akwitańską (l 122?-1204), źle usposobioną do niego ze względu na jego zdrady małżeńskie. Synowie Eleonory i Henryka spiskowali przeciwko ojcu, dążąc do zyskania większej władzy w nadanych im ziemiach. Śmierć Ludwika w 1180 na krótko tylko przerwała działania wojenne. W 1183 Ryszard (1157-1199), hrabia Akwitanii, późniejszy król angielski Ryszard Lwie Serce, zdławił skierowaną przeciw niemu rebelię i w 1189, wspomagany przez brata Jana (1167-1216), późniejszego króla Anglii, oraz przez króla Francji, Filipa II (1165-1223) rozpoczął wojnę z ojcem. Śmierć Henryka II (1189) wyniosła Ryszarda na tron angielski. Patrz także HENRYKA n WALKI w WALII 1157-1165.

ANGIELSKO-FRANCUSKA WOJNA 1202-1204. Gdy angielski król Jan I (1167-1216) uprowadził narzeczoną francuskiego szlachcica i nie stawił się na wezwanie sądu, by odpowiedzieć za to przestępstwo, francuski król, Filip II (1165-1223), formalnie senior Jana, uznał go za winnego i wobec tego zgłosił roszczenia do jego francuskich posiadłości. W następstwie tego wybuchła wojna, w której Jan stracił Andegawenię, Bretanię, Maine, Normandię i Touraine. Najważniejsze działania wojenne toczyły się pod zamkiem Gaillard, angielskim przyczółkiem nad Sekwaną, obleganym przez wojska Filipa II od 1203 do 1204, oraz pod miastem Rouen w Normandii. Jan utrzymał władzę na terytorium na południe od Loary. Spodziewając się odwetu, Filip utrzymywał w tym okresie oddziały stale pozostające w jego służbie. ANGIELSKO-FRANCUSKA WOJNA 1213-1214. Dążąc do odzyskania ziem w północno-zachodniej Francji utraconych na rzecz króla francuskiego Filipa II (1165-1223) w ANGIELSKO-FRANCUSKIEJ WOJNIE 1202-1204, król Jan I (1167-

25

-1216) zawarł przymierze ze swoim siostrzeńcem, cesarzem Świętego Cesarstwa Rzymskiego, Ottonem IV (1174?-1218) i hrabią Flandrii, Ferdynandem (l 186-1233). Najazd Jana I na Poitou, nie spełnił pokładanych w nim nadziei, ponieważ 27 lipca 1214 w bitwie pod Bouvines we Flandrii Filip II pobił na głowę sprzymierzeńców Jana, Ottona i Ferdynanda. Zwycięstwo umocniło władzę Kapetyngów i zapewniło Filipowi powszechne uznanie we Francji. Patrz także ALBIGENSI, KRUCJATA PRZECIW ALBIGENSOM 1208-1229. ANGIELSKO-FRANCUSKA WOJNA

1242-1243. Działania wojenne między królestwami Francji i Anglii rozpoczęła inwazja dokonana przez króla Anglii, Henryka III (1207-1272), wspieranego przez wasali z południowej Francji. Zwycięstwa króla Francji, Ludwika IX (1214-1270) pod Taillebourg i Saintes zniechęciły południowców, zmuszając Henryka do zawarcia rozejmu w Bordeaux. Jednak Ludwik, trapiony wyrzutami sumienia i pragnący wyruszyć jak najszybciej na siódmą krucjatę, nie doprowadził do zawarcia takiego traktatu pokojowego, który przyniósłby zdecydowane rozwiązanie. Dalsza obecność Anglików we Francji stała się zarodkiem przyszłych konfliktów. ANGIELSKO-FRANCUSKA WOJNA 1294-1298. Spory o zwierzchnictwo nad Akwitanią osiągnęły apogeum, gdy Francuzi zajęli twierdze angielskie w Gaskonii. Król Anglii, Edward I (1239-1307), wypowiedział posłuszeństwo swemu seniorowi, królowi Francji Filipowi IV (1268-1314). Wybuchła wojna. Filip IV zawarł przymierze ze Szkocją i wkroczył w głąb Gaskonii. Razem z sojusznikami Edward chciał podjąć działania zaczepne, ale gdy przeprawił się w 1297 przez kanał La Manche w celu połączenia się z Flandryjczykami, ci zostali pobici pod Furnes. Zawarto rozejm pod Vyve-Saint Bavon, uzupełniony dwoma dynastycznymi małżeństwami, które miały zapewnić długotrwały pokój.

ANGIELSKO-FRANCUSKA WOJNA 1300-1303. Mimo rozejmu między Francją a Anglią zawartego w 1298 (patrz ANGIELSKO-FRANCUSKA WOJNA 1294-1298), doszło do powstania antyfrancuskiego we Flandrii w 1302. Pozycję Anglii w negocjacjach z Francją poprawiła bitwa pod Courtrai w 1302, w której uzbrojona w piki piechota flandryjska pobiła na głowę ciężką jazdę francuską (patrz OSTROGI, PIERWSZA BITWA 1302). Na mocy traktatu pokojowego zawartego w Paryżu w 1303 Anglia odzyskała posiadłości w Gaskonii, osiągając w zasadzie status quo ante bellum. ANGIELSKO-FRANCUSKA WOJNA

1475.

Dążąc do odwetu za interwencję Francji w walce Lancasterów z Yorkami o tron Anglii (patrz DWÓCH Róż WOJNY 1455-1485), król Anglii Edward IV (1442-1483) zawarł sojusz z Karolem Śmiałym burgundzkim (1433-1477) i wypowiedział Francji wojnę. Armia Edwarda przeprawiła się przez kanał La Manche i wylądowała w Calais, ale brak prowiantu i wsparcia sojuszników uniemożliwił Anglikom działania wojenne. Edward IV i król Francji Ludwik XI (1423-1483) zawarli porozumienie w Picąuigny, na mocy którego Edward wycofał swoje wojska w zamian za wysokie odszkodowanie. ANGIELSKO.FRANCUSKA WOJNA 1542-1546. Po 1453 (patrz STULETNIA WOJNA 1337-1453) stosunki angielsko-fraiicuskie były napięte i na ogół nieprzyjazne. Król Anglii, Henryk VIII (1491-1547), od którego zależała równowaga sił między Francją i Świętym Cesarstwem Rzymskim, w 1511 sprzymierzył się z cesarzem, w dwa lata później zaatakował Francję, odnosząc zwycięstwo pod Guinegate (patrz OSTROGI, DRUGA BITWA 1513). Gdy w 1542 pod wpływem Francji doszło do wojny ze Szkocją (patrz ANGIELSKO-SZKOCKA WOJNA 1542-1549), Henryk III zawarł z cesarzem następne przymierze skierowane przeciw królowi Francji, Franciszkowi I (1494-1547). Po wylądowaniu z dużymi siłami we Francji w 1543 Henryk

26

zajął Boulogne w 1544. W tym samym roku cesarz zawarł pokój. W 1546 Henryk zrobił to samo, zmuszając Francję do uznania jego władzy nad Boulogne. Wojna kosztowała Henryka dwa miliony funtów. ANGIELSKO-FRANCUSKA WOJNA 1549-1550. Mimo traktatu pokojowego kończącego ANGIELSKO-FRANCUSKA WOJNĘ 1542-1546 Francuzi dążyli do odzyskania Boulogne, wywierając w tym celu nacisk na Anglię. Nękali Anglików akcjami na pograniczu wojny: posunięciami dyplomatycznymi, pomocą, jakiej udzielali Szkotom w ANGIELSKO-SZKOCKIEJ WOJNIE 1542-1549, działaniami floty oraz armii lądowej w rejonie Boulogne. W 1549 król Francji, Henryk II (1519-1559) wypowiedział wojnę i prowadząc działania z morza oraz z lądu otoczył Boulogne (przekupił również niemieckich najemników, będących w służbie króla Anglii). Francuzi nie zdołali zdobyć miasta, wobec czego w 1550 wykupili je od osłabionych wojną Anglików, którzy byli ogromnie zadłużeni z powodu kosztów, jakie ponieśli podczas dwóch ostatnich wojen z Francją. ANGIELSKO-FRANCUSKA WOJNA 1557-1560. W 1557 król Hiszpanii, Filip II (1527-1598), małżonek królowej angielskiej Marii I (1516-1558), uzyskał pomoc Anglii w wojnie z Francją. Wojna ta była bardzo niepopularna w Anglii, nie był to bowiem konflikt w imię interesów narodowych; wojna rozpoczęła się pod naciskiem sędziwego papieża Pawła IV (1476-1559), który nienawidził Hiszpanii i pragnął jej klęski (patrz HABSBURGÓW i WALEZJUSZÓW WOJNA 1547-1559). W wojnie Anglia poniosła straty terytorialne, gdyż w 1558 wojska francuskie pod dowództwem drugiego księcia Franciszka Gwizjusza z linii lotaryńskiej (15191563) zajęły Calais, ostatnią zdobycz angielską z doby bitwy pod Grecy (1346) (patrz STULETNIA WOJNA 1337-1453). Poza tym działania wojenne toczyły się niemrawo i wojna zakończyła się w 1560 podpisaniem

edynburskiego traktatu pokojowego. Francuzi uznali Elżbietę I (1553-1603) za królową Anglii; obie strony zobowiązały się wycofać wojska z terenu przeciwnika. ANGIELSKO-FRANCUSKA WOJNA 1627-1628. Król angielski, Karol I (1600-1649) sprzyjał hugenotom (francuskim protestantom) oblężonym w La Rochelle przez francuskie wojska rządowe na początku trzeciej BEARNEŃSKIEGO ROKOSZU. Hugenoci czuli się zagrożeni próbami kardynała Richelieu (1585-1642) ograniczenia ich przywilejów stanowiących przeszkodę w realizacji jego planów centralizacji władzy. W końcu Karol I wymusił pożyczki na sfinansowanie wyprawy trzech flotylli, które miały ruszyć na pomoc oblężonemu La Rochelle. Po 14 miesiącach oblężenia wojska francuskie, pod dowództwem kardynała Richelieu, odparły Anglików i w październiku 1628 zmusiły miasto do kapitulacji. Patrz również TRZYDZIESTOLETNIA WOJNA 1618-1648. ANGIELSKO-FRANCUSKA WOJNA W INDIACH. Patrz KARNATIK, WOJNY w KARNATIKU; SIEDMIOLETNIA WOJNA nse-nes. ANGIELSKO-HISZPAŃSKA WOJNA 1587-1604. W późniejszym okresie panowania królowej Anglii Elżbiety I i króla Hiszpanii Filipa II rozpoczęła się długa i prowadzona ze zmiennym szczęściem wojna na morzu u wybrzeży Holandii, Francji i Hiszpanii. Wojna, której największym wydarzeniem była klęska HISZPAŃSKIEJ ARMADY w 1588, stała się nieuchronna, kiedy w 1585 Anglia wysłała wojska na pomoc protestanckim Niderlandom, gdzie wybuchło powstanie przeciw Hiszpanii. Wyprawa Anglików na port Kadyks prowadzona w 1587 przez Francisa Drake'a (l540?-1596) opóźniła budowę Armady, zrobiła wielkie wrażenie na mieszkańcach przyłączonej do Hiszpanii Lizbony (Portugalia), a ponadto Anglicy zdobyli hiszpański statek załadowany skarbami. Po wielkim zwycięstwie nad Armadą wojska angielskie dowodzone przez hrabiego

27

Leicester zostały pobite w hiszpańskich Niderlandach, a flota angielsko-portugalska, większa niż Armada, nie zdołała odebrać Hiszpanom Lizbony, natomiast dwie ekspedycje angielskie odniosły sukcesy we Francji. Wojna stopniowo ograniczyła się do napadów angielskich „wilków morskich" (kaprów) na statki hiszpańskie, zwłaszcza na statki stojące w Kadyksie, w 1596 i 1598. Rajdy takie kontynuowano po śmierci Filipa II w 1598 i Elżbiety w 1603; wreszcie w 1604 został zawarty traktat pokojowy. Patrz także DRAKĘ-A RAJDY NA WYSPY KARAIBSKIE1585-1586. ANGIELSKO-HISZPAŃSKA WOJNA 1655-1659. Angielski lord protektor, Oliver Cromwell (1599-1658), pragnął zawrzeć traktat z Hiszpanią, jednak jego żądania, by Hiszpania poczyniła ustępstwa w dziedziniehandlu, doprowadziły do zerwania negocjacji. Aby ukarać Hiszpanię, Cromwell wysłał ekspedycję dowodzoną przez admirała Williama Penna (1621-1670), która miała podjąć działania przeciw hiszpańskim koloniom w Indiach Zachodnich - Santo Domingo i Jamajce. W 1655 Anglicy zdobyli obie kolonie. W sojuszu z Francją Anglia zagrażała Hiszpanii w Indiach Zachodnich i na pełnym morzu. W 1656 u wybrzeży Kadyksu Anglicy zdobyli hiszpańską flotę ze skarbami. W 1657 angielskie okręty pod dowództwem admirała Roberta Blake'a (1599-1657) zniszczyły hiszpańskie statki w pobliżu Wysp Kanaryjskich i pod Yeracruz, w Meksyku. 14 czerwca 1658 w bitwie na wydmach pod Dunkierką w północnej Francji armia angielsko-francuska pod dowództwem wicehrabiego Henryka de Turenne (1611-1675) pobiła Hiszpanów. Hiszpania utraciła część Flandrii na rzecz Francji, a pokój pirenejski dobitnie ukazał słabość Hiszpanii. Patrz także DEWOLUCYJNA WOJNA 1667-1668; HOLENDERSKO-ANGIELSKIE WOJNY.

ANGIELSKO-HISZPAŃSKA WOJNA 1727-1729 (francusko-hiszpańska wojna). W 1725 hiszpański dyplomata Jan Willem,

książę Ripperda (1680-1737), podpisał traktat wiedeński i tym samym doprowadził do przymierza między królem Hiszpanii Filipem V (1683-1746) a cesarzem Świętego Cesarstwa Rzymskiego Karolem VI (1685-1740). Austria zobowiązała się użyć swojej „perswazji", by wymusić na Brytyjczykach zrzeczenie się na rzecz Hiszpanii Gibraltaru i Minorki. W odpowiedzi na nowe przymierze brytyjski sekretarz stanu Charles Townshend (1674-1738) doprowadził do sojuszu Anglii, Francji i Holandii (później dołączyły się również Szwecja, Dania i małe państwa niemieckie), potwierdzonego traktatem hanowerskim podpisanym 3 września 1725. Celem sojuszu była wzajemna obrona, a także zniszczenie handlowej Kompanii Ostendzkiej mającej siedzibę w austriackich Niderlandach i rywalizującej z brytyjską i holenderską kompaniami wschodnioindyjskimi. Wielka Brytania i Francja nie dopuściły, by syn Filipa, Karol (1716-1788), został władcą księstw włoskich, których był sukcesorem (patrz CZTEROSTRONNEGO PRZYMIERZA WOJNA ms-1720). W lutym 1727 Hiszpania wypowiedziała wojnę Wielkiej Brytanii i rozpoczęła oblężenie Gibraltaru, ale Austria, która obawiała się potęgi przymierza hanowerskiego, zachowała neutralność. Brytyjczycy usiłowali zagarnąć hiszpańskie okręty ze skarbami w Indiach Zachodnich, aby bogactwa te nie zachęciły Austrii na tyle, żeby przystąpiła do wojny; brytyjskie okręty wojenne zablokowały Porto Bello w Panamie, patrolowały również wybrzeża Morza Karaibskiego i staczały niewielkie bitwy morskie. Dzięki wysiłkom francuskiego kardynała Andre Hercule de Fleury (1653-1743) w maju 1727 został zawarty rozejm, który zakończył otwartą wojnę, jednak negocjacje pokojowe przeciągały się. Królowa Hiszpanii Elżbieta Farnese (1692-1766) na wieść o tym, że Austria nie dotrzymała wojskowych warunków przymierza hiszpańsko-austriackiego, zerwała przymierze. Na mocy traktatu sewilskiego z 9 listopada 1729 Hiszpania przyjęła warunki pokoju

28

w Utrechcie z 1713 (patrz HISZPAŃSKA WOJNA SUKCESYJNA I7oi-i7i4), uznała władzę Wielkiej Brytanii nad Gibraltarem i przyznała przywileje handlowe Wielkiej Brytanii i Francji, które zgodziły się na prawo Karola do dziedziczenia włoskich księstw rodu Farnese - Parmy i Piacenzy oraz Toskanii. Cesarz Karol zobowiązał się do przyjęcia tych warunków w drugim traktacie wiedeńskim zawartym 22 lipca 1731, po czym Karol odziedziczył księstwa rodu Farnese. ANGIELSKO-HOLENDERSKA WOJNA NA JAWIE 1810-1811. Generał-gubernator Holenderskich Indii Wschodnich, Herman Willem Daendels (1762-1818) ufortyfikował Jawę (część Indonezji) w obawie przed atakiem Brytyjczyków (patrz NAPOLEOŃSKIE WOJNY 1803-1815). W 1810 ekspedycja angielskiej Kompanii Wschodnioindyjskiej pod dowództwem Gilberta Elliota, hrabiego Minto (1751-1814), gubernatora generalnego Indii, podbiła francuskie wyspy Burbon (Reunion) i Mauritius w archipelagu Maskarenów, posiadłości holenderskiej Kompanii Wschodnioindyjskiej na Ambonie, oraz Moluki. Następnie Elliot skierował się na Jawę, w sierpniu 1811 zajął port Batawia (Dżakarta) i zmusił Holendrów w Semarang do poddania się 17 września 1811. Brytyjczycy zyskali Jawę, Palembang (na Sumatrze), Makasar (Celebes) i Timor. Wicegubernatorem Jawy został mianowany sir Thomas Stamford Raffles (1781-1826), który skończył z dokuczliwymi metodami administracyjnymi Holendrów, zliberalizował system dzierżawy ziemi i rozwinął handel. W 1816, na podstawie ugody kończącej wojny napoleońskie, Brytyjczycy oddali Holendrom Jawę i inne posiadłości w Indiach Wschodnich. Patrz także JAWY WIELKA WOJNA 1815-1830, NANINGU WOJNA i83i-is32. ANGIELSKO-HOLENDERSKA WOJNA W AFRYCE ZACHODNIEJ 1664-1665. Po założeniu kolonii w Nowym Świecie Anglicy potrzebowali niewolników do uprawy ziemi

i wykonywania innych ciężkich robót, przeto przystąpili do handlu niewolnikami i zbudowali wzdłuż Złotego Wybrzeża (Ghana) w Afryce Zachodniej liczne placówki i forty, a później (1664) zajęli holenderską fortecę Gapę Coast. Działania te zbulwersowały Holendrów, którzy uważali to terytorium za swoją własność. W 1664 holenderska eskadra pod dowództwem admirała Michiela de Ruytera (1607-1676) zaatakowała i zburzyła kilka angielskich stacji i fortów; Cape Coast pozostało w rękach angielskich. W 1665 Holendrzy, którzy utracili Wyspę Świętej Heleny na południowym Atlantyku, zajęli angielski fort Kormantine na Złotym Wybrzeżu. Roszczenia Holendrów do tego terenu zostały uznane w traktacie w Bredzie w 1667. W 1672 Królewska Kompania Afrykańska, założona przez króla Anglii, Karola II (1630-1685), zbudowała na wybrzeżu nowe stacje handlowe w Dixcove, Sekondi, Akrze i w jeszcze innych miejscach; umożliwiły one rozwój eksportu niewolników i złota. Patrz także HOLENDERSKO-ANGIELSKA WOJNA DRUGA 1665-1667.

ANGIELSKO-HOLENDERSKIE WOJNY. Patrz HOLENDERSKO-ANGIELSKIE WOJNY.

ANGIELSKO-IRLANDZKA WOJNA DOMOWA 1916-1921. Unia angielsko-irlandzka z 1800 doprowadziła do znacznego wzrostu nastrojów nacjonalistycznych w Irlandii. Irlandczycy odnosili się do Anglii z coraz większą niechęcią, dążyli do wywołania powstania. Jednocześnie podjęte zostały próby uzyskania samorządu na drodze parlamentarnej. Parlament brytyjski przyznał Irlandii samorząd w 1914, ale ŚWIATOWA WOJNA I wstrzymała faktyczne ustanowienie samorządu aż do 1920. Zniecierpliwieni zwłoką Irlandczycy rozpoczęli ostatnią fazę walki z rządem brytyjskim, wzniecając w 1916 WIELKANOCNE POWSTANIE. Powstanie upadło, a jego przywódców stracono. W 1917 Wielka Brytania usiłowała osiągnąć konsensus obejmujący całą Irlandię poprzez Irlandzki Konwent Narodowy, ale zaprzepaściła swoje

29

starania ogłaszając w 1918 pobór Irlandczyków do wojska, oddziały te miały brać udział w I wojnie światowej. Irlandczycy odpowiedzieli akcjami politycznymi i terrorystycznymi. Sinn Fein, irlandzka organizacja polityczna walcząca o niepodległość, uzyskała 73 mandaty spośród wszystkich przyznanych Irlandii w parlamencie brytyjskim, ale odmówiła uczestniczenia w obradach parlamentu w Londynie i zorganizowała Dail Eireann (Irlandzkie Zgromadzenie Narodowe). Brytyjczycy zaaresztowali 36 członków zgromadzenia, ale pozostałych 37 ratyfikowało proklamację z powstania wielkanocnego o ustanowieniu Republiki Irlandzkiej. Konflikt wydawał się nieuchronny. Powstał irlandzki rząd tymczasowy i sądownictwo. Rozpoczął się tak zwany okres niepokojów. Irlandzka Armia Republikańska oraz Irlandzcy Ochotnicy rozpoczęli dwuipółletnią walkę partyzancką z Royal Irish Constabulary (Czarni i Brunatni). Cieszyli się poparciem społeczeństwa i Amerykanów irlandzkiego pochodzenia; zdarzały się również indywidualne bohaterskie czyny, na przykład zakończony powodzeniem strajk głodowy burmistrza Corku. Rząd brytyjski powoli ustępował; gdy w 1920 zgodził się na utworzenie oddzielnego parlamentu irlandzkiego, Sinn Fein zdobyła prawie wszystkie mandaty. Rozejm w 1921 doprowadził do zawarcia angielsko-irlandzkiego traktatu, przeciw któremu wystąpił zarówno Ulster (Irlandia Północna), jak i Dublin (Eire), gdyż przewidywał on podział kraju. Mimo to po przyznaniu krajowi niepodległości i nadaniu statusu dominium (1921) władze w Dublinie zaakceptowały podział kraju, a w 1922 stolicą Wolnego Państwa Irlandzkiego został Dublin. ANGIELSKO-NORMANDZKA REBELIA 1173-1174. Tylko dzięki swemu taktycznemu geniuszowi Henryk II (l 133-1189) nie został pokonany przez czterech zbuntowanych synów i wrogo nastawioną małżonkę. Królestwo Henryka rozciągało się od Szkocji po

Pireneje; król wydzielił ze swego państwa każdemu z synów ziemię na kontynencie, ale nie przyznał im żadnej rzeczywistej władzy. Zawsze skłonni do sporów synowie, z wyjątkiem najmłodszego Jana (l 167-1216), uciekli do Francji i domagali się niezależności. Za namową i z pomocą matki, Eleonory Akwitańskiej (1122-1204), oraz króla Francji synowie Henryka wszczęli bunt w Normandii i Bretanii. Równocześnie niezadowoleni baronowie podnieśli bunt w Anglii, wspierał ich król szkocki William Lew (1143-1214). W trakcie wojny wojska Henryka odnosiły zwycięstwa we wszystkich starciach po obu stronach kanału La Manche i pod koniec 1174 wszyscy buntownicy poprosili Henryka o przebaczenie. Synowie króla uzyskali nadania, ale zakres ich władzy pozostał nie zmieniony. Wzięty do niewoli William musiał zgodzić się, by Szkocja została lennem Anglii. ANGIELSKO-PERSKA WOJNA 1856-1857.

Gdy Persja dokonała inwazji na Afganistan usiłując zdobyć Herat (patrz PERSKO-AFGAŃSKA WOJNA 1855-185?), Brytyjczycy stanęli po stronie Afganistanu, l listopada 1856 Wielka Brytania wypowiedziała wojnę Persji, a w styczniu 1857 zajęła port Bushehr nad Zatoką Perską. Brytyjsko-hinduska ekspedycja przeciwko Persji dowodzona przez sir Jamesa Outrama (1803-1863) zakończyła się sukcesem; w marcu 1857 Persja poprosiła o pokój. W zawartym traktacie nie domagano się żadnych ustępstw od Persji z wyjątkiem uznania granic Afganistanu i wycofania wojsk perskich z jego terytorium. ANGIELSKO-PORTUGALSKA „WOJNA" 1612-1630. Angielska (później brytyjska) Kompania Wschodnioindyjska, założona przez królową Elżbietę I (1533-1603) w 1600, miała nadzieję, że pozbawi Holendrów monopolu na handel korzeniami w Indiach Wschodnich. Gdy kupcy angielscy przybyli do Indii, okazało się jednak, że ich głównymi rywalami są Portugalczycy, którzy stworzyli ośrodki handlowe w zachodniej części Indii, np. w Goa,

30

i opanowali Ocean Indyjski. W1611 powstała angielska osada w Masulipatam na wschodnim wybrzeżu Indii. Uzbrojone statki angielskiej Kompanii Wschodnioindyjskiej walczyły skutecznie z portugalskimi okrętami wojennymi (1612, 1614) u zachodnich wybrzeży Indii, w pobliżu Suratu, gdzie w 1612 Anglicy uzyskali prawo handlu i zbudowali pierwszą faktorię. Anglicy stosowali taktykę nękania przeciwnika i przeprowadzania akcji wywrotowych. Anglicy utrudniali Portugalczykom żeglugę, popierali bunty w ich koloniach i udzielali pomocy krajom, które chciały wyzwolić się spod władzy Portugalii. Obie Kompanie Wschodnioindyjskie - angielska i holenderska - opanowały ośrodki handlowe wzdłuż wybrzeża indyjskiego, wypierając z nich Portugalczyków. Porozumienie (1630) między gubernatorami generalnymi Goa i Suratu położyło kres działaniom wojennym i zapewniło innym państwom prawo handlu w ośrodkach portugalskich w Indiach. Od tego czasu aktywność Portugalczyków w tym regionie bardzo osłabła. Patrz także AMBOŃSKA MASAKRA 1623, PORTUGALSKO-HOLENDERSKIE

WOJNY INDIACH WSCHODNICH 1601-1641.

W

ANGIELSKO-SIKHIJSKIE WOJNY. Patrz SlKHÓW WOJNY. ANGIELSKO-SYJAMSKA

WOJNA

1687.

W 1684 angielska Kompania Wschodnioindyjska była zmuszona zamknąć swoją faktorię w Syjamie z powodu nagłego zwrotu w polityce zagranicznej tego państwa na korzyść Francji. O polityce zagranicznej Syjamu decydował wówczas grecki awanturnik Phaulkon (zm. 1688). Anglia nie śpieszyła się z odpowiedzią. W 1686 na mocy proklamacji króla Jakuba II zakazano Anglikom służby na statkach zagranicznych, a dla wykonania tego, a także w celu wymuszenia odszkodowania za faktorię, posłano do Syjamu dwa okręty. Okręty angielskie przybyły na miejsce tuż po tym, jak została przepędzona eskadra francuska. W wyniku całonocnego ostrzału jeden z angielskich

okrętów zatonął (marynarze, którzy schronili się na lądzie, zostali zabici), a drugi zmuszony był ratować się ucieczką. Jakkolwiek wkrótce wypowiedziano wojnę, działań zaczepnych nie podjęto. W 1688 zamach stanu skierowany przeciwko cudzoziemcom obalił Phaulkona, a Syjam na 150 lat zamknął swoje porty dla cudzoziemców. ANGIELSKO-SZKOCKA WOJNA 1079-1080.

Mimo że w 1072 król Szkocji Malcolm III Canmore (zm. 1093) złożył hołd Wilhelmowi I Zdobywcy (patrz WILHELMA i ZDOBYWCY NAJAZD NA SZKOCJĘ 1091-1093), nie udało się wymusić pokoju na północ od rzeki Tees w Yorkshire. Malcolm III szukał pretekstu do najazdu na Anglię i zawładnięcia spornymi obszarami, znalazł go, gdy najstarszy syn Wilhelma, Robert Krótkoudy (1054?-! 134), hrabia Normandii, wszczął bunt (patrz WILHELMA i ZDOBYWCY NAJAZD NA NORMANDIĘ 1070). W 1079 wojska Malcolma najechały Nortumbrię i dotarły aż do rzeki Tyne. W 1080 Wilhelm na czele swych wojsk wkroczył do Szkocji i, podobnie jak w 1072, bez walnej bitwy (choć mniejsze potyczki toczyły się cały czas) narzucił swemu wasalowi nowe warunki. Dla umocnienia północnej granicy Anglii Wilhelm zbudował zamek obronny w Newcastle--onTyne. Pomimo to Malcolm nadal podejmował walkę. ANGIELSKO-SZKOCKA WOJNA 1214-1216.

Jeszcze przed ogłoszeniem Wielkiej Karty Swobód (Magna Carta Libertatum, 1215) na spotkaniu na Runnymede baronowie angielscy zwrócili się do króla Szkocji, Aleksandra II (l 198-1249), z prośbą o przybycie do Anglii i wystąpienie zbrojne przeciwko królowi Janowi bez Ziemi (1167-1216). Po ogłoszeniu Karty Jan nakłonił papieża, by ten ją unieważnił (Karta zmniejszała zakres władzy królewskiej i przyznawała pewne prawa baronom), wobec czego angielscy baronowie podnieśli bunt. Aleksander najechał północną Anglię nękając stronników Jana i przy okazji poko-

31

nując ostatnich celtyckich pretendentów do szkockiego tronu. Unikał większych bitew i nawet po śmierci Jana w 1216 nie przyłączył się do działań zbrojnych baronów i Francuzów (patrz ANGIELSKO-FRANCUSKA WOJNA 1213-1214); w końcu został zięciem następcy Jana, Henryka III (1207-1272). ANGIELSKO-SZKOCKA WOJNA 1295-1296. Patrz SZKOCKA WOJNA 1295-1290. ANGIELSKO-SZKOCKA WOJNA 1314-1328. Patrz SZKOCKA WOJNA 1314-1328.

ANGIELSKO-SZKOCKA WOJNA 1482. Aleksander Stuart (1454?-1485), książę Albany i brat króla Szkocji Jakuba III (1452-1488), dążąc do zagarnięcia tronu wszedł w konszachty z królem Anglii, Edwardem IV (1442-1483). Wkrótce do działań spiskowych księcia Albany włączył się Archibald „Czerwony" Douglas (1449-1514), główny przeciwnik króla. W 1479 Jakub III zaaresztował Albany'ego i osadził go w więzieniu. Albany uciekł najpierw do Francji, a potem do Anglii. W 1482 Douglas razem z innymi możnowładcami przyłączył się do Albany'ego, który z armią angielską, pod wodzą Ryszarda księcia Gloucester (późniejszego Ryszarda III) wkroczył do Szkocji. Gdy udało się im pojmać króla Jakuba w Lauder, Douglas najpierw upokorzył króla wieszając jego faworytów na moście, a następnie zmusił do wyjazdu do Edynburga, po czym wraz z Albanym rządził krajem. Anglicy przed opuszczeniem Szkocji odzyskali jeszcze Berwick (patrz SZKOCKA WOJNA 1314-1328). W latach 1484, 1487 i 1491 przeciwnicy godzili się na zawieszenie broni. Patrz także BARONÓW SZKOCKICH BUNT 1488. ANGIELSKO-SZKOCKA WOJNA 1513. Król Szkocji, Jakub IV (1473-1513), o przydomku „Rex Pacificator", gorąco pragnął przyczynić się do przywrócenia równowagi sił w Europie i uniknięcia wojny. Jednakże gniew papieża skierowany przeciw Francji

doprowadził do zawiązania w 1511 Świętej Ligi zwróconej przeciw temu państwu. W 1512 Jakub odnowił „Dawne Przymierze" („Auld Alliance") z Francją i zdecydował się zerwać pokój zawarty w 1491 z Anglią. Gdy doszło do wojny angielsko-francuskiej, posłał królowi Anglii, Henrykowi VIII (1491-1547), ostatnie wezwanie do pokoju. Henryk odpowiedział w wojowniczym tonie, domagając się, aby Szkocja uznała się za lennika Anglii, w 1513 Jakub IV najechał Anglię. Doszło do bitwy pod Flodden. Szkoci byli dwukrotnie liczniejsi od Anglików, ci jednak rozporządzali lepszym uzbrojeniem, szczególnie jeśli chodzi o artylerię. Szkoci zostali doszczętnie rozbici. Jakub poległ, a prócz niego zginęło jeszcze dziewięciu hrabiów i czternastu lordów. Henryk nie zgodził się na wyprawienie pogrzebu Jakubowi, którego ciało zaginęło. Ciężkie straty poniesione przez Anglików i wojna prowadzona przez Henryka we Francji uniemożliwiły kontynuowanie działań zaczepnych w Szkocji. Królem szkockim został syn Jakuba, Jakub V (1512-1542), wówczas roczne dziecko, który później prawie przez 30 lat prowadził uciążliwą wojnę przygraniczną. ANGIELSKO-SZKOCKA WOJNA 1542-1549.

Król Anglii, Henryk VIII (1491-1547), dążył do podporządkowania sobie Szkocji. Gdy zawiodły plany doprowadzenia do dynastycznego małżeństwa, a Irlandczycy zaofiarowali tron królowi Szkocji, Henryk VIII sprowokował wojnę ogłaszając się bezprawnie suwerenem Szkocji. W 1542 nastąpił najazd na Cumberland. Niezdyscyplinowana i źle dowodzona armia Jakuba V (1512-1542) stoczyła bitwę pod Solway Moss z mniej licznymi oddziałami angielskimi i doznała druzgocącej klęski. Jakub zmarł wkrótce po bitwie i w 1543 jego jedyne dziecko - córka Maria (1542-1587) - została koronowana na królową. Armia Henryka obiegła w 1544 Edynburg; Anglicy plądrowali i niszczyli wszystko na swojej drodze, lecz miasto nie poddało się. Przymierze

32

zawarte w 1547 ze szkockimi dysydentami zawiodło, ale w 1547 Anglicy rozbili Szkotów w bitwie pod Pinkie Cleugh. Henryk VIII zmarł, a protektor Somerset, chcąc doprowadzić do zaręczyn małej królowej Marii z królem Edwardem VI (1537-1553), wysłał do Szkocji flotę i wojsko, siły te nie uzyskały jednak większych sukcesów. Wprawdzie Anglicy zajęli Edynburg, ale w następstwie zawartego w 1549 traktatu pokojowego między Anglią a Francją musieli się wycofać ze Szkocji. ANGIELSKO-SZKOCKA WOJNA 1559-1560.

Sukcesy zbuntowanych protestantów szkockich zmusiły w 1559 regentkę Szkocji Marię de Guise, wdowę po królu Jakubie V (1512-1542) do schronienia się na zamku w Leith i zwrócenia się do Francji z prośbą o pomoc, której jej udzielono. Z kolei protestanci szkoccy poprosili o pomoc królową Elżbietę I (1533-1603); Elżbieta wysłała flotę i armię lądową, która przez kilka miesięcy oblegała Leith. W 1560 tę „pokojową wojnę" zakończyły dwa traktaty; traktat z Berwick - angielsko-szkocki pakt o wzajemnej obronie - oraz traktat edynburski, na mocy którego miały być wycofane obce wojska, a między Francją a Anglią miał zapanować pokój. Kościół szkocki (prezbiteriański) miał od tej pory zapewnione warunki do swobodnego rozwoju. Patrz także ANGIELSKO-FRANCUSKA WOJNA 1557-1560.

ANGLIA, BITWA O ANGLIĘ 194O. Po upadku Francji w czasie ŚWIATOWEJ WOJNY II

(patrz FRANCJA, BITWA o FRANCJĘ 1940) faszystowskie Niemcy skupiły działania swojej machiny wojennej na Wielkiej Brytanii. Do walki rzucono lotnictwo, bombardowania miały złamać opór Anglików. Niemcy zamierzali następnie przeprawić wojska przez kanał La Manche i dokonać najazdu na wyspę. 15 sierpnia 1940 Luftwaffe (lotnictwo niemieckie) wysłała pierwsze bombowce nad południową Anglię. Nadlatujące bombowce niemieckie napotkały zaciekły opór

brytyjskich myśliwców. Początkowo Luftwaffe z pewnym powodzeniem atakowała brytyjskie lotniska, później rozpoczęła naloty na Londyn i inne miasta. W czasie intensywnych nalotów we wrześniu 1940 Londyn został poważnie zniszczony, wielu ludzi zginęło, ale wola walki nie opuściła Brytyjczyków. Królewskie Siły Powietrzne (RAF) walczyły wytrwale i zestrzeliły wiele niemieckich samolotów. 15 września 1940 Niemcy ostatni raz spróbowali zyskać przewagę w powietrzu, ale i ta próba zawiodła. Adolf Hitler (1889-1945) odwołał inwazję na Wyspy Brytyjskie. Premier Wielkiej Brytanii, Winston Churchill (1874-1965) wyraził wdzięczność pilotom mówiąc: „Jeszcze nigdy w historii wojen tak wielu nie zawdzięczało tak wiele tak nielicznym". Za koniec Bitwy o Anglię przyjmuje się dzień 30 października 1940. ANGLÓW l PIKTÓW WOJNA 685. W latach 593-641 Bernicja i Deira, królestwa Anglów, rywalizowały o zwierzchnictwo nad terytorium znanym jako Nortumbria (patrz ETHELFRITHA WOJNY 593-010, OSWALDA WOJNY 633-64i). W wyniku rywalizacji dominującym królestwem Heptarchii (siedem głównych królestw Anglów i Sasów) została Mercja (patrz SAKSÓW NAJAZDY 550-577). Rywalizacja ta uniemożliwiła Anglosasom podbicie obecnej Szkocji, o której opanowanie walczyli północni Walijczycy w Strathclyde, Szkoci (Irlandczycy) w Dal Riada (Argyllshire) i tubylczy Piktowie. Pod wodzą króla imieniem Brude lub Bruidhe (wzmian. ok. 670-695) Piktowie walczyli od 672 z Brytami ze Strathclyde, czym przyciągnęli uwagę władcy Nortumbrii, Ecgfritha (wzmian. 671-685). Ecgfrith zebrał wielką armię, pomaszerował przez Lothian, dotarł do Nechtansmere (obecnie Dunnichen w Angus), gdzie stoczył bitwę z równie wielką armią Brude'a. Ecgfrith poniósł klęskę i sam zginął. Śmierć Ecgfritha osłabiła Nortumbrię, która straciła wszystkie ziemie na północ od zatoki Firth of Forth i pozwoliła

33

Szkocji przez pewien czas zachować niezależność od anglosaskiej Anglii. ANGOLI WOJNA O NIEPODLEGŁOŚĆ 1961-1976. Antonio de Oliveira Salazar (18801970), faktyczny dyktator Portugalii, nie zamierzał zrezygnować z kolonii portugalskich w Afryce. Tymczasem w lutym 1961 w Luandzie, stolicy Portugalskiej Afryki Zachodniej (Angoli), marksistowski Ludowy Ruch Wyzwolenia Angoli (MPLA) wzniecił powstanie wymierzone przeciw represyjnemu rządowi kolonialnemu. Mniej więcej miesiąc później w prowincjach północnych partyzancką walkę z rządem podjęło umiarkowane ugrupowanie Związek Ludów Angoli. Powstanie zostało bezlitośnie zdławione, a w czasie walk zginęło około 20 tysięcy obywateli. Powstanie wybuchło na nowo, gdy MPLA rozpoczął swoje działania we wschodnich rejonach kraju, gdzie prowadził walkę partyzancką korzystając z baz w sąsiedniej Zambii. W 1966 Związek Ludów Angoli podzielił się na proradziecki, socjalistyczny Front Wyzwolenia Narodowego Angoli (FNLA) i prozachodni Narodowy Związek na rzecz Całkowitej Niepodległości Angoli (UNITA), który prowadził działania partyzanckie w regionie południowocentralnym. Działania partyzantów sprowadzały się do organizowania zasadzek, szybkich napadów i odwrotów, jednak ataki te prowadzone były stale i wiązały znaczne siły portugalskie. Pod koniec lat sześćdziesiątych połowa portugalskiego budżetu szła na utrzymanie sił zbrojnych w Afryce (patrz GWINEI-BISSAU WOJNA o NIEPODLEGŁOŚĆ 1902-1974; MOZAMBIKU WOJNA o NIEPODLEGŁOŚĆ 1902-1974). Młodzi oficerowie portugalscy z niechęcią odnosili się do nieustannych walk w buszu, a także do niesprawnej biurokracji, która kierowała wojną z Lizbony, stolicy Portugalii. W kwietniu 1974 obalili oni dotychczasowy rząd i ustanowili rząd lewicowy; ten gotów był wyrzec się Portugalskiej Afryki Zachodniej pod warunkiem wyłonienia uprawnionej władzy, która przejęłaby

rządy. Trzy główne ruchy niepodległościowe - MPLA, FNLA i UNITA - dwukrotnie tworzyły koalicję i dwukrotnie koalicja ta rozpadała się. Ostatecznie, gdy Portugalczycy wycofali się w listopadzie 1975, pozostawili kraj pogrążony w wojnie domowej, w której UNITA i FNLA występowały przeciwko MPLA. MPLA opanował stolicę wraz z portem, przez który z pomocą dla MPLA do Angoli przybywali żołnierze kubańscy, radzieccy technicy i broń. Pomoc ta odegrała decydującą rolę; mimo że UNITA i FNLA korzystały z pomocy wojskowej Republiki Południowej Afryki oraz dostaw amerykańskich, MPLA i jej radziecko-kubańscy sojusznicy pokonali partie opozycyjne w lutym 1976. UNITA usiłowała prowadzić nadal wojnę partyzancką, mimo wycofania się wojsk Republiki Południowej Afryki i przerwania pomocy amerykańskiej. Po zwycięstwie MPLA przejął kontrolę nad rządem, który został uznany przez Organizację Jedności Afrykańskiej (OJA) za prawowity rząd nowo powstałego niepodległego państwa. Był to koniec kolonializmu portugalskiego w Afryce. Patrz także ANGOLSKA WOJNA DOMOWA 1975-1992. ANGOLSKA WOJNA DOMOWA 1975-1992.

W 1976 Ludowy Ruch Wyzwolenia Angoli (MPLA) zyskał przewagę w rządzie centralnym (patrz ANGOLI WOJNA o NIEPODLEGŁOŚĆ 1961-1976), wskutek czego nabrał on orientacji marksistowskiej. Wówczas dwa inne ugrupowania walczące o władzę - Narodowy Front Wyzwolenia Angoli (FNLA) i Narodowy Związek na rzecz Całkowitej Niepodległości Angoli (UNITA) odmówiły uznania rządu. W 1977 MPLA zdobył ostatnie ważne ośrodki oporu UNITY. Przywódcy UNITY uciekli do Zairu i Zambii, tam zreorganizowali swoje oddziały i wznowili walkę partyzancką z MPLA. UNITA często korzystała ze wsparcia wojskowego białych najemników z Republiki Południowej Afryki i Portugalii, a Stany Zjednoczone nieoficjalnie udzielały UNICIE pomocy wojskowej i finansowej. W 1977 partyzanci UNITY do-

34

konali kilku ataków na ośrodki miejskie w Angoli, ale powstanie, które UNITA popierała, zostało zdławione. W następnym roku rząd podjął ofensywę mającą na celu wyparcie partyzantów z opanowanych przez nich dużych obszarów na południu Angoli. Ofensywa ta jednak zakończyła się fiaskiem. Solidaryzując się z RPA, UNITA pozwalała siłom zbrojnym Afryki Południowej utrzymywać na kontrolowanym przez siebie terytorium bazy, z których prowadzone były wypady do Namibii, czyli Afryki Południowo-Zachodniej (patrz NAMIBII WOJNA o NIEPODLEGŁOŚĆ 1966-1990). Na początku lat osiemdziesiątych partyzanci UNITY rozszerzyli swoją władzę na Angolę środkową i południowo-wschodnią. UNITA zyskała poparcie Wielkiej Brytanii, Francji, Stanów Zjednoczonych, Arabii Saudyjskiej i wielu państw afrykańskich, natomiast MPLA popierany był przez Związek Radziecki i Kubę. Ciągła walka zniszczyła gospodarkę Angoli i zmusiła jedną szóstą jej mieszkańców do zmiany miejsca zamieszkania; wielu z nich schroniło się w Zairze, Zambii i Kongu. Stany Zjednoczone zapowiedziały, że nie uznają rządu w Angoli dopóty, dopóki w republice będą przebywać wojska kubańskie. Do rozwiązania kryzysu przyczyniło się pojednanie w 1991, po którym MPLA ogłosił zerwanie z marksizmem i zdobył większość miejsc w parlamencie we wrześniowych wyborach 1992. ANKARA, BITWA O ANKARĘ 1402. Po zdobyciu Bagdadu, Aleppo i Damaszku Timur (Tamerlan) (1336-1405), zwany „księciem zniszczenia", w 1402 wtargnął do imperium osmańskiego (patrz TIMURA PODBOJE 1360-1405). Miał już 66 lat, ale czuł się na siłach, by zmierzyć się z wielkim osmańskim wodzem i sułtanem Bajezydem I (1347-1403), pogromcą krzyżowców pod Nikopolis (patrz NIKOPOLIS, KRUCJATA PRZECIW TURKOM OSMAŃSKIM 1396). Obiegł Ankarę, stolicę imperium osmańskiego. Wobec tego część Tatarów na prawym skrzydle przekupiona przez Timura przeszła na jego stronę.

Wówczas Timur rzucił do walki swe odwody, które osaczyły nieprzyjaciela. Bajezyd, którego wojska oblegały wówczas Konstantynopol (Stambuł), przerwał oblężenie i ruszył naprzeciw Timurowi. Bajezyd został pojmany. Zmarł w niewoli dotknięty chorobą umysłową. Timur, zupełnie nie zainteresowany władzą nad terytorium osmańskim (odbudowa imperium ze zniszczeń trwała dziesięć lat), wrócił z armią do swojej stolicy, Samarkandy. AŃ LUSZANA BUNT 755-763. Ań Luszan (703-757) pochodzenia persko-tureckiego, wychował się w Mongolii, ale jako młody człowiek przeniósł się do Chin, gdzie wstąpił do armii. Bardzo szybko awansował, został gubernatorem wojskowym trzech okręgów w północnych Chinach i faworytem cesarza Xuan Zonga z dynastii Tang. Po śmierci wszechwładnego cesarskiego premiera Ań Luszan bezskutecznie starał się o uzyskanie tego stanowiska. Ogarnięty gniewem, wrócił do swoich prowincji, zebrał wojska i ruszył na Lojang, stolicę wschodniej części Chin. Po zdobyciu Lojang Ań Luszan ogłosił się cesarzem dynastii Wielki Jen. Jego zwolennicy ruszyli dalej na stolicę cesarstwa Cz'angan (Xian), jednakże przez pół roku marsz ich powstrzymywały siły cesarskie. W końcu Cz'angan został zdobyty, a cesarz uciekł. Ań Luszan z powodu choroby pozostał w Lojang, gdzie na początku 757 zamordował go albo niewolnik eunuch, albo knujący przeciw niemu najstarszy syn. Mimo to rozpoczęty przez niego bunt nie wygasł; przez sześć lat trwały jeszcze zaciekłe walki, które kosztowały życie wielu ludzi. Bunt nie zakończył się powodzeniem, ale podważył prestiż władzy i stworzył precedens, i od tej pory największe wpływy na dworze mieli dowódcy wojskowi, a nie uczeni. ANNAMICKO-CHIŃSKIE

WOJNY.

Patrz

CHIŃSKO-ANNAMSKIE WOJNY, WIETNAMSKO-CHIŃSKIE WOJNY.

35

AORNOS OBLĘŻENIE 327 p.n.e. Największym sukcesem oblężniczym Aleksandra Wielkiego (356-323) było zdobycie fortecy Aornos w masywie Pir-Sar w pobliżu przełęczy Chajber, do której schronili się przed pościgiem Aleksandra wojownicy z okolicznych górskich plemion. Twierdza stała na skalnym płaskowyżu, na wysokości 2100 m. Aornos miało wystarczające zapasy żywności, nie można więc było wziąć fortecy głodem, nie można było również zastosować zwykle używanych machin oblężniczych. Aleksander kazał zasypać wąwóz głębokości 240 m, by móc przeciągnąć katapulty i dotrzeć na północny skraj płaskowyżu. Pewnej nocy wziął ze sobą 30 ludzi i razem z nimi wspiął się po stromym zboczu, a gdy dotarli do ostatniego występu skalnego, Aleksander puścił swych ludzi przodem. Tubylcy obrzucili stok głazami zabijając wszystkich. Kolejnej nocy, przy dźwięku azjatyckich bębnów, Aleksander ponowił próbę; żołnierze jego osobistej gwardii wdarli się do twierdzy i zabili wszystkich Hindusów, którzy nie uciekli. Aleksander wzniósł ołtarz ku czci bogini Ateny (najdalej na wschód położone miejsce jej kultu) po czym ruszył dalej w dół doliny Indusu (patrz ALEKSANDRA WIELKIEGO WYPRAWA DO INDII 327-325 p.n.e.). Patrz również ALEKSANDRA WIELKIEGO PODBOJE 334-323 p.n.e.

APACZÓW l HAWAJÓW WOJNA 1860-1865. Apacze i Nawajowie to wojownicze plemiona indiańskie, które zamieszkiwały tereny obecnego Nowego Meksyku i Arizony. Wojownicy Apaczów i Nawajów stawiali opór wdzierającym się na ich terytoria białym. W latach pięćdziesiątych XIX w. wojska USA zbudowały na południowym zachodzie wiele fortów, które miały chronić osadników i stanowić zachętę do dalszego osiedlania się na tych terenach. W 1860 oba plemiona wstąpiły na wojenną ścieżkę. Poruszając się na szybkich, wytrzymałych, niewielkich koniach Indianie siali zniszczenie w całej okolicy, rabując broń, amunicję, bydło, konie i inne łupy. W 1861 ujęto

Cochise'a (1815P-1874), wodza Czirikahuów (z plemienia Apaczów), oraz pięciu innych wodzów indiańskich i niesłusznie oskarżono ich o kradzież bydła i uprowadzenie chłopca z rancho. Cochise zbiegł, pozostałych wodzów stracono. W odwecie Cochise zebrał liczną grupę wojowników i wszczął krwawą wojnę z białymi. Wojna toczyła się w okresie amerykańskiej WOJNY SECESYJNEJ, która wiązała dużą część wojsk z południowego zachodu, Cochise mógł zatem przez pewien czas siać spustoszenie, nie napotykając prawie żadnego oporu. W 1862, gdy w zasadzkę na przełęczy Apaczów wpadł 1. Kalifornijski Pułk Piechoty, żołnierze ostrzelali napastników z haubic i zmusili Indian do ucieczki. Zaistniała konieczność ściągnięcia ze wschodu części wojsk Unii walczących z konfederatami. W latach 1863-1864 1. Pułk Ochotników Nowego Meksyku, pod dowództwem pułkownika Christophera „Kit" Carsona (1809-1869), mający duże doświadczenie w walce z czerwonoskórymi, rozpoczął kampanię skierowaną przeciwko Indianom; wszyscy indiańscy mężczyźni mieli być zabijani na miejscu, a kobiety i dzieci brane do niewoli. Ludzie Carsona zabili ponad 650 Apaczów, do niewoli dostało się ponad 9000 Indian. Nawajowie poddali się w 1865 i zgodzili się na osiedlenie w rezer* wacie nad rzeką Pecos w Nowym Meksyku. Cochise i Apacze wycofali się w góry i nadal napadali na białych. APACZÓW WOJNA 1871-1873. Wojowniczy Indianie z plemienia Apaczów na południowym zachodzie stawili opór napływającym białym osadnikom amerykańskim i wojsku. Nieustannie dokonywali szybkich rajdów, po czym chronili się w górskich kryjówkach. Po zabójstwie ponad 100 Apaczów, w większości kobiet i dzieci (patrz CAMP GRANT, MASAKRA w CAMP GRANT isyi), bardzo wielu Apaczów wstąpiło na wojenną ścieżkę. W 1871 generał George Crook (1829-1890), który twierdził, że po to, by można było osiągnąć pokój, należy najpierw pokonać Indian, objął dowództwo nad wojs-

36

karni USA stacjonującymi w Nowym Meksyku i Arizonie. Crook podzielił wojsko na małe oddziały i rozesłał je w teren, by chwytali lub zabijali Apaczów. Sam poprowadził wojsko przeciwko wodzowi Cochise'owi (l815?-1874), który w końcu podpisał w 1872 porozumienie pokojowe i zgodził się, by jego plemię zamieszkało w rezerwacie. Inni Apacze, pod wodzą Yictorio (zm. 1880) i Geronimo (1829-1909) walczyli dalej, ale byli stale nękani przez wojsko, brakowało im żywności i amunicji. Zmęczeni walką Indianie poddali się w kwietniu 1873. Osiedlono ich w rezerwacie San Carlos w Arizonie. Pokój nie trwał długo, ponieważ Apacze nie zaadaptowali się do warunków życia w rezerwacie i buntowali się, gdyż biali nie przestrzegali porozumień. Po kilku latach Indianie uciekli z rezerwatu i ponownie przystąpili do walki. APACZÓW WOJNA 1876-1886. Życie w rezerwacie nie odpowiadało niespokojnej naturze Apaczów, zwłaszcza gdy zwierzyny było mało i nękał ich głód. Gdy kilku pijanych Apaczów zabiło białego naczelnika stacji, a wojsko spróbowało przesiedlić setki niewinnych Indian do bardziej odległego rezerwatu, wojna wybuchła na nowo (patrz APACZÓW WOJNA igyi-ms). Wałęsające się bandy Apaczów pod wodzą Yictorio (zm. 1880) i Geronimo (1829-1909) sterroryzowały większą część obszaru Arizony i Nowego Meksyku; Apacze zabijali osadników i pasterzy, kradli konie i broń. Gdy nadciągały wojska, uciekali przez granicę do Meksyku, gdzie Amerykanie nie mogli ich ścigać. W Meksyku do Apaczów przyłączyli się Indianie z plemienia Komanczów, a także różnego rodzaju wykolejeńcy; razem dokonywali wypadów na tereny Stanów Zjednoczonych. Aż do śmierci Yictorio był postrachem Meksyku. Ludzie Geronimo znaleźli schronienie w górach Sierra Mądre, skąd wyprawiali się, by kraść bydło i amunicję. Oddziały dowodzone przez generałów George'a Crooka (1829-1890) i Nelsona A. Milesa (1839-1925) przez kilka lat wal-

czyły z Geronimo i jego Indianami, aż wreszcie w 1883 zdrajca zaprowadził żołnierzy Crooka do górskiej kryjówki Geronimo. Indianie zostali zaskoczeni, Crookowi udało się nakłonić ich do poddania. Indianie zgodzili się zamieszkać w rezerwacie White Mountain, ale już w 1885 Geronimo i jego zwolennicy opuścili rezerwat i wrócili do dawnego, grabieżczego trybu życia. Rok później poddali się, gdyż wojska nie dawały im chwili wytchnienia. Geronimo i innych Apaczów osadzono w więzieniu federalnym na Florydzie. Później pozwolono Geronimo wrócić na zachód. Do końca życia przebywał w pobliżu fortu Sili w Oklahomie. APPENZELLU WOJNA 1403-1411. Załamaniu się feudalnego ustroju społecznego w Europie towarzyszyły zacięte walki, których przykładem jest wojna Appenzellu. Na początku XV w. Appenzell był obszarem lennym opactwa w Sankt Gallen. Samo Sankt Gallen było miastem cesarskim (wolnym); kwitło tam rzemiosło i handel wyrobami włókienniczymi. Gdy opactwo, niegdyś zwierzchnik lenny miasta, bezprawnie domagało się przywrócenia dawnego statusu miasta i danin, miasto zwróciło się do Appenzell z prośbą o pomoc. Appenzell sprzymierzyło się z Schwyz, wolnym miastem, i ich siły razem wystąpiły przeciw opactwu. W 1403 oddziały opactwa zaatakowały Appenzell, ale zostały pokonane. Opactwo uzyskało pomoc habsburskiego księcia Fryderyka Austriackiego (wzmian. 1380-1410), znanego z rządów silnej ręki, i w 1405 ponownie zaatakowało oba miasta i Appenzell, ale znowu zostało pokonane. Król niemiecki Ruprecht (1352-1410) bezpodstawnie nakazał powstańcom powrócić pod władzę opactwa, ale w 1411 Związek Szwajcarski zapewnił ochronę Appenzell (i sprzymierzonemu z nim miastu Sankt Gallen), czemu Ruprecht nie mógł się przeciwstawić. (Obecnie Appenzell jest jednym z kantonów Szwajcarii, Sankt Gallen ma ponad 400 tysięcy mieszkańców, opactwo przekształcono w muzeum).

37

ARABSKIE PODBOJE. Patrz BlZANTYJSKO-MUZUŁMAŃSKIE WOJNY, MUZUŁMAŃSKIE PODBOJE.

ARABSKIE POWSTANIE W NIEMIECKIEJ AFRYCE WSCHODNIEJ 1888-1890. Niemiecka Kompania Wschodnioafrykańska założona w 1885 przez Carla Petersa (1856-1918) kontrolowała tereny znane jako Niemiecka Afryka Wschodnia (Tanzania). W 1888 Arabowie zamieszkujący rejony przybrzeżne zbuntowali się przeciw niemieckim administratorom, których metody sprawowania rządów budziły sprzeciw. (Niemcy wydzierżawili terytorium wzdłuż wybrzeża od sułtana Zanzibaru.) Do walczących z Niemcami Arabów przyłączyli się Murzyni, natomiast Niemcom pomocy udzielili Brytyjczycy. Walki trwały ponad dwa lata. W styczniu 1891 rząd niemiecki, który pomógł Niemieckiej Kompanii Wschodnioafrykańskiej zdławić powstanie, przejął terytorium, ustanowił protektorat, mianował Petersa cesarskim komisarzem i oddelegował do administrowania protektoratem. ARABSKO-BIZANTYJSKIE WOJNY.

Patrz

BlZANTYJSKO-MUZUŁMAŃSKIE WOJNY.

ARABSKO-IZRAELSKA WOJNA 1948-1949.

Państwa arabskie, które uważały obszar Izraela za terytorium należące do Arabów, sprzeciwiły się powstaniu państwa żydowskiego. 14 maja 1948 (w dniu, w którym proklamowano powstanie państwa Izrael) wojska Egiptu, Syrii, Transjordanii (Jordanii), Libanu i Iraku zaatakowały Izrael i zajęły obszary we wschodniej i południowej Palestynie. Jordańskie wojska zdobyły wschodnią część Jerozolimy - Stare Miasto, ale nie zdołały przejąć części zachodniej - Nowego Miasta. Izraelczycy powstrzymali dalszy napór wojsk arabskich, a Organizacji Narodów Zjednoczonych udało się doprowadzić w czerwcu do czterotygodniowego rozejmu. Po wznowieniu walk w lipcu wojska izraelskie zyskały przewagę i aż do

zawarcia kolejnego rozejmu zdobywały nowe tereny. Rozejm trwał trzy miesiące, po czym Izrael odepchnął siły arabskie na wszystkich frontach i zdobył pustynię Negew (z wyjątkiem przybrzeżnej Strefy Gazy). Pomiędzy lutym a lipcem 1949 Izrael podpisał porozumienia o zawieszeniu broni z Egiptem, Syrią i Transjordanią (Irak odmówił podpisania porozumienia, ale wycofał wojska). W wyniku wojny Izrael zajął większość spornych terenów Palestyny, a ponadto stworzył niezwykle sprawną armię. Około 400 tysięcy Palestyńczyków (Arabów z Palestyny), którzy uciekli z Izraela w czasie wojny, osiedliło się w obozach w sąsiednich krajach arabskich. Patrz także ARABSKO -IZRAELSKA WOJNA 1956.

ARABSKO-IZRAELSKA WOJNA 1956 (sueska lub synajska wojna). W lipcu 1956 egipski prezydent Gamal Abdel Naser (1918-1970) znacjonalizował Kanał Sueski, co doprowadziło do wybuchu kryzysu w Wielkiej Brytanii, Francji i Stanach Zjednoczonych. Egipt nie zgadzał się na międzynarodowy zarząd kanału. Rządy Wielkiej Brytanii i Francji, pragnąc zapewnić ochronę swoich interesów na Bliskim Wschodzie, zorganizowały w Paryżu poufne spotkanie z Izraelem, na którym uzgodniono, że Izrael zaatakuje Kanał Sueski, po czym wojska angielskie i francuskie, zajmujące oficjalnie stanowisko neutralne, rozdzielą walczące strony i zapewnią kanałowi ochronę. Celem tych działań miało być obalenie Nasera. 29 października 1956 nastąpił atak Izraela; nim rząd brytyjski i francuski nakazały Izraelowi i Egiptowi przerwanie ognia i wycofanie się z zajętych obszarów, Izraelczycy zdobyli Strefę Gazy, Szarm el-Szejch i kilka innych ważnych punktów. Izrael, zgodnie z planem, podporządkował się wezwaniu o zawieszenie broni, natomiast Egipt, jak się spodziewano, odrzucił je. 5 listopada 1956 angielskie i francuskie oddziały spadochroniarzy wylądowały w pobliżu Port Saidu, zaatakowały i zabiły wielu żołnierzy egipskich. Następnego dnia Egipt i Izrael

38

zaakceptowały rozejm, do którego nawoływała ONZ. Organizacja Narodów Zjednoczonych wysłała w ten rejon swoje jednostki wojskowe (UNEF), które nadzorowały zawieszenie broni. Pod silną presją Stanów Zjednoczonych Wielka Brytania i Francja wycofały swoje wojska, a brytyjski premier Anthony Eden musiał ustąpić. (W 1957 Izrael przekazał UNEF Strefę Gazy i Szarm el-Szejch.) Patrz także SZEŚCIODNIOWA WOJNA1967. ARABSKO-IZRAELSKA WOJNA 1967. Patrz SZEŚCIODNIOWA WOJNA 1967.

ARABSKO-IZRAELSKA WOJNA 1973 (wojna Jom Kippur, „październikowa wojna", wojna ramadanu). Po zakończeniu sześciodniowej wojny w 1967 nieustannie dochodziło do starć między Arabami i Izraelczykami. Państwa arabskie, zawiedzione odmową Izraela przystąpienia do rokowań w sprawie zwrotu terytoriów okupowanych, niespodziewanie zaatakowały Izrael jednocześnie z dwóch stron. Atak nastąpił 6 października 1973, w dniu żydowskiego święta Jom Kippur. Egipskie wojska prezydenta Anwara Sadata (1918-1981) zaatakowały ze wschodu, przekraczając Kanał Sueski, natomiast z północy wkroczyły do Izraela wojska syryjskie. Armie egipska i syryjska, do których dołączyły wojska irackie, jordańskie i libańskie, zadały ciężkie straty zaskoczonym Izraelczykom. Armia izraelska podjęła kontrofensywę, dotarła na odległość 20 km od Damaszku oraz przekroczyła Kanał Sueski, zdobyła zachodni brzeg kanału i zamknęła armię egipską w okrążeniu. Na wezwanie Stanów Zjednoczonych i Związku Radzieckiego Izrael i Egipt zgodziły się na zawieszenie broni, ale walki toczyły się aż do przybycia w strefę walk jednostek pokojowych ONZ. Porozumienie w sprawie zawieszenia broni podpisano 11 listopada 1973. W porozumieniu pokojowym z 1974 Izrael zgodził się na wycofanie wojsk na Synaj, na zachód od przełęczy Mitla i Gidi, a Egipt

zobowiązał się zmniejszyć liczebność swoich wojsk na wschodnim brzegu Kanału Sueskiego. Wytyczono również strefę buforową między Syrią a Izraelem, nadzorowaną przez ONZ. ARAGOŃSKA WOJNA DOMOWA 1347-1348. Król Aragonii Piotr IV (1319-1387) wyznaczył na następczynię tronu jedną ze swoich córek. Szlachta zakwestionowała tę decyzję na mocy praw i przywilejów nadanych jej statutami poprzednich królów Aragonii - Piotra III (1239-1285) i jego syna Alfonsa III (1265-1291). W grudniu 1347 wybuchła otwarta wojna, wojska wielmożów odniosły zwycięstwo, a król Piotr IV zmuszony był zgodzić się na objęcie tronu przez męskiego następcę, którego mieli zaakceptować wielmoże. Podczas pobytu w niewoli w Walencji król próbował zawrzeć pokój; zwolniono go w maju 1348 po wybuchu epidemii dżumy. W końcu 21 czerwca 1348 zwolennicy króla pokonali wielmożów w bitwie pod Eppila. Piotr IV spalił przywileje Unii - konfederacji szlachty i miast. ARAGOŃSKI PODBÓJ SARDYNII 1323-1326. W 1295 król Aragonii Jakub II traktatem w Anagni zrzekł się praw do Sycylii w zamian za prawa do Sardynii i Korsyki (patrz SYCYLIJSKIE NIESZPORY, WOJNA 1282-1302). Dominujące wpływy na Sardynii i Korsyce miały wówczas włoskie miasta Genua i Piza, przy czym Pizie podlegały miasta Cagliari i Iglesias na Sardynii. Jakub, który pragnął powiększyć swoje śródziemnomorskie dzierżawy, opanował Sardynię dopiero w 1323 po wysłaniu tam floty pod dowództwem syna Alfonsa (1299-1336), późniejszego króla Alfonsa IV, w celu wyparcia z Sardynii Pizańczyków i Genueńczyków. W 1326 Iglesias i Cagliari znalazły się pod władzą Aragonii, Pizańczycy zostali pokonani, ale całkowicie wyparto ich i Genueńczyków z Sardynii dopiero w 1421. Aragonia nie zdołała opanować Korsyki znajdującej się w rękach Genueńczyków. Ci

39

ostatni w 1434 zajęli całą Korsykę. Patrz także ARAGOŃSKO-GENUEŃSKA WOJNA 1352-1354.

ARAGOŃSKO-FRANCUSKA WOJNA 1209-1213. Krzyżowcy pomogli najpierw królowi Aragonii Piotrowi II (1174-1213) pokonać w 1209 muzułmanów w Walencji, a potem ruszyli do Prowansji, by tam kontynuować krucjatę. Tę krucjatę ogłosił papież; była ona skierowana przeciwko albigensom (patrz ALBIGENSI, KRUCJATA PRZECIWKO ALBIGENSOM 1208-1229), którzy pozyskali zwolenników w Prowansji. Gdy wyprawa przekształciła się w wojnę między możnowładcami z północnej i południowej Francji, Piotr II udzielił poparcia swojemu szwagrowi, Rajmundowi VI (1156-1222), hrabiemu Tuluzy, w walce z Szymonem IV z Montfort (1160P-1218), przywódcą panów z Francji północnej. W 1213 Piotr II zginął walcząc z wojskami Szymona w bitwie pod Muret w południowej Francji. Wraz z jego śmiercią skończyły się wpływy hiszpańskie na obszarach leżących na północ od Pirenejów. ARAGOŃSKO-FRANCUSKA WOJNA 1284-1285. Papież Marcin IV (1210P-1285) popierał francuskich Andegawenów, którzy rościli sobie prawa do Sycylii (patrz SYCYLIJSKIE NIESZPORY, WOJNA 1282-1302). Papież oświadczył, że król Aragonii, Piotr III (1239-1285), utracił tron z powodu mieszania się w sprawy Sycylii, wyklął Piotra i ogłosił królem Aragonii i Sycylii Karola Valois (Walezjusza) (1270-1325), trzeciego syna króla Francji, Filipa III Śmiałego (1245-1285). Wojska francuskie pod dowództwem Filipa i Karola najechały Aragonię w 1284, odniosły zwycięstwo pod Geroną, ale później Aragończycy pod wodzą Piotra zmusili je do odwrotu. Choroba, która zdziesiątkowała francuską armię w drodze do kraju, spowodowała również śmierć Filipa. ARAGOŃSKO-GENUEŃSKA WOJNA 1352-1354. Gdy Sardyńczycy chwycili za broń przeciwko aragońskim władcom Sardynii,

Genueńczycy, dawni władcy wyspy, wykorzystali tę sposobność do przejęcia władzy (patrz ARAGOŃSKI PODBÓJ SARDYNII 1323-1320). Król Aragonii, Piotr IV (l 319-1387), zapewnił sobie pomoc Wenecji i Katalonii. Sprzymierzeńcy ci podjęli działania przeciw Genueńczykom na pełnym morzu i w 1352 pobili ich w bitwie morskiej. Jednak flotę sprzymierzeńców rozproszył sztorm, co pozwoliło Genueńczykom na zebranie sił i dokonanie inwazji na Sardynię i Korsykę. Następnie Genueńczycy obwołali Mariano de Arborea (zm. 1368) królem Sardynii. W 1353 sprzymierzeńcy znowu pobili Genueńczyków w pobliżu Alghero u wybrzeży Sardynii. W rok później na Sardynię przybył król Piotr i zwyciężył powstańców, ale opór przeciwko panowaniu Aragonii trwał jeszcze nawet w następnym stuleciu. ARAGOŃSKO-KASTYLUSKA WOJNA 1109-1112. Wkrótce po ślubie król Aragonii Alfons I „Waleczny" (l073?-1134) i król Kastylii Urraca (1081-1126) popadli w konflikt, co znacznie zmniejszyło szansę na ustanowienie unii Aragonii i Kastylii. Spory między małżonkami doprowadziły do wojny obu królestw hiszpańskich. W walkach brały udział wojska Alfonsa i wojska zebrane przez królową Urraca, jej rodzinę i kastylijskich zwolenników. Choć willi Alfons wygrał bitwę pod Sepulvedą, wojna trwała nadal, choć z mniejszym natężeniem, aż do rozwiązania małżeństwa w 1112. Alfons, który powrócił do swego państwa, w 1118 odbił Saragossę w rąk Maurów i powiększył w ten sposób obszar królestwa, przesuwając granicę za rzekę Ebro. ARAGOŃSKO-NEAPOLITAŃSKA WOJNA 1435-1442. Książę Renę I d'Anjou (1409-1480), odziedziczył prawo do tronu Neapolu po królowej Neapolu Joannie II (1371-1435). Wprawdzie Joanna wyznaczyła w 1421 na następcę tronu króla Aragonii Alfonsa V (1396-1458), lecz potem w 1423 uczyniła spadkobiercami swoich francuskich krewnych. W 1435 Alfons

40

podjął wyprawę na Neapol, ale został pobity pod Gaetą. Alfons trafił do niewoli genueńskiej; został później uwolniony dzięki pomocy księcia Mediolanu, z którym sprzymierzył się, by prowadzić wspólnie walkę z Neapolem. W 1442 Alfons pobił Renę, zajął Neapol i ogłosił się jego królem (co uznał papież w 1443). ARAPAHÓW WOJNA 1864-1868. Patrz CzEJENÓW i ARAPAHÓW WOJNA 1864-1868. ARAUKANÓW WOJNY. Patrz HISZPAŃSKI PdDBÓJ CHILE 1540-1561.

ARBELA, BITWA POD ARBELA. Patrz GAUGA MELA, BITWA POD GAUGAMELĄ 331 p.n.e. ARCHIDAMIJSKA WOJNA 431-421 p.n.e.

Król Sparty Archidamos II (wzmian. 476-427) dokonał najazdu na Attykę, rozpoczynając tym pierwszy etap PELOPONESKIEJ WOJNY między dwiemia wielkimi potęgami Grecji - Atenami i Spartą. Perykles (495P-429) postanowił wykorzystać port Pireus jako bazę do ofensywy morskiej i zamknął swe dążące do walki wojska za murami Aten. Seria zwycięstw oraz blokada nieprzyjacielskich portów zapewniły Atenom bezpieczeństwo, potem jednak wybuch zarazy osłabił miasto; ponadto zmarł Perykles. Spartą przejęła inicjatywę zajmując w 427 Plateje. W odpowiedzi Ateny zdobyły Sfakterię w 425 i odrzuciły spartańskie propozycje pokojowe. Wtedy Spartą przeprowadziła błyskotliwą ofensywę w północno-wschodniej Grecji, zdobyła kilka miast ateńskich, między innymi Olint. W końcu Spartą odniosła decydujące zwycięstwo pod Amfipolis 422; w bitwie polegli obaj wodzowie - Spartiata Brasydas i Kleon, następca Peryklesa. Nikiasz (zm. 413), nowy wódz ateński, zawarł układ pokojowy, który nie rozwiązał żadnego z podstawowych problemów i stał się podłożem dla wznowienia działań wojennych, które doprowadziły do zupełnej klęski Aten.

„ARCHIWALNA WOJNA" 1842. W 1836 Teksas oderwał się od Meksyku i ogłosił się niepodległą republiką (patrz TEKSASKA WOJNA o NIEPODLEGŁOŚĆ 1836). Houston, miasto w pobliżu wybrzeży Zatoki Meksykańskiej, założone w 1836 i nazwane tak ku czci prezydenta republiki Samuela Houstona (1793-1863), było stolicą Teksasu od 1837 do 1839, później stolicę przeniesiono do Austin. W 1842, gdy inwazja Meksyku i Indian wydawała się nieunikniona, Samuel Houston przeniósł siedzibę rządu do miasta Houston i nakazał, by przenieść tam również archiwa z Austin. Mieszkańcy Austin w obawie, że przeniesienie archiwów oznaczać będzie również przeniesienie stolicy do Houston, ukryli dokumenty. Prezydent wysłał wojska, które miały sprowadzić archiwa. Żołnierze wykopali schowane archiwa i załadowali je na wozy, by przewieźć do Houston, ale mieszkańcy dogonili ich i sprowadzili archiwa z powrotem do Austin. W tej sytuacji prezydent, nie chcąc ryzykować zniszczenia dokumentów republiki, zgodził się, by stolicą pozostało Austin. Austin jest stolicą Teksasu do dnia dzisiejszego. ARDENY, BITWA W ARDENACH 1944-1945. W ostatniej desperackiej próbie uzyskania zwycięstwa w wojnie (patrz ŚWIATOWA WOJNA ii 1939-1945) Adolf Hitler (1889-1945) wydał rozkaz przeprowadzenia przeciw aliantom ofensywy w Ardenach, w Luksemburgu i południowej Belgii. W tym rejonie niemieckie armie w maju 1940 przełamały front aliancki i dokonały inwazji na Belgię i Francję. 16 grudnia 1944 rozpoczęła się niemiecka ofensywa w Ardenach; na tym odcinku front aliancki obsadzony był przez cztery stosunkowo mało doświadczone dywizje USA, które nie mogły sprostać trzem niemieckim armiom. Pod koniec pierwszego tygodnia Niemcy dokonali wyłomu głębokości 80 km na odcinku frontu szerokości 80 km. Zła pogoda uniemożliwiła działania lotnictwu, ale gdy warunki atmosferyczne poprawiły się,

41

alianckie bombowce i myśliwce zaczęły bezustannie zwalczać wojska niemieckie, a zwłaszcza ich zaopatrzenie; opór wojsk amerykańskich wyraźnie okrzepł. Generał armii Stanów Zjednoczonych George S. Patton (1885-1945) pośpiesznie skierował swą 3. Armię do obrony Bastogne w Ardenach; przystąpienie do działań 3. Armii zniweczyło nadzieje Niemców na sukces. 26 grudnia 1944 Niemcy zaczęli się powoli wycofywać i „wybrzuszenie", jakiego dokonali w linii frontu, zostało zniwelowane w styczniu 1945. 28 stycznia 1945, pod naciskiem aliantów, Niemcy wycofali się na pozycje wyjściowe. Straty poniesione przez Niemców wynosiły około 120 tysięcy poległych, 600 czołgów, 1600 samolotów i 6000 pojazdów. Alianci stracili ponad 75 tysięcy rannych lub zabitych, 730 czołgów i transporterów. ARDUINA POWSTANIE 1002. Arduin (Ardoin) (zm. 1015), markiz Ivrei, stanął na czele powstania Lombardczyków w północnej Italii skierowanego przeciwko cesarzowi Świętego Cesarstwa Rzymskiego, Ottonowi III (980-1002). Otton poprzednio ogłosił się królem Lombardii i zamierzał stworzyć „uniwersalne cesarstwo" z głównym ośrodkiem w Rzymie. Wprawdzie biskupi włoscy występowali przeciw Arduinowi, ale zyskał on poparcie wielmożów świeckich. W lutym 1002, wkrótce po śmierci Ottona, został w Padwie obwołany królem. Patrz także ARDUINA WOJNY 1004-1014. ARDUINA WOJNY 1004-1014. Król niemiecki Henryk II (973-1024) usiłował odzyskać Lombardię, w której od 1002 panował król Arduin (Ardoin) (zm. 1015) (patrz ARDUINA POWSTANIE 1002). Wojska Henryka najechały północną Italię, pobiły wojska Arduina i zajęły Padwę. Tu podczas koronacji Henryka II na króla Lombardii doszło do walk między mieszczanami i żołnierzami Henryka; miasto zostało niemal doszczętnie zniszczone. Wkrótce jednak Henryk musiał wrócić do Niemiec. Arduin, poparty przez

kilku włoskich wielmożów, podjął działania przeciw biskupom, którzy opowiedzieli się po stronie Henryka. W 1013 Henryk przybył do Rzymu i stłumił tam rewoltę (do której zachęcał Arduin). 14 lutego 1014 papież powołał go na cesarza Świętego Cesarstwa Rzymskiego. W odpowiedzi Arduin, który uważał się za króla Italii, zdobył Yercelli (na zachód od Mediolanu) i rozpoczął oblężenie Novary i Como, ale siły Henryka ponownie pobiły jego wojska. Arduin schronił się w klasztorze Fruttuaria, gdzie zmarł rok później. ARGENTYNY WOJNA O NIEPODLEGŁOŚĆ 1806-1816. W 1806 Wielka Brytania, odcięta na skutek NAPOLEOŃSKICH WOJEN od dawnych partnerów handlowych, wysłała ekspedycję do La Płaty, ujścia rzeki między Argentyną a Urugwajem, w celu zdobycia części okolicznych terenów. Milicja kolonialna pod wodzą Santiago de Liniers (1756-1810) pokonała brytyjskich najeźdźców i zmusiła ich do wycofania się z Buenos Aires. W 1807 następna, liczniejsza, ośmiotysięczna ekspedycja brytyjska zdobyła Montevideo i Buenos Aires, nim Liniers zdołał zmusić Brytyjczyków do opuszczenia rejonu La Płaty. Gdy do Buenos Aires dotarły wiadomości o postępach wojsk Napoleona w Hiszpanii (patrz PÓŁWYSPU IBERYJSKIEGO WOJNA ISOS-ISM) i detronizacji króla Hiszpanii Ferdynanda VII (1784-1833), tymczasowa junta usunęła hiszpańskiego wicekróla i przejęła władzę. W skład junty weszli Cornelio Saavedra (1760-1828), Mariano Moreno (1778-1811), Manuel Belgrano (1770-1820) i Bernardino Rivadavia (1780-1845), którzy proklamowali powstanie Zjednoczonych Prowincji La Pląta. Zachowując pozorną lojalność względem korony hiszpańskiej, junta wydaliła z kraju urzędników królewskich, zliberalizowała prawa handlowe i bez powodzenia domagała się lojalności od prowincji tworzących dawne wicekrólestwo Hiszpanii (dzisiejsza Argentyna, Urugwaj, Paragwaj i Boliwia). Gwałtowne spory i walki we-

42

wnętrzne doprowadziły we wrześniu 1811 do zastąpienia junty triumwiratem. W 1816 w Tucuman zebrai się kongres argentyński, który ogłosił niepodległość Argentyny i uchwalił konstytucję. Kongresowi składającemu się z delegatów z Buenos Aires i kilku sąsiednich prowincji przewodniczył Juan Martin de Pueyrredon, który 9 lipca 1816 został najwyższym dyktatorem Argentyny. Patrz także CHILIJSKA WOJNA o NIEPODLEGŁOŚĆ I8io-i8i8; PARAGWAJSKA WOJNA o NIEPODLEGŁOŚĆ mo-isn, URUGWAJSKIE POWSTANIE1811-1816. ARGENTYŃSKA „BRUDNA WOJNA" 1976-1983. 24 marca 1976 armia argentyńska dokonała starannie przygotowanego zamachu stanu, obaliła rząd pani prezydent Isabel Martinez de Peron (ur. 1931). Władzę objęła trzyosobowa junta wojskowa z generałem Jorge Rafaelem Yidelą (ur. 1925) na czele. Junta wszczęła bezlitosną kampanię przeciw ugrupowaniom liberalnym i lewicowym oraz politycznym terrorystom; osoby podejrzane o sympatie do tych ugrupowań wtrącane były do więzienia; przed sądem stanęli ludzie, którzy czerpali nielegalne zyski za czasów poprzedniego, skorumpowanego peronistowskiego rządu. Powszechne były stosowane przez policję porwania niewygodnych ludzi; więzienia przepełnione były więźniami politycznymi, zatrzymanych poddawano torturom; władze zrezygnowały z procesów sądowych, nie próbowano nawet zachowywać pozorów praworządności. Szacuje się, że w latach 1976-1981 zniknęło bez śladu od 6 tysięcy do 15 tysięcy obywateli Argentyny. Notoryczne naruszanie praw człowieka spowodowało, że władze Stanów Zjednoczonych za czasów prezydentury Jimmy'ego E. Cartera (ur. 1924) wstrzymały pomoc wojskową dla Argentyny. W odpowiedzi na protesty opinii publicznej całego świata władze argentyńskie uwolniły kilku najbardziej znanych więźniów politycznych i pozwoliły im opuścić kraj, a siły bezpieczeństwa stopniowo ograniczały intensywność „brudnej wojny".

10 grudnia 1983 nastąpił powrót do rządów cywilnych; nowo wybrany prezydent Argentyny, Raul Alfonsin (ur. 1926) zapowiedział, że przed sądem stanie były prezydent Yidela, generał Roberto Eduardo Yiola (ur. 1924), generał Leopoldo Fortunato Galtieri (ur. 1926) i sześciu innych członków junty wojskowej, która sprawowała rządy przez prawie osiem lat. ARGENTYŃSKA WOJNA DOMOWA 1859.

Buenos Aires nie przystąpiło do federacji prowincji argentyńskich, która zawiązała się w latach 1852-1853, i pozostało niezależną prowincją. W pozostałych prowincjach władzę sprawował od 1854 rząd prezydenta Justo Jose de Urąuizy (1800-1870), a stolicę przeniesiono do Parany w prowincji Entre Rios. Rząd dążył do rozszerzenia handlu zagranicznego i ożywienia gospodarki w kraju, w czym przeszkadzało Buenos Aires, które zatrzymywało dla siebie wpływy z ceł nakładanych na towary importowane. Zdecydowany na zastosowanie siły w celu poskromienia Buenos Aires Urąuiza poprowadził wojska federacyjne przeciwko armii Buenos Aires, dowodzonej przez generała Bartolome Mitrę (1821-1906), przywódcę secesjonistów. Wojska federacyjne zwyciężyły w bitwie pod Cepeda 23 października 1859. W następstwie porażki Buenos Aires zostało wcielone do federacji. Patrz także MONTEVIDEO OBLĘŻENIE 1843-1851. ARGENTYŃSKA WOJNA DOMOWA 1861. Na

tle różnic administracyjnych między prowincją Buenos Aires a federacją Argentyny doszło do ponownej secesji (1861) Buenos Aires, której przewodził Bartolome Mitrę (1821-1906), gubernator Buenos Aires od 1860. Wybuchła wojna domowa; 17 wrześ nia 1861 Buenos Aires odniosło zwycięstwo w bitwie pod Pavon, w prowincji Santa Fe. Wojskami secesjonistów dowodził Mitrę, wojskami federacyjnymi - generał Justo Jose de Urąuiza (1800-1870), który po rezygnacji z urzędu prezydenta w 1860 został gubernatorem prowincji Entre Rios.

43

Wojska federalne wycofały się z pola bitwy. Urąuiza zrezygnował z dalszego udziału w życiu politycznym i pozwolił, aby Mitrę utworzył nowy rząd federalny. Stolicę państwa przeniesiono z Parany ponownie do Buenos Aires. W 1862 Mitrę został wybrany na prezydenta zjednoczonej Argentyny; wprowadził liberalne reformy i zwiększył zakres władzy rządu federalnego w prowincjach. W czasie jego sześcioletniej prezydentury miały miejsce liczne prowincjonalne bunty, które zostały stłumione. Patrz także MITRĘGO REBELIA 1874. ARGENTYŃSKA WOJNA DOMOWA 1951-1952. Patrz MONTEVIDEO OBLĘŻENIE

inni wyżsi oficerowie usiłowali podporządkować wojsku rząd cywilny. W wyborach w 1963 nie pozwolono peronistom na wystawienie kandydatów; na znak protestu wrzucali oni do urn puste kartki wyborcze, podobnie jak w wyborach w 1957 (patrz PERONISTÓW POWSTANIA 1950-1957). W tej sytuacji - pełnej intryg, tajnych sojuszy, walk ulicznych, zastraszających posunięć kół wojskowych i społecznego niepokoju - na prezydenta wybrano Arturo Umberto lilię (1900-1983), umiarkowanego zwolennika lewicy. Gospodarka Argentyny była zrujnowana, pogłębiła się nienawiść między partiami opozycyjnymi, a po tzw. czarnym roku peroniści pozostali liczącą się siłą.

1843-1851.

ARGENTYŃSKIE PRZEWROTY 1962-1963.

W 1962 w wyborach do organów lokalnych oraz do Kongresu wzięli udział peroniści. Peroniści wystawili swoich kandydatów po raz pierwszy od 1955, tj. od usunięcia ich przywódcy Juana Domingo Perona (1895-1974) z urzędu prezydenta (patrz ARGENTYŃSKI PRZEWRÓT 1955). Peroniści zdobyli 45 z 86 miejsc w Izbie Deputowanych i 9 z 14 stanowisk gubernatorów prowincji. Wynik ten wywołał ostrą reakcję antyperonowskich, ultrakonserwatywnych dowódców wojskowych, zwanych „gorylami"; nie pozwolili oni wybranym peronistom na objęcie stanowisk. Rozpoczął się strajk powszechny i w całym kraju zapanował chaos. Gdy prezydent Arturo Frondizi (ur. 1908) nie zgodził się ustąpić (zarzucano mu, że jego polityczny umiar doprowadził do sukcesu peronistów), „goryle" usunęli go, deportowali i przejęli rządy. Marionetkowym dyktatorem został przewodniczący Senatu; sprawował władzę aż do przeprowadzenia wolnych wyborów w 1963. W tym czasie w armii toczyły się wewnętrzne walki o to, czy przeprowadzić wybory, czy też ustanowić dyktaturę. W końcu 1962 generał Juan Carlos Ongania (ur. 1914), naczelny dowódca sił zbrojnych, doszedł do przekonania, że armia powinna wycofać się z polityki, ale

ARGENTYŃSKI PRZEWRÓT 1951. Prezydent Juan Domingo Peron (1895-1974) faktycznie sprawował w Argentynie władzę dyktatorską. W rządzeniu pomagała mu żona Eva (Evita) (1919-1952). W 1951 gospodarka kraju znalazła się w stanie kryzysu, spadły obroty handlu zagranicznego, szybko rosła inflacja, strajkowali kolejarze, strażacy i robotnicy przemysłu maszynowego. Peron wprowadził stan wyjątkowy, złamał strajki siłą i przypisał ich zorganizowanie „zagranicznym agitatorom". Zawiesił wydawanie „La Prensa", największego argentyńskiego dziennika niezależnego, który krytykował rząd. Decyzja ta doprowadziła do wybuchu zamieszek, gazetę skonfiskowano, jej wydawca uciekł za granicę. Peron usiłował uzyskać dla żony nominację na wiceprezydenta, ale perspektywa objęcia przez kobietę urzędu prezydenta i stanowiska zwierzchnika sił zbrojnych oburzyła część generalicji. Generałowie dokonali nieudanego przewrotu we wrześniu 1951. Eva wycofała wniosek w sprawie nominacji, a w wyborach powszechnych 11 listopada 1951 Peron został ponownie wybrany na prezydenta. ARGENTYŃSKI PRZEWRÓT 1955. Juan Domingo Peron (1895-1974), prezydent i dyktator Argentyny, zaczął tracić władzę po śmierci żony Evy (Evity) (1919-1952), która

44

cieszyła się dużą popularnością wśród kobiet, robotników i biedoty. Wielu Argentyńczyków niepokoił również pogarszający się stan gospodarki kraju i nasilanie się totalitaryzmu. Obawiając się rosnącego w silę ruchu chrześcijańsko-socjalistycznego, Peron wystąpił przeciw Kościołowi rzymskokatolickiemu, swemu dawnemu sojusznikowi. Aresztowano księży pod zarzutem mieszania się do polityki i podburzania związków zawodowych i organizacji studenckich, zwolniono katechetów nauczających w szkołach państwowych i na uniwersytetach, rząd wstrzymał wszystkie dotacje dla szkolnictwa kościelnego i zakazał organizowania uroczystości religijnych w miejscach publicznych. W następstwie tak surowych zakazów wzrosła opozycja; na znak protestu wielu członków rządu złożyło rezygnację. Peron wydał zarządzenie zakazujące nauczania religii w szkole i opodatkował własność kościelną. Katolicy organizowali procesje, które przekształcały się w demonstracje antyrządowe bezlitośnie tłumione przez policję. Po uroczystościach Bożego Ciała w czerwcu 1955 deportowano dwóch biskupów. W odwecie Watykan nałożył na Perona ekskomunikę (16 czerwca 1955), a tego samego dnia część oficerów marynarki i lotnictwa dokonała w Buenos Aires, stolicy państwa, nieudanego przewrotu. W miarę słabnięcia władzy Perona rosło niezadowolenie w kraju. Peron zgłosił gotowość do ustąpienia (31 sierpnia 1955), ale klasa robotnicza na znak poparcia dla Perona zorganizowała strajk powszechny, który przerwano po złożeniu przez niego obietnicy pozostania na zajmowanym stanowisku. 16 września 1955 oddziały wojskowe stacjonujące w Cordobie, Rosario, Santa Fe i Paranie zbuntowały się przeciw Peronowi. Do buntu wkrótce dołączyła marynarka i lotnictwo. Wojsko zagroziło zbombardowaniem Buenos Aires. Peron schronił się na zakotwiczonej w porcie kanonierce paragwajskiej, później zbiegł do Paragwaju, a w końcu wyemigrował do Hiszpanii. 23 września 1955, 5 dni po usunięciu Pero-

na, tymczasowym prezydentem został generał Eduardo Lonardi (1896-1956), jednakże wpływ Perona na politykę Argentyny pozostał bardzo silny (patrz PERONISTÓW POWSTANIA 1956-1957); nawet kilkadziesiąt lat później peroniści stanowili w Argentynie liczącą się siłę. ARGEN1YŃSKO-BRAZYLIJSKA WOJNA 1825-1828. W 1825 urugwajski rewolucjonista Juan Antonio Lavalleja (1784-1853) na czele małego oddziału zwolenników, zwanego „trzydziestu trzech nieśmiertelnych", proklamował niezależność Bandy Oriental (Urugwaju) od Brazylii. Argentyna, licząca na pozyskanie tej prowincji, poparła Urugwajczyków. Brazylia wypowiedziała wojnę Argentynie i zablokowała port w Buenos Aires. 20 lutego armia argentyńsko-urugwajska pobiła Brazylijczyków w bitwie pod Ituzaingo w pampasach Cisplatiny. Protesty Wielkiej Brytanii, Francji i Stanów Zjednoczonych zmusiły Brazylię do przerwania blokady. Mediacja Wielkiej Brytanii doprowadziła do podpisania traktatu pokojowego, który przewidywał powstanie niepodległego Urugwaju jako państwa buforowego między Argentyną i Brazylią. Patrz także ARGENTYNY WOJNA o NIEPODLEGŁOŚĆ isoe-isie; URUGWAJSKIE POWSTANIE isn-isie; BRAZYLIJSKA WOJNA o NIEPODLEGŁOŚĆ 1822-1525. ARGIWSKO-SPARTAŃSKA WOJNA 494 p.n.e. W VI stuleciu o hegemonię na Peloponezie walczyły dwa greckie miasta-państwa - Argos i Sparta (przez bardzo długi czas na terenie tym dominowali Argejczycy, którzy w bitwie pod Hysiae w 669 odnieśli znaczące zwycięstwo nad Sparta). W 510 król Sparty Kleomenes I (zm. 490) podjął wyprawę na Ateny, miasto-państwo w Attyce zagrażające hegemonii Sparty, i wypędził ateńskiego tyrana, Hippiasza (wzmian. 527-510). Rządy objęła oligarchia prospartańska, wystąpił przeciw niej Klejstenes (570P-510) w 508. Wezwany na pomoc Kleomenes w 507 został wyparty z miasta. W końcu VI w. doszło do wzrostu znaczenia Argos. W 494 wyruszył przeciw temu miastu

45

Kleomenes. Wojska jego zaskoczyły żołnierzy Argos podczas posiłku i pobiły ich w bitwie pod Sepeją (494) w pobliżu Tirynsu. W następstwie tego zmniejszyło się wydatnie znaczenie Argos. Patrz także ARKADYJSKAWOJNA ok. 471-469 p.n.e. ARIKARA INDIAN „WOJNA" 1823. Indianie Arikara (Rees) rozpoczęli walkę, gdy biali myśliwi polujący na zwierzęta futerkowe wdarli się na ich tereny wzdłuż górnego biegu rzeki Missouri w Dakocie. Krwawy atak Arikarów na traperów stał się przyczyną wysłania pierwszej ekspedycji karnej USA przeciwko plemionom indiańskim zamieszkującym równiny amerykańskie. Wojska pułkownika Henry'ego H. Leavenwortha (1783-1834) zniszczyły wsie Indian Arikara, udostępniając ten obszar białym osadnikom. Indianie Arikara ruszyli na północ i ostatecznie w latach sześćdziesiątych XIX w. osiedli w rezerwacie Fort Berthold w Dakocie Północnej. ARKADYJSKA WOJNA ok. 471 -469 p.n.e.

Sparta, wojownicze, oligarchiczne greckie miasto-państwo na Peloponezie, które dążyło do hegemonii w tej części Grecji, popadło w konflikt z kilkoma miastami Arkadii, górzystej krainy w środkowej części Peloponezu (Sparta miała nadzieję, że dorówna rosnącej potędze politycznej i gospodarczej Aten na północy). W długotrwałej wojnie (ok. 580-550) z głównym miastem Arkadii - Tegeą - Sparcie nie udało się zwyciężyć, wobec czego zawarła przymierze z niedawnym wrogiem, wszedł on w skład Związku Peloponeskiego. Około 471 Tegea wystąpiła ze Związku Peloponeskiego i zawarła sojusz z Argos, miastem leżącym we wschodniej części Peloponezu. Po tym jak Sparta stoczyła nie rozstrzygniętą bitwę pod Tegeą, wszystkie miasta Arkadii z wyjątkiem Mantinei zawarły sojusz skierowany przeciw Sparcie. Sparta zmobilizowała wszystkie rezerwy i odniosła zdecydowane zwycięstwo nad Arkadyjczykami w bitwie pod Dipają (ok. 470). Argos nie mogło przyjść

z pomocą Tegei, ponieważ wojowało z sąsiednimi miastami, Mykenami i Tirynsem, chcąc je sobie podporządkować. Sparta wkrótce potem pokonała Tegeę i w ten sposób odzyskała hegemonię na Peloponezie. Około 100 lat później tebański wódz Epaminondas (418P-362) założył w Arkadii silnie ufortyfikowane miasto Megalopolis, które miało być siedzibą Związku Arkadyjskiego, zawiązanego w 370 w celu złamania hegemonii Sparty (patrz TEBAŃSKOSPARTAŃ-SKA WOJNA 379-371 p.n.e.). Patrz również ARGIWSKO-SPARTAŃSKA WOJNA 494 p.n.e., MESSEŃ-

SKA TRZECIA WOJNA ok. 454-455 p.n.e.

ARMADA HISZPAŃSKA. Patrz HISZPAŃSKIEJ ARMADY PORAŻKA isss.

ARMANIACKO-BURGUNDZKA WOJNA DOMOWA 1411-1413. Zamordowanie Ludwika Orleańskiego (1372-1407), brata króla Francji Karola VI (1368-1422), cierpiącego na okresowe napady obłędu, zapoczątkowało wiele konfliktów, które później przekształciły się w otwartą wojnę o władzę nad Francją (mordu dokonano na rozkaz Jana bez Trwogi [1371-1419], księcia Burgundii). Luźno powiązani z Anglią, popierani przez kaboszjenów - cech rzemieślników - domagających się reform administracyjnych (patrz CABOCHFA BUNT 1413), Burgundczycy zyskali tymczasową przewagę nad stronnictwem orleańskim, któremu przewodził Bernard VII (zm. 1418), hrabia Armagnac, teść Karola (1391-1465), księcia Orleanu, syna zamordowanego Ludwika. Terrorystyczne rządy kaboszjenów doprowadziły do wystąpienia mieszczan, którzy poparli Orleanów, co zadecydowało o losach konfliktu. Po porażce 1413 Jan bez Trwogi jeszcze raz szukał pomocy u Anglików (patrz STULETNIA WOJNA 1337-1453). AROOSTOOK, WOJNA W DOLINIE RZEKI AROOSTOOK 1838-1839. Traktat paryski z roku 1783, który zakończył AMERYKAŃSKĄ REWOLUCJĘ, nie ustalił granicy między USA a Kanadą, oddzielającej stan

46

Maine i Nowy Brunszwik. Rolnicy z Maine chcieli uprawiać pola w dolinie rzeki Aroostook, którą kanadyjscy drwale uważali za swój teren wyrębu lasów. Gdy Kanadyjczycy zaaresztowali grupę handlarzy ziemią z Maine za próbę usunięcia z tego terenu kanadyjskich drwali, władze Maine zwołały milicję; to samo uczyniły władze Nowego Brunszwiku. Prezydent USA Martin Van Buren (1782-1862) wysłał w okolice Aroostook mały oddział wojsk federalnych pod dowództwem generała Winfielda Scotta (1786-1866). W marcu 1839 Scott zakończył z powodzeniem negocjacje z brytyjskimi władzami Nowego Brunszwiku; powołano komisję, która miała zająć się uregulowaniem sporu. Spór zakończył się dopiero w 1842 po podpisaniu traktatu Webster -Ashburton, w którym po „bitwie map" wytyczono granice w spornym obszarze obejmującym około 31 tysięcy km2. Nie wypowiedziana wojna w Aroostook zakończyła się bezkrwawo, ale obie strony konfliktu odnosiły się do siebie z niechęcią.

raz pobici pod Samford Courtenay. Arundel zbiegł do Launceston, gdzie go ujęto. Został przewieziony do Londynu i stracony w Tyburn (tradycyjne miejsce straceń w Londynie). ASENÓW POWSTANIE 1185-1189. Bracia Asen (Assen) - Iwan (zm. 1196) i Piotr (zm. 1197) stanęli w 1185 na czele powstania Bułgarów i Wołochów przeciwko panowaniu Bizancjum. Ogłosili niepodległość Bułgarii, a Iwan został koronowany w Tyrnowie jako Iwan I Asen. W 1186 armia bizantyjska pod wodzą cesarza Izaaka II Angelosa (zm. 1204) zdławiła powstanie. Bracia Asenowie zebrali znów wojsko, uzyskali pomoc od Połowców, koczowniczego ludu tureckiego i dokonali wielu niszczycielskich najazdów na Trację i Macedonię, należące do Bizancjum. Po przegranej przez Bizantyjczyków bitwie pod Berrhoią w 1189 Izaak II Angelos zgodził się na rozejm z Asenami i uznał nowe państwo bułgarskie powstałe na terenach między górami Bałkan a rzeką Dunaj.

ARRABAL, POWSTANIE. Patrz PRZEDMIEŚCIE

(ARRABAL), POWSTANIE NA PRZEDMIEŚCIU m-t. ARROW, WOJNA O ARROW. Patrz OPIUMOWA WOJNA DRUGA isse-iseo.

ARTAKSERKSESA (ARDASZIRA) WOJNA Z RZYMEM. Patrz RZYMSKO-PERSKA WOJNA 230-233.

ARUNDELA POWSTANIE 1549. Ekonomiczna i religijna polityka króla Anglii Henryka VIII (1491-1547) miała ujemne skutki zarówno dla bogatych, jak i dla biednych. W 1549 Humphrey Arundel (1513-1550), wielki właściciel ziemski z Kornwalii, stanął na czele powstania chłopów w Devon i Kornwalii skierowanego przeciw ogradzaniu gruntów i prześladowaniu katolików. Po początkowych sukcesach powstańcy zaatakowali Exeter. Trwająca dwa dni bitwa zakończyła się zwycięstwem wojsk królewskich, powstańcy uciekli, ale zostali jeszcze

ASTURYJSKIE POWSTANIE 1934. Na początku lat trzydziestych XX w. w Hiszpanii nastąpiło wyraźne zróżnicowanie stanowisk w łonie partii politycznych - polaryzacja nastąpiła wokół problemu praw i przywilejów Kościoła rzymskokatolickiego. W 1934 zjednoczona partia socjalistyczna opracowała plan niedopuszczenia prawicowej, prokościelnej Confederación Espańola de Derechas Autonomous (CEDA) do udziału w coraz bardziej zdezorganizowanym i despotycznym rządzie. Socjaliści zamierzali zorganizować ogólnokrajowy strajk powszechny, powstanie w Madrycie i proklamować niepodległą republikę w Katalonii (patrz KATALOŃSKIE POWSTANIE 1934). 5 października 1934 górnicy zrzeszeni w silnych związkach zawodowych o orientacji komunistycznej dali początek powstaniu w Asturii (region północno-wschodniej Hiszpanii), zajmując miasto Oviedo, i w ciągu kilku godzin przejmując władzę w wielu ośrod-

47

kach prowincji. Jednakże Francisco Franco (1892-1975) wprowadził do Asturii hiszpańską Legię Cudzoziemską oraz wojska rządowe i w ciągu dwóch tygodni brutalnie zdławił powstanie. Górnicy spalili kościoły i zabili około 40 osób, w tym 29 księży. Wojska rządowe zabiły około 3000 i uwięziły około 35 tysięcy ludzi. Więźniów torturowano, procesy sądowe toczyły się jeszcze przez większą część 1935. Okrucieństwo rządu podzieliło społeczeństwo hiszpańskie i przyczyniło się do wybuchu HISZPAŃSKIEJ WOJNY DOMOWEJ 1936-1939. ASYRYJSKIE WOJNY ok. 1032-746 p.n.e.

Nowe państwo asyryjskie do 891 starało się przede wszystkim podbić aramejskie miasta-państwa w północnej Mezopotamii. Dokonano tego w zasadzie w ciągu wojen. Kolejnym wrogiem stała się północna Babilonia, która w następstwie dwóch wojen między 930 i 904 została wasalem Asyrii. Za panowania króla Assurnasirpala II (wzmian. 884-859) wprowadzono na większą skalę jazdę i ciężkie machiny oblężnicze; te innowacje odegrały dużą rolę w opanowaniu północnej Mezopotamii. Za panowania króla Salmanassara III (wzmian. 859-825) Asyryjczycy przystąpili do podboju północnej Syrii, nie udało im się jednak zdobyć Damaszku ani Cylicji i Armenii, ale Salmanassar opanował południową Mezopotamię. Król Szamsziadad V (wzmian. 824-811) przyłączył do imperium Chaldeję, a król Salmanassar IV (wzmian. 782-772) wcielił do Asyrii część Armenii. Jednakże działania wojenne przeciwko Damaszkowi zakończyły się porażką i śmiercią Salmanassara, a także utratą większej części Syrii. Zgodnie z asyryjską tradycją rozpoczęła się rywalizacja o tron, która spowodowała trzydziestoletni okres osłabienia Asyrii. ASYRYJSKIE WOJNY ok. 1200-1032 p.n.e.

Początkowo Asyria była zbyt słaba, by wykorzystać okazję stworzoną przez druzgocącą klęskę, jaką ponieśli Babilończycy z rąk Elamitów (ok. 1180). Mamy do czynienia ze

wzrostem jej potęgi w czasach panowania króla Tiglatpilesara I (wzmian. ok. 1115-ok. 1077). Zawładnął on małym huryckim królestwem Muszków w południowej Armenii i oparł się naporowi Aramejczyków. Po 1100 Asyria podbiła północną Babilonię, ponownie spustoszyła Babilon, nie zdołała jednak podbić południa tego kraju. Ze śmiercią Tiglatpilesara rozpoczął się następny okres upadku Asyrii; plagą Asyrii i Babilonii stali się Aramejczycy, nękali oni tereny północnej Syrii i środkowej Mezopotamii. ASYRYJSKIE WOJNY ok. 1244-ek. 1200 p.n.e. Po zakończeniu walk z huryckim królestwem Mitanni (patrz ASYRYJSKO-HURYCKIE WOJNY ok. 1350-1245 p.n.e.) staroasyryjskie królestwo z łatwością uporało się z pozostałymi rywalami, Hetytami i Babilończykami. Czwartym wybitnym wodzem asyryjskim, który dokokał licznych podbojów, był król Tukultininurta I (wzmian. ok. 1244-ok. 1208), znany z greckich legend jako Nin os; jego imieniem nazwano czwartą stolicę Asyrii, Niniwę. Za jego panowania Asyria odniosła zwycięstwa nad Hetytami, osłabionymi walkami z Egiptem (patrz KADESZ, BITWA o KADESZ ok. 1294 p.n.e.). Po zwycięstwie Asyryjczycy przesiedlili tysiące ludzi, aby w ten sposób opanować nowo zdobyte obszary w Mezopotamii i wschodniej Anatolii (obecnie Turcja), kładąc w ten sposób ostatecznie kres hetyckiemu Nowemu Królestwu (patrz HETYTÓW PODBÓJ ANATOLU ok. iroo-ok. 1325 p.n.e.). Tukultininurta rozpoczął również walkę Asyrii z Babilonią; jego wojska splądrowały Babilon i po raz pierwszy w historii Asyrii złupiły i zniszczyły jego świątynie. Tukultininurta był tyranem; został zabity podczas buntu własnych synów (1208). Jego śmierć i upadek asyryjskiego Starego Królestwa ok. 1200 pozwoliły Babilonii, zwłaszcza później, pod rządami króla Nabuchodonozora I (wzmian. 1146-1123), na krótko opanować ten region. ASYRYJSKIE WOJNY ok. 746-609 p.n.e.

Asyryjskie imperium obejmowało największy obszar za panowania króla Tiglatpilesara

48

III (wzmian. 745-727), dowódcy wojskowego, który zasiadł na tronie w wyniku przewrotu pałacowego. Wraz ze swoimi wasalami pobił buntujących się Babilończyków, podczas gdy druga armia asyryjska zdobyła w 743 syryjskie Uranu. W 740 Tiglatpilesar zajął Arpad, a w 738 pokonał koalicję północnosyryjską. Po tej klęsce wszyscy syryjscy książęta oraz władcy północnej Anatolii (obecna Turcja) zmuszeni byli płacić daninę Asyrii. W trakcie wojny toczącej się w latach 735-733 w Palestynie Tiglatpilesar w sojuszu z królestwem Judy pokonał Izrael i zajął dużą część jego terytorium. W 732, po zdobyciu Damaszku, miasto zostało zniszczone, a Arabowie zmuszeni do płacenia daniny. Trzech następców Tiglatpilesara również przyczyniło się do wzrostu potęgi Asyrii. Za panowania króla Sargona II (wzmian. 722-705) Asyryjczycy podbili Samarię i podporządkowali sobie Izrael; Sargon przesiedlił około 27 tysięcy Izraelitów do wschodniej Syrii. W 721 Sargon zwyciężył Elamitów. W 720 Sargon II pobił egipską armię w Gazie, w 716 zdusił podsycany przez frygijskiego króla Midasa (wzmian. VIII w. p.n.e.) bunt w Cylicji i założył nową stolicę, nazwaną jego imieniem Dur-Szarrukin (Chorsabad, Irak). Panowanie króla Sanheryba (wzmian. 705-681) było bardziej burzliwe. Najpierw Sanheryb zdławił powstanie w Babilonii, którym kierował aramejski uzurpator. W 701 przeprowadził zwycięską kampanię w Syrii, odniósł zwycięstwo nad armią egipską pod Elteke i obiegł Jerozolimę, ale wycofał się w następstwie zarazy. Odniósł zwycięstwo nad armią Elamu. Nieustanne powstania Babilonii zakończyły się zdobyciem przez Sanheryba (689) Babilonu, zrównaniem go ziemią oraz zalaniem. Sanheryb został zamordowany w 681, co otworzyło drogę do tronu jego synowi Assarhaddonowi (zm. 669), który zawarł pokój z Babilończykami i Elamitami. Assarhaddon prowadził wojnę z Egiptem; w 671 zdobył Memfis i opanował cały ten kraj. Jego syn, Assurbanipal (wzmian. 669-626) panował w okresie, w którym

zaczęły się mnożyć oznaki wyczerpania państwa, choć początkowo Asyryjczycy wszędzie zwyciężali. W 667 i w 663 stłumili powstanie w Egipcie, w 663 zdobyli i splądrowali Teby. W 653 brat Assurbanipala, Szamaszumukin, król Babilonu zbuntował się i stanął na czele szerokiej koalicji Elanu, Lidii i Aramejczyków. Assurbanipal w 648 zdobył Babilon po dwuletnim oblężeniu, jego władca popełnił samobójstwo. Pokonał Elamitów, w 639 zdobył Suzę. Ok. 650 jednak Egipt odzyskał niezależność. Po 635 wybuchła w Asyrii wojna domowa; synowie Assurbanipala jeszcze za jego życia rozpoczęli walkę o tron, co umożliwiło Chaldejczykom zajęcie Babilonu w 629 i, za panowania króla Nabopalassara (wzmian. 625605), stworzenie imperium nowobabilońskiego. Syria podporządkowana Asyrii została zniszczona przez Scytów w 626. W 616 Medowie po raz pierwszy zaatakowali asyryjską stolicę Niniwę. W 614 zdobyli Assur. W 612 wraz z Babilończykami opanowali Niniwę. Imperium asyryjskie przetrwało jeszcze trzy lata. Resztki armii asyryjskiej ukoronowały swego dowódcę na króla w nowej stolicy, Harranie, która w 610 została częściowo zniszczona przez Medów i Babilończyków. Armia poddała się w 609; od tego czasu Asyria zniknęła całkowicie z kart historii. Patrz także KARKEMISZ, BITWA POD KARKEMISZ 005 p.n.e.; MEGIDDO, DRUGA BITWA POD MEGIDDO 609 p.n.e.. ASYRYJSKO-HURYCKIE WOJNY ok. 1350-1245 p.n.e. W drugim tysiącleciu w Anatolii (obecnie Turcja), jednocześnie tworzyli swe imperia Asyryjczycy i Huryci (patrz HURYTÓW PODBOJE ok. 1700-ok. 1500 p.n.e.). Oko-

ło 1700 Huryci doszli do władzy w północno-wschodniej Anatolii; około 1670 w stolicy Assur (Asz-Szarkat, Irak) nad rzeką Tygrys rozpoczęła rządy najstarsza dynastia asyryjska. W tym czasie Asyria była uzależniona od królestwa Hurytów Mitanni. Około 1350 doszło do konfliktu między asyryjskim władcą Aszuruballitem (wzmian. ok. 1365-ok. 1330) i królem Mi-

49

tanni, Tuszrattą, ponieważ Asyria zaatakowała Mitanni, prawdopodobnie z pomocą hetyckiego władcy Suppiluliumasa (ok. 1375-ok. 1335) (patrz HETYCKO-HURYCKIE WOJNY ok. 1620-ok. 1325 p.n.e.). Królestwo Mitanni, już osłabione klęską zadaną przez Hetytów w 1380, straciło obszary w północno-wschodniej Mezopotamii, co przyczyniło się do powstania podwalin asyryjskiego imperium. W 1325 Mitanni i Asyria zawarły krótkotrwałe przymierze i wspólnie oswobodziły podporządkowane Mitanni królestwo Hanilgabat spod władzy Hetytów. Jednakże według kronik asyryjskich, za panowania Adadnirari I (wzmian. ok. 1307-1275) w nieokreślonym bliżej czasie doszło do nowej wojny, w której Asyria pokonała dwóch kolejnych królów Mitanni. Królestwo Hanilgabat pozostało wrogiem Asyrii. Mimo wysiłków Hetytów i Babilończyków, by ocalić ostatnie królestwo huryckie, z uwagi na jego strategiczne znaczenie w sprawowaniu kontroli nad południową Syrią, król Asyrii, Salmanassar I (wzmian. ok. 1274-1245) podbił je.

gdy generał sir Gamet Wolsely (1833-1913) został nowym gubernatorem i otrzymał posiłki z Wielkiej Brytanii. Żołnierze brytyjscy przedostali się przez pozycje Aszanti do Kumasi, ich stolicy, i w lutym 1874 zrównali ją z ziemią. W traktacie z Fomena Aszanti zgodzili się zapłacić poważne reparacje w wysokości 50 tysięcy uncji złota i zobowiązali się do zaniechania praktyki składania ofiar z ludzi. Trzecia wojna Aszanti 1893-1894. Nowy wódz Aszanti, Prempeh (1871-1931), znowu rozpoczął napady na brytyjskie terytorium. Doszło do krwawych potyczek. Brytyjczycy usiłowali zmusić Prempeha do zawarcia porozumienia. W 1894 Aszanti zgodzili się na brytyjski protektorat nad zajmowanym obszarem. Czwarta wojna Aszanti 1895-1896. Prempeh odmówił zapłacenia odszkodowania nałożonego na Aszanti po trzeciej wojnie z Brytyjczykami, nie chciał również tolerować brytyjskich mieszkańców na tym obszarze. Wybuchła wojna. Wojska brytyjskie ponownie zajęły Kumasi, stolicę Aszanti, ujęli Prempeha i innych wodzów i wydalili ich z kraju. Rozwiązano konfederację Aszanti i ustanowiono protektorat.

ASZANTI WOJNA PIERWSZA 1824-1831.

Na początku XIX w. konfederacja plemion murzyńskich Aszanti w Afryce Zachodniej zaczęła powiększać zajmowane przez siebie terytoria kierując się ku Złotemu Wybrzeżu (obecnie Ghana), zajętemu przez Brytyjczyków. Sir Charles M'Carthy (1770-1824), gubernator brytyjskich posterunków wzdłuż Złotego Wybrzeża, starał się zamieszkującym wybrzeże osadnikom i plemionom zapewnić ochronę przed napadami wojowników Aszanti, został jednak pokonany i zabity. Z Wielkiej Brytanii nadeszły posiłki, w 1827 Aszanti ulegli. W 1831 Aszanti zrzekli się zwierzchnictwa nad częścią przybrzeżnych terytoriów. Druga wojna Aszanti 1873-1874. W 1873 Aszanti, którzy w latach 1863-1872 napadali na brytyjskie posterunki na Złotym Wybrzeżu, zaatakowali ten obszar. Około 20 tysięcy wojowników Aszanti pokonało Brytyjczyków; Aszanti objęli władzę na tym terenie. Sytuacja uległa zmianie,

ATLANTYK, BITWA O ATLANTYK 1940-1943. Po wybuchu ŚWIATOWEJ WOJNY II Wielka Brytania wprowadziła blokadę obszarów Europy znajdujących się pod okupacją niemiecką. Blokada była mało skuteczna. Niemieckie okręty podwodne storpedowały i zatopiły na Morzu Północnym wiele statków handlowych z dostawami żywności i sprzętu wojskowego dla Wielkiej Brytanii, co pociągnęło za sobą racjonowanie żywności na Wyspach Brytyjskich od 1940. Okręty podwodne zatapiały również lotniskowce, niszczyciele i inne okręty. Gdy Stany Zjednoczone zaczęły na mocy uchwały Lend-Lease wysyłać drogą morską towary przeznaczone dla tych państw europejskich, których obrona miała istotne znaczenie dla Ameryki, okręty marynarki USA zaczęły patrolować zachodnią część Atlantyku, a samoloty brytyjskich Królewskich Sił Powietrznych patrolowały morskie szlaki komu-

50

nikacyjne od wschodu. Duże konwoje amerykańskich statków handlowych zbierały się na zachód od Islandii i na Atlantyku eskortowane były przez okręty wojenne Wielkiej Brytanii. 31 października 1941 niemiecki okręt podwodny zatopił u wybrzeży Islandii amerykański niszczyciel Reuben James (zginęło blisko 100 marynarzy). Wówczas Kongres USA odwołał Akt Neutralności; statki amerykańskie zostały uzbrojone i zaczęły wpływać na wody objęte wojną. W 1942 i w początkach 1943 liczba statków zatopionych przez okręty podwodne wzrosła, gdyż Niemcy rozszerzyli taktykę tzw. wilczych stad, czyli grup liczących 15-20 okrętów podwodnych, które koordynowały swoje ataki. Brytyjczycy wprowadzili wówczas dwa wynalazki, które w pierwszych miesiącach 1943 zmieniły sytuację. Był to aparat na fale o wysokiej częstotliwości do określania kierunku oraz radar na fale centymetrowe. Oba urządzenia umożliwiały aliantom określenie położenia okrętów podwodnych i skuteczne ich zwalczanie. Zatopiono tak wiele okrętów podwodnych, że od drugiej połowy 1943 Niemcy nie byli w stanie w istotny sposób zagrozić żegludze; alianci opanowali sytuację na szlakach komunikacyjnych na Atlantyku i innych morzach. AUGSBBURSKIEJ LIGI WOJNA 1688-1697

(wielkiej koalicji wojna). Opanowywanie przez króla Francji Ludwika XIV (1638-1715) przygranicznych terenów Niemiec, po HOLENDERSKIEJ WOJNIE przyczyniło się do powstania obronnego przymierza, które zawiązały Zjednoczone Prowincje (Holandia), habsburska Austria, Szwecja, część książąt niemieckich. Przymierze zwano Ligą Augsburską lub, po 1689, Wielką Koalicją. Ludwik przypuszczał, że wojna w Niemczech będzie krótkotrwała i łatwa; tymczasem w Anglii w wyniku WSPANIAŁEJ REWOLUCJI 1688 obalono króla Jakuba II (1633-1701) i wprowadzono na tron króla Wilhelma Orańskiego, który chciał powstrzymać podboje

Ludwika. Aby związać siły Wilhelma na Wyspach Brytyjskich, Ludwik wsparł pieniędzmi i wojskiem Irlandię, która stanęła po stronie Jakuba (patrz IRLANDZKA WOJNA 1689-1691), ale jego plany pokrzyżowało zwycięstwo Wilhelma w bitwie pod Boyne w 1690. Mając najlepszą w Europie flotę, Ludwik usiłował pokonać Wielką Koalicję na morzu; okręty francuskie rozbiły angielsko-holenderską flotę u Beachy Head w 1690, ale później, w 1692, poniosły druzgocącą klęskę w bitwie pod La Hougue; odtąd koalicja miała zdecydowaną przewagę na morzu. Ludwik mógł prowadzić działania zaczepne tylko na lądzie. Koalicja powiększyła się jeszcze o Sabaudię i Hiszpanię. Wspaniały manewr oskrzydlający francuskiej kawalerii w bitwie pod Fleurus w 1690 zapewnił zwycięstwo Francuzom pod wodzą Franciszka Luksemburga (1628-1695); zginęło około 6000 żołnierzy angielskich, hiszpańskich i niemieckich, a 8000 wzięto do niewoli. Luksemburg kilkakrotnie odnosił zwycięstwa w hiszpańskich Niderlandach; najważniejsze z nich stanowią bitwy pod Namurem i pod Steenkerke (1692), a w 1693 pod Neerwinden. Wyczerpanie zmusiło Sabaudię do zawarcia odrębnego pokoju w 1696. Ludwik prowadził wojnę nadal, ale śmierć jego niezwyciężonego wodza, Luksemburga (1695) i upadek Namuru w 1695 skłoniły go do przystąpienia do poufnych negocjacji z Wilhelmem Orańskim. Wojna zakończyła się traktatem zawartym w Ryswick między 20 września a 30 października 1697, w którym Ludwik uznał Wilhelma królem Anglii, Holendrzy zyskali ustępstwa handlowe, a Francja i członkowie Wielkiej Koalicji zwrócili większość terytoriów zdobytych od 1679. Patrz także KRÓLA WILHELMA WOJNA 1689-1697; LUDWIKA xiv INWAZJA REŃSKA 1688-1689; HISZPAŃSKA WOJNA SUKCESYJNA1701-1704. AURANGZEBA WOJNY 1636-1657. Szahdźahan (1592-1666), władca państwa Mogołów w Indiach powierzył swemu synowi Aurangzebowi (1618-1707) w 1634 dowodź-

51

two 10 tysięcy jazdy. W 1636 został on nababem (wicekrólem) regionu Dekan; do jego obowiązków należało również zapewnienie spokoju w niedawno podporządkowanych sułtanatach Bidźapur i Golkonda i powstrzymanie ekspansji królestwa Marathów w zachodnim Dekanie. Aurangzeb zdobył liczne twierdze Marathów i opanował nowe terytoria, ale w 1644 został zdjęty z tego stanowiska. W 1645 został mianowany gubernatorem przysparzającego wiele kłopotów Gudżaratu, a później został gubernatorem jeszcze bardziej kłopotliwego Balchu w Transoksanii (1647), gdzie jego wojska osiągnęły zdecydowane zwycięstwo nad wojowniczymi Turkami uzbeckimi. Jednakże później armia Mogołów musiała się wycofać. Aurangzeb został gubernatorem prowincji Multanu w Afganistanie. Wezwany na odsiecz Kandaharu oblężonego przez Persów, przybył po jego upadku. Jego oblężenie zakończyło się niepowodzeniem (patrz MOGOŁÓW WOJNA z PERSJĄ 1649-1553). W 1650 uzyskał zwycięstwo nad Persami pod Szach Mir. W 1652 Aurangzeb oblegał Kandahar również bez powodzenia. Popadł w niełaskę i został ponownie wysłany do Dekanu (1653), gdzie walczył z powodzeniem z sułtanatem Golkonda (1656), ale ojciec narzucił mu zawarcie pokoju. Jego dalsze działania w Dekanie przerwał wybuch MOGOŁÓW WOJNY DOMOWEJ 1657-1659. AURELIANA WOJNA PRZECIWKO TETRYKOWl 273-274. W 270 Gajusz Pius Ezuwiusz Tetryk (zm. ok. 276), możnowładca galijski, został ogłoszony cesarzem Galii (Francja), Brytanii i północnej Hiszpanii. Jego prowincjalne cesarstwo wstrząsane było buntami armii i napadami Germanów (patrz RZYMSKO-GOTYCKIE WOJNY). Dążąc do ponownego przyłączenia terytorium Tetryka do imperium rzymskiego, cesarz rzymski Aurelian (212P-275) przekroczył z armią Alpy i ruszył przez Galię na północ. W końcu 273 stoczył bitwę pod Chalons-sur-Marne z armią Tertyka. Gdy ta zaczęła przegrywać,

Tetryk zbiegł do Aureliana. W ciągu kilku miesięcy Aurelian zdobył państwo rywala. Tetryk wziął udział w triumfie cesarza w Rzymie (274), później mu przebaczono i mianowano gubernatorem południowej Italii. AURELIANA WOJNA PRZECIWKO ZENOBII 271 -273. Gdy Rzym zajęty był walką z Gotami na Bałkanach (patrz RZYMSKO-GOCKIE WOJNY), Zenobia (zm. po 274), królowa Palmiry, miasta w środkowej Syrii, opanowała Syrię, znaczną część Azji Mniejszej i Egipt. W 271 ogłosiła swojego syna Waballata (zm. 273?) augustem (cesarzem), a siebie augustą. Dowiedziawszy się o tym, nowy cesarz rzymski Aurelian (212P-275) poprowadził wojska do Azji Mniejszej. W pobliżu Antiochii w 271 pobił pancernych kawalerzystów i pieszych łuczników z Palmiry. Mimo pościgu Rzymian wojska Palmiry wycofywały się w całkowitym porządku. W 272 Aurelian zwyciężył je ponownie w bitwie pod Emesą (Homs, Syria), po czym obiegł Palmirę. Zenobia, która pojechała po posiłki do Persji, została schwytana, a Palmira się poddała. Aurelian opuścił Palmirę, ale wkrótce wrócił, gdyż wybuchło tu powstanie. Rzymianie zdobyli Palmirę i obrócili ją w gruzy. Podobno Zenobia uczestniczyła w triumfie cesarza w 274. AUSTRALIJSKI BUNT RUMOWY 1808. William Bligh (1754-1817), gubernator Nowej Południowej Walii w Australii, wydał zakaz płacenia alkoholem za towary. Wielu kolonistów poparło próby normalizacji handlu, jednakże część uważała, że gubernator nie powinien ingerować. Wzajemne oskarżenia zakończyły się zaaresztowaniem Bligha przez komendanta Korpusu Nowej Południowej Walii. Bligh przebywał w więzieniu ponad rok, w końcu zgodził się wyjechać do Anglii. Zawrócił jednak z drogi, popłynął do Sydney i usiłował odzyskać władzę. W 1809 rząd brytyjski uznał rozwiązanie zatargu między gubernatorem a wojskiem za niemożliwe i odwołał Bligha; komen-

52

danta garnizonu obciążono później odpowiedzialnością za zorganizowanie buntu. AUSTRALIJSKI BUNT SKAZAŃCÓW IRLANDZKICH 1804. Grupa irlandzkich kryminalistów i więźniów politycznych zesłanych do Australii, często bez wyroków sądowych, w marcu 1804 przygotowywała bunt w Castle Hill, na przedmieściach Sydney. Gdy jeden ze spiskowców zdradził, władze wprowadziły stan wyjątkowy i bez trudu stłumiły bunt. Ośmiu ludzi powieszono, innych wychłostano, pozostałych prowodyrów buntu przeniesiono do Newcastle nad rzeką Hunter. AUSTRIACKA REWOLUCJA 1848-1849. Re-

wolucja w Paryżu w 1848 (patrz FRANCUSKA REWOLUCJA 1848) stała się bodźcem do demonstracji na rzecz reform politycznych i gospodarczych w innych krajach, zwłaszcza w Cesarstwie Austriackim (patrz PIĘCIODNIOWE POWSTANIE ms; WĘGIERSKA REWOLUCJA 1848-1849; WŁOSKA REWOLUCJA 1848-1849). Podobnie jak we Francji i w Niemczech (patrz NIEMIECKA REWOLUCJA im), austriaccy rewolucjoniści odnosili początkowo sukcesy, ale ostatecznie ponieśli porażkę. 13 marca pokojowa demonstracja w Wiedniu przekształciła się w burzliwe rozruchy. Rząd austriacki przeraził się do tego stopnia, że cesarz zdymisjonował arcykonserwatywnego ministra spraw zagranicznych Klemensa von Metternicha (1773-1859), który zbiegł do Anglii. 15 marca 1848 cesarz Ferdynand (1793-1875), aby uspokoić nastroje, obiecał nadać liberalną konstytucję, znieść cenzurę prasy i powołać radę ministrów. Daleko jednak było do spełnienia tych obietnic. Przygotowano trzy wersje konstytucji; pierwsza, konstytucja Pillersdorfa, gotowa była już 8 kwietnia 1848. Dawała ona Czechom prawo do własnego parlamentu, a Praga miała otrzymać odrębną konstytucję. Projekt Pillersdorfa przewidywał ustanowienie monarchii konstytucyjnej i prawo głosu dla wszystkich obywateli. Jednak cesarski premier, pragnąc udaremnić

jej uchwalenie, rozwiązał Reichstag (zgromadzenie ustawodawcze) i zaaresztował zwolenników reform. Oburzenie opinii publicznej wyrażane spokojnie i bez gwałtów zmusiło zgromadzenie ustawodawcze do ponownego zebrania się i opublikowania projektu konstytucji 25 kwietnia 1848. Później proces wdrażania reform uległ zahamowaniu, ponieważ rząd był zajęty innymi sprawami. 6 października 1848 w Wiedniu wybuchło nowe powstanie, które po trzech dniach brutalnie stłumiono. Reichstag rozpoczął prace nad nową, mniej liberalną konstytucją, a wkrótce potem cesarz abdykował na rzecz swojego syna, Franciszka Józefa (1830-1916), który miał zdecydowanie reakcyjne poglądy. Reichstag został przeniesiony na Morawy i niebawem rozwiązany. 4 marca 1849, prawie rok po powstaniu wiedeńskim, ukazała się ostateczna wersja konstytucji przyznająca społeczeństwu równość wobec praw bez względu na narodowość, ograniczoną formę reprezentacji, zniesienie feudalizmu i niewolnictwa oraz zreformowane sądownictwo. Konstytucja nie była tak liberalna ani demokratyczna jak wersja Pillersdorfa, została jednak posłusznie przyjęta, a do potulności wobec władz skłaniała także obecność wojsk rosyjskich, które zaproszono (w maju 1849) do „ochrony" Cesarstwa Austriackiego. AUSTRIACKA WOJNA SUKCESYJNA 1740-1748. Po śmierci cesarza Świętego Cesarstwa Rzymskiego Karola VI (1685-1740) kilku pretendentów zakwestionowało Sankcję Pragmatyczną (1713), na podstawie której córka Karola VI, Maria Teresa (1717-1780), została władczynią austriackiego (habsburskiego) państwa ojca, formalnie złożonego z kilku państw. Kilku władców europejskich pragnęło przejąć jakąś część ziem państwa austriackiego. Największe pretensje rościł sobie król pruski, Fryderyk II Wielki (1712-1786), który w 1740 dokonał najazdu na Śląsk, wysuwając niezbyt uzasadnione roszczenia do tej prowincji (patrz ŚLĄSKA WOJNA PIERWSZA 1740-1742).

53

Z różnych powodów sojusz z Fryderykiem Wielkim zawarły później Francja, Hiszpania, Bawaria i Saksonia, co rozpętało powszechną wojnę między państwami europejskimi. Z pomocą Marii Teresie przyszła jako pierwsza Wielka Brytania, przeciwniczka Hiszpanii w wojnie o ucho JENKINSA. Wojska Marii Teresy walczyły w całej Europie Środkowej i Zachodniej staczając około 20 bitew, w tym pięć dużych. W latach 1741-1742 wojska austriackie przegrywały. Aby zapewnić sobie neutralność Fryderyka, Maria Teresa ustąpiła Prusom Śląsk (1742). Ponieważ w 1741 Praga została zdobyta przez armię bawarską i francuską, wojska austriackie obiegły ją i odzyskały, następnie opanowały Bawarię. W 1743 cesarzowa zyskała sojusznika - Saksonię i nakłoniła Sardynię do udzielenia jej pomocy w walce z Hiszpanią i Neapolem we Włoszech. Wojska Marii Teresy odrzuciły siły francuskie na zachód w kierunku Renu. Wojska angielsko-austriacko-hanowerskie spotkały się z Francuzami pod Dettingen w Bawarii 27 czerwca 1743. Francuska kawaleria zaatakowała przedwcześnie; piechota brytyjska dowodzona osobiście przez króla Jerzego II (1683-1760) i wspomagana przez oddziały heskie i hanowerskie zdziesiątkowała Francuzów, nim nadeszły posiłki. Wojska francuskie wycofały się za Ren. Francja nie podjęła dalszych działań w Niemczech, natomiast skierowała się w stronę austriackich Niderlandów. W 1744 zaniepokojony austriackimi sukcesami Fryderyk powtórnie przystąpił do wojny (patrz ŚLĄSKA WOJNA DRUGA 1744-1745). Francuzi wkroczyli do austriackich Niderlandów uzyskanych przez Austrię w wyniku HISZPAŃSKIEJ WOJNY SUKCESYJNEJ i rozpoczęli oblężenie Tournai. 11 maja 1745 pod Fontenoy armia angielsko-holendersko-hanowerska pod wodzą Williama księcia Cumberland (1721-1765) zaatakowała Francuzów, którymi dowodził marszałek Maurycy Saski (1696-1750). Prawe skrzydło sprzymierzonych przebiło się przez linię redut, ale zostało osłabione, a następnie rozbite

przez kontratak francuski. Tournai się poddało, Francuzi ruszyli dalej, by zdobyć Brukselę. W tym czasie zmarł Karol bawarski, pretendent do austriackich posiadłości (1745). Austria i Bawaria zawarły pokój; Bawaria odzyskała wszystkie ziemie zajęte przez Austrię w zamian za poparcie małżonka Marii Teresy, Franciszka I (1700-1765) podczas elekcji na cesarza Świętego Cesarstwa Rzymskiego. Teraz bez sojuszników pozostał pruski Fryderyk; wojska cesarskie weszły na Śląsk. Fryderyk miał tu skoncentrowane 65 tysięcy ludzi, 4 czerwca 1745 pod Dobromierzem (Hohenfriedebergiem) zaatakował on lewe (saskie) skrzydło przeciwnika i rozbił je, zanim nadeszła reszta armii. Następnie Prusacy zaatakowali główne siły austriackie, zmusili je do odwrotu i ruszyli za nim w pościg. Dwie armie sprzymierzonych podjęły działania zaczepne 24 listopada 1745 pod Hennersdorf, na granicy śląsko-saskiej, wojsko Fryderyka rozbiło jedną z tych armii. Prusacy ruszyli następnie naprzeciw armii saskiej. Prusacy zaatakowali i pobili Sasów 14 grudnia 1745 pod Kesselsdorf, w pobliżu Drezna. Wojska Marii Teresy, pobite czterokrotnie w ciągu siedmiu miesięcy, były wstrząśnięte moralnie. W tej sytuacji, jedenaście dni po klęsce pod Kesselsdorf, Maria Teresa zgodziła się na podpisanie traktatu drezdeńskiego. Fryderyk utrzymał Śląsk, a w zamian uznał wybór męża Marii Teresy na cesarza Świętego Cesarstwa Rzymskiego. Działania wojenne prowadzono jeszcze we Flandrii i Włoszech, a okresowo nawet w Ameryce Północnej i Indiach (patrz KARNATIK, WOJNY w KARNATIKU; KRÓLA JERZEGO WOJNA 1744-1748). W końcu wyczerpani przeciwnicy zawarli 18 października 1748 traktat w Aix-la-Chapelle, w którym uznano Sankcję Pragmatyczną, zatwierdzono aneksję Śląska przez Fryderyka Wielkiego i przyznano Hiszpanii pewne tereny we Włoszech, jednakże nie rozstrzygnięto konfliktów kolonialnych między Francją i Wielką Brytanią. Patrz także FRANCUZÓW i INDIAN WOJNA 1754-1763; SIEDMIOLETNIA WOJNA 1756-1763.

54

AUSTRIACKO-PRUSKA WOJNA 1756-1763.

Patrz SIEDMIOLETNIA WOJNA 1756-1703. AUSTRIACKO-PRUSKA WOJNA 1866. Patrz SlEDMIOTYGODNIOWA WOJNA 1866. AUSTRIACKO-ROSYJSKO-TURECKA WOJNA. Patrz R.OSYJSKO-TURECKA WOJNA 1736-1739.

AUSTRIACKO-SZWAJCARSKA WOJNA 1385-1388. W XIII i XIV w. gminy i kantony Szwajcarii zostały podporządkowane rosnącym w siłę arystokratycznym rodom głównie leopoldyjskiej gałęzi domu Habsburgów. Napór z zewnątrz prowadził do zawiązywania przez górali nieformalnych związków dla wspólnej obrony. W1291 doszło do „szwajcarskiego buntu"; trzy kantony (Uri, Schwyz i Unterwalden) zawarły Związek Wieczysty, który stał się zalążkiem Związku Szwajcarskiego. Związek pobił Habsburgów pod Morgarten (1315), odparł najazd Bawarczyków i zawarł pokój, w którym Habsburgowie zaakceptowali istniejący stan rzeczy (1355). W 1368 na krótko utracił Zurych na rzecz Habsburgów, ale w 1385 znów musiał odeprzeć najazd Habsburgów pod wodzą austriackiego księcia Leopolda III (1351-1386). Leopold usiłował zdobyć terytoria w Szwabii i w południowych Niemczech, jego działania wojenne objęły też ziemie Związku. Pod koniec tegoż roku wojska Lucerny zajęły należące do Habsburgów Rothenburg i Sempach. W odwecie za to Leopold najechał Związek Szwajcarski. W pobliżu wsi Sempach kolumna ciężkiej jazdy austriackiej, która ze względu na warunki terenowe musiała się spieszyć, z łatwością przedarła się przez przednie straże szwajcarskie, ale zaraz natknęła się na główne siły Związku Szwajcarskiego i uległa im. Druga kolumna spieszonych jeźdźców została pobita, nim zdołała ustawić się w szyku bojowym. Trzecia kolumna austriacka uciekła, a Leopold oraz jego spieszeni rycerze zginęli w walce. To wielkie zwycięstwo nad Leopoldem podniosło ducha Związku, którego wojska zwyciężały we wszystkich późniejszych bitwach, między innymi w bit-

wie pod Nafels w 1388. Wojska kantonu Glarus urządziły tam zasadzkę, lawiną głazów zdezorganizowały szyki sił austriackich, a potem rozgromiły jazdę i piechotę. Nastąpił rozejm, w czasie którego Szwajcarzy powiększyli swoje wojska. Austriacy podpisali z Zurychem dwudziestoletni pokój (1394) zrzekając się praw do Lucerny, Zugu i Glarus (który po zwycięstwie pod Nafels został członkiem Związku). Związek, do którego należało już osiem kantonów - Uri, Schwyz, Unterwalden, Lucerna, Zurych, Berno, Zug i Glarus - podporządkował się cesarzowi Świętego Cesarstwa Rzymskiego (wprawdzie cesarz był z rodu Habsburgów, jednakże z linii nieprzychylnej linii austriackiej), ale był organizacją autonomiczną. AUSTRIACKO-SZWAJCARSKA WOJNA 1460.

Chociaż Austriacy zostali wyparci z Argowii w 1450 (patrz STARA WOJNA ZURYSKA 1436-1450), austriacka linia Habsburgów nadal dążyła do opanowania Szwajcarii. Austriacki książę Zygmunt (zm. 1496) odziedziczył Tyrol, a cesarz Świętego Cesarstwa Rzymskiego, Fryderyk III (1415-1493), Habsburg, lecz z linii rywalizującej z austriacką, musiał wybierać między prawami Cesarstwa w Szwajcarii a prawami rodu Habsburgów. Dokonał złego wyboru: poparł Habsburgów i usiłował doprowadzić do podziału Związku Szwajcarskiego. Fryderyk błędnie ocenił lojalność członków Związku oraz jego siły wojskowe. Związek pozyskał dwóch nowych członków - Appenzell i Steinhausen; zawarł również przymierze z opactwem Sankt Gallen oraz Rapperswil i Stein nad Renem. Cesarz Fryderyk groził Związkowi, ale go nie atakował. Gdy arcyksiążę Zygmunt został ekskomunikowany w związku z tradycyjnymi problemami z inwestyturą, Szwajcarzy w 1460 wyprawili swoje wojska na północ aż po rzekę Ren, nie napotykając prawie żadnego oporu. Szwajcarskie wojska zajęły Frauenfeld, bez powodzenia oblegały Wintertur i wyzwoliły spod okupacji Zygmunta kanton Turgowia. Pokój w Konstancji w 1461 pozostawił w posiadaniu

55

Habsburgów zaledwie kilka twierdz na południe od Renu i uwolnił Szwajcarów od najazdów Habsburgów aż do czasu AUSTRIACKO-SZWAJCARSKIEJ WOJNY 1499. AUSTRIACKO-SZWAJCARSKA WOJNA 1499

(szwajcarsko-szwabska wojna). Wyparci z Argowii, a tym samym ze Szwajcarii, austriaccy Habsburgowie nie rezygnowali z tych terenów. Habsburski cesarz Świętego Cesarstwa Rzymskiego, Maksymilian I (1459-1519), usiłował narzucić wschodniej części Szwajcarii (granica austriacko-szwajcarska była sporna) swą władzę i ściągać tam podatki. Wspomagani przez Francję Szwajcarzy stawili opór. Doszło do wojny. Większość żołnierzy cesarskich była z pochodzenia Szwabami (południowe Niemcy). Przegrywali potyczki pod Yaduz, Walgan, Bruderholz i Schwaderloo oraz bitwy pod Frastenz, Calven i Domach (decydujące zwycięstwo Szwajcarzy odnieśli 22 lipca 1499). W traktacie bazylejskim z 22 września 1499 Maksymilian uznał niepodległość Szwajcarii. AUSTRIACKO-TURECKA WOJNA 1529-1333. W bitwie pod Mohaczem 1526 (WĘGIERSKO-TURECKA WOJNA 1521-1526) poległ król Ludwik II Węgierski. Doszło do podwójnej elekcji. Jeden z obranych królów Ferdynand Habsburg w 1528 wyparł z Węgier swego rywala, Jana Zapolyę (1487-1540), który uszedł do Polski. Zapolya już w 1527 zwrócił się do Turcji o pomoc przeciwko Austrii. Sułtan Sulejman I Wspaniały (1496-1566), który ślubował zdobyć Wiedeń, zmobilizował wojsko, wyruszył w 1529 i opanował Węgry, następnie ruszył na Wiedeń. Ta wyprawa miała małe szansę powodzenia. Sułtan wyruszył zbyt późno, marsz do Belgradu trwał trzy miesiące, pogoda była zła, a Wiedeń wykorzystał zwłokę, by wzmocnić mury obronne. Turcy bez powodzenia oblegali Wiedeń (27 września-14 października 1529), po czym Sulejman wycofał się, a Austriacy ruszyli za nim.

Zapolya przebywał w Budzie. Arcyksiążę austriacki Ferdynand (1503-1564) był tak przerażony wojną, że zaproponował Turkom złożenie daniny w zamian za całe Węgry. Wydawało się, że wojna się skończyła, jednak Sulejman, rozgniewany swoją porażką, w 1532 jeszcze raz spróbował opanować Austrię. Wyruszył z Konstantynopola wcześnie, ale przez cały sierpień związało go oblężenie austriackiej twierdzy w Guns (Koszeg), która wytrzymywała szturmy Turków. Armia Sulejmana wyruszyła w kierunku Wiednia pustosząc po drodze kraj, ale w końcu zawróciła. W 1533 Austria i Turcja zawarły rozejm, Sulejman wrócił do kraju, by kontynuować TURECKO-PERSKĄ WOJNĘ 1529-1533. Jednakże żołnierze tureccy nadal dokonywali najazdów na Węgry habsburskie, co stało się przyczyną wznowienia działań wojennych (patrz AUSTRIACKO-TURECKA WOJNA 1537-1547). AUSTRIACKO-TURECKA WOJNA 1537-1547. Austriacy w 1597 wznowili wojnę z Turcją (patrz AUSTRIACKO-TURECKA WOJNA 1529-1533): 24 tysięcy żołnierzy wojsk austriacko-czeskich obiegło osmańską twierdzę Essek (Ossijek), ale zostały one pobite. Sulejman I podejrzewał, że hospodar Mołdawii był w zmowie z Wiedniem. W 1538 Sulejman wtargnął do Mołdawii i ustanowił tam nowego hospodara. Jan Zapolya (1487-1540), król Węgier, i arcyksiążę austriacki Ferdynand (1503-1564) zawarli układ, który miał powstrzymać ich od wojny - aż do śmierci Zapolyi każdy z nich miał zatrzymać tereny, którymi władał, po śmierci Zapolyi Ferdynand odziedziczyłby jego ziemie. Jan nie uzgodnił układu z Sulejmanem, ani go nawet o nim nie poinformował. Ożenił się (1539) i zmarł w rok później, pozostawiając syna, Jana II Zygmunta (1540-1571). Ferdynand w myśl układu z 1538 chciał opanować Węgry i ruszył z wojskami na Budę, ich stolicę. Sulejman się temu przeciwstawił, Turcy pośpiesznie zajęli Budę, zdobyli pobliski Peszt, następnie zażądali zwrotu wszystkich ziem

56

zajętych przez Austriaków po śmierci Zapolyi oraz wypłaty daniny za austriacką część Węgier. Austriacy nie wyrazili zgody. W 1543 z Belgradu wyruszyła wyprawa turecka i zajęła wszystkie twierdze na drodze do Budy, w tym Szekesferhervar (Stuhlweissenberg), oraz Ostrzykom (Esztergom, Grań) największe w tym regionie. Sulejman wrócił potem do Konstantynopola, by wziąć udział w toczącej się TURECKO-PERSKIEJ WOJNIE 1526-1555, ale jego bejowie (gubernatorzy) prowadzili nadal działania wojenne, zajmując w 1544 Styrię, Karyntię i Chorwację. W tej sytuacji, pozbawiony pomocy z zewnątrz Ferdynand wystąpił w 1545 o rozejm. Zawarto go jednak dopiero w 1547 w Adrianopolu i jedynie na pięć lat. Ferdynand zatrzymał austriacką część Węgier za roczną daninę dla osmańskiego imperium wynoszącą 30 tysięcy dukatów (patrz AUSTRIACKO-TURECKA WOJNA 1551-1553).

AUSTRIACKO-TURECKA WOJNA 1551-1553. Pokój zawarty w Adrianopolu, który zakończył AUSTRIACKO-TURECKA WOJNĘ 1537-1547, nie przetrwał przewidywanych pięciu lat. Arcyksiążę austriacki Ferdynand (1503-1564) nie mógł pogodzić się z tym, że osmański paszałyk (prowincja paszy) Budy oddzielał austriacką część Węgier od Siedmiogrodu. Wcześniej królowa matka węgierskiego króla Jana II Zygmunta (1540-1571) protestowała w Porcie przeciwko temu, że przydzielony jej doradca i regent rządzący w imieniu Jana, Jerzy Martinuzzi (1482-1551), zyskał zbyt dużą władzę i w 1551 usiłował zmusić ją, by oddała Siedmiogród w zamian za równoważne terytorium austriackie, przede wszystkim za Śląsk. Aby doprowadzić do takiej zamiany, Ferdynand obiegł Lippę, stolicę Siedmiogrodu, Martinuzzi pełnił rolę pośrednika. Turcy wysłali wojska w celu zdobycia Lippy, chcieli w niej pozostawić swój garnizon. Ferdynand podejrzewał, że Martinuzzi jest zdrajcą i kazał go zamordować. W trzech kolejnych wyprawach wojennych Turcy

zdobyli trzy twierdze, podbili Temeswar i przekształcili go w nową prowincję turecką, ale w 1552 nie udało im się zdobyć twierdzy Eger (Erlau). W rok później walki ustały, główne siły tureckie wyruszyły na południe, by wziąć udział w TURECKO-PERSKIEJ WOJNIE 1526-1555. Austriacy bezskutecznie usiłowali wykorzystać nieoficjalny rozejm i uzyskać część Węgier na drodze dyplomatycznej. Formalny pokój został zawarty dopiero w dziesięć lat później; układ pokojowy potwierdził jedynie warunki uzgodnione w 1547. Węgry pozostały podzielone na trzy części: austriacką, turecką (Buda) i siedmiogrodzką. AUSTRIACKO-TURECKA

WOJNA

1566.

W 1565 Kawalerowie Maltańscy (dawni joannici), dowodzeni przez Jeana de La Yalette (1494-1568), wytrzymali tureckie oblężenie Malty. Osmański sułtan Sulejman I Wspaniały (1496-1566) dążył do uzyskania jakiegoś zwycięstwa, by zrekompensować to niepowodzenie. W tym celu zwrócił się na Węgry, gdzie pragnął również pomścić porażkę, jaką było odstąpienie od oblężenia Egeru (Erlau) (patrz AUSTRIACKO-WĘGIERSKA WOJNA 1551-1553). Jako pre-

tekst do wojny posłużyło mu nieuiszczenie przez Maksymiliana II {4527-1576), następcy cesarza Świętego Cesarstwa Rzymskiego Ferdynanda I (1503-1564), daniny płaconej za austriacko-węgierskie ataki na Siedmiogród. W 1566 ogromna armia turecka dowodzona przez Sulejmana rozpoczęła oblężenie ufortyfikowanego miasta Sziget; Turcy zdobyli miasto, nie udało im się jednak zdobyć zamku bronionego przez chorwackiego komendanta, Miklósa Zrinyia (1508-1566), który ślubował walczyć do ostatniego człowieka. Gdy mury twierdzy były już niemal całkowicie zburzone, Zrinyi zapalił lonty w prochowni i poprowadził wypad, w którym zginęli on i jego ludzie. Sulejman zmarł dwa dni wcześniej, ale fakt ten trzymano w tajemnicy, by nie spowodowało to obniżenia morale w wojsku. Gdy Turcy wdarli się do twierdzy, wybuch

57

w prochowni pochłonął około 3500 ofiar. Po osiągnięciu tego pyrrusowego zwycięstwa zawiadomiono wojska o śmierci Sulejmana. Zabalsamowane zwłoki Sulejmana przewieziono do Konstantynopola. Patrz także WENECKO-TURECKA WOJNA 1570-1573.

AUSTRIACKO-TURECKA WOJNA 1591-1606

(piętnastoletnia wojna, „długa wojna"). Od czasu poprzedniej wojny austriacko-tureckiej sporadycznie dochodziło do starć na granicy między osmańską a austriacką częścią Węgier, ale w 1591 ich intensywność wzrosła, a przegrana Turków w Bośni w walce z wojskami chorwackimi pod Ossijekiem w 1593 doprowadziła do przekształcenia się tych walk w regularną wojnę. Najdłuższy ciągły konflikt między Austrią a imperium osmańskim był początkowo ograniczony do małego obszaru austriackiej części Węgier na północ od twierdzy Ostrzykom (Esztergom, Grań), ale w latach 1593-1595 Porta straciła ogromną część środkowych Węgier i Rumunii. Odzyskanie utraconych terytoriów zajęło następnych 11 lat. W początkowej fazie wojny Turcy uzyskali jeden większy sukces: zdobyli Gyór (Raab). W 1594 Austria podporządkowała sobie Mołdawię, Wołoszczyznę i Siedmiogród. 3 września 1595 Turcy utracili Ostrzykom (Esztergom) i 25 października ponieśli dotkliwą klęską pod Giurgiu (Gyurgyero). Turecki sułtan Mehmed III (1567-1603) wyprawił się na Węgry i 20 września 1596 zdobył Eger (Erlau). Wkrótce, 24-26 października Turcy niemal cudem zwyciężyli pod Mezókeresztes, gdzie turecka piechota masowo rzuciła się do ucieczki. Wówczas część jazdy tureckiej uderzyła na tyły Siedmiogrodzian i Austriaków, wśród których wybuchała panika. Poległo rzekomo 30 tysięcy Niemców i Węgrów. Mehmed wrócił do Konstantynopola (Stambuł). Prowadzono następnie wojnę oblężniczą. 10 kwietnia 1598 książę Siedmiogrodu Zygmunt Batory oddał swe państwo Austriakom. Austria odzyskała Gyór (1598), ale nie powiodło jej się oblężenie Budy (1598), podobnie jak

w tym samym roku Turkom oblężenie Varażdinu (Yarad). W 1599 Austriacy poprosili 0 pokój. Turcy odmówili, po czym zdobyli Kanizsę (1600), ale stracili Szekesferhervar (Stuhlweissenberg) (1601). W latach 1602-1604 Austriakom ponownie nie udało się zdobyć Budy. W 1604 Turcy odzyskali Peszt, a w 1605 Ostrykom (Esztergom), Wyszogród (Yisegrad), Yeszprem i Palotę, czyli terytoria utracone w 1595. Siedmio gród ponownie został lennem tureckim za czasów Stefana Bocskaya (1557-1606), który stał na czele powstania (1604) popieranego przez Turków, a wywołanego próbami habs burskiego (austriackiego) cesarza Świętego Cesarstwa Rzymskiego zniesienia autonomii Siedmiogrodu krwawym terrorem wojsko wym i zwalczaniem protestantyzmu. Bocskay został księciem Siedmiogrodu. Zawarł odrębny pokój z cesarzem, podpisując w 1606 traktat w Wiedniu, gwarantujący Węgrom wolność religijną. Zasadniczy trak tat pokojowy między Austrią a imperium osmańskim, wówczas mocno zaangażowa nym w TURECKO-PERSKA WOJNĘ 1603-1612 został zawarty w Zsitvatorok (1606); był to pierwszy traktat podpisany przez Turków poza Konstantynopolem. Por ta zrzekła się roszczeń do Esztergomu 1 w zamian za jednorazową daninę 200 tyś. guldenów zrezygnowała z corocznego hara czu płaconego jej przez Austrię, a ponadto obiecała w dalszych kontaktach dyploma tycznych wymieniać oficjalne tytuły cesarza. 15 lat wojny przyniosło Porcie jedynie twierdze Eger i Kanizsa, i ukazało, że Turcja nie jest już taką potęgą jak w czasach Sulejmana I. AUSTRIACKO-TURECKA WOJNA 1663-1664. Po podporządkowaniu sobie Siedmiogrodu (patrz SlEDMIOGRODZKO-TURECKA WOJNA 1657-1662) Turcja postanowiła podbić

Węgry austriackie. W 1663 jej armia pod dowództwem wielkiego wezyra Fazila Ahmeda Kópriilu Paszy (1635-1676), mająca w swym składzie wojska wołoskie i mołdawskie podjęła wyprawę na austriackie

58

Węgry. Wielu ludzi uważało Turków za wyzwolicieli spod jarzma Habsburgów. Turcy zaskoczyli i zdobyli twierdzę Nowe Zamki (Ujvar, Neuhausel). Zdobycie Nowych Zamków miało duże znaczenie i ustępowało pod tym względem tylko zwycięstwu pod Mezókeresztes w AUSTRIACKO-TURECKIEJ WOJNIE 1591-1606. Armia turecka przezimowała w Belgradzie, po czym wznowiła działania zaczepne na austriackich Węgrzech, opanowując twierdzę na drodze do Wiednia. Działania armii tureckiej skłoniły Leopolda I (1640-1705), cesarza Świętego Cesarstwa Rzymskiego do rozpoczęcia negocjacji. W ich trakcie połowa tureckiej armii przekroczyła rzekę na terenach klasztoru Szentgotthard, ale zła pogoda i powódź uniemożliwiły przeprawę drugiej części armii. Czołowy rzut turecki l sierpnia 1664 zaatakował armię austriacko-francuską, ale natarcie to zostało odparte przez jazdę przeciwnika, wspieraną ogniem piechoty i artylerii. Atak piechoty pod dowództwem Rajmunda Montecuccoliego (1609-1680) zadecydował o zwycięstwie. Ta pierwsza poważna klęska zmusiła Turków do zawarcia w Vasvar dwudziestoletniego rozejmu. Traktat potwierdził zwierzchnictwo Turcji nad Siedmiogrodem, ale w celu zmniejszenia napięcia z terenu tego miały być wycofane wojska tureckie i austriackie. Turcy zatrzymali nowo zdobyte twierdze. Patrz także WIEDNIA OBLĘŻENIE 1683. AUSTRIACKO-TURECKA WOJNA 1683-1699. Wojnę rozpoczął turecki najazd na Austrię sprzymierzoną z Polską w 1683 (patrz WIEDNIA OBLĘŻENIE 1683), pogrążył Austrię w wojnie z imperium osmańskim. Polsko-austriackie wojska pod dowództwem króla Polski Jana III Sobieskiego (1624-1696) wyparły Turków z północno-zachodnich Węgier w końcu 1683. Za namową papieża Innocentego XI (1611-1689) Święte Cesarstwo Rzymskie, Wenecja, Polska, a po 1686 również Moskwa zawiązały Świętą Ligę, której celem była walka z Turkami.

2 września 1686 Austriacy zdobyli Budę, stolicę Węgier, w 1687 pod władzę Habsburgów (austriackich) przeszły południowe Węgry i większa część Siedmiogrodu, a w rok później Austriacy zdobyli Belgrad i Serbię. Sułtan Sulejman II (1642-1691) wyprawił w 1690 wojska na Siedmiogród. Mimo początkowych zwycięstw w 1691 armia turecka poniosła zdecydowaną klęskę pod Salakemen. Inne wojska tureckie weszły do Serbii, zajęły ją oraz zdobyły Belgrad w 1690. Austria, mocno zaangażowana w AUGSBURSKIEJ LIGI WOJNĘ z Francją, nie podejmowała przez pięć lat do 1696 działań zaczepnych na większą skalę. Gdy wielka armia osmańska wyruszyła z Belgradu, aby podbić Węgry, 11 września 1697 pod Zentą armia cesarska dowodzona przez księcia Eugeniusza Sabaudzkiego (1663-1736) zadała Turkom druzgocącą klęskę i od tej pory Turcy nigdy więcej nie zagrozili poważniej Węgrom. Wojna zakończyła się traktatem w Karłowicach 27 stycznia 1699; Austria uzyskała Węgry (z wyjątkiem Banatu z Temeswarem), Siedmiogród, Chorwację i Słowenię, Wenecja - Moreę (Peloponez) i dużą część Dalmacji, Polska - Podole, Turcy zatrzymali Belgrad i Serbię. Patrz także ROSYJSKO-TURECKA WOJNA 1695-1700; WENECKO-TURECKA WOJNA 16851699. AUSTRIACKO-TURECKA WOJNA 1716-1718. W 1714, gdy Turcy toczyli WENECKO-TURECKA WOJNĘ 1714-1718, Austria oficjalnie zachowywała neutralność, ale pod wpływem wybitnego wodza, księcia Eugeniusza Sabaudzkiego (1663-1736) w 1716 zawarła z Wenecją przymierze obronne. Turcja złamała traktat z Karłowic (1699). Austria podjęła działania zaczepne. 60-tysięczna armia pod dowództwem Eugeniusza 5 sierpnia 1716 rozbiła Turków w bitwie pod Peterwaradynem, nad Dunajem. Turcy stracili 6000 żołnierzy i ponad 100 armat, a wielki wezyr został śmiertelnie ranny. Książę Eugeniusz wykorzystał sukces, zdobył Temeswar, ostatnią osmańską twierdzę na Węgrzech i obiegł Belgrad,

59

najsilniejszą fortecę turecką na Bałkanach. Na odsiecz Turkom wyruszyła wielka armia. W bitwie pod Belgradem 16 sierpnia początkowo doszło do niepowodzenia Austriaków, ale później atak kawalerii austriacko-węgierskiej zaskoczył Turków i zadecydował o zwycięstwie. Belgrad poddał się 21 sierpnia 1717. Wojska austriackie zajęły dużą część Serbii, Banat i Wołoszczyznę, po czym rozpoczęły marsz na Konstantynopol. Turcy wystąpili z prośbą o pokój. W 1718 w traktacie w Pożarevac Austria uzyskała Temeswar, Belgrad i część Wołoszczyzny. Patrz także ROSYJSKO - TURECKA WOJNA 1710-1711.

AUSTRIACKO-TURECKA WOJNA 1737-1739. Patrz ROSYJSKO - TURECKA WOJNA 1736-1739.

AUSTRIACKO-WEGIERSKA WOJNA 1439-1457. Patrz HABSBURGÓW WOJNA DYNASTYCZNA 1439-1457. AWYI PEGU CZTERDZIESTOLETNIA WOJNA.

Patrz BIRMAŃSKA WOJNA DOMOWA 1368-1408.

AZINCOURT, BITWA POD AZINCOURT 1415.

Najazd na Normandię (1415) angielskiego króla Henryka V (1387-1422) oznaczał wznowienie roszczeń Anglii względem Francji, osłabionej wówczas wojną ARMANIACKO-BURGUNDZKĄ i powstaniem CABOCHE'A. Rozpoczęła się kolejna faza STULETNIEJ WOJNY. Henryk zajął w 1415 Harfleur i ruszył w kierunku Calais na czele 9000 wojska, ale 25 października pod Azincourt zastąpiła mu drogę armia francuska licząca 30 tysięcy ludzi. Francuzi mieli przed sobą mokre po deszczach, zaorane pole. Henryk czekał licząc, że atakujący ugrzęzną w błocie. Spieszeni angielscy łucznicy przemieszani z również spieszonymi kopijnikami dwukrotnie odparli ataki spieszonej ciężkiej jazdy francuskiej, wspartej na skrzydłach przez oddziały konne, po czym Anglicy konno i pieszo przeszli do natarcia, zmuszając przeciwnika do ucieczki. Ta krwawa i ważna bitwa, w której poległo około 5000 Francuzów, pozwoliła Anglikom na zajęcie Normandii i zmusiła Francuzów do zawarcia upokarzającego traktatu w Troyes.

60

B BABERA PODBOJE 1524-1529. Zahir ud-din Muhammad, zwany Baberem („lwem") (1483-1530), był po mieczu piątym potomkiem Timura (1336-1405), a po kądzieli - czternastym Czyngis-chana (l 167P-1227). Byt oportunistą; cechę tę wyrobił sobie pod wpływem życiowego doświadczenia. W wieku 14 lat został królem transoksańskiej Fergany, stracił królestwo na rzecz krewnych, opanował sztukę wojenną w toczonych z nimi walkach. W 1503, gdy dowiedział się o zwycięstwie Timura w Indiach w 1398 (patrz TIMURA NAJAZD NA INDIE 1398-1399), ślubował powtórzyć czyn swojego przodka. W 1504 opanował rejon Kabulu i Kandaharu w Afganistanie. W 1513 zrezygnował z bezskutecznych prób odzyskania rodzinnego kraju. W 1524 gubernator Pendżabu Daulat Chan poprosił Babera o wsparcie go w walce z sułtanem Delhi, Ibrahimem Lodi (wzmian. 1517-1526). Baber zgodził się spełnić jego prośbę, zebrał afgańskich sprzymierzeńców i pobił cesarską armię hinduską w pobliżu Lahauru. Wkrótce wrócił do Afganistanu, aby odeprzeć najazd Uzbeków. Pod koniec 1525 był już znowu w Indiach. Wiosną 1526 Baber na czele 15tysięcznej armii wyruszył na przeciw Ibrahimowi Lodi stojącemu na czele 40 tysięcy żołnierzy. Baber górował nad przeciwnikiem, jako że pierwszy na tym obszarze miał artylerię. Przez osiem dni wojska stały naprzeciwko siebie prowokując się wzajemnie do ataku. Wreszcie 21 kwietnia zaatakował Ibrahim, ale atak załamał się w ogniu dział na taborze Babera utworzonym z 700 wozów powiązanych razem, podobnie jak pierścień wozów Conestoga w czasach ame-

rykańskich pionierów. Następnie Baber rzucił do szarży na skrzydła przeciwnika swą jazdę, co rozstrzygnęło o zwycięstwie. Ibrahim został zabity. Baber posłał przodem swojego syna Humajuna (1508-1556), by zdobył skarbiec Agry, a 25 kwietnia 1526 sam wkroczył do Delhi. Został władcą Hindustanu (równina w dorzeczu Gangesu) dając początek dynastii Mogołów. Utrzymanie tronu okazało się stosunkowo łatwe. Baber pobił siły Mewary pod Chanwą, albo inaczej Fatehpur Sikri (16 marca 1527), stosując tę samą taktykę co pod Panipatem. W 1528 zdobył hinduski Gwalijar; ostatni przedstawiciele dynastii Lodi i dawni sprzymierzeńcy afgańscy Babera zostali zwyciężeni w 1529 w bitwie przy ujściu rzeki Gogra do Gangesu. Podbicie pozostałej części Indii spadło na jego następców, ponieważ Baber zmarł w 1530. Pochowano go w ukochanym ogrodzie w Kabulu. Patrz także DELHIJSKIEGO SUŁTANATU WOJNY z DŹAUNPUREM ok. 1414-1493; MOGOŁÓW WOJNA Z GuDŻARATEM PIERWSZA 1535-1536; MOGOŁÓW

WOJNY z DYNASTIĄ SUR WCZESNE 1535-1555. BABI JAR, MASAKRA W BABIM JARZE 1941.

We wrześniu 1941 Niemcy okupujący Kijów wezwali ukraińskich Żydów i komunistów do stawienia się w wyznaczonych punktach rejestracyjnych. Większość z wezwanych została przewieziona do położonego pod miastem głębokiego parowu, zwanego Babim Jarem. Tam hitlerowcy rozstrzelali mieszkańców Kijowa z broni maszynowej; ciała wrzucono do wcześniej wykopanych dołów. Egzekucji dokonali żołnierze z jednostek SS (Schutzstaffel) pod dowództwem

61

generała Ottona Rascha. Masowe groby zostały zasypane ziemią i śmieciami. W ciągu dwóch dni hitlerowcy zamordowali ok. 100 tysięcy mieszkańców Kijowa, w tym 34 tysiące Żydów. BABILONU ZBURZENIE 689 p.n.e. Plemiona chaldejskie i aramejskie wspomagane przez Elamłtów znad Zatoki Perskiej wznieciły w Babilonii powstanie mające na celu zrzucenie zwierzchnictwa asyryjskiego. Powstanie to wstrząsnęło asyryjskim imperium, którego królem był wówczas Sanheryb (zm. 681). Sanheryb rozpoczął działania wojenne, aby zdławić powstanie. W 691 wojska Sanheryba pobiły Chaldejczyków i Elamitów w bitwie pod Halul nad rzeką Dijala. Z uwagi na ciężkie straty poniesione w bitwie Sanheryb przerwał działania aż do 689, po czym rozpoczął oblężenie Babilonu. Po dziewięciomiesięcznym oblężeniu miasto wpadło w ręce Asyryjczyków, którzy całkowicie je zniszczyli, odwrócili bieg wody w kanale Arachatu i zatopili ruiny. Przez następnych osiem lat centrum miasta było opuszczone, potem rozpoczęto jego odbudowę. BABILOŃSKA NIEWOLA JEROZOLIMY 586538 p.n.e. W 601 p.n.e. król Judy (południowa Palestyna) zrzucił zwierzchnictwo Babilonii, które miał po bitwie pod KARKEMISZ, i zawarł przymierze z Egiptem. W odpowiedzi Babilonia w 598 zajęła Jerozolimę, główne miasto Judy. Nowym królem, z ramienia Babilonii i jej wasalem został w 597 Sedecjasz (wzmian. na początku VI w.), później jednak Juda znowu zawarła sojusz z Egiptem. W odpowiedzi Babilonia zorganizowała wyprawę przeciw Judzie. Babilończycy w 588 rozpoczęli 18-miesięczne oblężenie Jerozolimy. Żydowski prorok Jeremiasz (650P-585?) nawoływał do poddania miasta, by w ten sposób uniknąć jego zniszczenia, ale mieszkańcy bronili się, mając próżną nadzieję na egipską pomoc; wielu mieszkańców miasta zmarło z głodu. Gdy Babilończycy zrobili wyłom w murach Jerozolimy, Sedecjasz i inni uciekli w kie-

runku Jerycha, łudząc się, że tam zbiorą siły. Babilończycy pojmali ich. Sedecjaszowi wymierzono zwyczajową karę przewidzianą dla zdrajców - został oślepiony; wielu przywódców jerozolimskich zostało zabitych. Miasto spalono, a jego mury zrównano z ziemią. Zgodnie z praktyką stosowaną na Bliskim Wschodzie, mieszkańców miasta przesiedlono; na miejscu pozostali tylko biedacy. Ludność Judy zmniejszyła się do około 20 tyś. mieszkańców. Większość mieszkańców zesłanych do Babilonu pozostała wiernymi wyznawcami wiary żydowskiej. Gdy za króla Cyrusa Wielkiego (600P-529) Persowie w 538 podbili Babilonię, pozwolili Żydom wrócić do rodzinnego kraju. W Babilonie pozostało wielu zamożnych i obawiających się zmian Żydów, ale ci, którzy przebyli 1300 km i powrócili do Jerozolimy, odbudowali Świątynię. Budowę zakończono w 516. W ten sposób spełniła się przepowiednia proroka o siedemdziesięcioletniej niewoli. BACONA BUNT 1676. Gdy sir William Berkeley (1606-1677), gubernator Wirginii, nie zdołał odeprzeć ataków Indian, Nathaniel Bacon (1647-1676) na własną rękę zorganizował dwie wyprawy przeciw miejscowym Indianom, w tym także przeciw zaprzyjaźnionym plemionom. Bacon wygrał następnie wybory do izby przedstawicielskiej Hou-se of Burgesses, ale gdy chciał wziąć udział w posiedzeniu, został aresztowany. Zwolniony niebawem, wraz z innymi farmerami ruszył na Jamestown i grożąc użyciem broni, zmusił zgromadzenie do podjęcia działań przeciw Indianom. Berkeley uciekł, potem powrócił, by opanować Jamestown. Po krwawych walkach Bacon uzyskał przewagę i spalił miasto. Bunt wygasł po nagłej śmierci Bacona. Berkeley zastosował ostre represje, potem wrócił do Anglii, by bronić swojej polityki w stosunku do Indian. BAGNO, WALKA NA BAGNIE 1675. Indianie Narragansett postanowili przyłączyć się do walki Indian Wampanoag z angielskimi

62

kolonistami (patrz KRÓLA FILIPA WOJNA 1675-1676). Armią kolonistów, liczącą około 1000 ludzi z Massachusetts i Connecticut, dowodził gubernator Josiah Winslow (1629-1680) z Plymouth. 20 grudnia 1675 poprowadził atak oddziału z Massachusetts na główną bramę indiańskiej warowni (Indianie Narragansett schronili się w obozie warownym położonym na bagnach w pobliżu obecnego Kingston), ale Indianie odparli atak tworząc ścianę ognia. W tym czasie żołnierze z Connecticut i Plymouth z kapitanem Benjaminem Churchem (1639-1718) na czele obeszli obóz, sforsowali tylną bramę i podpalili wigwamy. Indianie, walcząc w biegu, zaczęli uciekać przez zamarznięte bagno. Zginęło prawie 1000 Indian; ich wódz, Canonchet (zm. 1676), uszedł z życiem, ale zginął rok później. BAHMANIDÓW SUŁTANATU WOJNA Z SUŁTANATEM DELHIJSKIM 1346-1347. W 1326 Muhammad Tughlak, sułtan delhijski stłumił bunt muzułmanów dekańskich, a w 1328 rebelię w na północy Indii. W 1327 przeniósł stolicę z Delhi do Dewagiri, dawnej stolicy Jadawów, przemianowanej teraz na Daulatabad. Do nowej stolicy przymusowo przesiedlono wielu ludzi z Delhi. Nowi przybysze stwierdzili, że trudno jest być mniejszością muzułmańską w regionie zdominowanym przez wyznawców hinduizmu i zaczęli stawiać opór władzy z Delhi. Opór przekształcił się w otwartą rebelię w 1344, władcą Dekanu został Nasir ud-din szach. Muhammad obiegł Daulatabad, zdobył go, ale obroniła się cytadela. Wkrótce wybuchł bunt na północy w Sudżaracie. Muhammad wyruszył, by go stłumić. Wówczas Zafar Chan (Hasan Gangu) przybył wraz z władcami hinduskimi na odsiecz cytadeli. Rozbił armię oblegając cytadelę. Nasir ud-din zrezygnował z tronu na rzecz Zafara Chana. 3 sierpnia 1347 został on ogłoszony władcą Dekanu jako Ala ud-din Bahman Szach. Był założycielem dynastii Bahmanidów. Za jego panowania nastąpiła konsolidacja wła-

dzy muzułmańskiej w zachodnim Dekanie. Dużą część 175-letniej historii sułtanatu Bahmanidów zajmują wojny z królestwami hinduskimi, zwłaszcza z potężnym królestwem Widżajanagar (patrz WIDŻAJANAGARU WOJNY z SUŁTANATEM BAHMANIDÓW 1350-1410).

BAHMANIDÓW WOJNA DOMOWA 1490-1512. Za panowania ostatniego sułtana dynastii Bahmanidów, Mahmuda Szacha (wzmian. 1482-1518), zaczął się rozpad wielkiego sułtanatu delhijskiego w Indiach. Przyczyniła się do tego rywalizacja między żyjącymi tu od dawna tureckimi możnowładcami a przybyszami z Afganistanu i Persji (Iranu), którzy zajmowali ważne stanowiska w administracji sułtanatu. Rywalizacja miała przede wszystkim podłoże religijne, ponieważ przybysze byli szyitami, natomiast rdzenna ludność sułtanatu należała do odłamu sunnickiego. Około 1490 opozycyjni możnowładcy i gubernatorzy prowincji stali się niemal niezależni, aż wreszcie powstały nowe państwa Bidźapur, Berar i Ahmadnagar. Gubernator Kutb ul-Mulk (wzmian. na pocz. XVI w.) założył dynastię Kutb Shahi w Golkondzie i ogłosił niezależność sułtanatu Golkondy (1512). Kutb ul-Mulk był szyitą i uczynił z Golkondy pierwsze szyickie państwo w Dekanie. W 1518 Golkonda stała się jednym z państw-sukcesorów dawnego sułtanatu Bahmanidów. W 1687 została wchłonięta przez imperium Mogołów (patrz MARATHÓW i MOGOŁÓW WOJNY). BAKTRYJSKO-PARTYJSKA WOJNA ek. 170ok. 160 p.n.e. W 328 Aleksander Wielki (356-323) podbił perską prowincję Bak-trię (obecnie częściowo należy do Afganistanu, a częściowo do państw postradzieckiej Azji Środkowej). Baktria stała się później potężnym państwem, a w 256 uzyskała niezależność. Ze względu na dobrze rozwinięty handel Baktrii z Chinami starało się ją opanować imperium Seleucydów (hellenistyczni władcy Persji i Syrii) oraz Partia. W 167, gdy Baktria rządził przedsiębiorczy

63

król Demetriusz (ok. 200-167), Seleucydzi wysłali tam wojska pod wodzą Eukratidesa (zm. 159). Toczące się walki wykorzystał Mitrydates I (171-138), władca Partii, i najechał Baktrię. W 167 Eukratides zabił Demetriusza i został władcą Baktrii. Walczył z Fartami, odzyskując znaczną część ich zdobyczy terytorialnych. BAKTRYJSKO-SYRYJSKA WOJNA 208-206 p.n.e. Kwitnące, niezależne królestwo Baktrii w północno-środkowej Azji było kiedyś częścią dawnego imperium perskiego. W 208 Antioch III Wielki (242-187), władca części Persji i Syrii z dynastii Seleucydów, postanowił opanować Baktrię i Partię. Wyruszył z armią na północny wschód. Zwyciężył w 209 króla Partii Arsakesa III (212-171), który uznał zwierzchnictwo Antiocha. Następnie władca Syrii najechał Baktrię. Zwyciężył jej króla Eutydemusa w bitwie nad rzeką Arios (Hari-Rud) (208), lecz jego wojska zostały rozbite. Eutydemus wycofał się z wojskami do swojej stolicy, Baktry (Balch, Afganistan), gdzie z powodzeniem wytrzymał dwuletnie oblężenie syryjskie. W końcu Antioch zrozumiał, że choć wygrał wojnę, nie zdoła trwale podporządkować sobie dumnych górali Baktrii i zawarł pokój z Eutydemusem, na mocy którego władca Baktrii zatrzymał swoje królestwo, ale uznał zwierzchność Seleucydów. BALDWINA REBELIA 1006-1007. W 1002 królem Niemiec, następcą Ottona III (9801002), został Henryk II Święty (973-1024), kuzyn Ottona; miał on również zostać cesarzem Świętego Cesarstwa Rzymskiego. Jego koronacji sprzeciwiło się wielu niemieckich książąt i władców państw wasalnych. Dążąc do umocnienia i powiększenia królestwa Ottona, Henryk prowadził walki na wielu frontach i zraził do siebie zachodnie, frankońskie księstwo Burgundii, pozostające pod władzą bocznej linii Kapetyngów i jego wielu wasali. Jednym z państw wasalnych Burgundii była Flandria. Panujący tam hrabia Baldwin IV (988-1035)

powiększył swoje posiadłości zajmując Gandawę, a w 1006 zdobył Yalenciennes, naruszając przy tym niemieckie terytoria na wschód od rzeki Skaldy. Henryk i Robert Pobożny (970P-1031) z Burgundii zawarli w 1006 krótkotrwałe przymierze i zorganizowali nieudaną wyprawę, która stała się powodem wrogości między Robertem a Baldwinem. W 1007 Henryk, tym razem sam, poprowadził dużą armię w okolicę Skaldy, spustoszył okolicę i zmusił Baldwina do oddania Yalenciennes. Przebaczył Baldwinowi, uczynił go swym wasalem i uznał jego władzę nad Gandawą. BAŁKAŃSKA WOJNA PIERWSZA 1912-1913. Zaledwie kilka dni po zawarciu pokoju kończącego WŁOSKO-TURECKĄ WOJNĘ 1911-1912 Porta znalazła się w stanie wojny z Grecją, Serbią i Bułgarią. Po raz pierwszy państwa te zawarły przymierze w celu przejęcia posiadłości, jakie jeszcze pozostały Turcji na Półwyspie Bałkańskim. Do Ligi Bałkańskiej przyłączyła się wkrótce Czarnogóra. Liga (podobnie jak Włosi) utrzymywała, że jej chrześcijańskie narody były ciemiężone przez muzułmańskich Turków, zwłaszcza w źle rządzonej Macedonii. Początkowo Liga gotowa była zgodzić się tylko na wprowadzenie reform, w tym autonomii dla Macedonii, ale Porta wahała się i wkrótce rozpoczęły się działania wojenne. Armia turecka była nie przygotowana i źle dowodzona. Natarcie wojsk greckich z południa doprowadziło do otoczenia licznych oddziałów tureckich; Grecy zdobyli całą ich artylerię i środki transportu, następnie wyzwolili Saloniki. Serbska armia zaatakowała z północy i jesienią 1912 pobiła Turków w bitwach pod Kumanowem i Monastyrem (Bitola). Bułgarzy przybyli ze wschodu, zajęli Trację, gdzie odnieśli zwycięstwo pod Kyrkkilise i Luleburgas nad głównymi siłami armii tureckiej, która została następnie zmuszona do odwrotu w kierunku Konstantynopola (Stambuł), stolicy Turcji; jedynie bułgarskim kłopotom z zaopatrzeniem Turcy zawdzięczali to, iż Adrianopol (Edir-

64

ne) i Konstantynopol nie wpadły w ręce Bułgarów. Grecja i Czarnogóra zignorowały rozejm bułgarsko-turecki (3 grudnia 1912), a na londyńskiej konferencji pokojowej nie udało się uzgodnić roszczeń stron biorących udział w konflikcie na Bałkanach. Tymczasem do władzy w Konstantynopolu doszli młodoturcy, którzy zerwali rozejm i wznowili walki. 26 marca 1912 Adrianopol poddał się oblegającym go siłom bułgarsko-serbs-kim, trzy tygodnie po zdobyciu przez Greków tureckiej Janiny. Gdy 22 kwietnia 1913 oddziały Czarnogóry zajęły Skutari (Uskudar), Turcy zmuszeni byli zgodzić się na traktat londyński, narzucony przez wielkie mocarstwa. Turcja utraciła Kretę i europejskie posiadłości (z wyjątkiem Czataldży i półwyspu Gallipoli). Druga wojna bałkańska 1913. Młodoturcy odrzucili warunki traktatu pokojowego, co spowodowało wznowienie działań wojennych. Początkowo Turcy mieli ogromne szansę na zwycięstwo, gdyż Bułgaria popadła w konflikt z resztą Ligi Bałkańskiej (powodem były plany podziału Macedonii). Wojska bułgarskie zaatakowały w czerwcu 1913 Serbię. Serbowie byli niezadowoleni, gdyż nie udało się im uzyskać portu nad Adriatykiem, a Czarnogórcy - z powodu oddania Skutari nowo powstałemu państwu, Albanii. W lipcu 1913 wojska serbskie i greckie, działając niezależnie, powstrzymały bułgarską ofensywę. Rumunia wypowiedziała wojnę Bułgarii i armia rumuńska zaczęła posuwać się w kierunku Sofii. 20 lipca 1913 armia turecka zajęła Adrianopol. Bułgaria wystąpiła z prośbą o pokój, przyjęła warunki traktatu w Bukareszcie (10 sierpnia 1913), w którym zrzekła się na rzecz pozostałych członków Ligi Bałkańskiej wszystkich obszarów zdobytych w czasie pierwszej wojny. Porta zatrzymała Adrianopol, jednak imperium osmańskie utraciło ponad 80 procent swoich terytoriów na Bałkanach i ponad 70 procent europejskiej ludności. Patrz także ŚWIATOWA WOJNA I 1914-1918.

BAMIANU ZBURZENIE PRZEZ MONGOŁÓW 1221. W pogoni za Dżalalem ad-dinem,

synem pokonanego szacha Chorezmu (patrz BUCHARY i SAMARKANDY ZDOBYCIE PRZEZ MONGOŁÓW 1220), Czyngis-chan (1167-1227) poprowadził wojska mongolskie na południe, z Samarkandy do Afganistanu, gdzie Dżalal ad-din formował nową armię muzułmańską. Klęska Mongołów pod Parwanem spowodowała, że chwyciły za broń nie tknięte do tej pory miasta perskie, Herat i Merw; Czyngis-chan kazał je zburzyć. Rozpoczął on oblężenie afgańskiego miasta Bamian, na przełęczy między Hindukuszem i górami Kuh-i-Bab. Podczas oblężenia zginął jego wnuk, co wywołało wielki gniew władcy. Nie zważając na ciężkie straty, zdobył miasto, zrównał je z ziemią i pozabijał wszystkich mieszkańców. Nawet Mongołowie mówiąc o Bamianie określają je „miastem smutku". Czyngis-chan dalej ścigał Dżalala ad-dina i dotarł aż do Indii (patrz INDUS, BITWA NAD RZEKĄ INDUS 1221). Patrz także MONGOLSKO-PERSKA WOJNA PIERWSZA 1218-1221.

BANNOCKBURN, BITWA POD BANNOCKBURN 1313-1314. Szkockie wojska pod wodzą Roberta Bruce'a (1274-1329) rozpoczęły w 1313 oblężenie zajętego przez Anglików Stirling Castle. W odpowiedzi król Anglii Edward II (1284-1327) zebrał wielką armię z liczną ciężką jazdą, po czym wyruszył na północ. Mając przeciwko sobie trzykrotnie większą armię, Bruce rozmieścił 8000 swoich ludzi na wzgórzu pod Bannockburn, w pobliżu Stirling, lewe skrzydło ukrył w gęstym lesie, a prawe oparł na zakolu bagniska, całkowita długość linii jego sił wynosiła ok. 600 m. Anglicy musieli wpierw przeprawić się przez trzęsawisko, a następnie sforsować wzgórze. Edward rozkazał zaatakować Szkotów. Ciężko zbrojni rycerze ruszyli naprzód pod gradem szkockich strzał i oszczepów i zaczęli tonąć w bagnie. Szkoccy oszczepnicy wyparli angielskich łuczników i wkrótce Anglicy zaczęli się wycofywać, ścigani przez Szkotów. Edward uciekł w panice, a za nim resztki jego armii. Szkoci widzieli w zwycięstwie

65

potwierdzenie ich niepodległości, której jednak Edward uparcie nie chciał uznać (patrz SZKOCKA WOJNA 1314-1328). Patrz także BRUCFA POWSTANIE 1306-1314. BANNOKÓW WOJNA 1878. Indianie Bannok dotknięci zostali klęską głodu. Nie otrzymawszy pomocy od rządu Stanów Zjednoczonych, uciekli w 1878 z rezerwatu Fort Hali w południowo-wschodnim Idaho. Do Bannoków przyłączyli się Pajuci (blisko spokrewnieni z Bannokami), prowadzeni przez wodza Bawolego Roga, szukając żywności napadali na osiedla białych osadników. Kawaleria USA pod dowództwem generała Olivera Otisa Howarda (1830-1909), wysłana dla zdławienia buntu, pobiła Indian w dwóch bitwach w południowym Idaho. Po zabiciu około 140 Bannoków - mężczyzn, kobiet i dzieci - w Charles Ford, w obecnym Wyoming, pozostali Indianie poddali się i wrócili do rezerwatu. BAR KOCHBY POWSTANIE 132-135. Cesarz rzymski Hadrian (76-139) głęboko wzburzył Żydów z Judei swym projektem budowy świątyni Jowisza, najwyższego boga Rzymian, na miejscu dawnej żydowskiej Świątyni w Jerozolimie oraz ustawami zakazującymi obrzezania i publicznego nauczania prawa żydowskiego. Wybuchło powstanie pod wodzą Szymona Bar Kochby (zm. 135). Początkowo powstańcy osiągnęli powodzenie, ale legiony rzymskie pod dowództwem Juliusza Sewerusa (wzmian. lata trzydzieste II w.) zdobywały stopniowo przewagę i opanowały 985 palestyńskich osiedli. Bar Kochba został zabity w czasie obrony twierdzy Betar. W walce poległo wielu powstańców, inni zginęli od głodu, ognia i od chorób. Hadrian w odwecie zakazał praktykowania judaizmu. BARONÓW ANGIELSKICH BUNT 1387. Ryszard II (1367-1400), król Anglii, został koronowany w wieku dziesięciu lat. Do swego regenta odnosił się z wielką niechęcią, a gdy objął władzę, mianował na wysokie

urzędy swych przyjaciół. Gdy jeden z nich Robert de Vere, hrabia Oxfordu został księciem Irlandii, kilku baronów pod wodzą Tomasza Woodstocka, księcia Gloucester, zjednało sobie „Bezlitosny Parlament" z 1386; po czym jako Lordowie Oskarżyciele oskarżyli Oxforda i innych o zdradę. Oxford zebrał 4000 żołnierzy i stoczył bitwę pod Radcote Bridge w 1387 z Gloucesterem oraz hrabią Derby. Gdy przełamano jego szyki, Oxford zbiegł. Innych oskarżonych przez parlament wzięto do niewoli i stracono. Baronowie objęli władzę w Anglii i sprawowali ją do 1389. BARONÓW ANGIELSKICH WOJNA 1263-1265. Król Henryk III (1207-1272) mimo Wielkiej Karty (Magna Carta) nadal usiłował sprawować nieograniczoną władzę. Jego baronowie pod wodzą Szymona Montforta (l 208?-1265), hrabiego Leicester, wystąpili przeciw królowi i jego kosztownej polityce popierania starań jego syna Edmunda o tron sycylijski. W 1258 baronowie zmusili króla do powołania komisji reform konstytucyjnych, która również rządziła źle. Henryk odrzucił przyjęte wcześniej ograniczenia prawne i podjął walkę z partią reform. W 1263 Montfort stanął na czele buntu baronów. W bitwie pod Lewes w 1264 baronowie pobili wojska Henryka, a jego samego, wraz z synem i bratem, wzięli do niewoli. Władzę przejął Montfort, który wprowadził wiele reform, między innymi zwołał pierwsze przedstawicielstwo stanów. Jednakże swoimi reformami zraził baronów. W 1265 uciekł syn Henryka, Edward (1239-1307) i zyskał poparcie Anglików i Walijczyków. Edward zwyciężył syna Montforta pod Kenilworth i 4 sierpnia 1265 odniósł zdecydowane zwycięstwo w bitwie pod Evesham. W bitwie tej Edward wzorował się na taktyce Montforta: tak ustawił wojsko, że przeciwnicy chcąc przypuścić atak, musieli przejść przez wąski most wolno posuwającą się kolumną. Montfort poległ w bitwie. W ciągu dwóch lat bunt baronów został zduszony i przywrócono absolutną władzę królewską.

66

BARONÓW SZKOCKICH BUNT 1488. Król Szkocji Jakub III (1452-1488), upokorzony pod Lauder w 1482 (patrz ANGIELSKOSZKOC-KA WOJNA 1482), nadal nie cieszył się popularnością. W 1488 został ponownie zwyciężony przez Archibalda „Czerwonego" Dou-glasa (1449-1514), a jego syn dostał się w ręce wspólników Archibalda. Po nieudanych próbach zawarcia porozumienia, król uciekł do Stirling (dowódca zamku odmówił mu schronienia) i stawił czoło wojskom spiskowców pod Sauchie Burn. Zraniony na skutek upadku z konia Jakub zginął od ciosu nieznanego zabójcy. Koronę odziedziczył jego syn, Jakub IV (1473-1513), natomiast Douglas został regentem. BARRACKPORE,

BUNT SIPAJÓW

1824.

W czasie pierwszej ANGIELSKO-BIRMAŃSKIEJ WOJNY w Barrackpore (Barrackpur), w Indiach, zbuntował się hinduski pułk sipajów. Przyczyną buntu było nieliczenie się brytyjskich władz wojskowych z hinduskimi obyczajami. Po otrzymaniu rozkazu udania się do Birmy statkiem - co było obrazą dla Hindusów należących do wyższych kast - Hindusi zwrócili się z prośbą o zmianę rozkazu. Prośby nie wysłuchano. Następnie Hindusi odmówili wzięcia udziału w defiladzie, na co 2 listopada 1824 dowódca rozkazał otoczyć ich i otworzyć do nich ogień; Hindusi zostali zmuszeni do ucieczki. Kary dyscyplinarne były surowe: przywódców buntu powieszono, innych uwięziono, a pułk został „wymazany" ze spisu armii. Miała to być nauczka dla tubylców, by nie stawiali nakazów obyczajowych i religijnych wyżej niż rozkazy władz. Później władze wojskowe zostały ostro skrytykowane za tępotę, brak elastyczności i nieuzasadnioną surowość. BASKÓW WOJNA O NIEPODLEGŁOŚĆ 1959-.

Baskowie, odrębna grupa narodowościowa o nie wyjaśnionym pochodzeniu, zamieszkująca w zachodnich Pirenejach, od dawna usiłują odzyskać samorząd utracony po drugiej wojnie KARLISTÓW. Baskijski ruch niepodległościowy, dławiony przez hiszpań-

skiego dyktatora, Francisco Franco (1892-1975), odżył w 1959 w wyniku utworzenia radykalnej, nacjonalistycznej partii ETA (Euzkadi Ta Askatasuna, Ojczyzna i Wolność Basków), która dąży do zagwarantowania Baskom politycznej i kulturalnej autonomii. Od tego czasu nacjonaliści baskijscy, stosując przemoc i terror, występują przeciwko władzom hiszpańskim i zamożnym miejscowym przemysłowcom (tzw. oligarchia), którzy nie zgadzają się z ich politycznymi dążeniami. Uwagę światowej opinii publicznej zwrócił proces sądowy i uznanie Basków za winnych zabójstw popełnionych w latach 1970-1971. Zbrojne grupy ETA zabiegające o zjednoczenie wszystkich siedmiu prowincji Basków (trzy francuskie i cztery hiszpańskie) dokonały niezliczonych ataków; między innymi zorganizowały zamachy bombowe na lotnisku i na stacji kolejowej w Madrycie w lipcu 1979 oraz porwały i zabiły naczelnego inżyniera elektrowni atomowej w Lemoniz w lutym 1981. Mieszanka baskijskiego radykalizmu i nacjonalizmu zagraża stabilności demokracji hiszpańskiej; jak do tej pory żadna propozycja rządu nie zaspokoiła żądań ekstremistów baskijskich. BASUTO PLEMIENIA WOJNA 1865-1868.

Przez wiele lat Murzyni Basuto pod panowaniem króla Moszesza (ok. 1786-1870) z powodzeniem odpierali ataki Burów z Wolnego Państwa Orania, z którymi konkurowali o pastwiska i ziemię uprawną. Jednak w połowie lat sześćdziesiątych XIX w. Mosześz~zaezął" słabnąć, a Burowie stawali się coraz silniejsi; w miarę nasilania się walk Burowie zyskiwali przewagę. Moszesz poprosił Brytyjczyków o ochronę, ale starania brytyjskich negocjatorów zawiodły i na mocy traktatu zawartego w Thaba Bosiu w 1866 republika Orania zyskała większą część kraju Basuto. Walki wybuchły znowu w 1867; gdy Basuto bliscy byli całkowitej przegranej, sir Philip Wodehouse, wysoki komisarz brytyjski, odciął dostawy amunicji dla Oranii i dokonał aneksji Basuto.

67

BATETELA PLEMIENIA POWSTANIE 1895-1900. W 1885 król Belgów Leopold II (1835-1909) został powszechnie uznany za zwierzchnika nowo utworzonego Wolnego Państwa Kongo (Zair) w Afryce Równikowej. Król traktował te rozległe obszary jako swoją prywatną własność; jego administratorzy znani byli z okrucieństwa i brutalności, z jaką traktowali rdzennych mieszkańców Afryki. W 1895 Batatela, wojownicze plemię żyjące w Kongo nad rzekami Lomani i Lulula, powstali przeciwko surowym panom belgijskim. Powstanie zostało wkrótce zdławione. Dwa lata później doszło powtórnie do buntu, tym razem Batatela opanowali duże tereny we wschodniej części Konga. Wojska belgijskie pod dowództwem barona Franęois Dhanisa (1861-1909) nacierały na Batatela, którzy przez trzy lata stawiali zacięty opór. W końcu Belgowie zdołali złamać powstanie i jego przywódców (październik 1900). Na mocy uchwały parlamentu z roku 1908 Belgia zaanektowała Kongo, ustanawiając Kongo Belgijskie. BAWARSKA WOJNA 1503-1504. Śmierć Jerzego Bogatego (zm. 1503) z rodu Wittelsbachów, barona Bawarii-Landshut, zapoczątkowała trzyletnią wojnę o jego posiadłość. Zgodnie z tradycją Landshut powinien przejść w posiadanie innej gałęzi rodu, której głową był Albrecht IV (1467-1508), książę Bawarii-Monachium, jednak obie gałęzie rodziny były do siebie wrogo nastawione. Jerzy, nie mający męskiego potomka, swymi spadkobiercami ustanowił córkę i zięcia (syna elektora Palatynatu). Monachijska gałąź rodu dochodziła praw na drodze prawnej i uzyskała korzystne dla siebie orzeczenie. Zawiedziony elektor zgromadził armię. Cesarz Świętego Cesarstwa Rzymskiego Maksymilian I (1459-1519) posłał swe wojska, aby zagwarantować realizację orzeczenia sądu; do wojsk cesarskich dołączyli popierający cesarza władcy niemieccy. Nie doszło do intensywniejszych walk, zakończyły się one w 1504, gdy nagle zmarli wyznaczeni przez Jerzego następcy.

Wszyscy pozostali skorzystali: Maksymilian otrzymał część spornych terytoriów, elektor pocieszył się dwoma otrzymanymi obszarami, a Albrecht, który zyskał najwięcej, mógł zrealizować marzenia o zjednoczeniu Bawarii pod swoją władzą. BAWARSKA WOJNA SUKCESYJNA 1778-1779. Wraz ze śmiercią bawarskiego elektora Maksymiliana III Józefa (1727-1777) wygasła bawarska linia Wittelsbachów. Księstwo bawarskie przejął Karol Teodor (1724-1799), elektor Palatynatu. Bez żadnego prawnego uzasadnienia Karol Teodor zawarł porozumienie z cesarzem Świętego Cesarstwa Rzymskiego Józefem II (1741-1790), w którym ustąpił Dolną Bawarię Austrii. Król pruski Fryderyk II Wielki sprzeciwił się temu powiększeniu państwa austriackiego, zmobilizował armię i w lipcu 1778 wkroczył do Czech. Armia Fryderyka i armia austriacka zajęły stanowiska naprzeciw siebie, prawie nie prowadząc działań wojennych. Głównym problemem stało się wyżywienie wojska. Kopce ziemniaczane ratowały armie od głodu, stąd inna nazwa tej wojny - „wojna kartoflana". Jesienią Prusacy wycofali się na Śląsk. W traktacie pokojowym zawartym w Cieszynie w 1770 wszystkie strony uznały suwerenne prawa Karola Teodora, a Austria wyrzekła się wszystkich swoich roszczeń do Bawarii z wyjątkiem urodzajnego trójkąta ziemi wzdłuż rzeki Inn. BEARNEŃSKI ROKOSZ PIERWSZY 1621-1622. Gdy król Francji Ludwik XIII (16011622) ogłosił pełną restytucję katolicyzmu w Bearnie i Nawarze, hugenoci (protestanci francuscy) z Bearn, prowincji w południowo-zachodniej Francji, pod dowództwem Henryka, księcia Rohan (1579-1638), stawili zbrojny opór. Wojskom Ludwika XIII udało się odzyskać większość twierdz przyznanych hugenotom edyktem nantejskim (patrz FRANCUSKA WOJNA RELIGIJNA DZIEWIĄTA 1589-1598) i doprowadzić do zamknięcia w nich zborów protestanckich,

68

hugenoci zachowali jednak twierdzę w Montauban i La Rochelle. W czasie tych walk ogromnie wzrosła władza Armanda Jeana du Plessis, księcia Richelieu (1585-1642), mianowanego kardynałem w 1622; w 1624 został on pierwszym ministrem. Drugi rokosz bearneński 1626-1626. Książę Henryk i jego brat Beniamin, książę Rohan i Soubise (1583-1642), wzniecili następny rokosz hugenotów przeciw rządowi francuskiemu. Bunt rozpoczął się w twierdzy hugenockiej La Rochelle; choć początkowo hugenoci odnosili sukcesy na morzu, wojska królewskie pod dowództwem księcia Henryka Montmorency (1595-1632) zdołały w końcu doprowadzić do częściowej blokady hugenockiej twierdzy. Trzeci rokosz bearneński 1627-1629. Działania wojenne między hugenotami a rządem francuskim zostały wznowione, gdy liczne wojska królewskie pod bezpośrednim dowództwem kardynała Richelieu obiegły La Rochelle. Gwałtowne szturmy na lądzie połączone z całkowitą blokadą portu, która uniemożliwiała wejście do portu płynącym z pomocą okrętom brytyjskim, doprowadziły do kapitulacji miasta. Zwycięstwo Montmorency'ego nad księciem Rohan w Langwedocji położyło ostatecznie kres nadziejom hugenotów na uzyskanie autonomii politycznej we Francji. Richelieu jednak, doceniając potencjalny wkład hugenotów w gospodarkę kraju, w traktacie w Alais zapewnił im wolność wyznania. Patrz także ANGIELSKO-FRANCUSKA WOJNA 1627-1628.

BENGALSKO-BRYTYJSKA WOJNA 1686. Au-

rangzeb (1618-1707), cesarz Indii z dynastii Mogołów, dowiedziawszy się, że brytyjska Kompania Wschodnioindyjska przygotowuje się do ufortyfikowania miasta Hugli w Bengalu, w północno-wschodnich Indiach, wysłał wojska, które w październiku 1686 zniszczyły miasto. Wojska brytyjskie dokonywały z Hugli wypadów przeciw cesarskim fortom w Bengalu; był to odwet za to, że miejscowi urzędnicy celni usiłowali ściągać należne opłaty. Po spustoszeniu miasta Brytyjczycy ruszyli w dół rzeki Hu-

gli, by zbudować tam Fort William (Kalkuta). Pokój zawarto w 1690, gdy Brytyjczycy zgodzili się wnosić opłaty za prowadzenie handlu w Bengalu. Patrz także AURANGZEBA WOJNY 1636-1657.

BENGALSKO-BRYTYJSKA WOJNA 1756-1757. Gdy brytyjska Kompania Wschodnioindyjska nie zgodziła się na wstrzymanie budowy fortyfikacji Kalkuty, którą rozpoczęto spodziewając się wybuchu SIEDMIOLETNIEJ WOJNY, Siradż ud-Daula (1732-1757), nabab Bengalu, po czterodniowej walce zdobył miasto 20 czerwca 1756. Europejczyków, którzy nie zdołali uciec, Siradż ud-Daula zamknął w areszcie Kompanii, tzw. czarnej norze. Dokładna liczba więźniów przetrzymywanych w podziemnym lochu nie jest znana, ale szacuje się, że po pierwszej nocy zmarło tam od 40 do 123 osób. Były urzędnik Kompanii, a wtedy oficer, Robert Clive (1725-1774) i admirał Charles Watson (1714-1757) 2 stycznia 1757 odbili Kalkutę. Nababa ujęto i stracono. Clive mianował później nababem Mira Dżafara (1691-1765), przychylnie nastawionego do Brytyjczyków. BENGALSKO-BRYTYJSKA WOJNA 1763-1765. Nowy nabab Bengalu Mir Kasim (zm. 1777) dążył do zrzucenia protektoratu brytyjskiej Kompanii Wschodnioindyjskiej. Bezpośrednim powodem wybuchu wojny 1763 stała się sprawa zwolnienia agentów Kompanii z opłat celnych. W 1763 wojska Kasima próbowały zdobyć Patnę, gdzie znajdowała się faktoria Kompanii. Wojska Kompanii kilkakrotnie pobiły siły Kasima i zmusiły do wycofania się do Oudhu, który Brytyjczycy zdobyli po znaczącym zwycięstwie nad wojskami bengalskimi pod Buksarem 22 października 1764. Mimo pomocy współziomków Kasim został pobity w 1765. Robert Clive (1725-1774) podzielił Bengal między dwóch nababów podlegających władzy brytyjskiego namiestnika; dzięki temu żaden z władców Bengalu nie mógł zebrać środków finansowych, aby rozpocząć wojnę z Kompanią.

69

BENGALU WOJNA Z MOGOŁAMI 1749. Po

najeździe Persów na stolicę Mogołów Delhi w 1739 (patrz PERSKI NAJAZD NA INDIE MOGOŁÓW 1738-1739) imperium Mogołów stało się pionkiem w ręku Marathów, potężnego ludu hinduskiego przeciwstawiającego się panowaniu Mogołów, oraz wszystkich innych, którzy pragnęli wykorzystać okazję. Pewien awanturnik, Aliwardi Chan (1676-1756), przejął władzę w Bengalu i uniezależnił ten region od Mogołów. Aliwardi Chan uzyskał bogactwo popierając działalność Portugalczyków wzdłuż rzeki Hugli i przedsięwzięcia Brytyjczyków w okolicach Kalkuty. Jedyną groźbę stanowili dla niego Marathowie, zwłaszcza że peszwa (premier) Marathów, Baladźi Rao (wzmian. 1740-1761), zaczął ekspansję na wschód, przejął należący do państwa Mogołów region Bundelkhan (środkowe Indie) i zagroził Orisie, która wówczas podlegała Bengalowi. Baladźi Rao miał kłopoty ze swoimi generałami, między innymi z Raghunathem Rao z dynastii Bhonsle, który na własną rękę poprowadził wyprawę Marathów na Orisę (1741) i działaniami w pobliżu Kalkuty (1742) zmusił Brytyjczyków do kopania słynnego „okopu Marathów". Baladźi Rao rozkazał, by Raghunath Rao oddał mu część łupów z Orisy, ale Raghunath odmówił. Później, na prośbę Delhi, Baladźi Rao stanął po stronie Aliwardi Chana i rozkazał woj skom podjąć działania przeciw Raghunathowi, który wycofywał się przez pół Indii aż do Nagpuru (1742). Inne niezdyscyp linowane oddziały Marathów nękały Bengal aż do śmierci Aliwardi Chana. Następnie Brytyjczycy zwyciężyli Bengalczyków w bit wie pod Plassey (23 czerwca 1757) i przejęli władzę nad Kalkutą. Imperium Mogołów bezpowrotnie utraciło Bengal. Patrz także BENGALSKO-BRYTYJSKA WOJNA 1750-1757; SIED MIOLETNIA WOJNA 1756-1763. BERBERYJSKICH PIRATÓW WOJNY. Patrz ALGIERSKA WOJNA NA1800-1805.

isis;

TRYPOLITAŃSKA WOJ-

BERDYSZNIKÓW POWSTANIE 1382. STULETNIA WOJNA doprowadziła Francję do ruiny gospodarczej. Na prowadzenie wojny potrzebne były pieniądze, dlatego też konieczne było podniesienie podatków. Lud, najbardziej obciążony podatkami, wyrażał niezadowolenie w wielu bezskutecznych powstaniach, zwłaszcza w 1380 i 1382. Szczególnie gwałtowny przebieg miało powstanie berdyszników w Paryżu; jego nazwa pochodzi od broni - berdyszy - używanej przez powstańców. Powstanie zaczęło się od zamieszek wywołanych nałożeniem kolejnego podatku; zamieszki przekształciły się później w powstanie. Powstańcy wyłapywali Żydów i dzierżawców podatkowych, bili ich i zabijali, plądrowali domy, zdobyli więzienie w Chatelet i uwolnili więźniów. Król Francji Karol VI (1368-1422) i jego Rada Dwunastu, a także inni dostojnicy w 1382 usiłowali prowadzić negocjacje z powstańcami. Powstanie skończyło się jednak dopiero po aresztowaniu przywódców; większość z nich stracono. Znienawidzony podatek został uchylony. Rebelia miała również skutek uboczny: odtąd dwór przestał popierać władze miejskie. Niechęć ta trwała 150 lat; zainteresowanie władzami miasta przejawił dopiero król Franciszek (1494-1547). Patrz także ŻAKERIA 1358. BERENIKA, WOJNA O BERENIKĘ. Patrz SY RYJSKO-EGIPSKIE WOJNY, DRUGA I TRZECIA.

BHUTANU l WIELKIEJ BRYTANII WOJNA 1865. Po zajęciu przez Brytyjczyków Asamu i włączeniu go do Indii Brytyjskich (1862) rozpoczęły się długotrwałe spory graniczne z położonym na północy państwem Bhutan. Na początku lat sześćdziesiątych XIX w. Bhutan zajął strategiczne asamskie przełęcze i mimo brytyjskich żądań nie chciał zwrócić tych ziem ani zapłacić odszkodowania. W styczniu 1865 niewielki oddział wojsk brytyjskich wkroczył do Bhutanu, ale został odparty i zmuszony do wycofania się. Bhutańczycy zajęli również brytyjski garnizon w Dawangiri. Karna ekspedycja pod dowództwem sir Henry'ego Tombsa (1824-

70

-1874) stopniowo pokonywała opór; 11 listopada 1865 Bhutan zgodził się na pokój. W traktacie z Sinchula Bhutan odstąpił południowe przełęcze i zwolnił wszystkich Brytyjczyków wziętych do niewoli, natomiast Brytyjczycy zgodzili się wypłacać Bhutanowi coroczne subwencje za wykorzystywanie przełęczy. BIAFRY l NIGERII WOJNA. Patrz NIGERII I BlAFRY WOJNA 1967-1970.

BIAŁEGO LOTOSU BUNT 1796-1804. Biały Lotos był tajnym stowarzyszeniem buddyjskim założonym w Chinach w połowie XIV w. Gdy Mandżurowłe napadli na Chiny i zostali władcami kraju (dynastia King panująca w latach 1644-1911), Biały Lotos dążył do obalenia Mandżurów i przywrócenia poprzedniej dynastii Ming (1368-1644). W 1796 do stowarzyszenia przystąpiło tysiące Chińczyków z gór środkowych Chin, dotkniętych brakiem żywności i zniechęconych obojętnością rządu. Do stowarzyszenia przyciągnęło ich pragnienie pozbycia się znienawidzonych Mandżurów oraz obietnica powrotu Buddy (563P-483? p.n.e.) i lepszego losu. Grupy partyzanckie atakowały wojska rządowe, jednakże brakowało koordynacji działań. Z drugiej strony, faworyt cesarza zdefraudował pieniądze przeznaczone na finansowanie wojny przeciw Białemu Lotosowi, a w armii szerzyła się korupcja i niekompetencja. Biały Lotos opanował tak duży obszar kraju, że rząd w końcu był zmuszony zamykać chłopów w dużych obozach, odcinając powstańców od zaopatrzenia. Władze wyszkoliły milicję chłopską, uzbroiły ją i wykorzystały w walce z partyzantami Białego Lotosu. Milicja złamała panowanie Białego Lotosu w regionach wiejskich, zwłaszcza w zubożałych prowincji Szansi, Syczuan i Hopei. Mając przeciwko sobie chłopów, powstanie musiało upaść. BIRMAŃSKA KAMPANIA 1943-1945 (wojna Chinditów). Na początku 1942 Japoń-czyci dokonali inwazji i zajęli Birmę (patrz

ŚWIATOWA WOJNA ii 1939-1945). Odcięli Drogę

Birmańską, kluczowy i jedyny szlak z północnej Birmy do Chin. Brytyjski generał Orde Charles Wingate (1903-1944) wyszkolił oddział składający się z Brytyjczyków, Gurkhów i Birmańczyków w technice walki w dżungli; żołnierze ci zyskali później przydomek „szturmowcy Wingate'a" lub „Chindici". W 1943 oddział atakował lotniska japońskie i węzły komunikacyjne. Działaniami wojennymi przeciwko Japończykom w Birmie kierował generał USA Joseph „Kwaśny Joe" Stilwell (1883-1946), dowódca amerykański teatru działań wojennych na styku Chiny-Birma-Indie. Stilwell uczył chińskie wojska w Indiach i południowych Chinach zachodnich sposobów walki. W grudniu 1943 połączona armia amerykan sko-chińska wyruszyła, by odbić Birmę rozwijając ofensywę z północy; po drodze żołnierze musieli pokonać niedostępne góry, gęstą dżunglę, przeprawiać się przez rwące rzeki i walczyć z doświadczonymi wojskami japońskimi. W lutym 1944 do armii przyłączyło się 3000 ochotników zwerbowanych przez adiutanta Stilwella, Franka Dowa Merrilla (1903-1955), wyszkolonych w akcjach na głębokich tyłach przeciwnika; ochotników przezwano „rabusie Merrilla". Po niewiarygodnych trudach Amerykanie i Chińczycy zdobyli lotnisko pod Myitkyina w północnej Birmie (17-18 maja 1944), co umożliwiło sprzymierzonym transport ludzi, sprzętu i żywności drogą lotniczą. Samo miasto Myitkyina Japończycy poddali dopiero 3 sierpnia 1944 po ciężkich walkach. W tym samym czasie Chiński Korpus Ekspedycyjny walczył z Japończykami w Lun-ling wzdłuż Drogi Birmańskiej. Krwawa „Bitwa o Drogę" ciągnęła się przez cały 1944 i część 1945; w końcu sprzymierzeni wyzwolili 400 gmin i Droga była wolna. Było to jedyne zwycięstwo Chińczyków nad Japończykami w ciągu ośmiu lat wojny (patrz CHIŃSKO-JAPOŃSKA WOJNA 1937-1945). BIRMAŃSKA WOJNA DOMOWA 1368-1408

(Awy i Pegu wojna czterdziestoletnia).

71

W XIV w. nastąpił podział Birmy na wiele rywalizujących państewek, z których największymi były Awa w Górnej Birmie i Pegu w Dolnej Birmie. Państwa te pokonały Taungu (państwo na granicy Awy i Pegu), sąsiadujących z nimi Szanów oraz królestwo Arakan na zachodnim wybrzeżu. W 1368 ministrowie rządu Awy sprzeciwili się przejęciu władzy przez niedawno owdowiałą królową, żonę zmarłego króla Thadominbaja (1343-1368) oraz przez żołnierza, jej faworyta i poparli Minkiswasawki (1331-1401), który wkrótce wypędził uzurpatorów. Będąc już królem Awy, Minkiswasawki doprowadził w 1371 do zakończenia przygranicznej wojny z Pegu. Później, gdy w 1385 Razadarit (zm. 1423) został królem Pegu, jego wuj zaproponował, że Pegu zostanie wasalem państwa Awy w zamian za obalenie Razadarita. W Dolnej Birmie wybuchła wojna, Szanowie na północy napadali na Awę, a Birmańczycy z Prome (Pji) dokonywali podjazdowych ataków na Monów (mieszkańcy Pegu). W 1391 wojska Razadarita wyparły Birmańczyków z twierdzy Myaungmya w delcie rzeki Irawadi. Później Razadarit bez powodzenia usiłował zawrzeć z Awą rozejm. Po śmierci Minkiswasawki w 1401 wybuchły spory o następstwo tronu, co wykorzystał Razadarit i dokonał kilku wypraw na północ, a w 1406 popłynął w górę rzeki Irawadi. Mimo kilku porażek po drodze armia dopłynęła do Sagaing, naprzeciwko stolicy Awy, i rozłożyła obóz pod murami miasta. Po negocjacjach Razadarit wycofał się spod Sagaing, ale gdy w południowym mieście Prome uwięziono jego córkę, Razdarit rozpoczął oblężenie miasta. Nowy król Awy, Minhkaung (zm. 1422) udzielił Prome pomocy, zdobył trzy forty Nawinu i dokonał pogromu mieszkańców. W odpowiedzi 300 wojennych łodzi Monów popłynęło w górę Irawadi i spustoszyło położone tam miasta. Groźba głodu zmusiła Minhkaunga do zawarcia pokoju. Uzgodniono, że granica między Awą a Pegu przebiegać będzie poniżej Prome i dokonano wymiany jeńców.

BIRMAŃSKA WOJNA DOMOWA 1408-1417.

Pokój między birmańskim królestwem Awa w Górnej Birmie a królestwem Monów, Pegu w Dolnej Birmie, nie trwał długo (patrz BIRMAŃSKA WOJNA DOMOWA 1368-1408). Król Pegu Razadarit (zm. 1423), który dokonał zwycięskiej inwazji na królestwo Arakan na zachodnim wybrzeżu Birmy i umieścił tam na tronie swoją marionetkę (1406), nakłonił wodzów Szanów z północy do usunięcia króla Awy Minhkaunga (zm. 1422) grożącego najazdem na Pegu i Arakan. Gdy Minhkaung był zajęty walkami w państwie Szanów na północy, Monowie obiegli należące do Awy miasto Prome (Pji), co zmusiło Minhkaunga do powrotu na południe. W 1410 wojska birmańskie dowodzone przez syna Minhkaunga, księcia Minrekjawswę (zm. 1416), najechały Arakan, usunęły marionetkowego władcę Razadarita, ale poniosły porażkę w delcie rzeki Irawadi. W 1412 Monowie znowu napadli na Prome. Dwie armie Awy, z których jedna przypłynęła rzeką, a druga lądem, pokonały Monów, ale po napadzie wojsk Szanów z północy na obecne Maymyo wojsko birmańskie (pod dowództwem Minrekjawswy) musiało się zwrócić przeciw Szanom. Szanowie zostali pobici i wycofali się. W 1414-1415 Minrekjawswa ponownie najechał Pegu, zmusił Razadarita do wycofania się daleko na południe, nad Martaban, i zagrażał spustoszeniem królestwa Monów. Następny atak Szanów na północy zmusił Minhkaunga do odwołania syna z Pegu. Rok później Minrekjawswa jeszcze raz najechał Pegu. Podczas pościgu za Razadaritem słoń przez przypadek okaleczył mu nogę. Dostał się wówczas do niewoli, a ponieważ wolał śmierć niż niewolę, został stracony. Po jego śmierci wojna zaczęła wygasać. W 1416 wojska Awy pomogły królestwu Taungu (leżącemu między Awą a Pegu) odeprzeć najazd Monów. W 1417 Razadarit, przy wsparciu Arakanów, przeciwstawił się ostatniej próbie Minhkauga podbicia Pegu. Wojska Awy odstąpiły, by stawić czoło nowym napadom Szanów.

72

BIRMAŃSKA WOJNA DOMOWA 1426-1440. Po śmierci Minhkaunga (zm. 1422) królem został jego syn Hsinbjuszin Thihatu (zm. 1426), który wraz z tronem dostał w spadku sąsiadujących, wojowniczych Szanów. W czasie karnej wyprawy przeciwko Szanom Hsinbjuszin został zdradzony przez żonę z rodu Szanów i zamordowany. W Górnej Birmie nasiliły się zamieszki; po osłabieniu Awy pod rządami króla Mohnyinthado (zm. 1437) Szanowie zyskali przewagę. Na południu częściową autonomię zyskało birmańskie królestwo Taungu pod władzą Szana Soalu (zm. 1437) oraz Taungdwingyi, Yamethin i Pinlaung, a pomocy w obronie przed Awą udzielili im Szanowie. Taungu zawarło przymierze z królestwem Monów, Pegu w Dolnej Birmie, celem najazdu na Prome (Pji), wasala Awy. Gdy w 1437 zmarł Soalu, król Pegu uczynił swego syna władcą Taungu. W 1440 Górna Birma znajdowała się w posiadaniu Awy oraz Szanów. Patrz także BlRMAŃSKO-CHIŃSKA WOJNA 1438-1446.

BIRMAŃSKA WOJNA DOMOWA 1527. Na

początku XVI w. państwo Szanów, Mohnyin (północno-wschodnia Birma), odrzuciło zależność od Chin i przestało płacić daninę. Szanowie nasilili najazdy na birmańskie królestwo Awa, które w 1507 starało się zawrzeć pokój, jednak Szanowie nadal podejmowali te działania. Awie nie udało się również uzyskać pomocy od leżącego na południu birmańskiego królestwa Taungu. W 1524 Szanowie opanowali pograniczną twierdzę Awy i tereny nad górnym biegiem rzeki Irawadi, na jej lewym brzegu, przy dopływie Myitnge, leżała stolica Awa. W 1527 Szanowie z Mohnyin stoczyli tam wielką bitwę, w której poległ król Awa. Szanowie zdobyli i złupili stolicę. Większość mieszkańców miasta uciekła do Taungu. Szanowie wprowadzili na tron księcia Thohanbwa (zm. 1543); królestwo birmańskie przeżyło ciężki okres zniszczeń, Szanowie łupili buddyjskie świątynie, torturowali mnichów i niszczyli biblioteki. Okupowali miasto do 1555.

BIRMAŃSKA WOJNA DOMOWA 1535-1546. Król Taungu (północno-wschodnia Dolna Birma), Tabinsweth (1512-1550) dążąc do zjednoczenia różnych królestw Birmy, podjął wojenne wyprawy. Skierował się na północ, do urodzajnego obszaru Kyaukse, w pobliżu Awa, gdzie Birmańczycy, którzy uciekli przed atakiem Szanów z Mohnyin, przyłączyli się do jego wojsk, by powstrzymać najeźdźców. Po umocnieniu władzy w górnej dolinie Sittang Tabinsweth rozpoczął podbój Pegu, królestwa Monów w Dolnej Birmie (1535), łatwo zdobywając Bassein i Myaungmya w delcie rzeki Irawadi. W 1539 wkroczył do stolicy Pegu. Król Pegu musiał szukać schronienia w Prome (Pji). Tabinsweth ruszył do Prome, ale wycofał się, gdy z Awa przybyły wojska Szanów. Z pomocą najemników portugalskich zajął miasta nad zatoką Martaban, Molamiaing oraz obszar przybrzeżny na południe od Tawaju (1541). Gdy po pięciomiesięcznym oblężeniu poddało się Prome, Tabinsweth opanował całą Dolną Birmę, a większość książąt Monów została jego wasalami. W 1544 odparł atak Szanów na Prome i rozszerzył swoją władzę na górną część doliny Irawadi, aż do Paganu, gdzie w 1547 koronowano go na „króla całej Birmy". Stolicą jego państwa zostało Pegu. W 1547 Tabinsweth usiłował podbić królestwo Arakan na zachodnim wybrzeżu Birmy, ale w czasie oblężenia stolicy, Mrohaungu, wojska syjamskie napadały na Tawoj, co zmusiło go do przerwania oblężenia i marszu na wschód, w stronę Syjamu (patrz SYJAMSKO-BIRMAŃSKA WOJNA 1548). BIRMAŃSKA WOJNA DOMOWA 1551-1559. Po zabójstwie króla Birmy Tabinswetha (1512-1550) państwo rozpadło się na kilka części, nad którymi panowali Monowie lub władcy birmańscy. Smim Htaw (zm. 1551), przywódca powstania Monów, zdobył Pegu i obalił monowskiego księcia, który wcześniej ogłosił się królem. Szwagier Tabinswetha, Bajinnaung podjął próbę zjednoczenia kraju. Z pomocą najemników por-

73

tugalskich pokonał pretendenta do tronu pod Taungu i tam ogłosił się królem (1551). Ruszywszy na południe Bajinnaung zatriumfował nad Smim Htawem w bitwie pod Pegu (wkrótce potem przywódcę Monów stracono). Dążąc do podporządkowania sobie niespokojnych Szanów w Górnej Birmie, Bajinnaung podjął wielką wyprawę na północ i zdobył opanowaną przez Szanów dawną birmańską stolicę Awa (marzec 1555). Wojska Bajinnaunga przeszły przez państewka Szanów zdobywając Hsipaw i inne miasta (1556), następnie kierując się na południe zajęły bez walki państwo Tajów Cziang Maj. Po odejściu Birmańczyków władca Laosu Setthathirat (1534-1571) wrócił do Cziang Maj, aby odzyskać tron, który jego ojciec zdobył i przekazał mu jako swojemu następcy. Powrót Bajinnaunga uniemożliwił mu realizację tych planów. Setthathirat zawarł przymierze z Szanami i zwyciężył, ale w końcu zmuszono go do wycofania się, a jego sojusz z Szanami rozpadł się w 1559. Patrz także BIRMAŃ SKO-LAOTAŃSKA WOJNA 1564-1565; SYJAMSKO-BIRMAŃSKA WOJNA 1548.

BIRMAŃSKA WOJNA DOMOWA 1599. Za

panowania Nanda Bajina (zm. 1599) doszło do osłabienia państwa Taungu w wyniku toczącej się SYJAMSKO-BIRMAŃSKIEJ WOJNY 1593-1600 oraz najazdów królestwa Arakan (obecnie zachodnie wybrzeże Birmy). W 1599 bracia Nandy Bajina - zarządcy Awy, Prome (Pji) i Taungu - podnieśli wspólnie bunt przeciwko centralnemu rządowi w Pegu, stolicy birmańskiej. Otrzymawszy od zarządcy Taungu pieniądze w zamian za pomoc, król Arakanu wysłał wojska i flotę i zdobył port Syriam, na południe od Pegu. Gdy buntownicy zdobyli Pegu, ujęli Nandę Bajina i przewieźli go w kajdanach do Taungu, gdzie został zabity. Pegu zostało doszczętnie spalone, złupione, a mieszkańcy rozproszyli się. Arakan przekazał władzę nad Syriamem portugalskiemu najemnikowi Felipe de Brito y Nicote (zm. 1614). Wojska syjamskie, które najechały Birmę, po zajęciu

Pegu skierowały się na północ, by zająć Taungu, ale Birmańczycy odnieśli nad nimi poważne zwycięstwo i zmusili do odwrotu. Birma podzieliła się na wiele małych państewek. Patrz także SYJAMSKO-BIRMAŃSKA WOJNA 1607-1618.

BIRMAŃSKA WOJNA DOMOWA 1740-1752. W czasie gdy birmańscy władcy z dynastii Taungu byli zajęci w Górnej Birmie walkami z najeźdźcami z Manipuru (patrz BlRMAŃSKO-MANIPURSKA WOJNA 1714-

-1749), doszło do powstania Monów, czyli ludu Tailang z Dolnej Birmy przeciw rządom Taungu, powstańcy zdobyli Syriam i wybrzeże zatoki Martaban. Ogłosili niepodległość i ustanowili niezależne królestwo, a królem w Pegu (dawnej stolicy) został były mnich. W 1743 Monowie ruszyli na północ, zdobyli Prome (Pji) i Taungu (pierwotna siedziba rządzącej dynastii); Birmańczycy w odwecie zdobyli Syriam (1743), ale Monowie odbili miasto i poprosili Francuzów, aby pomogli im obronić to miasto oraz Pegu w 1751 do Pegu przybył de Bruno (zm. 1756), który pragnął zdobyć dla Francji Dolną Birmę. Król Binnja Dala (zm. 1774) zapoczątkował systematyczny podbój Górnej Birmy; Monowie obiegli Awę, birmańską stolicę za panowania dynastii Taungu, zdobyli miasto (1752) i doprowadzili dynastię do ostatecznego upadku. BIRMAŃSKA WOJNA DOMOWA 1753-1757. Po opanowaniu Awy w Górnej Birmie przez Monów, czyli lud Tailang (patrz BIRMAŃSKA WOJNA DOMOWA 1740-1752), rozpoczęła się walka podjazdowa przeciw rządom Monów, kierowana przez Alaungpaję (1714-1760), władcę Shwebo, który odmówił złożenia hołdu królowi Monów Binnji Dali (zm. 1774). Działania Alaungpaji zmusiły Monów, do opuszczenia miasta Awy (1753), później nie zdołali go odzyskać (marzec 1754). Idąc w ślad za Monami na południe, do Dolnej Birmy, wojska Alaungpaji uwolniły Prome (Pji), odparły podjętą przez Monów próbę odbicia Prome (1755),

74

a potem zdobyły Rangun (maj 1755). W 1756 nacierający Birmańczycy Alaungpaji zrównali z ziemią port Monów, Syriam. Birmańczycy ujęli i stracili francuskich oficerów marynarki wojennej, w tym ich przywódcę de Bruno (zm. 1756), których okręty udzielały Monom pomocy. Birmańczycy zdobyli i zniszczyli stolicę Monów, Pegu (1755); pojmali Binnja Dale i trzymali go w niewoli aż do 1774, po czym syn Alaungpaji, Hsinbjuszin (zm. 1776) nakazał go stracić. Król Alaungpaja i zapoczątkowana przez niego dynastia Konbaung doprowadziła do zjednoczenia Birmy. BIRMAŃSKA WOJNA PARTYZANCKA 19481981. Po ustanowieniu na początku 1948 niezależnej republiki związkowej Birmy (Unia Birmańska) Karenowie, Szanowie wraz z innymi mniejszościami narodowymi wzniecili powstanie mające na celu utworzenie państw autonomicznych. W południowej części środkowej Birmy do powstania przyłączyli się komuniści i pomogli partyzantom kareńskim, którzy zdobyli Mandalaj i obiegli rząd w Rangunie. Gdy w Taungu proklamowano autonomiczne państwo Karen, wojska rządowe zaatakowały i zdobyły miasto (1950). Choć wojska rządowe zdobyły również Prome (Pji), główny ośrodek komunistów, nie doprowadziło to do zakończenia walk. W tym czasie chińskie wojska Kuomintangu, które uciekły z Chin po przejęciu tam władzy przez komunistów, wkroczyły do wschodniej Birmy. Władze birmańskie podejmowały bezskuteczne działania na rzecz wycofania sił chińskich; dopiero wskutek nacisku Organizacji Narodów Zjednoczonych wojska Kuomintangu wycofały się w latach 1953-1954 na Tajwan (Formoza). Do tego czasu birmańskie wojska pod dowództwem utalentowanego generała Ne Wina (ur. 1911) opanowały większą część kraju. Gdy komuniści zagrozili obaleniem słabego rządu, Ne Win dokonał przewrotu, jednakże niebawem przekazał władzę cywilnemu rządowi. Cztery lata później (1962) nieustające zamieszki zmusiły go

ponownie do rozwiązania rządu i ustanowienia dyktatury wojskowej. Walki partyzanckie trwały nadal, doszło również do antykomunistycznych rozruchów. W 1974 i ponownie w 1978 Ne Win został wybrany na prezydenta. Krajem wstrząsały krwawe starcia między Chińsko-Birmańską Partią Komunistyczną a wojskiem, co ułatwiało działalność separatystycznym grupom, szczególnie Karenom. W 1981, po rezygnacji generała Ne Wina, prezydentem został generał U San Yu. BIRMAŃSKO-BRYTYJSKIE WOJNY.

Patrz

ANGIELSKO-BIRMAŃSKIE WOJNY.

BIRMAŃSKO-CHIŃSKA WOJNA 1438-1446. Chińska dynastia Ming dążyła do podbicia państewek Szanów w Górnej Birmie (patrz MONGOLSKO-BIRMAŃSKA WOJNA 1299-1300). Wojska chińskie pod dowództwem Wang Ji (zm. 1445) najechały państewka Szanów i początkowo odnosiły sukcesy pod Tagaung. W czasie marszu na Awę, stolicę i siedzibę króla Birmy Narapati (1443-1469), Wang Ji został pobity i poległ. W 1446 większe siły chińskie najechały Birmę, doszły do Awy, ich wódz zażądał, by Narapati poddał się i wydał wodza Szanów Thonganbwę (zm. 1446), któremu król udzielił schronienia. Thonganbwa, przewidując możliwość porażki Szanów, poddał się i wkrótce popełnił samobójstwo. Narapati również skapitulował i uznał zwierzchność dynastii Ming. Chińczycy zdobyli znajdujące się w posiadaniu Szanów miasto Pagan położone poniżej Awy, w dole rzeki Irawadi, i pomogli Narapati przywrócić spokój w Górnej Birmie.

BIRMANSKO-CHIŃSKA WOJNA 1658-1661. Ostatni pretendent z dynastii Ming do tronu Chin, książę Jong Li (zm. 1662), pokonany przez Mandżurów (dynastia King) w 1658, zbiegł z prowincji Junan w południowych Chinach. Król Birmy Pindale (zm. 1661) udzielił mu azylu w Sagaing nad rzeką Irawadi, naprzeciwko stolicy Awy

75

w Górnej Birmie. Na terytorium Birmy wkroczyły armie obu stron - Mandżurów oraz dynastii Ming i rozpoczęły walki między sobą, a także z wojskami Pindala. Dążąc do obalenia Pindala wojska chińskie zdobyły Awę. Pindale został zdradziecko zamordowany, zastąpił go młodszy brat Pje Min (zm. 1672). Mandżurski gubernator Junanu zażądał, by Birma wydała Jong Li i zagroził zniszczeniem Birmy. Mając przeciwko sobie 20-tysięczną armię chińską, Pje Min zgodził się spełnić to żądanie. Patrz także SYJAMSKO-BIRMAŃSKA WOJNA 1660-1662; TAJÓW WOJNA 1660-1662.

BIRMAŃSKO-CHIŃSKA WOJNA 1765-1769. Król Birmy Hsinbjuszin (zm. 1776) prowadził zdobywczą politykę, dokonywał także wypadów na terytorium Chin. Zaniepokojony tą polityką cesarz chiński Czujen Lung (1711-1799) wysłał do Birmy ogromną armię, która zdobyła większą część wschodniej Birmy. Nie zrażeni niepowodzeniami, Birmańczycy prowadzili energiczną i upartą wojnę partyzancką, unikając większych bitew z wojskami chińskimi. Korzystając z umieszczonych w strategicznych punktach baz w dżungli, wojska Hsinbjuszina, dowodzone przez utalentowanych generałów, atakowały chińskie linie komunikacyjne; ich działania sprawiały, że siły chińskie stanowiły odosobnione grupy - rozbijały siły nieprzyjaciela na oddziały pozbawione kontaktu. Chińczycy nie mogli dopaść w dżungli nieuchwytnych Birmańczyków, a sami ponosili duże straty w ludziach i cierpieli z powodu chorób i głodu, w końcu sami zaproponowali pokój (do 1769 bez większego powodzenia najechali czterokrotnie Birmę). Birmańczycy, rozumiejąc, że nieprzyjaciel dzięki liczebnej przewadze może ich w końcu pokonać, zgodzili się na proponowane warunki. Chińczycy wycofali się pozostawiając w Birmie 20 tysięcy zabitych, działa i spalone statki rzeczne. Patrz także BIRMAŃSKO-MANIPURSKA WOJNA 1770; SYJAMSKO-BIRMAŃSKA WOJNA 1764-1769.

BIRMAŃSKO-LAOTAŃSKA WOJNA 1558.

Cziang Maj (północno-zachodni Syjam), królestwo Tajów okupowane przez Laos, nasyłało agentów do Górnej Birmy, którzy podburzali tam tubylcze plemiona Szanów i pomagali buntownikom. W odwecie w kwietniu 1556 król Birmy Bajinnaung (1515-1581) z dynastii Taung najechał i podbił królestwo Cziang Maj. Z pomocą sąsiadowi przyszli Laotańczycy pod wodzą zdolnego przywódcy Setthathirata (1534-1571), nie udało im się jednak pokonać wojsk birmańskich. Król Birmy nie pozwolił na splądrowanie stolicy Cziang Maj i ustanowił tam marionetkowego władcę. Później birmańska armia okupacyjna opuściła Cziang Maj, który znowu przeszedł pod władzę Laosu. BIRMAŃSKO-LAOTAŃSKA WOJNA 1564-1565. Setthathirat (1534-1571) władca laotańskiego królestwa Łan Xang, uprzednio sprawujący zwierzchnią władzę nad sąsiednim państwem Tajów, Cziang Maj, został wciągnięty w wojnę między królem Ajutthaji, czyli Syjamu, Mahaczakrabarti (zm. 1569), a królem Birmy Bajinnaungiem (1515-1581) z dynastii Taung (patrz SYJAMSKO-BIRMAŃSKA WOJNA 1563-1569). Birmańskie wojska skierowały się na wschód, podbiły Cziang Maj, najechały Laos i obiegły stolicę Yientiane, dokąd niedługo przedtem przeniósł się dwór królewski z Muong Swa (Luang Prabang). Nieustanne napady partyzanckie zmusiły w 1565 najeźdźców birmańskich do wycofania się z tego regionu. Patrz także BIRMAŃSKA WOJNA DOMOWA 1551-1559.

BIRMAŃSKO-LAOTAŃSKA WOJNA 1571-1575. Po śmierci laotańskiego władcy Setthathirata (zm. 1571), który często udzielał pomocy Ajuthajanowi (Syjamowi) w walkach z Birmą i wyparł Birmańczyków z państewek Szanów w Górnej Birmie, Birmańczycy kolejny raz najechali królestwo laotańskie Łan Xang, a w 1574 zdobyli stolicę Yientiane. W poprzednich konfliktach bir-

76

mańsko-laotańskich utalentowani dowódcy wojskowi Setthathirata stawiali opór najeźdźcom i w końcu wyparli ich z kraju. W 1575 królowi Birmy Bajinnaungowi (1515-1581), który przez 20 lat usiłował podbić Laos, w końcu udało się osiągnąć cel, umieścił on na tronie laotańskiego księcia, którego przez 10 lat przetrzymywał jako zakładnika. Birmańczycy spustoszyli kraj, który pogrążył się w chaosie. Patrz także SYJAMSKO-BIRMAŃSKA WOJNA 1563-1569. BIRMAŃSKO-LAOTAŃSKA WOJNA 1381-1592. Po śmierci króla Birmy Bajinnunga (1515-1581), który w 1575 narzucił Laosowi status zbliżony do statusu wasala, Laotańczycy podjęli próbę zrzucenia birmańskiego jarzma. W czasie wojny Birmy z Syjamem (patrz SYJAMSKO-BIRMAŃSKA WOJNA 1584-1592) partyzanci laotańscy atakowali Birmańczyków. W 1592 Laos uzyskał niepodległość, ale wkrótce potem w kraju znowu zapanowała anarchia. Dopiero w 1637 nowy król Sulign Yongs (zm. 1694) przywrócił spokój i zawarł traktaty z sąsiednim Syjamem i Birmą, w których ustalono wzajemne granice. BIRMAŃSKO-MANIPURSKA WOJNA 1714-1749. Radża, czyli książę Gharib Nawaz z Manipuru (państwo w północno-wschodnich Indiach) wysłał swoich wojowników, w większości jazdę, na południowy wschód w celu najazdu i spustoszenia sąsiedniej Górnej Birmy, nieudolnie w tym czasie rządzonej. Manipurczycy podstępem wzięli do niewoli kilka tysięcy Birmańczyków, twierdząc przy tym, że chcieli nawrócić wyznających buddyzm Birmańczyków na hinduizm. Powtarzające się najazdy i grabieże spustoszyły Górną Birmę; do 1737 Manipurczycy kilkakrotnie oblegali birmańską stolicę Awę (z największym powodzeniem w 1738) i wybili dwie trzecie nieprzyjacielskiej armii. Przez wiele lat niedołężni wodzowie birmańscy ponosili klęski w walkach ze znacznie mniej liczną armią Manipuru. W 1749 Birmańczycy zebrali

w końcu dość sił, by zwyciężyć najeźdźców. Radża Manipuru przerwał wojnę i przekazał Birmańczykom swoją dwunastoletnią córkę jako gwarancję pokoju. Patrz także BIRMAŃSKA WOJNA DOMOWA 1740-1752. BIRMAŃSKO-MANIPURSKA WOJNA 1755-1758. Utalentowany wódz birmański, Alaungpaja (1714-1760) chciał pomścić zniszczenia, jakich dokonali Manipurczycy w czasie najazdów na Górną Birmę, zwłaszcza w 1738 na stolicę Awę. Jego wojska najechały Manipur (państwo w północno-wschodnich Indiach sąsiadujące z Birmą) i pozostawiły tam swój garnizon (1755). Doszło do powstania wieśniaków i żołnierzy manipurskich, w odwecie Alaungpaja wysłał tam karną ekspedycję. Jego żołnierze spalili wiele wiosek manipurskich, tysiące mieszkańców wzięli do niewoli i masowo przesiedlili Manipurczyków do Birmy. Alaungpaja zwerbował do swojej jazdy doskonałych kawalerzystów manipurskich. Patrz BIRMAŃSKA WOJNA DOMOWA 1753-1757. BIRMAŃSKO-MANIPURSKA WOJNA 1764.

W 1763 trzecim królem birmańskiej dynastii Konbaung został Hsinbjuszin (zm. 1776). Jego poprzednikami byli starszy brat i ojciec Alaungpaju (1714-1760), założyciel dynastii. Hsinbjuszin prowadził zdobywczą politykę, podjął wyprawę na zachód, na hinduskie państwo Manipur; do grudnia 1764 Birmańczycy zajęli większą część Manipuru. Wielu jeńców manipurskich wysłano do Birmy jako niewolników, zwłaszcza do stolicy Hsibjuszina, Awy. Hsibjuszin dążył do uzyskania zwierzchniej władzy nad całym Manipurem, gdyż uważał, że dzięki temu będzie dysponował dobrą podstawą do najazdu na Indie Brytyjskie. Patrz także BIRMAŃSKO-CHIŃSKA WOJNA 1765-1769.

BIRMAŃSKO-MANIPURSKA WOJNA 1770.

Birmański generał Maha Thihathura zgodził się na proponowane przez Chińczyków warunki pokojowe i po zakończeniu BIR-

77

MAŃSKO-CHIŃSKIEJ WOJNY 1765-1769 pozwolił im na powrót do kraju. Obawiał się jednak stanąć przed swoim królem, Hsinbjuszinem (zm. 1776), który mógł go skazać na śmierć za zbyt łagodne postępowanie z wrogiem. Aby odwieść króla od dalszych działań przeciwko Chinom i Syjamowi (patrz SYJAMSKO-BIRMAŃSKA WOJNA 1764-1769), Maha Thihathura postanowił najechać Manipur (północno-wschodnie Indie) i stłumić tam niewielkie powstanie antybirmańskie. Manipurczycy, którzy nadal zbierali siły po ostatniej wojnie z Birmą, zostali pobici w trzydniowej bitwie zakończonej ucieczką radży. Birmańczycy osadzili na tronie lojalnego władcę. Mimo tego zwycięstwa Maha Thihathura popadł w niełaskę króla Hsinbjuszina za pobłażliwość okazaną Chińczykom. BIRMAŃSKO-PORTUGALSKA WOJNA 1613.

Felipe de Brito y Nicote (zm. 1614), jeden z najwybitniejszych najemników portugalskich w Birmie, zaczął przekształcać portugalski fort w Syriamie, w Dolnej Birmie, w bazę dla kolonii portugalskiej (patrz BIRMAŃSKA WOJNA DOMOWA 1599). De Brito łupił świątynie buddyjskie i zmuszał Birmańczyków do przejścia na katolicyzm, co wzbudziło ich wrogość. Królem Birmy był wtedy Anaukpetluna (zm. 1628). W 1610 chcąc ukarać władcę Taungu, Natszinnaunga (zm. 1614) za nieuczciwy, dwustronny sojusz zarówno z nim, jak i z Anaukpetlunem, de Brito ujął władcę Taungu i uwięził go. W odwecie wojska Anaukpetluna najechały Syriam, wykonały podkop pod murami twierdzy i zdobyły ją. Wzięto także do niewoli de Brito i Natszinnaunga, którzy w rok później zostali straceni (de Brito został wbity na pal). Stosunki birmańsko-portugalskie uległy pogorszeniu. Zwycięstwo Birmy zyskało międzynarodowy rozgłos. Patrz także SYJAMSKO-BIRMAŃSKA WOJNA1607-1618. BIRMAŃSKO-SYJAMSKIE WOJNY. Patrz SY JAMSKO-BIRMAŃSKIE WOJNY.

BISKUPÓW WOJNA PIERWSZA 1639. Naciskani przez króla Anglii Karola I (1600-1649) i arcybiskupa Williama Laudera (1573-1645) szkoccy biskupi usiłowali w 1637 wprowadzić do Kościoła szkockiego nowy „Modlitewnik powszechny". Prezbiterianie stawili opór, a w lutym 1638 przyjęli National Covenant - ślubowanie zachowania wierności własnej religii wbrew naciskom Kościoła anglikańskiego. W listopadzie 1638 zgromadzenie powszechne Kościoła szkockiego odrzuciło ustrój episkopalny i nie podporządkowało się rozkazom króla nakazującym rozwiązanie zgromadzenia. W 1639 Karol próbował prowadzić działania wojenne przeciwko Szkotom, ale ci szybko wyparli jego nieliczne i źle wyszkolone wojska. Karol zmuszony był zawrzeć rozejm w Berwick, w którym zezwolił na zwołanie w Szkocji nowego zgromadzenia generalnego. Druga wojna biskupów 1640. Nadal utrzymywały się poważne różnice między Karolem a szkockimi prezbiterianami, którzy stawiali opór próbom narzucenia im anglikańskich reguł. Zgromadzenie w Edynburgu dalej odmawiało posłuszeństwa królowi, a w 1640 Szkoci zachęceni przez szlachtę i możnowładców angielskich przenieśli walkę na teren Anglii. Nie mając dobrego wojska ani pieniędzy, Karol doznał upokarzającej porażki z rąk zdyscyplinowanych Szkotów. Traktat pokojowy w Ripon przewidywał, że aż do wypracowania przez nowy parlament angielski ostatecznych warunków pokoju wojska szkockie będą okupować północną Anglię i dostawać 850 funtów dziennie. W związku z tym Karol zmuszony był zwołać w listopadzie 1640 „Długi Parlament", co przygotowało grunt do wielkiej ANGIELSKIEJ WOJNY DOMOWEJ. BIZANTYJSKA REBELIA 976-989. Panowaniu cesarza bizantyjskiego Bazylego II (958?-1025) zagroził wódz Bardas Skleros, szwagier poprzedniego cesarza Jana Tzimiskesa (925-976). Obwołany cesarzem przez azjatycką armię bizantyjską, którą dowodził, i militeńskich Arabów, Skleros zdobył dużą

78

część Azji Mniejszej i bizantyjskiej Syrii. W marcu 979 wojska Bazylego pod wodzą Bardasa Fokasa (zm. 989) pobiły armię Sklerosa pod Pankalią; sam Skleros schronił się u swego przyjaciela, kalifa bagdadzkiego. W 988 Skleros przyłączył się do Fokasa, gdy ten zawiązał spisek mający na celu obalenie Bazylego i przejęcie władzy w Konstantynopolu. Bazyli pokonał Fokasa w następnym roku, w bitwie pod Abydos, we Frygii. Fokas zmarł wkrótce po bitwie, a jego śmierć położyła kres rebelii. Patrz także BlZANTYJSKO-MUZUŁMAŃSKA WOJNA 960-976.

BIZANTYJSKA WOJNA DOMOWA 1094. Za

panowania energicznego cesarza Aleksego I Komnenosa (1048-1118) Scytowie, Turcy seldżuccy i Normanowie dokonywali częstych najazdów na cesarstwo bizantyjskie, wojska cesarstwa odpierały te ataki (patrz BlZANTYJSKO-TURECKA WOJNA 1064-1081, NOR-

MAŃSKO-BIZANTYJSKIE WOJNY). Chcąc

utrzymać imperium w całości, Aleksy musiał poczynić ustępstwa na korzyść wielkich posiadaczy ziemskich. W 1094 rozpoczął bunt Konstantyn Diogenes (zm. 1094?), pretendent do tronu; korzystał on z pomocy Połowców, koczowniczego ludu tureckiego z terenów obecnej południowej Ukrainy. Przekroczywszy z Połowcami Dunaj, Konstantyn Diogenes pomaszerował na południe, obiegł Adrianopol (Edirne) w Tracji, został pobity jednak przez wojska Aleksego w bitwie pod Taurocomon. Cesarz umocnił później władzę i powiększył siły zbrojne, by stawić czoło próbom zdobycia cesarstwa. Patrz także BIZANTYJSKO-TURECKA WOJNA 1110-1117.

BIZANTYJSKA WOJNA DOMOWA 1207-1211. W 1204 krzyżowcy zdobyli i splądrowali Konstantynopol (Stambuł) (patrz KRUCJATA CZWARTA 1202-1204) i z ziem cesarstwa bizantyjskiego utworzyli cesarstwo łacińskie. Nie pobite przez nich resztki cesarstwa bizantyjskiego rozpadły się na trzy niezależne państwa: cesarstwo Trebizondy

nad Morzem Czarnym, Epir w zachodniej Grecji i cesarstwo nicejskie w Azji Mniejszej. Cesarz bizantyjski Aleksy III Angelos (zm. 1211), który zbiegł z Konstantynopola, przyjął azyl zaproponowany mu przez Turków seldżuckich. Na nalegania Aleksego Seldżucy najechali w 1208 cesarstwo nicejskie, by zmusić jego władcę Teodora I Laskarisa do abdykacji (Teodor przyjął wcześniej tytuł cesarza). Wojska Teodora odparły Turków, a ponadto obroniły cesarstwo nicejskie przed najazdami cesarzy Trebizondy i krzyżowców. Wszystkie trzy państwa - nicejskie, trebizonckie i epirockie - rościły pretensje do miana cesarstwa, co powodowało nieustające napięcia między nimi, a ponadto każde z nich z osobna walczyło w Seldżukami. Napięcie doszło do szczytu, gdy wraz z Turkami cesarstwo Teodora najechał Aleksy, który dążył do objęcia tronu w cesarstwie nicejskim. Teodor pokonał Turków, wziął do niewoli Aleksego i zamknął go w klasztorze w Nicei. Aleksy wkrótce zmarł. Patrz także BIZANTYJSKA WOJNA DOMOWA 1222-1242. 1222-1242. Usiłując wskrzesić cesarstwo bizantyjskie, dwa rywalizujące, niezależne państwa greckie, cesarstwo nicejskie i Epir prowadziły walki między sobą oraz z cesarstwem łacińskim (patrz ŁACIŃSKIEGO i BIBIZANTYJSKA WOJNA DOMOWA

ZANTYJSKIEGO CESARSTWA WOJNA DRUGA

1224-1237). W walce o władzę w cesarstwie nicejskim Jan III (zm. 1254) pokonał w 1222 dwóch braci Teodora I Laskarisa (ok. 1175-1222), następnie pobił wojska cesarstwa łacińskiego i w 1225 został panem większej części Azji Mniejszej. Gdy Teodor Dukas Angelos (wzmian. 1220-1230), despota Epiru, ogłosił się w tym samym roku cesarzem bizantyjskim, Jan III sprzeciwił się temu i wysłał wojska, które poniosły klęskę pod Adrianopolem (Edirne) w Tracji. W 1230 wojska Jana pobiły armię Teodora i z pomocą Bułgarów Iwana II (zm. 1241) obiegły w 1235 Konstantynopol (Stambuł), jednakże bez powodzenia. Po śmierci Iwana

79

II Jan zdobył terytoria bułgarskie i ponownie najechał Epir, zmuszając go w 1242 do luznania zwierzchnictwa cesarstwa nicejskiego. Patrz także BIZANTYJSKA WOJNA DOMOWA 1207-1211. BIZANTYJSKA WOJNA DOMOWA 1259. Michał VIII Paleolog (1225-1285), regent prawowitego następcy na tronie cesarstwa nicejskiego, Jana IV Laskarisa (1250P-1300?), w 1259 ogłosił się cesarzem. Posłał następnie wojska dla obrony miasta Tessaloniki (Saloniki), zdobytego przez cesarstwo nicejskie w 1246, ale w 1259 obleganego przez wojska Epiru. Próby zawarcia porozumienia nie przyniosły rezultatu i w 1259 wojska nicejskie pobiły w bitwie pod Pelagonią siły Epiru, wspierane przez wojska sycylijskie i francuskie. To zwycięstwo umożliwiło Michałowi zdobycie Konstantynopola (Stambułu) i przywrócenie cesarstwa bizantyjskiego (patrz ŁACIŃSKIEGO i BIZANTYJSKIEGO CESARSTWA WOJNA TRZECIA 1261-1207). 1321-1328. Bizantyjski cesarz Andronikos II Paleolog (1260-1332) pozbawił tronu swojego wnuka, Andronikosa III Paleologa, zbuntowanego młodzieńca, który przez przypadek spowodował śmierć swojego brata. W 1321 Andronikos młodszy, wspierany przez potężnych możnowładców bizantyjskich niezadowolonych z wysokich podatków, wzniecił powstanie, zebrał wojska i z powodzeniem walczył przeciwko siłom cesarza. W 1325 Andronikos starszy uznał go za współcesarza i władcę prowincji Macedonii i Tracji. Wnuk nadal stawiał opór, osłabiając cesarstwo bizantyjskie, walczące w tym czasie z Turkami osmańskimi (patrz BIZANTYJSKA WOJNA DOMOWA

BlZANTYJSKO-TURECKA

WOJNA

1329-1338).

W 1328 Andronikos III zmusił Andronikosa II do zrzeczenia się tronu i został jedynym władcą. BIZANTYJSKA WOJNA DOMOWA 1341-1347. Jan Kantakuzen (1292-1383) został mianowany regentem cesarza Jana V Paleo-

loga (1332-1391), który był zbyt młody, by przejąć rządy po śmierci ojca, Andronikosa III Paleologa (1296-1341). Ale Kantakuzen chciał sam objąć tron i 26 października 1341 ogłosił się cesarzem Janem VI. Zawarł sojusz z Turkami i Serbami, którzy w sekrecie przyrzekli udzielić pomocy również w obronie bizantyjskiego dworu Jana V w Konstantynopolu (Stambule). Wielu Bizantyjczyków sprzeciwiało się przewrotowi Jana VI; w Tessalonikach (Salonikach) ustanowiono niezależne państwo. Wojska Jana VI wspierane przez Turków zdobyły Konstantynopol w 1347. Jan sprawował władzę cesarską do 1355 (patrz BIZANTYJSKA WOJNA DOMOWA 1352-1355). Patrz także BIZANTYJSKO-TURECKA WOJNA 1359-1399.

BIZANTYJSKA WOJNA DOMOWA 1352-1355. Cesarz bizantyjski Jan VI Kantakuzen (1292-1383), który zdobył tron w 1341 (patrz BIZANTYJSKA WOJNA DOMOWA 1341-1347), usiłował na trwałe zjednoczyć cesarstwo. Gdy Jan VI rozpoczął walkę z Turkami napadającymi na Trację i Macedonię (patrz BlZANTYJSKO-TURECKA WOJNA 1359-1399), pozbawiony tronu cesarskiego Jan V Paleolog (1332-1391), zebrał wojska, by obalić Jana VI. Doszło do bitwy w 1352 pod Adrianopolem (Edirne), w Tracji. Zwyciężył Jan VI, korzystając z pomocy oddziałów tureckich, ale Jan V aż do 1354 prowadził wojnę partyzancką. Zwolennicy Jana V uderzyli później na Konstantynopol i usunęli Jana VI z tronu. W 1355 Jan V, nowy cesarz, zdobył terytoria rządzone przez członków rodu Kantakuzenów. BIZANTYJSKO-AWARSKA WOJNA 595-602.

Awarowie, lud turecki, który osiedlił się w pobliżu Wołgi, najeżdżali Półwysep Bałkański będący wtedy pod panowaniem cesarstwa bizantyjskiego. Najazdy zmusiły cesarza bizantyjskiego Maurycjusza (ok. 539-602) do rozpoczęcia działań przeciw Awarom. W 601 generał Priskos pobił ich w bitwie pod Viminacium, na południe od Dunaju. Bizantyjczycy wyparli Awarów za

80

rzekę, ale nadejście zimy uniemożliwiło pościg. Patrz także FOKASA BUNT 602. BIZANTYJSKO-AWARSKA WOJNA 603-626.

Po wycofaniu się armii bizantyjskiej (patrz FOKASA BUNT 002) Awarowie zaatakowali należącą do Bizancjum Macedonię, Trację i Półwysep Bałkański. Cesarz bizantyjski Fokas powstrzymał na krótko najazd Awarów, płacąc im w 604 ogromną daninę, jednak w 617 Awarowie doszli do murów Konstantynopola (Stambuł) i przez następne trzy lata wielokrotnie oblegali miasto. Wprawdzie Bizantyjczycy zajęci byli walką z Persją na wschodzie, mimo to udało im się powstrzymać Awarów i zmusić ich do odwrotu. W 626 olbrzymia armia awarska, składająca się ze Słowian, Bułgarów i Germanów obiegła Konstantynopol; z pomocą przyszły im również perskie okręty wojenne. Walki trwały nieprzerwanie przez 10 dni (1-10 lipca 626). Awarowie atakowali z lądu i morza. W końcu, cierpiąc na brak żywności, Awarowie wycofali się. Podobnie uczynili Persowie, którym silna flota bizantyjska uniemożliwiła wysadzenie wojska na ląd. Bizantyjczycy obronili się; jest to jedno z największych zwycięstw odniesionych w walkach obronnych. BIZANTYJSKO-BUŁGARSKIE WOJNY. Patrz

(zm. 664) tego samego roku doprowadził do poddania się Aleksandrii w Egipcie, który został całkowicie opanowany przez muzułmanów. Patrz także MUZUŁMAŃSKI PODBÓJ PERSJI 643-651.

BIZANTYJSKO-MUZUŁMAŃSKA WOJNA 645-656. Gdy kalif Osman (zm. 656) pozbawił władzy gubernatora Aleksandrii Amra ibn al-Assa (zm. 664) doszło do powstania probizantyjskiego w tym mieście w 645. Jednakże Amur został przywrócony na swe stanowisko, pobił Bizantyjczyków pod Nikin i 646 zdobył Aleksandrię. Muzułmanie wznowili najazdy na Bizancjum; w 653 zdobyli Cypr oraz bizantyjską część Armenii i zamierzali zdobyć Konstantynopol (Stambuł), stolicę cesarstwa bizantyjskiego. W tym celu Muawija (602P-680), zarządca Syrii, zbudował pierwszą wojenną flotę muzułmańską. W wielkiej bitwie morskiej u wybrzeży Licji muzułmanie pobili w 655 flotę bizantyjską pod dowództwem cesarza Konstansa II (630-668). Muawija przerwał jednak swą wyprawę na Konstantynopol i zawarł rozejm z Bizantyjczykami, gdyż musiał wrócić do Syrii, by przeszkodzić Alemu ibn Abi Talibowi (600P-661) w objęciu kalifatu (patrz BIZANTYJSKO-MUZUŁMAŃSKA WOJNA 633-642, MUZUŁMAŃSKA WOJNA DOMOWA 657-661).

BUŁGARSKO-BIZANTYJSKIE WOJNY.

BIZANTYJSKO-MUZUŁMAŃSKA WOJNA 633-642. W 633 muzułmańscy Arabowie, działając w imieniu Allaha, rozpoczęli podbój cesarstwa bizantyjskiego. W 634 i 635 muzułmanie dowodzeni przez Chalid ibn alWalida (zm. 642) zwyciężyli wojska bizantyjskie cesarza Herakliusza (575-641) na terenach obecnego Izraela i zachodniej Jordanii. Chalid zdobył następnie Damaszek w południowej Syrii. W 636 armia muzułmańska pobiła Bizantyjczyków w bitwie pod Jarmukiem, co zmusiło Bizancjum do wycofania się z Syrii. Jerozolima poddała się Arabom w 638. Chalid zmarł w 642, a nowy wódz muzułmański Amr ibn el-Ass

BIZANTYJSKO-MUZUŁMAŃSKA WOJNA 668-679. Kalif Muawija (602P-680) podjął na nowo podbój cesarstwa bizantyjskiego (patrz BIZANTYJSKO-MUZUŁMAŃSKA WOJNA 645-656). W 668 armia muzułmańska zdobyła miasto Chalkedon nad Bosforem, naprzeciwko Konstantynopola (Stambuł). W następnym roku muzułmanie przeprawili się przez cieśninę, by zaatakować Konstantynopol, zostali odparci przez Bizantyjczyków, którzy dla powstrzymania najeźdźców wdzierających się na mury obronne posłużyli się ogniem greckim - łatwo palną mieszaniną tlenku wapnia, ropy naftowej, siarki i wody morskiej. Później Bizantyjczycy rozbili wojska arabskie w bitwie pod

81

Amorium. W 672 flota arabska została zwyciężona w bitwie pod Kyzikos na morzu Marmara, głównie dzięki zastosowaniu przez Bizantyjczyków ognia greckiego. Przygnębieni klęskami muzułmanie zawrócili i przystąpili do blokady Konstantynopola, który parokrotnie oblegali w latach 673-677. Ogień grecki powstrzymywał skutecznie ich działania. Gdy Bizantyjczycy zniszczyli w 679 flotę muzułmańską u wybrzeży Syllaeum w południowej Azji Mniejszej, Muawija zakończył wojnę prośbą o pokój. Zgodził się płacić Bizancjum roczną daninę w monecie, ludziach i koniach. BIZANTYJSKO-MUZUŁMAŃSKA WOJNA 698-718. Muzułmanie po 679 nie podejmowali szeroko zakrojonych działań zaczepnych przeciwko Bizancjum (patrz BIZANTYJSKO-MUZUŁMAŃSKA WOJNA 668-679), nadal trwały jednak walki na mniejszą skalę; były to wzajemne napady na miasta i terytoria. Otwarta wojna wybuchła w 698, gdy Arabowie zdobyli i całkowicie zniszczyli należącą do Bizancjum Kartaginę w Afryce Północnej. Po zdobyciu w 699 z położonej na północny zachód od Kartaginy Utyki (Utyka została kompletnie zniszczona), Bizancjum utraciło wszystkie posiadłości w Afryce Północnej. Słabość władzy cesarskiej sprawiała, że Bizancjum nie mogło obronić swych terytoriów. Arabowie najechali najpierw Cylicję w południowo-wschodniej części Azji Mniejszej, później położony dalej na północ Pont. Kolejne bunty armii bizantyjskiej doprowadziły w latach 713-717 do obalenia trzech cesarzy, aż wreszcie tron zdobył Leon Izauryjski (680P-741), wódz bizantyjski, panujący jako Leon III. Gdy obejmował tron, do stolicy Bizancjum zbliżała się ogromna armia arabska (patrz ANASTAZJUSZAII BUNT 720-721; KONSTANTYNOPOLA OBLĘŻENIE 717-718). BIZANTYJSKO-MUZUŁMAŃSKA WOJNA 739. Dążąc do powiększenia terytorium kalifatu, pod koniec lat trzydziestych VIII w. muzułmanie pod wodzą kalifa Hi-

szama ibn Abd al-Malika (691-743) najechali cesarstwo bizantyjskie. W 739 stoczyli z Bizantyjczykami pod wodzą Leona III (680P-741) bitwę pod Akroinon w starożytnej Frygii w Azji Mniejszej. Bizantyjczycy zwyciężyli muzułmanów, którzy musieli wycofać się w kierunku Damaszku, w Syrii. Azja Mniejsza na pewien czas została uwolniona od groźby arabskiego podboju. BIZANTYJSKO-MUZUŁMAŃSKA WOJNA 741-752. Niemal natychmiast po objęciu tronu cesarz bizantyjski Konstantyn V (718-775) rozpoczął działania wojenne, aby odzyskać ziemie zagarnięte przez najeźdźców muzułmańskich. Korzystając z wewnętrznych walk między muzułmanami, do jakich doszło w 741, Konstantyn podjął wyprawę do Syrii i odbił tam część przygranicznych obszarów, potem jednak musiał powrócić do stolicy, by stłumić zamieszki wojskowe i religijne (patrz IKONOKLASTYCZNA WOJNA DRUGA 741-743). Później powtórnie najechał Syrię, zajmując dalsze terytoria. Flota Konstantyna pobiła arabską flotę w pobliżu Cypru, a z samej wyspy Arabów wyparto w 746. W 752, po wygraniu z muzułmanami kilku potyczek, Konstantyn odzyskał Armenię. Patrz także MUZUŁMAŃSKA WOJNA DOMOWA 743-747. BIZANTYJSKO-MUZUŁMAŃSKA WOJNA 778-783. Muzułmanie, którzy co roku dokonywali najazdów na cesarstwo bizantyjskie, w 778 najechali Anatolię (obecnie Turcja), ale zostali pobici w bitwie pod Germanikopolis przez armię bizantyjską pod wodzą cesarza Leona IV (749-780). W odwecie kalif muzułmański Mahmet alMahdi (742-786) zebrał ogromną armię złożoną z mieszkańców Mezopotamii, Syrii i Chorezmu i w 780 podjął wyprawę na państwo bizantyjskie. Leon IV zmarł, a ponieważ jego następca, Konstantyn VI (771797?), miał zaledwie dziewięć lat, jego matka, Irena (752-803) została regentką. Syn kalifa, Harun ar-Raszid (766-809), odniósł wiele zwycięstw nad Bizantyjczyka-

82

mi, które umożliwiły Arabom marsz w głąb Anatolii, aż w 783 muzułmanie doszli do Bosforu i zwyciężyli Bizantyjczyków pod Nikomedią (Izmit lub Kocaeli). Irena poprosiła o pokój i zgodziła się na trzyletni rozejm oraz płacenie daniny.

terytoriów bizantyjskich. W 809 zawarto rozejm, cesarz tym razem dotrzymał warunków porozumienia. W czasie tych walk arRaszid wyruszył do Chorasanu, by osobiście zdławić tam powstanie (patrz CHORASANU POWSTANIE 806-809).

BIZANTYJSKO-MUZUŁMAŃSKA WOJNA 797-798. Po objęciu kalifatu w 786 Harun ar-Raszid (766-809), przygotowując się do wyprawy na Bizancjum, rozkazał, by przebudować fortyfikacje w Tarsus, bizantyjskim mieście zniszczonym przez Arabów ok. 600, a ponadto zbudował twierdzę w Hadath. W 797 wojska ar-Raszida wkroczyły do bizantyjskich miast Efez i Ankyra (Ankara). Cesarzowa bizantyjska Irena (752-803) musiała wznowić płacenie daniny uzgodnionej przy zawieraniu rozejmu w BIZANTYJSKO-MUZUŁMAŃSKIEJ WOJNIE 778-783 (Irena zgodziła się na daninę, ponieważ nie chcąc dopuścić do wybuchu buntu, rozmyślnie utrzymywała małą armię, która nie mogła jednak sprostać znacznie większej i sprawniejszej armii kalifa).

BIZANTYJSKO-MUZUŁMAŃSKA WOJNA 830-841. Muzułmanie pod wodzą kalifa Al-Mamuna (785-833) dokonywali corocznie najazdów na cesarstwo bizantyjskie (830, 831 i 832). Cesarz bizantyjski Teofil (zm. 842) proponował pokój, ale Al-Mamun uparcie odmawiał jego zawarcia i kontynuował najazdy. Al-Mamun zmarł podczas wyprawy, której celem było zdobycie Amorion, największej twierdzy bizantyjskiej, oraz Konstantynopola (Stambuł), już po zdobyciu miasta Tyana. Zawarto rozejm, który został zerwany, gdy Teofil udzielił pomocy buntownikowi, churramicie Babakowi al-Churramiemu (zm. 838), usiłującemu zdławić islam (patrz CHURRAMITÓW POWSTANIE 816-838). Teofil poprowadził Bizantyjczyków aż do Eufratu w północno-wschodniej Syrii, gdzie złupił miasta Samosata i Zibatra. Z myślą o zemście Abu Iszak al-Mutasim, następca Al-Mamuna, zebrał największą armię, jaką kiedykolwiek zdołał zebrać jeden kalif. Abu Iszak al-Mutasim wyruszył do Anatolii i zwyciężył armię Teofila w bitwie pod Dazimon nad rzeką Halys w lipcu 838. Następnie muzułmanie obiegli i zdobyli Ankyrę (Ankarę) i Amorium. Al-Mutasim nie zdołał zdobyć Konstantynopola, gdyż w 839 burza zniszczyła flotę arabską płynącą do bizantyjskiej stolicy. Wojskom Teofila udało się wyprzeć muzułmańskich najeźdźców poza granice państwa bizantyjskiego, a w 841 cesarz i Al-Mutasim zgodzili się na rozejm.

BIZANTYJSKO-MUZUŁMAŃSKA WOJNA 803-809. Cesarz bizantyjski Nicefor I (zm. 811) złamał rozejm z muzułmanami kupiony przez cesarzową Irenę (752-803) w 798 (patrz BIZANTYJSKO-MUZUŁMAŃSKA WOJNA 797-798). Nicefor, pewien zwycięstwa nad muzułmanami, napisał obraźliwy list do muzułmańskiego kalifa Haruna ar-Raszida (766-809), który w odpowiedzi przeszedł w 803 przez góry Taurus w Anatolii i zdobył bizantyjskie miasto Herakleja Kybistra (Eregli). Nicefor poprosił o rozejm, ale niemal natychmiast po uzgodnieniu warunków zerwał porozumienie. Ar-Raszid powtórnie wkroczył do Anatolii i w drodze na północ splądrował i spalił wiele miast. Nicefor znowu poprosił o pokój i znowu go złamał. Muzułmanie odnieśli zwycięstwa na lądzie i morzu, zdobyli w 806 Tyanę i Ankyrę (Ankarę), a w latach 805-807 złupili Rodos i Cypr. Kontrofensywa Nicefora zmusiła muzułmanów do wycofania się ze zdobytych

BIZANTYJSKO-MUZUŁMAŃSKA WOJNA 851-863. Stałe najazdy muzułmanów na cesarstwo bizantyjskie doprowadziły do nowej ofensywy bizantyjskiej podjętej w 851. Wojska bizantyjskie wylądowały w Egipcie i złupiły w 853 miasto Damietta (Dumyat).

83

W Anatolii (obecnie Turcja) Bizantyjczycy, posuwając się w kierunku wschodnim, rozbili muzułmańskie wojska pod Amida (Diyarbakir) i wzięli do niewoli 10 tysięcy jeńców. Muzułmanie wspierani przez paulicjanów, prześladowaną sektę chrześcijańską, w 860 nad Eufratem w północnej Syrii zwyciężyli wojska Bizancjum dowodzone przez cesarza Michała III (836-867). Doszło następnie do licznych potyczek. Wojna zakończyła się porozumieniem pokojowym. W 863 liczna armia muzułmańska pod dowództwem abbasydzkiego generała Omara (zm. 863) najechała Anatolię, złupiła port Amisus (Samsun) nad Morzem Czarnym i splądrowała region Paflagonii i Galacji. Bizantyjczycy dopadli armię muzułmańską wycofującą się w kierunku gór Antytaurus i odnieśli zwycięstwo; Omar zginął w bitwie. Zwycięstwo to na pewien czas zahamowało arabską ekspansję. BIZANTYJSKO-MUZUŁMAŃSKA WOJNA 871-885. Cesarz bizantyjski Bazyli I (813P-886) postanowił skorzystać z zamieszek, jakie wybuchły w kalifacie i odzyskać tereny podbite przez Arabów. Bizantyjskie wojska skierowały się ku górnemu biegowi Eufratu i w 873 zadały muzułmanom dotkliwą klęskę pod Samosatą (Samsat). Następnie Bazyli wyprawił wojska na Sycylię i do południowej Italii, by wyprzeć stamtąd muzułmanów. W 875 Bizantyjczycy obiegli i zdobyli Bari (w uzyskaniu zwycięstwa nad muzułmanami pomogły flocie bizantyjskiej wojska lądowe Ludwika II [zm. 875] cesarza Świętego Cesarstwa Rzymskiego). Nie udało się wyprzeć muzułmanów z Sycylii, ale Bazyli zwyciężył w Italii pod Tarentem w 880 i w Kalabrii w 885. Tarent stał się schronieniem dla chrześcijan wypędzonych przez muzułmanów z Sycylii. BIZANTYJSKO-MUZUŁMAŃSKA WOJNA 960-976. Cesarz bizantyjski Nicefor (zm. 969), chcąc przerwać napady Hamdanidów, muzułmańskiej sekty rządzącej w północnej Syrii (wschodnia Anatolia), rozpoczął skie-

rowane przeciw nim działania wojenne. Wojska bizantyjskie zdobyły Cylicję, zajęły Adanę i Tarsus w 965, weszły w głąb Syrii i północnej Mezopotamii i w 969 zajęły Antiochię oraz Aleppo. Kalifat zaproponował pokój, ale Jan Tzimiskes (925-976), który zamordował Nicefora, by zostać cesarzem, poprowadził Bizantyjczyków daleko w głąb Syrii i w 974 zdobył Damaszek, w 975 zaś podbił część Libanu. W końcu 976, po śmierci Tzimiskesa, Bizancjum przerwało działania wojenne. Patrz także MUZUŁMAŃSKA WOJNA DOMOWA 970-977. BIZANTYJSKO-MUZUŁMAŃSKA

WOJNA

995-999. Gdy Fatymidzi z Egiptu zaatakowali Hamdanidów (dynastia arabska w północnej Syrii) w bizantyjskiej Syrii, ci ostatni zwrócili się do bizantyjskiego cesarza Bazylego II (958P-1025) z prośbą o pomoc. Bizantyjczycy pomogli Hamdanidom zwyciężyć w 995, ale potem złupili arabskie miasto Homs (poprzednio Emesa) w Syrii, aby utwierdzić swoją władzę nad Hamdanidami, których podejrzewali o zamiar dokonania najazdu na cesarstwo bizantyjskie. W 999 Bazyli zajął północną Syrię i zmusił Fatymidów do odwrotu, a później zawarł z nimi dziesięcioletni rozejm. BIZANTYJSKO-MUZUŁMAŃSKIE WOJNY 1030-1035. Pod koniec X w. wenecka flota zwyciężyła muzułmańskich piratów z Dalmacji, stracili oni również dwa silne punkty oporu, Kurzolę (Korcula) i Lagostę (Lastovo). Mimo to piraci nadal łupili kupców na Adriatyku, co skłoniło Raguzę (Dubrownik) do przymierza z cesarstwem bizantyjskim (którym w tym czasie rządzili wspólnie cesarzowa Zofia [980-1050] i jej mąż cesarz Roman III Argyros [968?-1034]). Celem przymierza była wspólna walka z łupieżcami. W 1032 połączona flota Bizancjum i Raguzy zwyciężyła piratów na Adriatyku. Później bizantyjskie okręty wojenne, obsadzone głównie przez najemnych wikingów, przemierzały całe Morze Śródziemne, gromiąc piratów i siejąc zniszczenie w mu-

84

zułmańskiej części wybrzeża w Afryce Północnej. BIZANTYJSKO-NORMAŃSKIE WOJNY. Patrz NORMAŃSKO-BIZANTYJSKIE WOJNY. BIZANTYJSKO-PERSKA WOJNA 603-628.

Wojska Persji, odwiecznego wroga cesarstwa bizantyjskiego, wtargnęły w 603 w jego granice do Mezopotamii i Syrii w 605 opanowały Cezareę, ważny port w Palestynie, wdarły się do Kapadocji, Bitynii i w 608 dotarły do Bosforu. 611 zdobyły Armenię i Antiochię. Bizantyjczycy zajęli Cezareę w 611, a w 613 cesarz Herakliusz (ok. 575-641) rozpoczął oblężenie Antiochii, ale wojska odsieczy pobiły Bizantyjczyków. Persowie zdobyli w 611 Antiochię, 613 Damaszek, 614 Jerozolimę, opanowali Syrię. Persowie dotarli do Bosforu w 615, w 619 cesarstwo utraciło Egipt. Wreszcie w 622 Herakliusz odzyskał tę część Azji Mniejszej, którą opanowali Persowie, Armenię, zwyciężył Persów pod Issos w 623 nad rzeką Halys. W latach 623-625 wyprawił się na państwa perskie. W 626 wojska Herakliusza rozbiły flotę Słowian i pokonały armię słowiańsko-perską oblegającą Konstantynopol (Stambuł). Chazarscy Turcy, którzy zawarli sojusz z Bizancjum, zatrzymali Persów na Kaukazie, a w tym czasie Herakliusz ponownie wkroczył do Persji. Do 628 Bizancjum odbiło wszystkie terytoria zagarnięte przez Persów oraz odzyskało Krzyż Święty zabrany przez Persów z Jerozolimy. Patrz także JUSTYNIANA WOJNY PERSKIE; RZYMSKO-PERSKA WOJNA 502-506; RZYMSKO-PERSKA WOJNA 572-591. BIZANTYJSKO-RUSKA WOJNA 970-972.

Cesarz bizantyjski Nicefor dążył do podboju Bułgarii, w tym celu sprzymierzył się w 967 z księciem kijowskim Światosławem (zm. 972), który zajął wschodnią Bułgarię. Na prośbę cara bułgarskiego Piotra Nicefor zgodził się udzielić mu pomocy przeciw Światosławowi za cenę uznania zwierzchnictwa Bizancjum. W 970 Światosław podjął

wyprawę na Bizancjum, ale został pobity przez wojska następcy Nicefora Jana Tzimiskesa (925-976) pod Adrianopolem. W 972 Nicefor wyruszył do Bułgarii przeciw Rusom. Odniósł kilka zwycięstw, po klęsce 22 lipca pod Dorostolonem (Silistrią) na podstawie zawartego układu Światosław opuścił Bułgarię. Bułgaria została wcielona do państwa bizantyjskiego. BIZANTYJSKO-SYCYLIJSKIE WOJNY. Patrz SYCYLIJSKO-BIZANTYJSKIE WOJNY. BIZANTYJSKO-TURECKA WOJNA

1048-1049. Liczna grupa Turków seldżuckich z zachodniej Azji najechała wschodnie prowincje cesarstwa bizantyjskiego i zwyciężyła Ormian pod Karsem, ufortyfikowanym miastem w Armenii. Seldżucy osiedli później w okolicy na zachód od jeziora Van (wschodnia Turcja). Wojska bizantyjskie wysłane przez cesarza Konstantyna IX Monomachosa (ok. 1000-1055) pobiły Turków seldżuckich w kilku bitwach; ostatecznie Bizantyjczycy zwyciężyli ich w 1049 i zmusili do wycofania się. BIZANTYJSKO-TURECKA WOJNA 1064-1081. Niezależne od siebie, rywalizujące grupy Turków najeżdżały przez wiele lat cesarstwo bizantyjskie, ale nie uzyskały większych zdobyczy terytorialnych. Ostatecznie Turcy seldżuccy pod wodzą Alp Arslana (1029-1072) zdobyli Ani we wschodniej Anatolii (obecnie Turcja) i spustoszyli Armenię w 1064. W ciągu następnych trzech lat Turcy seldżuccy wdarli się głęboko w głąb Anatolii, a wówczas cesarz bizantyjski Roman IV Diogenes (zm. 1072) podjął działania zaczepne i zmusił Alpa Arslana do wycofania się z Heraklei do Aleppo. Ale w 1070 Turcy seldżuccy ponownie najechali cesarstwo i zwyciężyli Bizantyjczyków pod Sebasteą. W sierpniu 1071 Turcy pod wodzą Alpa Arslana rozbili 50-tysięczną armię bizantyjską pod ormiańską osadą Manzikertem i wzięli do niewoli Romana. Następnie zajęli większą część Anatolii, nie oszczędza-

85

jąć ludności. Bizantyjczycy zwerbowali do walk z Turkami licznych europejskich najemników, którzy zasilili szeregi armii. Mimo stałych wewnętrznych zamieszek w cesarstwie wojska bizantyjskie powstrzymały marsz Turków. Koronowany na cesarza w 1080 Aleksy I Komnenos (1048-1118) w 1081 zawarł porozumienie pokojowe z Turkami, w którym odstąpił zdobyte przez nich terytoria. Patrz także KRUCJATA PIERWSZA1095-1096. BIZANTYJSKO-TURECKA WOJNA 1110-1117. Turcy seldżuccy ponownie najechali cesarstwo bizantyjskie, zapędzając się w Anatolii (obecnie Turcja) aż do Bosforu. W wyniku waśni między tureckimi wodzami, a potem śmierci przywódcy Turków Kilidża Arslana I (zm. 1108), Turcy seldżuccy podzielili się, zostali pobici i zmuszeni do odwrotu z Anatolii. Armia bizantyjska pod wodzą Aleksego I Komnenosa (1048-1118) kontynuowała walkę i zwyciężyła Turków w bitwie pod Filomelion (Akszehir) w 1116. W 1117 Turcy zgodzili się na rozejm, przy czym Bizantyjczycy odzyskali nadmorskie tereny Anatolii, a we wschodniej Anatolii Turcy utworzyli sułtanat Rum. BIZANTYJSKO-TURECKA WOJNA 1158-1176. Cesarz bizantyjski Manuel I Komnenos (1120P-1180) obawiając się, że Turcy seldżuccy podbiją również Anatolię (obecnie Turcja), spełnił prośbę wodza Turków, Kilidża II Arslana (zm. 1192) o udzielenie mu pomocy. Kilidż potrzebował pomocy, aby pokonać rywalizujące plemiona tureckie, natomiast Manuel przypuszczał, że walcząc między sobą, Turcy wyniszczą się wzajemnie i w rezultacie cesarz będzie miał do czynienia w Anatolii tylko z jedną, osłabioną grupą Turków. Kilidż jednakże zrobił bardzo dobry użytek z uzyskanej pomocy; pokonał swoich przeciwników i powiększył zajmowane terytoria. Dążąc do wyparcia Turków z Anatolii, Manuel zebrał liczną armię, która we wrześniu

1176 starła się z Turkami pod Myriokefalon. W wyniku przegranej bitwy Manuel poprosił o pokój. Strata Anatolii na korzyść Seldżuków zapoczątkowała upadek cesarstwa bizantyjskiego. BIZANTYJSKO-TURECKA WOJNA 1302-1326. Osmańscy Turcy z zachodniej Azji, wypchnięci na południe przez Mongołów wkroczyli na terytorium cesarstwa bizantyjskiego. Pod wodzą Osmana I (1258-1326) Turcy w 1302 zwyciężyli Bizantyjczyków pod Nikomedią w pobliżu Bosforu. Do walki z Turkami Bizantyjczycy najęli hiszpańskich najemników z Katalonii (patrz KATALOŃSKIEJ KOMPANII NAPADY 1302-1311). Katalończycy wystąpili potem przeciw Bizantyjczykom, jednocześnie ci ostatni musieli stale walczyć z Turkami. Turcy zbudowali łańcuch twierdz i obiegli kilka miast cesarstwa, w tym Bursę i Nikomedię. Bursa poddała się po dziewięcioletnim oblężeniu, gdy mieszkańcy zaczęli umierać z głodu. Miasto to zostało później stolicą imperium osmańskiego. Gdy Turcy osmańscy zdobyli w 1413 Adrianopol (Edirne), przenieśli tam stolicę z Bursy. BIZANTYJSKO-TURECKA WOJNA 1329-1338. W latach dwudziestych XIV w. za panowania Orchana (1279-1359), syna i następcy Osmana I (1258-1326), osmańscy Turcy osiedlili się w doskonale obranym miejscu na półwyspie Gallipoli (między Morzem Egejskim a Dardanelami) i stamtąd zaczęli najeżdżać bizantyjskie terytoria w Tracji i Macedonii. Po BIZANTYJSKIEJ WOJNIE DOMOWEJ 1321-1328 cesarstwo za panowania Andronikosa II Paleologa (1296-1341) popadło w ogromne kłopoty finansowe i militarne i nie było w stanie przeciwstawić się tureckim najeźdźcom. Turcy zdobyli Niceę w 1331 i Nikomedię w 1337; w 1338 opanowali zachodnią część Azji Mniejszej. Cesarz musiał zgodzić się na tureckie warunki rozejmu, potrzebny mu był bowiem sojusz z Turkami przeciw Serbom i ich ekspansjonistycznemu przywódcy, Stefanowi Duszanowi (1308P-1388).

86

BIZANTYJSKO-TURECKA WOJNA 1359-1399. Jan V Paleolog (1332-1391), który przejął w 1354 tron bizantyjski po Janie VI Kantakuzenie (1292-1383), bezskutecznie szukał w sąsiednich księstwach wsparcia dla zorganizowania obrony przed napierającymi Turkami osmańskimi. W 1359 Turcy, którzy zajęli już większą część ziem cesarstwa, otoczyli Konstantynopol (Stambuł). Wojska bizantyjskie odpierały ataki Turków, a Jan V osobiście udał się w 1369 do Rzymu, by błagać o pomoc. W tym czasie Turcy kontynuowali podboje, zwyciężyli Serbów (którzy najechali cesarstwo, by zagarnąć jego część), a potem, w 1371, opanowali Macedonię. W bitwie na Kosowym Polu w 1389 odnieśli decydujące zwycięstwo nad chrześcijańską armią złożoną m.in. z Serbów, Bułgarów, Bośniaków, Albańczyków. Bizantyjskie cesarstwo utraciło znaczną część swych terytoriów. W latach 1391-1394 Turcy oblegali Konstantynopol, jednak w 1399 ochotnicy i najemnicy z zachodu zmusili ich do odwrotu. BIZANTYJSKO-TURECKA WOJNA 1422. Cesarz bizantyjski Jan VIII Paleolog (1391-1448), mając nadzieję, że uda mu się doprowadzić do wewnętrznych zamieszek, w imperium osmańskim namówił tureckiego pretendenta do odsunięcia obejmującego wówczas tron Murada II (1403-1451) i przejęcia władzy. W 1421 Murad zdusił spisek. W 1422 Turcy przystąpili do oblężenia Konstantynopola (Stambułu), ale mocne mury i determinacja obrońców zmusiły ich do odstąpienia. Być może Murad odwołał oblężenie, by wrócić do swojej stolicy i uniemożliwić przejęcie władzy następnemu pretendentowi, prawdopodobnie zachęcanemu przez Bizancjum. BIZANTYJSKO-TURECKA WOJNA 1453-1461. Po utracie Konstantynopola (Stambułu), zdobytego przez Turków osmańskich (patrz KONSTANTYNOPOLA UPADEK 1453), Bizantyjczycy usiłowali zachować resztki cesarstwa. Turcy jednak bez większego trudu

zajmowali ziemie greckie i słowiańskie, na Bałkanach i w Anatolii (obecnie Turcja) i wcielali je do swojego imperium. W 1456 Turcy zdobyli w Grecji Ateny i księstwo Morei (Peloponez). W 1461 sułtan osmański Mehmed II Zdobywca (1429-1481) zmusił do poddania się Dawida Komnenosa (zm. 1462?), władcę cesarstwa trapezunckiego (cesarstwo Trebizondy) w Anatolii nad Morzem Czarnym. BLITZKRIEG 1939 (wojna błyskawiczna, kampania wrześniowa w Polsce). Po zajęciu Czechosłowacji w latach 1938-1939 celem agresji Niemiec hitlerowskich stała się Polska. Gorączkowe negocjacje prowadzone latem 1939 przez Francuzów i Brytyjczyków zakończyły się fiaskiem. O świcie l września 1939 dobrze wyszkolone, doskonale uzbrojone, zmechanizowane wojska niemieckie przekroczyły granicę Polski i szybko posuwały się w kierunku Warszawy. Niemiecka Luftwaffe w znacznej mierze sparaliżowała słabe lotnictwo polskie, zdezorganizowała główne węzły transportu kolejowego oraz drogowego. 3. Armia niemiecka zaatakowała od strony Prus Wschodnich, a później sprzymierzony z Niemcami Związek Radziecki dokonał inwazji na Polskę wzdłuż jej granic wschodnich. Wiele polskich jednostek wojskowych bohatersko walczyło z przeciwnikiem, wojsko polskie było jednak niedostatecznie uzbrojone i zbyt późno zmobilizowane. Francja i Wielka Brytania były bezsilne i nie mogły pomóc sprzymierzonej z nimi Polsce, mimo że wypowiedziały Niemcom wojnę (patrz ŚWIATOWA WOJNA ii 1939-1945). Niemieckie dywizje pancerne szybko posuwały się po równinach Polski; polskie armie zostały od siebie odcięte, część z nich bez powodzenia usiłowała zebrać się pod obleganą Warszawą. Stolica poddała się 27 września 1939, a osiem dni później rozegrała się ostatnia bitwa kampanii wrześniowej - bitwa pod Kockiem. Blitzkrieg trwał 35 dni. BLOOD RIYER, BITWA NAD BLOOD RIYER 1838. Aby uniknąć brytyjskiego panowania

87

(patrz KAPRÓW WOJNA SZÓSTA 1834-1835) Burowie wywędrowali z najdalej na południe wysuniętej części Afryki na północ. Przywódcy Burów, Pięt Retief (1780-1838) i Gerhardus Martinus Maritz (1797-1838) usiłowali uzyskać zgodę Dingaana (zm. 1840), króla Zulusów, na osiedlenie się na terenach obecnego Natalu. Na początku 1838 nie uzbrojeni negocjatorzy wpadli w zasadzkę zastawioną przez wojowników zuluskich, którzy następnie zaatakowali obóz Burów (w czasie ataków zginęło około 500 Burów, wśród nich również Retief i Maritz). Później przybyły posiłki Burów pod dowództwem Andriesa Pretoriusa (1799-1853). Burowie zawarli przymierze z bratem i rywalem Dingaana, Umpandą (zm. 1872), po czym 16 grudnia 1838 rozgromili Zulusów pod wodzą Dingaana w bitwie nad rzeką Blood River. (Woda w tej rzece poczerwieniała od krwi około 3000 Zulusów poległych w walce, stąd nosi ona nazwę Blood River - Krwawa Rzeka.) Burowie założyli Republikę Natalu, którą w 1843 przejęli Brytyjczycy. Patrz także BURSKO-ZULUSKA WOJNA 1838-1839.

BOADICEI POWSTANIE 60-61. Swetoniusz Paulinus (zm. po 69), rzymski gubernator Brytanii od 59, rozpoczął działania, których celem było zdobycie wyspy Mona (Anglesey, Walia), punktu oporu druidów, zmuszony był jednak wrócić do południowo-wschodniej Brytanii, ponieważ wybuchło tam powstanie pod wodzą Boadicei (Budikki), królowej plemienia Iceni. Tuż przedtem, po śmierci męża Boadicei, króla Prasutagusa (zm. 60), który nie pozostawił męskiego potomka ł przekazał swoje bogactwa córkom i rzymskiemu cesarzowi Neronowi (37-68), Rzymianie dokonali aneksji królestwa Iceni (Norfolk). Powstanie rozszerzyło się na wschodnią Brytanię; powstańcy spustoszyli Camulodunum (Colchester), Yerulamium (St. Albans) i Londinium (Londyn). Według rzymskiego historyka Korneliusza Tacyta, nim Paulinus z legionami rzymskimi zdołał pokonać powstańców i odzyskać władzę, zginęło około 70 tysięcy Rzymian i prorzymskich Brytów. Różne są wersje

losów Boadicei: miała się otruć, umrzeć na skutek wstrząsów psychicznych lub została zamordowana. Patrz także RZYMU PODBÓJ BRYTANII 43-61. BOGOMKÓW POWSTANIE 1086-1091. Bo-

gomiłowie, członkowie religijnej sekty w Bułgarii, powiązani z paulicjanami (patrz PAULICJAŃSKA WOJNA 867-872), sprzymierzyli się z koczowniczymi plemionami tureckimi Pieczyngów oraz Połowców (Kumanów) i napadali razem na południową, bałkańską część cesarstwa bizantyjskiego. Cesarz Aleksy I Komnenos (1048-1118) wyprawił przeciw nim wojska bizantyjskie, które w 1086 poniosły porażkę pod obecną Silistrą (Bułgaria). Kłótnie międzyplemienne o łupy wojenne doprowadziły do rozpadu przymierza. Aleksy przekupił bogomiłów i przyjął ich do swej armii, która miała walczyć z Pieczyngami (Połowcy powędrowali na północ). Po nieudanym oblężeniu Konstantynopola Pieczyngowie odstąpili. W pościg ruszyły wojska bizantyjskie, które zwyciężyły Pieczyngów w bitwie pod Lebunion, wyparły ich na północ za Dunaj i wybiły prawie doszczętnie w 1091. BOJARÓW RZEKOMY SPISEK 1564. W okresie małoletności (1533-1544) księcia Iwana IV Groźnego (1530-1584) bojarzy stali się potężną siłą polityczną. Później, po koronacji na cara w 1547, Iwan, mając poparcie szlachty (dworianstwa), dążył do całkowitego podporządkowania sobie bojarów. Vo śmierci żony, Anastazji Romanowej (zm. 1560), wydawało się, że wszystkie demoniczne cechy charakteru Iwana ujawniły się w jego postępowaniu w stosunku do bojarów, którzy mieli go rzekomo upokarzać w dzieciństwie i których podejrzewał stale o spiski. Iwan bez wahania nakazywał masowe mordy; zabił wielu bojarów i ich przyjaciół. Historycy oceniają, że było to przemyślane działanie, mające na celu sterroryzowanie bojarów. W 1564 zaufany dowódca i doradca cara, bojar książę Andrzej Kurbski (l528?-1583) uciekł na Litwę, co było dla

88

Iwana dotkliwym ciosem. Pod koniec 1564 Iwan opuścił Moskwę. Car winił bojarów i duchowieństwo za niepowodzenia Rosji i zarzucił im zdradę (patrz INFLANCKIE WOJNY 1558-1583). Na prośbę delegacji moskwian złożonej z bojarów i ludzi innych stanów car zgodził się wrócić do stolicy i objąć rządy. Ale postawił pewne warunki, a mianowicie, że surowo ukarze zdrajców. Na bojarach wymógł zgodę na podział państwa na ziemszczyznę i opryczninę. Nowo utworzona formacja opryczników stanowiła gwardię cara, swego rodzaju policję polityczną. Oprycznicy otrzymywali majątki na terenie opryczniny, co miało zapewnić ich posłuszeństwo i lojalność, aby nie przeszli do opozycji. Z pomocą oddziałów opryczników Iwan stosował represje wobec bojarów, wielu z nich kazał zamordować, wtrącił do więzienia i skazał na zesłanie, przejmując jednocześnie ich ziemie. Patrz także „SMUTA" W ROSJI 1604-1613.

BOKSERÓW POWSTANIE 1899-1901. Tajna organizacja zawiązana w rządzie chińskim pod nazwą Stowarzyszenie „Pięść w imię Sprawiedliwości i Pokoju" (stąd Bokserzy) kierowała powstaniem wymierzonym przeciwko zagranicznym misjonarzom i Chińczykom, którzy przeszli na stronę chrześcijan. Dla ochrony swych oblężonych placówek dyplomatycznych Wielka Brytania, Francja, Włochy, Niemcy, Rosja, Japonia i Stany Zjednoczone wysłały wojska do Pekinu i Tianjinu (Tiencinu). Cesarzowa-wdowa Chin Cixi (1834-1908) poparła Bokserów i wydała rozkaz zabijania wszystkich cudzoziemców. Po krwawych walkach międzynarodowa ekspedycja stłumiła powstanie, zdobyła Pekin i Miasto Cesarskie. Cesarzowa-wdowa uciekła z dworem na północ. Rosjanie zajęli południową Mandżurię (patrz ROSYJSKO-JAPOŃSKA WOJNA 1904-1905). Działania wojenne zakończyły się tzw. protokołem bokserskim podpisanym przez chińskich książąt z rodziny cesarskiej, Japonię i mocarstwa zachodnie. Chiny zobowiązały się do spłaty reparacji i udzielenia

zezwolenia na działalność obcych kompanii handlowych, których administracyjne i terytorialne „prawa" zostały zachowane na mocy porozumienia obcych mocarstw. Patrz także OPIUMOWE WOJNY. BOLIWII WOJNA O NIEPODLEGŁOŚĆ. Patrz PERU WOJNA o NIEPODLEGŁOŚĆ 1820-1825.

BOLIWIJSKA REWOLUCJA NARODOWA 1952. Boliwijski Narodowy Ruch Rewolucyjny (MNR) został zdelegalizowany w 1946. Mimo to nadal miał tysiące zwolenników, którzy domagali się reformy rolnej, sprawiedliwości oraz kontroli nad bogatymi kopalniami cyny. W wyborach prezydenckich w 1951 większość głosów zdobył kandydat MNR, Yictor Paź Estenssoro (ur. 1907), założyciel i przywódca MNR, były profesor ekonomii, przebywający na emigracji w Argentynie. Rząd utrzymywał, że Estenssoro nie uzyskał wymaganej większości, a zatem prezydent musi być wybrany przez Kongres. By przeszkodzić MNR w dojściu do władzy, ustępujący prezydent Boliwii złożył rezygnację i przekazał władzę 10-osobowej juncie wojskowej, mającej wielu zdecydowanych przeciwników. Od 8 do 11 kwietnia 1952 trwały rozruchy w La Paź, administracyjnej stolicy Boliwii, i w innych miejscowościach. MNR wspierana przez uzbrojonych robotników, cywilów, chłopów i policję narodową, obaliła juntę wojskową i wezwała Yictora Paza Estenssoro do powrotu z emigracji i objęcia urzędu prezydenta. Nowy prezydent spełnił swoje obietnice: znacjonalizował kopalnie cyny, podniósł płace górników, zlikwidował wielkie majątki obszarnicze i przydzielił ziemię bezrolnym Indianom. Uchwalono powszechne prawo wyborcze. Yictor Paź Estenssoro podjął bezpardonową walkę ze swoimi przeciwnikami, wielu z nich uwięził. Była to jedna z najpoważniejszych rewolucji w Ameryce Południowej. Boliwia „nagle zerwała kajdany niewolnictwa", a jej ludność, zwłaszcza indiańska, zyskała prawa cywilne i polityczne, które musiały uznać również następne rządy.

89

BOLIWIJSKA WOJNA PARTYZANCKA 1966-1967. W 1964 wojsko obaliło w Boliwii zdyskredytowany, nacjonalistyczny rząd prezydenta Yictora Paza Estenssoro (ur. 1907) i powołało juntę, która brutalnie rozpędziła strajki górnicze w kopalniach cyny, jednocześnie zabiegając o przychylność chłopstwa. Ernesto „Che" Guevara (1928-1967), urodzony w Argentynie rewolucjonista i major armii kubańskiej Fidela Castro (ur. 1926), uważał Boliwię za jedyny kraj w Ameryce Południowej, który dojrzał do rewolucji podobnej do rewolucji kubańskiej (patrz KUBAŃSKA REWOLUCJA 1950-1959). Jesienią 1966 razem z 15 wyszkolonymi ochotnikami przybył potajemnie do Boliwii i wybrał na swą główną siedzibę Nancahuazu, w dzikim, nie zamieszkanym regionie. Napotkał niespodziewane kłopoty: skarbnik zdradził i zbiegł z 250 tysiącami dolarów, brakowało żywności, a liczne zwalczające się frakcje boliwijskiej partii komunistycznej nie udzieliły oczekiwanego poparcia powstaniu „Che" Guevary. Armia boliwijska dowiedziała się o działaniach partyzantów. Zakładano, że w Boliwii wylądował duży oddział wojsk kubańskich, posłano więc kilka tysięcy żołnierzy, którzy mieli opanować region. Doszło do potyczek, z których partyzanci zazwyczaj wychodzili zwycięsko. W marcu 1967 boliwijskie samoloty zbombardowały tereny partyzantów, a jednostki wojskowe wyszkolone przez Amerykanów rozpoczęły działania zamykające partyzantów w okrążeniu. Władze nie były pewne, kto kieruje akcjami powstańców, ponieważ z wcześniejszych informacji wynikało, że „Che" Guevara nie żyje. 26 kwietnia 1967 armia boliwijska ujęła dwóch wysłanników, Francuza i Argentyńczyka, którzy usiłowali opuścić Boliwię, by przekazać światu wiadomość o walce oddziału Ernesto „Che" Guevary i jego planach. Wojsko posłużyło się nimi dla wzniecenia wśród Boliwijczyków oburzenia przeciw „obcym najeźdźcom". Trzy miesiące później armia przypuściła niespodziewany atak na obóz „Che" Guevary nad rzeką Morocos i odebrała

partyzantom cenny sprzęt. Dziewięciu partyzantów zabito w zasadzce. Jesienią 1967 „Che" Guevara wycofywał się przez dżunglę mając tylko 16 łudzi, ścigany przez 1500 żołnierzy. 8 października 1967 specjalna jednostka wojskowa wytropiła „Che" i jego mały oddział nad brzegiem rzeki Jurua; część partyzantów zabito na miejscu. Ranny Guevara został ujęty. Zabrano go do pobliskiej La Higuera, gdzie następnego dnia rano został rozstrzelany. W 1997 prochy Ernesto „Che" Guevary zostały uroczyście sprowadzone do Hawany. BOLIWIJSKI PRZEWRÓT 1946. W czasie ŚWIATOWEJ WOJNY II boliwijska cyna miała dla aliantów ogromne znaczenie. Gdy boliwijski rząd prezydenta Enrique'a Penarandy (1892-1970) wypowiedział wojnę państwom „Osi" (kwiecień 1943), grupa niezadowolonych oficerów pod wodzą pułkownika Gualberto Yillaroela (1907-1946), popierana przez Narodowy Ruch Rewolucyjny (MNR), rząd argentyński i niemieckich agentów z Buenos Aires, przeprowadziła udany zamach stanu, zdjęła z urzędu Penarandę (21 grudnia 1943) i obwołała Yillaroela prezydentem. Początkowo Stany Zjednoczone odmówiły uznania rządu Yillaroela, uczyniły to dopiero, gdy Yillaroel przyrzekł współpracować z aliantami. Pod koniec wojny nastąpił spadek cen minerałów, wzrosła inflacja i bezrobocie. Boliwia popadła w poważne trudności ekonomiczne, które spowodowały wybuch antyrządowych rozruchów w La Paź 17-21 lipca 1946. Armia nie podjęła żadnych kroków, by powstrzymać zbuntowanych żołnierzy, robotników i studentów. Yillaroela ujęto i powieszono na latarni przed pałacem prezydenckim. Powołano tymczasowy rząd liberalny, który został uznany przez Stany Zjednoczone i Argentynę. BOLIWIJSKI PRZEWRÓT 1971. Aresztowanie 30 przywódców prawicowej demonstracji w Santa Gruz, w Boliwii, doprowadziło do krótkotrwałej, powszechnej rewolty (19-22

90

sierpnia 1971), w której chłopi, studenci, górnicy i inni zwolennicy lewicowego prezydenta Juana Jose Torresa wystąpili przeciwko większej części armii oraz konserwatywnej klasie wyższej i średniej. Rząd wyjaśniał, że aresztowania miały na celu likwidację „faszystowskiego spisku", natomiast prawicowi rebelianci twierdzili, że walczą, by ocalić kraj przed komunistami. Rebelianci zdobyli władzę w Santa Gruz i Cochabamba, a dzień później, po przejściu lotnictwa na ich stronę, zdobyli La Paź, administracyjną stolicę Boliwii. Torres schronił się w Peru, a potem w Chile, gdzie uzyskał azyl. Utworzono koalicyjny rząd wojskowo-cywilny, na którego czele stanął uczestnik przewrotu, pułkownik Hugo Banzer Suarez (ur. 1924). BOLSZEWICKA REWOLUCJA 1917. W czasie ŚWIATOWEJ WOJNY I niepowodzenia wojenne Rosji oraz braki w zaopatrzeniu w połączeniu z powszechnym spadkiem zaufania do rządu doprowadziły do obalenia caratu. Pierwsza faza rewolucji nastąpiła w marcu 1917 (patrz LUTOWA REWOLUCJA ROSYJSKA 1917). Car Mikołaj II (1868-1918) nie zdołał stłumić buntu robotników w Moskwie i Piotrogrodzie (Sankt Petersburg). Duma (parlament) nie zgodziła się na samorozwiązanie i powołała rząd tymczasowy z księciem Gieorgijem Lwowem (1861-1925) jako premierem. Mikołaj II abdykował. W całym kraju rady delegatów robotniczych domagały się zaprzestania wojny, do czego nawoływał Włodzimierz Lenin (1870-1924), przywódca bolszewików. Próba zamachu stanu nie powiodła się, Lenin zbiegł, a premierem został umiarkowany socjalista Aleksandr Kiereński (1881-1970). Kiereński utracił poparcie. Lenin wrócił do Piotrogrodu, by w listopadzie (patrz PAŹDZIERNIKOWA REWOLUCJA ROSYJSKA 1917) stanąć na czele bezkrwawego zamachu stanu, którego organizatorem był Lew Trocki (l 879-1940). Bolszewicy wycofali się z udziału w I wojnie światowej i natychmiast zajęli się umacnianiem swojej władzy. Znieśli własność prywatną, przywileje klaso-

we i dyskryminację kobiet, znacjonalizowali banki i przedsiębiorstwa przemysłowe i przy pomocy powołanej do tego tajnej policji zlikwidowali opozycję. Rozpętała się krwawa wojna domowa (patrz ROSYJSKA WOJNA DOMOWA I9i8-i92i). Patrz także KORNIŁOWA Pucz 1917.

BORDEAUX UPADEK 1453. Po oblężeniu

Orleanu (patrz ORLEANU OBLĘŻENIE 1429) nie podpisano traktatu pokojowego, wobec czego Francja, dzięki przymierzu z Burgundią z 1435, powstaniu w angielskich posiadłościach we Francji i rozejmowi w latach 1444-1449, umocniła, zreorganizowała i zreformowała rząd i wojsko. W 1449 Francja udzieliła pomocy powstaniu w Normandii, zajęła Rouen i zadała Anglikom dotkliwe klęski pod Formigny w 1450 i Castillon w 1453. Wojsko francuskie zaczęło stosować udoskonalony proch strzelniczy i kolubryny - długie działa o większym zasięgu niż normalny łuk. Anglicy, przygnębieni wynikami kolejnych starć, zajęli w 1452 Bordeaux. Panując w całym okolicznym regionie, Francuzi przystąpili do oblężenia Bordeaux; po kilku miesiącach miasto ponownie należało do Francji. Był to w zasadzie koniec STULETNIEJ WOJNY, choć pokoju formalnie nie zawarto. BOSFORTH FIELD, BITWA POD BOSFORTH FIELD 1485. Król Anglii Ryszard III (1452-1485) był traktowany z nienawiścią przez stronnictwo Lancasterów; niechętni mu byli nawet niektórzy przedstawiciele Yorków (patrz DWÓCH Róż WOJNA uss-uss). Ryszard zdławił kilka przedwczesnych buntów, ale Henryk Tudor (1457-1509), pretendent Lancasterów do tronu, uzyskał francuską pomoc i w 1485 dokonał inwazji na Anglię. 22 sierpnia 1485 stoczył z Ryszardem bitwę pod Bosworth Field. Zaatakowała kawaleria Ryszarda, następnie król wezwał odwody, lecz okazało się wówczas, że ich dowódca zdradziecko zaatakował królewską armię od tyłu. Ryszard dzielnie stawał w bitwie, ale otrzymał cios w plecy. Gdy spadł

91

z konia, został zabity. Wraz ze śmiercią Ryszarda wygasła linia Plantagenetów i nastąpił koniec wojny Dwóch Róż. BOSTOŃSKA MASAKRA 1770. Koloniści z Bostonu (stan Massachusetts) stawili gwałtowny opór Ustawom Townshenda, uchwalonym przez parlament brytyjski, które nakładały na kolonistów nowe podatki i zmuszały ich do kwaterowania „czerwonych kurtek" (wojsk brytyjskich). Wieczorem 5 marca 1770 grupa dokerów i innych mieszkańców miasta zaatakowała brytyjskiego żołnierza stojącego na straży przed bostońską komorą celną. Wkrótce przybyło tam siedmiu żołnierzy pod komendą kapitana Thomasa Prestona i usiłowało rozproszyć niesforny tłum. W zamieszaniu powalono jednego z żołnierzy. Wojsko otrzymało rozkaz otwarcia ognia. Strzały zraniły śmiertelnie pięciu kolonistów, w tym Crispusa Attucksa (zm. 1770), czarnego marynarza, dawnego niewolnika. Żołnierze brytyjscy stanęli później przed sądem oskarżeni o morderstwo. Preston i sześciu żołnierzy zostało uniewinnionych, dwaj pozostali zostali uznani za winnych zabójstwa, ukarani i zwolnieni ze służby. Patrz AMERYKAŃSKA REWOLUCJA 1775-1783.

BOŚNIACKO-TURECKA WOJNA 1459-1463.

W połowie XV w. Turcy osmańscy i Węgrzy walczyli o Serbię. W 1459 sułtan Mehmed II Zwycięzca (1429-1481) dokończył podboju tego terenu i zaczął interesować się położoną dalej na zachód Bośnią. W 1463 Turcy podbili Bośnię, ale nadal dochodziło w różnych miejscach do walk; opór Bośniaków zgasł dopiero po WĘGIERSKO-TURECKIEJ WOJNIE 1463-1483. BOUNTY, BUNT NA BOUNTY1789. Bounty, brytyjski uzbrojony transportowiec, miał popłynąć na Tahiti na Oceanie Spokojnym i dostarczyć stamtąd sadzonki drzewa chlebowego do Brytyjskich Indii Zachodnich, gdzie owoce chlebowca stanowiły pożywienie niewolników murzyńskich. 28 kwietnia

1789 w czasie powrotnego rejsu z Tahiti większość załogi pod wodzą mata Christiana Fletchera podniosła bunt przeciwko kapitanowi Williamowi Blighowi (1754-1817). Bligha oraz 18 innych członków załogi spuszczono w małej łodzi na morze, zaopatrzywszy ich w niewielki zapas żywności; przepłynęli prawie 4000 mil i dotarli do Timoru w Holenderskich Indiach Wschodnich. Część buntowników pod wodzą Christiana wylądowała na wyspie Pitcairn na południowym Oceanie Spokojnym, gdzie założyli kolonię. Pozostałych buntowników później ujęto, skazano na karę więzienia lub stracono. BRABANCKIE POWSTANIE 1789-1790. Cesarz Świętego Cesarstwa Rzymskiego, Józef II (1741-1790) z austriackiej dynastii Habsburgów, wprowadził w austriackich Niderlandach zasadnicze zmiany w administracji i Kościele, wywołując tym wrzenie wśród konserwatywnych i katolickich przywódców. Pod koniec 1789 księstwo Brabantu (obecnie część Belgii i Holandii) ogłosiło niepodległość. Gdy wojska austriackie wkroczyły do Brabantu, zostały pokonane pod Turnhout. Na początku 1790 została ratyfikowana konstytucja związkowa. Jednakże przywódcy brabanccy, Henri van Noot (1731-1827) i Jean-Franęois Yonck (1743-1792), nie zdołali utrzymać jednolitego frontu (konserwatyści Noota przeciwni byli reprezentatywnej formie rządów, do której dążyli postępowi zwolennicy Yoncka; konserwatyści pragnęli powrotu rządów oligarchicznych) i w grudniu 1790 nowy cesarz Świętego Cesarstwa Rzymskiego, Leopold II (1747-1792), przywrócił siłą władzę Austrii w Brabancji i odwołał reformy swojego poprzednika. Było to krótkotrwałe zwycięstwo, gdyż po czterech latach Brabancję zajęły wojska FRANCUSKIEJ REWOLUCJI. BRASYDASA NAJAZD 424-423. Koszty prowadzenia drugiej (wielkiej) PELOPONESKIEJ WOJNY zmusiły Kleona (zm. 422),

92

wodza Aten, do potrojenia danin płaconych przez sprzymierzeńców tego miasta-państwa (424). Olint na Półwyspie Chalcydyckim oraz inne sojusznicze miasta zbuntowały się i zwróciły do Sparty o pomoc. Król Sparty wyprawił wodza, Brasydasa (zm. 422), z wojskiem liczącym mniej niż 2000 żołnierzy (hoplici, wyzwoleni heloci i najemnicy), by dokonał najazdu na Trację. Wojska jego przeszły przez Tesalię, pobiły po drodze dwie armie ateńskie i z pomocą powstańczych miast mała liczebnie armia Brasydasa zdobyła trackie Amfipolis, najważniejszą kolonię ateńską na Półwyspie Chalcydyckim. Eskadra ateńska dowodzona przez Tukidydesa spóźniła się wprawdzie z odsieczą dla Amfipolis, które domagało się posiłków, ale później Tukidydes uniemożliwił Spartanom zdobycie pobliskiego portu Eion. Wkrótce Kleon oskarżył Tukidydesa o zaniedbania i skazał go na dwudziestoletnie wygnanie, a Ateńczycy pod kierownictwem Nikiasza (zm. 413) wynegocjowali roczny rozejm. Brasydas zagrażał jednak szlakowi dostaw zboża do Aten wiodącemu przez Hellespont (Dardanele). W 423 Kleon zaatakował Amfipolis, ale został zaskoczony przez Brasydasa i poległ w bitwie (zginął w niej również Brasydas). BRAZYLIJSKA WOJNA O NIEPODLEGŁOŚĆ 1822-1825. W czasie wojny na PÓŁWYSPIE IBERYJSKIM, po inwazji Napoleona Bonaparte (1769-1821) na Portugalię, portugalska rodzina królewska uciekła do Rio de Janeiro w Brazylii, które stało się siedzibą rządu portugalskiego. Król Jan VI (1769-1826) zapoczątkował tam reformy, między innymi zrównał status Brazylii ze statusem Portugalii i zniósł ograniczenia nałożone na brazylijski handel. W 1821 wrócił do Portugalii, a jako namiestnika pozostawił w Brazylii najstarszego syna, Potrra (1798-1834). Ponowne próby narzucenia Brazylii zależności od Portugalii skończyły się w 1822 ogłoszeniem przez Potrra „Grito de Ypiranga", w którym proklamowano niepodległość Brazylii. Piotr został korono-

wany na cesarza. Flota brazylijska, zorganizowana i dowodzona przez lorda Thomasa Cochrane'a (1775-1860), zablokowała w 1823 garnizon portugalski w Bahii. Ataki z lądu i morza zmusiły Portugalczyków do opuszczenia Bahii drogą morską. Duży konwój portugalski po nieudanej próbie wyjścia na ląd w Maranhao (Sao Luis) (Cochrane zdobył port), popłynął przez Atlantyk do Portugalii. W 1824 Piotr I nadał Brazylii pierwszą konstytucję, a w 1825 Portugalia uznała niepodległość Brazylii. Patrz także ARGENTYŃSKO-BRAZYLIJSKA WOJNA i825-i82s; CHILIJSKA WOJNA o NIEPODLEGŁOŚĆ mo-ms; PERU WOJNA o NIEPODLEGŁOŚĆ 1820-1825; PORTUGALSKA WOJNA DOMOWA 1823-1824. BRAZYLIJSKIE POWSTANIE 1893-1895. Generał Manuel Deodoro da Fonseca (1827-1892) kierował bezkrwawym przewrotem wojskowym (1889), który doprowadził do obalenia cesarza i ustanowienia republiki federalnej. W1891 Fonseca został wybrany na pierwszego prezydenta republiki, jednakże w tym samym roku silna opozycja przeciwko jego dyktatorskiej polityce sprawiła, że armia i marynarka dokonały niemal bezkrwawego przewrotu (Fonseca chciał ograniczyć wpływ wojska na politykę). Fonseca został zmuszony do ustąpienia na korzyść wiceprezydenta Floriana Peixoto (1842-1895). Peixoto, również generał, oświadczył, że Brazylii potrzebny jest wojskowy dyktator, który skończy z korupcją. To zaniepokoiło marynarkę, którą dowodził admirał Custodio Jose de Mello (l 845?-1902); we wrześniu 1893 cała marynarka pod kierunkiem Mello zbuntowała się przeciw rządowi i zawładnęła portem w Rio de Janeiro, stolicy kraju. Mello wspierał również drugi bunt, w stanie Rio Grandę do Sul. Zwolennicy Mello opanowali większą część południowej Brazylii, nie zdołali jednak zdobyć stolicy, zaatakowanej przez trzecią grupę buntowników, zwolenników przywrócenia monarchii. Siły Peixoto, w tym również okręty wojenne zamówione zagranicą, z dużym trudem pokonały Mello (poddał się 16 kwietnia 1894) i inne grupy buntowników;

93

w Rio Grandę do Sul działania partyzanckie trwaiy aż do sierpnia 1895, a powstrzymała je nagła śmierć Peixoto. „Pierwszy cywilny prezydent" Brazylii, Prudente Jose de Morais Barros (1841-1902), który objął urząd przy powszechnej akceptacji społecznej, przez całą czteroletnią kadencję musiał walczyć z wpływami wojskowymi w rządzie. BRAZYLIJSKI PRZEWRÓT 1930 (przewrót gauchos). Wybory prezydenckie w 1930 przypadły na okres niezadowolenia społecznego, spowodowanego ogólnoświatowym wielkim kryzysem i brakiem popytu na kawę. Urzędujący prezydent Washington Luiz Pereira de Souza (1869-1957) wyznaczył współziomka paulistę (mieszkańca Sao Paulo) Julio Prestesa (1898-1946) na oficjalnego konserwatywnego kandydata na prezydenta. Decyzja ta stanowiła wyłom w zwyczajowej procedurze, według której główni politycy brazylijskich stanów Sao Paulo i Minas Gerais na zmianę wystawiali kandydatów na prezydentów. Przywódcy Minas Gerais poparli w wyborach Getulio Dornellesa Yargasa (1883-1954), gubernatora stanu Rio Grandę do Sul, którego mieszkańcy są nazywani gauchos (stąd nazwa przewrotu). Gdy ogłoszono, że wygrał Prestes (marzec 1930), jego przeciwnicy ze stanów południowych postanowili nie dopuścić do tego, by objął urząd. Orwaldo Aranha (1894-1960), prawny doradca Yargasa, objechał dowództwa armii i uzyskał poparcie dla Vargasa. W październiku 1930 Yargas wezwał do przewrotu, obiecał przeprowadzenie reform politycznych i gospodarczych, zebrał wierne mu wojska stanowe i krajowe i pojechał pociągiem do stolicy Brazylii, Rio de Janeiro. Nikt nie stawił oporu i w wyniku bezkrwawego przewrotu Yargas objął prezydenturę zmuszając Luiza Pereirę de Souza do rezygnacji, a Prestesa do szukania schronienia w brytyjskim przedstawicielstwie dyplomatycznym. Był to koniec starej (pierwszej) republiki. BRAZYLIJSKI PRZEWRÓT 1964. Prezydent Joao Goulart (ur. 1918), który stał na czele

rządu o orientacji lewicowej, cieszył się poparciem Związku Marynarzy Floty Handlowej i Wojennej i innych związków zawodowych. 25 marca 1964 około 1400 marynarzy floty handlowej i wojennej zajęło budynek związków zawodowych, protestując w ten sposób przeciw aresztowaniu przewodniczącego ich związku. Protestujący nie ustąpili, mimo interwencji ministra floty, dwa dni później ulegli oddziałom armii, zostali natychmiast ułaskawieni. Wyżsi dowódcy wojskowi zarzucili Goulartowi, że nie udzielił im poparcia i że podkopuje dyscyplinę. Mimo iż Goulart ostatecznie zgodził się na zbadanie okoliczności amnestii buntowników, Czwarty Okręg Wojskowy podniósł bunt przeciwko prezydentowi, niebawem dołączyły do niego inne okręgi. Garnizon wojskowy w Rio de Janeiro pokonał kilka jednostek wojskowych wiernych Goulartowi i szybko opanował miasto. Strajk generalny ogłoszony przez Powszechną Konfederację Robotników całkowicie zdezorganizował życie w kraju. W tych warunkach dokonano wojskowego zamachu stanu. Goulart zmuszony był uciekać do Urugwaju. Nowy rząd rozpoczął masowe aresztowania wśród lewicowców i ludzi podejrzanych 0 sympatię do komunistów, a później roz szerzył czystkę na członków Kongresu 1 działaczy Partii Pracy Goularta. BRETOŃSKA WOJNA SUKCESYJNA 1341-1365. Po bezpotomnej śmierci księcia Bretanii, Jana III jego brat przyrodni, Jan z Montfort (zm. 1345) szukał poparcia dla swych roszczeń do tronu bretońskiego u króla Anglii Edwarda III (1312-1377), a mąż siostrzenicy Jana III, Karol z Blois - u króla Francji Filipa VI (1293-1350). Starania te stały się początkiem ważnego okresu w STULETNIEJ WOJNIE. Oba kraje - Anglia i Francja - najechały Bretanię, staczając w końcu 1342 bitwy pod Rennes, Nantes i Yannes. Interwencja legata nowego papieża, Klemensa VI (1291-1352), doprowadziła do tymczasowego rozejmu w Malestroit. W 1345 angielska armia po-

94

nownie obiegła twierdze francuskie leżące wzdłuż granicy bretońskiej, a także podjęła działania przeciw Francji na dwóch innych kierunkach. W 1347 w pobliżu La Roche-Derrien Anglicy ujęli Karola z Blois i przez dziewięć lat trzymali go w londyńskiej Tower. Walkę prowadziła nadal żona Karola, Joanna z Pethievre, ale pod Mauron w 1352 Francuzi ponownie zostali pobici. Kolejne rozejmy nie położyły kresu walkom, przerwała je dopiero śmierć Karola w bitwie pod Auray w 1364. Rok później w traktacie z Guerande wszystkie strony uznały roszczenia Montforta do bretońskiego tronu, a książę Jan złożył hołd królowi Francji, dzięki czemu w Bretanii zapanował spokój. BRETOŃSKIE WOJNY DOMOWE. Patrz BRE TOŃSKA WOJNA SUKCESYJNA 1341-1365. BROWNA NAPAP NA HARPERS FERRY 1859.

Amerykański abolicjonista John Brown (1800-1859) zamierzał uzbroić niewolników i stworzyć w górach bazę, w której mogliby znaleźć schronienie zbiegli Murzyni i skąd mogliby prowadzić działalność powstańczą. Na początek Brown i 21 jego zwolenników, między innymi jego trzech synów i pięciu Murzynów, napadli w nocy 16 października 1859 na arsenał federalny w Harpers Ferry w stanie Wirginia (obecnie Wirginia Zachodnia). Następnego dnia oddział Browna zajął miasto i zatrzymał kilku mieszkańców jako zakładników. Zamiast po zdobyciu dużej ilości broni wycofać się w góry, Brown i jego ludzie zabarykadowali się w maszynowni arsenału i rozpoczęli walkę z milicją stanową. Z Waszyngtonu przybyła kompania piechoty morskiej USA pod dowództwem pułkownika Roberta E. Lee (1807-1870); 18 października rano po krótkiej, ale zaciętej walce marynarze zajęli arsenał. Brown został ranny, w czasie akcji zginęło 17 ludzi z jego oddziału. Brown stanął przed sądem, został uznany za winnego zdrady i morderstwa. Powieszono go 2 grudnia 1859. Patrz także POTTAWATOMIE, MASAKRA w POTTAW ATOMIE isse.

BRUCE'A POWSTANIE 1306-1314. Osobiste ambicje skłaniały Roberta Bruce'a (12741329) do schlebiania obu stronom podczas szkockich walk z Edwardem I (1239-1307), królem Anglii. Pod Falkirk (patrz WALLACFA BUNT 1297-1305) Bruce przyłączył się do Wallace'a, ale już w 1302 ' stał po stronie Edwarda. W 1306 Bruce zabił w pojedynku barona Johna Comyna, przywódcę opozycji antyangielskiej, sam stanął na jej czele i koronował się w Scone na króla Szkocji. Edward wkroczył do Szkocji i zwyciężył pod Methven. Bruce uciekł do Irlandii. Po powrocie Roberta w 1307 Szkoci skupili się wokół niego, zwłaszcza po tym, jak jego oddziały (uzbrojone w piki) wybiły cały oddział kawalerii angielskiej. Edward zmarł w 1307 na początku nowej kampanii. Po nieudanej kampanii w 1310 Edward II (1284-1327) na kilka lat zrezygnował z podboju całej Szkocji, do czego dążył jego ojciec. W tym czasie Bruce zawarł pokój z większością Szkotów - swoich wrogów, wzmocnił wojska, zyskał uznanie króla Francji i przeciągnął na swoją stronę szkockie duchowieństwo. W 1311 zdobył Durham i Hartlepool i do 1314 odzyskał wszystkie zamki, opanowane wcześniej przez wojska angielskie, z wyjątkiem Berwick i Stirling. Ten ostatni był już oblegany w 1313 (patrz BANNOCKBURN, BITWA POD BANNOCKBURN 1313-13H). Patrz także SZKOCKA WOJNA 1314-1328.

BRYTYJSKIE WOJNY KOLONIALNE W AFRYCE 1900-1915. Na przełomie XIX i XX w. panowanie Wielkiej Brytanii na zachodnim wybrzeżu Afryki - w Nigerii, na Złotym Wybrzeżu (Ghana) i w Sierra Leone - było ugruntowane, obszary te były jednak bardzo rozległe i dla wzmocnienia pozycji należało jeszcze podporządkować tereny w głębi Jadu. Brytyjscy oficerowie i oddziały złożone z tubylców musieli zaprowadzić pokój między walczącymi plemionami, przywołać do porządku plemiona, które atakowały inne, żyjące spokojnie pod ochroną brytyjską, i ukarać tych tubylców, którzy podejmowali

95

wyprawy dla zdobycia niewolników lub blokowali szlaki handlowe. W 1900 zbuntowali się Aszanti w Kumasi na Złotym Wybrzeżu; przywracanie spokoju zajęło Brytyjczykom osiem miesięcy. Murzyni z plemienia Aro w Nigerii zostali pokonani w 1901; prowincje Bauchi, Bornu i Nassarawa w Nigerii zostały podporządkowane w 1902. W 1903 Wielka Brytania prowadziła z powodzeniem kampanie przeciwko państwom Hausa (sąsiednie muzułmańskie państwa murzyńskie) w północnej części Nigerii (podbito tereny Kano i Sokoto). Normalną praktyką było odsuwanie od władzy wodzów kłopotliwych plemion i zastępowanie ich ludźmi lojalnymi w stosunku do korony brytyjskiej. W 1914 pułk brytyjski ze Złotego Wybrzeża wkroczył do sąsiedniej niemieckiej kolonii Togo i w krótkim czasie przejął nad nim kontrolę (patrz ŚWIATOWA WOJNA i 1914-1918). W następnych latach francuskie i brytyjskie wojska zwyciężały w niemieckim Kamerunie i Niemieckiej Afryce Wschodniej (Tanzania). W 1906 stłumiono powstanie tubylców w Brytyjskiej Afryce Wschodniej (Kenia). Patrz także ASZANTI WOJNY; BURSKIE WOJNY; MATABELÓW WOJNA z ANGLIKAMI 1893; SUDAŃSKIE WOJNY. BRYTYJSKO-INDIAŃSKIE NAPADY 1782.

Kapitulacja Brytyjczyków w Yorktown, w stanie Wirginia, w październiku 1771 nie zakończyła walk AMERYKAŃSKIEJ REWOLUCJI. Połączone grupy żołnierzy brytyjskich i Indian nadal atakowały przygraniczne osiedla na Starym Północnym Zachodzie. 15 sierpnia 1782 około 250 Brytyjczyków i Indian dowodzonych przez amerykańskiego renegata, Simona Girty"ego (1741-1818) przeprawiło się przez rzekę Ohio i zaatakowało Bryan's Station w Kentucky. Atak został odparty, a w pościg za napastnikami udało się około 200 uzbrojonych amerykańskich osadników żyjących na tym pustkowiu. W pobliżu Blue Licks, w stanie Kentucky, ścigający wpadli w zasadzkę zastawioną przez dużą grupę Indian.

Zginęło około 70 Amerykanów. Zamieszki te skłoniły generała George'a Rogersa Clarka (1752-1818) do poprowadzenia na północ ponad 1000 żołnierzy, którzy spalili kilka wiosek indiańskich i zaprowadzili spokój w tym regionie. BUCHARY l SAMARKANDY ZDOBYCIE PRZEZ MONGOŁÓW 1220. W pościgu za szachem Chorezmu po bitwie pod Chodżentem (patrz MONGOLSKO-PERSKA WOJNA PIERWSZA 1218-

-1221) Czyngis-chan (l 167?-1227) ze swoją mongolską armią dotarł w początkach lutego 1220 do Buchary (obecnie w środkowym Uzbekistanie). Czyngis-chan obiegł miasto, w wale oblężniczym kazał pozostawić lukę, by załoga mogła się przez nią wymknąć. Rozpoczęto ostrzeliwanie miasta oraz szturmy, do udziału w których zmuszano jeńców. 10 lub 16 lutego miasto poddało się. Dwanaście dni broniła się jeszcze cytadela. Miasto zostało splądrowane i strawione przez przypadkowo zaprószony ogień; mieszkańców wygnano. Czyngis-chan w połowie marca dotarł do Samarkandy. Piątego dnia oblężenia część załogi wyszła z miasta i poddała się. W następstwie Samarkanda skapitulowała, broniła się jeszcze krótko cytadela. Miasto splądrowano, część mieszkańców wygnano. Czyngis-chan udał się w ślad za synem szacha do Bamianu (patrz BAMIANU ZBURZENIE PRZEZ MONGOŁÓW 1221). BUCKINGHAMA REWOLTA 1483. Henry Stafford (1454?-1483), drugi książę Buckingham, sprzeciwiał się planom Elżbiety Woodville (1437?-1492), wdowy po Edwardzie IV (1442-1483), królu Anglii, która chciała zostać regentką syna, Edwarda V (1470-1483). Buckingham poparł Protektora królestwa, Ryszarda Gloucestera (1452-1485), brata Edwarda IV, i dopomógł mu objąć tron. Buckingham został hojnie wynagrodzony, mimo to zbuntował się przeciw Ryszardowi i udzielił poparcia Henrykowi Tudorowi (1457-1509) (patrz DWÓCH Róż WOJNY uss-uss). W 1483, gdy powódź udaremniła mu połączenie się z in-

96

nymi uczestnikami bezowocnej rewolty, Buckingham ukrywał się. Został zdradzony, ujęty, osądzony i ścięty. Zarekwirowane dobra zwrócił rodzinie Henryk VII (Henryk Tudor) w 1485. BUŁGARSKI BUNT 1040-1041. Bułgarzy pod wodzą Piotra Deliana, który podawał się za wnuka cara Samuela (zm. 1014), mając nadzieję na odzyskanie niepodległości, rozpoczęli powstanie przeciw Bizancjum (patrz BUŁGARSKO-BIZANTYJSKA WOJNA 981-

-ioi8). W 1040 Deliana obwołano w Belgradzie carem, a niebawem jako współwładca przyłączył się do niego książę Alusianos, syn cara Aarona. Bułgarzy obiegli bizantyjskie miasto Tessaloniki (Saloniki), zostali jednak odparci i zmuszeni do odstąpienia. Wśród przywódców bułgarskiego powstania doszło do zatargów, w wyniku których Alusianos zwabił w zasadzkę Deliana i oślepił go. Wkrótce potem powstanie się załamało. Patrz również MANIAKESA BUNT 1043. BUŁGARSKO-BIZANTYJSKA WOJNA 755-772. Wojna wybuchła, gdy Bułgarzy zażądali daniny za twierdze bizantyjskie zbudowane w bułgarskiej Tracji. W czasie najazdu Bułgarów na cesarstwo bizantyjskie wojska cesarza Konstantyna V (718-775) w 755 pobiły Bułgarów w Tracji. Bizantyjczycy zwyciężyli następnie w 759 pod Marcellae i w 763 pod Anchialos. W 767 Bułgarzy zawarli porozumienie pokojowe, które przetrwało pięć lat. Gdy w 772 Bizantyjczycy dowiedzieli się o bułgarskich przygotowaniach do najazdu, uprzedzili ich i znowu odnieśli zwycięstwo. Telec (731-764), wódz bułgarski, który został chanem w 771, walczył z Bizancjum jeszcze przez trzy lata, aż do śmierci Konstantyna w 775, po czym Bułgarzy poprosili o pokój. BUŁGARSKO-BIZANTYJSKA WOJNA 780-783. W 780 cesarstwo bizantyjskie kontynuowało rozpoczęty 30 lat wcześniej podbój Bułgarii. W wyniku walk granica bułgarsko-bizantyjska została przesunięta na północ.

Mimo utraty terytorium chan Kardam, władca bułgarski, zmusił w 792 cesarzową bizantyjską Irenę (752-803) do wznowienia opłat rocznych przekazywanych Bułgarom. BUŁGARSKO-BIZANTYJSKA WOJNA 809-817. W 809 cesarz Nicefor I (zm. 811) podjął wyprawę do Bułgarii i zdobył Pliskę, stolicę. Krum, chan Bułgarów (zm. 814), kilkakrotnie proponował pokój, ale Nicefor odrzucał propozycje. W 811 na przełęczy Yirbica (góry Bałkanu) Bułgarzy zaatakowali w nocy i rozbili wojska bizantyjskie; sam Nicefor zginął w walce. Później, z powodu trudności spowodowanych częstymi zmianami władców i walką z Karolem Wielkim (742P-814), który prowadził wojnę z imperium bizantyjskim w latach 803-810, Bizancjum ponosiło klęski w walce z Bułgarami. Michał I, władca bizantyjski w latach 811-813, przegrał z Bułgarami bitwę pod Wersinika w 813, w której Leon Armeński (zm. 820), bizantyjski generał, zdradził cesarza i wycofał swoich azjatyckich żołnierzy z pola bitwy. Leon dokonał przewrotu pałacowego i zasiadł na tronie jako Leon V. W 817 pod Mesembrią Leon zwyciężył Bułgarów i zmusił ich do przyjęcia 30-letniego pokoju. Patrz także FRANKOŃSKO-BIZANTYJSKA WOJNA 803-810.

BUŁGARSKO-BIZANTYJSKA WOJNA 889-897. W 894 za panowania cara Symeona (zm. 927) Bułgarzy zwyciężyli Bizantyjczyków, ale ci w odwecie za klęskę swej armii nakłonili Madziarów, lud węgierski, do zaatakowania Bułgarów w 895. Symeon sprzymierzył się z Pieczyngami, koczowniczym plemieniem zamieszkującym południowe tereny obecnej Ukrainy, i zwyciężył Madziarów w BUŁGARSKO-MADZIARSKIEJ WOJNIE 895. Symeon wrócił następnie na południe, gdzie w 896 odniósł decydujące zwycięstwo nad wojskami bizantyjskimi, co doprowadziło do zawarcia pokoju w rok później. Bizantyjczycy zgodzili się płacić Symeonowi coroczną daninę. Wojna, która rozpoczęła się w 889 od sporu

97

0 prawa handlowe, przekształciła się ze strony Symeona w dążenie do rozbicia imperium bizantyjskiego i stworzenia na jego gruzach imperium bułgarskiego. BUŁGARSKO-BIZANTYJSKA WOJNA 913-927. Car bułgarski Symeon (zm. 927) dążył do podboju Bizancjum. W 913 podszedł pod Konstantynopol, stolicę Bizancjum, jednakże po zapewnieniu sobie daniny wycofał się bez walki. W wyniku przewrotu pałacowego na tronie Bizancjum zasiadła cesarzowa Zofia (Zoe) (906-920). Symeon zdawał sobie sprawę, że Bizancjum można zająć tylko siłą, przeto w 914 rozpoczął ofensywę i zajął Macedonię, Adrianopol 1 Albanię. Symeon zdobył większą część Półwyspu Bałkańskiego, a w 918 najechał Grecję i Tesalię. W ciągu następnych pięciu lat Symeon czterokrotnie stał pod murami Konstantynopola, ale za każdym razem wycofywał się, gdyż nie mógł zdobyć miasta bez wsparcia silnej floty. Wojna zakończyła się po śmierci Symeona w 927. BUŁGARSKO-BIZANTYJSKA WOJNA 981-1018. W 979 wojska bułgarskie cara Samuela (zm. 1014) dokonały inwazji na Tessalię we wschodniej Grecji i zajęły Larisę i Dyrrachium. Za panowania Bazylego II (ok. 958-1025) Bizantyjczycy dokonali najazdu na Bułgarię, ale Bułgarzy pod wodzą cara Samuela pobili ich w 981 w pobliżu Sofii. Samuel, wykorzystując okres zamętu w cesarstwie bizantyjskim, zaczął rozszerzać swoją władzę na Bułgarię wschodnią, a także poza jej obszar. W 996 Bułgarzy podjęli wyprawę w głąb Grecji. W drodze powrotnej zostali rozbici całkowicie nad rzeką Spercheios (w okolicach Lamii). W 1003 Bazyli odzyskał Grecję i Macedonię. Rozpoczął podbój Bułgarii, ale wojna toczyła się do 1009 ze zmiennym szczęściem. W 1014 armia Bazylego rozbiła wojska Samuela pod Strumicą; do niewoli dostało się około 15 tysięcy żołnierzy bułgarskich. Prawie wszyscy zostali oślepieni i odesłani do Samuela, który zmarł wstrząśnięty widokiem swoich

okaleczonych żołnierzy. Bazyli, zwany odtąd Bułgarobójcą, prowadził dalej systematyczny podbój Bułgarii. Zahamowała go w latach 1016-1018 wojna podjazdowa prowadzona przez chana Jana Władysława. Gdy poległ on w 1018, opór bułgarski załamał się. BUŁGARSKO-BIZANTYJSKA WOJNA 1261-1265. Bułgaria pozostawała pod panowaniem cesarstwa bizantyjskiego od około 1018 do 1185, wówczas powstanie zmusiło Bizancjum do uznania niepodległości Bułgarii. Dążąc do ponownego podboju Bułgarii, w 1261 Bizancjum rozpoczęło wojnę i zdobyło bułgarskie porty Anchialos i Mesembrię. W 1265 bizantyjski cesarz Michał VIII (1224-1282) podbił Bułgarię aż poza Haemus (góry Bałkan). Wracając z wyprawy, Michał wpadł w zasadzkę i dostał się w ręce Bułgarów, którzy zmusili go do złożenia obietnicy zwrotu dwóch portów zdobytych przez niego w 1261. Michał nigdy nie zwrócił portów; Bułgarzy w nadziei, że uda się im je odzyskać, najechali w 1272 Bizancjum, jednakże nie uzyskali powodzenia i w końcu zrezygnowali ze swoich roszczeń. BUŁGARSKO-MADZIARSKA WOJNA 895. Po

wyprawie tureckojęzycznych Bułgarów na cesarstwo bizantyjskie Bizantyjczycy nakłonili Madziarów do najazdu Bułgarów (patrz BUŁGARSKO-BIZANTYJSKA WOJNA 889-897). Madziarzy pod dowództwem Arpada (ok. 849-907) zostali pobici przez Bułgarów dowodzonych przez cara Symeona (zm. 927) oraz Połowców i Pieczyngów. Wyparci ze swych pierwotnych obszarów w pobliżu Morza Czarnego, Madziarowie przenieśli się w dolinę Dunaju, gdzie zajęli tereny zamieszkane przedtem przez Słowian, i utworzyli tu państwo. BURGUNDZKO-FRANCUSKIE WOJNY. Patrz FRANCUSKO-BURGUNDZKIE WOJNY, BURGUNDZKO-FRANKOŃSKA WOJNA 500.

W 500 toczyła się bratobójcza walka o wła-

98

dzę nad królestwem Burgundii między królem Gundobadem (zm. 516) a jego bratem Godegizilem (zm. 500). Chlodwig (ok. 466511), król Franków, przyszedł z pomocą Godegizilowi; jego wojsko odniosło zwycięstwo nad Burgundami Gundobada w bitwie pod Ouche. W Awinionie Gundobad wytrzymał oblężenie Chlodwiga, a później zawarł z nim pokój. Godegizil został zwyciężony wcześniej; zginął z rąk Gundobada w bitwie pod stolicą Burgundii, Yienne.

czerwca 1339 stoczono bitwę pod tym miastem. Szwajcarska piechota (uzbrojona w piki i łuki) zaatakowała i rozbiła piechotę Burgundów, po czym odparła silny kontratak jazdy (21 czerwca 1339). Burgundowie musieli się wycofać, wojsko szwajcarskie ukazało dobitnie swe zalety. Na trwałe ugruntowało się przewodnictwo Berna w Związku Wieczystym, który przekształcił się z czasem w obecną Szwajcarię. Patrz także AUSTRIA-

BURGUNDZKO-FRANKOŃSKA WOJNA 523-534. Frankońskie królestwo Chlodwiga (ok. 466-511) podzielone zostało między jego czterech synów: Teodoryka I (zm. 534), Chlodomira (zm. 524), Childeberta (zm. 558) i Chlotara I (zm. 561). Wszyscy czterej dążyli do powiększenia swoich terytoriów. W 523 wkroczyli do Burgundii, gdzie ujęli i zamordowali króla Burgundii, Zygmunta (zm. 524). Po śmierci Chlodomira w 524 Chlotar i Childebert zajęli jego ziemie i zamordowali jego dzieci. W tym samym roku burgundzkie wojska pod wodzą Godomara (zm. 532), brata Zygmunta, zwyciężyły Franków w bitwie pod Yererance i zmusiły do wycofania się. Burgundia pozostała niepodległa do 532, kiedy to Frankowie dokonali powtórnego najazdu. Godomar został zabity, a w 534 królestwo Burgundii było już w rękach Chlotara i Childeberta, którzy sprawowali nad nim wspólne rządy (udział Teodoryka skończył się wraz z jego śmiercią w 534). Ze śmiercią Godomara wygasła burgundzka dynastia królewska.

BURGUNDZKO-SZWAJCARSKA WOJNA 1474-1477. Zabory Karola Śmiałego, księcia Burgundii (1433-1477) wzbudziły obawy Szwajcarii. Pod wpływem króla Francji Ludwika XI (1423-1483) w lutym 1476 cały szwajcarski garnizon w Granson, który się wcześniej poddał, z rozkazu Karola został wymordowany. Szwajcarzy rozbili Burgundów pod Granson 2 marca 1476 i pod Morat 2 czerwca 1476. 5 stycznia 1477 Karol na czele odtworzonej armii burgundzkiej stawił pod Nancy czoło Szwajcarom. Szwajcarzy rozbili ją. Karol zginął w czasie odwrotu. Wielkie czworoboki pikinierów szwajcarskich (batalie) odpierały ataki jazdy, ich natarcia przełamywały szyki przeciwnika, sprawnie manewrowały na polu bitwy oskrzydlając nieprzyjaciela. Patrz także FRANCUSKO-BURGUNDZKIE WOJNY HM-HÓS,

BURGUNDZKO-SZWAJCARSKA WOJNA 1339. Na początku XIV w. szwajcarskie Berno, wolne miasto Świętego Cesarstwa Rzymskiego, stopniowo powiększało swoje terytorium opanowując sąsiednie obszary. Dążąc do zahamowania ekspansji Berna, Burgundowie (w sile ok. 15 tysięcy ludzi piechoty i jazdy) dokonali najazdu i rozpoczęli oblężenie Laupen, miasta podległego Bernu. Z pomocą Bernu przyszły trzy kantony szwajcarskie (Uri, Schwyz i Unterwalden). Wyruszono na odsiecz Laupen. 21

CKO-SZWAJCARSKA WOJNA 1385-1388.

1467-1477.

BURÓW POWSTANIE 1914-1915. W 1914 Związek Południowej Afryki ustanowiony przez Wielką Brytanię w 1910 przyłączył się do sprzymierzonych i przystąpi} do ŚWIATOWEJ WOJNY I. Premier Związku, Louis Botha (1826-1919), rozpoczął przygotowania do inwazji na sąsiednią kolonię, Niemiecką Afrykę Południowo-Zachodnią (Namibia), przeciw czemu wielu Burów, jego zwolenników, zgłosiło ostry sprzeciw; Burowie bowiem faworyzowali Niemców i niechętnie odnosili się do Brytyjczyków (patrz BURSKIE WOJNY). Wybuchło powstanie, którym kierowali trzej dowódcy armii; do końca 1914 w Wolnym Państwie Orania i Transwalu pod bronią było już 12 tysięcy

99

powstańców. Botha nie zawahał się przed podjęciem walki z powstańcami, mimo że burscy powstańcy w niedalekiej przeszłości byli jego kolegami. W akcji przeciw powstańcom wspomógł Bothę Jan Smuts (1870-1950) dawny burski generał. Botha dowodził osobiście dwiema kampaniami; w październiku pokonał powstańców w Transwalu, a w grudniu w Wolnym Państwie Orania. W lutym 1915 została pokonana ostatnia grupa powstańców. Botha okazał powstańcom i ich przywódcom wyjątkowe względy, a w 1917 zwolnił wszystkich więźniów. BURSKA WOJNA PIERWSZA 1880-1881.

(powstanie w Transwalu). Niechęć Burów do Wielkiej Brytanii, wywołana aneksją Transwalu (niepodległego państwa burskiego) dokonaną przez Brytyjczyków w 1877, doprowadziła ostatecznie do wybuchu wojny w końcu 1880. Burowie chwycili za broń i proklamowali nową republikę - Republikę Południowoafrykańską obejmującą terytorium Transwalu. Pod dowództwem prezydenta S. J. Paula Krugera (1825-1904) i generała Pięta Joberta (1831-1900) Burowie dwukrotnie - pod Laing's Nek i Ingogo - odparli wojska brytyjskie, a 27 lutego 1881 odnieśli zwycięstwo pod Majuba Hill. Na mocy podpisanej w Pretorii konwencji Republika Południowoafrykańska zyskała samodzielność w sprawach wewnętrznych, ale Brytyjczycy zachowali niejasno określoną „zwierzchność" nad tym regionem. Druga wojna burska wielka 1899-1902. (wojna południowoafrykańska). Odkrycie w 1886 dużych i bogatych złóż złota w południowym Transwalu (obecnym Witwatersrand) spowodowało napływ cudzoziemców (głównie Brytyjczyków) i zaostrzyło napięcia między Burami i Brytyjczykami. W 1895 JAMESONA NAJAZD, który miał wywołać powstanie przeciwko Burom, pogorszył stosunki. W końcu w październiku 1899, gdy wojska chroniące brytyjskie kopalnie nie zastosowały się do ultimatum Burów domagających się ich wycofania, Republika Południowoafrykańska (Transwal) i sprzymierzone z nią Wolne Państwo Orania wypowie-

działy wojnę Wielkiej Brytanii. Dobrze wyposażone wojska burskie dowodzone przez Jouberta, Pięta Cronjego (1840?-1911), Louisa Bothę (1862-1919), Jacobusa H. De La Reya (1847-1914) i innych uzyskały pierwsze sukcesy zdobywając Kimberly, Mafeking i Ladysmith. (Zwycięstwo Cronjego w bitwie pod Magersfontein 10-11 grudnia 1899 udaremniło Brytyjczykom pod dowództwem Paula S. Methuena [1845-1932] przerwanie oblężenia Kimberly, a zwycięstwo Bothy w bitwie pod Colenso 15 grudnia 1899 zmusiło Brytyjczyków pod wodzą Redversa H. Bullera [1857-1915] do odstąpienia i poddania Ladysmith.) W 1900 z odsiecią przybyły wojska brytyjskie pod dowództwem feldmarszałka lorda Fredericka Robertsa (1832-1914) i generała lorda Horatio Kitchenera (1850-1916). Roberts wkroczył do Wolnego Państwa Orania, 13 marca 1900 zdobył stolicę, Bloemfontein, i w krótkim czasie zajął cały kraj. Brytyjczycy zaatakowali następnie Transwal, w maju i czerwcu zdobyli Johannesburg i Pretorię, co zakończyło regularne działania wojenne. Gdy Wielka Brytania formalnie zaanektowała państwa burskie, Roberts uznał, że wojna się skończyła i powrócił do kraju, ale wojska lorda Kitchenera jeszcze ponad dwa lata prowadziły zacięte walki, nim pokonały oddziały partyzantów, dowodzone przez generałów burskich - Jana Smutsa (1870-1950), Christiaana De Weta (l 854-1922), Bothę i De La Reya. Kitchener pokrył kraj siecią strażnic wojskowych i umieścił w obozach koncentracyjnych kobiety i dzieci, co obniżyło morale Burów. Systematyczne działania wojskowe Brytyjczyków doprowadziły do pokonania partyzantów. Burowie uznali w traktacie z Yereeniging z 31 maja 1902 zwierzchnictwo Wielkiej Brytanii w zamian za duże odszkodowanie i inne ustępstwa. BURSKO-ZULUSKA WOJNA 1838-1839.

Wielki trek, czyli wędrówka do Transwalu burskich hodowców bydła, którzy pragnęli ujść spod panowania brytyjskiego w Afryce Południowej, doprowadziła do konfliktu między Europejczykami a plemieniem Zu-

100

lusów. Jedna z grup wędrowców prowadzona przez Pięta Retiefa (1780-1838) poprosiła króla Zulusów, Dingaana (zm. 1840) o przydział ziemi. Dingaan zgodził się pod warunkiem, że Retief odzyska bydło, które królowi ukradł jego rywal. Retief sprowadził bydło, ale Dingaan ziemi nie przydzielił, zdradziecko napadł na Burów i wybił całą grupę (6 lutego 1838). Zulusi zaatakowali potem burską osadę Weenen („miejsce płaczu") w Natalu i zamordowali 282 osoby - mężczyzn, kobiety i dzieci. W kwietniu 1838 Burowie zebrali wojsko i zaatakowali Zulusów. Wciągnięci w zasadzkę, Burowie z trudem przedarli się i uratowali, ponosząc duże straty. W tym samym czasie nadciągnęły ze wschodu wojska brytyjskie, które również wpadły w pułapkę i zostały otoczone przez 7000 Zulusów. Brytyjczycy odparli trzy ataki wroga, ale czwarty atak rozbił siły brytyjskie na dwie części. Jedna połowa usiłowała wycofać się, idąc wzdłuż rzeki Tugela, wyrwać udało się jednak niewielu. Druga część wojsk została szczelnie otoczona; Zulusi przypuszczali nieustanne ataki dopóty, dopóki nie zabili wszystkich żołnierzy brytyjskich. Burowie zebrali następną armię i zaproponowali Dingaanowi negocjacje pokojowe, ale król zamiast negocjacji wyprawił przeciw nim 10-tysięczne wojska. 16 grudnia 1838 w bitwie nad BLOOD RIYER używający broni palnej Burowie zdziesiątkowali wojowników zuluskich Dingaana; pozostali przy życiu wycofali się. W rok później brat Dingaana, Umpanda (zm. 1872), zawiązał spisek w celu zdobycia zuluskiego tronu; jego poplecznicy wezwali na pomoc białych, którzy skwapliwie jej udzielili. Wspólnie stawili czoło wojskom Dingaana i pokonali je; Dingaan uciekł na północ i został później zamordowany. Po pokonaniu Dingaana biali przejęli władzę nad Natalem. BURUNDYJSKA WOJNA DOMOWA 1972.

Kilka wieków temu Tutsi, wojowniczy hodowcy bydła, podbili we wschodniej Afryce Hutu, którzy zajmowali się uprawą ziemi. Tutsi stali się arystokratyczną mniejszością

sprawującą rządy i utrzymywali nad Hutu feudalną zwierzchność. Gdy Belgia uznała w 1962 niepodległość Burundi, ustanowiono w tym kraju monarchię Tutsi. Wśród elity Tutsi wybuchła walka o władzę; w 1966 w następstwie przewrotu wojskowego mwami (król) został pozbawiony tronu, proklamowano republikę, ale Tutsi pozostali u władzy. W 1970 dyskryminowani Hutu podjęli nieudaną próbę przejęcia władzy; w czasie powstania zabili wielu Tutsi. Po stłumieniu buntu większość przywódców Hutu została stracona. W kwietniu 1972 rząd zdławił próbę odzyskania władzy podjętą przez mwami (który został zabity), później w całym Burundi wybuchło zbrojne powstanie Hutu, którzy zaciekle atakowali Tutsi. W odwecie rząd - dążąc do stłumienia powstania - zabił około 100 tysięcy Hutu. Zwycięscy Tutsi, którzy stracili około 10 tysięcy ludzi, w ciągu kilku miesięcy całkowicie opanowali sytuację. W 1973 walki wybuchły na nowo; tysiące Hutu uciekło do sąsiedniego Zairu, Ruandy i Tanzanii. Patrz także RUANDYJSKA WOJNA DOMOWA 1959-1961. BUSHIRIEGO POWSTANIE 1888-1890. Bu-

shiri bin Salim (zm. 1889) wzniecił powstanie mieszkającch na wybrzeżu arabskich handlarzy niewolników przeciwko bezwzględnym kolonizatorom niemieckim w Niemieckiej Afryce Wschodniej (obecnie część Tanzanii). W 1888 Hermann von Wissmann (1853-1905), znany badacz Afryki, został mianowany komisarzem Afryki Wschodniej; jego zadaniem było stłumienie powstania. Wissmann przybył do Niemieckiej Afryki Wschodniej na początku 1889 wraz z 600 sudańskimi żołnierzami i przez cały rok toczył potyczki ze zbuntowanymi Arabami. W grudniu 1899 żołnierze Wissmanna zdobyli Bagamoyo, ośrodek oporu powstańców. Bushiri ujęto i powieszono. Gdy Wissmann przywracał porządek w kraju, Niemcy i Brytyjczycy utrzymywali blokadę wybrzeża, uniemożliwiając w ten sposób handel niewolnikami i import broni. Do 1890 powstanie całkowicie stłumiono.

101

c CABOCHE'A BUNT 1413. Simon Lecoustellier, rzeźnik, znany także jako Simon Caboche, przewodził wojowniczej grupie francuskich rzemieślników, którzy zbuntowali się przeciwko korupcji w administracji państwowej. Sprzymierzeni z Janem bez Trwogi (1371-1419), księciem Burgundii, tak zwani cabochiens zdobyli w Paryżu Bastylię, twierdzę królewską służącą za więzienie, i zmusili króla Karola VI do uchwalenia ordonnance cabochienne, rozporządzenia wprowadzającego radykalne reformy. Rozruchy wywołały niezadowolenie paryskiej klasy średniej, co umożliwiło Karolowi (1391-1465), księciu orleańskiemu, zgniecenie buntu i odwołanie reform. Patrz także ARMANIACKO-BURGUNDZKA WOJNA DOMOWA 1411-1413.

CADE'A BUNT 1450. Bunt Cade'a z końca STULETNIEJ WOJNY ilustruje wpływ, jaki wywarła ta wojna na społeczeństwo angielskie. John lub Jack Cade (zm. 1450) przyjął nazwisko John Mortimer i głosił, że jest kuzynem Ryszarda (1411-1460), księcia Yorku. Cade stanął na czele dobrze zorganizowanego powstania drobnych właścicieli ziemskich domagających się obniżenia podatków i cen, zwolnienia kilku ministrów króla Henryka VI (1421-1471), położenia kresu przekupstwu i żądających powrotu z wygnania Ryszarda, rywala Henryka. Armia Cade'a, składająca się głównie z mieszkańców Kentu i Sussex, pokonała armię królewską 18 czerwca 1450 pod Sevenoaks i na krótki czas zajęła Londyn, gdzie stracono znienawidzonego królewskiego lorda skarbnika, obwinianego o wszystkie klęski

poniesione we Francji. Buntownicy plądrowali i wzniecali pożary, aż wreszcie 6 lipca 1450 londyńczycy zmusili ich do opuszczenia miasta. Większość powstańców skorzystała z amnestii uchwalonej przez rząd i zaniechała dalszych działań, ale Cade walczył nadal; ujęto go, gdy został śmiertelnie ranny. Powstanie przyczyniło się do obniżenia autorytetu króla i umożliwiło Ryszardowi powrót z Irlandii, gdzie przebywał w czasie wygnania. Patrz także DWÓCH Róż WOJNY 1455-1485. CAMBRAI, WOJNA LIGI W CAMBRAI. Patrz

LIGI z CAMBRAI WOJNA isos-isio.

CAMP GRANT, MASAKRA W CAMP GRANT 1871. 30 kwietnia 1871 około 150-osobowa grupa białych i nienawidzących Apaczów Indian Papagów wkradła się nocą do Camp Grant w południowej Arizonie i zabiła 108 członków plemienia Arawajpów należącego do szczepu Apaczów, które dążyło do zawarcia pokoju z białymi osadnikami. Zabójcy uprowadzili 29 dzieci, które zostały później sprzedane w Meksyku. Władze aresztowały prowodyrów masakry, ale wkrótce ich zwolniono. Masakra wywarła wpływ na politykę prowadzoną przez prezydenta Stanów Zjednoczonych Ulyssesa S. Granta (1822-1885), której celem było zamknięcie Apaczów w rezerwatach indiańskich, gdzie można byłoby „wdrażać ich do cywilizacji". Masakra w Camp Grant była początkiem APACZÓW WOJNY 1871-1873. CASTRO REWOLUCJA. Patrz KUBAŃSKA REWOLUCJA 1956-1959.

102

CAYITE,

POWSTANIE W

CAYITE

1872.

20 stycznia 1872 około 200 żołnierzy filipińskich służących w armii hiszpańskiej na Filipinach zbuntowało się w forcie San Felipe w Cavite, prowincji na południe od Manili. Bunt stłumiono błyskawicznie, a buntowników surowo ukarano. Reakcyjny gubernator hiszpański Filipin wykorzystał powstanie jako pretekst do zgniecenia rodzącego się ruchu na rzecz niepodległości Filipin. Pod fałszywym oskarżeniem 0 udział w powstaniu zaaresztował wielu intelektualistów i innych ludzi, którzy do magali się reform. Aresztowano, postawiono przed sądem i uznano za winnych zdrady trzech księży katolickich. Ich śmierć uczy niła z nich bohaterów walczących o uwol nienie Filipin spod władzy hiszpańskiej. CEJLOŃSKA REWOLTA 1971. W 1948 Cejlon (Sri Lanka) uzyskał niepodległość i status członka brytyjskiej Wspólnoty Narodów. Stałe tarcia między Syngalezami, przeważającą grupą narodowościową, wyznania buddyjskiego, a Tamilami wyznającymi hinduizm oraz trudności gospodarcze i spory między partiami politycznymi doprowadziły do zamordowania w 1959 syngaleskiego premiera Cejlonu, S.W.R.D. Bandaranaike (1899-1959) z Cejlońskiej Partii Wolności (CPW). Wdowa po nim, Sirimavo Bandaranaike (ur. 1916), została przywódczynią CPW, a później (1960) premierem skrajnie lewicowego rządu sprzyjającego Syngalezom. W opozycji do tego rządu znalazły się partie zarówno lewicowe, jak i prawicowe. W wyniku wyborów w 1965 na czele rządu stanął umiarkowany, prozachodni socjalista, ale w 1970 władzę przejęła znowu pani Bandaranaike i powołała nowy, koalicyjny rząd CPW i marksistowskich partii socjalistycznych. Opozycja ze strony skrajnej lewicy oraz marksistowskiego Zjednoczonego Frontu Ludowego (ZFL) zniecierpliwiona wolnym tempem przeprowadzanych przez rząd reform społecznych, podjęła próbę przejęcia władzy w stolicy kraju, Colombo 1 w innych miastach (kwiecień - maj 1971).

Rząd uzyskał pomoc wojskową Związku Radzieckiego, Indii, Pakistanu i Wielkiej Brytanii; stłumiono rewoltę najpierw w miastach, a do połowy czerwca także w okolicach rolniczych i w dżungli. W 1972 Sirimavo Bandaranaike proklamowała republikę; przyjęto nową konstytucję oraz nową nazwę kraju - Sri Lanka (w języku syngaleskim: „wspaniały kraj"). Jednakże konflikt między mniejszością a większością narodową pozostał nadal nie rozwiązany. CELTYBERYJSKIE WOJNY 154-133 p.n.e.

Wojska rzymskie dokonujące podboju Półwyspu Pirenejskiego (Hiszpania i Portugalia) prowadziły okrutne, krwawe i długie wojny z plemionami celtyckimi zamieszkującymi górzystą Celtyberię (północna część środkowej Hiszpanii). Celtyberowie budowali na wzgórzach ogromne warownie, których skutecznie bronili, zasłynęli tym zwłaszcza mieszkańcy Numancji (patrz NuMANTYJSKA WOJNA 137-133 p.n.e.). Luzytanie

- związek wojowniczych ludów celtyckich zamieszkujących obecną Portugalię środkową i zachodnią Hiszpanię - długo stawiali opór Rzymianom. Celtyberowie zostali zwyciężeni dopiero w 151, a Luzytanie w 150. Korzystając z prowadzonej przez Rzymian trzeciej PUNICKIEJ WOJNY, plemiona te wznieciły w 147 powstanie i zadały Rzymianom ciężkie straty. Wiriatus (zm. 139), wódz Luzytanów, walczył przez osiem lat (patrz LUZYTANÓW WOJNA 154-139 p.n.e.). Wielu Celtyberów zwyciężyły w latach 143-141 legiony rzymskie Kwintusza Ceciliusza Metellusa (zm. 115), ale część z nich stawiała nadal opór; Numancja do 133. CHACO, WOJNA O CHACO 1932-1935.

Grań Chaco, inaczej Chaco Boreal, to pustkowie o powierzchni około 260 tysięcy km2, położone na zachód od rzeki Paragwaj i na północ od rzeki Pilcomayo. Przynależność terytorialna Grań Chaco jest przedmiotem sporu między Boliwią i Paragwajem od ok. 1825. Boliwia, która utraciła wybrzeże na rzecz Chile (patrz WOJNA o SALETRĘ is?9-

103

-1884), pokładała nadzieję, że przez Grań Chaco oraz rzeki Paragwaj i Parane prowadzić będzie droga transportu ropy naftowej do Atlantyku. W tym czasie przypuszczano, że w Grań Chaco znajdują się złoża ropy. Gdy wojska wraz z kolonistami z Boliwii wkroczyły na teren Grań Chaco, doszło do starć między nimi a mieszkającymi tam Paragwajeżykami. W 1928 wojska obu państw atakowały się wzajemnie, jednak do otwartej wojny jeszcze nie doszło, a konferencja krajów Ameryki usiłowała doprowadzić do zakończenia sporu na drodze arbitrażu. Próby okazały się bezowocne. Drobne starcia trwały do 1932, kiedy to Paragwaj rozpoczął ofensywę, a później - 10 maja 1933 - formalnie wypowiedział wojnę Boliwii. Liczniejsza i lepiej uzbrojona armia boliwijska, wyszkolona i początkowo dowodzona przez niemieckiego generała, Hansa von Kundla (1869-1939), zdobyła umocnienia paragwajskie w środkowym Grań Chaco, w tym strategiczny punkt - Fortin Boąueron (15 czerwca 1932). Później Paragwaj, który traktował tę wojnę jak obronę ojczystego kraju, przeprowadził mobilizację i przygotował ofensywę kierowaną przez pułkownika Jose Felixa Estigarribię (1888-1940). Pod jego dowództwem wojska paragwajskie zaczęły odnosić zwycięstwa; odbito Fortin Boąueron oraz inne twierdze, a w 1934 Paragwajczycy zdobyli większą część Grań Chaco. Naczelnym dowódcą wojsk boliwijskich został na miejsce Kundla generał Enriąue Penaranda (1892-1970). 17 listopada 1934 Estigarribia zdobył najważniejszą twierdzę boliwijską, Ballivian, a na początku 1935 wkroczył do wschodniej Boliwii, skąd wyparła go kontrofensywa boliwijska. Dzięki staraniom Stanów Zjednoczonych i pięciu państw południowoamerykańskich oba zmęczone wojną państwa zawarły rozejm (12 czerwca 1935), a później podpisały w Buenos Aires układ pokojowy (21 lipca 1938). Paragwaj uzyskał większą część Grań Chaco, a Boliwia - dostęp do Atlantyku przez rzeki Paragwaj i Parane oraz możliwość korzystania z wolnego portu Puerto Casado.

CHAMORRO PRZEWRÓT. Patrz NlKARAGUA-

ŃSKA WOJNA DOMOWA 1925-1933.

CHARLES FORD, MASAKRA POD CHARLES FORD. Patrz BANNOKÓW WOJNA 1878.

CHERRY YALLEY, MASAKRA W CHERRY VALLEY 1778. W czasie AMERYKAŃSKIEJ REWOLUCJI Amerykanie chcieli wywrzeć presję na Indian z plemienia Irokezów, sprzymierzeńców Brytyjczyków. Amerykańskie wojska kolonialne zburzyły dwie wioski Irokezów na granicy stanu Nowy Jork. W odwecie około 500 Irokezów, prowadzonych przez wodza Josepha Branta (1742-1807), oraz około 200 żołnierzy lojalistów pod dowództwem kapitana Waltera N. Butlera (zm. 1781) zaatakowało 11 listopada 1778 ufortyfikowane miasto Cherry Yalley, w stanie Nowy Jork. Miasto doszczętnie spalono, około 50 obrońców zabito (w tym 20 żołnierzy i pułkownika Ichaboda Aldena [1739-1778], który z 200 żołnierzami z Siódmej Kontynentalnej Dywizji Massachusetts stacjonował w Cherry Yalley). 70 mieszkańców miasta zostało rannych i wziętych do niewoli. Patrz także MINISINK, MASAKRA w MINISINK 1779; WYOMING VALLEY, MASAKRA w WYOMING YALLEY 1778. CHEYY CHASE, KLĘSKA ANGLIKÓW POD CHEYY CHASE 1388. Między baronami, odpowiedzialnymi za obronę granicy szkocko-angielskiej, często dochodziło do walk. W 1388 Szkoci odnieśli zwycięstwo pod Chevy Chase, czyli Otterburn (nazwa szkocka), w Northumberlandii. Wojska angielskie pod dowództwem Henry'ego „Hotspura" (Raptusa) Percy'ego (1366-1403) miały przewagę liczebną nad wojskami szkockimi w stosunku 3 do l, ale Szkoci pod dowództwem hrabiów Douglasa i Moraya, zaatakowali z bliska. Anglicy nie mogli więc użyć łuków, gdyż obawiali się, że w zapadającym zmierzchu mogliby razić swoich. Douglas poległ, ale jego zwolennicy nie załamali się, dokonali rzezi 2000 uciekających Anglików. Percy dostał się do niewoli, z której go potem wykupiono.

104

CHILE WOJNA Z KONFEDERACJĄ PERUWIAŃSKO-BOLIWIJSKĄ. Patrz PERUWIAŃ-

SKO-BOLIWIJSKIEJ FEDERACJI WOJNA 1836-

1839. CHILUSKA WOJNA DOMOWA 1829-1830.

Po obaleniu w 1823 chilijskiego dyktatora Bernardo O'Higginsa (1778-1842) Chile przeżyło okres niesłychanego zamętu. Konserwatywni, bogaci posiadacze ziemscy i duchowieństwo zawiązali przymierze, aby przeciwstawić się liberałom rekrutującym się przede wszystkim z klas niższych. Liberałowie popierali lokalną autonomię, reformy rolne i ograniczenie władzy kościelnej. Ogłoszenie liberalnej konstytucji w 1828 spowodowało kryzys, w wyniku którego w 1829 wybuchła wojna domowa. Konserwatyści poparli generała Joaąuina Prieto (1786-1854), dowódcę największego garnizonu wojskowego znajdującego się w Concepción; wojskami liberałów dowodził generał Ramon Freire (1787-1851). 17 kwietnia 1830 obie armie spotkały się w bitwie pod Lircay, w której decydujące zwycięstwo odnieśli konserwatyści. Prieto został prezydentem; jednym z ministrów gabinetu mianował Diego Portalesa (1793-1837), który później został dyktatorem rządu konserwatywnego. Patrz także PERU WIAŃSKO-BOLIWIJSKIEJ

FEDERACJI

WOJNA

1836-1839.

CHILUSKA WOJNA DOMOWA 1891. W 1886 na prezydenta Chile wybrano liberała Jose Manuela Balmacedę (1840-1891), który popierał roboty publiczne, usprawnił opiekę lekarską i szkolnictwo publiczne. W 1890 opozycja w Kongresie wystąpiła przeciw jego reformom i odrzuciła proponowany budżet. Na początku 1891 Balmaceda oświadczył, że będzie sprawował rządy bez Kongresu; w odpowiedzi Kongres zdymisjonował go i mianował prezydentem tymczasowym oficera marynarki Jorge Montta (1845-1922). Marynarka wojenna opowiedziała się po stronie Kongresu, ale armia nie wypowiedziała posłuszeństwa prezydentowi, który w stolicy Santiago sprawował rządy dyktatorskie. W sierpniu 1891 flota wysadziła na brzeg w pobliżu

Yalparaiso 9000 żołnierzy Kongresu. Część wojsk Balmacedy, liczących 10 tysięcy ludzi, nie chciała walczyć, co pozwoliło drugiej stronie na zajęcie miasta. Wkrótce wojska Kongresu zajęły również Santiago. Usunięty z urzędu Balmaceda uzyskał azyl w poselstwie Argentyny w Santiago, a gdy jego kadencja dobiegła końca, 19 września 1891 popełnił samobójstwo. CHILIJSKA WOJNA O NIEPODLEGŁOŚĆ 1810-1818. Gdy wiadomość o detronizacji króla Hiszpanii, Ferdynanda VII (1784-1833), przez Napoleona (1769-1821) (patrz PÓŁWYSPU IBERYJSKIEGO WOJNA isos-isw) dotarła do Chile, obalono hiszpańskiego gubernatora, a władzę przejęła junta. Junta wprawdzie oficjalnie zadeklarowała wierność Ferdynandowi, ale usuwała kolonialnych administratorów i otworzyła porty chilijskie dla zagranicznych statków handlowych. W latach 1811-1814 jednością rewolucyjnego ruchu w Chile wstrząsały gwałtowne spory między zwolennikami radykała Jose Miguela Carrery (1785-1821) a zwolennikami umiarkowanego Bernardo O'Higginsa (1778-1842). W 1814 umożliwiły one hiszpańskiej armii królewskiej pokonanie rewolucjonistów w bitwie pod fencagua i przywrócenie w Santiago władzy królewskiej. O'Higgins i Carrera połączyli swe wojska z siłami Jose San Martina (1778-1850), który w Mendozie (w zachodniej Argentynie) od trzech lat szkolił armię mającą wyzwolić Peru (via Chile) (patrz PERU WOJNA o NIEPODLEGŁOŚĆ isio-ms). San Martin wkrótce usunął Carrerę za podżeganie do buntu. Na początku 1817 około 5000 żołnierzy pod dowództwem San Martina po raz pierwszy w historii przekroczyło Andy i 12 lutego 1817 pokonało Hiszpanów w bitwie pod Chacabuco. San Martin zajął Santiago, a rok później proklamował niepodległość Chile. Ostateczną klęskę armia San Martina zadała wojskom królewskim 5 kwietnia 1818 w bitwie nad rzeką Maipo, co zagwarantowało niepodległość Chile. Mała flota chilijska pod dowództwem lorda Thomasa Cochrane'a (1775-1860), utalentowanego oficera brytyjskiego, pokonała

105

Hiszpanię na wybrzeżu chilijskim i na morzu. W latach 1818-1820 Cochrane skutecznie ostrzeliwał hiszpańskie forty i zdobył wiele okrętów wojennych. Patrz także ARGENTYNY WOJNA o NIEPODLEGŁOŚĆ isoe-isie. CHILIJSKI PRZEWRÓT 1973. W 1970 na prezydenta Chile wybrano Salvadora Allende Gossensa (1908-1973), zaprzysięgłego marksistę, który deklarował, że chce wprowadzić socjalizm w ramach demokratycznego ustroju. Pierwszym jego zadaniem była reforma gospodarki; zaczął od zamrożenia cen i podwyżki płac. Później upaństwowił kopalnie miedzi należące do USA i kilka gałęzi przemysłu ciężkiego, rozparcelował również wielkie plantacje i rozdzielił ziemie chłopom. Działania te wzbudziły protest wielu państw, a w Chile - sprzeciw klasy średniej i wyższej oraz partii prawicowych. Stan gospodarki pogorszył się, zaczęło brakować żywności, strajki spowodowały spadek produkcji, brakowało zagranicznych kredytów, nastąpił wzrost inflacji; walki uliczne, sabotaż i kłótnie w Kongresie stały się codziennym zjawiskiem. Dwumiesięczny strajk właścicieli środków transportu samochodowego, którzy nie chcieli dopuścić do nacjonalizacji, sparaliżował państwo. Kraj znalazł się na krawędzi wojny domowej. 11 września 1973 siły zbrojne przeprowadziły zamach stanu; obaliły rząd i zdobyły pałac prezydencki w Santiago. Allende prawdopodobnie popełnił samobójstwo w czasie ataku na pałac. Według niektórych źródeł Centralna Agencja Wywiadowcza USA pomagała w układaniu planu i finansowaniu zamachu stanu. Rządy w Chile przejęła czteroosobowa junta z generałem Augusto Pinochetem Ugarte (ur. 1915) na czele. CHINDITÓW WOJNA. PatTZ BIRMAŃSKA KAM-

(405 i 407) Nam Viet, znajdujący się pod panowaniem Chin. W 413 wyprawił się na północną część Jih-nan, lecz z wyprawy nie wrócił. W 431 król Czamów Yang Mah II (402-447?) na czele flotylli (ponad 100 okrętów) przeprowadził łupieżczą wyprawę wzdłuż wybrzeża Jih-nan w opanowanym przez Chińczyków Tonkinie (północna część Wietnamu). Jednakże podczas nieobecności króla Chińczycy w odwecie obiegli Chu-su; ostatecznie musieli przerwać oblężenie z powodu złej pogody. Walczące w Tonkinie wojska Yang Maha bezskutecznie usiłowały uzyskać pomoc żołnierzy Funan. Sporadyczne potyczki ciągnęły się do 446, kiedy to nowy gubernator Tonkinu przerwał toczące się negocjacje i rozpoczął oblężenie Chu-su. W zdobytym mieście w jego ręce dostały się ogromne łupy; jego wojska ruszyły dalej, zdobyły i splądrowały stolicę Czamów w pobliżu Hue, zagarnęły dużą ilość złota i zawładnęły całym państwem Czampa. CHIN l PAŃSTWA CZAMÓW WOJNA 605.

Anarchia w Chinach i słabość rządzącej tam dynastii Sui skłoniły króla Czamów Sambhuwarmana (zm. 629) do zrzucenia zależności od Chin. Jednak gdy zaczęła mu grozić walka z wychodzącymi z kryzysu Chinami, od 595 znowu zaczął płacić Chinom daninę. Wojska chińskie dowodzone przez generała Liu Fanga zgniotły powstanie w prowincjach Tonkin i Annam, pozostających pod panowaniem Chin, i ruszyły na południe. Pokonały armię Sambhuwarmana, zdobyły Chu-su i złupiły stolicę Czamów w Tra-kieu (605). Po wycofaniu się Chińczyków Sambhuwarman objął ponownie władzę i poprosił cesarza Chin, Yang Guanga (zm. 618) o przebaczenie.

PANIA 1943-1945. CHIN WOJNA I KITANAMI 979-1O04. Ki-

CHIN l PAŃSTWA CZAMÓW WOJNA 431-446. Król Czampy (królestwo w obecnym Wietnamie środkowym) Fan Huta (zm. ok. 414) wykorzystał okazję, jaką stwarzał zamęt w Chinach po upadku dynastii Jin i najechał

tanowie należeli do plemion mongolskich, które w połowie X w. zamieszkiwały większą część północno-wschodnich Chin, sięgając na południu po Żółtą Rzekę (Huang-ho). Rządziła nimi dynastia Liao, co oznacza

106

„żelazo". W 979 Tai Tsung, następca Czao Kuang-jin (zm. 976), założyciela dynastii Sung w Chinach (960), usiłował odebrać Kitanom prowincje Hopei i Szansi. Pierwsza próba zdobycia stolicy Kitanów, Pekinu, nie powiodła się, ale siedem lat później Chińczykom udało się odzyskać północną część Szansi i część południowej Hopei. Wojna trwała jeszcze za panowania trzeciego cesarza Sung, jednak Chińczycy stopniowo odzyskiwali dawne ziemie. W końcu w traktacie pokojowym w Szanjuan w 1004 Kitanowie zgodzili się opuścić południową część Hopei w zamian za północne rejony Szansi i roczną daninę w wysokości 100 tysięcy uncji srebra i 20 tysięcy zwojów jedwabiu. Patrz DŻURDŻENÓW MONGOLSKICH PODBÓJ PAŃSTWA LIAO 1114-1122.

CHIN WOJNA Z NANCZAO 751 -774. Teren obecnego Junanu i południowego Syczuanu w południowej części Chin zamieszkiwali Tajowie, znani w VIII w. jako Szanowie, którzy uznawali zwierzchność Chin. Około 733 książę Szanów zdobył władzę nad sąsiednim terytorium i ogłosił się królem Nanczao („południowe księstwo"). Cesarz potwierdził ten tytuł, ale król nadal płacił mu daninę. Jego następca zrzucił zwierzchność Chin. Wojska cesarskie bezskutecznie usiłowały pozbawić go tronu; nie zdołały go jednak pokonać i w 774 cesarz chiński uznał niepodległość Nanczao. 20 lat później państwo Nanczao zawarło przymierze z Chinami skierowane przeciw Tybetowi (patrz CHIŃSKO-TYBETAŃSKA WOJNA 753-821). CHIN WOJNA Z TANGUTAMI PIERWSZA

CHIN WOJNA Z KOXINGĄ 1646-1662.

Czeng Cz'eng Hung, znany lepiej jako Koxinga (1623-1662), popierał dynastię Ming w walce z najazdami Mandżurów. Był on bezlitosnym piratem grasującym wzdłuż południowego wybrzeża Chin i wokół tamtejszych wysp. Założył kilka baz, z których wypływała jego korsarska flota, by grabić statki i przybrzeżne miasta. Opanował znaczne tereny na lądzie. W 1659 spróbował zdobyć Nankin, ale mu się to nie powiodło. Zdesperowani Mandżurowie (dynastia King) przesiedlili mieszkańców wybrzeża i umieścili ich na strzeżonym terenie oddalonym ok. 17-30 km od brzegu, po czym zburzyli ich domy i zniszczyli pola, aby pozbawić Koxingę oraz jego ludzi żywności i innych środków do życia. Z pomocą Holendrów wojska mandżurskie zburzyły przybrzeżne warownie piratów. W odwecie Koxinga w 1661 dokonał inwazji na Formozę (Tajwan), która była wówczas pod jurysdykcją Holendrów, i po długim oblężeniu, w którym brały udział setki pirackich statków, zdobył obsadzony przez Holendrów Fort Zelanda. Po śmierci Koxingi jego syn i wnuk panowali na wyspie aż do 1683, później wyspa została częścią Chin. Patrz także MANDŻURSKI PODBÓJ CHIN leis-ieso.

990-1003. Gdy Chińczycy walczyli z Kitanami (patrz CHIN WOJNA z KITANAMI 9791004), na północnym wschodzie Tanguci grupa po części koczowniczych ludów zamieszkujących tereny położone na północ od Chińskiego Muru - zrzucili zwierzchnictwo Chin i utworzyli niepodległe królestwo, nazwane później Si Sia, czyli Zachodnie Sia. Kitanowie uznali nowe królestwo, a Chińczycy wkrótce pogodzili się z niezależnością tego państwa; w tym okresie woleli nie walczyć z wojowniczymi sąsiadami z północy. Druga wojna Chin z Tangutami 1040-1043. Tanguci (Si Sia) najechali terytoria Chin położone przy ich południowej granicy. Mieli zamiar podbić całe Chiny. Jednak planu tej kampanii nie udało się zrealizować. Chcąc uniknąć najazdów, cesarz chiński zgodził się płacić władcy Si Sia roczną daninę w srebrze, jedwabiu i herbacie, podobnie jak płacił Kitanom. Nastał długi okres pokoju; w tym czasie Tanguci i Kitanowie przyswajali sobie chiński styl życia i kulturę. CHIN WOJNA Z TURKAMI WSCHODNIMI

629-630. W 618, gdy dynastię Sui zastąpiła dynastia Tang, obecną Mongolię Wewnętrzną zamieszkiwali wschodni lub inaczej pół-

107

nocni Turcy. Turcy udzielili azylu wdowie i wnukowi ostatniego cesarza i przez dziesięć lat wywoływali niepokoje na północnej granicy Chin. T'ai Zong (597-649), energiczny i utalentowany cesarz chiński, świadomy był tego, jakie zagrożenie stwarzają ich najazdy, posłał emisariuszy, by wzniecali powstania plemion, które niechętnie podporządkowywały się Hiele (Kat il-chan), tureckiemu kaganowi (królowi). W 628 wybuchła rewolta, a w rok później Tai Zong wysłał na północ armię, by wsparła powstańców. Hiele został w czasie bitwy wzięty do niewoli, ale gdy znalazł się w stolicy Chin, cesarz potraktował go bardzo łaskawie. Podobnie odniósł się do zwyciężonych wojsk tureckich, wielu żołnierzy przyjął do chińskiej armii. CHIN WOJNA Z TURKAMI ZACHODNIMI PIERWSZA 641-648. Cesarz chiński T'ai Zong (597-649) zastosował tę samą taktykę przeciw Turkom zachodnim co przeciw wschodnim (patrz CHIN WOJNA z TURKAMI WSCHODNIMI 629-630): mianowicie podburzał rywalizujące plemiona i wymuszał posłuszeństwo na ich wodzach. Słynna kawaleria T'ai Zonga wyparła Turków na zachód z opanowanych przez nich terenów w górach Azji Środkowej. Przed śmiercią w (649) cesarz zdołał podporządkować sobie Turków i zmusić ich do zaprzestania uciążliwych napadów na karawany na północnych szlakach prowadzących na zachód. Druga wojna Chin z Turkami zachodnimi 657-659. Również i ta wojna toczyła się w stepach Azji Środkowej, głównie między oddziałami koczowników a jazdą chińską. Plemiona Ujgurów, kiedyś sprzymierzone z Turkami, w 657 zerwały sojusz i pomagały Chińczykom wyprzeć Turków z Chin i terenów obecnego Afganistanu poza Pamir (górzysty region w Azji Środkowej, w Tadżykistanie). CHIŃSKA REWOLUCJA 1911-1912. Dynastia mandżurska King panowała ponad 260 lat, mimo to wielu Chińczyków uważało

Mandżurów za obcych i nienawidziło ich tak samo, jak nienawidziło i bało się cudzoziemców, którzy zdobyli władzę nad portami i otrzymywali koncesje na budowę linii kolejowych, dróg i kopalń. Przez całą pierwszą dekadę XX w. dochodziło w Chinach do niepokojów i zamieszek, wszędzie powstawały stowarzyszenia rewolucyjne. Nowe szkoły publiczne i prywatne kształciły studentów; podejmowano działania na rzecz polepszenia warunków życia ludności. Z pomocą przychodzili Chińczycy mieszkający za granicą, którzy finansowali reformy i ruch oporu. Słaby cesarz mandżurski usiłował kilkakrotnie wcielić w życie reformy, były one jednak szybko odwoływane przez cesarzową wdowę, która nie potrafiła właściwie ocenić sytuacji w kraju. 8 października 1911 eksplozja w mieście Hankou naprowadziła na ślad grupy rewolucyjnej; jej przywódcy zostali szybko aresztowani i straceni. Żołnierze w Wuchang (część Wuhanu), po drugiej stronie rzeki Jangcy, naprzeciw Hankou, wiedzieli o spisku tej grupy i bojąc się oskarżeń, 10 października 1911 wszczęli bunt, splądrowali rezydencję gubernatora, opanowali miasto i ogłosili powstanie przeciw Mandżurom. Wydarzenia te, znane jako „podwójna dziesiątka", zainicjowały wybuch podobnych powstań w całym kraju. Wkrótce w rękach powstańców znalazły się wszystkie prowincje w dolinie rzeki Jangcy oraz południowe i północno-zachodnie Chiny. Na terytoriach tych powstańcy ogłosili republikę. Odbyło się to bez większego rozlewu krwi, ponieważ większość chińskich urzędników i dowódców wojskowych zdawała sobie sprawę, że dni dynastii są policzone. Książę regent zwołał Zgromadzenie Narodowe, ciało doradcze składające się z członków mianowanych i wybieranych. Zgromadzenie wybrało na premiera Juana Szi-kai (1859-1916), który niezbyt chętnie przyjął ten urząd. Juan stworzył nowoczesną armię chińską, był utalentowanym przywódcą; nie chciał wiązać się z Mandżurami, zależało mu przede wszystkim na przekształceniu Chin w silne,

108

nowoczesne państwo. Jego wojska odebrały rewolucjonistom kilka miast, Juan nakazał zakończyć rewolucję. W tym czasie przywódca polityczny Sun Czong-szan (Jat-sen) (1866-1925), często nazywany „Ojcem Chińskiej Republiki", powrócił do kraju z Ameryki, gdzie wygłaszał odczyty i zbierał fundusze dla rewolucji. Po powrocie ofiarowano mu urząd tymczasowego prezydenta; Sun Czong-szan objął ten urząd l stycznia 1912 w tymczasowej stolicy, Nankinie. Sun zdawał sobie sprawę, że nie ma poparcia wojska, a także doświadczenia w kierowaniu rządem; był przede wszystkim teoretykiem i demokratycznym idealistą. Dlatego, gdy mały cesarz Xuan Tong (1906-1967) 12 lutego abdykował, kończąc tym samym panownie dynastii King, Sun złożył rezygnację. Nowo zwołane Zgromadzenie Narodowe wybrało Juana na tymczasowego prezydenta, a północna i południowa część Chin utworzyły zjednoczoną republikę. CHIŃSKA REWOLUCJA KULTURALNA 19661969. W połowie lat sześćdziesiątych chiński przywódca Mao Zedong (Mao Tse-tung) rozpoczął nową kampanię polityczną, znaną jako Wielka Proletariacka Rewolucja Kulturalna. Mao, którego władza opierała się na wojsku, chciał ograniczyć wpływy aparatu biurokratycznego w szkolnictwie, przemyśle, instytucjach rolniczych i gospodarczych, chciał także zachęcić do kontynuacji rewolucji w życiu kulturalnym. Z hasłami kampanii Mao zwracał się przede wszystkim do młodzieży. Władze rozdawały przepustki upoważniające do bezpłatnych przejazdów kolejowych. Setki tysięcy zapalonych młodych ludzi - mężczyzn i kobiet - zjechało do Pekinu, stolicy Chin, by uczestniczyć w masowych pochodach na placu Niebiańskiego Spokoju, które z trybuny odbierał Mao. Uczestnicy tej rewolucji, czerwonogwardziści prześcigali się w okazywaniu patriotyzmu i oddania Mao. Zaklejali ściany afiszami z nazwiskami wrogów Mao i jeździli po całych Chinach propagując prawdy zawarte w „małej czerwonej książe-

czce" Mao. Ruch ten, mający na celu wskrzeszenie zapału żołnierzy Armii Czerwonej podczas WIELKIEGO MARSZU w latach 1934-1935, wkrótce wymknął się spod kontroli. Bandy Czerwonej Gwardii niszczyły dzieła sztuki i zabytki, potępiały i prześladowały intelektualistów, paliły książki i atakowały ludzi, których uznały za elitę lub za przeciwników Mao. Szkoły i uniwersytety zamknięto, działalność gospodarcza niemal ustała. Członkowie Czerwonej Gwardii zwalczali się wzajemnie z powodu różnic ideologicznych; w większości prowincji, zwłaszcza na południu, dochodziło do starć zbrojnych. Później powstały nowe komitety rewolucyjne, w skład których weszli przedstawiciele armii, bardziej odpowiedzialni członkowie Czerwonej Gwardii, chłopi i robotnicy. Komitety miały przywrócić porządek i skończyć z frakcyjnością. Gwałty i chaos zaczęły stopniowo zanikać. Wiosną 1969 otworzono szkoły, ale zajęcia na uniwersytetach zostały wznowione dopiero we wrześniu 1970. Podczas rewolucji kulturalnej wyeliminowano wiele istniejących od wieków różnic między bogatymi i biednymi, jednakże koszty tej kampanii oraz straty, jakie spowodowała, były ogromne. CHIŃSKA WOJNA DOMOWA 1398-1402.

Czu-Jian-czang (Hungwu) (1328-1398), założyciel dynastii Ming, wyparł najeźdźców mongolskich (patrz MONGOLSKO-CHIŃSKA WOJNA 1356-1368) i podniósł z upadku gospodarkę Chin. Miał sześciu synów, ale tron po nim objął wnuk Huei Ti (Jianwen) (1377-1440), szesnastoletni młodzieniec, który od razu przystąpił do odbierania władzy ambitnym stryjom. W ciągu roku trzech z nich zostało pozbawionych przywilejów i stało się zwykłymi obywatelami, jeden popełnił samobójstwo, jeden udał się do klasztoru; jedynie Czu Di (1359-1424), książę Yan, stawił opór w 1398 i zdobył władzę we wszystkich północnych prowincjach. W 1402 pomaszerował na Nankin, stolicę cesarstwa, i rozpoczął jego oblężenie.

109

Obwarowane miasto poddało się nie stawiając większego oporu. Do sukcesu Czu Di przyczynili się częściowo zdrajcy wywodzący się z dworu cesarza. Czu Di zasiadł na tronie jako Jung Lo, trzeci cesarz dynastii Ming. Huei Ti znikł, prawdopodobnie zginął w płonącym pałacu lub zbiegł w przebraniu buddyjskiego mnicha. Według historyków chińskich ta ostatnia możliwość jest bardziej prawdopodobna. CHIŃSKA WOJNA DOMOWA 1627-1644.

W końcowym okresie dynastii Ming uciążliwe podatki, zniszczenia będące skutkiem najazdów mandżurskich (patrz MANDŻURSKI PODBÓJ CHIN i6is-i65o), rujnujące powodzie i klęski głodu oraz polityczne intrygi znacznie pogorszyły sytuację milionów Chińczyków i stały się powodem powstań w wielu regionach cesarstwa. Dowódcy wojskowi przyjmowali bezdomnych ludzi do swoich prywatnych armii i zagarniali ogromne terytoria kraju. Jednym z najpotężniejszych wodzów był Li Tzu-cz'eng (1605-1645), który w 1637 usiłował bezskutecznie zdobyć stolicę prowincji Syczuan. Nie zrezygnował z walk - poprowadził armię do prowincji Szansi, a w 1640 - do prowincji Honan. W 1642 był już panem prowincji, a w rok później przejął władzę w Szansi i ogłosił się cesarzem. W 1644 wyruszył na czele 300 tysięcy żołnierzy do stolicy cesarstwa, Pekinu. Z tego miasta wyprawiono przeciw niemu dwie armie pod dowództwem rywalizujących ze sobą dowódców; brak koordynacji sprawił, że obie armie doznały ciężkich klęsk i powstańcy weszli triumfialnie do miasta. Ostatni cesarz z dynastii Ming powiesił się z rozpaczy, a Li na krótki czas objął tron. CHIŃSKA WOJNA DOMOWA 1674-1681.

WYPRAWA 1926-1928), ale pozostało ogromne

i złożone zadanie przekształcenia Chin w nowoczesne państwo. Był to problem na lata, tymczasem w kraju szerzyło się niezadowolenie, dawni gubernatorzy wojskowi usiłowali odzyskać władzę, chłopi cierpieli wskutek klęsk powodzi i głodu; gdy stłumiono powstanie w jednej prowincji, w drugiej wybuchało następne. Jednakże marszałek Kuomintangu Czang Kaj-szek (1886-1975) uznał, że największymi wrogami są komuniści, którzy wyparci z dużych miast znaleźli schronienie w górach Jing Gang, na południu. W latach 1930-1934 wojska Czanga pięciokrotnie usiłowały okrążyć bazy rewolucyjne. Pierwsze dwie próby oraz czwarta zawiodły. Podczas trzeciej ofensywy, w 1931, stoczono zaciekłą bitwę pod Goaxing, obie strony poniosły ciężkie straty. Czang uważał, że jego wojska zwyciężyły, ale Armia Czerwona nie została rozgromiona; po bitwie przesunęła bazy bardziej na południe. W 1933 chińscy komuniści mieli już swoje komuny w czterech innych, odległych prowincjach. Piąta kampania rozpoczęła się w październiku 1933, udział w niej wzięło 700 tysięcy żołnierzy kuomintangowskich. Tym razem wojska Kuomintangu wyszkolone przez niemieckiego generała, wyposażone w nowoczesne samoloty i artylerię zastosowały taktykę spalonej ziemi, by głodem zmusić przeciwnika do uległości. Wzdłuż wszystkich dróg zbudowano bunkry, umocnienia i posterunki, które nie pozwoliły komunistom na stosowanie przyjętej przez nich taktyki partyzanckiej; kuomintangowcy pacyfikowali wsie i zabijali chłopów. Przez rok trwała bezlitosna kampania, komuniści zostali wreszcie wyparci ze swoich górskich baz na południu i rozpoczęli długą wędrówkę do nowych siedzib (patrz WIELKI MARSZ 1934-1935).

Patrz TRZECH GUBERNATORÓW POWSTANIE 1674-1681. CHIŃSKA WOJNA DOMOWA 1930-1934.

W 1928 armie Kuomintangu (Partia Narodowa) zjednoczyły Chiny (patrz PÓŁNOCNA

CHIŃSKA WOJNA DOMOWA 1945-1949.

Po klęsce Japonii w ŚWIATOWEJ WOJNIE II (patrz także ŚWIATOWA WOJNA ii w CHINACH 1941-1945; ŚWIATOWA WOJNA n NA OCEANIE SPOKOJNYM 1941-1945) i wyparciu jej

110

wojsk z Chin zarówno chińskie wojska komunistyczne z północy, jak i kuomintangowskie z południa usiłowały jak najszybciej zająć tereny okupowane wcześniej przez Japończyków. Samoloty amerykańskie przetransportowały tysiące żołnierzy Kuomintangu do Szanghaju, Nankinu i innych dużych miast chińskich. Generał armii Stanów Zjednoczonych George Marshall (1880-1959) usiłował doprowadzić do podjęcia negocjacji pokojowych między obiema stronami. Wydawało się, że Mao Zedong (Mao Tse-tung) (1893-1976), przywódca komunistyczny, skłonny jest zawrzeć porozumienie, ale Czang Kaj-szek (1886-1975), przywódca Kuomintangu, stanowczo nie zgadzał się na rozmowy z komunistami. Marshall ostrzegł Czanga, że brak porozumienia może doprowadzić zniszczoną gospodarkę Chin do całkowitego załamania, ale Czang zlekceważył ostrzeżenia. Marshall zawiadomił amerykańskie władze o fiasku misji i na początku 1947 powrócił do kraju. Stany Zjednoczone wycofały również swe wojska, ale nadal udzielały Czangowi pomocy wojskowej i finansowej. Tymczasem na stronę komunistów przechodziły całe dywizje, skłóceni ze sobą kuomintangowscy dowódcy odmawiali podjęcia ofensywy, szalejąca inflacja i korupcja w rządzie zdyskredytowały Kuomintang cieszący się dotychczas dużą popularnością. W październiku 1948 roku 300 tysięcy żołnierzy Kuomintangu poddało się komunistom w Mandżurii; dwa miesiące później komuniści otoczyli w północnej części środkowych Chinach 66 dywizji Kuomintangu i wzięli je do niewoli (część żołnierzy zdezerterowała). W kwietniu 1949 komuniści przeprawili się przez rzekę Jangcy i skierowali się na południe. W maju zdobyli Szanghaj, w październiku - Kanton, a w listopadzie dawną stolicę - Czungking. W grudniu 1949 Czang wraz z całym kuomintangowskim rządem zbiegł na Tajwan (Formoza), gdzie ustanowił Republikę Chińską (1950). W wojnie domowej zginęły miliony Chińczyków, a miliony zubożały w wyniku szalejącej

inflacji. Amerykańska pomoc dla Kuomintangu wzbudziła wśród Chińczyków na kontynencie nastroje antyamerykańskie. Triumfujący komuniści proklamowali Chińską Republikę Ludową (1949) ze stolicą w Pekinie; przewodniczącym republiki został Mao. Wkrótce stworzyli nowy ustrój społeczny, gospodarczy i polityczny. Patrz także CHIŃSKO-JAPOŃSKA WOJNA 1937-1945. CHIŃSKIE POWSTANIA 1865-1881. W 1865 władze zdławiły potężne powstanie, które ogarnęło znaczną część południowych Chin (patrz TAJPINGÓW POWSTANIE ISSO-ISM), mimo to przez następnych 16 lat bunty, choć 0 mniejszym zasięgu i bardziej rozproszone, były plagą mandżurskiej dynastii King. Największe miały miejsce w prowincjach Szansi i Gansu oraz w południowej części Sinkiangu. Różne były przyczyny powstań. Niektóre z nich były ruchami rewolucyj nymi skierowanymi przeciw dynastii man dżurskiej i podobnie jak w przeszłości or ganizowały je tajne stowarzyszenia (patrz CZERWONYCH BRWI POWSTANIE 17 n.e.; ŻÓŁ TYCH TURBANÓW POWSTANIE m-ok. 204; PIĘĆ MIAR RYŻU 190-215). Niektóre z nich wywo łała wrogość do Zachodu lub chrześcijań stwa, a ich uczestnicy przeciwni byli szero kim uprawnieniom nadawanym cudzoziem com na mocy różnych porozumień. Jeszcze inne rozruchy wzniecane były przez wałę sające się bandy, które wykorzystywały trwa jące niepokoje i dokonywały napadów na podróżnych oraz kupców na szlakach han dlowych albo wymuszały od miast okup za „ochronę". Rząd mandżurski dławił powsta nia niezależnie od przyczyn ich wybuchu 1 tracił ich przywódców. CHIŃSKI PODBÓJ NAM VIETU 111 p.n.e.

Około 500 p.n.e. chińscy kupcy zaczęli podróżować na południe, na tereny obecnego Wietnamu; w okresie panowania dynastii Qin (221-207) w pobliżu Hanoi Chińczycy zbudowali warownie. Region ten został podbity przez chińskiego renegata, generała Czao Tuo (Trieu Da) (zm. po 208)

111

i wcielony do nowego królestwa w południowych Chinach, znanego jako królestwo Nań Yue, czyli Nam Viet (ok. 208). Za panowania potężnej dynastii Hań zaczęły się starcia między Chinami a Nam Vietem (ok. 181). Wojska Hanów dokonały najazdu na Nam Viet, w 113 dotarły do ujścia Czerwonej Rzeki, a w 111 podbiły Nam Viet. Wu Di (157-87), cesarz dynastii Hań, przyłączył królestwo do Chin. Nam Viet zostało chińską prowincją Giao Ji (później Giao Czau), podzieloną na dziewięć okręgów wojskowo-administracyjnych. Do Nam Vietu, który Chińczycy nazywali Annam („uspokojone południe") posłano niewielkie grupy chińskich wieśniaków-żołnierzy, by tam zakładali wioski i budowali forty. Później Chińczycy wprowadzili lepiej rozwinięte rolnictwo i systemy nawadniania oraz kulturę chińską. Patrz także CHIŃSKO-ANNAMSKIE WOJNY; Lv BONA POWSTANIE 541-547; TRUNG SIÓSTR POWSTANIE 39-43. CHIŃSKO-ANNAMSKA WOJNA 907-939.

Gdy po upadku dynastii Tang (907) w Chinach zapanowała anarchia, Annam („uspokojone południe" - nazwa chińska, znienawidzona przez mieszkańców), wówczas prowincja chińska, rozpoczął walkę o niepodległość. Annamczycy uzyskali już w 906 prawo wyboru własnego gubernatora (a później wszystkich członków rządu). Walki zaczęły się od potyczek na północy z kantońskimi Chińczykami, do 931 Chińczycy zostali wyparci z Annamu. Po zamordowaniu annamskiego przywódcy przez zbuntowanego oficera, Ngo Quyena (897-944), zięć zamordowanego podburzył możnowładców i wieśniaków przeciw zabójcy, a ten zwrócił się o pomoc do Chin. Ngo zabił mordercę i stawił czoło wojskom chińskim nad rzeką Bach Dang w Annamie. Ngo, doskonały taktyk, kazał wbić w dno rzeki żelazne ostrza, niewidoczne w czasie przypływu. Chińskie okręty wpłynęły w górę rzeki, a kiedy nastąpił odpływ i woda opadła, statki osiadły na ostrzach i znalazły się w pułapce. Annamczycy odnieśli zwycięst-

wo, a ich kraj odzyskał niepodległość. Ngo został władcą Annamu, rozciągającego się od chińskich wzgórz w prowincji Junan do 17. równoleżnika na południu (teren północnego Wietnamu). CHIŃSKO-ANNAMSKA WOJNA 1057-1061.

Chińskie wojska zaatakowały niepodległe państwo Viet Dai (północna część Wietnamu), które Chińczycy pogardliwie nazywali Annam („uspokojone południe"). Wojska obrońców zatrzymały Chińczyków u ujścia Czerwonej Rzeki. Wojna trwała cztery lata, ostatecznie wyparto Chińczyków z obszarów Viet Dai. W czasie toczącej się wojny sąsiadujący Czamowie i Khmerowie najechali Viet Dai, aby powiększyć swoje terytoria. W 1061 Wietnamczycy (Annamczycy) wyprawili się na południe, wkroczyli do państwa Czampa i przesunęli granicę do 17. równoleżnika. Wietnamscy żołnierze, wieśniacy w czasach spokoju, zasiedlili zajęte wybrzeże i wyparli pozostałych tam jeszcze Czamów. Patrz WIETNAMCZYKÓW i CZAMÓW WOJNA1000-1044. CHIŃSKO-ANNAMSKA WOJNA 1075-1079.

Chińska dynastia Sung dążyła do zabezpieczenia granicy z Viet Dai, czyli Annamem (północna część Wietnamu). Chińczycy, sprzymierzeni z Czamami i Khmerami, zaatakowali niepodległe państwo Viet Dai, przeżywające pod rządami dynastii Ly okres rozkwitu. Wietnamczycy (Annamczycy) ponieśli klęskę i władcy Ly zrzekli się pięciu przygranicznych prowincji na rzecz Chin, w zamian Chińczycy wycofali się z Viet Dai. Później, na mocy traktatu z 1084, prowincje te wróciły do Viet Dai, wytyczono granicę. Patrz także WIETNAMSKO-CHIŃSKIE WOJNY. CHIŃSKO-BIRMAŃSKIE WOJNY. Patrz BlK MAŃSKO-CHIŃSKIE WOJNY.

CHIŃSKO-BIRMAŃSKIE WOJNY. Patrz BlK MAŃSKO-CHIŃSKIE WOJNY.

112

CHIŃSKO-FRANCUSKA WOJNA 1883-1885.

Od początku lat sześćdziesiątych XIX w. Francuzi powoli rozszerzali strefę wpływów w Kochinchinie (południowy Wietnam), Annamie (środkowy Wietnam) i Kambodży. Regiony te wchodziły nominalnie w skład cesarstwa chińskiego. W 1882 król Annamu zwrócił się do Chin, by pomogły mu w powstrzymaniu Francuzów wdzierających się do jego królestwa. W kwietniu następnego roku francuskie wojska zdobyły Hanoi, główne miasto Tonkinu (północny Wietnam), który znajdował się pod władzą Annamu. Parę miesięcy później król Annamu zmuszony był podpisać układ, na mocy którego Annam stał się francuskim protektoratem. Wówczas Chiny wysłały żołnierzy, by wesprzeć miejscowe siły zbrojne w walkach z wojskami francuskimi. Równocześnie w 1884 flota francuska wpłynęła do chińskiego portu Fuczou (Minhow) i zniszczyła okręty nieprzyjaciela oraz fortyfikacje lądowe. Chińskie twierdze na Formozie (Tajwan) odpierały ataki francuskie aż do 1885, wreszcie się poddały. W Tonkinie, po początkowym powodzeniu, Francuzi ponieśli poważną porażkę i musieli wycofać się z tego regionu. Żadna ze stron nie chciała dalej prowadzić tej nie wypowiedzianej formalnie wojny; 9 czerwca 1885 w Tientsinie obie strony podpisały traktat pokojowy. Chiny uznały francuskie porozumienie z Annamem i wycofały wojska z Tonkinu; Francja zwróciła Chinom okupowaną Formozę i leżące w pobliżu Peskadory. Patrz także FRANCUSKA WOJNA w INDOCHINACH 1882-1883. CHIŃSKO-INDYJSKA

WOJNA

648-649.

W 641 nawiązano przyjacielskie stosunki dyplomatyczne między dworem chińskim a indyjskim królestwem Kanaudź. W 647 chiński cesarz Tai Zong (597-649) wyprawił poselstwo z wizytą do indyjskiego króla. Po przybyciu Chińczycy przekonali się, że król nie żyje, a tron objął uzurpator, Ardżun. Nowy władca przywłaszczył sobie podarunki i chciał zabić wszystkich członków poselstwa. Ambasadorowi i jednemu z jego towa-

rzyszy udało się zbiec, dostali się do Nepalu i tam zebrali znaczną armię, którą wzmocniła jeszcze jazda chińska. Ambasador Wang Xuanze wyprawił się do Kanaudź, obiegł stolicę, a potem zdobył ją szturmem, wziął do niewoli uzurpatora i zabrał go w kajdanach do stolicy chińskiej Cz'angan (Xian). CHIŃSKO-INOYJSKI SPÓR GRANICZNY 1959-1962. Od odzyskania niepodległości Indie twierdzą, że obowiązuje granica państwowa wytyczona przez Wielką Brytanię, jednak Chiny stoją na stanowisku, że granica ustalona przez mocarstwo imperialistyczne jest nieważna i powinna być przedmiotem negocjacji. Obszar sporny leży na płaskowyżu Aksaj-Chin wzdłuż linii McMahona w Granicznej Agencji Północno-Zachodniej; Indie uważają, że jest to część Ladakh we wschodnim Kaszmirze. Pod koniec lat pięćdziesiątych Chińczycy zbudowali drogę biegnącą przez płaskowyż Aksaj-Chin do zachodniego Tybetu. Indie dowiedziały się o niej dopiero w 1959, gdy wojska wysłane na ten teren stwierdziły, że są tam już żołnierze chińscy. Doszło do poważnych walk. Próby rozwiązania konfliktu na drodze negocjacji nie zakończyły się sukcesem. W 1962 rząd indyjski rozkazał swoim wojskom, by przekroczyły linię graniczną terenu zajętego przez Chińczyków. Chiny zaprotestowały i po odmowie Indii powrotu na swoją stronę armia chińska przypuściła atak. Po ciężkich porażkach Hindusi wycofali się. Chińczycy ogłosili zawieszenie broni i cofnęli się kilkanaście kilometrów za linię ustaloną 7 listopada 1959. CHIŃSKO-JAPOŃSKA WOJNA 1894-1895.

W czerwcu 1894 w Korei południowej wybuchło powstanie przeciw rządowi i monarchii kierowane przez Stowarzyszenie Tonghak. Rząd pośpiesznie zwrócił się do Chin i Japonii (rywalizujących o wpływy w Korei) o pomoc w zdławieniu powstania. Do Korei przybyły wojska chińskie i japońskie, po

113

stłumieniu powstania nie opuściły jednak tego kraju. W lipcu 1894 Japończycy zaatakowali pałac w Seulu, ujęli rodzinę królewską i powołali nowy rząd, który natychmiast odwołał wszystkie porozumienia z Chinami i poprosił Japończyków, by usunęli z kraju chińskie wojska. Po kilku starciach na lądzie i morzu l sierpnia 1894 Japonia i Chiny wypowiedziały sobie wojnę. Chińczycy ponieśli porażkę pod Phenianem i wkrótce wycofali się z Półwyspu Koreańskiego. Nieprzyjacielskie floty spotkały się w pobliżu ujścia rzeki Jalu; Japończycy rozbili chińską flotę, ale sami również ponieśli straty (17 września 1894). W ślad za tym zwycięstwem 21 listopada 1894 Japończycy zdobyli Port Arthur (Lushun) na krańcu półwyspu Liaodong (północno-wschodnie Chiny) i 12 lutego 1895 wygrali bitwę na lądzie i morzu. Ponosząc porażkę za porażką, w marcu 1895 Chiny wystąpiły o pokój. Warunki traktatu pokojowego z Shimonoseki były ciężkie - Chiny musiały ustąpić Japonii Formozę (Tajwan) i Peskadory, uznać niepodległość Korei, otworzyć cztery dalsze porty dla kupców japońskich i zapłacić olbrzymią kontrybucję; warunki traktatu byłyby jeszcze ostrzejsze, gdyby nie interwencja Rosji, Francji i Niemiec, które nie dopuściły do ustąpienia na rzecz Japonii terytoriów chińskich na kontynencie. CHIŃSKO-JAPOŃSKA WOJNA 1937-1945.

Przez wiele lat Japończycy rozszerzali swe wpływy w Mandżurii (północno-wschodnie Chiny), aż wreszcie założyli tam marionetkowe państwo pod nazwą Mandżukuo. Japończycy rozciągnęli swoje wpływy również na prowincje położone na północ od Chińskiego Muru, a generał Czang Kaj-szek (1886-1975) obawiał się stawić im opór, wiedząc, że Japończycy mają lepsze uzbrojenie i wyposażenie. W lipcu 1937 doszło do wymiany ognia pomiędzy wojskami chińskimi i japońskimi pod mostem Marco Polo, na północ od Pekinu. Obie strony nadaremnie starały się dojść do porozumienia drogą rokowań. Doszło do następnych starć

i wkrótce nie wypowiedziana wojna nabrała rozmachu. Japończycy działali bardzo energicznie. Bombowce z Mandżukuo zaatakowały chińskie miasta na północy, a japońska flota ostrzelała Szanghaj, dzielnie broniony przez Chińczyków. Gdy los miasta był przesądzony, Chińczycy zdemontowali fabryki i przenieśli je stopniowo w głąb kraju. Nankin, stolica Chin, padł w grudniu 1937 (patrz PANAY, INCYDENT z PANAYEM 1937), nową stolicą został Hankou. W rok później Japończycy zdobyli Kanton i Hankou, a wówczas stolicę przeniesiono w góry powyżej przełomów rzeki Jangcy, do Chongąingu. W końcu 1938 Japończycy zajmowali wszystkie morskie porty, opanowali linie kolejowe i większe miasta chińskie. Później nastąpił okres spokoju, który trwał do 1941, kiedy to Japończycy rozciągnęli swoją „strefę dobrobytu" na południową Azję, a Stany Zjednoczone przystąpiły do wojny (patrz ŚWIATOWA WOJNA ii NA OCEANIE SPOKOJNYM 1941-1945). Japończycy zamknęli Drogę Birmańską i inne szlaki zaopatrzeniowe; wówczas sojusznicy, przede wszystkim Amerykanie, dostarczali żywność i sprzęt wojskowy z Indii do Chongąingu transportem lotniczym nad „garbem" Himalajów (patrz ŚWIATOWA WOJNA ii w CHINACH 1941-1945). Świeżo wyszkoleni lotnicy chińscy, wspierani przez lotnictwo amerykańskie, rozpoczęli bombardowanie umocnień japońskich. Na północy partyzanci chińscy przez cały okres okupacji nękali Japończyków, zastawiając zasadzki na konwoje, napadając na małe garnizony, wysadzając mosty i linie kolejowe. Japończycy nigdy nie zdołali zająć terenów wiejskich w Chinach i nakłonić większej liczby Chińczyków do poparcia marionetkowych rządów. Po przystąpieniu ZSRR do wojny z Japonią (8 sierpnia 1945) armia radziecka błyskawicznie wyzwoliła Mandżurię spod japońskiej okupacji; do podpisania 2 września 1945 formalnej kapitulacji ZSRR odbił dużą część chińskiego wybrzeża. Japonia nie zdołała zrealizować swych dalekosiężnych planów opanowania Dalekiego Wschodu, natomiast Chiny nie

114

zdołały pokonać w swoim łonie zasadniczych różnic politycznych (patrz CHIŃSKA WOJNA DOMOWA 1945-1949). Patrz także BIRMAŃSKA KAMPANIA 1943-1945; ŚWIATOWA WOJNA II 1939-1945. CHIŃSKO-KOREAŃSKA WOJNA 610-614.

W VII w. Półwysep Koreański podzielony był między trzy królestwa; na północy znajdowały się Kogurio i Pekdze, które utrzymywały ścisłe związki z Chinami i kiedyś płaciły im daninę. Chiński cesarz Yang Di (580-618) z dynastii Sui postanowił odnowić tę zależność i wysłał posłów do koreańskiego króla Kogurio z żądaniem uznania Chin za państwo senioralne. Król odmówił, a w odpowiedzi Yang Di rozkazał naczelnemu dowódcy Chin, by dokonał podboju królestwa. Koreańczycy odparli dwie chińskie wyprawy, ale trzecia prowadzona przez samego cesarza zaczęła osiągać pewne sukcesy. Yang Di kończył już prawie podbój Kogurio, gdy dowiedział się, że w Lojang, stolicy cesarstwa, wybuchło powstanie, wobec czego szybko wrócił, by opanować stolicę. Zmuszony był jednak uciec do Chin południowych. Został tam później zamordowany. CHIŃSKO-KOREAŃSKA WOJNA 645-647.

Chiński cesarz Tai Zong (597-649) z dynastii Tang pragnął poszerzyć terytoria cesarstwa i przyłączyć Półwysep Koreański. W 645 wprowadził dużą armię do północnego królestwa koreańskiego, Kogurio. Zwyciężył w kilku bitwach i zdobył niektóre z miast, nie zdołał jednak przed nadejściem zimy rozbić głównych sił koreańskich. Zima zmusiła go do powrotu do kraju. Dwa lata później Tai Zong ponowił próbę podporządkowania Kogurio i ponownie musiał się wycofać. CHIŃSKO-KOREAŃSKA WOJNA 660-668.

Wojnę na Półwyspie Koreańskim rozpoczęły północne królestwa Kogurio i Pekdze, które połączyły wojska, by wspólnie napaść na wiecznego rywala na południu, królestwo

Silla. Silla poprosiła o pomoc chińskiego cesarza Gao Zonga (628-683); cesarz z chęcią wysłał wojska, gdyż pragnął zagarnąć półwysep. Chińska armia wkroczyła poprzez Mandżurię do Kogurio, a flota zaatakowała wybrzeże Pekdze. W latach 662 i 663 w obronie Pekdze stanęła Japonia, ale jej siły lądowe i morskie zostały pokonane; chińska flota rozbiła japońską. Pekdze zostało podbite i stało się częścią Silli, która uznała zwierzchnictwo Chin. Wojska Kogurio z uporem odpierały wojska Chin i Silli, poddały się dopiero w 668 po utracie stolicy. Terytorium Silli powiększyło się o obszary na południe od rzeki Taedong, większą część Kogurio przyłączono do Chin. CHIŃSKO-TYBETAŃSKA

WOJNA

1750-

-1751. Od wieków chińscy cesarze popierali dalajlamów uznając, że jest to najlepszy sposób na uniknięcie walk na zachodniej granicy Chin. Na początku XVIII w. Chińczycy osadzili w Lhasie, stolicy Tybetu, dwóch rezydentów zwanych am-ban. W 1750 am-banowie zaaranżowali zabójstwo tybetańskiego regenta; w odpowiedzi na to rozwścieczeni mieszkańcy wymordowali z kolei wszystkich Chińczyków przebywających w Lhasie. Cesarz Qianlong wysłał armię do górzystego tybetańskiego królestwa w celu przywrócenia tam spokoju. Po ciężkich walkach żołnierzom chińskim udało się zgnieść opór. Działalność polityczna dalajlamy podlegała teraz kontroli am-banów, co pozwoliło Chinom odzyskać wpływ w Tybecie; am-banowie decydowali również o wyborze następcy dalajlamy. Chińczycy pragnęli ograniczyć znaczenie dalajlamy, dlatego udzielili większego poparcia panczenlamie z Taszilungpo, drugiemu obok dalajlamy najwyższemu dostojnikowi religijnemu w Tybecie. CHIŃSKO-TYBETAŃSKA WOJNA 641. W 634

tybetański król Srong-tsan Gam-po (ok. 608-650) wysłał poselstwo do cesarza Chin Tai Zonga (597-649), który przyjął je z honorami. Cztery lata później Tai Zong od-

115

wzajemni! się posyłając z wizytą do Srong-tsan Gam-po grupę wysokich urzędników dworskich. Srong-tsan Gam-po blednie zinterpretował ten akt przyjaźni jako obawę przed Tybetem lub prośbę o pomoc. Zażądał ręki księżniczki z chińskiej rodziny cesarskiej; życzenia tego nie spełniono. W 641 Srong-tsan Gam-po najechał Chiny na czele dużej armii. Wojska jego nie mogły zagrozić dobrze wyszkolonym żołnierzom chińskich wojsk przygranicznych, którzy pokonali Tybetańczyków i wyparli ich z powrotem w rodzinne góry. Po pokonaniu tybetańskiego władcy Tai Zong wspaniałomyślnie dał dawnemu wrogowi chińską księżniczkę za żonę. CHIŃSKO-TYBETAŃSKA WOJNA 763-821.

Wykorzystując wewnętrzne kłopoty Chin, Tybetańczycy dokonywali ciągłych najazdów na zachodnie prowincje cesarstwa. W jednym z pierwszych wypadów zdołali dotrzeć do stolicy w Cz'angan (Xian), zdobyli miasto i splądrowali je. Terroryzowali przygraniczne tereny, dokonując poważnych zniszczeń, paląc i mordując. Czasami wojskom chińskim udawało się osiągnąć przewagę nad Tybetańczykami i pobić ich. Wówczas Tybetańczycy wycofywali się do górskich twierdz i czekali na sposobność do następnego uderzenia. W 798 chiński cesarz Tang zawarł przymierze z muzułmańskim wodzem z zachodu i uzyskał pomoc Nań Czao (królestwo Tajów). Z pomocą tych potężnych sprzymierzeńców Chiny pokonały wojska tybetańskie; w 821 Tybetańczycy musieli zgodzić się na traktat pokojowy z Chinami. CHIŃSKO-WIETNAMSKA WOJNA 1979. Komunistyczne Chiny popierały Wietnam Północny w walce przeciw Wietnamowi Południowemu i Stanom Zjednoczonym (patrz WIETNAMSKA WOJNA 1955-1975). Do znacznego wzrostu napięcia w stosunkach wietnamsko-chińskich doszło po zacieśnieniu przez Wietnam więzi ze Związkiem Radzieckim, najeździe Wietnamu na Laos

i Kambodżę w końcu 1978 i wypędzeniu Chińczyków mieszkających w Wietnamie. 17 lutego 1979 około 120 tysięcy dobrze uzbrojonych żołnierzy chińskich przekroczyło w kilku miejscach na północy granicę z Wietnamem i opanowało niektóre miasta. Chińskie oddziały weszły na około 40 km w głąb terytorium Wietnamu, ale napotkały silny opór. Wietnam ściągnął do walki dywizje okupujące Kambodżę, mimo to nie zdołał zapobiec stracie (3 marca 1979) Lang Sonu, ważnego ośrodka wietnamskich prowincji północnych. Mniej więcej w tym samym czasie inne oddziały chińskie po kilkudniowych zaciekłych walkach dotarły do nadbrzeżnego miasta Quang Yen, około 160 km od Hanoi. W tym też czasie Chińczycy odparli kontrofensywę wojsk Wietnamu, które przekroczyły granicę i weszły do chińskiej prowincji Junan. Chiny obwieściły o sukcesie swojej karnej ekspedycji przeciw Wietnamowi i około 6 marca 1979 zaczęły wycofywać wojska. Wzdłuż granicy chińsko-wietnamskiej dochodziło jeszcze do wymiany ognia; mimo wielu rozmów w sprawie porozumienia nie zawarto żadnego układu. CHIOGGIA, WOJNA O CHIOGGIĘ 1378-1381. Rywalizujące ze sobą w handlu ze Wschodem Wenecja i Genua wznowiły walki (patrz WENECKO-GENUEŃSKA WOJNA 1350-1355) po zapewnieniu sobie pomocy sprzymierzeńców, Wenecja - Mediolanu, a Genua - Węgier. W 1379 Genueńczycy pod dowództwem admirała Luciano Dorii wtargnęli na tereny państwa weneckiego. Odnieśli zwycięstwo nad flotą wenecką w pobliżu Poli (Pula, Jugosławia). Następnie zdobyli na południu miasto Chioggia, niedaleko Wenecji i rozpoczęli blokadę morską samej Wenecji, aby głodem zmusić ją do kapitulacji (Węgrzy otoczyli Wenecję od strony lądu). Zimą 1380 flocie weneckiej pod dowództwem Yettore Pisaniego (1324-1380) udało się zablokować flotę Genueńczyków pod Chioggia i zwyciężyć

116

w kilku mniejszych potyczkach morskich na Adriatyku. Głód zmusił Genueńczyków do poddania się i oddania floty (Wenecjanie wzięli do niewoli ok. 4000 Genueńczyków). Genua, zmuszona do przyjęcia warunków pokoju w Turynie (1381), nigdy więcej nie zagroziła już weneckiemu panowaniu na morzu. Patrz także WĘGIERSKO - WENECKA WOJNA 1378-1381.

CHIYINGTON MASAKRA. Patrz SANU GREEK,

MASAKRA w S AND GREEK 1864. CHŁOPÓW ANGIELSKICH POWSTANIE 1381

(Tylera powstanie). Zaraza i trudności gospodarcze w czasie STULETNIEJ WOJNY bardzo ciężko dotknęły chłopów angielskich. Próby ograniczania zarobków rozgniewały najemnych robotników. Chłopi domagali się zamiamy pańszczyzny i innych świadczeń na czynsz. Wzburzenie wywołał podatek pogłówny nałożony przez Jana z Gandawy (1340-1399), który miał pokryć koszty prowadzenia wojny. W 1381 mieszkańcy pewnej wsi w Essex wyrzucili zbyt gorliwego poborcę podatkowego, inicjując powstanie, które przeniosło się do Kentu, gdzie przywódcą został obwołany Wat Tyler (zm. 1381). Wkrótce powstanie chłopów ogarnęło całą Anglię. Ludzie z Essex pod wodzą Jacka Strawa i chłopi z Kentu z Tylerem na czele ruszyli do Londynu; spalili pałac Jana z Gandawy oraz spotkali się z młodym królem Ryszardem II (1367-1400), który udzielił im przebaczenia i obiecał pomoc. Londyńskie pospólstwo zdobyło Tower i zabiło biskupa Canterbury oraz inne osobistości. Opinia władz obróciła się przeciw powstańcom. Podczas drugiego spotkania z Ryszardem powstańcy przedstawili nowe żądania; w czasie spotkania Tyler został zamordowany, a następnie król rozpędził powstańców i odwołał wcześniejsze przyrzeczenia. Powstanie zostało stłumione w sposób nieco mniej gwałtowny niż swego czasu ŻAKERIA we Francji w 1358; opóźniło ono rozpad feudalizmu w Anglii.

CHŁOPÓW l KOZAKÓW POWSTANIA. Patrz CHMIELNICKIEGO POWSTANIE 1648-1654; PUGACZOWA POWSTANIE 1773-1774; RAZINA POWSTANIE 1655-1671.

CHŁOPÓW RUMUŃSKICH POWSTANIE 1907. W 1881 obwołano Rumunię królestwem; teoretycznie był to kraj o ustroju demokracji przedstawicielskiej, w rzeczywistości wpływy w kraju mieli mieszkańcy miast, a skomplikowane przepisy nie pozwalały ubogim mieszkańcom wsi, zwłaszcza bezrolnym, na korzystanie z praw wyborczych. Sytuacja gospodarcza Rumunii uległa wprawdzie poprawie, ale wzbogacili się tylko ludzie będący u władzy; wieśniacy stale ubożeli. W marcu-kwietniu 1907 chłopi zjednoczyli się i wzniecili powstanie; palili domy bogatych właścicieli ziemskich i niszczyli zbiory. Armia rumuńska brutalnie stłumiła powstanie; zgromadzenie ustawodawcze uchwaliło wprawdzie reformy: ustalenie czynszu dzierżawnego, parcelacja 800 tyś. ha ziemi państwowej, utworzenie Banku Ziemskiego, jednakże przed ŚWIATOWĄ WOJNĄ I powyższe reformy były wprowadzane w życie w taki sposób, że przynosiły korzyść tylko właścicielom dużych gospodarstw. CHŁOPÓW WĘGIERSKICH POWSTANIE. Patrz DOZSY POWSTANIE 1514.

CHŁOPSKA WOJNA W NIEMCZECH 1524-1525. Przed reformacją powszechnym zjawiskiem w Niemczech były powstania, na ogół daremne i kończące się niepowodzeniem. Jednym z ważniejszych było wystąpienie Związku Trzewika (Bundesschuh), związku ubogich mieszkańców wsi dążących do uzyskania swobód i przywilejów podobnych do praw posiadanych przez Szwajcarów (patrz AUSTRIACKO-SZWAJCARSKA WojNA 1499). Konflikty wybuchały z powodów politycznych, społecznych i gospodarczych i kierowały się przeciw ogromnej niesprawiedliwości istniejącej na niemieckiej wsi; pobudzały je także pewne idee Marcina

117

Lutra (1483-1546), Ulricha Zwingliego (1484-1531) i Jana Kalwina (1509-1564), jakkolwiek w bardzo uproszczonej postaci. W 1624 chłopi zebrali się w Szwabii oraz Frankonii i spustoszyli wiejskie okręgi południowych Niemiec. Gdy powstańców zaczęli popierać miejscowi posiadacze ziemscy i nawet kilka miast, a wojna ogarnęła Hesję, Turyngię, Saksonię i Tyrol, niemiecka szlachta postanowiła rozprawić się z chłopami. W 1525 potępił ich również Luter, rozgniewany z powodu dokonywanych przez powstańców grabieży. W tym samym roku siły luterańskiego księcia Hesji i katolickiego księcia Saksonii wspólnie stoczyły bitwę z powstańcami we Frankenhausen, w Turyngii. Bitwa zakończyła się klęską chłopów; powstanie straciło na rozmachu po ujęciu i ścięciu Tomasza Muntzera (1489?-1525). Mimo zdławienia powstania w Niemczech, w którym straciło życie około 100 tysięcy chłopów, austriaccy biedacy walczyli dalej, równie bezskutecznie; ich bunt został stłumiony w 1526. Patrz RYCERZY POWSTANIE 1522-1523. CHŁOPSKA WOJNA W SZWECJI. Patrz DA CKEGO WOJNA 1542-1543.

CHMIELNICKIEGO POWSTANIE 1648-1654.

Po unii lubelskiej (1569) na Ukrainie naddnieprzańskiej doszło do polonizacji dużej części szlachty ukraińskiej, szczególnie magnaterii. Stopniowo rolę przywódcy Ukraińców przejmowała Kozaczyzna zaporoska tworząca autonomiczną organizację wojskową. Kozacy dokonywali samowolnych napadów na terytoria imperium tureckiego, co groziło wojną z nim. Próby ograniczenia liczby Zaporożców i ich autonomii przez władze polskie doprowadziły do kilku powstań kozackich w latach 1625-1638. Po klęsce ostatniego z nich w 1638 władze polskie zniosły autonomię kozacką i wykluczyły ze stanu kozackiego wypiszczyków, czyli Kozaków, którzy nie znaleźli się w liczbie 6000 Kozaków rejestrowych. Wzbudziło to niezadowolenie Kozaków. Król

polski Władysław IV (1595-1648) zamierzał wszcząć wojnę z Turcją. Prowadząc przygotowania do niej obiecał Kozakom przywrócenie autonomii i powiększenie rejestru do 12 tysięcy. Szlachta nie godziła się na plany wojenne władcy, który nie mógł spełnić obietnic danych rejestrowym. Jednocześnie w latach 1646-1647 pogorszyło się położenie Kozaków w większości starostw, w których mieszkali, czemu Władysław IV nie przeciwdziałał. Doprowadziło to (la-tojesień 1647) do zawiązania spisku wśród rejestrowych; na jego czele stanął Bohdan Chmielnicki (1593P-1657). W marcu 1648 zawarł przymierze z Tatarami. Wraz z nimi w maju odniósł zwycięstwa nad wojskiem polskim pod Żółtymi Wodami i pod Korsuniem. Do rejestrowych przyłączali się wypiszczycy oraz chłopi z Ukrainy naddnieprzańskiej, niezadowoleni z powiększania ich powinności wobec panów. Do klęski pod Piławcami 22-23 września doszło w następstwie paniki, która wybuchła w nowo zaciężnym wojsku polskim. Armia Chmielnickiego dotarła do Zamościa. Nie zdołała jednak opanować na stałe zajętych terenów na zachód od Słuczy i wycofała się na Ukrainę naddnieprzańską. W 1649 ofensywa kozacko-tatarska została powstrzymana przez obronę obozu warownego pod Zbarażem i nie rozstrzygniętą bitwę pod Zborowem. Zawarta wówczas ugoda zborowska uznawała de facto istnienie na Ukrainie naddnieprzańskiej państwa kozackiego podległego Rzeczypospolitej, ale o znacznym stopniu samodzielności. Formalnie rejestr kozacki został podniesiony do liczby 40 tysięcy głów, w rzeczywistości liczba Kozaków była znacznie większa. Obie strony wzajemnie sobie nie ufały, w rezultacie wzajemnych podejrzeń w lutym 1651 wybuchła wojna. Późną wiosną obie armie podjęły działania zaczepne. Armia polska (30 tysięcy wojsk zaciężnych, do 20 tysięcy pospolitego ruszenia) pod dowództwem króla Jana Kazimierza (1609-1672) zajęła pozycje pod Beresteczkiem. 28-29 czerwca doszło do walk jazdy prowadzonych ze zmiennym szczęś-

118

ciem. 30 czerwca nadeszła reszta armii kozacko-tatarskiej pod dowództwem ChmieInickiego i chana Islama III (60-70 tysięcy Kozaków i do 40 tysięcy jazdy tatarskiej). Ogień piechoty i artylerii polskiego centrum spędził z pola bitwy Tatarów tworzących lewe skrzydło sprzymierzonych, w pościg za nimi ruszyła kawaleria polska prawego skrzydła. Następnie tabor kozacki związany przez ten czas przez jazdę polską lewego skrzydła został otoczony i przyparty do zabagnionej doliny Płaszówki. 10 lipca Kozakom udało się z ciężkimi stratami przebić. Zawarto we wrześniu ugodę białocerkiewską. Ograniczała ona autonomię Kozaczyzny, zmniejszała rejestr do 20 tysięcy, wprowadzała wojsko polskie na Ukrainę naddnieprzańską, szlachta wracała do swoich dóbr na jej terytorium. Kozacy nie mogli się z tymi warunkami pogodzić. W 1652 wybuchła wojna, 2-3 czerwca Kozacy wraz z Tatarami rozbili część armii polskiej pod Batohem. Wyprawa polska w 1653 nie odniosła sukcesów. Chmielnicki szukał silniejszego sprzymierzeńca i 18 stycznia 1654 zawarł z Rosją ugodę perejasławską. Ukraina naddnieprzańska wchodziła w skład państwa carów, zachowując znaczną autonomię. CHORASANU POWSTANIE 806-809. Kalif abbasydzki Harun ar-Raszid (766-806) udał się do perskiej prowincji Chorasan, by wyjaśnić skargi dotyczące despotycznych rządów gubernatora Alego ibn Isy ben Mahana. Ar-Raszid został przez gubernatora obsypany podarkami. Nie stwierdziwszy uchybień w sprawowaniu władzy, kalif zatwierdził Mahana na zajmowanym stanowisku i wyjechał. Muzułmanie pod wodzą Rafiego ibn Lajsa zbuntowali się przeciw gubernatorowi i zwyciężyli jego wojsko w Transoksanii w 806. Gubernator uciekł z prowincji. Kalif zaapelował do powstańców, by przerwać walki, obiecał wyznaczyć nowego gubernatora, który gotów był spełnić żądania zbuntowanych. Mimo to walki trwały nadal. Lajs ustanowił niezależną

prowincję muzułmańską w Transoksanii. Ar-Raszid wyruszył, by osobiście zdławić powstanie, lecz w 809 zmarł w drodze. Wojska kalifa wróciły do Bagdadu nie spotkawszy się z powstańcami. Patrz także MUZUŁMAŃSKA WOJNA DOMOWA 809-813. CHREMONIDEŃSKA WOJNA 266-261 p.n.e.

Śmierć Pyrrusa (318P-272), króla Epiru, umocniła pozycję króla Macedonii Antygona II (ok. 319-239) i pozwoliła mu na uzyskanie pełnej hegemonii w Grecji (patrz DIADOCHÓW WOJNY 323-281 p.n.e.). Wcześniej Antygon stworzył dla niej podstawy obsadzając swymi załogami kilka ważnych punktów strategicznych i zawierając sojusze z zaprzyjaźnionymi rządami. W 267 Ateny i Sparta zawarły przymierze z Egiptem i wypowiedziały wojnę Macedonii, istotną rolę odegrał w niej przywódca ateński Chremonides, stąd nazwa tej wojny. Antygon w 266 najechał Attykę. W 266 Spartanom nie udało się zdobyć fortyfikacji macedońskich na Istmie Korynckim, a w 265 zostali tu pobici. W rok później wojska Antygona odparły najazd epirocki na Macedonię. W 263 po odpłynięciu floty egipskiej kontrolującej pobrzeże Attyki wojska Antygona obiegły Ateny i zmusiły je do kapitulacji w 262. Pokój zawarty w 261 przetrwał 10 lat. CHRZEŚCIJAŃSKIE POWSTANIE W JAPONII. Patrz SHIMABARA, POWSTANIE NA PÓŁWYSPIE SHIMABARA 1637-1638.

816838. Churramici, sekta komunistyczna w Azerbejdżanie, rozpoczęli ataki na wojska muzułmańskie w Persji i Mezopotamii, głosząc, że ich misją jest wykorzenienie islamu. Wojska Allaha al-Mamuna nie zdołały pokonać powstańców, którzy otrzymali pomoc od cesarstwa bizantyjskiego (patrz BIZANCHURRAMITÓW POWSTANIE

TYJSKO-MUZUŁMAŃSKA WOJNA 830-841). ZoSta-

wszy kalifem, Abu Iszak al-Mutasim (zm. 842) zdecydował, że rozbije siły churramitów i Bizantyjczyków. Muzułmańskie wojs-

119

ka kalifatu pod wodzą Al-Afszyna, zarządcy Medii (w pobliżu Azerbejdżanu), bezustannie ścigały powstańców i ostatecznie pokonały ich w 838; przywódca churramitów, Babak al-Churrami został zabity. CIOMPÓW POWSTANIE 1378. Po udanych rządach „ośmiu świętych" (patrz OŚMIU ŚWIĘTYCH WOJNA 1375-1378) Florentyńczycy z wielką niechęcią odnosili się do narzuconej im władzy wspieranych przez papieża Gwelfów. Wybuch nastąpił po powrocie Medyceuszy w 1378. Ciompi, biedni gręplarze wełny, którym nie zezwalano zrzeszać się w cechu, a zatem również pozbawiano praw politycznych, zmobilizowali ludność z niższych klas społecznych, w tym także sklepikarzy z niższych cechów, do podjęcia próby powołania we Florencji rządu demokratycznego. W lipcu 1378 niższe klasy przejęły władzę, a ciompi uzyskali prawo utworzenia cechu. Jednakże w następstwie tego powstania pogorszyły się warunki ekonomiczne, co skłoniło cechy mniejszego znaczenia do porzucenia ciompi i przyłączenia się do wyższych cechów w celu obalenia nowego rządu. Został przywrócony konserwatywny ustrój społeczny zdominowany przez nową oligarchię, a cech ciompi zniesiono. Do 1382 trwały we Florencji zamieszki i rozruchy, aż wreszcie władzę nad miastem odzyskały wyższe cechy. Przywódców ciompów zabito lub wypędzono z miasta, a obóz Gwelfów odzyskał dawną władzę. CLAIRBORNE'A REBELIA 1644-1646. Spory wokół królewskiego nadania doprowadziły do konfliktu między Marylandem i Wirginią. Kolonista William Clairborne (ok. 1587-1677) objął dowództwo nad siłami Wirginii, mając poparcie samorządu kolonii. Clairborne był dwukrotnie sekretarzem stanu Wirginii, a w 1631 założył punkt handlowy na wyspie Kent, która stanowiła część nadania z 1609 dla kolonii Wirginia, ale w 1632 została również przyznana George'owi Calvertowi, pierwszemu lordowi Bal-

timore (ok. 1580-1632) jako część Marylandu. Z uwagi na starcia na morzu obie kolonie zwróciły się do Korony z prośbą 0 skorygowanie nadania, niestety bezskute cznie. Tymczasem w 1637 Maryland zajął wyspę Kent; siły Clairborne'a odbiły ją w 1644. Clairborne'owi udało się również nakłonić antykatolickich mieszkańców Marylandu do powstania; gubernator Leonard Calvert (1606-1647), drugi syn George'a Calverta, musiał uciekać do Wirginii, a Clair borne okupował Maryland od 1644 do 1646, czyli do wejścia w życie powtórnego nadania królewskiego z 1642. COMUNEROS POWSTANIE W HISZPANII 1520-1521. Powszechne niezadowolenie z despotycznych rządów króla Karola I (1500-1558) przekształciło się w powstanie comuneros, hiszpańskich zwolenników rządów konstytucyjnych i demokratycznych. Ruch comuneros (szlachta, mieszczaństwo 1 radykałowie) rozpadł się wkrótce na od dzielne ugrupowania, szlachta wycofała się z niego i poparła Karola I. Armia królewska pokonała comuneros 23 kwietnia 1521 pod Yillalar; przywódców ruchu ujęto i stracono. Powiększył się zakres władzy królewskiej. COMUNEROS POWSTANIE W NOWEJ GRANADZIE 1781. W Nowej Granadzie (Kolumbia, Panama, Wenezuela i Ekwador) władze hiszpańskie dążyły do powiększenia dochodów króla poprzez ściągnięcie siłą zaległych podatków oraz podwyższenie podatku od tytoniu i alkoholu. Działania te doprowadziły do wrzenia i wybuchu rozruchów w Socorro w marcu 1781. Wkrótce w całym kraju doszło do buntu grup comuneros, obywateli dążących do wprowadzenia demokratycznych reform, którym przewodzili Juan Francisco Berbeo, Jose Antonio Galan i Ambrosio Pisco. Comuneros zawładnęli krajem i nie przystali na wprowadzenie nowych podatków. Gdy „armia" comuneros pod wodzą Berbeo przygotowywała się do marszu na Bogotę, rozpoczęto

120

negocjacje, które zakończyły się ustąpieniem władz przed żądaniami comuneros domagających się położenia kresu podatkom i monopolom. Powstańcy rozeszli się, jednak wicekról hiszpański po otrzymaniu posiłków poprowadził armię w głąb kraju i rozbił comuneros oraz ich indiańskich sprzymierzeńców. Berbeo i Galan zostali straceni, Pisco i wielu innych zwolenników tego ruchu zostało skazanych na kary długoletniego więzienia. COMUNEROS POWSTANIE W PARAGWAJU 1723-1735. Jose de Anteąuera y Castro (1690-1731) wyruszył do Asunción z comuneros, obywatelami dążącymi do wprowadzenia demokratycznych praw, występującymi przeciw despotycznej władzy hiszpańskiego gubernatora królewskiego. Gubernatora uwięziono, Anteąuera objął jego urząd i ogłosił wyższość praw ludu ponad prawami hiszpańskiego króla. Wicekról Peru wielokrotnie posyłał wojska, które miały obalić Anteąuera, ale bez powodzenia. W 1726 wojska królewskie pod dowództwem gubernatora Buenos Aires zdobyły Asunción. Anteąuerę ujęto, uwięziono w Limie (Peru) i stracono 5 lipca 1731. W więzieniu Anteąuera natchnął współwięźnia, Fernando Mompoxa, do dalszego prowadzenia walki przeciw despotycznym i niesprawiedliwym rządom w Paragwaju. Comuneros pod wodzą Mompoxa ogłosili Paragwaj niepodległą republiką i aż do 1735 stawiali opór wojskom rządowym. W 1735 zwyciężyła ich armia pod dowództwem Bruno Mauricio de Zabali (1682-1736), co doprowadziło do przywrócenia w Paragwaju władzy hiszpańskiego króla. CRECY, BITWA POD CRECY 1346. Król Anglii Edward III (1312-1377) w trakcie STULETNIEJ WOJNY zdecydował się najechać północną Francję. Wraz ze swym synem Edwardem Czarnym Księciem i 20 tysiącami wojska wylądował w Cherbourgu. Zajął silną pozycję o osłoniętych skrzydłach na wzgórzach pod Grecy. Główne siły umieścił

w pierwszym rzucie w połowie wysokości wzgórza. Stanęli tu spieszeni rycerze i łucznicy. W drugim rzucie na grzbiecie wzgórza znaleźli się konni ciężko zbrojni. 26 sierpnia nadeszła armia francuska - rzekomo 60 tysięcy ludzi pod dowództwem króla Filipa VI (1293-1350). Strzały angielskich łuczników najpierw zmusiły do odwrotu germańskich kuszników, a potem pozabijały konie atakującej jazdy francuskiej. Kontratak konnych angielskich ciężko zbrojnych zakończył walkę. Bitwę uwieńczyło zdobycie Calais; po tej wygranej Edwarda uznano za postrach europejskich monarchów. CREEK INDIAN WOJNA 1813-1814. Indianie Greek, sprzymierzeńcy Brytyjczyków w czasie WOJNY 1812, sprzeciwiali się poczynaniom białych, którzy stopniowo zagarniali ich tereny łowieckie w Georgii i Alabamie. W 1813 część Indian prowadzona przez wodza Czerwonego Orła (William Weatherford) (l780?-1824) zaatakowała i spaliła Fort Mims w dolnym biegu rzeki Alabama oraz zabiła około 500 białych (patrz FORT MIMS, MASAKRA w FORCIE MIMS 1813). Wówczas amerykańska milicja pod dowództwem generała Andrew Jacksona (1767-1845) wkroczyła na terytoria Indian w środkowej Alabamie i jesienią 1813 spaliła dwie wioski indiańskie - Talladega i Tallasahatchee. Jackson rozpoczął pościg za Indianami i 27 marca 1814 jego trzytysięczna armia pokonała Indian w bitwie pod Horseshoe Bend nad rzeką Tallapoosa we wschodniej Alabamie. Zginęło ponad 800 wojowników indiańskich, opór Indian Greek został całkowicie złamany. W porozumieniu podpisanym w Fort Jackson 9 sierpnia 1814 Indianie zrzekli się na rzecz białych 23 milionów akrów ziemi (połowy Alabamy i część południowej Georgii). CRESAPA WOJNA 1774. 30 kwietnia 1774 w Yellow Greek (Baker's Gąbin) w Ohio biali pod wodzą Daniela Greathouse'a zamordowali rodzinę Indian Szaunisów, której głową był przyjaźnie nastawiony do białych

121

Tah-gah-jute, znany jako James Logan (1725?-1780), a oprócz nich także kilku Indian Mingo. Masakra spowodowała gwałtowne nasilenie się walk między Indianami a białymi osadnikami na terenie obecnego Ohio i Wirginii Zachodniej. Logan i inni Indianie winą za masakrę obarczyli kapitana Michaela Cresapa (1742-1775), dowódcę milicji w tym regionie. Cresap, który prowadził wojnę z wrogo ustosunkowanymi Indianami, z pewnością nie był winien tej masakrze. Wkrótce przyłączył się do lorda Dunmore'a - w ramach LORDA DUNMORFA WOJNY - i walczył pod komendą pułkownika Andrew Lewisa (1720-1781). CROMWELLA KAMPANIA IRLANDZKA 16491650. Angielska Rada Stanu skierowała w 1649 Olivera Cromwella (1599-1658) na czele armii do Irlandii (patrz ANGIELSKA WOJNA DOMOWA DRUGA 1648-1651). Rojaliści pod wodzą markiza Ormonda, pobici przez wojska protestanckiego gubernatora Dublina pod Rathimes, wycofali się na północ do Droghed. Obiegł ją Cromwell, który zagroził, że zabije wszystkich buntowników ujętych z bronią w ręku. Po zdobyciu miasta l września doszło na rozkaz Cromwella do dwudniowej rzezi obrońców i ludności cywilnej, w sumie zabito kilka tysięcy osób. Generał twierdził przy tym, że jest to „sprawiedliwy wyrok Boga". Później nakazał również dokonać rzezi w zdobytym Wexford. Cromwell oblegał kilka miast i do połowy 1650 zajął dużą część Irlandii. Obrońcy Clonmelu w maju 1650 odparli dwa szturmy zadając ciężkie straty Anglikom, a gdy zabrakło im amunicji i żywności, uszli nocą z twierdzy. 26 maja opuścili Irlandię. Anglicy kontynuowali jej podbój. 12 maja padła ostatnia twierdza irlandzka - Galway. Nadal trwała partyzantka. Cromwell stosował również bezwzględne metody osadnictwa: Anglia zagarnęła dwie trzecie irlandzkiej ziemi, skolonizowała kraj i przesiedliła tysiące dawnych mieszkańców na pustkowia lub do kolonii. Irlandia straciła około jednej trzeciej ludności.

CROMWELLA KAMPANIA SZKOCKA 1650-1651. Szkoci, którzy wydali Anglikom (1646) króla Karola I (1600-1649) (patrz ANGIELSKA WOJNA DOMOWA DRUGA 1648-1651), byli wstrząśnięci jego egzekucją (w Whitehall, w Londynie, 1649). Archibald Campbell markiz Argyll, przywódca Szkotów, w 1649 proklamował syna Karola I królem Karolem II (1630-1685). W 1650 Karol zawarł porozumienie ze Szkotami, uznając prezbiterianizm za religię panującą w Szkocji, Anglii i Irlandii, po czym przybył do kraju. Oliver Cromwell (1599-1658) dokonał najazdu na Szkocję, pobił armię szkocką pod Dunbar i zajął Edynburg. Mimo zwycięstw Cromwella Szkoci, zrażeni złamaniem przez niego zobowiązań poparcia prezbiterianizmu, koronowali Karola w Scone w 1651. Cromwell w odpowiedzi pobił szkocką armię w Stirling, opanował Perth i ruszył za pechową armią szkocką do Anglii. 3 września 1651 zwyciężył w bitwie pod Worcester, pokonując Szkotów i ich sojuszników, angielskich rojalistów. Karol II musiał uciekać do Francji, a Cromwell został lordem protektorem Szkocji. CUKIERNICZA WOJNA 1838. W pierwszych latach istnienia Republiki Meksyku, w czasie toczącej się wojny domowej, dochodziło często do niszczenia mienia cudzoziemców, którzy nie mogąc uzyskać odszkodowania od Meksyku, zwracali się o pomoc do swoich rządów. Francuski cukiernik odwołał się do króla Francji Ludwika Filipa (1773-1850) o rekompensatę za ograbiony przez meksykańskich żołnierzy sklep. Francja wystąpiła do meksykańskiego rządu 0 600 tysięcy pesos odszkodowania dla swoich obywateli i przysłała flotę, która ostrzelała i zajęła meksykańską fortecę San Juan de Ulua, w pobliżu portu Yeracruz. W 1838 Meksyk wypowiedział Francji woj nę. Generał Antonio Lopez de Santa Anna (l795?-1876) powrócił do czynnej służby 1 bez upoważnienia wyruszył przeciw Fran cuzom, którzy zajmowali Yeracruz. Nieba wem rząd prezydenta Meksyku Anastasio

122

Bustamante (1780-1853) obiecał zapłacić Francuzom 600 tysięcy pesos, i wojska francuskie wycofały się. W czasie potyczki pod Yeracruz generał Santa Anna został ranny w nogę. CULPEPERA REWOLTA 1677-1679. Koloniści północnej Karoliny stawiali opór administracji tej kolonii złożonej z właścicieli ziemskich, która stosując angielskie prawa handlowe, nakładała ogromne cła na towary i pozwalała na handel tylko z Anglią. W grudniu 1677 koloniści pod dowództwem Johna Culpepera obalili administrację, uwięzili zastępcę gubernatora, Thomasa Millera (który był również poborcą podatków) i innych urzędników, utworzyli nową administrację, a gubernatorem został Culpeper. Miller uciekł do Anglii i tam przedłożył sprawę angielskim władzom. Z kolonii wysłano również Culpepera, by naświetlił sprawę z drugiej strony. Culpeper stanął przed sądem, został uwolniony od zarzutu zdrady i sprzeniewierzenia, mimo to właściciele ziemscy usunęli go z urzędu i mianowali nowego gubernatora, a także nowego poborcę podatków. „CUSTERA OSTATNIE STANOWISKO". Patrz SlUKSÓW WOJNA 1876-1877.

CYDA

PODBÓJ

WALENCJI

1089-1094.

W czasie ALMORAWIDÓW PODBOJU ARABSKIEJ HISZPANII Rodrigo Diaz de Bivar, znany pod imieniem Cyd (el Cid Campeador) (1040P-1099), niezależny rycerz hiszpański, którego nominalnym seniorem był Alfons VI (1030-1109), król Kastylii i Leonu, usiłował opanować niepodległe królestwo Maurów (hiszpańskich muzułmanów) w Walencji, gdzie władał emir al-Kadir (zm. 1092). Do opanowania Walencji dążyli również muzułmańscy Almorawidowie. W październiku 1092 mieszkańcy Walencji, poparci przez Almorawidów, wszczęli bunt i zamordowali al-Kadira. Cyd na czele swych wojsk obiegł Walencję,

by uniemożliwić poddanie miasta Almorawidom. Almorawidzi nie interweniowali. Mieszkańcy Walencji bronili się, ale w końcu głód zmusił ich do kapitulacji 17 czerwca 1094, po 20 miesiącach oblężenia. Cyd, jako nowy władca miasta, zezwolił na wolność wyznania. W październiku 1094 wojska Cyda w bitwie pod Cuarte pokonały Almorawidów i zmusiły ich do ucieczki. Walencja pozostała pod panowaniem Cyda aż do jego śmierci w 1099. Dopiero w 1102 wdowa po nim, Ximena wraz z chrześcijanami opuściła miasto. W 1097 w bitwie pod Bairen Cyd pobił dużą armię Almorawidów. CZADU PODBÓJ PRZEZ FRANCJĘ 1897-1914. W końcu XIX w., w czasie podziału Afryki przez państwa europejskie, między Francją, Niemcami i Wielką Brytanią trwała rywalizacja o to, które z nich dotrze pierwsze do jeziora Czad, mającego w ich opinii duże znaczenie ekonomiczne. Pierwsza dotarła tam Francja (1897) i objęła władzę nad wschodnim wybrzeżem tego wielkiego akwenu. Odkrywca francuski, Emile Gentil (1866-1914), poprowadził ekspedycję w dół rzeki Szari do południowej części jeziora, zawarł tam porozumienie z sułtanem Bagirmi i ustanowił protektorat francuski nad tym terytorium. W 1900 wojska francuskie wyruszyły z Algierii na południe, a z Senegalu i Nigru na wschód, dołączyły do Gentila i wystąpiły wspólnie przeciw Rabaha Zobeirowi, muzułmańskiemu wodzowi i zwolennikowi Mahdiego (patrz SUDAŃSKA WOJNA 1881-1885) i jego afrykańskim wojownikom. 22 kwietnia 1900 w bitwie pod Lakhtą (Kusseri) Rabaha poniósł klęskę, zwycięzcy ucięli mu głowę. Krwawe walki toczyły się nadal; dopiero po latach pokonano fanatycznych członków muzułmańskiej sekty, Sanusijji. W 1906 Francuzi objęli władzę nad Kanem w pobliżu jeziora Czad, w 1912 - nad Wadaj i wreszcie w 1914 - nad Borkou na północy. Czad został przekształcony w kolonię i wcielony do Francuskiej Afryki Równikowej.

123

CZADU WOJNA DOMOWA 1965-1994. Na

północy Czadu zamieszkują koczujący arabscy hodowcy bydła wyznania muzułmańskiego, na południu - rolnicy, chrześcijanie i poganie z murzyńskiego plemienia Bantu. W 1965 Arabowie z północy uznali, że są dyskryminowani przez rząd, którego członkami byli w większości mieszkańcy południa. Niebawem wybuchły walki między północą a południem. Przewrót wojskowy w 1975 wyniósł do władzy generała Felixa Mallouma (ur. 1932) z plemienia Bantu. Jego rządom sprzeciwiał się popierany przez Libię Narodowy Front Wyzwolenia Czadu (FROLINAT) - ruch partyzancki, który do końca 1978 zdobył władzę nad 80 procentami terytorium kraju. Po napadzie na rządowy punkt oporu na północy w Tibesti do Czadu przybyła z pomocą francuska Legia Cudzoziemska, której celem było zatrzymanie natarcia partyzantów. Zawarte zawieszenie broni zostało wkrótce zerwane, stronie rządowej udało się odrzucić partyzantów. W 1979 Malloumi stracił władzę i zbiegł do Nigerii. Powstał rząd tymczasowy; prezydentem został Goukouni Oueddei (ur. 1944), dawny przywódca FROLINAT-u, a Hissen Habre (ur. 1942) - ministrem obrony. Wkrótce potem doszło między nimi do walki o władzę. W 1980 libijskie wojska wspierające Oueddeiego zajęły Ndjamenę, stolicę Czadu. Szef państwa libijskiego, pułkownik Muammar al-Kadafi (ur. 1943) proklamował unię Czadu i Libii, co wywołało liczne protesty; pod koniec 1981 wojska libijskie wycofały się z Czadu. W połowie 1982 wojska Habrego przejęły Ndjamenę i zmusiły Oueddeiego do ucieczki. Czad został podzielony wzdłuż 15. równoleżnika; północ zajmują wspierani przez Libię partyzanci Oueddeiego. W 1990 rząd Habrego został obalony przez ugrupowanie pod nazwą Ruch Ocalenia Patriotycznego z gen. Idrissem Dęby na czele, popieranym przez Kadafiego. Jego rząd natrafił na opozycję Frontu Narodowego Czadu, z którym zawarł porozumienie 12 października 1994.

CZAMÓW l CHIN WOJNY. Patrz CHIN I PAŃ STWA CZAMÓW WOJNY.

CZAMÓW l KHMERÓW WOJNY. Patrz K.HMERÓW i CZAMÓW WOJNY. CZAMÓW

l WIETNAMCZYKÓW WOJNY.

Patrz WIETNAMCZYKÓW i CZAMÓW WOJNY. CZAMÓW WOJNA DOMOWA 1150-1160.

Po uzyskaniu zwycięstwa nad Khmerami (patrz KHMERÓW i CZAMÓW WOJNA 1144-1150) panowanie Dżaji Hariwarmany I (zm. 1166 lub 1167), władcy państwa Czampa (środkowy Wietnam), zostało zagrożone rewoltą jego szwagra Wamsaradżi (zm. 1150?), którego poparły górskie plemiona Czamów. W 1150, po poniesionej klęsce, Wamsaradża zwrócił się o pomoc do władcy Dai Viet, czyli Annamu (północna część Wietnamu), który przysłał mu 5000 żołnierzy. Dżaja Hariwarmana wyruszył ze stolicy Yidżaji (Binh Dinh) na równiny Dalva i Lavang, gdzie odniósł zwycięstwo; żołnierze Dai Viet ponieśli ciężkie straty. Wojska Dżaji Hariwarmany spacyfikowały w 1151 zbuntowany region Amarawati (Quang Nam), a w 1160, po pięciu latach ciężkich walk, region Panduranga. „CZARNA NORA" W KALKUCIE. Patrz BEN GALSKO-BRYTYJSKA WOJNA 1756-1757.

CZARNA WOJNA 1804-1830. Żołnierze i osadnicy europejscy na Ziemi van Diemena (Tasmania) nękali rdzenną ludność tasmańską, przejęli także cenne tereny łowieckie należące do tubylców. W 1804 w czasie polowania biali zaatakowali i zabili kilku tubylców, co spowodowało wybuch długotrwałej „wojny buszu", w wyniku której znacznie zmniejszyła się liczba rdzennych mieszkańców. Rozbójnicy grabili i zabijali w tym czasie białych i tubylców, co zwiększyło terror i rozlew krwi. W 1830 gubernator Tasmanii, sir George Arthur (1784-1854), zdołał schwytać i powiesić wielu rozbójników. Nie udało mu się jednak

124

zrealizować planu otoczenia tubylców „czarną linią", czyli kordonem tysięcy osadników, którzy mieli wypędzić z buszu tubylców (wypłoszono tylko jednego chłopca i jedną kobietę). Jednakże walki z czasem wygasły, a w 1835 nakłoniono pozostałych przy życiu tubylców do osiedlenia się na pobliskiej Wyspie Flindersa. CZARNEGO JASTRZĘBIA WOJNA 1832. Na

początku kwietnia 1832 indiańskie plemiona - Saukowie i Lisi - prowadzone przez wodza Czarnego Jastrzębia (1767-1838), przeprawiły się przez rzekę Missisipi i weszły do Illinois, by odzyskać swe ziemie, najprawdopodobniej przekazane Stanom Zjednoczonym przez Indian w traktacie z 1804. W ślad za Czarnym Jastrzębiem, który nie miał zamiaru walczyć, a jedynie spokojnie uprawiać ziemię, ruszyły wysłane przez gubernatora oddziały milicji. Po zwycięstwie pod Stillman's Run grupa Czarnego Jastrzębia postanowiła wycofać się do Wisconsin. Milicja dopadła Indian w czasie przeprawy przez Missisipi i odniosła zwycięstwo w bitwie pod Wisconsin Heights, ale Czarny Jastrząb zdołał przeprawić się przez rzekę i uciec z częścią swojego oddziału. 2 sierpnia 1832 milicja Illinois oraz wojska USA pod dowództwem generała Henry'ego Atkinsona (1782-1842) zaatakowały i zmasakrowały grupę Czarnego Jastrzębia u ujścia rzeki Bad Axe, na południe od LaCrosse w stanie Wisconsin; z ponad tysiąca Indian pozostało przy życiu mniej niż stu pięćdziesięciu. Czarny Jastrząb ocalał i szukał schronienia u Indian Winnebago, którzy wydali go białym. Więziono go w Fort Monroe. W 1833 pozwolono mu udać się do rezerwatu w pobliżu Fort Des Moines i tam żyć razem z niedobitkami swojego plemienia.

kom przedsiębiorstw skupujących tytoń, które opanowały rynek i dyktowały ceny. Stowarzyszenie plantatorów tytoniu usiłowało zbojkotować kupców; napastnicy zaczęli terroryzować zarówno kupców, jak i tych plantatorów, którzy nie przyłączyli się do stowarzyszenia. Region ogarnęło bezprawie, które trwało aż do 1907, kiedy gubernator stanu Kentucky A. E. Wilson (1846-1931) wprowadził w 23 okręgach stan wojenny, a do walki z opornymi skierował stanową milicję, która sprawowała również kontrolę w miastach. W 1908 plantatorzy i kupcy osiągnęli porozumienie, które ograniczyło monopol handlu. Jeszcze w 1909 niezadowoleni z porozumienia nocni jeźdźcy nadal dokonywali gwałtów, ale teraz musieli przeciwstawiać się również uzbrojonym mieszkańcom rozgniewanym ich akcjami. Zakończeniu walk sprzyjały także niesnaski między członkami stowarzyszenia plantatorów. CZARNEJ

SOTNI

NAPADY

1906-1911.

W czasie ROSYJSKIEJ REWOLUCJI 1905 powstał Związek Narodu Rosyjskiego - tajne, reakcyjne, antysemickie ugrupowanie, nieoficjalnie popierane przez rząd, powszechnie nazywane czarną sotnią. Czarna sotnia, złożona głównie z właścicieli ziemskich, zamożnych chłopów, urzędników i policjantów, atakowała i zabijała zwolenników rewolucji. Jakkolwiek od zabójstwa cara Aleksandra II (1818-1881) zorganizowane pogromy były stałym elementem życia w Rosji, to jednak przywództwo czarnej sotni przyczyniło się bardzo do wzrostu ich częstotliwości; dziełem sotni były pogromy w ponad 100 miastach. W Odessie pogrom trwał przez cztery dni. Te akcje skłoniły despotycznych władców Rosji do zawieszenia nowej konstytucji uchwalonej w 1905. CZARNOGÓRY l TURCJI WOJNY. Patrz TuR-

CZARNEJ PLAMY WOJNA 1904-1909. Plantatorzy ciemnego tytoniu w najbardziej wysuniętym na zachód i południowy zachód regionie Kentucky, zwanym czarną plamą, sprzeciwili się monopolistycznym prakty-

cji i CZARNOGÓRY WOJNY. CZARNYCH l BRUNATNYCH WOJNA. Patrz

ANGIELSKO -IRLANDZKA WOJNA DOMOWA 1916-1921.

125

WOJNA 1625-1629).

(1921-1992) został pierwszym sekretarzem Komunistycznej Partii Czechosłowacji. Nastąpił krótki okres liberalizacji, zwany Praską Wiosną. Dubczek usiłował wprowadzić bardziej demokratyczne rządy; zniósł cenzurę prasy, nawiązał bliższe stosunki z Zachodem, obiecał zwiększyć podaż dóbr konsumpcyjnych, starał się wprowadzić autonomię dla Słowacji w ramach jednego, wspólnego państwa i zamierzał wprowadzić nową konstytucję, która miała zapewnić obywatelom większe swobody. Wszystko to zaniepokoiło Związek Radziecki, który kontrolował rządy w Czechosłowacji i w innych państwach satelickich. W dniach 29 lipca-1 sierpnia 1968 w słowackim mieście Cerna odbyły się rozmowy radziecko-czechosłowackie, na których delegacja radziecka domagała się ukrócenia swobód; po rozmowach przedstawiciele ZSRR wyjechali uspokojeni. Później jednak ich stanowisko uległo zmianie i w nocy 20-21 sierpnia wojska Bułgarii, Węgier, Polski i NRD w liczbie co najmniej 600 tysięcy żołnierzy dokonały inwazji na Czechosłowację, pokonały niezbyt silny opór i zajęły kraj. Dubczek i inni działacze czechosłowaccy zostali aresztowani, przewiezieni do Moskwy i zmuszeni do ustępstw. Wojska interwencyjne wycofały się, a w Czechosłowacji ustanowiono silny, proradziecki rząd. Do kwietnia 1969 zniesiono wszystkie reformy Dubczeka (z wyjątkiej autonomii Słowacji) i usunięto go z zajmowanego stanowiska. Uzasadniając swe postępowanie tzw. doktryną Breżniewa (ZSRR zastrzegał sobie prawo do interwencji zbrojnej w sprawy komunistycznych sąsiadów w Europie Wschodniej, jeżeli zagrażały one poważnie jego interesom lub bezpieczeństwu) Związek Radziecki nakazał w 1970 przeprowadzenie aresztowań, czystek i ograniczenie praw Kościoła, co miało zniweczyć w Czechosłowacji skłonności liberalne.

CZECHOSŁOWACJA, INWAZJA ZSRR NA CZECHOSŁOWACJĘ 1968. Na początku 1968 słowacki przywódca Aleksander Dubczek

CZECZENIA, KONFLIKT ZBROJNY W CZECZENll 1994-1996. Do 1991 Czeczenia wchodziła w skład Czeczeno-Inguskiej Autono-

CZECH l PALATYNATU WOJNA 1618-1623.

Protestancka szlachta czeska domagała się od Habsburgów swobód religijnych. 23 maja 1618 rozgniewani deputowani protestanccy wyrzucili przez okno na Hradczanach w Pradze trzech wysłanników cesarskich (defenestracja praska) i ustanowili niezależny rząd. Wydarzenie to stało się początkiem TRZYDZIESTOLETNIEJ WOJNY. W rok później Czesi pozbawili czeskiego tronu cesarza niemieckiego Ferdynanda II (1578-1637) i ofiarowali go protestanckiemu elektorowi Palatynatu Fryderykowi V (1596-1632). Decyzja ta spowodowała, że cesarzowi przyszły z pomocą wojska Ligi Katolickiej pod dowództwem Johanna, hrabiego Tilly (1559-1653) i wtargnęły do Czech. 8 listopada 1620 w bitwie pod Białą Górą wojska cesarskie i siły Ligi Katolickiej pod wodzą Tilly'ego rozbiły czeską armię pod dowództwem Christiana księcia Anhalt-Bernberg (1568-1630). Wojska cesarskie zajęły Pragę, ponownie katolicyzm stał się religią panującą, a Czechy stały się dziedzicznym królestwem Habsburgów. Ferdynand skazał w styczniu 1621 Fryderyka. Hiszpańskie wojska pod dowództwem Maksymiliana zajęły Palatynat. Fryderyk usiłował odzyskać swoje ziemie, ale w następstwie zwycięstwa połączonych wojsk Hiszpanii i Ligi Katolickiej pod dowództwem Tilly'ego w bitwie pod Wimpfen 6 maja 1622 odniesionego nad siłami niemieckich książąt protestanckich i zdobyciu przez Tilly'ego Heidelbegu we wrześniu 1622 Fryderyk został formalnie pozbawiony godności elektora, a 23 lutego 1623 otrzymał ją Maksymilian I, książę Bawarii (1573-1651), przywódca Ligi Katolickiej. Czesi i elektor Palatynatu nie uzyskali pomocy państw protestanckich spoza granic Niemiec. Dopiero w 1625 sama Dania spróbowała wesprzeć sprawę protestancką (patrz DUŃSKA

126

micznej SRR, która była częścią składową Rosyjskiej Federacyjnej SRR. Po oddzieleniu się od Inguszetii Czeczenia jesienią 1991 ogłosiła niepodległość (Inguszetia pozostała republiką w składzie Federacji Rosyjskiej). Głową państwa czeczeńskiego został Dżochar Dudajew (1944-1996?). W 1992 Czeczenia nie podpisała traktatu federacyjnego (aktu stanowiącego o nowych zasadach członkostwa Federacji Rosyjskiej). Po nieudanej próbie interwencji zbrojnej w listopadzie 1991 Moskwa zastosowała wobec Czeczenii blokadę ekonomiczną (władze centralne w Moskwie nie uznały niezależności Czeczenii, traktując ją jako republikę w składzie Federacji Rosyjskiej). Ponownie interwencję militarną Moskwa podjęła w grudniu 1994, był to początek krwawego dwuletniego konfliktu zbrojnego. W czasie walk w Czeczenii zginęło ok. 60 tyś. ludzi (75% stanowili cywile), stolica republiki, Groźny, a także wiele miejscowości (m.in. Samaszki) zostało zrównanych z ziemią, zniszczono infrastrukturę przemysłową i znaczne połacie pól uprawnych. Po śmierci czeczeńskiego prezydenta Dudajewa doszło do podjęcia rozmów pomiędzy stronami konfliktu, zakończonych podpisaniem w sierpniu 1996 porozumienia pokojowego w Chasawjurcie. Wojska federalne zostały wycofane z terytorium Czeczenii. We wrześniu 1996 kontrolę nad czeczeńskimi miastami i ośrodkami rejonowymi przejęli czeczeńscy dowódcy polowi, zaczęto tworzyć nowe organy władzy terenowej. W styczniu 1997 w wyborach prezydenckich zwyciężył Asłan Maschadow (ur. 1951). Czeczenia jest faktycznie niezależna od Rosji, nie została jednak uznana za niepodległe państwo na arenie międzynarodowej. Od czasu podpisania porozumień pokojowych pomiędzy Moskwą i Groźnym trwają negocjacje w sprawie statusu Czeczenii. CZEJENÓW l ARAPAHÓW WOJNA 1864-1868. Przez kilka lat Indianie - Czejenowie i Arapahowie - dotrzymywali porozumienia, które ich wodzowie podpisali

w 1861, nie mogli jednak zdobyć środków do życia na lichych ziemiach wyznaczonych im na rezerwat na Terytorium Kolorado. W 1864 kilku osadników oskarżyło Indian o kradzież bydła, na co oddział wojskowy zaatakował przyjaźnie nastawionych Indian, którzy w obronie własnej zabili paru żołnierzy. Te drobne incydenty wzburzyły białych; ich przywódcy wypowiedzieli wojnę Indianom Prerii. Niektórzy indiańscy wodzowie usiłowali prowadzić negocjacje pokojowe. Gdy negocjacje nie dały rezultatu, oddziały młodych wojowników rozpoczęły ataki na karawany wozów na głównych szlakach, podpalano oraz łupiono farmy, posterunki i stacje dyliżansów pocztowych. Jesienią 1864 pokojowo nastawiony major armii federalnej pozwolił Czejenom rozbić obóz w pobliżu Fort Lyon, ale jego zastępca kazał im odejść. Wkrótce przybyły nowe wojska. Żołnierze wykryli zimowy obóz Czejenów i całkowicie go zniszczyli (patrz SAND GREEK, MASAKRA w SAND GREEK 1864). Ten krwawy incydent doprowadził plemiona indiańskie do stanu wrzenia. Indianie wystąpili przeciw wszystkim białym od Kolorado do Teksasu. W 1 86 5 w y sł an o p rz e ci w I n dia n o m w trzech kolumnach silną karną ekspedycję, ale żołnierze walczyli źle i zniszczyli tylko jedno obozowisko Arapahów. Później wojna w znacznym stopniu wygasła. Południowe plemiona Czejenów i Arapahów zgodziły się osiąść na południe od rzeki Arkansas; prowadzili tam koczowniczy tryb życia i rzadko napadali na białych. CZEJENÓW WOJNA 1878. Po porażce ich sojuszników przesiedlono Siuksów (patrz SIUKSÓW WOJNA 1876-187?) i północnych Czejenów na południe, do rezerwatu na terenie obecnej Oklahomy. Wiodło im się tam nędznie. We wrześniu 1876 ich wodzowie Tępy Nóż i Mały Wilk uciekli z rezerwatu razem z 300 wojownikami. Przedarli się na północ do swojej dawnej siedziby (wokół dopływów górnego biegu rzeki Platte), czterokrotnie pokonując oddziały wojskowe,

127

które stawały im na drodze. Po minięciu linii kolejowej Union Pacyfic rozdzielili się na dwie grupy. Jedna pod wodzą Małego Wilka spędziła zimę w kryjówkach w pobliżu rzeki Lost Chokecherry. Druga grupa, prowadzona przez Tępego Noża, skierowała się na północny zachód. Nieoczekiwanie natknęła się w zamieci śnieżnej na szwadron kawalerii. Indian pojmano i odstawiono do Camp Robinson. Gdy stanowczo odmówili powrotu na południe, zamknięto ich bez wody, żywności i ognia, mimo ostrego mrozu. Zrozpaczeni Czejenowie zbiegli z koszar w zimną styczniową noc i ratowali się ucieczką. Ścigano ich przez 12 dni; wielu zabito lub raniono, wielu zginęło z głodu i zimna, pozostałych trzydziestu żołnierze dopadli w wąwozie i zabili. Tępy Nóż z rodziną oddzielił się od reszty i w końcu dotarł do biura do spraw Indian, gdzie się schronił. Bezlitosne traktowanie Czejenów wywołało nasilające się protesty w większej części Stanów Zjednoczonych. Protesty sprawiły, że po ujęciu i umieszczeniu w Fort Keogh Małego Wilka i jego ludzi traktowano po ludzku. Później założono dla nich rezerwat w Montanie nad rzeką Tongue, w którym zamieszkali również członkowie grupy Tępego Noża i inni Czejenowie z północy, którzy nie przenieśli się na południe.

Wang Mang (33 p.n.e.-23 n.e.), siostrzeniec cesarzowej z dynastii Hań w Chinach, przez 10 lat był regentem, po czym usunął z tronu małoletniego cesarza i sam został cesarzem. Wprowadził radykalne reformy, np. cała ziemia miała się stać własnością cesarza, ograniczał niewolnictwo i wprowadził podatek dochodowy. Wzbudziło to wrogość potężnych chińskich posiadaczy ziemskich, a także niechęć chłopów. W 17 n.e. ulewne deszcze i zaniedbane groble spowodowały katastrofalny wylew Rzeki Żółtej (Huang-ho), który pozbawił domów tysiące mieszkańców. W Szantong chłopi wzniecili powstanie pod przywództwem energicznej kobiety zwanej Matką Lu. Powstanie rozszerzyło się na równinę środkowych Chin. Uczestnicy pozostawali pod silnym wpływem wierzeń religijnych i chcąc upodobnić się do demonów malowali brwi na czerwono. Wkrótce wystąpili również przeciw Wangowi przedstawiciele dynastii Hań i ich zwolennicy. Wang Mang nie zdołał przeciwstawić się jednocześnie opozycji potężnych rodów i chłopskiemu powstaniu. Został zamordowany, a wraz z jego śmiercią skończyła się założona przez niego, krótkotrwała dynastia Sin (Nowa) i do władzy doszła ponownie dynastia Hań.

CZEROKEZÓW WOJNA 1760-1762. Indianie Czerokezi, zamieszkujący Karolinę Północną i Południową, należeli do najlepiej rozwiniętych cywilizacyjnie plemion indiańskich w Ameryce Północnej. Początkowo odnosili się przychylnie do białych osadników, ale później ich wódz, Mały Cieśla, nakłonił ich do obrony terenów przed wdzierającymi się kolonistami. Przez dwa lata wzdłuż granic Karoliny szalała wojna, ale Indianie nie mogli sprostać lepszemu uzbrojeniu i taktyce białych. Czerokezi ponosili dotkliwe klęski i w rezultacie musieli poprosić o pokój. Zmuszono ich do odstąpienia znacznej części ziem, co umożliwiło dalsze osadnictwo na terenach leżących w głębi Karoliny.

Wacław IV (1361-1419), król Czech i Niemiec oraz cesarz Świętego Cesarstwa Rzymskiego zakończywszy ostatecznie w 1389 wojnę ze SZWABSKIM ZWIĄZKIEM MIAST, zostawił w dużej mierze sprawy Niemiec ich własnemu biegowi; od tej chwili spędzał większość czasu w Pradze. Został wciągnięty w wojnę domową z zawistnymi i ambitnymi możnowładcami, między innymi ze swoim kuzynem Jobstem (1351-1411), margrabią Moraw, który przez pewien czas więził Wacława w Austrii (1393-1394). Później Wacław stracił znaczną część władzy, bo czescy panowie powołali radę, która sprawowała rządy w królestwie. Wacław poparł ruch reformatorów, na czele

CZERWONYCH BRWI POWSTANIE 17 n.e.

CZESKA WOJNA DOMOWA 1390-1419.

128

którego stal Jan Hus (1369-1415), i w ten sposób popadł w zatarg z duchowieństwem, a szczególnie z arcybiskupem Pragi (patrz HUSYCKIE WOJNY 1419-1430). W 1400 niemieccy elektorzy pozbawili go tronu cesarskiego. W latach 1402-1403 więziony był przez panów czeskich, którym pomocy udzielał brat Wacława, Zygmunt (1368-1437), późniejszy król Czech i Niemiec oraz cesarz Świętego Cesarstwa Rzymskiego. Dwukrotnie Wacława uwalniano po wyrażeniu zgody na niewielkie ustępstwa, w końcu odzyskał tron w Czechach, mimo to nie zaprzestał walki z czeskimi wielmożami. Aż do śmierci Wacława królestwem wstrząsały spory i walki, których podłożem były nominacje króla na wysokie urzędy oraz reformy kościelne. Po śmierci Wacława czeską koronę przejął Zygmunt, król Niemiec od 1411. CZESKA WOJNA DOMOWA 1448-1451.

Jerzy z Podebradów (1420-1471) przywódca utrakwistów, umiarkowanych zwolenników husytyzmu, występował przeciw partii habsburskiej, która popierała kandydaturę na tron czeski Władysława V Pogrobowca Habsburga (1440-1457). Władysław jako małoletni pozostawał pod opieką króla Niemiec Fryderyka III (1415-1493), późniejszego cesarza Świętego Cesarstwa Rzymskiego (1452-1493). Ugrupowanie Jerzego powiększało się, gdyż dołączali doń inni zwolennicy czeskiej niezawisłości, Jerzy w 1448 zdobył Pragę, stolicę Czech. W 1452 sejm czeski mianował Jerzego zarządcą Czech. Po objęciu tronu czeskiego przez Władysława Pogrobowca w 1453 Jerzy nadal faktycznie rządził królestwem, wzmocnił centralny rząd w Pradze i odzyskał Morawy, Śląsk i Łużyce. W 1457 Władysław nagle zmarł, a w 1458 Jerzy został obrany nowym królem. CZESKA WOJNA DOMOWA 1465-1471. Papież Pius II (1405-1464) w 1462 unieważnił Kompakty, porozumienie katolicko-utrakwistyczne (utrakwiści stanowili umiarkowany

odłam husytyzmu) (patrz HUSYCKIE WOJNY 1419-1436). Król Czech Jerzy z Podebradów (1420-1471), utrakwista, stracił poparcie czeskich wielmożów katolickich, którzy w 1465 utworzyli organizację opozycyjną w zamku Zelena Hora koło Nepomuka. Papież Paweł II ogłosił, że Jerzy jest heretykiem i wyklął króla oraz innych husytów. Namówił ponadto króla Węgier, Macieja Korwina (1440-1490) do wszczęcia wojny przeciwko Jerzemu (patrz CZESKO-WĘGIERSKA WOJNA 1468-1478). Maciej najechał Czechy w 1468, ale w początkowym okresie nie odnosił sukcesów. W 1469 katoliccy wielmoże obwołali Macieja królem Czech. Jerzy w obronie tronu podjął negocjacje z królem Polski Kazimierzem Jagiellończykiem (1427-1492), zrezygnował z praw swoich synów do sukcesji tronu, jego następcą został obrany w 1469 syn Kazimierza Władysław (1456-1516). Zatwierdził to po śmierci Jerzego sejm wybierając Władysława na króla Czech (1471). CZESKO-POLSKIE WOJNY. Patrz POLSKO-

-CZESKIE WOJNY. CZESKO-WĘGIERSKA WOJNA 1260-1270.

Obaj królowie - czeski, Przemysł II Wielki (1230?-1278) i węgierski, Bela IV (1206-1270), dążyli do opanowania księstw Austrii i Styrii, należących do potężnego austriackiego domu Babenbergów od 1192 do śmierci w 1246 ostatniego męskiego potomka tej linii. Walki czesko-węgierskie zakończył traktat z Ofen (1254); Bela otrzymał Styrię, a Przemysł Austrię. Później zbuntowana szlachta Styrii zwróciła się do Przemyśla z prośbą, by został ich władcą. Zwycięstwo Czechów nad Węgrami w bitwie pod Kressenbrunn w 1260 pozwoliło Przemysłowi zająć Styrię. W okresie anarchii panującej wówczas w Świętym Cesarstwie Rzymskim, energiczny król czeski z powodzeniem powiększał swoje posiadłości; wielu austriackich panów niechętnie odnosiło się do panowania Przemyśla, kilku zostało straconych za bunty. W chwili śmierci Beli,

129

który aż do końca życia bezskutecznie usiłował powstrzymać ekspansję czeskiego imperium, Przemysł władał najpotężniejszym państwem w Europie Centralnej, a jego posiadłości rozciągały się od Śląska do Adriatyku. Patrz także HABSBURSKO-CZESKA WOJNA 1274-1278.

CZESKO-WĘGIERSKA WOJNA 1468-1478.

Czescy zwolennicy Habsburgów odnosili się wrogo do króla Jerzego z Podebradów (1420-1471), przywódcy ugrupowania narodowego. Katoliccy wielmoże utworzyli organizację opozycyjną (patrz CZESKA WOJNA DOMOWA 1465-1471). Papież Paweł II (1417-1471) obłożył Jerzego klątwą i poparł czeskich katolików zwalniając ich z obowiązku posłuszeństwa wobec króla. Ambitny król Węgier Maciej Korwin (1440-1490) uległ namowom papieża i w 1468 najechał Czechy. 4 lipca zdobył Ołomuniec. W lutym 1469 pod Vilemovem otoczony przez przeważające siły czeskie zawarł układ pokojowy, ale go wkrótce zerwał. Wojsko Macieja zdobyło Brno, stolicę Moraw. 3 maja 1469 katoliccy wielmoże obwołali Macieja królem Czech. Wojna prowadzona była ze zmiennym szczęściem na Morawach, Śląsku i Łużycach. W 1470 miała miejsce wyprawa czeska na Węgry. Po śmierci Jerzego 27 maja 1471 królem Czech obwołany został Władysław Jagiellończyk (1456-1516). Przewagę w kraju uzyskała partia narodowa. Władysław prowadził dalej wojnę przeciwko Maciejowi i stronnictwu katolickiemu, jednak bez powodzenia. W 1474 doszło do wspólnej wyprawy polsko-czeskiej w celu zdobycia Śląska, nie powiodło się natomiast oblężenie Macieja we Wrocławiu. Zawarty 7 grudnia 1478 pokój w Ołomuńcu przyznał Władysławowi Czechy, natomiast Maciejowi Morawy, Śląsk i Lużyce (z zastrzeżeniem, że po śmierci Macieja tereny te wrócą za wykupem do Czech). Obaj władcy zachowywali tytuł królów Czech. CZIANG MAJ l AJUTTHAJI WOJNY. Patrz TAJÓW WOJNY.

„CZTERDZIESTU PIĘCIU POWSTANIE". Patrz JAKOBITÓW POWSTANIE 1745-1740.

CZTEROSTRONNEGO PRZYMIERZA WOJNA 1718-1720. Król Hiszpanii Filip V (1683-1746), wnuk króla francuskiego Ludwika XIV (1638-1715), pragnął dla siebie korony francuskiej. Dążenie to skrycie podsycał jego pierwszy minister, kardynał Giulio Alberoni (1664-1752). Natomiast druga żona Filipa, ambitna Elżbieta Farnese (1692-1766) z Parmy, uważając się za spadkobierczynię księstw Parmy, Piacenzy i Toskanii, chciała zdobyć je dla swych synów. Wielka Brytania i Holandia przeciwne były jakiemukolwiek połączeniu Hiszpanii 1 Francji, przeciwny był temu również cesarz Świętego Cesarstwa Rzymskiego Ka rol VI (1685-1740) (patrz HISZPAŃSKA WOJ NA SUKCESYJNA 1701-1704). Wojska hiszpań skie zdobyły w 1718 należącą do Austrii Sardynię i należącą do Sabaudii Sycylię. 2 sierpnia 1718 Wielka Brytania, Holandia, Francja i Święte Cesarstwo Rzymskie zawar ły w Utrechcie w 1713 Czterostronne Przy mierze, mające zagwarantować zachowanie warunków pokoju, które pogwałcił Filip. Hiszpania nie zgodziła się wycofać swoich wojsk z Sycylii, wobec czego flota Wielkiej Brytanii wysadziła tam na początku sierpnia 1718 wojska austriackie. Brytyjskie okręty wojenne pod dowództwem admirała George'a Bynga (1663-1733) zwyciężyły 11 sierpnia 1718 hiszpańską flotę u przylądka Passero na Sycylii, a wojska austriackie odebrały Hiszpanom Mesynę (Sycylia). W 1719 hiszpańska flota wiozła dla jakobitów w Szkocji kilkuset żołnierzy i broń, u wybrzeży rozbił ją jednak sztorm; część oddziałów wylądowała (patrz JAKOBITÓW POWSTANIE 1745-1745). Francuskie wojska spustoszyły krainę Basków w północnej Hiszpanii i Katalonię; w końcu listopada 1719 burzliwa pogoda i choroby zmusiły francuskie wojska do powrotu do kraju. Brytyjscy żołnierze zdobyli hiszpańskie por ty Vigo i Pontevedra na wybrzeżu atlantyc kim. Filip uznał klęskę Hiszpanii za skutek

130

polityki zagranicznej Alberoniego i skazał go na wygnanie (grudzień 1719), a potem podpisał w Hadze traktat pokojowy (17 lutego 1720); Hiszpania miała wycofać się z Sycylii i Sardynii, Sabaudia uzyskała Sardynię i ustąpiła Sycylię Austrii; książęta Sabaudii tytułowali się później królami Sardynii. Filip zrezygnował ze swoich roszczeń w stosunku do Włoch w zamian za zobowiązanie Austrii, że księstwa Parmy, Piacenzy i Toskanii odziedziczy najstarszy syn Fi-lipa i Elżbiety Farnese, Karol (1716-1788). Cesarz Świętego Cesarstwa Rzymskiego Karol VI uznał prawa hiszpańskich Burbonów i wycofał swoje roszczenia w stosunku do Hiszpanii. Patrz także ANGIELSKO-HISZPAŃSKA WOJNA 1727-1729J AUST-RIACKA WOJNA SUKCESYJNA 1740-1748. CZYNGIS-CHANA PODBOJE 1190-1927.

Temudżyn (właściwe imię Czyngis-chana, 1167?-1227), urodził się jako syn wodza bliżej nie znanego plemienia mongolskiego. Ojciec jego został otruty przez Tatarów; Temudżyn miał wówczas 9 lat; został opuszczony przez swoje plemię; opiekował się matką i rodzeństwem, kształtował swą charyzmatyczną osobowość i geniusz organizacyjny. Wkrótce odtworzył państewko ojca. Około 1189 został chanem. Po parunastu latach okrutnej, lecz skutecznej walki z Tatarami i innymi plemionami w 1206 Czyngis-chan został chaganem (chanem chanów), najwyższym władcą Mongołów; podbił Azję Środkową oraz północną część Chin (patrz MONGOLSKIE PODBOJE 1206-1405). Nie umiał pisać ani czytać, ale jego wybitna inteligencja i talent organizacyjny pozwoliły mu przekształcić niezależne i kłótliwe plemiona koczownicze w zdyscyplinowaną armię liczącą 200 tysięcy ludzi. Był twórcą strategii błyskawicznych wypraw prowadzonych przez ciężką jazdę wyposażoną w zbroje, szable i lance oraz lekką jazdę wyposażoną w szable, łuki i oszczepy. Uczył się słuchając i naśladując, do prowadzenia oblężeń zatrudniał inżynierów; zorganizował pocztę konną wzdłuż szlaków karawan i stworzył

sprawną sieć komunikacji i wywiadu. Bezlitosny i mściwy, był przekonany, że ci, którzy nie posłuchali wezwania do kapitulacji, powinni być zabici. Ta zasada sprawiła, że Czyngis-chan wywierał na nieprzyjaciela ogromny nacisk psychologiczny - przeciwnicy poddawali się jeszcze przed przybyciem jego wojsk. Rozpoczął podboje od wojny z państwem Si Sia (patrz CZYNGIS-CHANA WOJNY z PAŃSTWEM Si SIA 1200-1209,1226-1227), podbił państwo dynastii Kin (patrz CZYNGIS-CHANA WOJNA z PAŃSTWEM DYNASTII KIN 1211-1215), jego Mongołowie najechali Ruś (patrz MONGOŁÓW NAJAZD NA Ruś PIERWSZY 1221-1223), Indie (patrz MONGOŁÓW NAJAZD NA INDIE 1221-1398) i Persję (patrz MONGOLSKO-PERSKA WOJNA PIERWSZA 1218-1221) i zamierzał najechać Europę (patrz MONGOLSKI NAJAZD NA EUROPĘ 1237-1242). Po każdej kampanii wracał do swojej zabudowanej jurtami stolicy, Karakorum (obecnie w Mongolii). Jego synowie i wnuk dokończyli rozpoczęte przez niego dzieło i podzielili między siebie podbite ziemie. Patrz także TIMURA PODBOJE 1360-1405.

CZYNGIS-CHANA WOJNA Z PAŃSTWEM DYNASTII KIN 1211-1215. Czyngis-chan (1167P-1227) starannie zaplanował najazd Mongołów na terytorium dynastii Kin. Pokonał wcześniej tureckich Tangutów i Kitanów, dzięki czemu mógł w wojnie z dynastią Kin teraz wykorzystać strategiczne położenie ziem Tangutów (na północnej granicy terytorium Kinów) w swych planach wziął także pod uwagę to, że Kitanowie pragnęli wziąć odwet na Pekinie. Czyngis-chan potrzebował jedynie pretekstu do rozpoczęcia wojny. W 1210 Pekin wezwał go do złożenia hołdu nowemu władcy Kin. Czyngis-chan odmówił i zmobilizował wojska; w 1211 rozkazał Tangutom, by dokonywali napadów na północną granicę terytorium Kinów i wdzierali się głęboko na południe za Chiński Mur. Po wzięciu do niewoli chińskich inżynierów znających się na sztuce oblężniczej opracował bardziej systematyczny plan podboju; rozdzielił ar-

131

mię i zaatakował Hopei i Liao-ning z trzech kierunków. Gdy zagroził Pekinowi, dwór cesarski przeniósł się 200 km na południe do Kaifengu. W 1214 Czyngis-chan zaczął oblegać Pekin, a w 1215 Pekin został zdobyty (patrz CZYNGIS-CHANA ZDOBYCIE PEKINU 1215). Wezwanie o pomoc wystosowane przez Kara-Kitanów (patrz MONGOLSKO-PERSKA WOJNA PIERWSZA 1218-1221), aż do 1231 przerwało działania wojenne Mongołów przeciw dynastii Kin (patrz MONGOLSKI PODBÓJ PAŃSTWA DYNASTII KIN 1231-1234).

gis-chan zażądał dostarczenia mu żołnierzy; podległy władca tangucki odpowiedział, że jeżeli Czyngis-chan ma za mało żołnierzy, to nie ma prawa do zwierzchnictwa nad nim. Czyngis-chan rozpoczął oblężenie stolicy Si Sia, Ningsia, jednocześnie mszcząc się za zniewagę pustoszył bezbronny kraj. Stolica padła już po śmierci Czyngis-chana w 1227; wszyscy mieszkańcy zginęli. Państwo Si Sia zostało wcielone do imperium mongolskiego. CZYNGIS-CHANA ZDOBYCIE PEKINU 1215.

CZYNGIS-CHANA WOJNA Z PAŃSTWEM SI SIA PIERWSZA 1206-1209. Państwo Si Sia położone na południe od pustyni Gobi i na zachód od królestwa dynastii Kin, było najsłabszym państwem chińskim. Si Sia, w którym rządy sprawowali Tanguci, z pochodzenia Tybetańczycy, buddyści, było państwem wojowniczym. Tanguci dokonywali napadów na przygraniczne tereny cesarstwa dynastii Sung walcząc o panowanie nad doliną rzeki Jangcy i wywołali niepokoje na południu terytorium Mongołów; wojna z państwem Si Sia pozwoliła Czyngis-chanowi (1167P-1227) sprawdzić sprawność zdyscyplinowanych wojowników mongolskich, a zwasalizowanie Si Sia umożliwiło Mongołom opanowanie szlaków handlowych łączących Chiny z Zachodem. Była to wojna obliczona na wyczerpanie przeciwnika. Mongołowie spustoszyli kraj do tego stopnia, że Si Sia wystąpiło z prośbą o pokój i w 1209 uznało zwierzchność Mongołów. Zwycięscy Mongołowie mogli teraz swobodnie ruszyć na państwo Kin oraz planować ataki na terytoria położone na zachodzie (patrz CZYNGIS-CHANA WOJNA z PAŃSTWEM DYNASTII KIN 1211-1215). Druga wojna Czyngis-chana z państwem Si Sia (1226-1227). Państwo Si Sia okazało się nieposłusznym wasalem. Przygotowując się do pierwszej MONGOLSKO-PERSKIEJ WOJNY Czyn-

W początkach swej historii Pekin znany był pod różnymi nazwami; Chińczycy nazywali miasto Yanking i Yanzhu; Kubilaj-chan (1216-1294), władca mongolski, nazywał je Tai-Du, Turcy - Chanbałyk, stąd Marco Polo (1254P-1324?), wenecki podróżnik, który przybył do miasta w 1266, nazywał je Cambulac lub Kanbalu. W 1214 miasto znalazło się w fatalnej sytuacji. Po wcześniejszym nieudanym oblężeniu mongolskim dwór cesarski przeniósł się na południe; chińscy inżynierowie przystali do Czyngis-chana (1167P-1227) i kierowali .oblężeniem miasta. Mimo nie najlepszych nastrojów Chińczycy uparcie bronili się w dobrze ufortyfikowanym mieście. Oblężenie było długie i ciężkie. Mongolska blokada osłabiła jednak wolę obrońców i w końcu, z pomocą chińskich zdrajców, Mongołowie wdarli się na mury obronne. Po wkroczeniu do miasta zdobywcy złupili pałace i budynki publiczne. Gubernator Pekinu popełnił samobójstwo, wielu mieszkańców poniosło śmierć. Miasto uległo tylko częściowemu zniszczeniu, ówczesne zapisy podają, że pożary trwały przez miesiąc. Mongołowie opanowali miasto, ale nie zmienili tanguckiej administracji, po czym Czyngis-chan ruszył z armią na zachód (patrz MONGOLSKO-PERSKA WOJNA PIERWSZA ms-1221).

132

ć ĆALUKJÓW DYNASTII WOJNY 543-655.

Upadek dynastii Guptów (patrz GUPTÓW DYNASTII PODBOJE 320-457) wtrącił Indie w stan chaosu i stał się przyczyną zażartych walk o władzę w różnych regionach kraju. Najwcześniej wybuchły walki między małymi państwami na równinie Dekanu, w środkowej części Indii. Zdobywca tych ziem pochodził spoza tego regionu; był to podrzędny wódz Pulakeśin I (zm. 566), który podawał się za potomka królewskiego rodu Radżputów. Po odebraniu władcom Wakataka położonej na wzgórzu warowni Watapi (Badami) i ziem między zachodnim Dekanem a Zachodnimi Ghatami Pulakeśin założył dynastię Ćalukjów. Jego syn zdobył ziemie położone jeszcze bardziej na północ, łącznie z wybrzeżem Konkan (obecnie stan Maharasztra z Bombajem), w 597 skierował się na wybrzeże północno-zachodnie. Pulakeśin II (wzmian. 610-642) kontynuował tę politykę i doprowadził państwo Ćalukjów w pierwszym okresie jego trwania do szczytu potęgi; zdobył część Gudżaratu (półwysep Kathiawar) i Malwę, wygrał również wojnę z Harszą (patrz ĆALUKJÓW WOJNA PRZECIW HARSZY 020), opierając granicę południową swego królestwa na rzece Narmadzie. Po wcieleniu ziem będących wcześniej pod panowaniem dynastii Andhra terytoria Pulakeśina sięgnęły na południu aż do rzeki Kryszny (Kistna). Później Pulakeśin skierował się na wschód, zdobył w 624 wisznukundińskie wschodnie wybrzeże królestwa Wengi (w pobliżu Kalingi, obecnie stan Orisa) i założył wschodnią dynastię Ćalukjów w Pisztapurze, nad Zatoką Bengalską, która przetrwała do 1070. Zdobył

ziemie położone na obu wybrzeżach Indii, panował nad handlem Wschodniej Azji i stworzył barierę, która powstrzymała ambitne królestwa południowe. Swymi podbojami naraził się jednak dynastii Pallawów, Panów, którzy opuścili ziemie nad Gangesem, by opanować południowe obszary zamieszkane przez ludy mówiące językami drawidyjskimi; byli oni pierwszymi koronowanymi władcami południa. Pallawowie odebrali wcześniejszej dynastii Ćolów wąskie pasmo wschodniego wybrzeża i stolicę Kańći. Pallawowie, którzy chcieli zdobyć Wengi, w latach 641-647 napadali na Dekan, zajęli w 642 Watapi i zabili Pulakeśina II. Nie zniechęceni tym Ćalukjowie skupili swą uwagę na Gudżaracie, po odzyskaniu sił odbili Watapi w 655 i przygotowywali się do dalszych działań przeciw Pallawom (patrz ĆALUKJÓW i PALLAWÓW WOJNY 670-975). Patrz także ĆALUKJÓW i ĆOLÓW WOJNY ok. 990-1070; ĆALUKJÓW WOJNY DOMOWE; ĆALUKJÓW i RASZTRAKUTÓW WOJNY 752, 973-975.

ĆALUKJÓW l ĆOLÓW WOJNY ok. 990-1070.

Około 850 napór Pallawów i Ćalukjów na południowy kraniec Indii doprowadził do wzrostu znaczenia wskrzeszonej dynastii Ćolów. Niegdyś Ćolowie byli wasalami królestwa Andhra w środkowych Indiach, istniejącego w okresie poprzedzającym dynastię Guptów. W 850 państwo Ćolów było jednym z trzech królestw panujących nad południem Indii; były to Kerala (Czera) na zachodzie, Pandja na samym krańcu i Cola na wschodzie. Do 950 mimo licznych walk z Pallawami i wschodnimi Ćalukjami Colo-

133

wie panowali nad całym obszarem i zdołali jeszcze stawić skuteczny opór drugiej zachodniej dynastii Ćalukjów (patrz ĆOLÓW i PANDJÓW WOJNA 910). W latach 990-993 rozpoczęły się ich wyprawy na południowy i zachodni Dekan; Ćolowie prowadzili najazdy do 1021, potem zrezygnowali z nich, prawdopodobnie wobec bezowocności tych działań. Wówczas wojska Ćalukjów za panowania Someśwary I (wzmian. 1043-1068) ze wschodniej dynastii Ćalukjów rozpoczęły działania wojenne na dużą skalę przeciw Colom, którzy dążyli do objęcia władzy w Wengi, mającym duże znaczenie w handlu we wschodniej Azji (Ćolowie okupowali je przez krótki czas przed wybuchem RASZTRAKUTOWI ĆOLÓW WOJNY 940-972). Klęska Ćolów w 1052 zrównoważona została podobnie dotkliwą przegraną Ćalukjów w 1062. Nastąpiły zabiegi o ustanowienie pokoju. Wzajemne małżeństwa dynastyczne doprowadziły do wchłonięcia wschodniej dynastii Ćalukjów przez dynastię Ćolów. Zachodnia dynastia Ćalukjów zaniechała walk z Colami. W latach 1156-1167 dynastia ta ucierpiała na skutek wystąpień pretendentów do tronu i została później wchłonięta przez sojusz władców telugujęzycznych krajów Dekanu (1189). Patrz ĆALUKJÓW WOJNA DOMOWA nse-nsi. ĆALUKJÓW l PALLAWÓW WOJNY 670-975.

Dynastia Pallawów, którzy pokonali w 642 zachodnią dynastię Ćalukjów (patrz ĆALUKJÓW DYNASTII WOJNY 543-055), po upadku dynastii Guptów (patrz GUPTÓW DYNASTII PODBOJE 320-457) stała się jedną z trzech dynastii rywalizujących o dominację w Indiach. Zachodni Ćalukjowie uniemożliwiali Pallawom wejście na teren Dekanu, natomiast wschodni Ćalukjowie kierowali swą ekspansję na obszary na południe od Wengi w kierunku Nellur, spychając Pallawów na wąskie pasmo dawnego wybrzeża Andhra, skąd Ćalukjowie zostali wyparci 30 lat wcześniej. Za panowania Wikramaditji I (wzmian. 655-680) w 655 Ćalukjowie odbudowali świątynię-twierdzę Watapi (Bada-

mi), a w 670 zdobyli i częściowo zniszczyli stolicę Pallawów Kańći, święte miejsce Hindusów, zwane Benaresem Południa. Działania wojenne nie doprowadziły do upadku Pallawów, jednak po powtórnym zasiedleniu Kańćipuramu Pallawowie unikali większych operacji zaczepnych, być może dlatego, że - jak przypuszczają współcześni historycy - uznali, iż brak im na to sił. Panujący na zachodzie Wikramaditja II w latach 730-742 prowadził długotrwałe działania wojenne, sporadycznie wyprawiając się na tereny Pallawów, w 742 powtórnie zdobył Kańći. Dynastia Pallawów zaczęła powoli chylić się ku upadkowi. Pod koniec IX w. znowu uległa Ćalukjom, po czym została pokonana przez swych lenników - dynastię Ćolów. Dynastię Ćalukjów w 752 pokonali wasalowie Rasztrakutowie (patrz ĆALUKJÓW i RASZTRAKUTÓW WOJNY 752,973-975). W 975 Rasztrakutów pokonała druga zachodnia dynastia Ćalukjów i ponownie uczyniła ich swoimi wasalami. Patrz także ĆALUKJÓW i ĆOLÓW WOJNY ok. 990-1070. ĆALUKJÓW l RASZTRAKUTÓW WOJNY 752, 973-975. Jedną z konsekwencji wojen między Pallawami a zachodnimi dynastiami Ćalukjów w Indiach (patrz ĆALUKJÓW i PALLAWÓW WOJNY 670-975) było stopniowe słabnięcie Ćalukjów i wzrost sił ich wasali, dynastii Rasztrakutów. W połowie VIII w. Rasztrakutowie stali się tak potężni, że w 752 - za panowania Dantidurgi (wzmian. 752-760) - zdobyli Watapi (Badami) oraz obalili i zabili króla zachodnich Ćalukjów, Kirtiwarmana II (zm. 752). W końcowym okresie panowania pierwszej zachodniej dynastii Ćalukjów Rasztrakutowie zdobyli ziemie na zachodzie i w środkowym Dekanie, a także dawne terytorium Wakataków na północ od rzeki Godawari na wschodnim wybrzeżu oraz dawne obszary Satawahanów w północnym Dekanie. Byli pierwszą dynastią w Dekanie, która dążyła do opanowania Indii północnych; pierwsi usiłowali zdobyć terytoria, przez które przebiegały szlaki handlowe wiodące do doliny Gangesu. Rasz-

134

trakutowie nie podporządkowali sobie wschodniej dynastii Ćalukjów. Panowanie Rasztrakutów, których stolicą była Ellura (w pobliżu Hajdarabadu), nie trwało długo. W 973 - za panowania Thaili II (wzmian. 973-997) - zachodni Ćaljukowie wszczęli wojnę w celu złamania potęgi Rasztrakutów. Uzyskali to w dwa lata później i podjęli walkę z wojowniczymi Colami, aby w pełni podporządkować sobie kwitnące wschodnie wybrzeże Indii. Patrz także ĆALUKJÓW i ĆOLÓW WOJNY ok. 990-1070.

ĆALUKJÓW WOJNA DOMOWA 1180-1189.

W chwili śmierci Mahmuda z Ghazni (1030) zachodnia dynastia Ćalukjów panowała nad ogromnymi terytoriami sięgającymi od Kathiawar do rzeki Kryszny (Kistny) w Indiach południowych. Na wschodzie posiadłości dynastii graniczyły z terenami wschodniej dynastii Ćalukjów, a na południu sięgały do rozrastającego się królestwa odrodzonej dynastii Ćolów. Podboje Mahmuda na północy (patrz MAHMUDA z GHAZNI PODBOJE ok. 1000-1030) zakłóciły feudalne stosunki na południu, wskutek czego w państwie Ćalukjów wybuchły dwie wojny domowe, jedna w okresie 1156-1181 (patrz ĆALUKJÓW WOJNA DOMOWA nsa-nsi), a druga z wasalnymi, telugujęzycznymi rodami Hojsalów i Jadawów, sprzymierzonymi z rodem Kakatijów, który uzależniony był najpierw od wschodniej dynastii Ćalukjów, a po jej wchłonięciu przez Ćolów (1070) - od tych ostatnich. Ćalukjowie wyszli z tego trójstronnego konfliktu pokonani, a królestwo ich straciło znaczenie. W 1189 ród Hojsala zajął obszary na południu w obecnym stanie Majsur (Karnatik), Jadawowie panowali na obszarach na południe od rzeki Narmady (Narbady). Okrojone królestwo Ćalukjów wciśnięte było między posiadłości tych dwóch rodów, a na wschodzie graniczyło z posiadłościami Kakatijów. Jednakże stan ten był chwiejny, panowanie nad strefą przybrzeżnego handlu zależało bowiem od zwierzchnictwa nad całym terenem Dekanu, a to uzyskał w XIV w. sułtanat delhijski

(patrz DELHIJSKIEGO SUŁTANATU NAJAZDY NA POŁUDNIOWE INDIE 1307-1313). ĆALUKJÓW WOJNA DOMOWA ek. 1156-1181. W królestwach Indii toczyły się stale walki o władzę, szczególnie silne w regionie Dekanu, gdzie panująca dynastia posiadała w podporządkowanym królestwie raczej wpływy niż władzę, co było następstwem rozluźnienia więzów feudalnych. Królestwo wasalne miało w razie potrzeby dostarczać wojska i płacić doroczne podatki, ale poza tym ich władcy samodzielnie panowali nad swoim terytorium i byli w stanie - co często się zdarzało - osiągnąć wystarczająco dużą potęgę, by zrzucić feudalną zależność. Tak właśnie zdarzyło się w wojnach ĆALUKJÓW I RASZTRAKUTÓW. Pozostający w zależności feudalnej ród Kalaćuriów pod wodzą Bidźdźali (wzmian. 1156-1167) wystąpił przeciw Ćalukjom i w krótkim czasie zagarnął tron. Zgodnie z indyjską tradycją następcy Bidźdźali rozpoczęli wzajemne walki o władzę, które umożliwiły ostatniemu liczącemu się władcy zachodnich Ćalukjów, Someśwarze IV (wzmian. 1181-1189) odwrócić kierunek roszczeń do tronu i rozpocząć w 1180 drugą wojnę domową. Patrz także ĆALUKJÓW DYNASTII WOJNY 543-655. ĆALUKJÓW WOJNA PRZECIW HARSZY 620.

Po upadku dynastii Guptów (patrz GUPTÓW DYNASTII PODBOJE 320-407) Harsza (Harszawardhana) (ok. 590-647), książę królestwa Sthanwiśwara w pobliżu Delhi, podjął drugą w historii próbę zjednoczenia Indii. Jako były wasal Guptów miał nadzieję połączyć dawne ich posiadłości. Po objęciu tronu w 606 zaczął tworzyć wielkie indyjskie imperium, uzyskując wpływy na obszarach od Gudżaratu na zachodzie po Assam na wschodzie. Stworzył imperium oparte na zależności wasalnej. Nie zdołał opanować terytoriów na zachód od Indusu (gdzie znajdują się niezwykle ważne przejścia w kierunku północno-zachodnim), usiłował podporządkować sobie ziemie na południu środkowej części równiny Dekan i napotkał

135

tam zacięty opór Pulakeśina II (wzmian. 610-642), władcy zachodniej dynastii Ćalukjów. W 620 Pulakeśin odniósł zwycięstwo nad Harszą, co doprowadziło do zawarcia traktatu pokojowego, w którym uznano rzekę Narmadę za południową granicę cesarstwa Harszy. Granica na tej rzece stała się tradycyjną granicą geograficzną między Indiami północnymi i południowymi. Harszą podjął działania wojenne przeciw Ćalukjom, ponieważ zdawał sobie sprawę, że władca Dekanu będzie kontrolował handel na zachodnim i wschodnim wybrzeżu południowych Indii. Jego porażka stworzyła dla dynastii Ćalukjów szansę na opanowanie Gudżaratu (patrz ĆALUKJÓW DYNASTII WOJNY 543-655) i umożliwiła im podporządkowanie sobie całego Dekanu. Po śmierci Harszy, ok. 647, zjednoczone przez niego północne Indie rozpadły się i pozostały w takim stanie aż do utworzenia w XIII w. muzułmańskiego sułtanatu delhijskiego. W obu częściach Indii - północnej i południowej - ambitne dynastie, takie jak krótko panująca dynastia Pallawów, wczesna i późna dynastia Ćolów, musiały się teraz opierać zachodniej i wschodniej dynastii Ćalukjów. ĆITRAL, KAMPANIA W ĆITRALU 1895. Tubylcy z Ćitralu (najdalej na północ położony region w Pakistanie) odnosili się wrogo do Brytyjczyków, którzy tam wkroczyli i założyli swoje przedstawicielstwo (1889). W 1895 w wyniku zamachu stanu stracił życie władca regionu, a zwycięzcy dążyli do

usunięcia przedstawiciela Wielkiej Brytanii; w celu opanowania sytuacji do regionu wysłano 16-tysięczną ekspedycję brytyjską. 3 kwietnia 1895 na przełęczy Malakand wojska brytyjskie pokonały 12 tysięcy powstańców, którzy wycofali się, tracąc na samej przełęczy ok. 500 ludzi, po drugiej stronie przełęczy zginęło lub odniosło rany jeszcze 70 powstańców. Brytyjczycy założyli w Ćitralu garnizon i przyłączyli ten region do Indii Brytyjskich. Tubylcy nadal stawiali opór, ale obecni tam Brytyjczycy do 1898 utrzymali pokój. ĆOLÓW l PANDJÓW WOJNA 910. Król ĆOlów (w Indiach), Parantaka I (wzmian. 907953), wkrótce po objęciu władzy powiększył swe królestwo na północy opanowując resztki ziem Pallawów. Do tego samego dążyła również dynastia Pandjów z południa, którą wiązał sojusz z dynastią Gangów, panującą w małym państwie w środkowych Indiach. Wojska Ćolów z łatwością pokonały przeciwników, którzy nie mieli doświadczenia w prowadzeniu działań wojennych. Ćolowie zyskali w ten sposób wpływy (ale nie pełną władzę) na całym południowym krańcu Indii. Swój zasadniczy cel osiągnęli w latach 926-942. Późniejsza polityka Ćolów zraziła do nich Rasztrakutów, spadkobierców pierwszej dynastii Ćalukjów, co spowodowało wybuch RASZTRAKUTÓW I ĆOLÓW WOJNY 940-972. Patrz także ĆALUKJÓW i ĆOLÓW WOJNY ok. 990-1070.

136

D DACKEGO WOJNA 1542-1543 (Dackego powstanie). Antykatolicka polityka króla Szwecji Gustawa I (1496-1560) i rygorystyczne ściąganie podatków napotkało opór chłopów w prowincji Smaland w południowej Szwecji. Wiosną 1542 pod przywództwem zbiega, Nilsa Dackego (zm. 1543?), chłopi chwycili za broń i zabili kilku poborców podatkowych. Występowali również w obronie katolicyzmu. Chłopi zaproponowali potężnemu szwedzkiemu możnowładcy, Svante Sturemu (1517-1567), pomoc w zdobyciu tronu, ale ten odmówił. Siły Dackego odnosiły zwycięstwa nad armią królewską i obie strony zawarły rozejm w listopadzie 1542. Obiecując chłopom zmniejszenie podatków, Gustaw jednocześnie wzmacniał w Smalandzie wojska. Na początku 1543 armia królewska pobiła chłopów. Dacke prawdopodobnie zginął w walce, innych przywódców chłopskich stracono, mieszkańcy Smalandu musieli zapłacić wysoką kontrybucję, ale Gustaw zahamował od tego czasu swe despotyczne dążenia. DACKO-RZYMSKA WOJNA PIERWSZA 1O1-102. W 101 cesarz rzymski Trajan (53117) osobiście dowodził wyprawą do Dacji (na terytorium obecnej Rumunii), ponieważ uznał, że butny król tego kraju, Decebal (zm. ok. 107) zagraża bezpieczeństwu prowincji rzymskich położonych na południe od Dunaju. Dakowie stawili Rzymianom silny opór, ale mimo to w drugim roku wojny Trajan dotarł do serca królestwa i zdobył stolicę Sarmizegetuzę. Decebał musiał zawrzeć pokój; zgodził się uznać zwierzchnictwo Rzymu i na obsadzenie

przez jego wojska twierdz dackich. Trajan nakazał zbudować stały, kamienny most na Dunaju i wrócił do Rzymu. Druga wojna dacko-rzymska 105-107. Wojska Decebala zdobyły lub obiegły fortece obsadzone przez Rzymian - podjęły działania przeciw Dacji i sąsiadującym plemionom sprzymierzonym z Rzymem. W rok później (106) Trajan ponownie najechał na czele 120 tysięcy wojska królestwo Decebala, zdobył stolicę. Pokonany Decebal popełnił samobójstwo, a jego wojska złożyły broń. Dacja została prowincją Rzymu, którą Rzymianie zaczęli zasiedlać osadnikami z Azji Mniejszej i Syrii. Trajan upamiętnił zwycięstwo kamienną kolumną ozdobioną spiralnym reliefem, przedstawiającym kampanię w Dacji; stoi ona do dziś na Forum Trajana w Rzymie. DAHOMEJU l FRANCJI WOJNA PIERWSZA 1889-1890. W 1889 Brytyjczycy i Francuzi podpisali porozumienie, na mocy którego miasto Cotonou na wybrzeżu Dahomeju (Benin) w Zachodniej Afryce zostało przekazane przez Wielką Brytanię Francji. Mieszkańcy Dahomeju zaatakowali wojska Francuzów lądujące w Cotonou. Doszło do zaciętych walk. W armii dahomejskiej służyły kobiety, walczące równie dzielnie jak mężczyźni; odegrały one ważną rolę w wojnie z Francją. W 1890 podpisano traktat, na mocy którego Francja przejęła Cotonou i Porto Novo (miasto na wybrzeżu) w zamian za coroczną daninę dla króla Dahomeju Behanzina (wzmian. 1889-1894). Druga wojna Dahomeju i Francji 1892. Mimo zakazu handlu niewolnikami na terenie Dahomeju król Behanzin nadal wyprawiał

137

się na sąsiednie terytoria, by zdobywać niewolników. Zaatakował również francuską kanonierkę. Działania te stały się przyczyną wybuchu następnej wojny z Francją. W Dahomeju wylądowała armia francusko-senegalska pod dowództwem generała Alfreda-Amedee Doddsa (1842-1922) i jesienią 1892 starła się z siłami Behanzina. Dahomejczycy ulegli liczniejszemu i lepiej uzbrojonemu przeciwnikowi. Nim 17 listopada Francuzi wkroczyli do stolicy Abomej, Behanzin podpalił miasto i uciekł na północ. Poddał się na początku 1894, został zesłany na wygnanie na Martynikę, a jego królestwo stało się kolonią francuską. DANII WOJNAZLUBEKĄ 1501-1512. Patrz DUŃSKO-SZWEDZKA WOJNA 1501-1512.

DANII WOJNA Z POŁABIANAMI 1160--l 169.. W okresie gwałtownych konfliktów wewnętrznych w Danii (patrz DUŃSKA WOJNA DOMOWA 1146-115?). Połabianie - słowiańskie, pogańskie plemiona znad Łaby - nieustannie nękali pirackimi napadami przybrzeżne tereny Danii i Niemiec, wyróżniali się w tym szczególnie Ranowie zamieszkujący wyspę Rugię. Henryk Lew (1129-1195), książę saski i Albrecht Niedźwiedź (ok. 1100-1170), margrabia Brandenburgii zorganizowali w 1147 krucjatę przeciw Połabianom. W 1159 przyłączył się do niej król duński Waldemar I (1131-1182), który co rok organizował wyprawę na Rugię i Pomorze zaodrzańskie. Duński mąż stanu, biskup i wódz, Absałon (1128-1201) obiegł Arkonę, twierdzę na Rugii. W oblężeniu uczestniczyli też książęta zachodniopomorscy Kazimierz i Bogusław. Forteca poddała się w 1169. Wyspa uznała zwierzchność Danii i musiała przyjąć chrześcijaństwo. Duńczycy zniszczyli pogańskie posągi i świątynię. D'ANNUNZIA WOJNA 1919-1920). Pod koniec ŚWIATOWEJ WOJNY I do dalmatyńskiego portu Fiume (Rijeka) rościły sobie prawo zarówno Włochy, jak i Jugosławia.

W okresie trwających negocjacji włoski poeta i żołnierz, Gabriele D'Annunzio (1863-1938), uważając, że miasto należy prawnie do Włoch, poprowadził na własną rękę wyprawę na Fiume (12 września 1919), zdobył je i zajął. Jego żołnierze nosili czarne koszule, część późniejszego faszystowskiego umundurowania. Dyktatorskie rządy D'Annunzia we Fiume wywołały sprzeciw rządu włoskiego, a także innych rządów europejskich. Gdy Włochy i Jugosławia zawarły traktat w Rapallo (12 listopada 1920), na mocy którego Fiume zostało wolnym miastem, D'Annunzio wypowiedział wojnę Włochom. Musiał opuścić Fiume, gdy Włochy zbombardowały miasto (27 grudnia 1920). Samorząd Fiume nie mógł sobie poradzić z zamieszkami politycznymi i ostatecznie został obalony w wyniku faszystowskiego zamachu stanu w 1922. Wojska włoskie zajęły miasto, które w 1947 przyznano Jugosławii. Patrz także MARSZ NA RZYM 1922. DARDANELSKA KAMPANIA 1915 (kampania na Gallipoli). Gdyby w czasie ŚWIATOWEJ WOJNY I Francji i Wielkiej Brytanii udało się opanować cieśninę Dardanele i miasto Konstantynopol (Stambuł), mogłyby wówczas przesyłać dostawy dla swego sojusznika, Rosji, drogą morską. W lutym 1915 flota brytyjska wpłynęła w cieśninę i zdobyła kilka małych tureckich fortów u wejścia, jednak płynąc dalej na północ dotarła do lepiej ufortyfikowanych terenów, poniosła ciężkie straty i musiała się wycofać. Sojusznicy postanowili później przypuścić ofensywę na lądzie i zdobyć strzegący dostępu do cieśniny półwysep Gallipolli. Angiel-skofrancuski korpus ekspedycyjny wylądował w dwóch miejscach, na południe i na północ od półwyspu, by poprzez dwustronne uderzenie rozbić przeciwnika, ale Turcy wspomagani przez niemiecką artylerię i kadrę oficerską, trzymali się mocno na wzgórzach rozsianych w nieprzyjaznej, dzikiej okolicy. Nie zdołał ich wyprzeć również ostrzał z morza prowadzony przez floty sojuszników. Od kwietnia do czerwca 1915

138

przeciwnicy stoczyli trzy krwawe bitwy, w wyniku których alianci na przemian zyskiwali lub tracili jedynie kilka kilometrów. W sierpniu 1915 sojusznicy podjęli jeszcze jedną próbę, również daremną. Ostatecznie w grudniu tegoż roku naczelne dowództwo uznało, że sytuacja jest beznadziejna i wycofało wojska, które bardzo ucierpiały w wyniku chorób i braku wody. Wyprawa na Gallipoli była jedną z największych klęsk sojuszników w czasie I wojny światowej. DEERFIELD, MASAKRA W DEERFIELD 1704.

W nocy, 29 lutego 1704 grupa 50 francuskich żołnierzy i około 200 sprzymierzonych z nimi Indian napadła na śpiące Deerfield, małe miasteczko na zachodniej granicy Massachusetts. Zabili 50 ludzi, a 111 uprowadzili do Kanady. W drodze wielu jeńców zmarło, ostatecznie po negocjacjach pozwolono 60 osobom powrócić do Deerfield. Był to jeden z najbardziej okrutnych, krwawych napadów, do jakich doszło podczas KRÓLOWEJ ANNY WOJNY. DEKABRYSTÓW POWSTANIE 1825.

Pod

wpływem demokratycznych idei Zachodu, które dotarły do Rosji w czasie NAPOLEOŃSKICH WOJEN, w wojsku rosyjskim powstawały tajne organizacje dążące do zniesienia caratu i ustanowienia republiki. Okazja nadarzyła się po śmierci cara Aleksandra I (1777-1825), gdy zaczęły się spory o sukcesję. Brat Aleksandra, Konstanty (1779-1831), zrzekł się swoich praw do tronu na rzecz brata Mikołaja (1796-1855). Mikołaj nie chciał zasiąść na tronie, zanim Konstanty publicznie nie ogłosi swej decyzji. Gdy wiadomość ta dotarła do konspiracyjnego Związku Północnego, nie przygotowani i nie mający określonego programu spiskowcy wprowadzili 26 grudnia 1825 (14 grudnia wg kalendarza starego stylu) swoje oddziały do Sankt Petersburga, by poprzeć „Konstantego i konstytucję". Powstańcy dotarli jednak za późno na plac Senacki (plac Dekabrystów), by móc przeszkodzić

w złożeniu przez najwyższych dostojników państwowych przysięgi na wierność carowi Mikołajowi. Żołnierze nie chcieli się rozejść, do akcji przystąpili również mieszkańcy miasta. Artyleria rządowa zaczęła strzelać kartaczami i po godzinnym ostrzale rozbiła opór powstańców. Wkrótce na południu Rosji ujęto Pawła Pestela (1794-1826), przywódcę powstańczej grupy z Kijowa i do 15 stycznia 1826 powstanie zostało stłumione. Powstańców (dekabrystów) zgubił brak poparcia mieszkańców Sankt Petersburga i innych części kraju. Mikołaj nakazał powiesić pięciu przywódców, a stu innych skazał na zesłanie na Syberię. Powstanie było początkiem pełnej poświęceń działalności rewolucyjnej, która trwała w Rosji przez cały XIX wiek. DELHIJSKIEGO SUŁTANATU NAJAZDY NA POŁUDNIOWE INDIE 1307-1313. Wieści

0 bogactwach południowych Indii wzbu dzały pożądanie nie tylko Ali-ud-Dina, dru giego sułtana Delhi z dynastii Childżich (1296-1316), ale także jego wielkorządcy, Malika Kafura, pochodzącego z Ghoru generała-niewolnika, gdyż ekspansyjna poli tyka sułtanatu i jego obrona pochłaniały ogromne środki. Sułtan postanowił połączyć ściągnięcie daniny, z którą zalegali Jadawowie, z grabieżą; w 1307 sułtan i Malik Kafur wkroczyli do Dekanu, zajęli miasto Dewagiri i zmusili władcę kraju Dewagiri do uznania zwierzchnictwa Delhi. Najazd opłacił się, a następny - na Warangal, stolicę Kaketejów - przyniósł takie bogactwa, że wyprawili się dalej na południe (1310-1311). Wojska sułtanatu dotarły do państ wa Hojsalów, potem do opustoszałego Maduraju, dawnej stolicy państwa Pandjów 1 w końcu do wybrzeża naprzeciw Cejlonu (Sri Lanka). Najeźdźcy zagarniali olbrzymie łupy, ale pozostawili miejscową administra cję, nie pozbawiali też władzy tamtejszych władców; żądali natomiast corocznej daniny. W Maduraju osadzono muzułmańskiego gubernatora, aby nadzorował państwa pod ległe sułtanowi oraz pilnował ściągania da-

139

nin. W 1313 władca Dewagiri nie zapłacił daniny, podobnie w 1323 wódz Kaketejów; pierwszy naraził się na następny najazd z Delhi i został stracony (1313), drugi - na podobne działania przeprowadzone z Maduraju. Patrz także BAHMANIDÓW WOJNA z SUŁTANATEM DELHIJSKIM 1340-1347; ĆALUK-jów WOJNY DOMOWE; MAHMUDA z GHAZNI PODBOJE 1000-1030; MUHAMMADA GHORI PODBOJE1175-1206. DELHIJSKIEGO SUŁTANATU WOJNY l DŹAUNPUREM ek. 1414-1493. W 1394 w czasie walk o tron w Delhi (Indie) prowadzonych przez dwóch rywalizujących sułtanów z dynastii Tughlaków, dynastia Szarków z Dźaunpuru ustanowiła sułtanat muzułmański, nie uznający zwierzchnictwa Delhi. Wojna domowa w 1397 nie pozwoliła dynastii Tughlaków przeciwstawić się temu, a TIMURA NAJAZD NA INDIE w 1398 doprowadził do chaosu i dalszego zmniejszania potęgi sułtanatu Delhi; w 1401 Gudżarat i Malwa zrzuciły zwierzchnictwo Delhi i ustanowiły niezależne królestwa muzułmańskie. Po śmierci ostatniego władcy z dynastii Tughlaków (1413) władzę objęła dynastia Sajjidów założona przez wicekróla Timura, Chizra Chana. Sułtanat obejmował teraz jedynie miasto Delhi i mały obszar wokół niego. Dynastia Sajjidów dążyła do zachowania tego, co zostało. W tych warunkach Dźaunpurowi wiodło się doskonale; w celu zwiększenia dochodów i zapewnienia poczucia bezpieczeństwa Hindusom, którzy opanowali handel, w kraju przestrzegano tolerancji i zasad sprawiedliwości - zjawisko nieznane w żadnym innym muzułmańskim państwie w Indiach przed panowaniem Akbara Wielkiego (1542-1605) z dynastii Mogołów. Druga z dynastii wywodzących się od wodzów Timura - dynastia Lodich opanowała Pendżab, w 1451 Bahlul Lodi (wzmian. 1451-1489) został sułtanem Delhi. W 1452 Mahmud Szach, władca Dźaunpuru spróbował podbić sułtanat delhijski, ale mu się to nie udało. W 1458 zawarto pokój, który przetrwał do

1472. W 1473 Husain Szach, władca Dźaunpuru podjął nową próbę podbicia sułtanatu delhijskiego. Jego klęska w 1479 spowodowała wcielenie części Dźaunpuru do sułtanatu delhijskiego. Walka trwała nadal. W 1486 Bahlul osadził w Dźaunpurze swego syna, Barbaka, jako niezależnego władcę. W 1493 Sikandar Londi (wzmian. 1489-1517) wcielił resztę tego państwa do państwa delhijskiego; sułtanat delhijski rozciągał się za panowania ostatniego z Lodich, sułtana Ibrahima (wzmian. 1517-1526), od Pendżabu poprzez Bihar do granicy Bengalu. Ibrahim był pierwszym sułtanem, który poniósł klęskę w walce z Baberem (1483-1530), pierwszym z wielkich Mogołów w Indiach, potomkiem Timura (patrz BABERA PODBOJE 1524-1529). DELHIJSKIEGO SUŁTANATU WOJNY Z GHA-

ZNI l GHOREM 1208-1228. Najeźdźcy muzułmańscy, którzy najechali Indie w XII w. (patrz MUHAMMADA GHORI PODBOJE 1175-1206), nie zrywali związków z królestwem afgańskim na zachodzie. Po bezpotomnej śmierci (1206) sułtana Dehli i Afganistanu Muhammada Ghori władzę w Indiach objął jego tutejszy wicekról Kutb ud-Din Aibak (zm. 1210), pierwszy władca z tzw. dynastii niewolników. Jednak inni generałowie-niewolnicy kwestionowali jego prawo do tronu, wobec tego Kutb ud-Din Aibak musiał w 1208 podjąć z nimi walkę. Po okresie zamieszania w 1211 został sułtanem Delhi Szams ud-din Iltutmysz (wzmian. 1196-1236). W 1211 pokonał poprzedniego władcę Delhi Arama Szacha. Wojska Chorezmu wyparły z Ghanzi do Pendżabu Jildiża (zm. 1215), jego drugiego rywala. Iltutmysz pobił go i wziął do niewoli pod Tarain w 1215. Iltutmysz czekał na wkroczenie wojsk Chorezmu, ale uratował go wybuch w 1218 MONGOLSKO-PERSKIEJ WOJNY; zamiast walczyć z Chorezmem, przyjmował uchodźców stamtąd, łącznie z następcą tronu Dżalal ad-Dinem (zm. 1231) (patrz INDUS, BITWA NAD RZEKĄ INDUS 1221). Dzięki talentom dyplomatycznym Iltutmysza Dża-

140

lal ad-Din ruszył dalej, nie uzyskawszy pomocy z Delhi; również dzięki dyplomacji Iltutmysz zdołał skłonić Czyngis-chana (l 167?-1227) do wycofania się z Indii. Zniszczenia wojenne pomogły Iltutmyszowi pokonać ostatniego rywala: wojska Dżalal ad-Dina wyrządziły wielkie szkody buntowniczemu niewolnikowi-wodzowi Nasirowi ud-Din Kubaczowi, władcy Multanu; w 1228 Iltutmysz bez trudu wyparł go z Lahauru i Multanu i podporządkował sułtanatowi Delhi. DELHIJSKIEGO SUŁTANATU WOJNY Z GUDŻARATEM l MALWĄ 1299-1312. Śmierć władcy sułtanatu delhijskiego (Indie) Balbana (zm. 1287) stała się przyczyną zaciekłej walki o władzę między Afgańczykami a nowymi możnowładcami tureckimi; była to okazja dla wielu książąt hinduskich, a zwłaszcza dla władców takich dużych królestw jak Gudżarat i Malwa, do zrzucenia zależności wasalnej od Delhi. Ostatecznie w Delhi zwyciężyli Turcy; władzę zdobyła nowa dynastia Chaldżich, która panowała od 1290 do 1320. Drugi władca z dynastii Chaldżich, Ala ud-Din (wzmian. 1296-1316), który zamordował rywala, by objąć tron, postanowił podporządkować sobie księstwa hinduskie i w ten sposób uzdrowić finanse Delhi. W 1299 rozpoczął kilka najazdów i oblężeń; najechał Gudżarat i podporządkował go sobie w tym samym roku. Podbój Malwy trwał dłużej, ponieważ w tym samym czasie - w latach 1299-1308 - Ala ud-Din musiał odeprzeć najazd Mongołów. Zdobył potężne fortece Ranthambor (1301), Ćitor (1303) i Mandu (1305). Walki były niesłychanie krwawe, zwłaszcza o Ćitor, gdzie zdesperowani obrońcy, przestrzegając obrzędu jauhor, rzucali na stos pogrzebowy dzieci i żony, a potem sami przeprowadzali samobójczy atak na przeciwników. Ala ud-Din rozpoczął później DELHIJSKIEGO SUŁTANATU NAJAZDY NA POŁUDNIOWE INDIE, zakończył jednocześnie podbój księstw Radżputany zdobywając twierdze Siwana (1308) i Dźalor (1312).

DEMETRIUSZA WOJNA 239-229 p.n.e. De-

metriusz II (278?-229), syn Antygona II (ok. 319-239) odziedziczył wraz z Macedonią także i kłopoty z Grecją (patrz CHREMONIDEŃSKA WOJNA 266-261 p.n.e.). Chcąc utrzymać Epir, Demetriusz ożenił się z tamtejszą księżniczką. Związek Etolski, dążący do zawładnięcia Akarnanią epirocką, i Związek Achajski mając nadzieję opanowania całego Półwyspu Peloponeskiego, zawarły sojusz, by wspólnie stawić opór Demetriuszowi. Demetriusz najechał Beocję (237-236), rozdzielił Związek Achajski i Związek Etolski. Po stronie Macedonii stanęło Argos. W 235 doszło do nie rozstrzygniętej bitwy między Achajami i Argejczykami. Do Związku Achajskiego przyłączyło się Kleonaj i pod tym miastem zwyciężono Argejczyków i wojna powoli zaczęła wygasać. Śmierć Demetriusza w 229 zakończyła wojnę, jego dziewięcioletni syn i sprawujący władzę regent utracili Epir i Ateny (229), mieli również kłopoty z Ilirią; widać już było także oznaki zbliżającej się SPRZYMIERZEŃCZEJ WOJNY 219-217 p.n.e. Był to początek rozpadu Macedonii. Patrz także ILIRYJSKA WOJNA 229-228 p.n.e. DEWOLUCYJNA WOJNA 1667-1668. Król Francji Ludwik XIV (1638-1665) po śmierci teścia, króla Hiszpanii Filipa IV (1605-1665), opracował plan opanowania Niderlandów hiszpańskich. Publicznie uzasadniał swe roszczenia do nich tym, że jego żona, hiszpańska królowa Maria Teresa zrezygnowała wprawdzie kiedyś ze swych praw do sukcesji w zamian za odpowiednio duży posag, ale Hiszpania nigdy go nie wypłaciła, a ponadto Maria Teresa ma większe prawa do Niderlandów na mocy starego prawa dewolucji. Według niego spadek po ojcu przypada w całości dzieciom z pierwszego małżeństwa, takim dzieckiem była Maria Teresa, podczas gdy Karol II, nowy król hiszpański, był synem z drugiego małżeństwa. Dyplomacja Ludwika zaskoczyła jego przeciwników: na mocy traktatu Zjednoczone Prowincje (niepodległe Niderlandy,

141

a zwłaszcza jej najważniejszy członek, Holandia) nie powinny angażować się w spór, wojna z Portugalią wiązała siły hiszpańskie (patrz

HlSZPAŃSKO-PORTUGALSKA

WOJNA

1657-1668), a potajemny traktat z Anglią zapewniał jej neutralność. W 1667 francuskie wojska pod dowództwem Henriego wicehrabiego de Turenne (1611-1675) najechały hiszpańskie Niderlandy, z łatwością opanowały liczne miasta, a po trzech miesiącach zdobyły główne miasto Flandrii, Lilie. W lutym 1668 Francuzi pod wodzą Ludwika Kondeusza (1621-1686) wkroczyli do regionu Franche-Comte i zajęli go w ciągu 14 dni. Gdy Hiszpania przyznała Portugalii niepodległość, a Anglia, Szwecja i Holandia zawarły sojusz w celu powstrzymania dalszej ekspansji Francji (1668), Ludwik XIV zdecydował się na przerwanie wojny i rozpoczęcie negocjacji. Na mocy traktatu zawartego w Aix-la-Chapelle 2 maja 1668 Francja otrzymała twierdze i miasta w hiszpańskich Niderlandach, a Hiszpania odzyskała Franche-Comte. Kwestia następstwa tronu pozostała nie rozwiązana. Patrz także HOLENDERSKA WOJNA 1672-1678; AUGSBURSKIEJ LIGI WOJNA 1688-1697. DlADOCHÓW WOJNY 323-281 p.n.e. Nagła śmierć Aleksandra Wielkiego (356-323 p.n.e.) stała się przyczyną kłopotów związanych z zachowaniem jego imperium (patrz ALEKSANDRA WIELKIEGO PODBOJE 334-323 p.n.e.). Siedmiu najwyższych rangą wodzów Aleksandra - nazwanych później diadochami („następcami") - podjęło działania na rzecz zapewnienia sobie jak największego zakresu władzy; wynikiem była ponad 40-letnia wojna o sukcesję po Aleksandrze 40 lat intryg, morderstw i walki. Postawiono cztery pytania. Pierwsze: kto ma być władcą? Diadochowie zgodzili się na ustanowienie wspólnego panowania dwóch królów: ograniczonego umysłowo Filipa III Arridajosa, przyrodniego brata Aleksandra i nie narodzonego syna Aleksandra i Roksany (zm. 311), który później został nazwany Aleksandrem IV Egejskim (zm. 311). Drugie

pytanie: kto ma być regentem? Antypater (zm. 310), regent Macedonii w okresie podbojów Aleksandra, zatrzymał ten urząd, jakkolwiek nie bez sprzeciwów. Wybuch LAMIJSKIEJ WOJNY rozwiązał ten problem; wojna opóźniła rozstrzygnięcie tej kwestii, a w tym czasie Antypater zmarł. Pytanie trzecie: kto ma być następcą? Jeden z następców, Perdikkas (zm. 321), wódz naczelny, został w 321 zamordowany, pozostało więc trzech głównych rywali: Antygon I (ok. 382-301), pierwotnie zarządca Frygii, któremu najbardziej ze wszystkich zależało na utrzymaniu jedności imperium; Kassander (358-297), syn Antypatra, i Poliperchon (wzmian. ok. 317-316), następca Antypatra. Kassander zawarł skierowany przeciw Antygonowi sojusz z Lizymachem (ok. 355-281), zarządcą Tracji, i Ptolomeuszem I (zm. 283?), zarządcą Egiptu. Prowadził także działania wojenne przeciw Poliperchonowi i wyparł go z Macedonii w 317. Żona Filipa III mianowała Kassandra regentem, co oburzyło Olimpias, matkę Aleksandra; w odpowiedzi kazała zamordować Filipa, jego żonę i stu przyjaciół Kassandra. Poliperchon wrócił i rządził do powrotu Kassandra, który obwołał się regentem i kazał stracić Olimpias. W 315 Antygon mianował się opiekunem Aleksandra IV; królestwem wstrząsały ciężkie walki aż do 311, kiedy Kassander zamordował Aleksandra IV i jego matkę. Wreszcie ostatnie pytanie, które stało przed diadochami: kto ma być królem? W czasie walk toczących się w latach 311-281, w Macedonii panowało pięciu królów, jeden z nich dwukrotnie: Kassander od 311 do 306; Antygon od 306 do śmierci w 301 w bitwie pod IPSOS; Kassander powtórnie od 301 do 297 (w latach 297-294 regentami byli synowie Kassandra); Demetriusz I (337?-283), syn Antygona, któremu w 305 nie udało się zdobyć wyspy RODOS, panował od 294 do 283; Lizymach, zabity w bitwie pod KURUPEDION w 281 i Antygon II Gontas (ok. 319-239), syn Demetriusza, w 283 pretendent do tytułu, który musiał zdobyć Trację, by objąć tron w 276.

142

Bitwa pod Kurupedion zakończyła działania wojenne wojen diadochów, ostatnim żyjącym następcą był Seleukos I (358P-280), który uważał się za króla Macedonii po Lizymachu, ale władzy tu nie objął. Imperium Aleksandra rozpadło się; dynastia Seleucydów panowała w Syrii, Mezopotamii i Persji, Ptolomeusz władał Egiptem i Azją Mniejszą, a Antygonidzi rządzili w Macedonii. DIONIZJUSZA WOJNA PIERWSZA 398-397 p.n.e. Dionizjusz Starszy (430-367), tyran Syrakuz, wywołał wojnę z Kartaginą kierując się dwoma względami: chciał w ten sposób utrzymać mieszkańców swego miasta w posłuszeństwie i wyprzeć Kartagińczyków władających znaczną częścią Sycylii. 80-tysięczna armia Dionizjusza obiegła, zdobyła i splądrowała Modikę, dużą twierdzę kartagińską. W odwecie Kartagińczycy pod wodzą Himilkona (zm. 396) zniszczyli floty Syrakuz i obiegli miasto. Dionizjusz otrzymał pomóc ze Sparty i rozbił armię Himilkona, osłabioną panującą zarazą. Himilkon zdołał uratować tylko kartagińskich obywateli-żołnierzy. Zgnębiony Himilkon popełnił w 396 samobójstwo. Druga wojna Dionizjusza 393-392 p.n.e. W 393 Kartagina wznowiła działania wojenne, ale armia Dionizjusza zadała pod Messaną klęskę wojsku przeciwnika. W 392 Dionizjusz wymusił zawarcie układu, który zapewnił Syrakuzom panowanie nad większą częścią Sycylii i „stopą" Italii (Apulia i Kalabria, poprzednio terytoria Kartaginy). Trzecia wojna Dionizjusza 382-376 p.n.e. Po dziesięcioletniej przerwie w poważniejszych działaniach wojennych Dionizjusz poprowadził dużą armię przeciw Kartagińczykom władającym zachodnią częścią Sycylii. Początkowo odniósł zwycięstwo pod Kabałami w 385, później poniósł ciężką klęskę pod Cronium w pobliżu Palermo. Panowanie nad ziemiami zachodniej Sycylii utrzymała Kartagina, granicę ustanowiono na rzece Halykos (Plątani). Czwarta wojna Dionizjusza 368-367 p.n.e. Dionizjusz ponownie

najechał zachodnią Sycylię; odnosił początkowo sukcesy, ale w czasie blokady Lilybaeum (Marsali) Kartagińczycy odnieśli zwycięstwo nad jego flotą. Po śmierci Dionizjusza Starszego (367) jego następca Dionizjusz II (zm. 344) przerwał konflikt zbrojny między rywalizującymi miastami-państwami; rozejm trwał prawie 20 lat do czasu TIMOLEONA WOJNY. DIPO NEGORO WOJNA. Patrz JAWY WlELKA WOJNA 1815-1830. „DŁUGA WOJNA". Patrz AuSTRIACKO-TURECKA WOJNA 1591-1606.

DOMINIKANA, POWSTANIE 1844. Haiti sprawowało bardzo surowe rządy w Santo Domingo (obecna Republika Dominikany) (patrz HAITAŃSKI POWTÓRNY PODBÓJ SANTO DOMINGO 1822). W latach trzydziestych XIX w. Juan Pablo Duarte (1813-1876) zawiązał tajne stowarzyszenie „La Trinitaria", które miało na celu walkę z Haiti. Gdy na Haiti wybuchło powstanie przeciw skorumpowanym rządom prezydenta Jeana Pierre'a Boyera (1776-1850), który w 1843 musiał ratować się ucieczką, z zamieszania skorzystał Duarte i wraz z grupą stu towarzyszy przejął 27 lutego 1844 twierdzę Puerta del Conde i miasto Santo Domingo. Haitańczyków wypędzono i proklamowano Republikę Dominikany. Patrz także HAITAŃSKA WOJNA DOMOWA 1806-1820. DOMINIKANY WOJNA DOMOWA 1965-1966. 25 września 1963 grupa oficerów obaliła socjalistycznego prezydenta Juana Boscha (ur. 1909) i ustanowiła trzyosobowy rząd cywilny. 24 kwietnia 1965 opowiadający się po stronie Boscha wojskowi dysydenci, wspomagani przez lewicowców, obalili rząd w stolicy Santo Domingo. W mieście doszło do rozruchów i pożarów, jednak marynarka wojenna, lotnictwo i niektóre oddziały wojsk lądowych, które nie chciały powrotu Boscha do władzy, zdołały odzyskać panowanie nad większą częścią stolicy. Oficerowie sformowali prawicową juntę, mającą rządzić do czasu, aż

143

możliwe byłoby przeprowadzenie wolnych wyborów. W dalszym ciągu toczyły się walki między ugrupowaniami lewicowymi i prawicowymi, co skłoniło amerykańskiego prezydenta Lyndona B. Johnsona (1908-1973) do wysłania komandosów i floty USA w celu ochrony interesów Stanów Zjednoczonych i udaremnienia przejęcia władzy przez komunistów (28 kwietnia 1965). Organizacja Państw Amerykańskich (OAS) doprowadziła 5 maja 1965 do rozejmu; do tego czasu w Dominikanie znalazło się już 20 tysięcy żołnierzy armii Stanów Zjednoczonych, zginęło 2000 mieszkańców Dominikany. Choć w celu przywrócenia spokoju do Dominikany przybyły wojska OAS, nadal dochodziło do sporadycznych walk między „powstańcami" stojącymi po stronie Boscha a wojskiem. Wojska USA wspierały działania sił Organizacji Państw Amerykańskich do końca 1965. Przywódcy zwalczających się ugrupowań zgodzili się na powołanie rządu tymczasowego, Bosch wrócił z zagranicy i zażądał odwołania wojsk OAS. W lutym 1966 krajem wstrząsnęły zamieszki wzniecone przez lewicowców i strajk powszechny. Bosch przegrał w czerwcu 1966 wybory prezydenckie; prezydentem został centrowy kandydat Joaąuin Balaguer (ur. 1909). Wojska amerykańskie i OAS opuściły Dominikanę.

ców; w odpowiedzi Republika Dominikany zerwała stosunki dyplomatyczne i zagroziła wkroczeniem do Haiti. Organizacja Państw Amerykańskich (OAS) podjęła się pośrednictwa w sporze i załagodziła napięcie; wojska Dominikany przygotowane do wkroczenia do Haiti odwołano z granicy, wielu uciekinierom pozwolono na bezpieczne opuszczenie Haiti (około 500 uciekło do Republiki Dominikany). 5 sierpnia 1963 mała grupa haitańskich uchodźców przebywających na terenie Dominikany podjęła próbę zamachu stanu i obalenia dyktatury Duvaliera. Rebelianci dokonali inwazji z morza na północną część Haiti, ale po dwóch dniach walk zostali wyparci za granicę. We wrześniu tego roku doszło na granicy dominikańsko-haitańskiej do wymiany ognia, co doprowadziło do ponownego wzrostu napięcia. OAS znowu interweniowała i przywróciła pokój. Jesienią 1963 dwa huragany wyrządziły wiele szkód w obu krajach; ponadto w Dominikanie lewicowy rząd prezydenta Juana Boscha (ur. 1909) został obalony w wyniku wojskowego zamachu stanu. Rządy Haiti i Dominikany, zajęte sprawami wewnętrznymi, przerwały działania zbrojne. DOMOKRĄŻCÓW WOJNA. Patrz MASCATÓW WOJNA 1710-1711.

DOMINIKAŃSKO-HAITANSKI ZATARG 1963.

Haiti pozwalało następcom i zwolennikom dawnego dyktatora Dominikany, Rafaela Leonidasa Trujillo Moliny (1891-1961) zakładać na swoim terenie bazy wypadowe dla ąuerilles działających przeciw Republice Dominikany. Haiti z kolei oskarżało Dominikanę o udzielanie schronienia przeciwnikom Franęois Duvaliera („Papa Doc") (1907-1971), prezydenta i dyktatora Haiti. W kwietniu 1963 byli oficerowie armii haitańskiej chcieli rzekomo zamordować dzieci Duvaliera; wielu z oskarżonych znalazło schronienie w ambasadach krajów Ameryki Łacińskiej w Port-au-Prince, stolicy Haiti. Policja haitańska wtargnęła do ambasady Dominikany i ujęła 22 uchodź-

DORÓW NAJAZDY ek.

1120-950 p.n.e.

Prehistoryczna Grecja przeżyła trzy większe najazdy ludów mówiących językiem greckim. Około 2000 p.n.e. przybyli Mykeńczycy, posługujący się bronią z brązu, którzy wyparli twórców tamtejszej kultury anatolijskiej. Następni byli Achajowie (ok. 1500-1400 p.n.e.), którzy żyli obok Mykeńczyków, oraz Dorowie, którzy posługiwali się już bronią z żelaza. Dorowie pokonali państwa mykeńskie i w całej Grecji zniszczyli gospodarkę epoki brązu. Wywodzili się z Epiru i południowo-zachodniej Macedonii. Ich najazd na Grecję przebiegał w dwóch fazach. Pierwszy, mniejszy napływ Dorów nastąpił po 1400; jak pisze Tukidy-

144

des (471 ?-400), służyli oni Achajom i uczestniczyli w ich działaniach zbrojnych przeciw Mykeńczykom. Według greckiej tradycji, potwierdzonej przez współczesną archeologię, większy napływ Dorów nastąpił około 80 lat po TROJAŃSKIEJ WOJNIE. Dorowie, żeglarze i wojownicy, przybywali na Peloponez zarówno morzem, jak i lądem przez Grecję środkową, burząc po drodze kolejne twierdze mykeńskie; ocalały tylko tebańska Kadmea i ateńskie Akropolis. Dorowie napływali falami, opanowywali tereny, zagarniali niewolników, zmuszając ocalałych, dawnych mieszkańców tych ziem do emigracji na wschód, na wyspy Morza Egejskiego i do Azji Mniejszej, a następnie zaczynali podbój kolejnych obszarów. Dorowie założyli również kolonie w Italii, na Sycylii i w Azji Mniejszej. W greckiej legendzie najazd Dorów określany jest jako „powrót Heraklidów", według tradycji bowiem wodzem pierwszego z trzech głównych plemion doryckich (Hylleis, Dymanes, Pamfyloj) był syn Heraklesa, Hylos. Brak jest jakichkolwiek zapisów doryckich; prawdopodobnie dlatego, że przed przybyciem do Grecji Dorowie nie znali pisma. Choć stali na niższym poziomie kulturalnym i cywilizacyjnym niż Achajowie (wyjątek stanowiła znajomość żelaza), przyczynili się do rozwoju greckiej kultury, zwłaszcza dramatu i poezji; stworzyli również chłodny i perfekcyjny porządek dorycki w architekturze. DORRA REWOLTA 1842. Thomas Wilson Dorr, prawnik z Providence, zawiązał partię ludową, celem była reforma konstytucji Rhode Island i wprowadzenie powszechnego prawa wyborczego dla mężczyzn. Jego zwolennicy (Dorrites) na nieformalnej „konwencji ludowej" powołali niezależny rząd stanowy, w którym Dorr został gubernatorem; rząd ten stał w opozycji do prawnie ustanowionego rządu stanowego. Dorr bez powodzenia usiłował zdobyć arsenał stanowy w Providence; jego rząd upadł w czasie starć zbrojnych z milicją stanową. Dorr

zbiegł z Rhode Island. W końcu 1842 rząd stanowy objął prawem wyborczym wszystkich białych mężczyzn urodzonych w stanie Rhode Island. DOUGLASÓW REBELIA 1455. Ród Douglasów, niejednokrotnie pretendujący do szkockiego tronu, bardzo podupadł w czasie panowania króla Jakuba II (1430-1460). Piąty hrabia, regent Jakuba, zmarł w 1439, hrabiowie szósty i siódmy zostali zamordowani (miało to na celu zapewnienie bezpieczeństwa władcy Szkocji). William (1425P-1452), ósmy hrabia, pragnął zemścić się i zdobyć władzę, później razem z innymi panami zawiązał spisek, by wymusić na królu postępowanie zgodne z ich życzeniami. W 1450 król zajął jego majątki, ale doszedł z nim wkrótce do ugody. Gdy w 1452 Jakub II zażądał nowych ustępstw od Williama, a ten nie zgodził się na nie, król go zabił w Stirling Castle. Brat Williama, James (1426-1488), dziewiąty, ostatni hrabia Douglas, wystąpił zbrojnie przeciw Jakubowi, zdobył Inverness, jednak 12 maja 1455 jego wojska zostały pobite przez siły królewskie w bitwie pod Arkenholm. Klęska zmusiła Douglasa do ucieczki do Anglii. DOZSY POWSTANIE 1514 (wojna chłopska na Węgrzech). W 1514 papież Leon X ogłosił krucjatę przeciw Turkom; jej zorganizowanie powierzył prymasowi Węgier Tamasowi Bakóczemu. Zebrał on armię składającą się ze 100 tysięcy chłopów i mianował Gyórga Dozsę (1470-1514) ich wodzem. Ta liczba uzbrojonych chłopów przeraziła szlachtę, która wymogła na Bakóczym odwołanie krucjaty. Chłopi jednak nie chcieli się rozejść i postanowili wystąpić przeciw wyzyskującym ich możnowładcom. Powstańcy spustoszyli kraj; palili zamki, mordowali panów i ich rodziny, aż wreszcie oddziały możnowładców pod wodzą Jana Zapolyi (1487-1540), wojewody Siedmiogrodu, a później króla Węgier, zwyciężyły ich pod Temeswarem. Dozsę ujęto i spalono na stosie, stracono również licznych powstań-

145

ców. Sejm węgierski w 1514 surowo ukarał chłopów: zwiększył podatki i pańszczyznę, zmusił do zapłacenia odszkodowania za zniszczenia wojenne i skazał ich na wieczne poddaństwo. DRAKE'A RAJDY NA WYSPY KARAIBSKIE 1985-1586. W 1580 Francis Drakę (l540?-1596) otrzymał szlachectwo za zasługi w służbie Anglii (uwieńczone powodzeniem wypady na hiszpańskie kolonie i ataki na statki skarbowe, odkrycie nowych ziem ł zajęcie ich dla Korony, podróż dookoła świata). W 1585 Drakę poprowadził eskadrę składającą się z 29 okrętów w region Karaibów, by dokonać napadu na posiadłości hiszpańskie. Anglicy najpierw bezskutecznie próbowali przechwycić hiszpańską flotą skarbową; następnie zaatakowali hiszpańskie miasto San Domingo na wyspie Hispaniola (Haiti) i podpalili miasto, zmuszając mieszkańców do zapłacenia okupu. Później Drakę zaatakował Cartagenę, główne hiszpańskie miasto skarbowe w obecnej Kolumbii; również i tu wziął okup od mieszkańców. Zdobywszy wiele armat i bogactw, Drakę pożeglował z powrotem do Anglii, zatrzymując się po drodze, by splądrować wybrzeża Florydy z St. Augustine włącznie (spalił to miasto). Wróciwszy do kraju w 1586, został rzecznikiem ataku na HISZPAŃSKA ARMADĘ tworzoną w Hiszpanii. Patrz także ANGIELSKO-HISZPAŃSKA WOJNA 1587-1604.

DRUZÓW l TURKÓW WOJNY. Patrz TURKÓW

i DRUZÓW WOJNY. DRUZÓW POWSTANIE 1600-1607. Fachr ad-Din II (1572-1635) dążył do odzyskania obszarów na terenie obecnego Libanu, będących kiedyś w posiadaniu jego rodu (patrz TURKÓW i DRUZÓW WOJNA 1585); jego głównym przeciwnikiem była partia jemeńska, na której czele stał władca Trypolisu. W odróżnieniu od swego wroga Fachr podtrzymywał przyjazne stosunki z szyitami i sunnitami i udzielał poparcia obu odłamom;

jako pierwszy zjednoczył obszary zamieszkane przez druzów i maronitów. Do 1600 przy pomocy swoich prywatnych oddziałów zbrojnych opanował Sydon i Bejrut; wybuchły walki między jego partią (kajszyci) a partią semeńską. Porta wahała się, popierając to jedną stronę, to drugą, aż do czasu gdy przewaga Fachra stała się widoczna. Wówczas przy pomocy Turków Fachr odniósł ostateczne zwycięstwo w 1607. Później, chcąc uniknąć wtrącania się Turków w sprawy emiratu, Fachr regularnie wysyłał do Konstantynopola (Stambułu) poselstwa i łapówki. Patrz TURKÓW i DRUZÓW WOJNA 1611-1613.

DRUZÓW POWSTANIE 1925-1927. Druzowie, mała sekta islamska na francuskich terytoriach mandatowych w Syrii, protestowała przeciw tyranii gubernatora. Jednak protesty nie znalazły odzewu u francuskiego wysokiego komisarza. Wśród druzów wzrosły nastroje antyfrancuskie. W lipcu 1925 wybuchło powstanie druzów pod wodzą sułtana al-Atrasza (wzmian. 1914-1917). Powstańcy w krótkim czasie opanowali większą część kraju; po przyłączeniu się syryjskich nacjonalistów wspólnie zmusili Francuzów do opuszczenia Damaszku, następnie ostrzelali miasto zabijając wielu mieszkańców. Francuzi zaciekle szturmowali Damaszek, bombardując miasto z ziemi i powietrza, jednak powstanie, które ogarnęło także teren południowego Libanu, trwało aż do czerwca 1927, kiedy to przywódcy druzyjscy zgodzili się na pokój (23 maja 1927 Francja ustanowiła w Libanie republikę). Francuscy dowódcy, wysoko ceniąc odwagę druzów, starali się zapewnić harmonijne warunki współistnienia. DUBHA REBELIA 1501-1503. Król Szkocji Jakub IV (1473-1513) usiłował rozwiązać problem administracji północnej i zachodniej części Wyżyny Szkockiej przez powierzenie władzy, ale nie ziemi, Campbellowi „namiestnikowi Wysp". Donald Dubh, syn Angusa Oga (patrz OGA REBELIA 1480)

146

sprzeciwił się temu i w 1501 wzniecił powstanie. W 1503 wierni królowi Macdonaldowie z pomocą Macleana zwyciężyli wojska Dubha i spalili miejsce jego schronienia w Inverness Castle, co zmusiło go do ucieczki. Ujęto go w 1506 i wtrącono do więzienia. Umocniwszy swoje panowanie, Jakub przystąpił do budowy na Wyżynie Szkockiej twierdz, by w ten sposób zapewnić spokój. DUNKIERKI EWAKUACJA 1940. Na początku ŚWIATOWEJ WOJNY II Niemcy napadli 10 maja 1940 na Belgię, a potem przystąpili do zdobywania portów nad kanałem La Manche, na północnym wybrzeżu Francji. Bombardowali porty, setki tysięcy żołnierzy z Wielkiej Brytanii, Francji, Belgii i z innych sprzymierzonych krajów znalazło się w pułapce między morzem a frontem. W ewakuacji żołnierzy z plaż Dunkierki wzięły udział okręty Wielkiej Brytanii, Francji, statki handlowe, trawlery, jachty i inne jednostki marynarki handlowej. Ponad tydzień - od 26 maja do 4 czerwca 1940 - przeszło 1200 najrozmaitszego rodzaju okrętów, statków i łodzi pływało w obie strony kanału, zabierając wyczerpanych żołnierzy do Anglii. Luftwaffe nieustannie bombardowała i ostrzeliwała statki i ludzi. Wiele okrętów zatonęło, w tym 6 niszczycieli, ale większość ocalała ewakuując około 340 tysięcy żołnierzy. DUNMORE'A WOJNA. Patrz LORDA DUN MORFA WOJNA 1774.

DUNSINANE, BITWA POD DUNSINANE 1054. Po 1042 armia królestwa anglosaskiego stopniowo opanowywała Danelaw (patrz WIKINGÓW NAJAZDY NA ANGLIĘ, OKRES PÓŹNIEJSZY 899-ioie), wreszcie król Edward Wyznawca (1002P-1066) zażądał, by Szkocja uznała zwierzchnictwo Anglii. Gdy Szkoci odmówili, Edward wysłał hrabiego Siwarda z Northumberlandu (zm. 1055), by zmusił ich do posłuszeństwa. Wspólnie ze swoim siostrzeńcem, szkockim księciem

Malcolmem Canmore'em (zm. 1093), Siward najechał w 1054 Nizinę Szkocką i stoczył pod Dunsinane w pobliżu Perth bitwę z wojskami szkockimi dowodzonymi przez króla Makbeta (zm. 1057). Bitwa była zażarta i kosztowała życie wielu ludzi (zwłaszcza Anglików), między innymi ranny został król Makbet. Siward wycofał się po bitwie do Anglii. Malcolm tropił potem Makbeta, sprawnego i lubianego władcę (którego później przedstawił w niekorzystnym świetle William Szekspir), zabił go, a następnie objął rządy na Nizinie Szkockiej jako król Malcolm III. DUŃSKA WOJNA 1625-1629. Dania niepokoiła się klęskami protestantów w Niemczech w trakcie TRZYDZIESTOLETNIEJ WOJNY. Jednocześnie Habsburgowie (austriaccy) zaczęli utrudniać Duńczykom pobieranie opłat od statków wypływających z Bałtyku lub wpływających do niego. Król Danii Chrystian IV (1577-1648) wypowiedział wojnę Świętemu Cesarstwu Rzymskiemu, czyli Habsburgom. Nie otrzymawszy spodziewanej pomocy z Holandii i Wielkiej Brytanii, w dniach 24-27 sierpnia 1626 armia Chrystiana poniosła klęskę pod Lutter w bitwie z wojskami Świętej Ligi dowodzonymi przez Johanna, hrabiego Tilly (1559-1632). Chrystian stracił prawie połowę armii. Wcześniej, 25 kwietnia 1626, duńsko-niemieckie wojska pod dowództwem hrabiego Piotra Ernesta II Mansfelda (1580-1626) przegrały pod Dessau bitwę z cesarską armią dowodzoną przez Albrechta hrabiego Wallensteina (1583-1634). Ta próba rozbicia Habsburgów oraz następne zwycięstwo Wallensteina nad Chrystianem w bitwie pod Wolgast 8 września 1628 sprawiły, że chociaż oblegany przez wojska Wallensteina Stralsund na wybrzeżu Bałtyku (1628) obronił się, to Dania musiała wycofać się z wojny (traktat w Lubece 7 czerwca 1629). Chrystian przyrzekł, że nie będzie interweniował w sprawy niemieckie, a w zamian odzyskał swe posiadłości w Danii.

147

DUŃSKA WOJNA DOMOWA 1146-1157.

Gdy król Danii Eryk III Lam zmarł bezpotomnie, w 1146 książęta Kanut V (zm. 1157) i Swen III (zm. 1157), wybrani na tron w różnych częściach kraju, rozpoczęli wojnę domową. Trzeci pretendent, Waldemar (1131-1182), zawarł przymierze ze Swenem. Kanut otrzymał pomoc niemieckiego króla Konrada III (1093-1152), dzięki czemu mógł dalej prowadzić wojnę. Siostrzeniec Konrada, Fryderyk I Barbarossa (1123P-1190), późniejszy cesarz Świętego Cesarstwa Rzymskiego interweniował w 1152, koronował Swena na króla Danii, natomiast Kanut miał zostać władcą Zelandii (Sjaelland). Despotyczne rządy Swena skłoniły Waldemara do mediacji, w wyniku których Danię podzielono między trzech pretendentów w 1157. W czasie uroczystości z okazji zawarcia porozumienia Swen kazał zamordować współwładców; Kanut zginął, Waldemar jednak ocalał i rozpoczął walki ze Swenem, którego zwyciężył i zabił w 1157. Waldemar został królem Danii; później rozpoczął DANII WOJNĘ Z POŁABIANAMI. DUŃSKA WOJNA Z HANZĄ PIERWSZA 1361-1363. Król Danii Waldemar IV (1320?-1375), widząc uwikłanie Szwecji w Norwegii, w 1360 odzyskał dawne ziemie duńskie w południowej Szwecji (Skania). W 1361 wojska Waldemara pokonały na Gotlandii tamtejsze pospolite ruszenie chłopów szwedzkich, co umożliwiło Duńczykom przejęcie bogatego miasta Yisby, szwedzkiego ośrodka handlowego Hanzy (kupiecki związek miast północnoniemieckich). Przeciw Danii wystąpiła koalicja Hanzy, Szwecji, Meklemburgii i Holsztynu. Wojska koalicji zajęły i splądrowały Kopenhagę, ale siły Waldemara pobiły flotę Hanzy pod Helsingborgiem w 1362. W 1363 Hanza musiała przyjąć warunki pokoju, które w dużym stopniu ograniczyły jej przywileje handlowe. W 1365 córka Waldemara poślubiła króla Norwegii Haakona VI (1339-1380), co miało doprowadzić do zjednoczenia Danii i Nor-

wegii. Druga duńska wojna z Hanzą 1367-1370. W 1367 Hanza w koalicji ze Szwecją, Meklemburgią, Holsztynem, a nawet wspierana przez niektórych opozycyjnych możnowładców duńskich, najechała Danię. Waldemar zbiegł do Niemiec, pozostawiając rządy radzie przybocznej. Jakkolwiek Waldemarowi udało się namówić Brunszwik, Brandenburgię i Pomorze do zaatakowania Hanzy od tyłu, przebieg wojny był dla Danii niekorzystny; w 1370 Dania musiała zgodzić się na pokój w Stralsundzie. Hanza uzyskała prawa handlowe i przywileje, a Waldemar, któremu pozwolono wrócić do kraju, musiał zgodzić się na handel Hanzy w Danii, przejęła też ona na 16 lat Skanię. DUŃSKA WOJNA Z HOLSZTYNEM 1348.

Król Waldemar IV (1320P-1375) dążąc do zjednoczenia duńskiego królestwa, starał się odzyskać wyspę Fionię, zajętą przez Holsztyn (północno-zachodnie Niemcy) jako zastaw. W 1348 w traktacie z Nebbegard Holsztyn przyznał Waldemarowi połowę Fionii i zaproponował mu na korzystnych warunkach odzyskanie drugiej połowy. Zakwestionowano jednak warunki traktatu i dopiero działania zbrojne (największy sukces osiągnięto w pobliżu zamku Gamborg) umożliwiły królowi duńskiemu odzyskanie całej wyspy. W 1348 pod panowanie króla przeszedł również duński Półwysep Jutlandzki. Patrz także DUŃSKIE WOJNY z HANZĄ. DUŃSKO-ESTOŃSKA WOJNA 1219-1227.

Szerzenie się chrześcijaństwa w Inflantach - Estonia i Łotwa - doprowadziło do powstania podziałów religijnych w tym kraju. Król Danii Waldemar II z pomocą zakonu rycerskiego kawalerów mieczowych z Inflant i biskupa Rygi rozpoczął krucjatę przeciw Estończykom pozostającym pod wpływem prawosławia. Wojska Waldemara przepłynęły Bałtyk i wylądowały w Rewlu (Tallin). Wobec dużej przewagi liczebnej najeźdźców wojska estońsko-ruskie wystąpiły o pokój, jednocześnie po kryjomu zwie-

148

kszając swoje siły. Duńczycy wycofali się zaskoczeni atakiem Estończyków przypuszczonym z pięciu kierunków, ale później, po nadejściu posiłków z Niemiec, Waldemar wziął odwet i w 1219 zwyciężył siły rusko-estońskie. Zdobyto i zburzono Rewel, na jego miejscu Waldemar zbudował fortecę, w której pozostawił garnizon, mający wspierać akcję nawracania ludności na katolicyzm. W 1227 Dania straciła zwierzchnictwo nad Estonią, gdyż Waldemar został pokonany przez zbuntowanych Niemców w bitwie pod Bornhóved w Holsztynie. Odzyskała je w 1238 na mocy porozumienia z zakonem kawalerów mieczowych. DUŃSKO-PRUSKA WOJNA 1864 (Szlezwiku-Holsztynu wojna). Księstwa Szlezwiku i Holsztynu, zdominowane przez ludność pochodzenia niemieckiego, w 1848 zbuntowały się przeciw panowaniu Danii i zostały zajęte przez wojska pruskie ściągnięte tam przez Związek Niemiecki, który rościł pretensje do obu księstw. Szwedzka pomoc wojskowa, groźba interwencji floty Wielkiej Brytanii i akcja dyplomatyczna Rosji pomogły Danii wyegzekwować swe prawa do Szlezwiku-Holsztynu (1850) i uzyskać gwarancje niepodzielności obu księstw. Jednak na początku 1864 wojska pruskie dowodzone przez księcia Fryderyka Karola (1828-1885) i wspomagane przez Austriaków najechały Szlezwik-Holsztyn i bez większych trudności zajęły księstwa, l sierpnia 1864 Dania poprosiła o pokój i zrezygnowała ze swych praw do spornych księstw, które na mocy traktatu z Gastein z 1865 przeszły pod wspólne panowanie Prus i Austrii. Premier pruski, Otto von Bismarck (1815-1898), pragnął przyłączyć księstwa do Prus i szukał sposobów przejęcia austriackiej administracji Szlezwiku (Holsztyn pozostawał pod administracją Prus, po wojnie pod panowanie Prus przeszło również księstwo Lauenburg). Patrz także SlEDMIOTYGODNIOWA WOJNA 1866.

DUŃSKO-SZWEDZKA WOJNA 1497-1500.

Gdy Jan I (1455-1513) został w 1483 wy-

brany na króla Danii i Norwegii, miał stać się również królem Szwecji, zgodnie z postanowieniami unii kalmarskiej, która połączyła korony tych trzech państw. Szwedzki regent Steń Sture Starszy (1440?-1503) nie zgodził się na uznanie Jana I władcą Szwecji. Zniecierpliwiony postępowaniem Sturego i niehonorowaniem unii kalmarskiej, Jan w 1497 wyprawił się do Szwecji, zajął ośrodek polityczny unii, Kalmar. Sture obiegł Uppsalę, miejsce koronacji królów szwedzkich. Duńczycy pokonali posiłki z Dalarne'u zdążające na pomoc Sturemu. W tej sytuacji Sture uznał swoją przegraną i zawarł pokój na dobrych dla siebie warunkach: uzyskał władzę nad Finlandią i obiema Botniami (ziemie wokół Zatoki Botnickiej). Jan został koronowany. Patrz także DUŃSKO-SZWEDZKA WOJNA 1501-1512. DUŃSKO-SZWEDZKA WOJNA 1501-1512.

Chrystian (1481-1559), syn króla Danii, a także Norwegii i Szwecji Jana I (1455-1513) rozpuszczał plotki o planach Stena Sturego Starszego (1440P-1503) opanowania tronów zajmowanych przez Jana. Wezwany przez Jana przybył z wielkim, dobrze uzbrojonym orszakiem. Widząc to Jan, pełen obaw, schronił się w cytadeli sztokholmskiej, a później wyruszył do Danii, zostawiając w cytadeli królową i 1000 żołnierzy. Z pomocą Lubeki i innych portów hanzeatyckich Sture zdobył Orebro i obiegł Sztokholm. Królowa się poddała. Szwedzi odnosili zwycięstwa i w krótkim czasie w rękach Duńczyków został tylko Kalmar i Borgholm. W 1502 przymierze ze Szwedami zawarła południowa Norwegia, ale Chrystian tak okrutnie potraktował schwytanych do niewoli rebeliantów norweskich, że strach skłonił Norwegów do uległości wobec Danii. Chrystian wkroczył z wojskiem duńskim do Szwecji, zdobył dwie twierdze w Yastergotlandzie i dokonał rzezi ich obrońców. Sture zmarł w 1503, jego następca Svante Nilsson Sture (ok. 1460-1512) oblegał bez powodzenia Kalmar i Borgholm. Jan zwołał trybunał, który uznał walczących

149

Szwedów za zdrajców (1505), a cesarz Świętego Cesarstwa Rzymskiego, Maksymilian I (1459-1519), ogłosił, że udzielanie pomocy Szwecji jest zdradą (edykt wymierzony był przede wszystkim przeciw Hanzie, a szczególnie Lubece wspierającej Szwedów). W latach 1509-1511 Lubeka i niektóre inne miasta hanzeatyckie prowadziły otwartą wojnę z Danią. Strony walczyły ze zmiennym szczęściem, w 1511 flota Lubeki poniosła klęskę. Lubeka i Hanza (osłabiona wewnętrznymi niesnaskami) w 1512 podpisały porozumienie pokojowe, w którym zobowiązały się przestać pomagać Szwecji. Działania wojenne wkrótce ustały. DUŃSKO-SZWEDZKA WOJNA 1563-1570

(skandynawska wojna siedmioletnia). Konflikt rozpoczął się od umieszczenia przez młodego króla duńskiego Fryderyka II (1534-1588) herbu Szwecji na królewskiej tarczy herbowej. W odpowiedzi szwedzki król Eryk XIV (1533-1577) umieścił obok swojego także herb Danii. Gniew Eryka wzbudziły również inne incydenty: Fryderyk zaaresztował trzech szwedzkich ambasadorów i zatrzymał flotę szwedzką. Dochodził do tego zatarg o północną część Inflant (patrz INFLANCKIE WOJNY isss-isss). Bezpośrednim powodem wypowiedzenia wojny było przejęcie listu Eryka do królowej Anglii Elżbiety I (1533-1603) (Eryk pisywał do Elżbiety listy miłosne i bez powodzenia starał się o jej rękę). Szlachta z Holsztynu, Szlezwiku i Lubeki przyłączyła się do wojsk Fryderyka w południowo-zachodniej Szwecji; Duńczycy i ich sojusznicy wspólnie obiegli Elfsborg (Alvsborg) na wschodzie. Wojska Eryka wkroczyły do Skanii (duńska prowincja na południowym krańcu Szwecji). Szwedzi odnosili zwycięstwa w Norwegii (będącej w unii z Danią), później jednak utracili zdobyte terytoria. Duńczycy także nie zdołali zachować pozyskanych ziem. Pokój zawarty w Szczecinie, w 1570, potwierdził niemal wszystkie dawne granice; Szwecja przekazała Danii Gotlandię i Elfsborg i zapłaciła reparacje wojenne. Danii

przyznano prawo umieszczenia w herbie trzech koron Szwecji do czasu podjęcia ostatecznej decyzji, natomiast Szwecji zabroniono dołączać do swego herbu herb Danii lub Norwegii. Patrz także SZWEDZKA WOJNA DOMOWA 1562-1568. DUŃSKO-SZWEDZKA WOJNA 1643-1645.

Obawa wywołana sukcesami odniesionymi przez Szwedów w 1642 w TRZYDZIESTOLETNIEJ WOJNIE skłoniły króla Danii Chrystiana IV (1577-1648) do zawarcia porozumienia z cesarzem Świętego Cesarstwa Rzymskiego Ferdynandem III (1608-1657). W odpowiedzi szwedzkie wojska pod dowództwem Lennarta Torstenssona (1603-1651) zaniechały marszu na Wiedeń, skierowały się na obszary nadbałtyckie i szybko zdobyły Szlezwik-Holsztyn oraz Jutlandię. Pokonawszy l lipca 1644 w bitwie morskiej flotę szwedzką i holenderską, Duńczycy zablokowali okręty szwedzkie w Zatoce Kilońskiej, później jednak w pobliżu wyspy Lolland floty holenderska i szwedzka zaatakowały i zniszczyły 17 okrętów duńskich. Po zajęciu przez Szwedów dużej części Danii Chrystian musiał przyjąć ciężkie warunki pokoju zawartego w 1645 w Bromsebro. Dania oddała Gotlandię i Ozylię (dwie wyspy na Bałtyku), część Norwegii i zwolniła towary szwedzkie z opłat za żeglugę przez Sund. DUŃSKO-SZWEDZKA WOJNA 1675-1679.

W 1672 przed HOLENDERSKĄ WOJNĄ król Szwecji Karol XII (1655-1697) zawarł sojusz z królem Francji Ludwikiem XIV (1638-1715). W 1674 armia szwedzka najechała Brandenburgię, ściągnięte z zachodu wojska zadały Szwedom klęskę pod Fehrbellinem w 1675. Następnie Brandenburczycy stopniowo zdobywali szwedzkie Pomorze Zachodnie. W 1678 poddał się Szczecin. Król Danii Chrystian V (1646-1699), który pragnął odzyskać Skanię (dawna prowincja Danii na południowym krańcu Szwecji), utraconą na mocy traktatu w Roskilde w 1658 (patrz PÓŁNOCNA WOJNA PIERWSZA

150

1655-1660), w 1675 najechał Skanię. Duńskie okręty wojenne pod dowództwem admirała Nielsa Juela (1629-1697) zwyciężyły 25 maja 1676 flotę szwedzką w bitwie pod Jasmund u wybrzeży Rugii (w 1677 Juel pobił Szwedów w bitwie morskiej w pobliżu Kopenhagi). Na lądzie odnosiły zwycięstwa w 1676 wojska szwedzkie, którymi dowodził Karol XI (1676-1678). Szwecja i Dania zawarły pokój w Lund, w Skanii, która pozostała w szwedzkich rękach. DUPPLIN MOOR, BITWA POD DUPPLIN MOOR 1332. Szkoccy władcy nie zwrócili ziem proangielskiej szlachcie, łamiąc tym samym warunki traktatu z Northampton z 1328 (patrz SZKOCKA WOJNA 1314-1328). Oburzony tym król Edward III (1312-1377) zamierzał odzyskać tron szkocki dla Edwarda Balliola (zm. 1363) (patrz SZKOCKA WOJNA 1295-1296). Najechał Szkocję, 12 sierpnia 1332 doszło do bitwy pod Dupplin Moor. Wojska angielskie zaatakowały w nocy i zastosowały nową taktykę zapożyczoną od Walijczyków, kładącą nacisk na wykorzystanie łuczników i piechoty. Anglicy pokonali Szkotów i zabili ich wodza, hrabiego Mar. Edward doprowadził do koronacji Balliola w Scone. W ten sposób Szkoci otrzymali drugiego króla, ale wkrótce wypędzili narzuconego im siłą Balliola (patrz HALIDON HILL , BITWA POD HALIDON HILL 1333).

DWÓCH BRACI WOJNA. Patrz MlGUELISTÓW WOJNY 1828-1834.

DWÓCH RÓŻ WOJNY 1455-1485. Była to walka o władzę, w której udział brały dwie gałęzie dynastii angielskiej. Większość społeczeństwa angielskiego zachowała wobec tej wojny obojętność lub neutralność, protestowano jedynie, gdy armie przeciwników tratowały pola uprawne. Początkiem wojen stała się opozycja w stosunku do rodziny Beaufortów (Lancasterów), która po nieudanym oblężeniu Orleanu (patrz ORLEANU OBLĘŻENIE 1429) dążyła do zakończenia STU-

LETNIEJ WOJNY. Beaufortowie kierowali młodym królem Henrykiem VI (1421-1471), w związku z czym utrata Bordeaux (patrz BORDEAUX UPADEK 1453) spowodowała wzrost popularności Yorków, którym przewodził Ryszard (1411-1460), książę Yorku, uznany w 1450 za następcę bezdzietnego wówczas króla. Gdy Henryk popadł w obłęd, w 1455 Ryszard został mianowany protektorem, potem król na krótko odzyskał przytomność umysłu i pozbawił go jego urzędów. Wówczas Ryszard wzniecił bunt. Zwyciężył króla pod St. Albans i ponownie został protektorem Henryka, który znów popadł w obłęd. Żona Henryka, królowa Małgorzata (1430P-1482), zebrała w 1459 liczną armię i okrzyknęła Yorków zdrajcami; ci mając mniejsze siły uciekli z kraju. W 1460 wrócili i zwyciężyli ponownie pod Northampton w Nortumbrii; ujęli króla, a Ryszarda uznano za jego następcę. Na nowo zebrane armie Lancasterów zwyciężyły Yorków pod Wakefiels w końcu 1460. Ryszard poległ. Na czele Yorków stanął teraz Ryszard Neville hrabia Warwick, „twórca królów". Wojska Lancasterów wygrały drugą bitwę pod St. Albans (1461), ale Lancasterowie przegrali w tym samym roku pod Mortimer Cross i Towton. Małgorzatę zmuszono do ucieczki do Szkocji, tam zaczęła organizować dalszy opór. W Londynie syna Ryszarda obwołano królem Edwardem IV (1442-1483); ten wybór zapewnił Warwickowi wpływ na rządy do 1467. W 1467 Edward usunął ludzi Warwicka z ich urzędów (patrz WARWICKA BUNT 1459-1471). Warwick uciekł do Francji; zawarł tam sojusz z królem Francji i pogodził się z Małgorzatą. W 1470 Warwick i Małgorzata wrócili z wojskiem do Londynu, zdetronizowali Edwarda i przywrócili tron Henrykowi. Edward uciekł do Burgundii; w 1471 wrócił na czele oddziałów burgundzkich i pokonał Lancasterów pod Barnet, gdzie poległ Warwick, oraz pod Tewkesbury. Pod Tewkesbury zginął syn Henryka VI, a król i królowa Małgorzata zostali wzięci do niewoli; Henryk zmarł potem w tajemniczych okolicznościach. Względny

151

spokój panował do 1483. Po śmierci Edwarda królem został jego syn Edward V (1470-1483?), wkrótce go zdetronizowano jako nieślubnego syna. Tron objął jego stryj, Ryszard III (1452-1485) (patrz BUCKINGHAMA REWOLTA ms). Jako pretendent do korony ze strony Lancasterów wystąpił Henryk Tudor. Podniósł on bunt i zwyciężył w bitwie pod Bosworth Field w 1485 (patrz BOSWORTH FIELD, BITWA POD BOSWORTH FIELD uss), w której poległ Ryszard. Tudor został królem Henrykiem VII. Henryk VII poślubił córkę Edwarda IV łącząc w ten sposób oba zwaśnione domy i kończąc wojnę oraz okres feudalizmu w Anglii. Wielcy panowie Anglii byli zbyt słabi, by móc obalić ród Tudorów (patrz także SIMNELA REBELIA 1486-148?). DZIESIĘCINA, IRLANDZKA WOJNA O DZIESIĘCINĘ 1831. Zgodnie z obowiązującym prawem katolicy irlandzcy musieli płacić dziesięcinę na rzecz Kościoła Irlandii (anglikański); dla wyrażenia swego sprzeciwu przeciw niesłusznemu podatkowi zrzeszyli się w Stowarzyszeniu Katolickim, założonym w 1823 przez Daniela O'Connela (1775-1847). Sukces katolików zubożył poważnie anglikańskie duchowieństwo. W 1831 bierny opór katolików przekształcił się w gwałtowne wystąpienia. W Newtownforbes, w Irlandii, zastrzelono 12 ludzi, którzy sprzeciwili się sekwestrom bydła, w Carrickshook irlandzcy wieśniacy uzbrojeni w narzędzia rolnicze zabili 18 policjantów, w Castlepollard policja zastrzeliła 10 osób, a w Gortroche duchowny kazał strzelać do urzędników, w wyniku czego zginęło 8 osób, a 13 odniosło rany. Interweniował rząd; stwierdzono, że pobór podatku jest zbyt uciążliwy. Rząd wycofał się z decyzji o jego pobieraniu. Znowu powrócono do spokojnego oporu, nazwanego „wojną o dziesięcinę". Kontynuowano go do 1836, w którym uzyskano częściowe obniżenie dziesięciny. DZIESIĘCIOLETNIA

WOJNA

1868-1878.

W latach sześćdziesiątych XIX wieku wielu

rodowitych mieszkańców Kuby przeciwnych było rządom Hiszpanów, którzy utrzymali niewolnictwo, podnosili podatki i nie dopuszczali ich do stanowisk rządowych. Gdy w wyniku HISZPAŃSKIEJ REWOLUCJI 1868 zdetronizowano królową Hiszpanii Izabelę II (1830-1904), 10 października 1868 patrioci kubańscy proklamowali w Yara rewolucję, na czele której stanął Carlos Manuel de Cespedes (1819-1874). Opublikowali el grito de Yara, żądanie niepodległości dla Kuby, i rozpoczęli dziesięcioletnią wojnę partyzancką, której ofiarą padło około 200 tysięcy Kubańczyków i Hiszpanów, a która nie przyniosła prawie żadnych trwałych rozwiązań. W 1869 we wschodniej części Kuby, w której toczyły się najcięższe walki i padło najwięcej ofiar, powstańcy proklamowali rewolucyjną republikę. Wojska hiszpańskie utrzymały Hawanę na zachodzie i kontrolowały sytuację na przeważającym obszarze zachodniej Kuby, gdzie znajdowały się liczne plantacje trzciny cukrowej. Nie doszło do poważniejszej bitwy, częste były natomiast napady i akcje odwetowe podejmowane przez obie strony. Głównymi przywódcami powstania byli Antonio Maceo (1848-1896) i jego brat Jose (1846-1896), Maximo Gomez y Baez (1836-1905), Calixto Garcia Iniguez (l 836?-1898) i Tomas Estrada Palma (1835-1908). Wojskami hiszpańskimi dowodził generał Valeriano Weyler y Nicolau (1838-1930); jego okrucieństwo w stosunku do Kubańczyków wywołało protest Stanów Zjednoczonych. Wprawdzie Stany Zjednoczone nie chciały interweniować, jednak ich sympatia i nieoficjalna pomoc dla powstańców wzrosła po przejęciu przez Hiszpanów parowca Virginius (31 października 1873); statek był własnością powstańców i przewoził broń na Kubę, ale dla niepoznaki płynął pod flagą USA. Hiszpanie zabili wielu członków załogi, w tym również kilku Amerykanów; z tego powodu omal nie doszło do wojny między Stanami Zjednoczonymi i Hiszpanią. Walki ciągnęły się do 1878. W 1877 Hiszpania wysłała na

152

Kubę generała Arsenio Martłneza de Camposa (1831-1900), który doprowadził do zawarcia układu w Zań jon (10 lutego 1878), zapowiadającego wprowadzenie reform. Choć w 1886 zniesiono niewolnictwo, Hiszpania nie dotrzymała pozostałych obietnic, niezadowolenie Kubańczyków nadal rosło. Patrz także KUBY WOJNA o NIEPODLEGŁOŚĆ 1895-1898.

DZIESIĘCIU TYSIĘCY GREKÓW ODWRÓT 401 -400 p.n.e. Dziesięć tysięcy zaciężnych Greków walczących po stronie Cyrusa, pretendenta do tronu Persji, po jego śmierci znajdujących się na wrogim terytorium Persji (patrz KUNAKSA, BITWA POD KUNAKSĄ 401 p.n.e.) rozpoczęło marsz w kierunku najbliższego zaprzyjaźnionego portu, greckiej kolonii Trapezunt nad Morzem Czarnym, oddalonego około 1600 km. Ścigani przez wojska perskie Grecy musieli pokonywać ogromne trudności; zaopatrywać się w żywność, walczyć z barbarzyńskimi góralami i znosić zimowe zamiecie. Przeżyli wiele trudnych sytuacji: niezwykłe jedzenie, nieznane obyczaje, dziwaczni tubylcy. Po pięciu miesiącach marszu i walk do Trapezuntu dotarło około 6000 Greków. Dalej popłynęli do Chalcedonu nad Bosforem, naprzeciw Bizancjum. Ksenofont (ok. 430-ok. 355), jeden z dowódców tego bohaterskiego odwrotu, opisał go później w „Anabazie", słynnym pamiętniku - opracowaniu z zakresu historii wojskowej. DZIEWIĘCIOLETNIA

Patrz

WOJNA

WCZESNA.

JAPOŃSKA WCZESNA WOJNA DZIEWIĘ-

CIOLETNIA 1051-1062.

DZURDZENÓW MONGOLSKICH NAJAZD NA CESARSTWO SUNG 1125-1162. Dżurdżenowie mongolscy (chińska dynastia Kin) wystąpili przeciw dawnemu sojusznikowi, chińskiej dynastii Sung, która w czasie podboju Liao pomogła im wypędzić Liao (Kitanów) z południowej Mandżurii i chińskich prowincji Szansi i Hopei (patrz DZURDZENÓW MONGOLSKICH PODBÓJ PAŃSTWA

LIAO 11 i4-i 122). W 1125 Dżurdżenowie naje-

chali terytorium Sungów na północ od Żółtej Rzeki (Huang-ho), a następnego roku przeprawili się przez rzekę i obiegli stolicę Sungów, Kaifeng. Miasto padło w 1127, a cesarz z dynastii Sung, Huei Tsung (1082-1135), wraz z rodziną dostał się do niewoli. Jeden z synów cesarza, Kao Tsung (1107-1187), uciekł do Nankinu na południu, gdzie założył dynastię Południową Sung i został obwołany cesarzem. W 1129 Mongołowie ruszyli dalej, przekroczyli rzekę Jangcy i zdobyli Nankin, stolicę Kao Tsunga. Kao Tsung uciekł do Hangczou i stamtąd sprawował rządy. Armie Tsunga pod dowództwem Jo Fei (zm. 1141), wspierane przez flotę Tsunga na Jangcy, pokonały wojska Mongołów i odepchnęły je na północ od rzeki. Przez dziesięć lat Sungowie wypierali Kinów na północ, odbijając po drodze należące do nich miasta. Spory między Sungami dotyczące dalszego prowadzenia wojny zakończyły się decyzją zawarcia pokoju z Kinami. Jo Fei został odwołany i stracony jako podżegacz wojenny. W 1141 Sungowie i Kinowie podpisali traktat, w którym uzgodniono, że granicą między nimi będzie dział wodny między rzekami Jangcy a Żółtą Rzeką. Kruchy pokój przetrwał do 1161, kiedy to Kinowie podjęli nieudaną próbę najazdu na cesarstwo Południowych Sungów. Najeźdźcy ponieśli klęskę w bitwie niedaleko Nankinu; zapewne była to pierwsza bitwa w historii, w której użyto środków wybuchowych. Kao Tsung podpisał z Kinami nowy traktat (1162). Patrz także

MONGOLSKI PODBÓJ PAŃSTWA DYNASTO KIN 1231-1234; MONGOLSKI PODBÓJ CESARSTWA DYNASTII SUNG 1234-1279.

DZURDZENÓW MONGOLSKICH PODBÓJ PAŃSTWA LIAO 1114-1122. Na terenie obecnej Mandżurii mongolskie plemiona Dżurdżenów zamieszkałe na północy uznawały do 1114 zwierzchność dynastii Liao z południa. W 1114 ich wódz zerwał stosunki ze swoim panem zwierzchnim z Liao

153

(państwo Kitanów; dynastię Liao założyły w 947 nomadyjskie plemiona Kitanów). Wojownicy mongolscy rozpoczęli najazdy na południową Mandżurię. Korzystając z okazji Chińczycy wzięli odwet na dawnych wasalach, Kitanach, podjęli przeciw nim działania zaczepne z południa (od północy występowali przeciw Kitanom Mongołowie). W ciągu dwóch lat Mongołowie zagarnęli

całą południową Mandżurię, a następnie przystąpili do podboju terytoriów Liao w północnym Szansi i Hopei w Chinach. Założyli stolicę w Pekinie i ustanowili dynastię Kin („złotą"). Ocaleli członkowie dynastii Liao uciekli na zachód i założyli nowe państwo w dolinie rzeki Iii zwane państwem Kara-Kitanów. Patrz także CHIN WOJNA z KIT ANAMI 979-1004.

154

E EDWARDA ZAGONY 1355-1356 (Czarnego Księcia zagony). Po zwycięstwach Anglii pod Grecy i Calais w czasie STULETNIEJ WOJNY dżuma oraz śmierć króla Francji Filipa VI (1293-1350) doprowadziły do rozejmu między Anglią a Francją. Król Anglii Edward III (1312-1377), który usilnie dążył do zawarcia trwałego pokoju, zaproponował w 1355 zakończenie wojny pod warunkiem zrzeczenia się przez Francję Akwitanii, jednak król Francji Jan II (1319-1364) odrzucił tę propozycję. Król Edward i Czarny Książę Edward zebrali nową armię i najechali Francję. Kłopoty w Szkocji zmusiły Edwarda do powrotu do kraju, a Czarny Książę z małą, ale zaprawioną w bojach 8-tysięczną armią najechał i spustoszył Langwedocję. W 1356 ruszył w górę Loary, gdzie pod Poitiers stoczył bitwę z rzekomo 80-tysięczną armią francuską pod dowództwem króla Jana (patrz POITIERS, BITWA POD POITIERS 1356). EGIPSKA WOJNA PRZECIW WAHHABITOM 1811-1818. W latach trzydziestych XVIII w. arabski teolog Muhammad Abd al-Wahhab (1703-1792) głosił zasady zreformowanego islamu. Jego zdaniem wszelkie doktrynalne lub obrzędowe zmiany wprowadzone po śmierci proroka są fałszywe i niezgodne z zasadami islamu. Ten surowy odłam, zwany czasem islamem purytańskim, po przyjęciu go w 1744 przez ród Saudów ogarnął całą Arabię; obecnie jest oficjalnym wyznaniem w Arabii Saudyjskiej. Na początku XIX w. piractwo uprawiane przez wahhabitów saudyjskich utrudniało Wielkiej Brytanii działalność handlową na Oce-

anie Indyjskim. Wielka Brytania była wówczas najpoważniejszym sojusznikiem i dobroczyńcą tureckiego Egiptu. Muhammad Ali (l 769?-1849), namiestnik (pasza) Egiptu, postanowił za zgodą Turków rozprawić się z wahhabitami. Do 1811 wahhabici, których stolicą był Rijad, opanowali Mekkę, Medynę i Dżiddzę i zagrozili Syrii. Powodzenie to przyśpieszyło kampanię Muhammada Alego przeciw Arabii, nominalnemu wasalowiTurcji. Wojska Egiptu pod dowództwem Muhammada Alego i jego syna Ibrahima (1789-1848) przez siedem lat toczyły z wahhabitami krwawe walki. Do 1818 Egipcjanie odzyskali, głównie dzięki udanym działaniom na morzu, święte miasta muzułmańskie i opanowali wschodnie wybrzeże Morza Czerwonego. EGIPSKO-SELEUCYDZKA WOJNA 280-279 p.n.e. Ptolomeusz II Filadelfos (309-246) przyczynił się do wzrostu potęgi Egiptu i jego świetności. Dążąc do opanowania Syrii najechał królestwo Seleucydów i obiegł Damaszek. Syryjczycy pod wodzą króla Antiocha I Sotera (324-261) ponieśli w bitwie z Egipcjanami druzgocącą klęskę i utracili znaczną część Syrii. Wojna ta była pierwszą z wielu wojen między królami Syrii a macedońską dynastią królów Egiptu (patrz SYRYJSKO-EGIPSKIE WOJNY). EKWADORSKA WOJNA DOMOWA 1830-1834. We wrześniu 1830 Ekwador wystąpił z federacji Wielkiej Kolumbii i przekształcił się w niezależną republikę. Prezydentem został generał Juan Jose Flores (1800-1864), Wenezuelczyk, który przybył do Ekwadoru

155

z armią wyzwoleńczą Simona Bolivara (1783-1830). Prezydent sprawował władzę na mocy autokratycznej konstytucji z 1830, opierając się na armii złożonej w większości z cudzoziemców. Flores miał siedzibę w górskim mieście Quito, w którym przeważała ludność o poglądach konserwatywnych, natomiast ośrodkiem narastającego niezadowolenia było portowe miasto Guayaąuil, zamieszkane przez ludność o nastawieniu raczej liberalnym. W 1834, w regionie nadmorskim rozpoczęło się powstanie pod wodzą Yicente Rocafuerte (1783-1847); powstańcy domagali się usunięcia obcokrajowców, w tym również Floresa. Prezydent utrzymał się przy władzy, na krótko uwięził Rocafuertego, później zgodził się pełnić z nim na zmianę urząd prezydenta. W 1835 Rocafuerte został prezydentem, a Flores dowódcą armii. Patrz także KOLUMBII WOJNA o NIEPODLEGŁOŚĆ 1810-1819. EKWADORSKO-KOLUMBIJSKA WOJNA 1863. Przez wiele lat Ekwador i Nowa Granada (Kolumbia) toczyły gorące spory graniczne; obie strony dążyły do powiększenia terytorium. W 1861 prezydentem Ekwadoru został konserwatysta Gabriel Garda Moreno (1821-1875), który pragnął zjednoczyć kraj podzielony klasowo, regionalnie i językowo. W tym celu Moreno przekazał znaczną władzę Kościołowi katolickiemu, który uważał za podstawową siłę łączącą społeczeństwo i umacniającą tożsamość narodową. Wielu Ekwadorczyków było przeciwnych jego dyktaturze, gdyż przekazał duchowieństwu kontrolę nad szkolnictwem i opieką społeczną oraz prześladował działaczy liberalnych i innych opozycjonistów. Liberalny prezydent Nowej Granady, Tomas Cipriano de Mosąuera (1798-1878) popierał Ekwadorczyków dążących do obalenia Gabriela Garcii Moreno, ten jednak wysłał do Nowej Granady 6-tysięczną armię pod dowództwem swego teścia, generała Juana Jose Floresa (1800-1864). 6 grudnia 1863 w bitwie pod Cuaspadem około 4000 Kolumbijczyków pod

wodzą Mosąuery odniosło zwycięstwo nad najeźdźcami, z których około 1500 poległo lub zostało rannych, a 2000 dostało się do niewoli. To zakończyło wojnę, a kwestie sporne rozwiązano na drodze pokojowej. EKWADORU WOJNA O NIEPODLEGŁOŚĆ.

Patrz KOLUMBII WOJNA o NIEPODLEGŁOŚĆ 1810-1819.

EMBOABÓW WOJNA 1708-1709. Odkrycie złota w Minas Gerais we wschodniej części Brazylii w XVII w. stało się powodem konfliktu między zamieszkałymi w tym regionie osadnikami z Sao Paulo (pauliści), roszczącymi sobie wyłączne prawo do bogactw naturalnych, a nowymi osadnikami, zwanymi emboaba (emboabowie w większości byli emigrantami z Europy). Pauliści, przeważnie pochodzenia portugalsko-indiańskiego, uważali nowych przybyszów za intruzów i nowicjuszy, natomiast dla emboabów pauliści byli nieokrzesanymi barbarzyńcami. Napięcie między paulistami a emboabami narastało przez około dziesięć lat. W 1708, kiedy emboabowie uzyskali liczebną przewagę nad paulistami, wybuchła wojna o kopalnie złota. Emboabowie popierani przez rząd kolonialny wyparli paulistów, którzy przenieśli się na zachód do Mato Grosso, gdzie w 1718 znaleźli nowe złoża. EMJMETA POWSTANIE 1803. Robert Emmet (1778-1803), który przez dzisiejszych nacjonalistów irlandzkich jest uważany za bohatera narodowego, stanął w 1803 na czele nieudanego powstania przeciw Brytyjczykom. Celem powstania miało być ustanowienie republiki na wzór republiki francuskiej, zgodnej z ideami Wolfe'a Tone'a (1763-1798), założyciela Towarzystwa Zjednoczonych Irlandczyków, idola Emmeta (patrz ZJEDNOCZONYCH IRLANDCZYKÓW POWSTANIE 1798). Emmet spędził wspólnie z przywódcami Towarzystwa dwa lata we Francji, opracowując plan powstania, które miało uzyskać pomoc Francji. Przypadkowa

156

eksplozja w jednej ze skrytek broni doprowadziła do przedwczesnego wybuchu powstania w końcu lipca 1803; spowodowało to zamieszanie i klęskę ruchu niepodległościowego. Jeden z oddziałów powstańczych w ogóle nie dotarł, członkowie drugiego rozeszli się do domów, sądząc, że powstanie przełożono na później, trzeci zaś oddział na próżno czekał na sygnał, którego zapomniano przekazać. Emmet i około stu powstańców lekkomyślnie i nieskutecznie szturmowało zamek w Dublinie, po czym Emmet zbiegł i ukrywał się w górach Wicklow. Wrócił, by spotkać się z narzeczoną, i wówczas został ujęty, był następnie sądzony za zdradę i powieszony 20 września 1803. „EPOKA WOJEN DOMOWYCH", KOLUMBIJSKA 1863-1880. W 1861 liberał, generał Tomas Cipriano de Mosąuera (1798-1878) ogłosił się tymczasowym prezydentem Kolumbii (patrz KOLUMBIJSKA WOJNA DOMOWA i86i), rozpoczynając tym samym prawie dwudziestoletni okres niełatwych rządów liberalnych. W 1863 w Rio Negro zebrało się zgromadzenie konstytucyjne, które uchwaliło nową konstytucję federalną i proklamowało unię siedmiu niezależnych stanów pod nazwą Stany Zjednoczone Kolumbii. Rząd centralny miał niewielki zakres władzy, kadencja prezydenta miała trwać dwa lata, a ustępujący prezydent nie mógł uczestniczyć w następnych wyborach. W 1865 Mosąuerę wybrano jednak powtórnie, mimo że jego pierwszą kadencję skrócono do roku, ponieważ nie cieszył się zbyt dużym zaufaniem. Mosąuera rządził jak dyktator, poróżnił się z własną partią liberalną i Kongresem. Wreszcie został pozbawiony władzy, uwięziony (1867) i skazany na dwuletnie wygnanie. Przez wiele lat liberałowie obierali prezydentów, którzy stali na czele słabego rządu centralnego w krótkim okresie swojej kadencji, a także prezydentów tymczasowych, którzy pełnili ten urząd jeszcze krócej. W okresie tym, nazwanym później „epoką wojen domowych", stale panował zamęt; między ugrupowaniami dążącymi

do władzy w poszczególnych stanach doszło do ponad 40 starć zbrojnych. W 1876 silna konserwatywna opozycja w stosunku do prezydenta w Cauca i paru innych stanach przerodziła się w otwartą rewoltę zbrojną. W 1880 na prezydenta wybrano Rafaela Nuńeza (1825-1894) popieranego przez liberałów i konserwatystów, który z czasem stawał się coraz bardziej konserwatywny, wzmocnił rząd centralny i stłumił rewolty stanowe. ESOPUS, WOJNA O ESOPUS. Patrz HOLENDERSKO-INDIAŃSKIE WOJNY 1655-1664.

ESTOŃSKA WOJNA O NIEPODLEGŁOŚĆ 1917-1920. W czasie ŚWIATOWEJ WOJNY I pozostająca pod rosyjskim panowaniem Estonia ogłosiła niepodległość 28 listopada 1917. W odpowiedzi wojska bolszewickie przystąpiły do ataku. W celu powstrzymania bolszewików do Estonii wkroczyli Niemcy (grudzień 1917). Korzystając z niemieckiej ochrony, 24 lutego 1918 Estonia powtórnie ogłosiła niepodległość. W traktacie brzeskim Niemcy zmusili Rosję Radziecką do zrzeczenia się państw nadbałtyckich (Estonii, Łotwy i Litwy), ale po klęsce Niemiec (11 listopada 1918) i wypowiedzeniu traktatu brzeskiego wojska Rosji Radzieckiej ponownie zaatakowały Estonię. Rosjanie napotkali gwałtowny opór Estończyków wspomaganych przez brytyjską flotę na Bałtyku i zostali wyparci w styczniu 1919. W październiku 1919 antybolszewicka armia, zwołana i dowodzona przez Nikołaja Judenicza (1862-1933), przekroczyła granicę estońsko-rosyjską, podejmując odważną próbę zdobycia Piotrogrodu (Sankt Petersburga). Zaniepokojony tym rozwojem wypadków (patrz ROSYJSKA WOJNA DOMOWA 1918-1921) przywódca bolszewików, Lew Trocki (1879-1940), zebrał niewyszkoloną i źle wyposażoną armię złożoną z żołnierzy i robotników, której udało się odeprzeć wojska Judenicza i zmusić je do opuszczenia Estonii. Rząd radziecki uznał oficjalnie niepodległość Estonii w traktacie w Dorpacie (Tanu) 2 lutego 1920. (W czasie

157

ŚWIATOWEJ WOJNY II w 1940 Estonia została zajęta przez wojska radzieckie i od tego czasu do sierpnia 1991 była republiką w składzie ZSRR.) ESTOŃSKIE POWSTANIE 1343-1345 (powstanie w dniu św. Jerzego, wojna chłopska). Duńscy i niemieccy panowie zajmujący w Estonii od czasu DUŃSKO-ESTOŃSKIEJ WOJNY 1219-1227 znaczne obszary ziemi na prawach lenna, nadużyli cierpliwości chłopów estońskich, którym w traktatach pokojowych przyznano pewne prawa i swobody. Wybuch powstania w dniu św. Jerzego (23 kwietnia) w 1343 poprzedziły wcześniejsze, sporadyczne starcia. Powstanie zaczęło się w estońskim okręgu Harjumaa, szybko rozprzestrzeniło się na sąsiednie obszary, a także na wyspę Saremę. Zbuntowani chłopi zabili ponad 1800 panów, oblegali Rewel (Tallin) i zażądali pomocy od Szwedów z Finlandii. W odpowiedzi na prośby szlachty z pomocą pośpieszył im zakon rycerski Krzyżaków. Krzyżacy włączyli się do konfliktu, zorganizowali spotkanie z przywódcami chłopskimi w celu omówienia warunków pokoju, a po ich przybyciu zamordowali ich. Następnie, nim Szwedzi zdążyli przybyć z pomocą, rozbili chłopów w bitwie w pobliżu Rewia. Zdając sobie sprawę z trudności w sprawowaniu rządów w tym regionie, król Danii Waldemar IV (1320P-1375) sprzedał Krzyżakom północną Estonię za 19 tysięcy srebrnych marek (sierpień 1346), a ci przekazali ją pod zarząd Krzyżakom z Inflant. ETHELBALDA WOJNY 733-750. W VIII W. dwaj wybitni królowie, Ethelbald (wzmian. 716-757) i Offa (wzmian. 757-796) doprowadzili do dominacji królestwa Mercji w anglosaskiej Anglii. Ethelbald powiększył terytorium Mercji podbijając i okupując (733) region Somerset w brytyjskiej Dumnonii, co ograniczyło terytoria Brytów na południu do Devonu i Kornwalii. W 749 złamał 60-letni pokój z Nortumbrią pustosząc znaczną jej część. Popierał kilku wasal-

nych władców w ich konfliktach granicznych z Walią (743). Przez większą część swego panowania Ethelbald był potężnym władcą, dążącym do utrzymania pokoju; zyskał tytuł „króla Brytanii". Przegrał tylko jedną wojnę - podczas karnej wyprawy do Wessex, w Boergfeord (Burford) - ale nie miało to wpływu na hegemonię Mercji w tym rejonie. Został zamordowany przez swojego przybocznego strażnika w 757. Jego następcą był kuzyn Offa. Patrz także OFFY WOJNY 771-796, OSWALDA WOJNY 033-641. ETHELFRITHA WOJNY 593-616. Mordercze waśnie między państwami Heptarchii (siedem głównych królestw Anglów i Sasów) rozpoczął Ethelfrith (wzmian. 593-616), władca królestwa Anglów, Bernicji. Ożenił się z księżniczką Deiry, innego królestwa Anglów, wypędził jego dziedzica Edwina (585-632) i w ten sposób zespolił oba królestwa. Dla ochrony swoich granic stoczył zwycięską walkę pod Degasaston (Dawson Rig, Liddesdale?) z władcą królestwa Szkotów (Irlandczyków), Dal Riatą, i władcą królestwa Brytów, Strathclyde'em. Zwycięstwo to zapewniło Anglom dominację na obszarze od wschodu do zachodu na terenie poniżej Firth of Forth. Już jako król Nortumbrii (unii Bernicji i Deiry) Ethelfrith zwyciężył w 616 w bitwie z Walijczykami pod Chester. Zginęło w niej 1200 zakonników z Bangor z 1250, którzy stanęli do bitwy. W wyniku bitwy zyskał władzę nad obszarem dzielącym szkocką Walię od Walii właściwej. Wypędzony Edwin zapewnił sobie pomoc króla wschodniej Anglii, zaatakował w 616 Ethelfritha i zabiwszy go w walce w pobliżu obecnego Nottingham, przejął panowanie nad Nortumbrią. Poległ w bitwie z Walijczykami z Gwynedd (632). Patrz także OSWALDA WOJNY 633-641; SASÓW NAJAZDY 550-577. ETIOPIA, EKSPEDYCJA BRYTYJSKA DO ETIO-

PII 1867-1868. Drobny etiopski (abisyński) wódz plemienny Kassa doszedłszy drogą podbojów do potęgi, koronował się

158

w 1855 na cesarza Teodora (Tewodros) II (1818-1868). Panowanie początkowo zapowiadało się obiecująco: zreformował system prawny i administracyjny wykorzystując w tym celu rywalizację między morskimi mocarstwami o wpływy handlowe i polityczne. W późniejszych latach cesarz stawał się coraz bardziej niezrównoważony i nieobliczalny. Rozdrażniony brakiem odpowiedzi królowej brytyjskiej Wiktorii (1819-1901) na jego list w sprawie zwiększenia pomocy brytyjskiej, Teodor uwięził w 1867 kilku urzędników brytyjskiego konsulatu w Magdali, stolicy kraju. Brytyjsko-indyjska ekspedycja zbrojna pod dowództwem Roberta C. Napiera (1810-1890) wylądowała w etiopskim porcie Zejla (Żuła) nad Morzem Czerwonym, ruszyła w głąb kraju, przeszła przez góry i pozyskała sprzymierzeńców wśród opozycyjnych plemion. Napier wygrał bitwę z wojskami Teodora i 13 kwietnia 1868 zdobył szturmem stolicę Magdalę. Teodor popełnił samobójstwo. Napier uwolnił jeńców brytyjskich, zburzył Magdalę i opuścił kraj. Patrz także ETIOPSKA WOJNA DOMOWA i868-i8?2. ETIOPSKA WOJNA DOMOWA 1868-1872.

Po samobójstwie cesarza Etiopii Teodora (Tewodros) II (1818-1868) między regionalnymi wodzami plemiennymi wybuchła wojna domowa o tron cesarski. Jeden z pretendentów pośpiesznie się koronował i przekupstwem usiłował zdobyć poparcie innych. Wódz plemienia Tigre odrzucił tytuł ras (książę) ofiarowany mu za poparcie, ale wódz plemienia Szeua przyrzekł nie stawiać sprzeciwu, pod warunkiem że jego obszar pozostanie niezależny. Nowo koronowany król walczył z plemieniem Tigre, lecz przegrał kilka kolejnych starć, przeciwnik dysponował bowiem nowocześniejszym uzbrojeniem. Do 1872 wódz Tigre pokonał wszystkich rywali i koronował się na cesarza przyjmując imię Jan IV (1831-1889). Dążył do centralizacji władzy, co było przyczyną częstych walk z wodzami poszczególnych plemion, które prowadził aż do śmierci. Zginął w bitwie z sudańskimi mahdystami.

ETIOPSKO-ERYTREJSKA WOJNA PARTYZANCKA 1961-1993. Erytrea pozostająca pod brytyjskim panowaniem od 1941 do 1952, zyskała później status autonomicznej prowincji w związku federacyjnym z Etiopią, dzięki czemu ta ostatnia uzyskała dostęp do Morza Czerwonego. Etiopia zaczęła ograniczać autonomię Erytrei, narzucając język amharski jako język urzędowy i mianując Etiopczyków na wszystkie stanowiska w administracji. Takie postępowanie zraziło i mahometan, i katolików. Na początku 1961 rozpoczęła się walka zbrojna, podjęta początkowo przez Erytrejski Front Wyzwolenia (EFW) z siedzibą w Kairze; potem w wyniku sporów między partyzantami pojawiła się inna partia partyzantów (1970) - Erytrejski Ludowy Front Wyzwolenia (ELFW) liczący około 10 tysięcy wojow ników. Na scenie politycznej Erytrei poja wiła się wkrótce potem trzecia partia - EFW/ELFW. Konflikty pomiędzy rywa lizującymi partiami odbijały się niekorzyst nie na walce przeciw rządowi etiopskiemu. W 1967 Etiopia podjęła poważną kampanię wojskową, która zmusiła tysiące Erytrejczyków do ucieczki do Sudanu. Ustanowie nie w Erytrei stanu wyjątkowego w 1971, głód w 1973, upadek rządu cesarskiego w Etiopii w 1974, następna klęska głodu w 1975, ograniczenie władzy Etiopii nad ośrodkami miejskimi w Erytrei w 1977 i bunty w samej Etiopii ogromnie skom plikowały stosunki między Erytreą a Etio pią. Sprzymierzone siły etiopskie, radzieckie i kubańskie poniosły w 1978 poważne straty pod Asmarą. Była to jedna z największych bitew w toczącej się wojnie, która wkrótce przekształciła się w walkę partyzancką, częs to między rywalizującymi ugrupowaniami. Walki te zakończyły się w kwietniu 1993, a 24 maja oficjalnie ogłoszono niepodległość Erytrei. ETIOPSKO-SOMALIJSKA WOJNA PRZYGRANICZNA 1963-1978. W 1960 powstała Republika Somalii utworzona z dawnych kolonii: Somali Włoskiego i Somali Brytyj-

159

skiego. Narodzinom towarzyszyły roszczenia nowego państwa do terytoriów w Somali Francuskim (Dżibuti), w Kenii oraz do rozległego regionu Haud, którego część znajduje się w etiopskim Ogadenie. Somalijczycy nie zamieszkiwali obszarów, których się domagali, ale w czasach brytyjskiego protektoratu uzyskali pozwolenie na wypasanie bydła w Haud. W 1963 wybuchły walki w rejonie przygranicznym Somalii i Etiopii; buntowniczy Somalijczycy nie zaakceptowali władzy Etiopii w Ogadenie. Znalezienie ropy naftowej w Ogadenie (1973), upadek cesarskiego rządu w Etiopii oraz powstanie Somalijczyków w Ogadenie (1977) bardzo skomplikowały sytuację. W marcu 1978 wojska etiopskie wspomagane przez ZSRR i Kubę wyparły Somalijczyków z Ogadenu. Somalijczycy wrócili jednak trzy miesiące później, tym razem jako Front Wyzwolenia Zachodniej Somalii. Początkowo zwycięstwa odnosili Somalijczycy, później Etiopia bombardowała małe przygraniczne miasta somalijskie. Od 1978 na granicy etiopsko-somalijskiej sporadycznie wybuchają starcia, nie podejmuje się jednak większych operacji militarnych. ETIOPSKO-WŁOSKIE WOJNY. Patrz WŁOS KO-ETIOPSKIE WOJNY.

ETIOPSKO-EGIPSKA WOJNA 1875-1877.

Ismail Pasza (1830-1895), kedyw Egiptu i nominalny wasal sułtana tureckiego, prowadził kolonizację wybrzeży Morza Czerwonego należących do Etiopii (Abisynii). W 1875 egipskie wojska okupowały kilka etiopskich portów i miasto Harar w głębi kraju, które pozostały we władaniu Egiptu aż do 1887, czyli jeszcze przez długi okres od czasu rezygnacji Egiptu z planów kolonizacyjnych. Cesarz Etiopii Jan IV (1831-1889) wypowiedział Egiptowi wojnę w 1875, wyruszył z wojskami i wygrał bitwy pod Aussą (1875) oraz w pobliżu Gury, na południowy zachód od Mitsiwy (1876). Gura i miasto Gondar w 1877 stały się celem następnej kampanii Egiptu. Wyprawa się

nie powiodła i Egipcjanie zaniechali dalszych działań. W 1879 Ismail Pasza usiłował uwolnić się od obcego panowania, ale został pokonany przez sułtana i zastąpiony przez swego syna Taufika Paszę (1852-1892). Patrz także WŁOSKO-ETIOPSKA WOJNA iss?-1889.

ETRUSKO-RZYMSKIE WOJNY PÓŹNIEJSZE ok. 302-264 p.n.e. Lokalny spór w Arretium (Arezzo) przerodził się w walkę

0 władzę między elitą miasta a potężnym rodem Cilnii, etruskimi przyjaciółmi Rzy mu, wywołało to interwencję Rzymu w 302. Dzięki zasadzce etruskiej Rzymianie zostali zwyciężeni, uniknęli następnej, w pobliżu Rusallae (Roselle), a szarża ich jazdy zade cydowała o zwycięstwie. Pozostali Etrus kowie zyskali wkrótce sprzymierzeńców, Samuitów i Galów, jednakże znowu prze grali bitwę w pobliżu Yolaterrae (Yolterra) w 298, połączone armie sojuszników zostały zwyciężone pod Sentinum w 295, a w 294 Rzymianie zajęli miasta etruskie: Russallae, Peruzję i Wolsynie (Bolsena). 40-letni rozejm i wysokie odszkodowania nie zapobieg ły wspólnym działaniom zaczepnym Etrus ków i Galów (283), jednak ponieśli oni dwie kolejne klęski nad Jeziorem Wadymońskim (283, 282). Wszczęcie przez króla Epiru Pyrrusa wojny z Rzymem tylko na krótko zmieniło sytuację; wkrótce jego etruscy sojusznicy poddali się Rzymianom w Yulci 1 Wolsyniach (patrz RZYMSKA WOJNA PRZE CIW PYRRUSOWI z EPIRU 281-272 p.n.e.). Yulci straciło niezależność. Nastąpił ostateczny kres niepodległości Etrurii. W 264 Wolsynie ponownie stawiły opór Rzymianom i zostały w następstwie całkowicie splądrowane. Rzy mianie zabrali 2000 brązowych posągów, by opłacić koszty PUNICKIEJ WOJNY PIER WSZEJ. Rzymianie zakładali kolonie na terytorium Etrurii, co umożliwiło im ścisły nadzór nad podbitymi państwami. W czasie PUNICKIEJ WOJNY DRUGIEJ Etruria utrudniała Rzymianom transporty broni. Jedynie mała część Etrurii wzięła udział w SPRZYMIERZEŃCZEJ WOJNIE 91-88

160

przeciw Rzymianom. Lojalni wobec Rzymu Etruskowie w 90 otrzymali pełne obywatelstwo rzymskie. Yolaterrae wzięła udział w RZYMSKIEJ WOJNIE DOMOWEJ 83-79 po stronie stronnictwa mariańskiego przeciw Lucjuszowi Korneliuszowi Sulli i kapitulowała po długim oblężeniu w 79. Etruria została jedynie okręgiem rzymskiej Italii, ale jej kulturalne osiągnięcia przetrwały zarówno jej własny upadek, jak i upadek potęgi rzymskiej na Zachodzie (patrz RZYMU UPADEK 475). ETRUSKO-RZYMSKIE WOJNY WCZESNE ok. 509-308 p.n.e. Około 800 p.n.e. migrujące ludy z Anatolii (obecnie Turcja) wprowadziły do Italii wysoko rozwiniętą kulturę brązu i żelaza. Ludy te, określane jako Etruskowie, przez Greków zwane były Tyrrhenoi (stąd Morze Tyrreńskie), przez Latynów Tusci (stąd Toskania), a same zwały się Rasennami. Najprawdopodobniej przenikały na tereny Italii w sposób pokojowy, co pozwalało im na swobodne, nie zorganizowane osiedlanie się (nigdy nie zjednoczyli się w konfederacji miast-państw) i na opanowanie zachodniej Italii od jeziora Como po Tybr. Około 625 Etruskowie przekroczyli Tybr i zajęli grupę nie związanych ze sobą wiosek, określaną jako Rzym (według historyków rzymskich Liwiusza [59-17] i Warrona [116-27] powstał on około 753), gdzie ustanowili władzę dynastii Tarkwiniuszy. Osuszyli, skanalizowali i zaplanowali Rzym jako miasto etruskie; to oni wybrukowali Forum, a na Wzgórzu Kapitolińskim wznieśli świątynię Jowisza (spaloną w 83). Przewrót w 509 doprowadził do usunięcia ostatniego króla z dynastii Tarkwiniuszy i ustanowienia republiki. Doszło do konfliktu etrusko-rzymskiego w okresie, gdy Etruskowie panowali już nad ponad jedną trzecią Italii. Wypędzony Tarkwiniusz Pyszny (zm. ok. 503) uzyskał posiłki etruskie w celu podjęcia próby odzyskania Rzymu. Lars Porsenna, król Clusium (Chiusi) opanował miasto, ale nie przywrócił władzy Tarkwiniuszowi i wkrót-

ce je opuścił. Później Tarkwiniusz zawarł sojusz z Sabinami, częścią Latynów i Grekami z Kumę (Cumae), nie udało mu się jednak odzyskać Rzymu. Kolejna porażka zmusiła Tarkwiniusza do powrotu do Kumę, gdzie niebawem zmarł. Rzym zaczął wówczas podbijać jedno miasto-państwo etruskie po drugim. Weje odparły najazd (485), następnie prowadziły 10-letnią wojnę (ok. 483-474), w czasie której bliskie były nawet zdobycia Rzymu, ostatecznie zawarły 40-letni rozejm. Rzymianie prowadzili z nimi wojnę w latach 438-426 (patrz RZYMSKA WOJNA z MIASTEM WEJE PIERWSZA 438-425 p.n.e.), po czym zawarli następny rozejm, prowadzili wojnę w latach 405-396 aż do zdobycia Wejów szturmem (patrz RZYMSKA WOJNA z MIASTEM WEJE DRUGA 405-3% P.n.e.). Weje uzyskały pomoc jedynie od trzech etruskich miast-państw. Po inwazji Celtów z północy Etruria straciła terytoria północne (patrz RZYMU SPUSTOSZENIE PRZEZ CELTÓW 390 p.n.e.). W miarę utraty przez Etrurię sił Rzym coraz szybciej opanowywał Italię; etruskie miasta Sutrium i Nepete padły w 387, Caere z portem Pyrgi w 384. Miasto Tarkwinie walczyło z Rzymem od 359 do 351, uzyskało 40-letni rozejm. Po jego wygaśnięciu w 311 Tarkwinie i inne miasta-państwa etruskie wszczęły wojnę z Rzymem, w 310 zaś poniosły klęskę nad Jeziorem Wadymońskim. W latach 309-308 zawierały one przymierza z Rzymem. W ciągu dwóch wieków terytoria Etrurii zmalały do wąskiego skrawka między Apeninami a lasami Kumę. EUREKI GÓRNIKÓW POWSTANIE 1854. Odkrycie złota w Australii w 1851 stało się przyczyną napływu robotników przemysłowych i spowodowało wprowadzenie w życie surowych praw godzących w górników; drogie opłaty miesięczne za licencje (bez względu na wynik poszukiwań) i częste kontrole stanowiły formę ekonomicznej i społecznej władzy. Pozbawieni praw górnicy protestowali przeciwko wprowadzonym restrykcjom; jedna z demonstracji była tak

161

gwałtowna, że konieczna była interwencja wojska. Przywódcy, dobrze znający walijski 1 angielski czartyzm, przyczynili się do powstania masowego ruchu na rzecz po wszechnego prawa wyborczego. Rząd au stralijski zareagował dopiero wtedy, gdy górnicy spalili licencje - wysłał przeciw nim wojsko. W grudniu 1854 górnicy na złotonośnym obszarze Eureka utworzyli uzbrojne formacje, zbudowali obóz i choć źle uzbrojeni, stawili w nim czoło wojskom rządowym. Obóz zaatakowało około 400 żołnierzy, broniło go 150 górników. W cza sie starć zginęło 30 osób, górnicy zostali rozgromieni. Później wojsko pastwiło się nad górnikami przebywającymi w namio tach mieszkalnych, kilku górników zabito, wielu zraniono. Wydarzenia te tylko wzmoc niły ruch na rzecz reform społecznych. Patrz także LAMBING FLAT, ROZRUCHY w LAMBING FLAT I860-i86i. FALKLANDY/MALWINY, WOJNA O FALKLANDY 1982. Spór o prawa do Falklandów (Islas Malvinas w języku hiszpańskim) na południowym Atlantyku rozpoczął się w XVII w. W 1833 Wielka Brytania zajęła wyspy i wysiedliła mieszkających tam Argentyńczyków. Argentyna, przy poparciu większości krajów latynoamerykańskich, nadal podtrzymywała swoje roszczenia do wysp. Negocjacje w sprawie zwierzchności Wielkiej Brytanii nad Falklandami skończyły się 27 lutego 1982, porozumienia nie osiągnięto. Argentyna zagroziła podjęciem innych działań w celu rozwiązania problemu. 19 marca 1982 grupa argentyńskich przedsiębiorstw odzyskiwania złomu na wyspie South Georgia, wchodzącej w skład Falklandów, wywiesiła flagę Argentyny. 2 kwietnia siły zbrojne Argentyny dokonały inwazji na Falklandy i przejęły wszystkie najważniejsze punkty, łącznie ze stolicą wysp - portowym miastem Stanley. Wyspy okupowało 20 tysięcy żołnierzy argentyń skich, w większości nie wyszkolonych re krutów. Energiczne działania dyplomatycz ne Stanów Zjednoczonych i Organizacji

Narodów Zjednoczonych nie doprowadziły do rozwiązania kryzysu. Premier Wielkiej Brytanii, Margaret Thatcher (ur. 1925), za zgodą parlamentu wysłała do walki eskadrę kontradmirała Johna Woodwarda (ur. 1932) i ogłosiła dwustumilową strefę wokół Falklandów za obszar działań wojennych. Doskonale wyszkolone i uzbrojone wojska brytyjskie opanowały wyspę South Georgia. Argentyńskie lotnictwo, uzbrojone w bomby i rakiety (typu Exocet), wyrządziło poważne szkody flocie brytyjskiej; Argentyńczycy zatopili dwa niszczyciele, dwie fregaty i parę innych okrętów wojennych, zestrzelono kilka samolotów. Brytyjskie okręty podwodne zatopiły kilka okrętów nieprzyjaciela. 21 maja 1982 w porcie San Carlos na Falklandach wojska argentyńskie rozpoczęły walkę z nacierającą piechotą generała majora Jeremy'ego Moore'a. Po zajęciu przyczółków Brytyjczycy posuwali się w głąb wyspy, stosując taktykę z II wojny światowej, w ciągu paru godzin zmusili Argentyńczyków dowodzonych przez generała Mario Menendeza (ur. 1930) do kapitulacji w Stanley 14 czerwca 1982. Poległo około 750 Argentyńczyków i 256 Brytyjczyków. Zwycięstwo Brytyjczyków przyczyniło się do wzrostu popularności konserwatywnego rządu Margaret Thatcher, a porażka Argentyny spowodowała upadek jej prezydenta, Leopoldo Fortunato Galtieri (ur. 1926). Wojna nie zakończyła sporów o zwierzchnictwo nad wyspami. FALLEN TIMBERS, BITWA POD FALLEN TIMBERS 1794. Generał Anthony Wayne (1745-1796), następca generała Arthura St. Claira (1736?-1818) na stanowisku naczelnego dowódcy armii USA Terytorium Północno-Zachodniego (patrz ST. CLAIRA PORAŻKA 1791) otrzymał polecenie rozbicia konfederacji plemion indiańskich, która sprawiała mnóstwo kłopotów na tym terenie. Wyruszył z 1000 żołnierzami, którzy przeszli prawie dwuletnie przeszkolenie. Posuwał się w kierunku Fortu Miami, warowni brytyjskiej nad rzeką Maumee w obec-

162

nym Ohio, gdzie prawie 2000 zebranych Indian oczekiwało na starcie z armią Wayne'a. Pokojową propozycję Wayne'a odrzucono. W połowie sierpnia 1794 Wayne, zręcznie kierując swoimi żołnierzami, zmusił Indian do konfrontacji w pobliżu obecnego Toledo (Ohio). Indianie schronili się za naturalną palisadą z powalonych drzew; Wayne przez kilka dni zwlekał z atakiem. 20 sierpnia część Indian udała się po zapasy żywności do Fortu Miami, a wówczas Wayne zaatakował i w ciągu niespełna dwóch godzin zmusił Indian do ustąpienia. Brytyjczycy nie udzielili obiecanej wojownikom pomocy. Żołnierze Wayne'a obrócili w perzynę indiańskie wsie i zniszczyli pola uprawne. 3 sierpnia 1795 wódz Mały Żółw (1752-1812), reprezentujący konfederację Indian, podpisał traktat w Greenville, w którym Indianie odstąpili Stanom Zjednoczonym większą część Ohio oraz obszary w Indianie, Illinois i Michigan. FENIAŃSKIE NAJAZDY 1866, 1870. Agresywne Irlandzko-Amerykańskie Bractwo Feniańskie snuło plany wyzwolenia Irlandii spod brytyjskiego panowania; w tym celu dążyło do uwikłania Stanów Zjednoczonych w wojnę z Wielką Brytanią. Bractwo spodziewało się, że przyczyną wybuchu wojny mogłaby być inwazja na brytyjskie dominium, Kanadę, l czerwca 1866 feniańskie siły z Buffalo (stan Nowy Jork) przekroczyły granicę i zajęły kanadyjskie miasto Fort Erie. Ochotnicy kanadyjscy dopiero po trzech dniach zdołali wyprzeć feniański oddział, liczący około 1500 żołnierzy, z powrotem za rzekę Niagara. Następny najazd nastąpił tydzień później, z Vermontu na teren wschodniej Kanady (Quebec). Również i ta akcja była nieudana. Mimo represji władz USA fenianie zorganizowali następne najazdy na Kanadę, z Yermontu i New Hampshire 25-27 maja 1870. Represje i nacisk opinii publicznej sprawiły, że w rok później fenianie zaniechali dalszych wypadów. FERRARY WOJNA 1482-1484. Odmowa Ferrary przestrzegania praw przyznanych Wenecji

na mocy konwencji posłużyła tej ostatniej jako pretekst do ataku na Ferrarę. Wenecję nakłonił do ataku na Ferrarę sprzymierzony z Wenecjanami papież Sykstus IV (1414-1484). Sojusznikami Ferrary były w tej wojnie Genua, Siena, Florencja, Mediolan i Neapol. Po przegraniu z Florencją bitew pod Castello i Rimini wojska papieskie wycofały się i papież musiał zawrzeć pięcioletni traktat pokojowy. Wenecjanie, nie zważając na wezwanie papieża do zawieszenia broni, prowadzili działania dalej i zwyciężyli Ferrarczyków w bitwie pod Argentą. Po utworzeniu połączonych sił włoskich szala przechyliła się na niekorzyść Wenecji; jej flota na rzece Pad została rozproszona, a wojska lądowe zwyciężone na terytorium Ferrary i Mediolanu. Do końca 1483 Ferrara odzyskała większość utraconych obszarów. W sierpniu 1484, korzystając z rozpadu wrogiego jej przymierza, Wenecja w tajemnicy zawarła z Mediolanem pokój w Bagnolo, na mocy którego, mimo poniesionych porażek, zachowała swe poprzednie uprawnienia w stosunku do Ferrary i odzyskała Rovigo i Polesine. Wenecja władała wówczas największymi terytoriami w swej historii. FERRARY WOJNA PRZECIW PAŃSTWU KOŚCIELNEMU 1512. W czasie francuskiego najazdu na Italię (patrz ŚWIĘTEJ LIGI WOJNA 1510-1514) ekskomunikowany przez papieża Juliusza H (1443-1518) w 1509 książę Ferrary, Alfons I (1486-1534), współdziałając z Francuzami, kazał zaatakować wojska papieskie, hiszpańskie i weneckie znajdujące się pod Rawenną. Wojska Alfonsa zwyciężyły i zdobyły Rawennę. Do wojny włączyli się Szwajcarzy, którzy usunęli Francuzów z Mediolanu, a wojska Świętej Ligi zapewniły Medyceuszom powrót do władzy we Florencji. W pokonanej Ferrarze panujący dom Estów utrzymał się przy władzy tylko dlatego, że papież Juliusz II zmarł w 1513; z jego następcami Estowie nie prowadzili wojen. FETTERMANA MASAKRA 1866. Rząd USA, wspierając działania górników napływających na Zachód, zbudował szlak Bozeman, który

163

łączył miasta górnicze ze wschodem kraju. Szlak przebiegał przez tereny łowieckie Siuksów. Ich wódz, Czerwona Chmura (1822-1909), ostrzegł, że Indianie nie będą tego tolerowali. Dla ochrony szlaku w północnym Wyoming zbudowano Fort Phil Kearney. Mimo to Siuksowie często atakowali wojska USA. Po ataku na robotników na ratunek wysłano z fortu oddział 82 żołnierzy pod dowództwem kapitana Williama Judda Fettermana (1833-1866). 21 grudnia 1866 oddział został zwabiony w zasadzkę, zastawioną przez okoio 1500 Siuksów prowadzonych przez wodza Wysokie Plecy, i wybity. Część szlaku Bozeman została później zamknięta. Patrz także SIUKSÓW WOJNA ises-ises. FILIPIŃSKIE POWSTANIE 1896-1898. Wielu Filipińczyków przeciwnych skorumpowanym hiszpańskim rządom kolonialnym, przystąpiło do tajnego stowarzyszenia rewolucyjnego Katipuman, założonego w Manili przez Andresa Bonifacio (1863-1897). Najbardziej radykalni byli synowie zamożnych plantatorów, po studiach w Europie powracający z europejskimi ideami nacjonalistycznymi. Po tym, jak Hiszpanie dowiedzieli się o istnieniu Katipumanu, Bonifacio natychmiast wezwał do zbrojnego powstania i walki o niepodległość (26 sierpnia 1897). Wojska hiszpańskie odnosiły zwycięstwa, powstańcy musieli się wycofać do północnej części wyspy Luzon. Opór Filipińczyków wzrósł po aresztowaniu i straceniu Jose Rizala (1861-1896), patriotycznego pisarza, który był natchnieniem ruchu niepodległościowego. W 1897 Bonifacio i Emilio Aguinaldo (1896-1964), burmistrz Cavite na Luzonie, w czasie walk z Hiszpanami zaczęli między sobą rywalizować o władzę. Aguinaldo kazał rozstrzelać swego przeciwnika za rzekomą zdradę. Główne walki z Hiszpanami skupiły się w prowincji Cavite; w końcu 1897 większą jej część opanowali Hiszpanie. 15 grudnia obie strony zgodziły się na zawarcie paktu w Biak-na-bato, który chwilowo zakończył powstanie; Aguinaldo i inni przywódcy powstania udali się na emigrację do Hongkongu, przyjmując 400 tysięcy peso i obietnicę zreformowania

rządu Filipin, której Hiszpanie potem nie dotrzymali. Po wybuchu HISZPAŃSKO-AMERYKAŃSKIEJ WOJNY w 1898 i zwycięstwie floty USA nad flotą hiszpańską w Zatoce Manilskiej 19 maja 1898 Aguinaldo wrócił na Filipiny. Dzięki wsparciu Stanów Zjednoczonych zorganizował armię, która pomogła USA pokonać Hiszpanów. Hiszpania sprzedała wówczas Filipiny Stanom Zjednoczonym za 20 milionów dolarów. Patrz także FILIPIŃSKIE POWSTANIE 1399-1902. FILIPIŃSKIE POWSTANIE 1899-1902. Filipiny pod przywództwem Emilio Aguinaldo (1896-1964) ogłosiły 12 czerwca 1898 niezależność od Hiszpanii. Mimo to Hiszpania na mocy traktatu z Paryża ustąpiła wyspy Stanom Zjednoczonym za kwotę 20 milionów dolarów (patrz HlSZPAŃSKO-AMERYKAŃSKA WOJNA 1898).

Nie uznając traktatu, Aguinaldo ze swymi towarzyszami ustanowili Republikę Filipin, przyjmując za podstawę prawną konstytucję Malałoś (20 stycznia 1899); prezydentem został Aguinaldo. 4 lutego 1899 wymiana strzałów między wojskami amerykańskimi i filipińskimi w pobliżu Manili rozpoczęła działania zbrojne przeciw USA. Początkowo Filipińczycy musieli wycofać się, ale 22-24 lutego 1899 wzięli odwet i pod komendą generała Antonio Luny (1866-1899) zaatakowali Manilę. Wojska amerykańskie pod wodzą generała Arthura MacArthura (1845-1912) odparły atak i w końcu zdobyły stolicę republiki, Malałoś (31 marca 1899); Aguinaldo musiał zbiec. Rozwiązał później armię i rozpoczął walkę partyzancką. Wojska USA prowadziły walki z powstańcami w południowej części Luzonu, na wyspach Yisaya, na Mindanao i archipelagu Sulu. Dzięki podstępowi generała USA Fredericka Funstona (1865-1917) i filipińskich wywiadowców w służbie USA 23 marca 1901 ujęto Aguinaldo. Wódz powstańczy został zmuszony do złożenia przysięgi posłuszeństwa Stanom Zjednoczonym i wydania proklamacji nawołującej do pokoju. Nie wszyscy przywódcy filipińscy poddali się i wojna partyzancka ciągnęła się jeszcze przez rok; skończyła się 6 maja 1902. Powstał wtedy rząd cywilny pod nadzorem USA, a pierwszym

164

cywilnym gubernatorem został William Howard Taft (1857-1930). W rzeczywistości działania partyzantki filipińskiej wygasły dopiero w 1906.

zrzeczenia się władzy 1986 i emigracji. Wdowa po Aąuino, Corazón, wygrała wybory prezydenckie 1986, rok później weszła w życie nowa konstytucja, kończąc erę walk wewnętrznych.

FILIPIŃSKIE WOJNY PARTYZANCKIE 1969-.

Wrogie nastawienie różnych ugrupowań politycznych i religijnych do rządu centralnego wielokrotnie destabilizowało sytuację na Filipinach od 1946, czyli od przyznania Filipinom niepodległości przez Stany Zjednoczone. Początkowo siedliskiem opozycji była środkowa część wyspy Luzon; w 1954 władze pokonały działającą tam komunistyczną organizację partyzancką Hukbalahap (Huk) (patrz HUKBALAHAPY POWSTANIE 1940-1954). Jednakże w 1969, w czasie prezydentury Ferdinanda Edralina Marcosa (1917-1989) Hukowie wznowili działania, wybuchło również powstanie naq'onalistów Moro (muzułmanie) na Mindanao. Wywołane tajfunami powodzie na Luzonie były dla Marcosa pretekstem do ogłoszenia w 1972 stanu wyjątkowego w całych Filipinach. Działania wojskowe spowodowały zaostrzenie oporu partyzantów, przeto Marcos ogłosił amnestię dla tych, którzy złożą broń. Wielu członków komunistycznej Nowej Armii Ludowej (NPA, ramię zbrojne zdelegalizowanej partii komunistycznej PKP) skorzystało z amnestii, ale członkowie Moro, wspierani przez powstańców malajskich i Libię, odrzucili tę możliwość i rozszerzyli powstanie na filipiński archipelag Sulu. Nasilenie ataków Moro osiągnęło szczyt w 1974, kiedy to partyzanci zniszczyli na Sulu miasto Joloo, a rządowe siły bezpieczeństwa liczyły tam 35 tysięcy żołnierzy. Działalność partyzancka ciągle trwała. Po przyjęciu przez Marcosa prawdziwie dyktatorskiej władzy w 1973 w pierwszej połowie lat osiemdziesiątych kilkakrotnie doszło do antyrządowych zamieszek i demonstracji w Manili, stolicy Filipin. W 1981 wznowił działalność Kongres, który miał jednak tylko symboliczną władzę; Marcos zniósł również trwający ponad osiem lat stan wyjątkowy. Jednakże komuniści i Moro nadal niezmordowanie prowadzili krwawe walki. Sytuację zaostrzył mord na przywódcy opozycji Benigno S. Aąuino w 1983, a powszechne potępienie Marcosa zmusiło go do

FIŃSKA WOJNA O NIEPODLEGŁOŚĆ 1918-1920. Choć tymczasowy rząd rosyjski (patrz BOLSZEWICKA REWOLUCJA 1917; LUTOWA REWOLUCJA ROSYJSKA 1917) uznał demokratyczny rząd Finlandii, wielkiego księstwa rosyjskiego, 6 grudnia 1917 Finlandia ogłosiła niepodległość. Nowy rząd radziecki (patrz PAŹDZIERNIKOWA REWOLUCJA ROSYJSKA 1917) uznał 4 stycznia 1918 niepodległość Finlandii. 28 stycznia 1918 fińscy radykałowie popierani przez bolszewików obalili fiński rząd koalicyjny kierowany przez Pehra Svinhufuda (1861-1944), co stało się początkiem wojny domowej, która ogarnęła cały kraj. Na północy trzymali się biali, którym przewodził baron Carl Gustaf Mannerheim (1867-1951); południe łącznie z Helsinkami, stolicą kraju, opanowała fińska Czerwona Gwardia i sprzymierzeni z nią bolszewicy. Po zdobyciu Yaasa Mannerheim poprowadził wojska na południe, zajął Tampere, ale w połowie kwietnia 1918 Czerwona Gwardia wstrzymała jego marsz. Na pomoc Mannerheimowi przybyły wojska niemieckie pod wodzą hrabiego Rudigera von der Goltza (1865-1930), które zdobyły Helsinki i wyparły z kraju Czerwoną Gwardię. W bitwie pod Wyborgiem 29 kwietnia 1918 armia białych wspierana przez Niemców zmusiła siły czerwonych do kapitulacji (12 tysięcy jeńców). Po tym zwycięstwie biali rozpoczęli krótkotrwały okres rządów terroru, ich ofiarą padły tysiące ludzi podejrzanych o komunizm. 17 czerwca proklamowano republikę fińską. Spór z Rosją o zachodnią Karelię wywołał sporadyczne walki w okresie od czerwca 1919 do 14 października 1920; działania wojenne zakończył traktat w Dorpacie (Tartu) podpisany 14 grudnia 1920. Traktat potwierdził niepodległość Finlandii i przyznał Finom port Petsamo na Morzu Arktycznym. Patrz także ROSYJSKA WOJNA DOMOWA 1918-1921. FLAMMOCKA REBELIA 1497. Thomas Flammock (zm. 1497), wywodzący się ze starego rodu posiadacz ziemski z Kornwalii, zaprotes-

165

tował przeciw podatkowi narzuconemu przez króla Henryka VII (1457-1509), który miał sfinansować działania wojenne podjęte w celu ukarania Szkocji za pomoc udzieloną Perkinowi Warbeckowi (patrz WARBECKA REBELIA 1495-1499). Flammock głosił również, że tylko baronowie z północy zobowiązani są do ochrony granicy ze Szkocją. On oraz jego współziomek, Michael Joseph (zm. 1497), zgodzili się poprowadzić protestujących Kornwalijczyków do Londynu, by tam przedłożyć królowi pretensje i postulaty. Wielki tłum zbuntowanych wkroczył do Taunton, zabił burmistrza, po czym skierował się do Walii, gdzie pozyskał szlacheckiego przywódcę, lorda Audleya, a następnie ruszył dalej do Londynu. 22 czerwca 1497 pod Deptford Strand wojska Henryka VII rozbiły buntowników: Flammock i inni przywódcy zostali ujęci i straceni. FLORENCJI WOJNA PRZECIW PAŃSTWU KOŚCIELNEMU 1485-1486, Papież Innocenty VII (1432-1492) popierał bunt baronów andegaweńskich przeciw królowi Neapolu Ferdynandowi I (1423-1494) (patrz NEAPOLITAŃSKA REWOLTA WSS-MSĆ). Gdy Lorenzo de Medici (1449-1492), władca Florenq'i, wysłał do Neapolu wojska na pomoc Ferdynandowi, nie cieszącemu się popularnością we Florencji, papież wyprawił swoją armię do Florencji i Neapolu, aby rozbić ten sojusz i pomóc baronom. Florencja skutecznie pomogła Ferdynandowi i wypędziła wojska papieskie. W 1486 zawarto powszechny pokój, dzięki któremu Lorenzo odzyskał miasto Sarzana, przejęte przez Genuę w 1478. FLORENCJI WOJNA PRZECIW WIELKIEJ KOMPANU 1358-1359. Wielka Kompania była jednym z awanturniczych, przenoszących się z miejsca na miejsce, oddziałów najemników niemieckich wynajmowanych przez ligę książąt włoskich do walki z Mediolanem; gdy liga nie mogła dłużej płacić, Kompania spustoszyła i sterroryzowała cały Półwysep Apeniński. Florencja nie zgodziła się na wejście rabusiów do Toskanii, zamknęła przejścia górskie i zwołała górali, którzy zwyciężyli awanturników na

przełęczy Scallela (Scalone) 24 lipca 1358. Markiz Montferrat chcąc nająć Wielką Kompanię, przynaglał Florencję, by wypłaciła Kompanii żołd, a dla poparcia żądań zgromadził na granicy z Toskanią wojska z całych Włoch. Kompania okrążyła terytorium Florencji, nie przekroczyła jednak jej granic; nie doszło do starcia z Włochami i ostatecznie kompania opuściła te tereny, by służyć innym książętom. FLORENCKA REWOLTA 1343. Mieszkańcy Florencji byli niezadowoleni z okrutnych rządów wybranego przez nich pana miasta (signore) Gualtieriego z Brienne i z nakładanych przez niego wysokich podatków; do 1343 doszło do zawiązania trzech spisków, których celem było pozbawienie go władzy. Z pomocą Toskanii i Bolonii Gualtieri uwięził 300 ważnych obywateli Florencji, których podejrzewał o spisek; połowę z nich zamierzał stracić. Spiskowcy połączyli siły i wzniecili bunt, aby nie dopuścić do egzekucji. Gualtieriego oblegano w jego pałacu, aż opuściła go przeważająca część najemnych wojsk; wtedy upoważnił biskupa Florencji do wprowadzenia w życie reform, jednakże mieszkańcy w ataku niepohamowanej wściekłości zabili większość jego zwolenników. Gualtieri opuścił miasto; Florencja wkrótce stała się doskonale prosperującą republiką demokratyczną i handlową. FLORENCKO-MEDIOLAŃSKA WOJNA 1351.

Wojna ta była pierwszą z szeregu wojen, w których Florencja usiłowała przeciwstawić się zagrożeniu ze strony mediolańskiego rodu Viscontich. Giovanni Visconti (1290?-1354) po objęciu władzy powiększył terytoria Mediolanu, zdobywając w 1350 Bolonię. Zawarł sojusz z gibelinami z Toskanii i dokonał najazdu na terytorium Florencji. Po dwóch miesiącach walk Florentyńczykom udało się pod Scarperią powstrzymać najeźdźców i zmusić ich do wycofania się do Bolonii. Visconti szykował nowy najazd, ale w trakcie przygotowań zmarł. Po wojnie gwelfowie z Florencji zaczęli stosować terror wobec piastujących urzędy gibelinów (gwelfowie i gibelinowie należeli do dwóch zwalczających się obozów

166

w Italii; gwelfowie stali po stronie papiestwa, a gibelinowie - po stronie Świętego Cesarstwa Rzymskiego). FLORENCKO-MEDIOLAŃSKA WOJNA 1397-1402. Za panowania Giana Galeazzo Yiscontiego (1351-1402) Mediolańczycy toczyli nie wypowiedzianą oficjalnie wojnę w północnej i środkowej Italii - opanowali Weronę, Padwę, Pizę, Sienę, Perugię i parę mniejszych miast. Po spustoszeniu Toskanii Yisconti rozpoczął walkę z Florengą; nie zdążył jej zniszczyć, gdyż w przededniu bitwy, we wrześniu 1402 padł ofiarą zarazy. Jego zdobyczami podzielili się synowie i najemnicy, powodując rozpad potęgi rodu Yiscontich. FLORENCKO-PIZAŃSKIE WOJNY 1313--1406. W XIV w. Florencja dążyła między innymi do uzyskania dostępu do morza, w tym celu chciała zdobyć port w Pizie. W okresie tym dochodziło do sporadycznych i nieefektywnych działań wojennych. W czasie wojny 1362-1364 Piza obroniła swą niepodległość dzięki pomocy angielskiej kompanii zaciężnej pod dowództwem sir Johna Hawkwooda (zm. 1394); później miasto, chcąc zapewnić sobie opiekę przed zakusami Florencji, prowadziło rozmowy z królem francuskim Karolem VI (1380-1422). W 1405 Florencja skłoniła Francję do oddania jej Pizy w zamian za poparcie antypapieża Benedykta XIII (Pedro de Luna) (1328P-1423) protegowanego francuskiego. Gdy mieszkańcy Pizy zbuntowali się, Florencja przez sześć miesięcy oblegała miasta z lądu i morza. Piza padła 9 października 1406; Florencja uzyskała upragniony port, który umożliwił jej prowadzenie handlu morskiego. FOKASA BUNT 6O2. Fokas (zm. 610), centurion w armii bizantyjskiej rozłożonej obozem nad rzeką Dunaj (patrz BIZANTYJSKO-AWARSKA WOJNA 595-502), stanął zimą 602 na czele buntu wojsk bizantyjskich. Wojska niezadowolone z obniżenia żołdu oraz zmuszenia ich do obozowania na lewym nieprzyjacielskim brzegu Dunaju wśród dotkliwych chłodów obwołały Fokasa wodzem na miejsce dotychczasowego

wodza Priskusa. Fokas wrócił z wojskiem do Konstantynopola, zamordował bizantyjskiego cesarza Maurycjusza (ok. 539-602) oraz jego pięciu synów i został nowym cesarzem. FORT MIMS, MASAKRA W FORCIE MIMS 1813.

Duży oddział młodych Indian Greek, „Czerwonych tyczek", wstąpił na wojenną ścieżkę, aby pomścić zasadzkę zastawioną na nich przez amerykańskich osadników i odzyskać tereny indiańskie zabrane im przez białych (patrz GREEK INDIAN WOJNA ISIS-ISM). 30 sierpnia 1813 Indianie prowadzeni przez wodza Czerwonego Orła (William Weatherford) (1780?-1824) niespodziewanie zaatakowali fort Mims, tymczasową fortyfikację u zbiegu rzek Tombigbee i Alabama. Mimo nawoływań Czerwonego Orła do opanowania Indianie zamordowali około 500 białych, co spowodowało zdecydowaną akq'ę amerykańskiej milicji, pragnącej odwetu i likwidacji plemienia Indian Greek. FORT WILLIAM HENRY, MASAKRA W FORCIE WILLIAM HENRY 1757. W 1755 brytyjskie wojska kolonialne dowodzone przez Williama Johnsona (1715-1774) zbudowały fort William Henry na południowym krańcu jeziora George (stan Nowy Jork); w czasie FRANCUZÓW I INDIAN WOJNY był to strategiczny punkt zarówno dla Anglików, jak dla Francuzów, ponieważ strzegł drogi na północ, do Kanady. 9 sierpnia 1757 francuski generał Louis Joseph de Montcalm (1712-1759) na czele znacznych sił własnych i Indian zaatakował brytyjski fort. Wobec przygniatającej przewagi liczebnej przeciwnika pułkownik Monro poddał się, uzyskując od Montcalma obietnicę bezpiecznego odwrotu. Jego żołnierze złożyli broń i wyszli z fortu z honorami wojskowymi, a wówczas, ku przerażeniu Montcalma, Indianie z furią zaatakowali bezbronnych jeńców. Ryzykując własne życie, zdołał przywrócić porządek, ale do tego czasu zginęło już wielu brytyjskich żołnierzy, a fort został zniszczony. Monro i inni, którzy ocaleli, zdołali ujść i schronić się w forcie Edwarda.

167

FRANCJA, BITWA O FRANCJĘ 194O. Dzięki potężnym fortyfikacjom linii Maginota wzdłuż granicy francusko-niemieckiej Francja od lat uważała, że jest zabezpieczona przed atakiem niemieckim, jednakże jej poczucie bezpieczeństwa zachwiało się, gdy w maju 1940 potężne armie Adolfa Hitlera (1889-1945) zajęły Holandię, Belgię i Danię (patrz ŚWIATOWA WOJNA n 1939-1945) i zdobyły francuskie porty nad kanałem La Manche (patrz DUNKIERKI EWAKUACJA 1940). W czerwcu 1940 Niemcy rozpoczęli natarcie nad Sommą i wkrótce przełamali front na północ od linii Maginota. W tym samym czasie inne armie niemieckie przedostały się wzdłuż północnego wybrzeża do Bretanii, jeszcze inna armia przełamała front, weszła do Szampanii i uderzyła na linię Maginota od tyłu. 10 czerwca 1940 Włochy wypowiedziały Francji wojnę; wojska włoskie wkroczyły do Sabaudii i do południowej Francji, na północ od Nicei. Pod naporem stale posuwających się na zachód Niemców wojska sprzymierzonych musiały wycofać się ze wschodniej i środkowej Francji. 14 czerwca 1940 bez walki poddał się Paryż, a wojska niemieckie odbyły uroczystą defiladę na Polach Elizejskich. Rząd francuski uciekł do Tours, później do Bordeaux, a 22 czerwca 1940 przyjął niemieckie warunki zawieszenia broni. Premierem Francji został marszałek Henri Philippe Petain (1856-1951), któremu pomagał Pierre Laval (1883-1945), kolaborujący z Niemcami. Nowy rząd francuski miał siedzibę w Yichy, natomiast Niemcy okupowali większość terenów na pomocy i wschodzie Francji oraz całe jej atlantyckie wybrzeże aż do granicy hiszpańskiej. Mimo że Francja uległa Niemcom, tysiące żołnierzy francuskich uciekło, by wspólnie z sojusznikami prowadzić nadal walkę, a tysiące innych w późniejszych latach wojny przyłączyło się do francuskiego ruchu oporu, aby prowadzić walkę w podziemiu. FRANCUSKA RELIGIJNA WOJNA PIERWSZA 1562-1563. Edykt królewski ze stycznia 1562, zapewniający wolność wyznania francuskim protestantom (hugenotom), wzburzył katolików. Stronnicy katolickiego księcia Franciszka

Gwizjusza (1519-1563) zmasakrowali protestancką kongregację w YASSY. Hugenoci pod przewodnictwem Ludwika Kondeusza (1530-1569) i hrabiego Gasparda de Coligny (1519-1572) zaczęli zbierać wojsko w Orleanie. Wyruszyli przeciw nim katolicy. W czasie zwycięskiego szturmu katolików na Rouen, twierdzę hugenotów, rany, z których zmarł, odniósł Antoni de Bourbon (1518-1562), brat Ludwika Kondeusza; w krwawej, zwycięskiej dla katolików bitwie pod Dreux dostali się do niewoli dwaj dowódcy protestanccy, Kondeusz i książę Annę Montmorency (1493P-1567). Obaj więźniowie wynegocjowali w marcu 1563 pokój w Amboise zapewniający ograniczoną tolerancję religijną. Obie strony połączyły siły, by wyprzeć wojska angielskie, które przyszły hugenotom z pomocą w zamian za Hawr. Druga francuska wojna religijna 1567-1568. Domagający się pełnego równouprawnienia hugenotów Kondeusz i Coligny stanęli na czele nieudanej próby uprowadzenia rodziny królewskiej z Meaux. Inne przedsięwzięcia hugenotów były bardziej skuteczne; w końcu 1567 zagrozili nawet Paryżowi. W bitwie pod St. Denis Montmorency rozbił przeciwnika, ale zginął w walce. W porozumieniu pokojowym z Longjumeau przewidziano dodatkowe ustępstwa na rzecz hugenotów. Trzecia francuska wojna religijna 1568-1570. Napięty pokój został zerwany porozumieniem hugenotów z Wilhelmem Orańskim i prześladowaniem kalwinów przez króla. Po wielu wcześniejszych starciach wojska królewskie pod wodzą Gasparda de Tavannesa (1509-1573) zaskoczyły i pokonały hugenotów pod Jarnac w marcu 1569; w czasie walki zginął książę Kondeusz. Siedem miesięcy później, pod Moncontour, wojska katolickie wzmocnione przez sympatyzujących z nimi Szwajcarów znowu zwyciężyły hugenotów i wspierających ich Niemców. Coligny zdołał jednak odzyskać inicjatywę i doprowadził do pokoju z St. Germain; pokój był kompromisem, ale protestanci uzyskali znowu wiele religijnych swobód. Czwarta francuska wojna religijna 1572-1573. Nową wojnę rozpętała haniebna masakra w NOCY ŚW. BARTŁOMIEJA, w czasie

168

której zabito około trzech tysięcy hugenotów przybyłych na ślub Henryka z Nawarry (1553-1610) z Małgorzatą Yalois (1553-1615), wśród ofiar znalazł się również Coligny. Działający w tym okresie „politycy", umiarkowane stronnictwo katolickie, nalegali na pojednanie z hugenotami w imię jedności narodowej. Właściwie nie doszło do walk, oprócz nieudanego oblężenia La Rochelle przez rojalistów, ale hugenoci uzyskali przewagę w południowo-zachodniej części Francji. Piąta francuska wojna religijna 1575-1576. Walki wybuchły na nowo i choć wojska katolickie pod dowództwem księcia Henryka Gwizjusza (1550-1588) zwyciężyły w bitwie pod Dormans w październiku 1575, hugenoci zachowali przewagę. Król Francji Henryk III (1551-1589), będąc pod wrażeniem poparcia udzielanego hugenotom przez „polityków", jeszcze raz potwierdił swobody religijne. Gwizjusz odrzucił ten akt, zawiązał Świętą Ligę i uzyskał poparcie króla Hiszpanii Filipa II (1527-1598). Szósta francuska wojna religijna 1576-1577. Henryk III starał się uzyskać wpływ na Świętą Ligę i pozyskać podatki na wojnę z hugenotami, ale mu się to nie powiodło. Wobec tego zawarł pokój z hugenotami. Chwiejny Henryk III nigdy nie zrealizował ustępstw zawartych w porozumieniu pokojowym z Bergerac. Siódma francuska wojna religijna 1577-1580. Hugenoci chwycili za broń niezadowoleni z ograniczenia ich poprzednich uprawnień. Jednak ta wojna, tak zwana wojna kochanków, mniej miała wspólnego z tarciami między katolikami i hugenotami, a bardziej z romantycznymi eskapadami pięknej i rozpustnej „królowej Margot", żony równie rozwiązłego Henryka z Nawarry. Ósma francuska wojna religijna 1586-1589. Coraz poważniejsze zaniepokojenie katolików budziła możliwość objęcia tronu po bezdzietnym Henryku III przez kalwina Henryka z Nawarry. W ten sposób do sporów między katolikami i hugenotami doszedł jeszcze problem objęcia tronu. Henryk Gwizjusz, który postanowił nie dopuścić do takiej sukcesji, odnowił Świętą Ligę w postaci Ligi Paryskiej do walki z nienawistnymi hugenotami. Początkowo w 1585 widząc duże wpływy

Ligi związał się z nią. Doszło do tzw. wojny trzech Henryków. Henryk Nawarski pokonał liczniejszą armię rojalistów pod Coutras w 1587. Doszło do zatargów między Henrykiem in a Henrykiem Gwizjuszem i jego bratem, kardynałem Ludwikiem (1555-1588), którzy zostali zamordowani z rozkazu króla. Henryk III związał się z Henrykiem Nawarskim, ale został również zamordowany (1589). Henryk z Nawarry wstąpił na tron jako Henryk rv, mając poparcie hugenotów i katolickich „polityków", ale nie Ligi. Dziewiąta francuska wojna religijna 1589-1598. Liga Paryska pod przewodnictwem księcia Karola de Mayenne (1554-1611) nakłoniła Hiszpanię do udziału w walce z Henrykiem IV. Henryk wygrał dwie ważne bitwy: pod Arąues w 1589 i pod Ivry w 1590. Henryk IV oblegał także Paryż, ale wycofał się po nadejściu odsieczy hiszpańskiej. Po trzech latach w 1593 Henryk przeszedł na katolicyzm, zyskując w ten sposób poparcie większej części Francji. Następnego roku wkroczył triumfalnie do Paryża. Dalszy ciąg wojny upłynął na walce z Hiszpanami. W 1598 zawarto pokój w Vervins, w którym Hiszpania uznała Henryka za króla, Henryk IV wydał edykt nantejski przyznający hugenotom istotny zakres swobody wyznania, doprowadziło to do zakończenia wojen religijnych we Francji. FRANCUSKA REWOLUCJA 1789-1792. Pod

koniec XVIII w. monarchia absolutna we Franq'i przeżywała ogromny kryzys. Z roku na rok powiększał się deficyt finansów państwa. Gdy tzw. zebranie notablów (powołani przez króla przedstawiciele trzech stanów, głównie jednak szlachty i kleru) nie zgodziło się na uchwalenie podatków koniecznych dla uniknięcia bankructwa, król Francji Ludwik XVI (1754-1793) był zmuszony zwołać Stany Generalne (obieralne ciało ustawodawcze mogące obciążać podatkami cały kraj). Stany zebrały się 5 maja 1789; najliczniej reprezentowany stan trzeci (chłopstwo i mieszczaństwo - 578 deputowanych) zażądał, by deputowani głosowali indywidualnie, a nie stanami, taki bowiem sposób głosowania zapewniał im przewagę

169

liczebną nad szlachtą (270) i duchowieństwem (291). Ludwik wahał się, a wówczas trzeci stan ogłosił się Zgromadzeniem Narodowym. Trzy dni później deputowani opowiadający się za reformami oraz ich zwolennicy zebrali się w sali do gry w piłkę i przysięgli uchwalić konstytucję. Oficjalnie król uznał Zgromadzenie, ale otoczył wojskiem pałac królewski w Wersalu. 14 lipca 1789 rozgniewany tłum zdobył Bastylię, znienawidzone więzienie w Paryżu, symbol absolutyzmu. W odpowiedzi na powstanie chłopów (tzw. Wielka Trwoga) 4 sierpnia 1789 zniesiono wszystkie przywileje szlachty i duchowieństwa. Zgromadzenie wkrótce uchwaliło doniosłą „Deklarację praw człowieka i obywatela", a potem dokonało sekwestru ziem kościelnych i rozwiązało klasztory. Dekrety te znalazły się w konstytucji z 1791, przewidującej podział władz oraz gwarantującej wolność osobistą i równość obywateli. Antykościelna polityka Zgromadzenia przyczyniła się do zmniejszenia jego popularności w kraju. Szlacheccy emigranci (rojaliści) rozbudzali za granicą nastroje wrogie rewolucji; w odpowiedzi Zgromadzenie wypowiedziało Austrii wojnę (patrz WOJNY REWOLUCYJNEJ FRANCJI 1792-1802). We WRZEŚNIOWYCH MASAKRACH w 1792 tłum zamordował setki znajdujących się w więzieniach rojalistów. Zgromadzenie powołało nowe ciało rządzące, Konwent Narodowy, który 21 września 1792 obalił monarchię konstytucyjną i ustanowił republikę. Ludwika sądzono za zdradę i stracono. Egzekucja stała się bodźcem do wybuchu rojalistycznych powstań, z których największe ogarnęło Wandeę, oraz do walki między ugrupowaniami dążącymi do przejęcia całej władzy we Francji. W okresie tym, zwanym rządami terroru (1793-1794), aresztowano tysiące ludzi, sądzono w trybie przyśpieszonym i tracono pod zarzutem działalności kontrrewolucyjnej. W 1795 została uchwalona nowa konstytucja, ale rząd, tzw. Dyrektoriat, cechowała wyjątkowa korupcja. Dyrektoriat został obalony w wyniku zamachu stanu Napoleona Bonapartego (1769-1821) 9 listopada 1799. Patrz także NAPOLEOŃSKIE WOJNY isos-isis.

FRANCUSKA REWOLUCJA 1830 (rewolucja lipcowa). Francuska klasa średnia i związana z nią prasa odnosiły się z wielką niechęcią do nieudolnego króla Karola X (1757-1836). Szczególną wrogość budzili zwłaszcza królewscy doradcy, zagorzali rojaliści. Gdy król powierzył utworzenie nowego rządu swemu faworytowi, ultrasowi Julesowi de Polignac (1780-1847), wywołało to ostry sprzeciw Izby Deputowanych. Rozgniewany Karol rozwiązał Izbę (1829). Próba ograniczenia wpływów znienawidzonego polityka doprowadziła do upadku całego systemu władzy. Po wyborach 1830 w Izbie znalazło się jeszcze więcej opozycjonistów niż poprzednio; Karol ponownie rozwiązał Izbę i razem z Polignakiem ogłosili „ordonanse lipcowe", które wprowadzały ostrą cenzurę prasy i ograniczały prawa wyborcze. Paryżanie podnieśli bunt; 27 lipca 1830 zbudowali na ulicach barykady. Do mieszkańców przyłączyły .się jednostki wojska i dawni członkowie Gwardii Narodowej rozwiązanej w 1827. Karol anulował nowe ordonanse i zdymisjonował Polignaca (30 lipca 1830), ale było już za późno; ministra aresztowano i skazano na dożywotnie więzienie (w 1836 zwolniono go na podstawie amnestii). Karol uciekł, później abdykował na korzyść wnuka. Powstańcy, podzieleni na republikanów sprzyjających markizowi de Lafayette (1757-1834) i monarchistów opowiadających się za konserwatywnym księciem Orleanu, Ludwikiem Filipem (1773-1850), wiedli spory, aż wreszcie rozwiązane mieszczańskie zgromadzenie ustawodawcze ogłosiło bezkrólewie i proklamowało królem Ludwika Filipa. Jego nieudolność i prawicowa polityka doprowadziły do upadku „monarchii lipcowej", FRANCUSKIEJ REWOLUCJI 1848 i powstania Drugiej Republiki. FRANCUSKA REWOLUCJA 1848 (rewolucja lutowa). Podobnie jak w przypadku FRANCUSKIEJ REWOLUCJI 1830 również w 1848 obiektem powszechnej krytyki był konserwatywny minister. Tym razem nastroje rewolucyjne szerzyły się również wśród robotników, którzy obwiniali rząd za brak działań mających

170

załagodzić kryzys ekonomiczny 1846-1847. Obwinianym ministrem był Frangois Guizot (1787-1874), niepopularnym monarchą - król Ludwik Filip (1773-1850). Ze względu na zakaz prowadzenia jawnej kampanii wyborczej do nadchodzących wyborów partie opozycyjne zorganizowały „kampanię bankietową". Najważniejsze takie zebranie wyznaczone było na 22 lutego 1848 w Paryżu, jednak król i Guizot nie wyrazili na nie zgody. Mimo to paryżanie tłumnie zgromadzili się na miejscu odwołanego bankietu; następnie wybuchły walki uliczne. 23 lutego 1848 część wojsk rządowych otworzyła ogień do tłumu, ale inne złożyły broń lub przyłączyły się do walczących. Rewolucjoniści zmusili Guizota do dymisji, a następnego dnia abdykował Ludwik Filip. Izba Deputowanych powołała rząd tymczasowy - Komitet Bezpieczeństwa Publicznego - pod kierownictwem Alphonse'a de Lamartine'a (1790-1869). Rząd ogłosił powstanie Drugiej Republiki i usiłował spełnić wszystkie żądania; zorganizował warsztaty narodowe, przyznał prawo do pracy i zapowiadał wybory powszechne. Rewolucja miała na ogół charakter lokalny; odzew w kraju był umiarkowany. Komisja Wykonawcza, ponownie z udziałem Lamartine'a, zastąpiła rząd tymczasowy. Usiłowała spełnić dalsze żądania społeczeństwa (maj 1848). Zlikwidowała jednak warsztaty narodowe, co doprowadziło do powstania pozbawionych pracy robotników (Dni Czerwcowe, 23-26 czerwca 1848). Opracowała również demokratyczną konstytucję. Po nowych wyborach zmienił się znowu układ sił w Izbie Deputowanych: monarchiści pokonali radykałów w stosunku pięć do dwóch, a odłam umiarkowany - sześć do jednego. Rewolucja dobiegła końca, a wkrótce podobny los spotkał republikę. W grudniu 1848 na prezydenta wybrano księcia Ludwika Napoleona (1808-1873), konserwatystę. Druga Republika przestała istnieć w 1852 na skutek mistrzowskiego zamachu stanu Ludwika Napoleona, który ustanowił Drugie Cesarstwo i ogłosił się cesarzem Napoleonem III.

FRANCUSKA WOJNA 1635-1648. Armia cesarza Ferdynanda II odniosła spore sukcesy

w 1634 w trakcie TRZYDZIESTOLETNIEJ WOJNY. W rezultacie w 1635 cesarz Ferdynand II zawarł pokój z Saksonią i państwami luterańskimi. Kardynał Armand Richelieu (1585-1642), pierwszy minister króla Francji Ludwika XIII (1601-1643), obawiał się rosnącej potęgi Habsburgów. Wobec tego katolicka Francja obiecała pomoc finansową i wojskową książętom niemieckim, którzy zgodzili się prowadzić dalej wojnę z katolickimi Habsburgami. Richelieu zawarł w 1635 przymierze ze Szwecją, Holandią i Danią, a 21 maja 1635 wypowiedział wojnę Hiszpanii. Wojska francuskie podjęły ofensywę w różnych regionach Europy, a tymczasem w 1636 cesarz wypowiedział wojnę Francji, najechały ją armie hiszpańskie i bawarskie, które jednak w końcu wyparto z kraju. W 1636 Johan Barer (1596-1641) wódz szwedzki pobił armię austriacko-saską pod Wittstockiem. Wojska francuskie zatrzymały (1637) na południu armię hiszpańską, która wkroczyła do Francji. W 1639 flota holenderska rozbiła silną flotę hiszpańską w bitwie w pobliżu Downes. W 1640 wybuchły powstania antyhiszpańskie w Portugalii i Katalonii wspierane przez Francję. Wódz szwedzki Lennart Torstensson (1603-1651) pobił armię cesarsko-saską pod Breitentechtem (1642), po czym ruszył przeciw Duńczykom (patrz DUŃSKO-SZWEDZKA WOJNA 1643-1645). 19 maja 1643 francuskie wojska pod dowództwem Ludwika Kondeusza (1621-1686) odniosły decydujące zwycięstwo pod Rocroi, zniosły tu armię hiszpańską, jej odtworzenie wymagało czasu. Forstesson pobił siły cesarskie pod Jankovem 1645 (Czechy). W Niemczech szwedzkie siły posuwały się stale na południe, natomiast Francuzi parli na północ, za Ren. Przedstawiciele cesarstwa rozpoczęli negocjacje ze Szwedami w Osnabriicku, a z Francuzami w Munster; negocjacje ciągnęły się przez kilka lat, w czasie których toczyły się krwawe walki. Ostatnia próba inwazji na Francję sił habsbursko-hiszpańskich zakończyła się zwycięstwem Kondeusza pod Lens 2 sierpnia 1648. 24 października 1648 cesarz Ferdynand III (1608-1657) podpisał traktat westfalski, który przerwał działania wojenne (patrz FRAŃ-

171

CUSKO-HISZPAŃSKA WOJNA 1648-1659). PatTZ takŻC

BEARNEŃSKIE ROKOSZE.

FRANCUSKA WOJNA DOMOWA 1871. W czasie FRANCUSKO-PRUSKIEJ WOJNY, po kapitulacji i wzięciu do niewoli francuskiego cesarza Napoleona Trzecią (1808-1873) pod Sedanem, w Paryżu ustanowiono m Republikę. Mieszkańcy bronili oblężonego przez Niemców miasta; głód zmusił ich do kapitulacji 28 stycznia 1871. W tym czasie zgromadzenie narodowe Trzeciej Republiki przeniosło się do Bordeaux i rozpoczęło negocjacje z Niemcami w sprawie warunków zawarcia pokoju. Upokorzeni obecnością Niemców w mieście i „niehonorowym" pokojem przyjętym przez zgromadzenie narodowe, w którym zasiadali w większości monarchiści, przebywający w Paryżu francuscy przywódcy powołali niezależny rząd republikański, Komunę Paryską, i wypowiedzieli posłuszeństwo zgromadzeniu. Komunardzi odparli wojska, które zgromadzenie wysłało w marcu w celu zajęcia Paryża, ale ich energia skupiła się na wewnętrznych sporach i jałowych eksperymentach z miejskim samorządem. Zgromadzenie, które przeniosło się do Wersalu, nakłoniło zwycięskich Prusaków, udających neutralność, do wypuszczenia jeńców francuskich. Zwolnionych jeńców powołano do armii i rozpoczęto oblężenie miasta. Wkraczający do stolicy żołnierze natknęli się na zaciekły, rozpaczliwy opór komunardów walczących na barykadach; w czasie „krwawego tygodnia" (21-28 maja 1871) żołnierze zastrzelili tysiące komunardów i stopniowo wyparli ich do centrum. Wycofujący się komunardzi mordowali zakładników, między innymi zabili arcybiskupa Paryża; spalili pałac Tuileries, magistrat, Pałac Sprawiedliwości i inne ważne budynki. Po zgnieceniu oporu rozpoczęły się masowe egzekucje; zwycięzcy zabili co najmniej 17 tysięcy jeńców, wielu uwięziono lub zesłano do karnych kolonii. Później obalono komuny w innych miastach - Marsylii, Tuluzie i Saint Etienne - i tam także zastosowano bezlitosne represje. Radykałowie zostali bez przywódców, obywatele domagali się trwałej republiki, a monarchiści dążyli do przywrócenia rządów monarchicznych, a nawet absolutyzmu.

FRANCUSKA WOJNA W INDOCHINACH 18581863. W okresie panowania cesarza Napoleona III (1808-1873) Francja próbowała powstrzymać ekspansję Syjamu (Tajlandia) w Indochinach (Wietnam, Kambodża, Laos), aby rozszerzyć swoje rynki zbytu i jednocześnie położyć kres prześladowaniu chrześcijańskich misjonarzy w Wietnamie. Niezmienna wrogość Wietnamu wobec ludzi z Zachodu doprowadziła do wysłania pod koniec lata 1858 ekspedycji francusko-hiszpańskiej, która przejęła port w Tourane (Da Nang, Wietnam). Z uwagi na choroby tropikalne i brak żywności dowództwo ekspedycji zrezygnowało z ataku na stolicę Wietnamu Hue na północy. Zamiast tego ekspedycja skierowała się na południe do Sajgonu w Kochinchinie (południowy Wietnam). W 1859 zdobyto Sajgon, pozostawiono tam garnizon hiszpańsko-francuski liczący 1000 żołnierzy; reszta wojska wróciła do Tourane. W obliczu cholery dziesiątkującej wojsko oraz zaangażowania się w wojnę w Chinach (patrz OPIUMOWA WOJNA DRUGA 1856-1860) Francja usiłowała bez powodzenia wynegocjować pokój z królem Wietnamu, Tu Duć (1829-1883). Francusko-hiszpański garnizon w Sajgonie wytrzymał prawie całoroczne oblężenie, aż w końcu w lutym 1861 przybyły mu z odsieczą wojska francuskie. Po zakończeniu działań w Chinach oddziały francuskie wkroczyły do trzech wschodnich prowincji Kochinchiny. W związku z wybuchem powstania w Tonkinie (północna część Wietnamu) Tu Duć zaproponował pokój (1862); ustąpił Francji trzy wschodnie prowincje (Sajgon, My Tho, Bien Hoa) oraz wyspy Kondor (Con Son lub Gon Don), zgodził się otworzyć trzy porty dla francuskiego handlu, zapewnić swobodę wyznania i zapłacić wysokie odszkodowanie wojenne. Pod naciskiem wojsk francuskich Tu Duć ratyfikował układ pokojowy w kwietniu 1863. W tym samym roku król Kambodży Norodom (1834-1904) przyjął francuski protektorat nad swoim krajem. W 1867 Syjam zrezygnował ze swoich roszczeń w Kambodży na rzecz Franqi. FRANCUSKA WOJNA W INDOCHINACH 1873-1874. W 1867 cesarz Wietnamu Tu Duć

172

(1829-1883) ustąpił resztę Kochinchiny (południowa część Wietnamu) Francji, która dążyła do ustanowienia szlaku handlowego do południowo-zachodnich Chin. Do Hanoi wysłano francuskiego podróżnika Francisa Garniera (1839-1873) z małym oddziałem wojska, by rozstrzygnął spór między miejscowymi urzędnikami a ujętym francuskim handlarzem-przemytnikiem. Hanoi nie poddało się Garnierowi, który stanął po stronie francuskiego kupca. Garnier wziął twierdzę Hanoi szturmem, a następnie przystąpił do przejmowania innych twierdz w delcie Rzeki Czerwonej i opanował większość dużych miast wietnamskich na północy. Opór stawiły mu połączone siły wietnamsko-chińskie, zwane „Piratami Czarnej Flagi"; Garnier zginął w bitwie w końcu 1873. Wietnamczycy i Chińczycy przechwycili statki francuskie i spalili profrancuskie chrześcijańskie miasta w Tonkinie (północna cześć Wietnamu). Francja uznała, że walka jest nieopłacalna, chwilowo zrezygnowała z podejmowania działań i wycofała się z Hanoi i innych miast. Tu Duca zmuszono do uznania francuskiego panowania w Kochinchinie za bezsporne i zapewnienia, że chrześcijańscy misjonarze i nawróceni na chrześcijaństwo nie będą prześladowani; handel francuski uzyskał prawo żeglugi po Rzece Czerwonej. FRANCUSKA WOJNA W INDOCHINACH 18821883. W 1881 Chiny ogłosiły, że An-nam, czyli Wietnam, pozostaje pod ich zwierzchnictwem i wysłały wojska w dół Rzeki Czerwonej, by zajęły obszar północnego Tonkinu. Francja zniecierpliwiona ciągłym prześladowaniem przez Wietnamczyków misjonarzy w Wietnamie, ponownie zaczęła rozszerzać swoje posiadłości kolonialne w Indochinach (Wietnam, Laos i Kambodża), czemu sprzeciwiły się Chiny. Do Hanoi, administracyjnego ośrodka Tonkinu, posłano francuskiego komendanta, Henriego Laurenta Riviere'a (1827-1883) z małym oddziałem żołnierzy, by usunął Chińczyków i zmusił do uległości „Piratów Czarnej Flagi". Riviere zdobył twierdzę Hanoi, wybrzeże wokół Nam Dinh i kopalnię węgla Hon Gai;

zginął w czasie kontrataku Wietnamczyków. Gdy na miejsce przybyły francuskie posiłki, Francja wynegocjowała traktat, w którym Wietnam ustępował Tonkin (1882). Gdy Chiny odrzuciły to porozumienie, francuskie siły zdobyły Hanoi i Hajfong i ostrzelały stolicę Wietnamu, Hue (1883). Jednocześnie z walkami trwały negocjacje i wreszcie 25 sierpnia 1883 podpisano traktat, który uznawał protektorat Francji nad Wietnamem północnym (Tonkin) i środkowym (Annam); południowy Wietnam (Kochinchina) znalazł się już wcześniej pod panowaniem Francji. Dziesięć lat później Syjam zrzekł się na korzyść Francji roszczeń do Laosu, który przyłączono do federacji zwanej francuskimi Indochinami. Patrz także CHIŃSKO-FRANCUSKA WOJNA 1883-1885. FRANCUSKA WOJNA W INDOCHINACH 1946-1954. Po wycofaniu się pod koniec ŚWIATOWEJ WOJNY II Japonii z Indochin Francja nie dysponowała dostatecznymi siłami, by niezwłocznie umocnić swoją władzę w dawnej kolonii. Na północy, Viet-Minh, partia polityczna kierowana przez Ho Szi Mina (1890P-1969) proklamowała niepodległą Demokratyczną Republikę Wietnamu. Francja zgodziła się uznać Wietnam za wolne państwo w ramach Unii Francuskiej, ale negocjacje się przeciągały. W grudniu 1946 siły zbrojne Viet-Minhu zaatakowały garnizony francuskie, a w następnych latach w regionach wiejskich nasilała się na działalność partyzantów. W 1949 ustanowiono tymczasowy rząd wietnamski pod przewodnictwem cesarza Bao Dai (ur. 1913); rząd ten uznała Francja, a w 1950 Stany Zjednoczone. Opanowany przez komunistów Viet-Minh odrzucał jakiekolwiek formy władzy francuskiej i korzystając z chińskiej pomocy wojskowej przypuszczał stale ataki na posterunki francuskie na granicy wietnamsko-chińskiej. W 1951 Viet-Minh utworzył wspólny front z ugrupowaniami komunistycznymi w Laosie i Kambodży i wzmógł działania militarne. Oddziały dowodzone przez generała

173

Vo Nguyen Giapa (ur. 1910?) rozpoczęły 13 marca 1954 natarcie na strategiczną twierdzę francuską Dien Bien Phu w północno-zachodnim Wietnamie. Giap oblegał twierdzę przez 56 dni; wojska Viet-Minhu prowadziły ciągły ostrzał artyleryjski i moździerzowy. Obrońcy poddali się 7 maja 1954, po wyczerpaniu zapasów amunicji. W tym samym czasie w Genewie, na konferencji międzynarodowej, przygotowywano porozumienie przewidujące rozejm i ewakuację sił francuskich. Viet-Minh powołał rząd na terenach na północ od 17. równoleżnika, natomiast na południe od tej linii demarkacyjnej rząd utworzyli Wietnamczycy nie będący zwolennikami komunizmu. Wojna nie cieszyła się poparciem Francuzów; mimo porażki i utraty wpływów w Azji Południowo-Wschodniej większość obywateli Francji poparła zakończenie wojny. W lipcu 1954 Wietnam podzielono na Demokratyczną Republikę Wietnamu (Wietnam Północny) i Republikę Wietnamu (Wietnam Południowy). Patrz także WIETNAMSKA WOJNA DOMOWA 1955-1965; WIETNAMSKA WOJNA 1956-1975. FRANCUSKICH KANADYJCZYKÓW POWSTANIE 1837. Patrz PAPINEAU POWSTANIE 1837. FRANCUSKO-ALGIERSKIE WOJNY 1832-1847. Patrz ABD EL-KADERA WOJNY.

FRANCUSKO-ANGIELSKIE WOJNY. Patrz ANGIELSKO-FRANCUSKIE WOJNY.

FRANCUSKO-AUSTRIACKA WOJNA 1477-1493. Po śmierci Karola Śmiałego burgundzkiego (1433-1477) (patrz BURGUNDZKO-SzwAjCARSKA WOJNA 1474-1477) król Francji Ludwik XI (1423-1483) stale dążący do powiększenia terytorium swego kraju, zgłosił pretensje do Burgundii. Na przeszkodzie tym planom stanęło małżeństwo Marii Burgundzkiej (1457-1482), córki i sukcesorki Karola Śmiałego, z austriackim arcyksięciem Maksymilianem (1459-1519). Ludwik zajął sporne ziemie, ale wojska Marii odniosły zwycięstwo nad jego armią pod Tour-

nai (1477). Później toczyły się sporadyczne działania wojenne, w ich trakcie Maksymilian miał ponadto kłopoty z Niderlandami (patrz NIDERLANDZKA WOJNA DOMOWA 1477-1492). Francuzi, zwyciężeni w niewielkiej bitwie pod Guinegate (1479), zgodzili się na rozejm, ale w tajemnicy wspomagali zbuntowane miasta flamandzkie stawiające opór Maksymilianowi i przyczynili się do narzucenia mu upokarzającego traktatu z Arras (1482). Zgodnie z warunkami traktatu, w celu zapewnienia stałej przychylności i współpracy Francji w kwestii flamandzkiej, Maksymilian zgodził się wydać swą córkę, będącą jeszcze dzieckiem, za delfina Francji i od razu przekazać jej posag w postaci Burgundii, Artois i Franche-Comte. Syn Maksymiliana, Filip (1478-1506), zostawszy w ten sposób „Burgundczykiem bez ziemi", starał się poprzez swoich przedstawicieli rządzić opornymi Niderlandami, wciąż wspomaganymi przez Francję. Główny ciężar kłopotów z Niderlandami musiał dźwigać jego ojciec, który przerwał wojnę z Francją, by walczyć z Niderlandami. W 1486, już jako cesarz-elekt Świętego Cesarstwa Rzymskiego, zajął St. Omer we Flandrii. Austria dokonała dwóch nieudanych najazdów (1486, 1487) i zawarła pokój z Francją (1489), po czym Maksymilian musiał się zająć nowym buntem we Flandrii. Po jego stłumieniu podjął na nowo wojnę z Francją; armia austriacka zwyciężyła francuską pod Dournon w 1493, w tym samym roku traktatem pokojowym z Senlis Francja przekazała Austrii Artois i Franche-Comte. Maksymilian odzyskał córkę, którą delfin porzucił dla bretońskiej księżniczki (patrz „SZALONA WOJNA" 1488-1491), zawarł także porozumienie o nieagresji oraz o wspólnym zarządzaniu niektórymi fortami przygranicznymi. Zgodnie z umową Francja miała sprawować nad nimi władzę wojskową, a Filip - administracyjną. Burgundia jednakże pozostała na stałe posiadłością francuską. Patrz także FRANCUSKO-BURGUNDZKIE WOJNY 1464-1465, 1467-1477.

174

FRANCUSKO-BURGUNDZKIE WOJNY 1464-1465,1467-1477. Dążenia króla Francji Ludwika XI (1423-1483) do wzmocnnienia władzy centralnej spotkały się z niechęcią i sprzeciwem wielu potężnych panów francuskich, między innymi Karola Śmiałego burgundzkiego (1433-1477) współtwórcy sojuszu książąt - Ligi Dobra Publicznego (1464) - skierowanego przeciw Ludwikowi XI, który zdołał przeciągnąć na swoją stronę drobną szlachtę i mieszczan. Liga pobiła wojska Ludwika w bitwie pod MontIhery (13 lipca 1465); na mocy traktatu z Conflans (1465) król francuski musiał zwrócić ziemie zbuntowanym wielmożom; Karol uzyskał ziemie nad Sommą, co później przysporzyło mu kłopotów, gdyż za poduszczeniem Ludwika tamtejsi mieszczanie wzniecili bunt. Po śmierci ojca w 1467 Karol odziedziczył księstwo Burgundii; rozpoczął wówczas długą walkę z Ludwikiem o pełną niezależność Burgundii od Francji. Dzięki zręcznej dyplomacji Ludwik zdołał doprowadzić do rozpadu Ligi Dobra Publicznego; próbował nawiązać negocjacje z Karolem w Peronne (1468), ale został przez niego uwięziony w czasie rewolty (którą sprowokowali zausznicy króla) w Liege i musiał pójść na ustępstwa, by odzyskać wolność. Rozszerzając siłą swoje panowanie aż po Ren, Karol spiskował z innymi państwami (także z Anglią, z którą zawarł sojusz), by doprowadzić do klęski Ludwika i podziału królestwa między spiskowców. Dyplomatyczne manewry Ludwika udaremniły te plany - król albo zawierał pokój z sojusznikami Burgundii albo ich przekupywał. W 1473 cesarz Świętego Cesarstwa Rzymskiego Fryderyk III (1415-1493) nie zgodził się na koronację Karola na króla Burgundii (co podniosłoby jej status do rangi królestwa). Wojska francuskie, szwajcarskie i niemieckie (Świętego Cesarstwa Rzymskiego) zaatakowały zreorganizowaną i zdyscyplinowaną armię Karola, która wcześniej oswobodziła Burgundię spod panowania francuskiego (patrz BURGUNDZKO-

-SZWAJCARSKA WOJNA 1474-1477). Sojusznicy

zdobyli obszerne terytoria łącznie z Lotaryngią (1475). Wraz ze śmiercią Karola w bitwie pod Nancy zakończył się opór Burgundii; dzięki traktatowi w Arras z 1482 Ludwik zyskał pełną władzę nad Burgundią. Patrz także FRANCUSKO-AUSTRIACKA WOJNA 1477-1493.

FRANCUSKO-CHIŃSKA WOJNA 1883-1885.

Patrz CHIŃSKO-FRANCUSKA WOJNA isss-isss. FRANCUSKO-FLAMANDZKA WOJNA 1300-1303. Patrz ANGIELSKO-FRANCUSKA WOJNA 1300-1303; OSTROGI, PIERWSZA BITWA 1302. FRANCUSKO-HISZPAŃSKA WOJNA 1547-1559. Patrz HABSBURGÓW i WALEZJUSZY WOJNA 1547-1549.

FRANCUSKO-HISZPAŃSKA WOJNA 1648-1659. Po zakończeniu TRZYDZIESTOLETNIEJ WOJNY we Francji wybuchła wojna domowa (patrz FRONDY WOJNY 1648-1653). Przywódca rebelii, Ludwik Kondeusz (1621-1686), zawarł w 1651 sojusz z Hiszpanią. Hiszpania wówczas prowadziła wojnę z Anglią (patrz ANGIELSKO-HISZPAŃSKA WOJNA 1655-1659), a Anglia walczyła z Holendrami (patrz HOLENDERSKO-ANGIELSKA WOJNA PIERWSZA 1652-1654). Wojska francuskie pod dowództwem wicehrabiego Henryka de Turenne (1611-1675) zwyciężyły w północnej Francji przeważającą liczebnie armię hiszpańską dowodzoną przez Kondeusza, wówczas hiszpańskiego generała, 25 sierpnia 1654 w bitwie pod Arras. 17 lipca 1656 Henryk Turenne przegrał pod Yalenciennes. W 1657 Francja i Anglia zawarły przymierze przeciw Hiszpanii. Hiszpanie z kolei ponieśli klęskę w bitwie na Diunack 14 czerwca 1658 i wkrótce stracili pobliską Dunkierkę (północna Francja). Złamano opór Hiszpanii; Francja stała się największą potęgą Europy. Traktat pokojowy w Pirenejach z 7 listopada 1659 ustalił bieg granicy hiszpańsko-francuskiej wzdłuż Pirenejów, Francja uzyskała Roussilon, Artois i kilka

175

twierdz w hiszpańskich Niderlandach (Belgia i Luksemburg). Patrz także HOLENDERSKO-ANGIELSKA WOJNA DRUGA 1655-1677.

wcześniejszą obietnicę amnestii dla rewolucjonistów, król wziął na nich bezlitosny odwet, któremu bezradnie przyglądały się wojska francuskie.

FRANCUSKO-HISZPAŃSKA WOJNA 1727.

Patrz ANGIELSKO-HISZPAŃSKA WOJNA 1727-

FRANCUSKO-IROKESKIE WOJNY. Patrz IRO-

-1729.

KESKO-FRANCUSKIE WOJNY.

FRANCUSKO-HISZPAŃSKA WOJNA 1823.

Wielkie mocarstwa obserwowały z uwagą trwające prawie trzy lata frakcyjne walki w Hiszpanii, których celem było rządzenie krajem. Zaalarmowane uwięzieniem króla Hiszpanii Ferdynanda VII (1784-1833) przez uzbrojonych rewolucjonistów, przeciwników absolutyzmu, wielkie mocarstwa na Kongresie w Weronie w październiku 1822, mimo sprzeciwów Wielkiej Brytanii, upoważniły Francję do interwencji (patrz HISZPAŃSKA WOJNA DOMOWA 1820-1823) i przywrócenia Ferdynandowi tronu. 17 kwietnia 1823 francuskie wojska pod dowództwem Louisa Antoine'a de Bourbona, księcia Angouleme (1775-1844) przekroczyły Pireneje i wkroczyły do Hiszpanii serdecznie witane przez Basków i Katalończyków. Książę wysłał wojska, które miały oblegać San Sebastian, a sam rozpoczął natarcie na opanowany przez rewolucjonistów Madryt. Rząd rewolucyjny przeniósł się do Sewilli, natomiast komendant wojskowy Madrytu skapitulował i po kryjomu uciekł do Francji. Pozbawiony dowództwa garnizon w Madrycie nie był w stanie oprzeć się Francuzom, którzy zdobyli miasto i powierzyli władzę wybranemu przez Hiszpanów regentowi mającemu pełnić ten urząd do powrotu Ferdynanda. Z Madrytu Francuzi ruszyli na południe i rozpoczęli oblężenie Kadyksu, bronionego przez rewolucjonistów pod wodzą pułkownika Rafaela del Riego y Nuńeza (1785-1823). W Kadyksie więziony był Ferdynand, sprowadzony tam przez Kortezy (zgromadzenie ustawodawcze). Wojska Riego poniosły 31 sierpnia 1823 porażkę w bitwie pod Trocadero, Kadyks poddał się Francuzom 23 września 1823 i uwolniony Ferdynand powrócił na tron. Odwołując

FRANCUSKO-NIEMIECKA WOJNA 978-980.

Lotar (941-986), przedostatni król Francji z dynastii karolińskiej postanowił odzyskać na drodze wojennej Lotaryngię, utraconą na rzecz Niemiec w 925, która w tym czasie znajdowała się pod panowaniem cesarza Świętego Cesarstwa Rzymskiego Ottona II (955-983), seniora lennego Lotara. Ottonowi, którego ród zajął dużą część ziem należących niegdyś do cesarstwa frankońskiego (dzięki Karolowi Wielkiemu), zależało na tym, by królowie francuscy byli słabi. Otton podjął walkę z najazdem Lotara (978), który zdobył Akwizgran i omal nie ujął samego Ottona. W odpowiedzi wojska niemieckie dokonały inwazji na Francję, jednakże nie doszło do poważniejszych walk i wojna zakończyła się pojednaniem w 980, a Lotar zrzekł się wszystkich swoich roszczeń. Mimo to gdy w 983 Otton zmarł, a cesarzem Świętego Cesarstwa Rzymskiego ogłoszono jego małoletniego syna, Ottona III (980-1002), wybuchła wojna o sukcesję, w 985 Lotar ponownie najechał Lotaryngię. Zmarł w czasie działań, pozostawiając tron młodemu Ludwikowi V (ok. 967-987), który słusznie otrzymał przydomek Gnuśny. FRANCUSKO-PRUSKA WOJNA 1870-1871

(francusko-niemiecka wojna). Po zwycięstwie Prus w SIEDMIOTYGODNIOWEJ WOJNIE Otto von Bismarck (1815-1898), premier pruski, podjął kroki na rzecz zjednoczenia niezależnych, południowych państw niemieckich w antyfrancuskim Związku Północnoniemieckim. Kiedy w 1870 Prusy starały się umieścić na tronie hiszpańskim księcia z rodu Hohenzollernów, spokrewnionego z pruskim domem królewskim, cesarz Francji Napoleon III

176

(1808-1873) zaniepokoił się ewentualną groźbą dwustronnego ataku prusko-hiszpańskiego. Bismarck dążący do sprowokowania wojny opublikował 14 lipca 1870 treść emskiej depeszy wysłanej do niego z kancelarii króla Prus, zmienił jednak jej treść w taki sposób, że i Francja, i Prusy poczuły się urażone jałowymi rozmowami, jakie oba kraje prowadziły poprzedniego dnia w sprawie hiszpańskiego tronu. Zerwano stosunki dyplomatyczne, a 19 lipca 1870 Francja wypowiedziała wojnę (Napoleona III przekonywano, że armia francuska jest niezwyciężona, a pewne zwycięstwo podniesie w kraju jego upadający prestiż). Francuskie wojska pod dowództwem Achille'a Bazaine'a (1811-1888) ruszyły na wschód, ale zostały pokonane i rozpoczęły odwrót. 18 sierpnia 1870 doszły do Gravelotte, gdzie dalszy marsz w kierunku Yerdun uniemożliwiły im pierwsza i druga armia pruska, liczące w sumie 190 tysięcy żołnierzy, pod dowództwem hrabiego Helmuta von Moltke (1800-1891). Francuzi początkowo zadali ciężkie straty atakującym wojskom pruskim, ale później nie przeszli do przeciwnatarcia i przegrali bitwę; po bitwie wojska Bazaine'a wycofały się do twierdzy Metz. l września 1870 pod Sedanem (Francja) porażkę poniosła druga armia francuska (Napoleon osobiście poprowadził ostatni daremny atak, a następnie skapitulował). Bazaine ze 170-tysięczną armią bronił się przez 54 dni w oblężonym Metzu, po czym poddał się (Bazaine'a sądzono później za zdradę i skazano na 20 lat więzienia). W Paryżu powołano tymczasowy rząd obrony narodowej, zdetronizowano Napoleona III i proklamowano Trzecią Republikę. Prusacy oblegali Paryż od września 1870 do stycznia 1871; w styczniu głód zmusił miasto do kapitulacji. Francuskie i niemieckie wojska prowadziły dalej wojnę w różnych prowincjach francuskich aż do rozejmu, który zakończył wojnę. W marcu natomiast wybuchła FRANCUSKA WOJNA DOMOWA 1871. Na mocy frankfurckiego traktatu pokojowego z 10 maja 1871 Niemcy uzyskały

Alzację i Lotaryngię, a Francja musiała zapłacić ogromną kontrybucję i pozostać pod niemiecką okupacją aż do spłaty należności. W 1871 króla Prus Wilhelma I (1797-1888) ogłoszono cesarzem Niemiec (w Wersalu, dając tym wyraz lekceważeniu Francji). Francja utraciła dominującą pozycję w Europie. Pokój między wielkimi mocarstwami przetrwał do wybuchu ŚWIATOWEJ WOJNY L FRANCUZÓW l INDIAN WOJNA 1754-1763.

Była to ostatnia i decydująca wojna z całego szeregu konfliktów między Francuzami, Brytyjczykami, Indianami i kolonistami 0 władzę nad dolinami rzek Świętego Waw rzyńca i Ohio. Gubernator Wirginii, Robert Dinwiddie (1693-1770), wysłał wojska te rytorialne pod dowództwem Jerzego Wa szyngtona (1732-1799) z poleceniem zbu dowania fortu u zbiegu rzek Allegheny 1 Monongahela, który miał chronić tę oko licę przed atakiem Francuzów. W rejonie tym istniał już francuski fort Duąuesne (Pittsburgh); Francuzi natarli na Waszyng tona, który zbudował w pobliżu fort Necessity i zmusili go do kapitulacji (3 lipca 1754); pozwolono mu wycofać się do Wir ginii z niedobitkami wojska. W rok później generał Edward Braddock (1695-1755) po prowadził brytyjskich żołnierzy i wojska kolonialne do ataku na fort Duąuesne. Uczestnicy wyprawy wpadli w zasadzkę; 9 lipca 1755 w pobliżu fortu Francuzi i ich indiańscy sprzymierzeńcy rozgromili Ang lików. Wojska kolonialne pod dowództwem Williama Johnsona (1715-1775), urzędnika brytyjskiego w dolinie Mohawk Yalley, pokonały Francuzów i Indian w bitwie nad Lakę George (8 września 1755) w czasie kampanii Crown Point. Natomiast brytyjska ekspedycja do zajmowanego przez Fran cuzów fortu Niagara zakończyła się fias kiem. W 1756 Francuzi i Brytyjczycy wypo wiedzieli formalnie wojnę (patrz SIEDMIO LETNIA WOJNA 1756-1763). Markiz Louis Joseph de Montcalm (1712-1759) objął dowództwo wszystkich wojsk francuskich

177

w Kanadzie, a dowódcą sił brytyjskich w Ameryce został generał John Campbell (1705-1782), czwarty hrabia Loudoun. Wyruszywszy z fortu Ticonderoga siły francuskie pod wodzą Montcalma obiegły, zdobyły i zniszczyły fort William Henry na południowym krańcu jeziora George'a, zbudowany i obsadzony przez Brytyjczyków (patrz FORT WILLIAM HENRY, MASAKRA w FORCIE WILLIAM HENRY 1757). Zaniepokojeni tym Brytyjczycy opracowali plan działań mający na celu wyparcie Francuzów z Ameryki Północnej; na miejsce Campbella mianowano generała Jamesa Abercrombiego (1706-1781). Po nieudanej próbie pokonania Francuzów w forcie Ticonderoga Abercrombiego zastąpił baron Jeffrey Amherst (1717-1797). Francuzi opuścili i wysadzili fort Duąuesne w końcu listopada 1758, tuż przed zdobyciem go przez brytyjskie wojska kolonialne. Jednocześnie Amherst i generał James Wolfe (1727-1759) oblegali francuski fort w Louisbourgu, w Nowej Szkocji (patrz KRÓLA JERZEGO WOJNA 1744-1748) i po ciężkich walkach zmusili go do kapitulacji (27 lipca 1758). Później Amherst na czele 11-tysięcznej armii zdobył szturmem fort Ticonderoga i Crown Point (czerwiec-lipiec 1759). W tym samym czasie brytyjskie wojska wspierane przez Indian Irokezów wyparły Francuzów z Ohio ł Illinois. Przełomem w wojnie była bitwa rozegrana 13 września 1759 na równinie Abrahama w pobliżu miasta Quebec w Kanadzie, w której spotkali się Montcalm i Wolfe. Obaj polegli w walce; Brytyjczycy wygrali bitwę, zdobyli Quebec, który Francuzi próbowali odbić bez powodzenia w 1760. Kanada przeszła w ręce brytyjskie. W 1762 flota admirała George'a Rodneya (1719-1792) pokonała Francuzów w Zatoce Meksykańskiej, zmuszając do kapitulacji St. Lucie, Grenadę, St. Yincent i Martynikę. Formalnie pokój nastał po zakończeniu wojny siedmioletniej w Europie i podpisaniu traktatu paryskiego (1763). Francja straciła wszystkie posiadłości w Ameryce Północnej z wyjątkiem Nowego Orleanu i wysp

St. Pierre, Miąuelon, Gwadelupy i Martyniki. Patrz także KRÓLA WILHELMA WOJNA 1689-1697; PONTIACA WOJNA 1763-1766; KRÓLOWEJ ANNY WOJNA 1702-1713.

FRANKOŃSKA WOJNA DOMOWA PIERWSZA 670-679. Chlodwig król Franków salickich w początkach VI w. zjednoczył w swym państwie obok nich również Franków rypuarskich. Państwo po jego śmierci zostało rozdzielone na trzy królestwa: Neustria (zachodnia Galia, czyli Francja, na północ od Loary), Austrazja (wschodnia Galia, na północ od Loary i na zachód od Renu) i Burgundia. Każde królestwo miało, zgodnie ze zwyczajem, króla z dynastii Merowingów i majordoma. W 670 Leodegariusz (Leodegar, Leger) (zm. 679), Burgundczyk, uwięził Ebroina (Eburona) z Neustrii (zm. 681) dążącego do tego, by zostać jedynym majordomem. Ebroin uciekł, uwięził z kolei Leodegariusza, kazał go zabić i sprawował tyrańskie rządy jako majordom połączonych królestw Neustrii i Burgundii. Zabójstwo Ebroina w 681 zakończyło dominację Neustrii. Druga frankońska wojna domowa 687. Pepin II z Heristalu (zm. 714) sprawował urząd majordoma austrazyjskiego od 680 do 714. Z powodzeniem opierał się ambicjom Neustrii, unikając przy tym walki, aż do wprowadzenia na tron Austrazji nowego, młodocianego króla z dynastii Merowingów. Wówczas doszło do konfrontacji zbrojnej - w bitwie pod Tertry (687) Pepin zwyciężył wojska Neustrii i Burgundii, po czym zjednoczył wszystkie trzy królestwa pod panowaniem swoim (jako majordoma) i młodocianego króla. W ten sposób utrzymał panowanie dynastii Karolingów założonej przez jego ojca, Pepina z Landen (zm. 639?), nazwanej imieniem jego nieślubnego syna, Karola Młota (688P-741). Trzecia frankońska wojna domowa 714-719. W chwili śmierci Pepina z Heristalu synowie jego już nie żyli, wobec czego królestwo podzielono między trzech jego wnuków, a wdowa po nim została

178

regentką. Nieślubny syn Pepina, Karol uciekł, gdyż groziło mu uwięzienie przez regentkę, przejął władzę w Austrazji jako majordom, po czym rozpoczął walkę o zjednoczenie państwa Franków. Między 716 a 718 jego wojska trzykrotnie zwyciężały Neustrian, a w 718 ostatecznie pobiły króla i majordoma Neustrii w bitwie pod Yinchy. Karol osadził na tronie Neustrii marionetkowego króla z dynastii Merowingów. Burgundia bez walki poddała się Karolowi. Jako majordom Karol pełnił takie obowiązki królewskie, jak wydawanie dekretów, przewodniczenie sądom królewskim i dowodzenie armią. Jego syn, Pepin Krótki (714P-768) był pierwszym z Karolingów, który został królem. Patrz także KAROLA WIELKIEGO PODBOJE 771-814. FRANKOŃSKO-BIZAN1YJSKA WOJNA 803-810. Karol Wielki, władca Franków (742814) dążył do tego, aby Bizancjum uznało jego tytuł cesarza Zachodu. Chcąc to uzyskać wszczął wojnę z Bizancjum zmierzając do opanowania Wenecji i Dalmacji, leżących nad Morzem Adriatyckim. Wojsko lądowe i flota Karola odnosiły na ogół zwycięstwa. W 809 cesarz bizantyjski Nikifor I (zm. 811) zajęty walkami z Bułgarami (patrz BUŁGARSKO-BIZANTYJSKA WOJNA 809—817) TOZpOCZął

starania o osiągnięcie porozumienia z Frankami. W 810 Karol Wielki zawarł z Nikiforem pokój, oddając większość zdobytych terenów (zatrzymał Istrię, półwysep nad Morzem Adriatyckim) w zamian za uznanie jego tytułu cesarza Zachodu. FRANKÓW l LEMANÓW WOJNA 496. Po

najeździe germańskiego ludu Alemanów na królestwo Franków rypuarskich w rejonie Kolonii nad Renem, Frankowie rypuarscy poprosili o pomoc Chlodwiga (ok. 466-511), króla Franków salickich. W 496 Frankowie pod wodzą Chlodwiga zwyciężyli Alemanów w rozstrzygającej bitwie pod Tolbiac (Zulpich), na południowy zachód od Kolonii. W czasie bitwy Chlodwig rzekomo modlił się do Boga, w którego wierzyła jego żona,

obiecując w razie zwycięstwa nawrócenie na chrześcijaństwo. Przyjął chrzest w 496 (podobno razem z 3000 zwolenników) z rąk św. Remigiusza, biskupa Reims. FRANKÓW l AWARÓW WOJNA 791-796.

Karol Wielki (742-814) wraz z synem Pepinem (zm. 810) poprowadził armie frankońskie przeciw Awarom, ludowi pochodzenia tureckiego, którzy opanowali dolinę środkowego Dunaju i plądrując zdobyli wielkie bogactwa. W pierwszej fazie wojny Frankom nie udało się dopaść i rozbić Awarów. Karol Wielki wrócił do kraju i wzmocnił garnizony na wschodniej granicy. W 796 armia frankońska pod wodzą Pepina podbiła państwo Awarów, których część uszła za rzekę Cisę na równinie węgierskiej. Frankońskie wojska pod dowództwem Eryka z Friulu znalazły ukryte skarby Awarów i zawiozły Karolowi Wielkiemu 15 wozów zdobytego łupu. W 803 powstanie Awarów zostało stłumione. FRANKÓW Z MAURAMI WOJNA PIERWSZA

718-732. Po podboju państwa Wizygotów w Hiszpanii Maurowie (hiszpańscy muzułmanie) rozpoczęli najazdy na obszary leżące na północ od Pirenejów; w 718 napadli na Akwitanię i południową Francję, w 719 zdobyli Narbonne. W 721 pod Tuluzą pobiły ich wojska Oda (Eudes) (665-735) księcia Akwitanii i wyparły z powrotem do Hiszpanii, ale w 725-726 Maurowie pobili całą Septymanię (kraina w południowej Francji). Później Maurowie pod dowództwem Abd ar-Rahmana (zm. 732), muzułmańskiego gubernatora Hiszpanii, rozpoczęli nowe najazdy; po drodze na północ doszli za Poitiers, pokonali Oda pod Garonną, spalili Bordeaux i spustoszyli Akwitanię. Odo poprosił Karola Młota (688P-741), majordoma królestwa Franków (patrz FRANKOŃSKA WOJNA DOMOWA TRZECIA 714-719) o pomoc. Armia Karola pobiła Maurów w bitwie pod Poitiers 732; Maurowie wycofali się do Hiszpanii, a Karol zyskał swój przydomek Młot. Druga wojna Franków z Maurami

179

734-759. Gdy Maurowie zostali osłabieni i nie mogli prowadzić działań wojennych na większą skalę, książę Akwitanii Odo dawał sobie z nimi radę. Po śmierci Oda w 735 jego synowie wzniecili krótkotrwałą rebelię przeciw Karolowi Młotowi; Karol przybył do regionu Bordeaux, zmusił synów Oda do złożenia mu hołdu. Maurowie nadal dokonywali zagonów; zajęli na krótko Arles i dokonywali napadów w górnej części doliny Rodanu. Frankowie pobili ich pod Walencją w 737 i Lyonem w 739. Po śmierci Karola Młota jego synowie - Karloman (zm. 754) i Pepin Krótki (714P-768) - sprawowali wspólnie urząd majordomów, zarządzając królestwem i odpierając najazdy Maurów. Po wstąpieniu Karlomana do klasztoru (747) Pepin został jedynym władcą. Maurów, którzy powtórnie zdobyli Narbonne, wypędził z Septymanii aż za Pireneje, a Septymanię przyłączył do swego królestwa. Później Maurowie zaniechali najazdów na północ, częściowo z powodu walk Abbasydów z Omajjadami, lecz przede wszystkim dlatego, że chrześcijańskie królestwa Nawarry i Asturii (oba w północnej Hiszpanii) zagrodziły im drogę do Pirenejów. FREDOŃSKA REBELIA 1826-1827. W 1821 Hiszpania udostępniła osadnikom amerykańskim tereny Teksasu, a rok później rząd niepodległego od niedawna Meksyku kontynuował tę politykę (patrz MEKSYKAŃSKA REWOLUCJA 1821). Amerykanin Hayden Edwards uzyskał od Meksyku nadanie i w pobliżu Nacogdoches we wschodnim Teksasie założył kolonię liczącą około 200 rodzin. Roszczenia do tych ziem zgłosili również osadnicy meksykańscy, którzy jednak nie mogli udowodnić swoich praw własności. Wybuchł ostry spór zakończony przez rząd meksykański odwołaniem nadania Edwardsa i nakazem opuszczenia przez niego Teksasu. Edwards ze swymi zwolennikami zdobyli Nacogdoches, ogłosili niepodległą republikę Fredonii i 21 grudnia 1826 uchwalili konstytucję. Liczące 200 osób wojsko Edwardsa sprzymierzone z Indianami z ple-

mienia Czirokezów uległo w styczniu 1827 przeważającym siłom meksykańskim; porażka zakończyła istnienie republiki Fredonii. Patrz także TEKSASKA WOJNA o NIEPODLEGŁOŚĆ1836. FRIESA REBELIA 1799 (wojna gorącej wody). W 1798 Kongres USA w celu pozyskania pieniędzy uchwalił federalny podatek od budynków mieszkalnych. Federalni poborcy podatkowi napotkali w Bucks County (Pensylwania) rozgniewany tłum prowadzony przez „kapitana" Johna Friesa (1750-1818), cieszącego się popularnością wędrownego licytatora. Rozwścieczone gospodynie domowe oblały poborców wrzącą wodą i zmusiły ich do ucieczki. Prezydent USA John Adams posłał regularne wojska, które stłumiły rozruchy. Friesa pojmano i skazano na śmierć; został później ułaskawiony przez prezydenta. FRONDY WOJNY 1648-1653. W czasie małoletności króla Francji Ludwika XIV (1638-1715) regentką była jego matka Anna Austriaczka, a pierwszym ministrem Juliusz Mazarini. W 1648 parlament paryski nie zaakceptował dekretów skarbowych. Sprzeciw wynikał z dążenia do ograniczenia rosnącej władzy królewskiej oraz obrony interesów coraz bardziej niezadowolonej szlachty, rozgoryczonej wysokimi podatkami. Bodźcem do powstania jawnej opozycji - Frondy parlamentu, stało się żądanie, aby pragnący ponownej nominacji urzędnicy sądowi zrezygnowali z czteroletniego uposażenia. Parlament natomiast dążył do zapewnienia sobie prawa czynienia uwag i zmian w królewskich dekretach oraz do zatwierdzania nowych podatków; zażądał również wprowadzenia innych reform. Uwikłany w TRZYDZIESTOLETNIĄ WOJNĘ rząd francuski musiał ustępować do zawarcia pokoju westfalskiego (1648), który umożliwił sprowadzenie wojsk królewskich do Francji. W tym momencie zaczęły się aresztowania członków parlamentu. W odpowiedzi paryżanie wznieśli barykady na ulicach

180

i wymusili zwolnienie aresztowanych. Wojska królewskie pod dowództwem Ludwika Kondeusza (1621-1686) przeprowadziły blokadę Paryża. Do Frondy przyłączyli się arystokraci. Gdy ci wezwali pomoc Hiszpanów, doszło do rozłamu. Członkowie parlamentu zawarli z dworem francuskim w 1649 pokój w Rueil, w którym parlament uzyskał amnestię i ustępstwa dworu. Druga Fronda (Fronda książąt) zawiązała się po aresztowaniu 18 stycznia 1650 księcia Ludwika Kondeusza, który wbił się w pychę i arogancko występował przeciw królowej. Jego zwolennicy wzniecili w 1650 rokosz na prowincji. W kwietniu wicehrabia Henryk de Turenne złączył się z Hiszpanami (patrz FRANCUSKO-HISZPAŃSKA WOJNA 1648-1659). Wojska królewskie rozbiły jego siły pod Rethel (15 grudnia 1650). Połączenie się jednak opozycji arystokratycznej i mieszczańskiej zmusiło dwór do uwolnienia Kondeusza (15 lutego 1651) i ogłoszenia powszechnej amnestii, na jej podstawie powrócił Henryk de Turenne. Doszło do wygnania Mazarina. Spory między frondystami i intrygi ich części przeciw Kondeuszowi sprawiły, że obawiając się o swą wolność, a nawet życie, w początkach lipca uszedł z Paryża. Ogłoszony zdrajcą za porozumiewanie się z Hiszpanami zawarł z nimi rzeczywiście przymierze. We wrześniu doprowadził do rokoszu w Gujennie. W grudniu Mazarin wrócił do Francji. W mar-cuczerwcu 1652 toczyły się walki między rokoszanami i wojskami królewskimi pod wodzą m.in. Turenne'a nad Loarą i Sekwaną. 2 lipca Turenne odniósł zwycięstwo nad Kondeuszem na przedmieściu Paryża. W mieście tym zaczęły przeważać prokrólewskie nastroje. Kondeusz opuścił Paryż w październiku i złączył się z Hiszpanami. Wszyscy jego poplecznicy albo okazali skruchę, albo pozostali na wygnaniu poza

Paryżem. Dwór wrócił do Paryża w październiku 1652. We wrześniu 1653 poddało się Bordeaux, ostatnie frondystowskie miasto. Zarówno parlament, jak i szlachta utraciły możliwość tworzenia skutecznej, legalnej opozycji; w wyniku wojny domowej powstały podstawy późniejszych rządów absolutnych króla Ludwika XIV. rUTBOLOWA WOJNA 1969. W latach pięćdziesiątych i sześćdziesiątych naszego stulecia około 300 tysięcy bezrolnych chłopów i bezrobotnych robotników z Salwadoru przeniosło się na tereny zachodniego Hondurasu, gdzie znaleźli ziemię do uprawy i lepsze warunki do życia. W 1969 rząd Hondurasu wprowadził reformę rolną, która pozbawiała salwadorskich chłopów uprawianych przez nich pól (nie mieli prawa własności) i oddawała je obywatelom Hondurasu. Salwadorczyków wypędzano często tuż przed zbiorami płodów; około 17 tysięcy rolników deportowano z powrotem do Salwadoru, akcji tej towarzyszyła przemoc. W obu krajach pogłębiały się nieprzyjazne nastroje. Gdy Salwador pokonał Honduras w trzech kolejnych meczach piłki nożnej, w Hondurasie zaczęto atakować salwadorskich imigrantów i doszło do wybuchu krótkotrwałej wojny (14-18 lipca 1969). Samoloty salwadorskie zbombardowały lotniska Hondurasu, a wojska lądowe przekroczyły granicę. Choć Honduras odpowiedział również bombardowaniem, jednak szykował się do obrony i z ulgą przyjął rozejm zaaranżowany przez Organizację Państw Amerykańskich, która nakłoniła Salwador do wycofania wojsk. W walkach zginęło ponad 2000 osób, wiele ziem spustoszono. Mimo ustanowienia strefy zdemilitaryzowanej wzdłuż granicy obu państw w ciągu następnych kilku lat dochodziło tam do sporadycznych walk.

181

G GABRIELA BUNT 1800. Gabriel (ok. 17761800), znany także jako Gabriel Pros-ser, głęboko wierzący niewolnik murzyński, miał zamiar wzniecić w hrabstwie Henrico (Wirginia) masowe powstanie niewolników, spodziewając się, że w ten sposób ustanowi w Wirginii niepodległe państwo murzyńskie. Po miesiącach przygotowywań, w nocy 30 sierpnia 1800 „armia" Gabriela złożona z ponad 1000 niewolników uzbrojonych w karabiny, miecze i pałki rozpoczęła marsz na Richmond (Wirginia) z punktu zbiórki odległego o sześć mil od miasta. Gwałtowna burza uniemożliwiła dalszy marsz - woda zmyła mosty i zalała drogi. Niewolnicy musieli się rozproszyć i nim zdążyli zebrać się ponownie, nadciągnęło 600 żołnierzy milicji stanowej wezwanych przez gubernatora Jamesa Monroe (1758-1831), który dowiedział się wcześniej o spisku. Aresztowano wielu niewolników, w tym Gabriela i 34 jego wiernych zwolenników. Wszystkich postawiono przed sądem, uznano za winnych i powieszono we wrześniu 1800. GALIJSKIE WOJNY CEZARA 58-51 p.n.e.

Wojny przeciw licznym plemionom zamieszkującym Galię (w przybliżeniu obszar dzisiejszej Francji) są świadectwem geniuszu wojskowego rzymskiego wodza, Juliusza Cezara (100-44), który zawarł z Pompejuszem Wielkim (106-48) i Krassusem (115-53) tajne porozumienie, zwane pierwszym triumwiratem, mające zapewnić im polityczną władzę w Rzymie (60-51). Helwetowie, celtyckie plemię zamieszkałe na terenie obecnej Szwajcarii, obawiając się naporu germańskich Swebów postanowili

wyemigrować do zachodniej Galii (58). Na prośbę galijskiego plemienia Eduów, zagrożonego przez Helwetów, Cezar z legionami ruszył w ślad za nimi, zwyciężył ich w bitwie pod Bibrakte (Mont Beuvray) w lipcu 58 i zmusił do powrotu do ich siedzib. Na prośbę Eduów najechanych przez Swebów, zwyciężył tych ostatnich w bitwie u stóp Wogezów w pobliżu obecnego Cernay. Wprowadził swe wojska na obszary plemion Eduów i Sekwanów dokonując aneksji tych terenów. W 57 wystąpiły przeciw Cezarowi plemiona belgijskie, co doprowadziło do opanowania przez Rzymian Belgii. W 56 wybuchło powstanie Wenetów w Armoryce (Bretania). Cezar zbudował flotę, dzięki czemu z powodzeniem mógł oblegać ich twierdze u ujść rzek. Inna grupa Rzymian opanowała wybrzeża Akwitanii. W 55 Cezar zwyciężył dwa plemiona germańskie, Uzypetów i Tenkterów, które najechały Galię od wschodu. Dokonał rzezi także kobiet i dzieci. Aby zniechęcić inne plemiona do najazdów na Galię, zbudował wielki most na Renie (blisko obecnego Bonn), dokonał wypadu do Germanii, po powrocie zniszczył most. Następnie podjął krótką wyprawę zwiadowczą do Brytanii (sierpień 55), dokąd powrócił w następnym roku z dużymi siłami, które podporządkowały Rzymowi południowych Brytów. Zimą 54-53 ponownie wybuchło powstanie w Belgii. Osaczono i rozbito półtora legionu. Oblężono inny legion; Cezar nadciągnął z odsieczą, po czym latem zdusił powstanie. W lutym (?) 52 wybuchło znacznie poważniejsze powstanie pod wodzą Wercyngetoryksa (zm. 46), wodza Arwernów; stopniowo

182

ogarnęło ono niemal całą Galię. Armia Cezara stała w północno-wschodniej Galii na terenach plemion Senonów, Lingonów i Remich. Cezar skierował 4 legiony pod Tytusem Labienusem przeciw Senonom i Paryziom, a sam z 6 legionami podjął wyprawę przeciw Biturygom. Wercyngetoryks wycofywał się paląc po drodze wsie, niszcząc zapasy żywności i zbiory, z których mogliby skorzystać Rzymianie. Cezar zdobył Avarykum stolicę Biturygów, doszło tu do rzezi. Następnie wyruszył do Gergowii stolicy Arwernów, warowni ufortyfikowanej przez naturę. Rzymianie rozpoczęli jej oblężenie (kwiecień-maj 52), ale w trakcie szturmu ponieśli porażkę. Powstanie Eduów odcinało Labienusa od Cezara. Ten ostatni wycofał się na północ, połączył się w rejonie obecnego Dijon z Labienusem. Wyruszył potem na południe, by osłonić Galię Narboneńską. Wercyngetoryks zmobilizował silną armię liczącą rzekomo 90 tysięcy ludzi i poszedł za Cezarem. Atak jazdy galijskiej na kolumnę marszową Cezara nad Yingeanne (mały dopływ górnej Saony) doprowadził do porażki tej kawalerii, wywołało to panikę w armii wodza Arwernów. Ten wycofał się do Alesji, gdzie obiegł go Cezar (lipiec). Alesja była ufortyfikowanym miastem na szczycie wzgórza (Alise-Sainte-Reine, w pobliżu Dijon). Rzymianie (około 60 tysięcy żołnierzy) zbudowali dwie linie wałów - kontrwalacyjną, dla otoczenia Alesji, i cyrkumwalacyjną dla obrony przed odsieczą. Ta przybyła, rzekomo liczyła ok. 200 tysięcy ludzi, ale jej atak załamał się na linii cyrkumwalacyjnej. Armia Wercyngetoryksa poddała się w październiku 52, aby uniknąć śmierci głodowej; sam wódz galijski został przewieziony do Rzymu, prowadzono go podczas triumfu Cezara i stracono. W 51 Cezar przeszedł przez Galię tłumiąc resztki oporu; do końca roku umocnił na trwałe panowanie Rzymu w Galii. Patrz także RZYMSKA WOJNA DOMOWA WIELKA 49-44 p.n.e. GALLIPOLI, KAMPANIA NA GALLIPOLI. Patrz DARDANELSKA KAMPANIA 1915.

GASKOŃSKICH PANÓW REBELIA 1368. Edward Czarny Książę (1330-1376), angielski zarządca Akwitanii, wywołał wrogie nastroje mieszkańców, gdyż prowadził zbytkowne życie, uciskał ich i narzucił wysokie podatki, które miały pokryć koszty wojny prowadzonej przez Anglię. Wielcy panowie gaskońscy zwrócili się w 1368 o pomoc do króla Francji Karola V (1337-1380). Karol, zwany Mądrym, znawca prawa uznał, że traktat z Bretigny jest nieważny pod względem prawnym, ponieważ nie zawiera wzajemnego zrzeczenia się zwierzchności. Zręcznie to wykorzystał i jako senior, wezwał do Paryża Czarnego Księcia, swego wasala. Jak się spodziewano, Czarny Książę odmówił, wobec tego Karol wznowił w 1369 STULETNIĄ WOJNĘ. Na podbitych przez Anglików terytoriach wybuchło powstanie i Francja, mimo znacznych porażek (patrz LIMOGES, MASAKRA w LIMOGES 1370) odniosła wiele sukcesów militarnych. GAUGAMELA, BITWA POD GAUGAMELA 331 p.n.e. W bitwie pod Gaugamelą, w pobliżu Arbeli (obecnie północny Irak), jednej z najważniejszych bitew w historii, wojska macedońskie pod wodzą Aleksandra Wielkiego (356-323) pobiły Persów dowodzonych przez Dariusza III (zm. 330) (patrz ALEKSANDRA WIELKIEGO PODBOJE 334-323 p.n.e.). Zaprawione w bojach wojska Aleksandra, które doszły do Gaugameli z Egiptu, przeprawiając się przez rzeki Tygrys i Eufrat, liczyły 40 tysięcy piechoty i 7 tysięcy jazdy. W celu odparcia najazdu Dariusz zgromadził pod Gaugamelą rzekomo 250 tysięcy żołnierzy. Jazda perskiego lewego skrzydła próbowała obejść prawe skrzydło przeciwnika, co doprowadziło do wytworzenia się luki w szyku armii Dariusza, w pobliżu stanowiska króla. Uderzył w nią Aleksander na czele hetajrów. Dariusz uciekł, co spowodowało odwrót całej armii perskiej. Macedończycy ścigali uciekających. GEMPEl WOJNA 1180-1185 (rodów Taira i Minamoto wojna). Yoritomo (1147-1199), syn przywódcy rodu Minamoto, przebywał

183

na wygnaniu w Kanto, we wschodniej Japonii, gdy jego ojciec został zamordowany (patrz HEIJI WOJNA 1159-1160). Dowiedziawszy się, że przywódca rodu Taira, Kiyomori (1118-1181), kazał go stracić, podniósł biały sztandar rodu Minamoto i wyruszył w pole. Na początku siły zbrojne rodu Taira omal nie starły doszczętnie wojsk Yoritomo, później jednak do jego szeregów stale przyłączali się ludzie niezadowoleni z twardych rządów rodu Taira. W ciągu dwóch lat Yoritomo i jego żołnierze wypędzili Taira z Kanto, a w 1183 zdobyli stolicę, Kioto. Udali się następnie na zachód, gdzie Taira nadal posiadali duże siły i stosując wojnę podjazdową, stopniowo ich osłabiali. W kwietniu 1185 Taira ponieśli ostateczną klęskę w zaciętej bitwie morskiej u Dan-no-ura, na zachodnim krańcu Wewnętrznego Morza Japońskiego. Większość zwycięstw Minamoto zawdzięczali wyśmienitemu dowódcy, Yoshitsune (1159-1189), przyrodniemu bratu Yoritomo. Yoritomo odnosił się do brata z coraz większą podejrzliwością, aż wreszcie Yoshitsune uciekł na północ, a później popełnił sepuku (samobójstwo przez rozcięcie brzucha). W 1191 Yoritomo, który przejął już władzę wojskową w całym cesarstwie, złożył cesarzowi wizytę w Kioto. Cesarz mianował go dożywotnio Sei-i-tai-Shogunem; Yoritomo był pierwszym posiadaczem tytułu szoguna. GHASSANIDÓW l LACHMIDÓW WOJNY 500-583. Walki między cesarstwem bizantyjskim a Persją Sasanidów o panowanie na Półwyspie Arabskim wpłynęły na losy dwóch dynastii arabskich: probizantyjskich Ghassanidów, panujących w królestwie położonym na części terenów obecnej Syrii, Jordanii i Izraela, oraz Lachmidów - w królestwie Hira, w obecnym Iraku, sprzymierzonych z Persją. Oba królestwa toczyły nieustanne wojny, najczęściej na rozkaz Bizancjum lub Persji. Za panowania Al-Mundira III (503-554) Lachmidowie z pewnym powodzeniem walczyli z Ghassanidami, ale w 528 ponieśli ciężką klęskę

w walce z Al-Harit ibn Gabalą (zm. 569), który w rok później został ghassanidzkim królem. W połowie VI wieku Lachmidowie energicznie, lecz bez powodzenia najeżdżali bizantyjską Syrię i Ghassanidów. W 583 ortodoksyjni przywódcy bizantyjscy, zniecierpliwieni wyznawanym przez Ghassanidów monofizytyzmem (herezja, według której natura boska i ludzka Chrystusa stanowią jedność), narzucili państwu Ghassanidów status wasala i wysłali wojska cesarskie, aby strzegły jego granic. W 602 dynastia Lachmidów wygasła wraz ze śmiercią ich ostatniego władcy wyznającego nestorianizm (doktryna głosząca, że Chrystus istniał w dwóch naturach - boskiej i ludzkiej - z czego wynikał wniosek, że Maria nie jest Matką Boską), przeciwko któremu występowała Persja. W VII w., w czasie podboju Arabii przez muzułmanów, oba królestwa upadły i przestały istnieć. Patrz BIZANTYJSKO-MUZUŁMAŃSKIE WOJNY ; MUZUŁMAŃSKI PODBÓJ PERSJI 634-651.

GLADIATORÓW WOJNA. Patrz NIEWOLNICZA WOJNA TRZECIA 73-71 p.n.e.

GLENCOE, MASAKRA W DOLINIE GLENCOE 1692. Król Anglii, Szkocji i Irlandii Wilhelm III Orański (1650-1702) imał się różnych sposobów, by przełamać opór szkockich jakobitów (patrz JAKOBITÓW POWSTANIE 1689-1690); budował twierdze, kupował lojalność naczelników klanów, domagał się przysięgi na wierność pod karą śmierci. Poprzedni król, Jakub II (1633-1701) zażądał od naczelników odpowiedniej przysięgi. Jeden z naczelników Maclan MacDonald z Glencoe spóźnił się z jej złożeniem. Wilhelm wydał rozkaz wytępienia klanu i wysłał żołnierzy pod wodzą krewniaka Maclana. Wojsko przyjęto gościnnie. Pewnej nocy żołnierze zamknęli dojścia do doliny Glencoe, po czym z pomocą członków rywalizującego klanu Campbellów wymordowali część śpiących członków klanu MacDonaldów i spalili wieś. Reszcie mieszkańców

184

udało się uciec. Wieść o masakrze rozeszła się po całym kraju i wywoływała wrogość do Wilhelma. GLENDOWERA BUNT 1402-1409. W Czasach panowania króla Henryka IV (1367-1413) wybuchły liczne bunty, z których najbardziej krwawy był bunt Owena Glendowera (1359P-1416?), zdolnego dowódcy i jednego z najpotężniejszych panów walijskich. Glendower szybko wyparł wojska Henryka z zamków i miast Walii, w czym sprzyjali mu mieszkańcy oburzeni wysokimi podatkami i nieudolną administracją. W 1400 Glendower ogłosił się księciem Walii, w 1402 zyskał poparcie Edmunda de Mortimera (1367-1409), a w 1403 - angielskiego rodu Percych (patrz PERCYJEGO BUNT 1403). Gdy zdobył w 1404 zamki w Aberystwyth i Harlech, mające duże znaczenie strategiczne, uznał go król Francji Karol VI (1368-1422) i zawarł z nim porozumienie. W latach 1405-1409 wojska Glendowera ponosiły porażki. Posiłki francuskie, które przybyły w sierpniu 1405, wkrótce powróciły na kontynent. Anglicy odbili Aberystwyth i Harlech. Załamany Glendower uciekł w góry Walii, gdzie ukrywał się do końca życia. GOCKA WOJNA 534-554 (wojna z Ostrogotami w Italii). Po śmierci zdobywcy Italii, króla Ostrogotów, Teodoryka Wielkiego (454P-526), rządy w Italii sprawowali jego nieudolni następcy. Mając nadzieję na zjednoczenie zachodniego (Italia) i wschodniego (Bizancjum) cesarstwa rzymskiego, cesarz Justynian I (483-565), którego siedzibą był Konstantynopol (Stambuł), mianował swego najbardziej utalentowanego generała Belizariusza (505?-565) dowódcą armii wyprawionej do Italii przeciw Ostrogotom. Wojska cesarskie najechały i zdobyły Sycylię, wylądowały w południowej Italii, wyruszyły na północ i w 536 zdobyły Neapol i Rzym. W tym ostatnim przetrwały roczne oblężenie (537-538). Armia bizantyjska skierowała się następnie na północ. W 539 do północnej

Italii wtargnęli Frankowie, pobili oni pod Ticinum Gotów i wojska cesarskie, ale w następstwie epidemii wycofali się do Galii. Belizariusz obiegł króla Gotów Witigesa (wzmian. 536-539) w Rawennie, który poddał się w 540; wzięty do niewoli Witiges został przekazany do Konstantynopola, do niego na wezwanie cesarza wrócił w 541 również Belizariusz (Justynian obawiał się, że Belizariusz mógłby zostać cesarzem zachodniego cesarstwa rzymskiego). Zdobycie większości gockich warowni zwiastowało koniec wojny, ale na tronie Gotów zasiadł Totila (Baduila; zm. 522), siostrzeniec Witigesa. Przystąpił on do odzyskiwania miast i twierdz zdobytych przez wojska cesarskie i wkrótce opanował większą część Italii. Na prośbę Justyniana Belizariusz wrócił, by poprowadzić pięć kampanii przeciw Gotom; największym sukcesem było zdobycie Rzymu, którego jednak nie zdołał utrzymać. Po ponownym odwołaniu Belizariusza Totila rozszerzył swoje panowanie na Sycylię, Sardynię i Korsykę. W 552 Justynian ponowił wysiłki mające na celu odzyskanie Italii, wysyłając na Adriatyk silną flotę i armię pod dowództwem Narsesa (478?-573). Przekroczywszy Apeniny w lipcu 552, w drodze do Rzymu, około 20-tysięczna armia Narsesa odniosła w bitwie pod Tadinae (w pobliżu Gubbio, Włochy) zwycięstwo nad liczącymi około 15 tysięcy ludzi siłami Gotów dowodzonymi przez Totilę, który zginął. Pozbawieni przywódcy Goci wkrótce poddali się Narsesowi w Rzymie i w innych miastach Italii, która na krótki okres dostała się pod panowanie Justyniana. Większa część kraju była zrujnowana, lecz wojna opróżniła również skarbiec Justyniana. Patrz także TEODORYKA WOJNA z ODO AKREM 439-493; WANDALÓW i RZYMIAN WOJNA w AFRYCE PÓŁNOCNEJ 533-534. GORĄCEJ WODY WOJNA. Patrz FRIESA REBELIA 1799.

GOTÓW l RZYMIAN WOJNY. Patrz RZYMIAN i GOTÓW WOJNY .

185

GOTÓW l SARMATÓW WOJNA 332-334.

Sarmaci, lud osiadły w Dacji, zostali zaatakowani przez plemiona gockie; zwrócili się wówczas o pomoc do rzymskiego cesarza Konstantyna I Wielkiego (280P-337). Najstarszy syn cesarza poprowadził wojsko przez rzekę Dunaj i dołączył do Sarmatów. W latach 332-333 pobili wspólnie Gotów i ich sojuszników, ale barbarzyńscy Sarmaci zaczęli napadać na cesarstwo rzymskie. Konstantyn nalegał teraz na Gotów, by zgnietli Sarmatów, którym tym razem nie udzielił pomocy. Jak na ironię, cesarz pozwolił później 300 tysiącom ocalałych Sarmatów osiedlić się w cesarstwie. Przez pewien czas Goci byli spokojnymi i dobrymi sąsiadami cesarstwa, dzięki nawróceniu na arianizm przez biskupa Wulfilasa (311?-381) i uzyskanemu od cesarstwa statusowi foederati, zgodnie z którym uzyskiwali subsydia w zamian za pomoc wojskową. Patrz także RZYMIAN i GOTÓW WOJNY. GÓRNY KARABACH, ORMIAŃSKO-AZERSKI KONFLIKT O GÓRNY KARABACH 1988-1994. Źródła konfliktu o tę ormiańską enklawę na terytorium Azerbejdżanu tkwią w XIX w., kiedy do Karabachu, wchodzącego w skład imperium rosyjskiego, zaczęli masowo napływać Ormianie (opuszczali oni Persję i Turcję, gdzie byli prześladowani). Migracja ta zmieniła układ narodowościowy na tym obszarze - dotychczasowa większość, jaką stanowili w Karabachu Azerowie, została zdominowana przez Ormian. Już pod koniec XIX w. wzajemne antagonizmy doprowadziły do zaostrzenia sytuacji, do pierwszego otwartego konfliktu doszło na początku XX w. W ZSRR Górny Karabach miał status obwodu autonomicznego w składzie Azerbejdżańskiej SRR. Władze tej republiki prowadziły politykę dyskryminacji wobec ludności ormiańskiej. W drugiej połowie lat osiemdziesiątych nastąpił wzrost nastrojów antyazerskich wśród karabaskich Ormian, głosili oni hasła zjednoczenia z Armenią. W 1988 doszło do pierwszych pogromów i starć na dużą skalę. Armia radzie-

cka poparła władze Azerbejdżańskiej SRR. W Karabachu rozpoczęła się wojna partyzancka. 2 sierpnia 1991 powstała Republika Górnego Karabachu (wcześniej władze obwodu autonomicznego ogłosiły wystąpienie z Azerbejdżanu i proklamowały niezależność). W 1992 walki przybrały na sile. Przez ponad dwa lata w Górnym Karabachu trwała krwawa wojna między Ormianami i Azerami. Od lutego do maja 1992 karabascy Ormianie odnieśli kilka znaczących zwycięstw nad słabo przygotowanymi siłami azerbejdżańskimi, udało im się wziąć pod kontrolę całe terytorium enklawy. W połowie tego roku Azerowie przeszli do kontrofensywy i w czasie walk trwających od maja do sierpnia odzyskali większość ziem. Władzę w Górnym Karabachu przejął wówczas Komitet Obrony Republiki, który wprowadził stan wyjątkowy i ogłosił powszechną mobilizację. Przełom w wojnie nastąpił w pierwszej połowie 1993, kiedy to armia karabaska w wyniku udanej ofensywy nie tylko odzyskała kontrolę nad swoim terytorium, ale zajęła także ważne ośrodki azerbejdżańskie - miasta Kelbadżar i Laczin (co umożliwiło jej zapanowanie nad tzw. korytarzem laczińskim, łączącym Karabach z Armenią). Siły azerbejdżańskie podjęły w grudniu 1993 nieudaną ofensywę, w wyniku której utraciły kolejne swoje terytoria (w sumie Ormianie karabascy kontrolują ponad 20% terytorium Azerbejdżanu). 12 maja 1994 zawarto porozumienie o zawieszeniu broni, które jest przestrzegane. W ramach specjalnej grupy negocjacyjnej pod auspicjami Organizacji Bezpieczeństwa i Współpracy w Europie toczą się rozmowy pokojowe. Inicjatywy dyplomatyczne nie doprowadziły jednak do żadnych zdecydowanych rozwiązań. Górny Karabach jest de facto niepodległy, ma własny parlament, prezydenta i rząd, sądownictwo oraz siły zbrojne. Republika Górnego Karabachu nie została oficjalnie uznana przez żadne państwo (formalnie jest częścią Azerbejdżanu). GRECKA WALKA O NIEPODLEGŁOŚĆ 1821-1832. Zachodnia ideologia, ucisk osmań-

186

skich Turków i odkrycie na nowo kulturalnej spuścizny Grecji pobudziły dążenia Greków do odzyskania niezależności od Turcji. Przed 1821 nacjonalistyczne stowarzyszenia greckie, a zwłaszcza Filiki Heteria (Związek Przyjaciół), przyciągały ludzi wykształconych; ludzie o niższym statusie dołączali do kleftów - górskich band. Wojna rozpoczęła się w 1821 od powstania Ipsilantich (patrz IPSILANTICH POWSTANIA 1821) i deklaracji niepodległości ogłoszonej 13 stycznia 1822 w Epidauros (Grecja). Greccy powstańcy pod przywództwem Demetriosa Ipsilantiego (1793-1832) prowadzili jednocześnie kampanię na lądzie i morzu; opanowali garnizony oraz kluczowe porty w Morei (Peloponez) i blokowali tureckie statki zaopatrzeniowe. Zdobyli Tripolis, najważniejszą twierdzę turecką w Morei, oraz Ateny, uważane za prywatną własność osmańskich sułtanów. W latach 1822-1823 wojska tureckie nie zdołały zdobyć kluczowej twierdzy greckiej, Missolungi, leżącej u wejścia do Zatoki Korynckiej, i wycofały się. W tym samym czasie janczarzy walczyli na Krecie i dopuszczali się masowych mordów chrześcijan (patrz KRETEŃSKIE POWSTANIE i«2i-1822). Turcy doprowadzili do ruiny całą wyspę Chios i wzięli do niewoli 100 tysięcy ludzi, nie zdołali jednak odbić Morei. W 1822 Grecy popełnili błąd, zmniejszając natężenie walk w okresie powoływania rządu konstytucyjnego. Doszło do konfliktu i wybuchła wojna domowa; w 1825, kiedy sułtan turecki Mehmed II (1784-1839) prosił o pomoc paszę Egiptu Muhammada Alego (l769?-1849), siły Grecji były całkowicie niewystarczające. Syn paszy Ibrahim (1789-1848) poprowadził do Morei egipską ekspedycję lądową i morską i w krótkim czasie odzyskał władzę na całym półwyspie. Nadciągający z północy Turcy obiegli i zdobyli Missolungi w 1826; w rok później poddały się Ateny. Państwa europejskie były poruszone walką Greków z barbarzyńskimi Turkami. Wielka Brytania i Rosja podpisały protokół, w którym zadeklarowały pośrednictwo w rozmowach mię-

dzy Grekami a Turkami. Popierano ideę autonomii dla Grecji. Do Wielkiej Brytanii i Rosji dołączyła Francja, cała trójka zażądała wycofania wojsk egipskich. Po odmowie Egiptu i odrzuceniu przez Portę propozycji rozejmu trzy sprzymierzone państwa europejskie wysłały do Grecji flotę, która 20 października 1827 pod Nawarino pokonała siły turecko-egipskie. Resztę sił egipskich wyparły z Grecji wojska francuskie. ROSYJSKO-TURECKA WOJNA 1828-1829 przyczyniła się do upadku potęgi tureckiej; na mocy traktatu w Adrianopołu (1829) Turcy zrzekli się księstw naddunajskich (Mołdawia i Wołoszczyzna) i uznali autonomię grecką. W 1832, po wejściu w życie traktatu londyńskiego, Porta z oporami przyznała Grecji niepodległość. Patrz także JANCZARÓW BUNT 1826. GRECKA WOJNA 323-322 p.n.e. Patrz LAMIJSKA WOJNA 323-322 p.n.e. GRECKA WOJNA DOMOWA 1944-1949. Pod

koniec ŚWIATOWEJ WOJNY II greccy komuniści usiłowali przejąć władzę w Grecji okupowanej wówczas przez wojska brytyjskie, ale po sześciu tygodniach walki zostali pokonani (3 grudnia 1944-11 stycznia 1945). Brytyjczycy doprowadzili do rozejmu między rywalizującymi ugrupowaniami (umiarkowanymi i lewicowymi) i pomogli ustanowić rząd regencyjny pod przewodnictwem greckokatolickiego arcybiskupa. W maju, po wyborach, w których ludność Grecji opowiedziała się za przywróceniem monarchii i powrotem na tron króla Jerzego II (1890-1947), komuniści wspierani przez Albanię, Jugosławię i Bułgarię zaczęli opanowywać poszczególne części kraju. Rząd, który uzyskał pewne poparcie Wielkiej Brytanii, poszukiwał pomocy międzynarodowej. Prezydent USA Harry S. Truman (1884-1972) zaofiarował pomoc wojskową i gospodarczą Grecji (i Turcji), a Organizacja Narodów Zjednoczonych wezwała Albanię, Jugosławię i Bułgarię, aby zaprzestały udzielać pomocy rebeliantom. W1947 wojska rządowe wyparły komunistów do przygranicznych terenów na północy.

187

W sierpniu 1949, mimo wsparcia potępionych przez ONZ rządów państw socjalistycznych, komuniści utracili główne punkty oporu w górach, przy granicy grecko-albańskiej. Jugosławia przerwała pomoc rok wcześniej i zamknęła granicę. Wojna domowa skończyła się 16 października 1949. GRECKO-PERSKIE WOJNY 500-448 p.n.e.

W 500 p.n.e., za panowania króla Dariusza I (559P-486), rozległe imperium perskie było największym państwem świata antycznego. Po wybuchu JOŃSKIEGO POWSTANIA wspieranego przez Ateny, Dariusz chciał się zemścić na tym państwie. Pierwszą próbę udaremniło mu jednak zwycięstwo wojska ateńskiego w bitwie pod Maratonem w 490. Dariusz uznał, że najlepszym sposobem wzięcia odwetu będzie najazd na Europę. W 480 olbrzymia armia pod wodzą jego syna, Kserksesa I (519P-465), przerzuciła most przez Hellespont (Dardanele), podporządkowała sobie Tesalię i zwyciężyła w bitwie pod Termopilami, w której Spartanie i ich sojusznicy dowodzeni przez Leonidasa (zm. 480) stawili bohaterski opór na przełęczy górskiej (patrz PERSKI NAJAZD NA GRECJĘ 480-479 p.n.e.). Ale połączona flota grecka odniosła zwycięstwo nad flotą perską pod Salaminą w 480 i rozbiła ją u przylądka Mykale w 479, a armia grecka zadała klęskę znacznie liczniejszej głównej armii perskiej w wielkiej bitwie pod Platejami, w południowej Beocji. Po odsunięciu groźby perskiego najazdu jońskie miasta-państwa, pod przewodnictwem i przy pomocy Aten, utworzyły w 478 Ateński Związek Morski, zwany również symmachią delijską. Wojska greckie pod dowództwem Kimona (507P-449), ateńskiego wodza, syna Miltiadesa (540P-489), wyzwoliły spod panowania perskiego miastapaństwa w Tracji oraz wzdłuż wybrzeży Morza Egejskiego. W 466 siły Kimona zwyciężyły Persów w wielkiej bitwie na morzu i lądzie nad rzeką Eurymedont w Azji Mniejszej. Później Ateńczycy wsparli powstanie w Egipcie; wojskami greckimi dowodził Perykles (495P-429), który w 459 zablokował Memfis, stolicę Egiptu. W starciu z Persami

w 456 Grecy stracili dwie eskadry i razem z powstańcami zostali odcięci na wyspie na Nilu. Persowie rozpoczęli oblężenie, później zmienili bieg rzeki i rozbili Greków w 454. Wezwano wówczas Kimona, politycznego rywala Peryklesa, usuniętego przez ostracyzm po dojściu Peryklesa do władzy. Kimon poprowadził Ateńczyków do zwycięstwa pod Salaminą na Cyprze (450), a przed śmiercią (451) w czasie oblężenia Kition (Larnaka) zdążył odbić większą część Cypru. Wojnę zakończył w 448 pokój Kalliasa, w którym Persja zrzekła się zwierzchnictwa nad Grekami nad Morzem Egejskim. Pokój przetrwał 40 lat. Patrz także PELOPONESKA WOJNA PIERWSZA460-445 p.n.e. GRECKO-TURECKA WOJNA 1897 (trzydziestodniowa wojna). Prześladowania chrześcijan przez Turków w czasie KRETEŃSKIEGO POWSTANIA 1896 spowodowały wzrost antytureckich nastrojów w Grecji. Zmusiło to rząd grecki do zajęcia Krety. W odpowiedzi Porta rozpoczęła wojnę z Grecją. Grecy przeprowadzili dwie kampanie - jedną na Krecie, drugą w Tesalii. Turcy odparli oba ataki, zmuszając Greków do wycofania się z Krety i przyjęcia 19 maja 1897 rozejmu w Tesalii. Cztery miesiące później osiągnięto porozumienie pokojowe. Wojna okazała się katastrofalna w skutkach dla Grecji, która musiała zapłacić odszkodowania wojenne i straciła część Tesalii, ponadto powołano międzynarodową komisję do sprawdzenia greckich finansów. Turcy zgodzili się wycofać wojska z Krety i umożliwić ustanowienie tam międzynarodowego protektoratu pod przewodnictwem księcia Jerzego (1863-1913) z Grecji. Wojska tureckie opuściły wyspę w 1898; w 1913 traktat londyński kończący pierwszą BAŁKAŃSKĄ WOJNĘ usankcjonował połączenie Krety z Grecją. GRECKO-TURECKA

WOJNA

1921-1922.

Okupacja Turcji przez aliantów i podział dawnego imperium osmańskiego wywołały powszechny opór Turków. Ruchem oporu kierował Mustafa Kemal, znany później jako

188

Kemal Atatiirk (1881-1938), który przebywał w Ankarze, siedzibie tymczasowego rządu tureckiego. Jednym z celów ruchu oporu było wypędzenie armii greckiej z zachodniej Anatolii. Na mocy traktatu z Sevres z 1920 Grecja uzyskała Smyrnę (Izmir), ale Grecy chcieli także opanować Trację i możliwie dużą część Anatolii. Mimo niewystarczającego uzbrojenia i rozciągnięcia linii zaopatrzeniowych wojska greckie wkroczyły do Eskisehir; zostały odparte w dwóch bitwach pod Inonii (styczeń i marzec 1921), jednak uparcie posuwały się w kierunku Ankary. Grecy ponieśli klęskę w trzytygodniowej bitwie (24 sierpnia-16 września 1921) nad rzeką Sakaryą, około 110 kilometrów od Ankary, i musieli rozpocząć rozpaczliwy, trwający rok, 400-kilometrowy odwrót w kierunku Smyrny, którą oblegał Kemal i którą zdobył 9-11 września 1922. Turcy ujęli i zabili tysiące żołnierzy i cywilów greckich. Traktat w Lozannie z 24 lipca 1923, zastępujący traktat z Sevres, zakończył konflikt i zmusił Grecję do oddania Turcji wschodniej Tracji, wycofania wszystkich wojsk okupacyjnych, zwrotu wysp tureckich oraz do wymiany mniejszości tureckiej w Grecji na mniejszość grecką w Turcji. Patrz także TURECKA WOJNA o NIEPODLEGŁOŚĆ 1919-1923. GREKÓW l TURKÓW CYPRYJSKICH WOJNA 1963-1964.16 sierpnia 1963 oficjalnie ustanowiono Republikę Cypru, co miało zapobiec ewentualnemu przyłączeniu wyspy do Grecji lub Turcji. Ludność Cypru stanowią w trzech czwartych Grecy, a w jednej czwartej Turcy i inne narodowości, co powoduje, że kraj jest rozdarty nieustannymi walkami. Prezydent Cypru, Grek, arcybiskup Makarios III (1913-1977), który uroczyście wyrzekł się unii z Grecją (enosis), zasypywany był ciągle skargami Turków cypryjskich utrzymujących, że są prześladowani. Mieszkańcy zarówno Grecji, jak i Turcji namawiali swoich pobratymców na wyspie do stosowania przemocy. Wielka Brytania starała się nakłonić Grecję i Turcję do zagwarantowania pokoju na Cyprze. Pod koniec 1963 Turcy cypryjscy uważając, że greckie próby wprowadzenia zmian

w konstytucji zagrażają ich prawom, rozpoczęli walkę. W marcu 1964 Organizacja Narodów Zjednoczonych wysłała na Cypr jednostki pokojowe. Prezydent Stanów Zjedonczonych Lyndon B. Johnson (1908-1973) ostrzegł Turcję przed skutkami inwazji na wyspę; do ataku nie doszło. Mimo obecności na Cyprze żołnierzy z pokojowych formacji ONZ między Turkami i Grekami cypryjskimi ciągle dochodziło do walk. W sierpniu 1964 tureckie lotnictwo zaatakowało Greków na Cyprze. Makarios zwrócił się o pomoc do Egiptu i Związku Radzieckiego. W końcu ONZ doprowadziła do zawieszenia broni. Po wprowadzeniu przez rząd cypryjski ustaw uniemożliwiających de facto naruszanie praw Turków przemoc ustała, groźba wojny między Grecją i Turcją została zażegnana. GREKÓW l TURKÓW CYPRYJSKICH WOJNA 19T4. Obie rywalizujące strony z coraz większą zaciekłością naruszały chwiejny pokój ustanowiony na Cyprze w 1964 (patrz GREKÓW i TURKÓW CYPRYJSKICH WOJNA 1963-1964). W 1973 dokonano zamachu na życie cypryjskiego prezydenta arcybiskupa Makariosa III (1913-1977) i próbowano uprowadzić członka rządu; w obie akcje zamieszana była organizacja terrorystyczna EOKA, mająca swą bazę w Atenach. Na konferencji zwołanej przez opozycyjnych biskupów Makarios został pozbawiony tytułu arcybiskupa. Uchwałę odwołał synod, który także ukarał biskupów. W połowie lipca 1974 Grecka Cypryjska Gwardia Narodowa kierowana przez oficerów z Grecji obaliła Makariosa (który uciekł do Londynu) i powołała nowy rząd, który miał dążyć do unii (enosis) z Grecją. ONZ nie zdołała zapobiec rozwojowi wypadków, a konferencja w Londynie, w której wzięły udział wszystkie zainteresowane strony, nie doprowadziła do porozumienia. Turcja dokonała inwazji, pokonała Greków i zdobyła duże tereny w północno-wschodniej części Cypru, a ich mieszkańcy przygniatającą większością głosów opowiedzieli się za utworzeniem oddzielnego państwa. Zawieszenie broni, zawarte 22 lipca 1974 i gwarantowane przez ONZ,

189

ograniczyło działania wojenne do sporadycznych utarczek, ale upadek rządu greckiego spowodował wznowienie wojny, przerwanej 30 lipca 1974 kolejnym zawieszeniem broni. ONZ ustanowiła strefę buforową między greckimi i tureckimi terytoriami na wyspie. 16 sierpnia 1974 gwaranci konstytucji cypryjskiej (Wielka Brytania, Grecja i Turcja) doprowadzili do nowego zawieszenia broni z Turkami, które tym razem objęło prawie 40 procent obszaru wyspy. Makarios wrócił pod koniec 1974, zgodził się na autonomię Turków na zajmowanym przez nich terenie, sprzeciwił się jednak podziałowi wyspy. GRENADA, NAJAZD NA GRENADĘ 1983.

25 października 1983 o świcie amerykańska piechota morska, komandosi wojsk lądowych i marynarki oraz jednostki 82. Dywizji Spadochronowej wylądowały na małej wyspie karaibskiej, Grenadzie, wchodzącej w skład brytyjskiej Wspólnoty Narodów. Oficjalnym celem niespodziewanego ataku, w którym uczestniczyło kilka państw karaibskich, było zapewnienie bezpieczeństwa grupie tysiąca Amerykanów (w większości studentów medycyny); ich bezpieczeństwu miał zagrażać nowy marksistowski rząd wojskowy, który sześć dni wcześniej doszedł do władzy w wyniku przewrotu. Poprzedni premier, Maurice Bishop (1944-1983), został zabity podczas zamachu stanu. Organizacja Państw Wschodnich Karaibów i generalny gubenator Grenady, sir Paul Scoon (ur. 1935), poprosili USA o pomoc w ograniczeniu rosnących na wyspie wpływów Kuby i innych państw komunistycznych. Niewielka armia Grenady, wspierana przez żołnierzy kubańskich i robotników budujących duże lotnisko w Point Salines, stawiała opór przez kilka dni, w końcu jednak uległa przeważającym siłom inwazyjnym, których liczebność wzrosła z 1200 do ponad 7000 żołnierzy. Wielu Grenadyjczyków uciekło do dżungli i walczyło nadal. W ciągu miesiąca aresztowano przywódców wojskowego rządu, zatrzymano również Kubańczyków, Rosjan, Koreańczyków z Korei Północnej, Libijczyków, Niemców z Niemiec Wschodnich, Bułgarów oraz mieszkańców Grenady podejrza-

nych o komunizm i zamknięto ich w obozach. Do połowy grudnia 1983 wszystkie jednostki sił USA opuściły Grenadę, a Scoon mianował dziewięcioosobową radę, która rządziła krajem do wyborów. GRENADY OBLĘŻENIE 1491-1492. Do 1490 większa część Grenady, królestwa Maurów w południowej Hiszpanii (patrz HISZPAŃSKO-MUZUŁMAŃSKA WOJNA 1481-1492), wpadła w ręce wojsk chrześcijańskiej Kastylii. W stolicy królestwa, Grenadzie, mieszkańcy nie zdecydowali się na uznanie zwierzchnictwa króla. W 1490 król Ferdynand V (1452-1516) i królowa Izabela I (1451-1504), władcy Kastylii i Aragonii zażądali poddania się Grenady. Mieszkańcy wezwali sułtana Muhammada XI, znanego jako Boabdil (zm. 1527), by podjął walkę w obronie miasta; sułtan spełnił ich prośbę. W kwietniu 1491 Kastylijczycy rozpoczęli oblężenie miasta, zbudowali obóz wojskowy Santa Fe i skutecznie odcięli Grenadę od świata. Przeważające siły chrześcijańskie odpierały wszystkie wypady muzułmanów. W obliczu zagrażającego głodu Boabdil rozpoczął negocjacje i poddał się 2 stycznia 1492. Ferdynand i Izabela 6 stycznia wjechali do miasta; rządzili wielkodusznie, zapewnili swobodę wyznania, zezwolili miastu na ustanowienie własnego samorządu. Maurom pozwolono na emigrację do Afryki Północnej. Upadek Grenady zakończył panowanie muzułmanów w Hiszpanii. GUANAJUATO, MASAKRA W GUANAJUATO 1810. Meksykański ksiądz Miguel Hidalgo y Costilla (1753-1811) wezwał do zrzucenia hiszpańskiego jarzma (patrz MEKSYKAŃSKIE POWSTANFE 1810-isn) i poprowadził powstańców - Indian i Metysów - do miasta Guanajuato w środkowym Meksyku. Zwolennicy Hidalgo ujęli i wymordowali zabarykadowanych w składzie towarowym urzędników rządu hiszpańskiego, Kreoli (potomków tubylców oraz Hiszpanów) i innych, a potem spustoszyli miasto. „GUGLERÓW" WOJNA 1375-1376. Enguerrand VII de Coucy (1340-1397), później

190

hrabia Soissons, zgłaszał pretensje do Argowii, którą rządził jego habsburski kuzyn, książę Leopold III (1351-1386) z Austrii. W czasie drugiej fazy STULETNIEJ WOJNY de Coucy dostał od króla Francji pozwolenie i pieniądze na zebranie l O-tysięcznej armii francuskich i angielskich najemników, do których na zaproszenie de Coucy'ego przyłączyli się rycerze. Armia przeszła przez Francję do Alzacji, pustosząc mijane obszary, ruszyła na południe, przez Jurę do Bazylei i weszła do dolnej Argowii w listopadzie 1375. Najemnicy nosili ciężkie płaszcze ze spiczastymi kapturami (nazywane „gugler" w niemieckim dialekcie szwajcarskim, stąd ich przydomek i nazwa tej wojny). Leopold, zajmujący wygodną pozycję w Breisach, bardziej na północy, nie chciał walczyć. Szwajcarzy znienawidzili go za rozkaz systematycznego pustoszenia Argowii, aby nie zostawiać wojsku de Coucy'ego żadnej wioski, ludzi, łupów, a co najważniejsze - żadnej żywności. De Coucy popełnił błąd, podzielił bowiem „guglerów" na trzy oddziały, mające walczyć ze stawiającymi opór wojskami mieszkańców małego Związku Szwajcarskiego, zaprawionymi już w przeciwstawianiu się agresji austriackiej. Na pomoc Szwajcarom przybyli mieszkańcy Berna, którzy pokonali „guglerów" pod Fraubrunnen (26 grudnia 1375). Wiosną 1376 „guglerzy" musieli przebić się na zachód przez Jurę do Francji. Patrz AUSTRIACKO-SZWAJCARSKA WOJNA 1385-1388.

GUJANA, NAPAD NA GUJANĘ 1969. Uzbrojone bandy brazylijskich buntowników zaatakowały Gujanę, zajęły miasta Lethem i Annai w pobliżu granicy w południowo-zachodniej Gujanie (2 stycznia 1969); po paru dniach usunęła je stamtąd armia Gujany. Zginęło kilku policjantów i cywilów. Bandycki napad był prawdopodobnie finansowany przez Amerykanów, właścicieli olbrzymich hodowli bydła na tym terenie; mieli oni zamiar ustanowić tam niepodległe państwo, którym rządziliby bez przeszkód ze strony rządu Gujany. GUPTÓW DYNASTII PODBOJE 320-467. Po

załamaniu się imperium Mauriów (patrz MAU-

RIÓW IMPERIUM PODBOJE 325-232 P.n.e.) jednym z

państw utworzonym przez obcych najeźdźców w Indiach było państwo Kuszanów, założone przez azjatyckich nomadów około 40 n.e. W III w. państwo to zaczęło podupadać, a w okresie gdy Ćandragupta I (zm. 335) wraz z ręką księżniczki Lićchawi odziedziczył królestwo Magadhy (ok. 320), było już bardzo słabe. Ćandragupta poszedł w ślady poprzednika, powiększając królestwo od strony zachodniej - w chwili jego śmierci państwo sięgało po Allahabad. Jego syn Samudragupta (ok. 330-380) rozszerzył obszar królestwa na wschodzie po Assam, a na zachodzie do granicy z Pendżabem, zmusił do hołdu 12 królestw położonych na równinie Dekanu i walczył z Sakami (Scytami), dotarł do ich stolicy Udźdźajn (w dzisiejszym stanie Madhja-Pradesz). Jego syn Ćandragupta II (wzmian. 380-414) powiększył posiadłości Guptów, podbijając pozostałości królestwa Saków (w obecnym stanie Bombaj). Ze stolic Pataliputra (Patna) i Udźdźajnu dynastia Guptów panowała nad całym obszarem północnych Indii z wyjątkiem północno-zachodniego krańca, gdzie znajdowały się przejścia, przez które stale wdzierali się najeźdźcy. Ustawiczne najazdy Białych Hunów (Heftaktów) doprowadziły w końcu w drugiej połowie VI w. do upadku królestwa. Zarówno północne, jak i południowe Indie wróciły do stanu sprzed okresu Mauriów, to znaczy rozpadły się na małe państwa, walczące między sobą o panowanie nad szlakami handlowymi i portami - na północy w dolinach rzek Indus i Ganges, na południu, w przybrzeżnych regionach poniżej Zwrotnika Raka. Patrz także ĆALUKjów DYNASTII WOJNY 543-555; ĆALUKJÓW WOJNA PRZECIW HARSZY 020. GURKHÓW WOJNA 1814-1816. Znani z waleczności Gurkhowie, najważniejsza grupa etniczna w Nepalu, zagarniali wsie i zbierali dochody z obszarów ciągnących się w Indiach od Dardżiling do Simli, co zaniepokoiło brytyjską Kompanię Wschodnioindyjską. Kompania wystosowała ultimatum do rządu w Katmandu, stolicy Nepalu. Gdy Gurkhowie

191

je odrzucili, Brytyjczycy wkroczyli do Nepalu i założyli tam policyjne forty. Gurkhowie w odwecie urządzali zasadzki na wojska brytyjskie. W końcu Brytyjczycy podbili Nepal, wkraczając na jego terytorium czterema górskimi szlakami; w 1815 zmusili Gurkhów do kapitulacji. Uzgodniono zawieszenie broni, wkrótce jednak spory co do postanowień traktatu spowodowały wznowienie walk. W 1816 Brytyjczycy pod dowództwem sir Davida Ochterlonyego (1758-1825) odnieśli decydujące zwycięstwo w dolinie Katmandu. Nepal stracił część terytorium, w tym Sikkim i Simlę. Oddziały Gurkhów, służących później w armii brytyjskiej, odznaczyły się biegłością w sztuce wojennej. OWATEMALSKA REWOLUCJA 1954. W 1950 przy poparciu armii i kilku lewicowych partii politycznych na prezydenta Gwatemali został wybrany liberał, pułkownik Jacobo Arbenz Guzman (1913-1971). Arbenz podpisał później popieraną przez komunistów uchwałę o reformie rolnej (1952), wywłaszczającą wielkich właścicieli ziemskich, w tym także United Fruit Company. W marcu 1954 Stany Zjednoczone i kilka państw Ameryki Łacińskiej zebrało się na konferencji państw amerykańskich i potępiło nasilający się na półkuli zachodniej ruch komunistyczny. Niebawem do Gwatemali dotarł polski statek z bronią z państw komunistycznych, USA zaś posłały broń do Hondurasu i Nikaragui. 18 czerwca 1954 dwutysięczna armia antykomunistyczna pod dowództwem podpułkownika Carlosa Castillo Armasa (1914-1957) wkroczyła do Gwatemali z terytorium Hondurasu i szybko posuwała się w głąb kraju, nie napotykając oporu armii Arbenza Guzmana. Rząd Gwatemali starał się o pomoc Rady Bezpieczeństwa ONZ i Związku Radzieckiego; Unia Państw Amerykańskich rozpoczęła dochodzenie w sprawie konfliktu, nim jednak organizacje międzynarodowe podjęły decyzje, Arbenz stracił władzę i 28 czerwca 1954 uciekł do Meksyku. Stolicę, Gwatemalę, zajął Castillo Armas, który stanął na czele rządzącej junty, a potem został wybrany na prezydenta.

GWATEMALSKA WOJNA 1885. W 1871 liberałowie pod przewodnictwem Miguela Garcii Granadosa (1809-1878) i Justo Rufino Barriosa (1835P-1885) po 90 dniach walk zdobyli stolicę i obalili rząd. Był to koniec długiego okresu władzy konserwatystów. Granados był prezydentem przez dwa lata, wycofał się w 1873, a jego miejsce zajął Barrios, naczelny dowódca sił zbrojnych. Rządząc po dyktatorsku, Barrios ograniczył władzę Kościoła i poprawił sytuację gospodarczą kraju, forsując uprawę kawy, podstawowego artykułu przeznaczonego na eksport. W 1876 niepowodzeniem zakończyły się jego starania doprowadzenia do pokojowej unii krajów Ameryki Środkowej. 25 lutego 1885 Barrios wezwał do ustanowienia republiki zjednoczonej Ameryki Środkowej, której byłby prezydentem i naczelnym dowódcą sił zbrojnych. Proponowaną konfederację poparł Honduras, który sprzymierzył się z Gwatemalą, ale Salwador, Nikaragua i Kostaryka odrzuciły propozycję. Meksykański prezydent Porfirio Diaz (1830-1915) również wyraził sprzeciw 1 rozmieścił wojska wzdłuż granicy meksykańsko-gwatemalskiej. Mając nadzieję na utworze nie konfederacji metodami siłowymi, Barrios wkroczył z wojskiem do Salwadoru, poniósł porażkę i poległ w bitwie pod Chalchuapa 2 kwietnia 1885. Kolejna próba zjednoczenia Ameryki Środkowej zakończyła się fiaskiem. GWINEI-BISSAU WOJNA O NIEPODLEGŁOŚĆ 1962-1974. W 1956 Amilcar Cabral (1921-1973) założył Afrykańską Partię Niepodległości Gwinei i Zielonego Przylądka (PAIGC), która bez powodzenia starała się wynegocjować niepodległość dwóch zamorskich prowincji Portugalii: Gwinei Portugalskiej (Gwinea-Bissau) i Wysp Zielonego Przylądka. Przygotowując się do walki zbrojnej PAIGC znalazła mocne poparcie gwinejskich mieszkańców obszarów położonych w głębi zachodniej Afryki. Pod koniec 1962 małe grupy powstańcze zaczęły atakować portugalskie posterunki wojskowe i policyjne i w niedługim czasie wyparły cudzoziemców z dużej części kraju. Każda grupa miała swój obóz w lesie, z którego wyruszała na akcje par-

192

tyzanckie. Portugalczycy ściągnęli z Lizbony wojsko i samoloty, które zbombardowały obozy partyzantów. Jedności powstańców zagrażały waśnie plemienne i rozpowszechniona wiara w magię; by zapobiec rozłamowi, Cabral zwołał radę swoich dowódców i wyjaśnił im, że ruch wyzwoleńczy nie powiedzie się, jeżeli żołnierze nie będą traktowali ludności sprawiedliwie i jeśli nadal będą wierzyć w czary. Jak powiedział Cabral, PAIGC stanowi „podwójną rewolucję" - przeciwko kolonializmowi oraz przeciwko dawnym, zacofanym przesądom. W 1973 PAIGC opanowała dwie trzecie obszaru Gwinei Portugalskiej, pro-

klamowała niepodległość i przemianowała prowincję na Republikę Gwinei-Bissau. Portugalczycy odmówili jej uznania, ale zamach stanu w Lizbonie (1974) doprowadził do powstania nowego rządu, który jeszcze w tym samym roku uznał niepodległość Gwinei. Po zabójstwie Amilcara na początku 1973 prezydentem został jego brat, Luis de Almeida Cabral (ur. 1931). Na mocy oddzielnego porozumienia z Portugalią Wyspy Zielonego Przylądka zostały w 1975 niepodległą republiką. Patrz także ANGOLI WOJNA o NIEPODLEGŁOŚĆ 1961-1976; MOZAMBIKU WOJNA o NIEPODLEGŁOŚĆ 1962-1974.

193

H HABSBURGÓW AUSTRIACKICH ZATARGI 1606-1612. Rada rodzinna Habsburgów austriackich (1605) zmusiła psychotycznego cesarza Świętego Cesarstwa Rzymskiego Rudolfa II (1552-1612) do powierzenia namiestnictwa na Węgrzech jego bratu Maciejowi (1557-1619). Ten zawarł pokój z przywódcą Węgrów i księciem Siedmiogrodu Stefanem Bucskayem i z Turcją (1606). Oba traktaty wywołały niezadowolenie Rudolfa, który zamierzał odebrać namiestnictwo Maciejowi. Ten jednak za cenę ustępstw dla Węgrów, a także dla protestantów, uzyskał poparcie stanów węgierskich, a następnie także austriackich (1608), opanował zbrojnie Morawy, ale mimo wkroczenia z armią do Czech nie uzyskał ich poparcia. Rudolf odstąpił Maciejowi koronę węgierską oraz władzę w Austrii i na Morawach. W 1609 Rudolf, by pozyskać Czechów, zapewnił im wolność wyznania. Prawdopodobnie on to sprowadził w 1611 do Czech niepłatne wojska arcyksięcia Austrii, swego bratanka Leopolda, biskupa katolickiego Passawy, w niejasnym celu użycia ich przeciw Maciejowi lub przeciw Czechom. Stany czeskie zmusiły następnie Rudolfa do zrzeczenia się tronu czeskiego. Rudolf utrzymał jedynie tytuł cesarza (1611), który w rok później, po jego śmierci, przypadł Maciejowi. Patrz także TRZYDZIESTOLETNIA WOJNA 1618-1648.

HABSBURGÓW l WALEZJUSZY WOJNA 15471559. Po śmierci króla Francji Franciszka I (1494-1547) jego syn i następca, Henryk II (1519-1559), wznowił wojnę Wa-lezjuszy z Habsburgami, a konkretnie wojnę przeciw cesarzowi Świętego Cesarstwa Rzym-

skiego Karolowi V (1500-1558), który jako Karol I rządził również Hiszpanią (patrz WŁOSKIE WOJNY MIĘDZY KAROLEM v i FRANCISZKIEM i). Po ANGIELSKO-FRANCUSKIEJ WOJNIE 1549-1550 wojska francuskie w 1552 najechały Toskanię, ale 2 sierpnia 1553 poniosły klęskę w bitwie pod Marciano. Dowódca francuski Blaise de Montluc (1501P-1577) został oblężony w Sienie, która po zrzuceniu jarzma hiszpańskiego poddała się Francuzom. Wojska cesarskie pod wodzą Cosimo I Medici (1519-1574), księcia Florencji, zmusiły Francuzów po 15 miesiącach do kapitulacji (1554). W 1555 Siena wróciła pod panowanie hiszpańskie. Wojska francuskie wsparte przez siły papieskie wkroczyły do królestwa Neapolu (1556), ale w 1557 musiały się wycofać (patrz ANGIELSKO-FRANCUSKA WOJNA 1557-1560). Przy poparciu niemieckich książąt protestanckich Henryk opanował Metz, Toul i Yerdun w Lotaryngii (1552). Wojnę zakończył traktat z Cateau-Cambresis z 1559; Francja zrzekła się wszystkich roszczeń do terytoriów we Włoszech, z wyjąddem przygranicznego regionu Saluzzo; Sabaudia i Piemont (oprócz Turynu i kilku miast) przeszły w ręce Emanuela Filiberta (1528-1580); Królestwo Neapolu i Mediolan przejął król Hiszpanii Filip II (1527-1598), niezależnymi republikami pozostały jedynie Wenecja, Genua, Lukka i San Marino. Zachowała natomiast Francja swoje zdobycze w Lotaryngii. HABSBURGÓW WOJNA DYNASTYCZNA 1439-1457. Śmierć w 1439 Albrechta II (1397-1439), pierwszego habsburskiego cesarza Świętego Cesarstwa Rzymskiego, stała się przyczyną bezkrwawego kryzysu dynastycznego i rodzin-

194

nego Domu Habsburgów. Przed objęciem władzy cesarskiej Albrecht sprawowai rządy w Austrii, Czechach i na Węgrzech, a jego jedynym następcą był pogrobowiec Władysław (1440-1457). Po śmierci Albrechta głową rodu Habsburgów został jego kuzyn, Fryderyk V (1415-1493), książę Austrii Wewnętrznej (Styria, Karyntia i Kraina). Chcąc rządzić w imieniu Władysława, przejął opiekę nad chłopcem, mimo że nie został prawnie mianowany regentem. Sprzeciwił się temu wódz węgierski Jan Hunyadi (1387-1456), regent Węgier, który domagał się przekazania Władysława pod jego opiekę, chcąc tym wzmocnić swój autorytet. W 1446 Hunyadi wprowadził wojska węgierskie do Styrii i zażądał wydania Władysława, ale Fryderyk przekazał następcę tronu rozjemcy, kardynałowi. Hunyadiego nakłoniono, by - zamiast opiekować się Władysławem - podjął krucjatę przeciw Turkom (patrz WĘGIERSKO-TURECKA WOJNA 1444-1450). W 1451 Fryderyk musiał przeciwstawić się buntowi panów austriackich, którzy także domagali się wydania im Władysława, zdołał jednak zachować bezprawną regenqę. Również w 1451 zaspokoił roszczenia Czechów upominających się o chłopca; mianował regentem w Czechach Jerzego z Podebradów (1420-1471); później Jerzy został królem Czech. W 1452 Wiener Neustadt (Austria), stolicę Fryderyka - wówczas już cesarza Świętego Cesarstwa Rzymskiego, Fryderyka III - obiegła 16-tysięczna armia pod wodzą kuzyna Władysława, Ulryka hrabiego Cylii (zm. 1456), dzierżącego władzę w Austrii. Fryderyk wydał Władysława, którego Ulryk zabrał do Wiednia. W wyniku przewrotu Ulryk stracił władzę, ale zatrzymał Władysława i był jego doradcą. W 1453 Władysław został koronowany jako Władysław V; po osiągnięciu pełnoletności w 1455 władca wystąpił przeciw Hunyadiemu i Jerzemu z Podebradów i sam sprawował krótkotrwałe rządy w Czechach i na Węgrzech. Zmarł w 1457; prawdopodobnie został otruty. HABSBURSKO-CZESKA WOJNA 1274-1278.

W 1246 wygasła w Austrii dynastia Babenbergów. Cesarz Świętego Cesarstwa Rzym-

skiego Rudolf I Habsburg (1218-1291) uważał, że jako cesarz ma prawo do austriackich ziem, natomiast innego zdania był król czeski Przemysł Otokar II Wielki (1230?-1278). Jego ojciec Wacław I i on sam w latach 1251-1269 włączyli Austrię, Styrię i Krainę do Czech. W 1274 sejm w Ratyzbonie uznał za nieprawne zdobycze Przemyśla, a Rudolf, w 1276 wyruszył przeciw Przemysłowi. Do Rudolfa przyłączyli się również rycerze bawarscy. Rudolf rozpoczął oblężenie Wiednia ufortyfikowanego przez Przemyśla. Rycerstwo austriackie opuściło Przemyśla, a w Czechach wybuchł bunt rodu Yitkowców przeciw niemu. Bawarscy rycerze zdobyli bogate zapasy żywności w Klosterneuberg w pobliżu Wiednia, z których wojska Rudolfa korzystały w czasie oblężenia. Odcięci od pomocy z Czech, wiedeńczycy poddali się i uznali Rudolfa za swego władcę. Po kilku porażkach Przemysł zrzekł się wszystkich ziem, z wyjątkiem Czech i Moraw (1276). Zgnębiony stratami i uznaniem zwierzchnictwa Rudolfa nad Morawami i Czechami, Przemysł sprzymierzył się z książętami polskimi i wschodnioniemieckimi. Odrzucił wezwanie Rudolfa do negocjacji i ruszył na Wiedeń. Wojska Rudolfa wzmocnione siłami Alzacji i Szwabii przystąpiły do walki i zwyciężyły armię Przemysła w bitwie pod Marchfeld (Durnkrut w Dolnej Austrii) 26 sierpnia 1278; Przemysł zginął w walce. Następca Przemyśla, król Wacław II (1271-1305), przywrócił Czechom potęgę i świetność, a Rudolf utrwalił swoje zdobycze dzięki politycznym małżeństwom swoich dzieci. HAITAŃSKA REWOLTA 1915. Na początku 1915 Yilbrun Guillaume Sam (zm. 1915) i jego zwolennicy przejęli władzę w Haiti. W kraju panował chaos z powodu wybuchających powstań. Sam został prezydentem, ale już 28 lipca 1915 został zamordowany przez zrewoltowany tłum. Wobec panującej anarchii na rozkaz prezydenta USA Woodrowa Wilsona (1856-1924) na Haiti przybyła piechota morska USA, która miała chronić cudzoziemców i ich mienie. Wojska USA nadzorowały

195

wybory prezydenckie. Prezydentem został Philippe Sudre Dartiguenave (1863-po 1922). Nowy szef państwa wcielił w życie traktat podpisany 16 września 1915, zgodnie z którym Haiti znalazło się pod politycznym i ekonomicznym protektoratem USA; kontrolę celną przekazano amerykańskim urzędnikom, pod amerykańską kontrolę przeszła również haitańska żandarmeria. HAITAŃSKA WOJNA DOMOWA 1806-1820.

W 1804 Jean Jacąues Dessalines (1758-1806) przyjął tytuł cesarza Haiti, Jakuba I (patrz HAITAŃSKO-FRANCUSKA WOJNA isoi-isos), ale w 1806 został zamordowany, gdy usiłował zdławić powstanie Mulatów. Wkrótce wybuchła wojna o panowanie nad Hispaniolą (Haiti); starli się w niej Henri Christophe (1767-1820) z północy i Alexandre Petion (1770-1818) z południa. W Samo Domingo (Republika Dominikany), we wschodniej części wyspy, wojska francuskie walczyły w 1808 z powstaniem hiszpańskich kolonistów. Dzięki brytyjskiej pomocy powstańcy pokonali Francuzów, wyparli napierających Haitańczyków z Santo Domingo i w 1808 podpisali pakt w Bondilli, w którym uznali zwierzchnictwo Hiszpanii. Na zachodzie Christophe ogłosił się w 1811 królem całej wyspy, Henrykiem I. Mimo ciągłych walk z Petionem i jego zbuntowanymi Mulatami, nowy król zbudował wielki pałac Sans Souci i fortecę w górzystym terenie na południe od Cap-Haitien. Petion ustanowił na południu Haiti republikę, został wybrany na prezydenta i sprawował ten urząd do śmierci w 1818. Jego następca, Mulat Jean Pierre Boyer (1776-1850), walczył z powodzeniem z Christophe'em aż do jego samobójczej śmierci w 1820, a następnie zjednoczył obie części Haiti i objął urząd prezydenta. Patrz także HAITAŃSKI POWTÓRNY PODBÓJ SANTO DOMINGO 1822. HAITAŃSKIE POWSTANIE 1858-1859. Po

prezydenturze Jeana Pierre'a Boyera (1776-1850), którego skorumpowane i gospodarczo nieudolne rządy obalono w 1843,

na Haiti nastał długi okres ucisku i niepokojów. W 1847, cztery lata po zamachu stanu, prezydentem Haiti został Murzyn Faustyn Elie Soulouąue (1785-1867), dawny niewolnik, który w 1849 proklamował się cesarzem Faustynem I. Faustyn rządził stosując niezwykle ostre represje, utrzymywał wystawny dwór i parokrotnie bez powodzenia usiłował podbić sąsiednią Dominikanę. Ostatecznie po krwawym powstaniu (1858-1859) został zdetronizowany. Rebelia była głównie dziełem Mulatów, którzy wcześniej popierali cesarza. Soulouąue uciekł i pozostał na wygnaniu. Przywódca powstania, niegdyś jeden z generałów cesarza, Nicholas Fabre Geffrard (1806-1879), proklamował republikę, został prezydentem i starał się wprowadzić niezbędne reformy, jednakże z nikłym powodzeniem. Stany Zjednoczone uznały jego rząd w 1862. Rządem wstrząsały ustawiczne powstania, aż w końcu w 1867 Geffrarda usunięto i skazano na wygnanie. W kraju ponownie zapanował chaos i rządy przemocy, kilkakrotnie wybuchały powstania (1870, 1874, 1876 i 1888-1889), aż wreszcie przywrócono porządek i prawo. Poważnym problemem były nadal wrogie stosunki panujące między Murzynami a Mulatami. Podobnie jak w Dominikanie, w drugiej połowie XIX w. krajem rządzili okrutni władcy, zajmujący się głównie dławieniem częstych powstań i odpieraniem najazdów. HAITAŃSKIE POWSTANIE 1918-1919. Na

Haiti, pozostającej od 1915 pod politycznym i ekonomicznym protektoratem USA (patrz HAITAŃSKA REWOLTA 1915), w 1918 przeprowadzono pod nadzorem wojsk amerykańskich plebiscyt, w wyniku którego - przy bardzo wątpliwym stosunku głosów 98 225 do 768 - weszła w życie nowa konstytucja. Wyborów do władz nie przeprowadzono; prezydentem Haiti pozostał Philippe Sudre Dartiguenave (1863-po 1922), rządy sprawowali oficerowie amerykańscy. Żandarmeria przywróciła pańszczyznę, by zmusić wieśniaków haitańskich do pracy. W końcu

196

1918 w okolicy Hinche Haitańczycy pod dowództwem Charlemagne Perlate'a (zm. 1919) i Benoit Batraville'a (zm. 1919) zbuntowali się przeciw pańszczyźnie i obecności USA na Haiti. Siły powstańców liczące od 20 do 40 tysięcy ludzi były źle uzbrojone, ale pełne wiary we własne siły (miał ich chronić czarodziejski napój). Siejąc terror powstańcy dotarli do stolicy Haiti, Port-au-Prince, gdzie rozgromiła ich żandarmeria z pomocą piechoty morskiej USA i lotnictwa; Perlate i Batraville zostali rozstrzelani. Na wyspie przywrócono spokój, a amerykańska okupacja została przedłużona do 1934. HAITAŃSKI POWTÓRNY PODBÓJ SANTO DOMINGO 1822. Powrót na tron hiszpański reakcyjnego króla Ferdynanda VII (1784-1833) w 1814 wywołał niezadowolenie lojalnych niegdyś mieszkańców Santo Domingo (Republika Dominikany), kolonii hiszpańskiej, przekazanej wcześniej Francji, a potem opanowanej przez Haitańczyków (patrz TOUSSAINTA L'OUVERTURE'A POWSTANIE 1793-1803). 30 listopada 1821 Santo Domingo ogłosiło niepodległość, przyjęło nazwę Hiszpańskie Haiti i wydelegowało wysłannika do wyzwoliciela Ameryki Południowej, Simona Bolivara (1783-1830) z propozycją unii z Wielką Kolumbią (patrz KOLUMBII WOJNA o NIEPODLEGŁOŚĆ 1810-1819). Nim wysłannik zdołał dotrzeć do Bolivara, Jean Pierre Boyer (1776-1850), prezydent Haiti, ogłosił, że Dominikana poddała się prawom Haiti, wprowadził wojska do kolonii, wyparł Hiszpanów i zjednoczył całą Hispaniolę (Haiti i Republika Dominikany) pod swoją władzą. Patrz także HAITAŃSKA WOJNA DOMOWA 1806-1820. HAITAŃSKO-FRANCUSKA WOJNA 1801-1803. Frangois Dominiąue Toussaint L'Ouverture (1743-1803) zostawszy gubernatorem generalnym całej wyspy Hispaniola (Haiti), przywrócił porządek i zreorganizował rząd zgodnie z nową konstytucją z 1801 (patrz TOUSSAINTA L'OUVERTURFA POWSTA-

1793-1803). Chcąc odzyskać panowanie nad wyspą i przywrócić niewolnictwo, Napoleon Bonaparte (1769-1821) wysłał na Haiti swego szwagra, Charles'a Yictora Leclerca (1772-1802), na czele około 25 tysięcy żołnierzy. Po wylądowaniu w Cap-Francais (Cap-Haitien) Francuzi ujrzeli płonące miasto, podpalone przez wycofującą się armię murzyńską pod dowództwem Henri Christophe'a (1767-1820). W głębi wyspy Francuzi natrafili na zacięty opór; ponadto padali ofiarą chorób, zwłaszcza żółtej febry. Pod koniec marca 1802, pod Cretea-a-Perriot siły Leclerca pokonały około 1200 Murzynów dowodzonych przez Jeana Jacques'a Dessalines'a (1758-1806). Wkrótce potem Dessalines, Christophe i większość ich zwolenników przeszła na stronę Leclerca. Uzyskawszy obietnicę amnestii, Toussaint złożył broń, mimo to został zdradziecko ujęty i wysłany jako jeniec do Francji, gdzie zmarł rok później, 7 kwietnia 1803. Przez pewien czas Christophe i Dessalines służyli w wojsku francuskim, pomagając w walce z partyzantką złożoną z Murzynów i Metysów. Dowiedziawszy się, że Napoleon zamierza przywrócić na wyspie niewolnictwo, obaj zdezerterowali. Bez posiłków, które nie dotarły z powodu blokady portów francuskich przez Wielką Brytanię (patrz NAPOLEOŃSKIE WOJNY isos-isis), dziesiątkowani przez żółtą febrę, żołnierze francuscy musieli poddać się czarnym przywódcom powstania i opuścić Hispaniolę w listopadzie 1803. Na początku 1804 Dessalines ogłosił Haiti niepodległą republiką i sam stanął na czele rządu. Patrz także HAITAŃSKA WOJNA NIE

DOMOWA 1806-1820.

HAITI (SANTO DOMINGO) REBELIA. Patrz

HAITAŃSKA WOJNA DOMOWA isoe-iszo.

HALIDON HILL, BITWA POD H ALI DON HILL 1333. Gdy hrabiowie Douglas i Moray wyparli nowo korowanego króla Szkocji Eduarda Balliola narzuconego przez Anglię za jej granicę (patrz DUPPLIN MOOR, BITWA POD DUPPLIN MOOR 1332), król Anglii Ed-

197

ward III (1312-1377) wysłał wojska, które 19 lipca 1333 stoczyły bitwę ze Szkotami wiernymi narodowemu królowi Dawidowi II (1324-1371) pod Halidon Hill w pobliżu Berwick-upon-Tweed w północno-wschodniej Anglii. Stosując taktykę, która zapewniła zwycięstwo pod Bannockburn w 1314, Szkoci ruszyli na Anglików ze wzgórza, u którego podnóża znajdowało się bagno. Ale Szkoci popełnili błąd; weszli w bagno i ugrzęźli w nim, a wówczas stali się doskonałym celem dla angielskich łuczników. Dziesięcioletniego Dawida II w 1334 wysłano do Francji, a jego regent Andrew Moray rządził częścią Szkocji położoną na północ od Forth. Na południu drugi tron szkocki „objął" Edward Balliol, który zawdzięczał swoje panowanie angielskim wojskom. Moray wyparł go ze Szkocji w 1341. HANNIBALA WOJNA. Patrz PUNICKA WOJNA

DRUGA 218-202 p.n.e.

HANNIBALA ZDOBYCIE AKRAGAS 406 p.n.e. Wojska Kartaginy wróciły na Sycylię, by powtórzyć HANNIBALA ZDOBYCIE HIMERY w 408, tym razem wojskami dowodził nie tylko Hannibal (zm. 406), wnuk Hamilkara, ale i znakomity Himilkon (zm. 397), wnuk cioteczny Hamilkara. Obiegli oni na południowym wybrzeżu Akragas (Agrigento). Hannibal zmarł w czasie oblężenia, ale Himilkon zyskał sławę, gdyż zdobył miasto. Wojska kartagińskie splądrowały i zburzyły miasto. W czasie wojny HIMILKONA wojska kartagińskie podjęły działania przeciw pozostałym miastom greckim na wybrzeżu. HANNIBALA ZDOBYCIE HIMERY 4O8 p.n.e.

Kartagina nigdy nie zapomniała swojej porażki pod Himerą, na północnym wybrzeżu Sycylii w czasie KARTAGINY I SYRAKUZ WOJNY, także Hannibal (starszy) (zm. 406) pamiętał o śmierci swojego dziadka Hamilkara, który poległ tam w 480. Zebrał liczne wojska i rozpoczął oblężenie Himery. Syrakuzom nie udało się jej wes-

przeć; Hannibal z Kartagińczykami opanowali miasto, zburzyli je i dokonali rzezi jeńców. HARMARA PORAŻKA 1790. Gubernator Terytorium Północno-Wschodniego, Arthur St. Clair (1736P-1818), polecił generałowi Josiahowi Harmarowi (1753-1813) poprowadzenie ekspedycji karnej przeciw wojowniczym Indianom osiadłym wzdłuż rzeki Maumee (w obecnym stanie Ohio). 26 września 1790 Harmar wyruszył na czele około 1100 żołnierzy wojsk terytorialnych, z których tylko 320 służyło w wojskach regularnych, reszta była źle wyszkolona i uzbrojona. Połączeni w dość luźnym związku Indianie pod przewodnictwem wodza Małego Żółwia (1752-1812) zwabili ich daleko w głąb indiańskiego terytorium i tam wpędzili w zasadzkę. Kontrataki Harmara w pobliżu obecnego Fort Wayne (Indiana) zakończyły się klęską. Wojska musiały się wycofać. W swych raportach Harmar przedstawiał te starcia jako zwycięstwa. Na żądanie Kongresu przeprowadzono później dochodzenie, które oczyściło Harmara z zarzutów, mimo to Harmar zrezygnował ze służby wojskowej. Patrz także ST. CLAIRA PORAŻKA 1791. HARPERS FERRY, NAPAD NA HARPERS FER-

RY. Patrz BROWNA NAPAD NA HARPERS FER RY 1859. HAWAJSKIE WOJNY 1782-1810. W 1782 Kamehameha I Wielki (1758P-1819) i jego kuzyn odziedziczyli panowanie nad największą wyspą Hawajów, Hawaii. Całe Hawaje - archipelag na Oceanie Spokojnym - podzielone były wówczas między rywalizujących miejscowych wodzów. Dwaj z nich toczyli spory i prowadzili wojnę, w której w bitwie pod Mokuohai (1782) poległ kuzyn Kamehamehy. Prowadząc na swej wyspie walkę z rywalizującymi wodzami, Kamehameha zdecydował się na podbój wysp położonych na zachodzie (według legend miał zjednoczyć wyspy pod swoim panowaniem,

198

podnosząc bunt i zabijając poprzednich władców). W 1790 najeźdźcy zdobyli Maui; napastnicy pono zabili w pobliżu Wailuku tak wielu wrogów, że ich ciała zatarasowały koryto strumienia. Rok później Kamehameha, który zaopatrzył się w broń palną u amerykańskich i europejskich handlarzy, walczył z wodzami Oahu i Kauai. Jego przeciwnicy odzyskali Maui i przypuścili atak na Hawaii. Kamehameha odparł atak i został jedynym władcą Hawaii (1792). Trzy lata później, w 1795 posłał flotę (około 1200 łodzi i 12 tysięcy ludzi) do walki z plemionami z Molokai, Lanai i Oahu. Liczni obrońcy Oahu zostali otoczeni w dolinie Nuuanu; zepchnięto ich albo zrozpaczeni sami skakali z Nuuano Pali - urwiska o wysokości 360 m (w pobliżu dzisiejszego Honolulu). Pod rządami Kamehamehy nie znalazły się jedynie wyspy Kauai i Niihau. W 1800, w czasie przeprawy przez kanał między Oahu i Kauai, zerwała się burza, wiele łodzi utonęło i flota Kamehamehy musiała zawrócić. W 1804 wódz gotów był ponownie przepłynąć kanał, ale przeszkodził mu w tym wybuch epidemii, prawdopodobnie cholery lub dżumy, w wyniku której zmarło wielu jego wojowników. Kamehameha zrezygnował wówczas z planów podboju i rozpoczął negocjacje pokojowe z władcą Kauai, który w 1809 uznał zwierzchnictwo Kamehamehy, a w zamian mógł dożywotnio panować na swojej wyspie. W 1810 wszystkie wyspy archipelagu weszły w skład królestwa Kamehamehy. HEIJI WOJNA 1159-116O. Po abdykacji japońskiego cesarza Goshirakawy (1127-1192) na rzecz syna (patrz HOGEN WOJNA 1150) zaczęła narastać wrogość pomiędzy rodami Taira i Minamoto. Ponieważ większe wpływy na dworze cesarskim uzyskał ród Taira, członkowie rodu Minamoto uknuli spisek. Uprowadzili cesarza (1159). Wówczas wybuchły walki między oboma klanami, których członkowie byli doskonałymi wojownikami. W 1160 Taira pokonali rywali, a ich przywódca, Kiyomori (1118-1181),

zyskał władzę dyktatorską. Śmierć poniósł przywódca Minamoto, Yoshitomoto (1123-1160), oraz wszyscy członkowie klanu przebywający na dworze; oszczędzono jedynie czterech małych synów Yoshitomoto. Jeden z nich, Yoritomo (1147-1199), 20 lat później pomścił rodzinną klęskę (patrz GEMPEI WOJNA 1180-1185).

HENRYKA BOLINGBROKE'A BUNT 1399.

Pod koniec swego panowania król Anglii Ryszard II (1367-1400) zemścił się na Lancasterach, zwłaszcza na tych członkach rodu, od których był zależny w początkach swego panowania. Po śmierci stryja, dawnego regenta, Jana z Gandawy (1340-1399), Ryszard skonfiskował jego posiadłości i nie chciał zwrócić dziedzictwa wypędzonemu Henrykowi Bolingbroke'owi (1367-1413), synowi Jana z Gandawy. W 1399 Bolingbroke najechał Ravenspur w Yorkshire utrzymując, że zgłosił się po swoje dziedzictwo. Pozyskał wielu zwolenników. Gdy Ryszard powrócił z Irlandii, Bolingbroke ujął go, zmusił do abdykacji, uwięził w zamku Pontefract (gdzie go zamordowano) i zagarnął tron jako Henryk IV, pierwszy Lancaster na tronie Anglii. Patrz także STULETNIA WOJNA 1337-1453. HENRYKA II WALKI W WALII 1157-1165.

Walijczycy wykorzystali okazję, jaką stworzyły im słabe rządy króla Anglii Stefana (1097?-! 154) i zbuntowali się przeciw normandzkim baronom mającym sprawować nad nimi władzę. Dwaj przywódcy walijscy, Owain z Gwymedd (zm. 1170), książę Walii północnej, i Rhys ap Gruffydd (1132?-! 197), przywódca z południa, odzyskali zabrane im wcześniej ziemie. W 1157 wojska pod wodzą króla Anglii Henryka II (1133-1189) najechały Walię i, choć poniosły porażkę, Henrykowi udało się zmusić Owaina do złożenia hołdu. Angielskie twierdze w Walii odbudowano, mimo to w 1165 Owain znowu wzniecił bunt, który zmusił Henryka do ponownego najazdu. Zła pogoda i brak żywności sprawiły, że kampania nie zakon-

199

czyła się ani porażką, ani zwycięstwem; walijscy przywódcy zostali na ogół zmuszeni do odwrotu, ale zachowali autonomię w swych posiadłościach. Henryk zbudował nowe twierdze. Patrz także ANGIELSKOFRANCUSKA WOJNA 1159-1189.

HENRYKA VII WYPRAWA DO BRETANII PIERWSZA 1488. Zostawszy królem Anglii (patrz DWÓCH Róż WOJNY 1455-1485), Henryk VII (1457-1509) zdawał sobie sprawę, że król Francji, Karol VIII (1470-1498), ma duże szansę opanowania księstwa Bretanii. Dzięki sympatii, jaką Bretania cieszyła się w Anglii, Henryk łatwo pozyskał pieniądze i wysłał na pomoc Bretanii trzy okręty wojenne z grupą ochotników. Skierował również poselstwo do Paryża i Bretanii. Francuzi jednak zwyciężyli Bretończyków i Anglików, a bretoński książę, Franciszek II (1435-1488), przyrzekł wydać swe córki za mąż tylko za zgodą Karola, który chciał poślubić jego córkę, Annę Bretońską (1477-1514). Anglia musiała zgodzić się na rozejm z Francją na warunkach traktatu w Sable. Henryka VII druga wyprawa do Bretanii 1489-1492. Po upływie dwóch tygodni od podpisania traktatu zmarł Franciszek II; Karol zgłosił teraz swe roszczenia do Bretanii i do córki Franciszka, Anny. Grając na zwłokę, Henryk sprzyjał regencji w Bretanii, proponował mediację, obiecał Bretanii pomoc wojskową i zawarł sojusz z Hiszpanią, wzmocniony projektem dynastycznego małżeństwa Katarzyny Aragońskiej (1485-1536) z synem Henryka, Arturem (zm. 1502). Następnie wysłał wojsko do Bretanii. Jednakże Anna zgodziła się na poślubienie Karola, a Hiszpania zawarła tajny sojusz z Francją (patrz „SZALONA WOJNA" 1488-1491). Henryk popłynął do Francji (1490), obiegł Boulogne (1491) i przyjął propozycję pokojową. Zawarł traktat w Etaples (1492) i za cenę 745 tysięcy złotych koron zaniechał dalszej wojny. Bretania została włączona do Francji. HETYCKO-HURYCKIE WOJNY ok. 1620- ek. 1325 p.n.e. W ciągu około 300 lat w drugim

tysiącleciu największymi rywalami Hetytów w walce o opanowanie Anatolii byli Huryci. Około 1620 Hetyci walcząc z królestwem Arzawa na południowym zachodzie nie zapewnili wystarczającej obrony południowej i południowo-wschodniej części Anatolii, z czego skorzystało państwo Hurytów Mitanni (wówczas w pełni rozwoju) i rozciągnęło swoje panowanie nad tą częścią Anatolii. Hetyccy wojownicy wyparli Hurytów, wkrótce walczyli z nimi o miasto Aleppo (ok. 1600); pięć lat później walka zakończyła się porażką Mitanni. Po zamordowaniu w 1590 Mursilisa I, władcy Hetytów, spory o sukcesję omal nie doprowadziły do upadku państwa. W tym okresie Huryci z Mitanni zagarnęli Cylicję i utworzyli podporządkowane im królestwo Kizzuwada (ok. 1590). Chcąc odciąć Hetytów od północnej Syrii, Mitanni stworzyło także południowo-wschodnie królestwo Hanigabat, co stało się około 1470 przyczyną wojny o Syrię z silnym w tym okresie Egiptem (patrz MEGIDDO, PIERWSZA BITWA POD MEGIDDO ok. 1469 p.n.e). Około 1400 imperium Hetytów (Nowe Państwo, ok. 1400-ok. 1190) doszło do dawnej potęgi pod panowaniem króla Suppiluliumy (ok. 1375-ok. 1335), który pragnąc rozwiązać problem mitannijski, najechał Syrię. Skierował się tam nowym szlakiem, wkraczając od wschodniej strony doliny Eufratu. Zaskoczyło to Mitanni; broniło się ono słabo i nie uzyskawszy pomocy od sprzymierzonego Egiptu, straciło terytoria na północ od Damaszku i cały obszar dzisiejszego Libanu (ok. 1370). Okrojone królestwo Mitanni zawarło sojusz z Asyrią, również rywalizującą z Hetytami. Bitni Hetyci zdobyli jeszcze Karkemisz nad Eufratem, miasto należące do Mitanni (ok. 1340), i stworzyli państwo buforowe oddzielające ich od Asyrii, którego głównym ośrodkiem była dawna prowincjonalna stolica Mitanni - Wassuganni. Hetyci stracili te obszary około 1325 na rzecz koalicji Mitanni-Asyria. Odżyło wówczas podporządkowane Hurytom królestwo Hanigabat. Całą Anatolię zajęli jednak Asyryjczycy, a wkrótce i Hę-

200

tyci, i Huryci utracili znaczenie zarówno polityczne, jak i militarne. Patrz także ASYRYJSKO-HURYCKIE WOJNY ok. 1350-1245 p.n.e.

HETYTÓW PODBÓJ ANATOLU ek. 1700-ok. 1325 p.n.e. Hetyci, starożytny lud indoeuropejski, zjawili się w Anatolii około 2000 p.n.e. W 1340 p.n.e. byli jedną z dominujących potęg na Bliskim Wschodzie, jednak po 1190 p.n.e. przestali się liczyć jako silą polityczna i militarna, gdyż państwo ich padło ofiarą ruchów migracyjnych „ludów morza" i wciąż rozszerzającego się imperium asyryjskiego. Do 710 p.n.e. zniknęli całkowicie z politycznej sceny. Między 1700 a 1325 Hetyci mieli dwa okresy świetności. Ze stolicy Hattusas (Bogazkoy) w środkowej Anatolii, król Hattusilis (wzmian. ok. 1650-ok. 1620) oraz jego następcy odnieśli tak wiele zwycięstw, że w późniejszym okresie Starego Państwa Hetytów stolica znalazła się na północnym krańcu terytorium, nad którym panowali. Hattusilis podejmował wyprawy na południe, na równiny północnej Syrii w pobliże późniejszej Antiochii i na południowy zachód do Anatolii przez Cylicję, czym przysporzył sobie takich wrogów, jak Huryci z Mitanni i Syryjczycy z Aleppo. Cylicja dostała się pod panowanie Mitanni ok. 1620, utracono ją i odzyskano wkrótce z pomocą Aleppo. Hattusilis został ciężko rannny w bitwie ok. 1620, musiał powrócić do stolicy, gdzie zmarł. Jego trzej nieudolni synowie rządzili źle, ale wnuk Mursilis I (ok. 1620-1590) podbił Aleppo, zwyciężył Mitanni (ok. 1595) oraz zburzył stolicę Amurytów, Babilon (ok. 1590); został zamordowany. W okresie słabości państwa Hetytów (Średnie Państwo, ok. 1500-ok. 1400) podźwignęło się Mitanni, które założyło królestwo Hanilgabat w północnej Syrii. Około 1400 król hetycki Suppiluliuma (ok. 1375-ok. 1335) dał początek Nowemu Państwu (ok. 1400-ok. 1190); około 1370 wyrównał rachunki z Mitanni i rozszerzył swoje zdobycze na wschodzie; zdobył nad Eufratem miasto Karkemisz należące do Mitanni (1340) i stworzył buforowe państwo

między państwem Hetytów a imperium asyryjskim. Pokój trwał krótko. Około 1325 sprzymierzone siły Asyrii i Mitanni podbiły te tereny; państwo Hetytów ponownie zaczęło chylić się ku upadkowi - walczyło z Egiptem (patrz KADESZ, BITWA o KADESZ ok. 1294 p.n.e.) i bezskutecznie opierało się napływowi obcych ludów do Anatolii oraz potędze Asyrii (patrz ASYRYJSKO-HURYCKIE WOJNY ok. 1350-1245 p.n.e.). Patrz także HURYTÓW PODBOJE ok. 1700-ok. 1500 p.n.e.

HIMILKONA WOJNA 405 p.n.e. Wojska kartagińskie pod wodzą Himilkona (zm. 396) zaatakowały południowe wybrzeże Sycylii, mając nadzieję na powtórzenie sukcesu Hannibala (patrz HANNIBALA ZDOBYCIE AKRAGAS 406 p.n.e.). Opór najeźdźcom stawił tyran Syrakuz, Dionizjusz I (ok. 430-367), ale poniósł klęskę pod Gelą. Syrakuzy utraciły miasta Gelę i Camarinę (Santa Croceo). Po raz pierwszy w historii wo;'en z Kartaginą Syrakuzy musiały zawrzeć ugodę; przystały na warunki Kartaginy, oddając jej panowanie nad połową Sycylii. Władza Kartaginy przetrwała tylko do czasu DIONIZJUSZA WOJEN, do których doszło niespełna 10 lat później. HISZPAŃSKA REWOLUCJA 1854 (rewolucja lipcowa). Generał Leopoldo O'Donnell (1809-1867) i Antonio Canovas del Castillo (1828-1897) stanęli na czele spisku mającego na celu obalenie skorumpowanego rządu niepopularnej królowej matki, Marii Krystyny (1806-1878). W końcu czerwca 1854 wojska rywalizujących stron stoczyły nie rozstrzygniętą walkę na przedmieściach Madrytu. W tym też okresie Canovas poruszył opinię publiczną Madrytu i zyskał jej poparcie dla rewolucji publikując „Manifesto de Manzanares", w którym prócz obietnicy reform rządowych znalazła się również obietnica przywrócenia milicji cieszącej się powszechnym poparciem liberałów. W lipcu 1854 wybuchło powstanie w Barcelonie, Yalladolid i Madrycie, w którym przez dziesięć dni panował absolutny chaos. Prę-

201

mier rządu ustąpił, a królowa zgodziła się wreszcie powołać „rząd bezpieczeństwa publicznego" i obiecała wprowadzenie liberalnych reform. W celu zaprowadzenia porządku królowa Izabela II (1830-1904) wezwała przebywającego na emeryturze Baldomero Espartero (1792-1879); pod koniec lipca zapanował spokój. Premierem został Espartero, a O'Donnell ministrem wojny; po długotrwałych niesnaskach zawiedziona Maria Krystyna 28 sierpnia 1854 opuściła Hiszpanię i udała się na emigrację. Patrz także KARLISTÓW WOJNA PIERWSZA 1834-1839; HISZPAŃSKA WOJNA DOMOWA 1840-1843. HISZPAŃSKA REWOLUCJA 1868. Nasilający się despotyzm rządów królowej Hiszpanii Izabeli II (1830-1904) i jej skandaliczne życie prywatne skłoniły część ministrów do wzniecenia w lipcu 1868 puczu wojskowego, którego celem była detronizacja królowej. Pucz się nie powiódł; generałowie stojący na jego czele zostali skazani na wygnanie na Wyspy Kanaryjskie. Izabela udała się do Francji, by podpisać sojusz z cesarzem Napoleonem III (1808-1873), a w tym czasie, 18 września 1868, admirał Juan Bautista Topete y Carballo (1821-1885) ogłosił w Kadyksie (Hiszpania) proklamację rewolucyjną. Wkrótce w Madrycie i innych miastach wybuchło powstanie; królowa wróciła do kraju, powrócili również wygnani generałowie, między nimi także Juan Prim y Prats (1814-1870), który kierował nieudanym powstaniem w 1866. 28 września 1868 w bitwie pod Alcolea w pobliżu Kordoby wojska powstańcze dowodzone przez generała Francisco Serrano (1810-1885) pokonały zdecydowanie armię królewską pod wodzą generała Manuela Pavii y Lacy (1814-1896). Następnego dnia Izabela uciekła do Francji, w kraju ogłoszono jej detronizację. W Hiszpanii wrzało; powołano rząd tymczasowy, który obalił reakcyjne prawa, rozwiązał zakon jezuitów oraz inne zakony religijne, wprowadził powszechne prawo głosowania i wolność prasy. Serrano i Prim, stojący na czele rządu, zwołali

zgromadzenie konstytucyjne (Kortezy), które po uchwaleniu monarchii konstytucyjnej ogłosiło nową konstytucję. Patrz także KARLISTÓW WOJNA DRUGA 1873-1876; FRANCUSKO-PRUSKA WOJNA 1870-1871. 1820-1823. Nieudolne rządy króla Hiszpanii Ferdynanda VII (1784-1833), odmawiającego uznania liberalnej konstytucji z 1812, doprowadziły do powszechnych niepokojów, zwłaszcza w armii. Król usiłował odzyskać kolonie hiszpańskie w Ameryce Południowej, które niedawno zakończyły udany bunt i w ten sposób pozbawiły Hiszpanię dużego źródła dochodów (patrz ARGENTYNY WOJNA o NIEPODLEGŁOŚĆ ISGÓ-ISIÓ; CHILIJSKA WOJNA o NIEPODLEGŁOŚĆ isio-isis; KOLUMBII WOJNA 0 NIEPODLEGŁOŚĆ 1810-1819; WENEZUELSKA WOJNA o NIEPODLEGŁOŚĆ isn-iszi). W stycz niu 1820 wojska zgromadzone w Kadyksie (Hiszpania) mające wyruszyć do Ameryki, zniecierpliwione nieregularną wypłatą żoł du, złym wyżywieniem i złym zakwatero waniem, zbuntowały się pod przewodnict wem pułkownika Rafaela del Riego y Nuńeza (1785-1823). Ślubując wierność kon stytucji z 1812, żołnierze zatrzymali dowódcę, ruszyli na pobliskie San Fernando 1 przygotowywali się do marszu na stolicę, Madryt. Mimo że buntownicy byli dość słabi, Ferdynand przyjął 9 marca 1820 konstytucję, zapoczątkowując okres rządów ludu. Jednakże liberalna atmosfera sprzyjała mnożeniu się spisków politycznych zarówno prawicowych, jak i lewicowych. Rewolucyjni liberałowie przypuścili szturm na pałac królewski i przez następne trzy lata Fer dynand był faktycznie więźniem. Bunt wy buchł także w garnizonie madryckim, wojna domowa przeniosła się również na Kastylię, Toledo i Andaluzję. Święte Przymierze (Ro sja, Austria i Prusy) odmówiło prośbie Ferdynanda o pomoc, ale Czterostronne Przymierze (Wielka Brytania, Francja, Ho landia i Austria) na kongresie w Weronie (październik 1822) upoważniło Francję do interwencji i przywrócenia spokoju w HiszHISZPAŃSKA WOJNA DOMOWA

202

panii (patrz FRANCUSKO-HISZPAŃSKA WOJNA 1823). Wojska francuskie wkroczyły do Hiszpanii, zdobyły Madryt i zepchnęły rewolucjonistów na południe, do Kadyksu i Sewilli. 31 sierpnia 1823 rozgromiono zbuntowane wojska w bitwie w pobliżu Kadyksu, a wkrótce potem Francuzi uwolnili i osadzili na tronie Ferdynanda, którego powstańcy uznali wcześniej za jeńca i wywieźli z Madrytu. Nieoczekiwanie król wziął bezlitosny odwet na przeciwnikach, odwołał konstytucję z 1812 i przywrócił w Hiszpanii rządy absolutne. HISZPAŃSKA WOJNA DOMOWA 1840-1843. Po pierwszej wojnie KARLISTÓW Maria Krystyna (1806-1878), regentka w okresie małoletności córki, królowej Izabeli II (1830-1904), dążyła do zniesienia konstytucji z 1837 i ograniczenia niezależności miast hiszpańskich. Powstania, do jakich doszło w miastach, zmusiły ją do uznania liberalnej konstytucji z 1812, ale bunty trwały nadal, gdyż rząd centralny narzucił rządom lokalnym swoich urzędników. Generał Baldomero Espartero (1792-1879), bohater wojny karlistów, odmówił wykonania rozkazu Marii Krystyny i nie wystąpił przeciw powstańcom, czym zyskał sobie dużą popularność. Generał został premierem. Wprowadzane w życie umiarkowane reformy tak ograniczyły władzę Marii Krystyny, że w październiku 1840 opuściła wraz z Izabelą kraj i osiadła we Francji, skąd podżegała do buntu przeciw Espartero sprawującemu wówczas rządy dyktatorskie. W październiku 1841 władze zdławiły wzniecone z poduszczenia Marii Krystyny, powstanie w Pampelunie, a w grudniu 1842 - w Barcelonie. Agenci Marii Krystyny pomogli pułkownikowi Juanowi Primowi y Prats (1814-1870) wzniecić w 1843 powstanie na południu. Generał Ramon Maria Narvaez (1800-1881) poprowadził antyrządowe oddziały wojska z Walencji do stolicy, Madrytu, zdobył miasto i obalił rząd Espartero. Espartero uciekł do Anglii, skąd wrócił w 1848. W listopadzie

1843 uznano, że zaledwie 13-letnia Izabela osiągnęła dojrzałość i postawiono ją na czele rządu. Maria Krystyna wróciła do Hiszpanii, a premierem rządu został Narvaez. Patrz także HISZPAŃSKA REWOLUCJA 1854. HISZPAŃSKA WOJNA DOMOWA 1936-1939. Istnieniu republiki Hiszpanii ustanowionej w 1931 (z rządem centrystów) zagrażał stały spór między prawicowymi i lewicowymi ekstremistami politycznymi, podsycany trudnościami gospodarczymi Wielkiego Kryzysu. Gdy wybory w 1936 wygrał lewicowy front ludowy i dalej wprowadzał reformy antyklerykalne, prawicowa Falanga (partia faszystowska) z generałem Francisco Franco (1892-1975) na czele zawiązała spisek w celu przeprowadzenia zamachu stanu. 17 lipca 1936 wybuchł bunt oficerów w Melilli, w hiszpańskim Maroku, który zainicjował następne bunty garnizonów w Kadyksie, Sewilli, Bourgos, Saragossie, Huesce i innych ośrodkach miejskich. Zbuntowane wojska i „nacjonaliści", którzy do nich dołączyli, pokonały wojska rządowe w południowej i zachodniej części Hiszpanii; 15 sierpnia 1936 zdobyły Badajoz i połączyły w ten sposób opanowane regiony. Na północy rebelianci ruszyli na Irun i San Sebastian, na południu zagrażali Madrytowi, którego obronę wojska rządowe wzmocniły brygadami międzynarodowymi (ochotnicy z Wielkiej Brytanii, Francji i Stanów Zjednoczonych, a także antyfaszyści włoscy i niemieccy); Madryt skapitulował dopiero po 28 miesiącach oblężenia. Franco mianowany przez rebeliantów (l października 1936) „wodzem hiszpańskiego państwa" narzucił dyktatorskie rządy centralne. Wielka Brytania i Francja prowadziły politykę nieinterwencji, natomiast inne państwa, a szczególnie Niemcy i Włochy, naruszyły zasadę nieinterwencji i udzielały pomocy frankistom, a Związek Radziecki - republikanom. Z pomocą Włoch rebelianci zdobyli Malagę w lutym 1937, a w wyniku niemieckiego bombardowania zdołali w kwietniu 1937 zająć Guernicę i Durango.

203

W maju 1937 wojska rządowe stłumiły po krwawych walkach powstanie anarchistów w Barcelonie; spowodowało to zmianę rządu republikańskiego. 18 czerwca 1937, po 80 dniach oblężenia rebelianci zdobyli Bilbao. Ataki włoskich okrętów podwodnych na brytyjskie statki w zachodniej części Morza Śródziemnego stały się przyczyną zwołania międzynarodowej konferencji w Nyon (wrzesień 1937), na której dziewięć mocarstw (Włochy i Niemcy nie wzięły udziału) wprowadziło strefy patroli morskich dla przeciwdziałania wojennemu „piractwu". Republikanie podjęli kontrofensywę, która doprowadziła do zdobycia Teruel, jednak dwa miesiące później, w połowie lutego 1938, rebelianci przejęli inicjatywę i odbili miasto. Gdy w 1938 Związek Radziecki wstrzymał pomoc dla republikanów, sytua cja stała się beznadziejna. Rebelianci, zaj mujący wówczas znaczną część Hiszpanii, przygotowali silną ofensywę na Barcelonę, będącą od końca października 1937 siedzibą rządu republikanów. Wojska Franco wspo magane przez Włochów rozbiły siły repub likanów i zdobyły Barcelonę 26 stycznia 1939, przyśpieszając koniec oporu wojsk rządowych w całej Hiszpanii. W Madrycie republikańska Rada Obrony opracowała ho norowe warunki kapitulacji, zgniotła opór stawiany przez komunistów, którzy nie chcieli na nie przystać, i poddała się bez warunkowo (na żądanie Franco) 28 marca 1939. Mimo apeli o umiar wystosowanych przez Wielką Brytanię i Francję faszystow skie sądy specjalne sądziły, skazały i straciły wielu republikanów, l kwietnia 1939 Stany Zjednoczone uznały reżim Franco. Patrz także ASTURYJSKIE POWSTANIE 1934; KATALOŃSKIE POWSTANIE 1934. HISZPAŃSKA WOJNA SUKCESYJNA 1701-1714. Król Hiszpanii Karol II (1661-1700), Habsburg, wyznaczył na swego następcę Filipa Burbona, wnuka króla Francji Ludwika XIV (1638-1715). Anglia, Holandia, Austria i inne państwa obawiając się związku Francji i Hiszpanii, zawiązały so-

jusz skierowany przeciw Francji, a arcyksiążę Karol Habsburg (1685-1740) syn cesarza Leopolda I wystąpił jako pretendent do tronu hiszpańskiego. Wojna, w Ameryce nazwana wojną KRÓLOWEJ ANNY, w Europie toczyła się we Włoszech, Niemczech, Hiszpanii i Niderlandach hiszpańskich (patrz AUGSBURSKIEJ LIGI WOJNA 1688-1697). Francuzi w 1702 wyparli Austriaków z północnych Włoch. 20 września 1703 Francuzi i Bawarczycy pobili Austriaków w pierwszej bitwie pod Hochstadt. Wybitny wódz angielski, książę John Marlborough (1650-1722), zwyciężył tych przeciwników sam w bitwie pod Donauwoerth (1704), a razem z wybitnym wodzem austriackim Eugeniuszem Sabaudzkim w bitwie pod Hochstadt (1704). Powstrzymali oni napór Francuzów w kierunku Wiednia. Anglia pod berłem królowej Anny (1665-1714) prowadziła ożywione działania wojenne; w 1704 zdobyła Gibraltar. Wojska jej oraz Portugalii i Holandii uczestniczyły w zdobyciu Barcelony w 1705, gdzie arcyksiążę Karol został obwołany królem Hiszpanii Karolem III. W 1706 Portugalczycy i Anglicy opanowali Madryt, ale powstanie w Kastylii zmusiło ich do odwrotu. Zwycięstwo Francuzów i Hiszpanów pod wodzą Jamesa Berwicha pod Almanzą (1707) spowodowało, że Karol utrzymał się tylko w części Katalonii. Po początkowym powodzeniu jego działania zaczepne w 1710 zakończyły się klęską pod Villaviciosą. Dużo walk toczyło się na terenach Niderlandów hiszpańskich. W 1706 wojska francuskie (50 tysięcy żołnierzy) kierując się na wschód napotkały w pobliżu Ramillies, między miastami Namur i Liege, równie liczne siły angielsko-holendersko-niemieckie pod wodzą Marlborougha. Związał on lewe skrzydło Francuzów, a główne siły skupił na swym lewym skrzydle. Jego piechota zdobyła wsie Ranilies i Tavaens, otwierając drogę dla jego całej jazdy (25 tysięcy), która rozbiła kawalerię francuską prawego skrzydła. Francuzi ponieśli katastrofalną klęskę, tracąc trzykrotnie więcej żołnierzy niż sprzymierzeni.

204

Zwycięskie wojska aliantów zmusiły do poddania Brukselę, Antwerpię i przyległe obszary Belgii. Eugeniusz Sabaudzki zwyciężył pod Turynem, a w 1707 Austriacy opanowali południowe Włochy. W 1707 sprzymierzeni ponosili porażki, a Francuzi ponownie zajęli Brukselę i Gandawę. 100-tysięczne wojska francuskie ruszyły w górę rzeki Skaldy, w kierunku Oudenarde (Audenaarde), gdzie 11 lipca 1708 niespodziewanie zaatakowała je 80-tysięczna armia pod dowództwem Marlborougha i Eugeniusza Sabaudzkiego. Pod koniec dnia Marlborough rzucił grupę jazdy na tyły Francuzów, co zmusiło ich do wycofania się z pola bitwy w kierunku Gandawy; około 7000 Francuzów wzięto do niewoli, a 6000 poległo lub odniosło rany, natomiast sprzymierzeni stracili w sumie 3000 żołnierzy. Alianci zwyciężyli również pod Lilie (1708), Turnai (1709) i Malplaąuet (1709), gdzie ciężkie straty poniosły obie strony. Gdy król Hiszpanii Karol III został w 1711 władcą Austrii i cesarzem Świętego Cesarstwa Rzymskiego, Karolem VII, Anglia obawiając się z kolei unii Austrii i Hiszpanii, rozpoczęła rozmowy pokojowe z Francją, odwołała do kraju Marlborougha i stosownie do traktatu w Utrechcie w 1713 zawiesiła walki. Francuzi zwyciężyli Holendrów pod Denain (1712). Święte Cesarstwo Niemieckie prowadziło walkę aż do podpisania w 1714 traktatów w Rastatt i Baden. Ludwik XIV zgodził się na utrzymanie rozdziału koron Francji i Hiszpanii; Francja uznała sukcesję protestancką w Anglii; Niderlandy hiszpańskie i Neapol przypadły Austrii, a Sycylia Piemontowi. Od czasu tej kosztownej wojny (oraz późniejszej AUSTRIACKIEJ WOJNY SUKCESYJNEJ) Europa zaczęła się uczyć, że prawa dynastyczne lub narodowe są mniej ważne niż zachowanie równowagi sił. Patrz także KAMIZARDÓW POWSTANIE 1702-1710; WSPANIAŁA REWOLUCJA 1688; CZTEROSTRONNEGO PRZYMIERZA WOJNA 1718-1720. HISZPAŃSKIEJ ARMADY PORAŻKA 1588.

Pragnąc zemścić się na Anglii za jej inter-

wencję w Holandii, obalić królową Elżbietę I (1533-1603) i jako potomek Lancasterów zasiąść na tronie angielskim, król Hiszpanii Filip II (1527-1598) opracował dokładny plan podboju Anglii. Według planów hiszpańska armada licząca 500 okrętów miała połączyć się z armią księcia Parmy z Flandrii, by wspólnie dokonać inwazji. Ostatecznie w maju 1588 z Lizbony wyruszyło pod dowództwem księcia Mediny Sidonii tylko 130 okrętów i około 28 tysięcy żołnierzy; zatrzymana przez burzę flota hiszpańska nie spotkała wojsk księcia Parmy. Okręty hiszpańskie wpłynęły do kanału La Manche, stoczyły kilkudniową bitwę ze stacjonującą w Dover eskadrą angielską wyposażoną w lepsze działa, po czym oddaliły się pośpiesznie do francuskiego portu Calais. W nocy z 7 na 8 sierpnia 1588 angielska flota pod dowództwem lorda Charlesa Howarda Hinghama (1536-1624) rozproszyła statki hiszpańskie za pomocą branderów (płonących statków). Następnego dnia Anglicy wielokrotnie atakowali i prawie zupełnie rozbili zdezorganizowaną flotę hiszpańską u wybrzeży Gravelines. Zmiana kierunku wiatru umożliwiła ocalałym okrętom hiszpańskim ucieczkę na północ; opłynęły Szkocję i Irlandię i dotarty do kraju; wróciło 76 okrętów. Anglicy nie stracili ani jednego okrętu. Patrz także ANGIELSKO-HISZPAŃSKA WOJNA 1587-1604.

HISZPAŃSKIE PODBOJE W AFRYCE PÓŁNOCNEJ 1505-1511. Za panowania króla Hiszpanii Ferdynanda II (1452-1516) inkwizytor Hiszpanii, kardynał Francisco Jimenez de Cisneros (1437-1517), zorganizował i sfinansował z dochodów archidiecezji wojskową wyprawę hiszpańską przeciw muzułmanom w Afryce Północnej. Jako utalentowany polityk i dowódca, Jimenez osobiście dowodził w 1509 desantem na port Oran w Algierii. Zdobył go w ciągu jednego dnia, pozostawił tam chrześcijańskie wojsko, po czym wrócił do kraju. W 1510 Hiszpanie zdobyli port Bougie (Bidjaya), a wkrótce potem Algier, Tunis i Trypolis (zdobyte

205

w 1510, w toku innej kampanii). W 1511 muzułmańscy władcy tych miast zostali zmuszeni do płacenia Hiszpanii daniny. Jimenez przygotowywał się następnie do nowej wyprawy do Afryki, ale zrezygnował z tych planów, gdy papież poprosił go o pomoc w walce z Francją. HISZPAŃSKIE WOJNY DOMOWE W PERU 1537-1548. W 1537 konkwistador hiszpański Diego de Almagro (1475P-1538) domagał się podporządkowania mu miasta Cuzco w Peru. Nie zgodził się na to drugi hiszpański konkwistador Francisco Pizarro (1475?-1541), który dotąd rządził tym miastem. Doszło do walk. Wojska Almagry zostały pobite, a sam Almagro stracony. Jego syn zawiązał spisek przeciw Pizarro; 26 czerwca 1541 wspólnie ze swymi stronnikami zamordował Pizarra w jego pałacu. W celu stłumienia powstania do Peru wysłano Cristobala Vaco de Castro (zm. 1571?), który miał przejąć administrację Peru. W 1542 Castro przywrócił spokój i stracił syna Almagry. Dwa lata później przybył do Peru pierwszy wicekról hiszpański, Blasco Nunez Vela (zm. 1546), który wprowadził w życie tzw. Nowe Prawa, humanitarne prawa ograniczające przywileje konkwistadorów i chroniące Indian. Prawa Nuneza znalazły wielu przeciwników, szczególnie ostro występował przeciw nim Gonzalo Pizarro (l 506?-1548), młodszy brat Francisca, który w 1544 stanął na czele buntu. Po dłuższym okresie walk Pizarro zwyciężył Nuneza w bitwie pod Anaąuito w 1546, w której poległ. Nuneza schwytano i stracono, a Gonzalo sam siebie mianował gubernatorem Peru (patrz XAQUKAGUANA, BITWA POD XAQUIXAGUANĄ 1548). HISZPAŃSKI PODBÓJ CHILE 1540-1561.

Po pierwszej nieudanej próbie podboju obecnego Chile, podjętej przez Diego de Almagro (1475?-1538), w styczniu 1540 wyruszyła ekspedycja pod wodzą Pedra de Valdivia (l500?-1553), który udał się tam ze 150 Hiszpanami i 1000 Indian z Peru. Wyprawa

pokonała ciężką drogę przez pustynię Atakama, stoczyła kilka zwycięskich bitew z wrogimi Indianami Araukanami i założyła miasto Santiago (Chile) 12 lutego 1541. Sześć miesięcy później Araukanie zaatakowali Santiago i prawie doszczętnie je zniszczyli; mieszkańcy, którzy ocaleli z pogromu, przez dwa lata żyli na małej wysepce; pomoc z Peru nadeszła dopiero w 1543. W 1547 Valdivia wrócił do Peru, by uzyskać pomoc potrzebną do podboju Chile. Po otrzymaniu posiłków dotarł jeszcze dalej na południe, założył Conceptión w 1550 i Valdivię w 1552. Następnego roku Araukanie pod wodzą Lautaro (1535?-1557) wystąpili przeciw Hiszpanom; w walce ujęli i zabili Valdivię. W 1554 Indianie zdobyli Conceptión, ale ponieśli porażkę, gdy w 1557 zaatakowali Santiago. W 1561 wojska hiszpańskie przeszły Andy i założyły miasta Mendozę i San Juan. Region został opanowany przez Hiszpanów, a Indianie podporządkowani (Araukanie zdradzali wojownicze zapędy aż do XIX w.). HISZPAŃSKI PODBÓJ JUKATANU 1527-1546. Francisco de Montejo (1484?-1550?) przyłączył się do wyprawy swego przyjaciela, Hernana Corteza udającego się na podbój Meksyku (patrz HISZPAŃSKI PODBÓJ MEKSYKU 1519-1520). Cortez powierzył mu podbój półwyspu Jukatan. Wyprawa Montejo (1527-1528) wyruszyła ze wschodu, jednak Hiszpanie wycofali się, ponieważ napotkali silny opór Majów, mieszkańców tego regionu. W latach 1531-1535 Montejo poprowadził drugą wyprawę, tym razem wyruszając od zachodu, jednak znowu został odparty przez nieugiętych Majów. Zniechęcony, powierzył to zadanie swemu synowi, również Franciscowi, który za cenę wielu ofiar i przy zastosowaniu okrutnych metod pokonał Indian, po czym założył Meridę, Campeche i inne osady (w 1546 Hiszpanie szybko i brutalnie zgnietli bunt Majów, kładąc kres walce Indian, jednakże część Majów zdołała schronić się w dżunglach Gwatemali; zostali podporządkowani dopiero w 1697).

206

HISZPAŃSKI PODBÓJ MEKSYKU {1519-1520). W 1518 Hernan Cortez (1485-1547) wyruszył z Hispanioli (obecnie Haiti, państwa Haiti i Dominikana) do Meksyku na czele około 600 Hiszpanów i Indian. Po wylądowaniu w 1519 w pobliżu obecnego Yeracruz Cortez spalił okręty, by uniemożliwić uczestnikom wyprawy powrót na Haiti. Jego ludzie tworzyli niewielką, lecz zdyscyplinowaną armię. Hiszpanie ruszyli w głąb Meksyku. Niewielki opór stawiało plemię Tlaskala, ale wkrótce wraz z innymi plemionami przyłączyło się do Corteza. W listopadzie 1519 Cortez dotarł do Tenochtitlanu (obecne miasto Meksyk), stolicy imperium Azteków i uzyskał pozwolenie władcy Azteków, Montezumy II (1480?-1520) na wejście do stolicy; Montezuma wierzył, że najeźdźcy są potomkami boga Kecalkoatla. Cortez porwał Montezumę i zażądał za niego okupu (złota i innych kosztowności). Gubernator Kuby wysłał w połowie 1520 Panfila de Narvaeza (ok. 1470-1528) z 800 ludźmi, aby ukarać Corteza za samowolną wyprawę, Cortez wyruszył na wybrzeże i przekazał władzę w Tenochtitlanie Alvaradowi. Brutalność Alvarady, a także masakra Azteków doprowadziły do wybuchu powstania. Cortez zwyciężył Naraeza i wcielił jego ludzi do swych sił. Po powrocie Corteza Aztekowie przypuścili atak 30 czerwca 1520 i zmusili go do ucieczki (Montezuma poległ w bitwie). Cortez podjął przygotowania do odzyskania Tenochtitlanu; zebrał i wyćwiczył wojsko złożone z Hiszpanów i Indian. Następnego roku dokonał udanej próby zdobycia miasta; miasto padło 13 sierpnia 1521, ostatni władca Azteków, Kuahtemok (ok. 1495-1525) dostał się w ręce Hiszpanów. Imperium Azteków upadło, panem Meksyku został Cortez, wodzowie azteccy złożyli przyrzeczenie posłuszeństwa. Patrz także HISZPAŃSKI PODBÓJ JUKATANU 1527-1540.

wypłynęła w 1531 z Darien (Panama) i zeszła na ląd w Tumbes, na wybrzeżu Peru. Pizarro udał się ze swą małą armią w głąb lądu, ruszył w górę Andów do Cajamarki, przybył tu 15 listopada 1532, czekał na niego władca Inków, Atahualpa, wraz z 30 tysiącami ludzi. Deklarując przyjaźń, Pizarro zwabił AtahuaIpę wraz z jego orszakiem do swego obozu. Hiszpanie wymordowali świtę Atahualpy, a jego samego uwięzili, żądając olbrzymiego okupu; mimo złożenia okupu Atahualpa został zgładzony jako bluźnierca i bratobójca. Pizarro, do którego przyłączyli się żołnierze hiszpańscy pod wodzą Diego de Almagry (1475?-1538), wyruszył do stolicy Inków, Cuzco, gdzie znajdował się skarbiec. Stolica skapitulowała bez walki w listopadzie 1533. Hiszpanie zawładnęli całym imperium Inków. Patrz INKÓW POWSTANIE 1535-1535; HISZPAŃSKIE WOJNY DOMOWE w PERU 1537-1548. HISZPAŃSKI PODBÓJ PUERTO RICO 1508-1511. W 1508 Juan Ponce de Leon (1460?1521) dowodził hiszpańską wyprawą odkrywczą do Puerto Rico. Początkowo mieszkańcy wyspy, Indianie Arawacy, przyjęli Hiszpanów życzliwie. Stosunki z Indianami uległy szybko pogorszeniu, gdy Hiszpanie zmusili ich do pracy w kopalniach złota. Początkowo dochodziło do niewielkich starć, ale w 1511 kacyk Aguejbana II (zm. 1511) zamierzał wzniecić powstanie na całej wyspie. Dowiedziawszy się o jego zamiarach, Ponce de Leon zebrał 120 Hiszpanów, ruszył z nimi przez las i zaatakował pogrążonego we śnie Aguejbanę i jego ludzi; zginęły setki Indian. Aguejbana i inni zdołali uciec; kilka dni później zaatakowali Hiszpanów, ale ponieśli klęskę; wódz zginął w czasie walki, a niedobitki Indian wycofały się. Część Indian zawarta pokój z Juanem Ponce de Leon, inni uciekli na sąsiednie wyspy, gdzie wspierali dawnych nieprzyjaciół, Karaibów, w walce z Hiszpanami.

HISZPAŃSKI PODBÓJ PERU 1531-1533.

Hiszpańska wyprawa pod wodzą Francisca Pizarra (1475P-1541), licząca 180 żołnierzy, w czym 67 kawalerzystów i dwa działa,

HISZPAŃSKO-ALGIERSKA WOJNA 1775.

Król Hiszpanii Karol III (1716-1788) usilnie dążył do pokoju z państwami Afryki

207

Póinocno-Zachodniej, ustawicznie naruszanego przez muzułmanów. W 1767 zawarł pokój z Marokiem, zerwany w 1774 po decyzji sułtana o wydaleniu wszystkich chrześcijan z Maroka i oblężeniu przez niego Melilli. Hiszpanie odparli atak; o incydent obwinili (niesłusznie) Wielką Brytanie. Karol postanowił rozprawić się z Marokiem i wysłał 18-tysięczną armię do walki z dejem (zarządcą) Algierii, sojusznikiem marokańskiego sułtana. Pod komendą irlandzkiego generała, Alexandra O'Reilly (1722-1794), jakobity, reformatora armii hiszpańskiej, Hiszpanie wyruszyli w kierunku Algieru i zagrozili miastu. Jednakże zamiast zwycięstwa spotkała ich klęska; stracili kilka tysięcy żołnierzy, a opozycja muzułmańska urosła w siłę. HISZPAŃSKO-AMERYKAŃSKA WOJNA 1898.

Prasa Stanów Zjednoczonych szeroko rozpisywała się o złym traktowaniu mieszkańców Kuby przez władze hiszpańskie, podając sensacyjne i często przesadzone wiadomości (patrz KUBY WOJNA o NIEPODLEGŁOŚĆ 1895-1898). 15 lutego 1898 w nie wyjaśnionych okolicznościach nastąpił wybuch na pancerniku amerykańskiej marynarki wojennej Maine zakotwiczonym w porcie Hawana; okręt zatonął, zginęło 260 marynarzy. Jakkolwiek nigdy nie wykryto prawdziwej przyczyny wybuchu, winą zań obarczono Hiszpanię. Mimo zgody Hiszpanii na rozejm (9 kwietnia 1898) Amerykanie jeszcze bardziej zdecydowanie wsparli Kubańczyków. 25 kwietnia Stany Zjednoczone wypowiedziały Hiszpanii wojnę. Walki toczyły się na Oceanie Atlantyckim i Oceanie Spokojnym; l maja 1898 Azjatycka Flota USA komodora George'a Deweya (1837-1917) wpłynęła do Zatoki Manilskiej (Filipiny) i całkowicie zniszczyła silniejszą flotę Hiszpanii. Dwa miesiące później około 11 tysięcy żołnierzy amerykańskich generała Wesleya Merritta (1834-1910) przybyło do Zatoki Manilskiej i przy wsparciu powstańców filipińskich pod wodzą Emilio Aguinaldo (1869-1964) zdobyło 13 sierpnia 1898 Ma-

nilę. Na Oceanie Atlantyckim flota hiszpańska admirała Pascuala Cervera y Topete (1839-1909) weszła do portu Santiago de Cuba, gdzie zablokowała ją (maj-lipiec 1898) Atlantycka Flota USA pod dowództwem admirała T. Sampsona (1840-1902). W Daiąuiri, na Kubie, wylądował korpus ekspedycyjny USA liczący 17 tysięcy żołnierzy, którzy ruszyli na pobliskie Santiago, l lipca 1898 w bitwie pod San Juan Hill i El Caney Amerykanie pod wodzą Schaftera odnieśli ciężko wywalczone zwycięstwo. W bitwie wziął również udział 1. Ochotniczy Pułk Kawalerii (Rough Riders - Twardzi jeźdźcy) pułkownika Leonarda Wooda (1860-1927) i podpułkownika Theodore'a Roosevelta (1858-1919), który poprowadził uwieńczony sukcesem atak Rough Riders na pobliskie Kettle Hill. Dzięki zwycięstwu Amerykanie uzyskali dobrą pozycję do natarcia na Santiago i odrzucili ataki Hiszpanów usiłujących ich stamtąd wyprzeć. Cervera starał się przełamać amerykańską blokadę, ale flota hiszpańska poniosła dotkliwą porażkę w bitwie morskiej w Zatoce Santiago 3 lipca 1898. Dwa tygodnie później Hiszpanie poddali się pod Santiago, a 25 lipca 1898 wojska amerykańskie generała Nelsona A. Milesa (1839-1925) wylądowały w Puerto Rico i do czasu podpisania rozejmu (12 sierpnia 1898) odniosły tam prawie całkowite zwycięstwo nad Hiszpanami. Na mocy traktatu paryskiego z 10 grudnia 1898 Hiszpania zrzekła się zwierzchności nad Kubą, przekazała Stanom Zjednoczonym Puerto Rico, Guam oraz Filipiny; za te ostatnie USA zapłaciły 20 milionów dolarów. Patrz także FILIPIŃSKIE POWSTANIE 1896-1898. HISZPAŃSKO-ANGIELSKIE WOJNY. Patrz

ANGIELSKO-HISZPAŃSKIE WOJNY. HISZPAŃSKO -CHILIJSKA WOJNA

1865-

-1866. Patrz HlSZPAŃSKO-PERUWIAŃSKA WOJNA 1864-1866.

HISZPAŃSKO-FRANCUSKIE WOJNY. Patrz FRANCUSKO-HISZPAŃSKIE WOJNY.

208

HISZPAŃSKO-MAROKAŃSKA WOJNA 1859-1860. Ataki muzułmanów arabskich na posiadłości hiszpańskie Ceutę i Melię w Maroku skłoniły Hiszpanię do wypowiedzenia wojny Maroku (22 października 1859). Sułtan Maroka odmówił zapłacenia odpowiednio wysokiej rekompensaty za szkody wyrządzone hiszpańskim obywatelom, co premier Hiszpanii Leopoldo O'Donnell (1809-1867) wykorzystał jako pretekst do wypowiedzenia wojny. O'Donnell osobiście kierował działaniami wojennymi; zebrał 40-tysieczne wojsko i zablokował marokańskie porty morskie, jednakże przyjął błędny plan samej kampanii. Wojska hiszpańskie zeszły na ląd w nieodpowiednich punktach, utknęły na złych drogach, ich szeregi przerzedziła cholera, ponadto muzułmanie okazali się trudnymi przeciwnikami. Honor hiszpański uratowało zwycięstwo generała Juana Prima y Prats (1814-1870) l stycznia 1860 i zdobycie Tetuanu miesiąc później. Pod naciskiem Anglików 26 kwietnia zawarto pokój; Hiszpania, która poniosła znaczne straty w ludziach, otrzymała odszkodowanie, a hiszpańska enklawa w Maroku Ceuta, została powiększona. HISZPAŃSKO-MUZUŁMAŃSKA WOJNA 912-928. W Al-Andalus (Andaluzja, kraina w południowej Hiszpanii) o władzę walczyli arabscy muzułmanie, Berberowie, i muwalladum (Hiszpanie, którzy przyjęli islam). Muzułmański emir z dynastii Omajjadów, Abd arRahman III (891-961) zapewnił walczącym amnestię, ale nie przywróciło to spokoju. Emir podjął próbę opanowania Toledo, politycznego centrum mauretańskiej Hiszpanii, ale mu się to nie udało. Jego 40-tysięczna armia odniosła zwycięstwo nad wojskami arabskiego buntownika ibn Hafsuna (zm. 917), złożonymi z secesjonistów i współplemieńców. Abd ar-Rahman opanował większą część południowej i wschodniej Hiszpanii, choć buntownicy arabscy jeszcze przez pewien czas prowadzili z nim wojnę. W Galicji (północno-zachodnia Hiszpania), a zwłaszcza w królestwie Leonu, chrześcijanie hiszpańscy pod wodzą króla Ordono II (zm. 923) zwycię-

żyli Maurów, powstrzymując ich inwazję. W 921 Ordono przyszedłszy z pomocą chrześcijańskiemu królowi Nawarry, przegrał jednak bitwę z Maurami pod Val-de-Junquera. Synowie ibn Hafsuna walczyli dalej na dwie strony- z Abd ar-Rahmanem i hiszpańskimi królami, wreszcie w 928 poddali się Abd arRahmanowi. Rok później Abd ar-Rahman został pierwszym kalifem (muzułmański przywódca religijny i władca polityczny) Kordoby. Na granicy muzułmańsko-chrześcijańskiej dochodziło do częstych i krwawych walk. Patrz także MUZUŁMAŃSKI PODBÓJ HISZPANII 711-718. HISZPAŃSKO-MUZUŁMAŃSKA WOJNA 977-997. Muhammad ibn Abu Amir (939-1002) wspierany przez teścia, arabskiego wodza Kalbiego (zm. 981), pozbawił władzy, ale nie tronu, nieudolnego kalifa Kordoby Hiszama II (zm. 1034?) z dynastii Omajjadów. Później Kalbi zaczął obawiać się potęgi ibn Abu Amira i zawarł sojusz z chrześcijańskimi królami Leonu, Nawarry i Kastylii. Ibn Abu Amir zebrał armię złożoną z muzułmanów (Maurów), najechał w 977 Galicję (północno-zachodnia Hiszpania) i odniósł zwycięstwo nad Kalbim, który zginął w walce. Następnie ruszył przeciw królowi Leonu, Ramirze III (962-982), i pobił go w bitwach pod Zamorą (981) oraz pod Simancas, gdzie wcześniej, w 939, hiszpańscy chrześcijanie pod wodzą króla Ramiry II (923P-950) zwyciężyli muzułmańskie wojska kalifa Abd ar-Rahmana IH (891-961). Z okazji zwycięstwa ibn Abu Amir przyjął honorowy tytuł Al-Mansur bi-Allah („zwycięzca dzięki Allahowi") i w okresie panowania Hiszama II sprawował jako regent władzę w muzułmańskiej Hiszpanii. W 982 w królestwie Leonu wybuchła wojna domowa; wywołał ją Yermudo II, zdobywając tron z pomocą wojsk Al-Mansura i chrześcijańskiego króla Nawarry. W 985 Al-Mansur zdobył Barcelonę i podpalił miasto. W 987 Yermudo wypędził z Leonu najemników z Kordoby, wobec tego w 988 Al-Mansur najechał i zburzył miasto Leon. W 989 Al-Mansur pod-

209

judził najpierw do buntu w Kastylii, potem pod pretekstem tłumienia buntu dokonał najazdu, odniósł pod Medinaceli zwycięstwo nad chrześcijanami i ściągnął haracz w zamian za zawarcie pokoju. Wojska Al-Mansura grabiły w Galicji, zabrały tam między innymi dzwony z katedry w świętym mieście Santiago de Compostela (997). HISZPAŃSKO-MUZUŁMAŃSKA WOJNA 1001-1031. W celu zdławienia powstania chrześcijańskiego w Kastylii (Hiszpania) Muhammad ibn Abu Amir al-Mansur (9391002) wyruszył na czele wojsk muzułmańskich w górę rzeki Duero. W pobliżu Calatanazar natknął się na liczne siły chrześcijańskie (1001) i musiał się wycofać. Po śmierci Al-Mansura w 1002 jego syn, Abd alMalik al-Muzaffar (zm. 1004?), został na jego miejsce regentem Kordoby, której kalifem był Hiszam II (zm. 1013?) z dynastii Omajjadów. Mimo zaostrzających się sporów wewnętrznych między przywódcami muzułmańskimi Abd al-Malik al-Muzaffar zwyciężył w kilku bitwach z chrześcijanami. Jego przedwczesna śmierć stała się powodem wybuchu otwartej wojny domowej. Władzę zdobył jego młodszy brat Szandżul (zm. 1009) i zmusił Hiszama do ogłoszenia go swoim dziedzicem. Doprowadziło to do buntu w Kordobie i abdykacji Hiszama na korzyść Muhammada II al-Mahdiego (zm. 1010), przeciw któremu wystąpili najemnicy berberyjscy i ich kandydat na kalifa, Sulejman al-Mustain (zm. 1016). W 1009 zamordowano Szandżula. Z pomocą hrabiego Sanchy Garcesa (zm. 1021) z Kastylii w listopadzie 1009 Berberowie obalili uzurpatora, kalifa Muhammada II, a potem połączone wojska chrześcijańsko-muzułmańskie złupiły Kordobę i obwołały Sulejmana kalifem. Osłabienie centralnej władzy muzułmańskiej przyczyniło się do powstania w całej Hiszpanii niepodległych emiratów i królestw. Muhammad II zawarł sojusz z hrabią Barcelony Ramonem Borelłem I (zm. 1019) i jego bratem, po czym połączone siły muzułmańsko-chrześcijańskie wtargnęły do

Kordoby, pokonały Berberów i w czerwcu 1010 spaliły miasto (Kordoba była siedzibą władzę muzułmańskiej Hiszpanii). Po odejściu połączonej armii Muhammad II został zamordowany i Hiszam zdołał odzyskać kalifat, jednakże na krótko, w maju 1013 bowiem zmuszono go do abdykacji po raz drugi. Zapanował chaos; o władzę rywalizowali Omajjadzi z dynastią Hammudydów i kalifat przechodził z rąk do rąk. W 1031 kalifat upadł całkowicie po wymuszonej rezygnacji panującego kalifa Hiszama III (zm. 1031); w ten sposób zniknął ostatni ślad jedności mauretańskiej Hiszpanii. HISZPAŃSKO-MUZUŁMAŃSKA WOJNA 1172-

-1212. Po pokonaniu krnąbrnych możnowładców i umocnieniu swej władzy król Kastylii Alfons VIII (1155-1214) podjął działania przeciw muzułmańskim najeźdźcom, Almohadom (patrz ALMOHADÓW PODBÓJ MUZUŁMAŃSKIEJ HISZPANII 1H6-1172), uwieńczone odzyskaniem królestwa Cuenca (l 177). Chrześcijańscy Kastylijczycy odnosili zwycięstwa aż do 1195, kiedy to Alfons poniósł klęskę w bitwie pod Alarcos w pobliżu Ciudad Real z almohadzkim kalifem Abu Jusufem Jakubem al-Mansurem (zm. 1199). Do Kastylii wtargnęły wojska Leonu, Nawarry oraz Maurów, żołnierzom Alfonsa udało się jednak odeprzeć najeźdźców. Z pomocą papieża Innocentego III (1161-1216) i duchowieństwa hiszpańskiego Alfons przygotował skoordynowany atak na Almohadów i innych muzułmanów. W1212 Alfons odniósł swoje największe zwycięstwo w bitwie pod Las Navas de Tolosa, które pozwoliło mu opanować Hiszpanię środkową. Wkrótce panowanie Almohadów, którego szczyt powodzenia przypadł na 1195, załamało się zarówno w Hiszpanii, jak i Afryce Północnej. HISZPAŃSKO-MUZUŁMAŃSKA WOJNA 1230-1248. Król Kastylii i Leonu Ferdynand III (1199-1252), gorliwy chrześcijanin o przydomku Święty, pragnąc odzyskać południową Hiszpanię, podjął przeciw Maurom (hiszpańskim muzułmanom) energiczną krucjatę.

210

Wojska hiszpańskie wkroczyły do doliny rzeki Gwadalkiwir, zaatakowały mauretańskie twierdze, wygrały wiele bitew i zdobyły Kordobę (1236), Jaen (1246) i Sewillę (1248), stolicę mauretańskiego regionu zwanego Al-Andalus (Andaluzja). Po raz pierwszy w historii muzułmańskiej Hiszpanii zdobywcy chrześcijańscy wypędzili pokonanych mieszkańców mauretańskich z ich domów, co przyczyniło się później do gospodarczej ruiny tego regionu. Kastylijczycy zajęli królestwo Murcji; nie tknięte pozostało jedynie mauretańskie królestwo Grenady, zostało jednak wasalnym państwem Kastylii. W ten sposób Ferdynand w istocie odbił Maurom Hiszpanię. Okresowe walki z Maurami w Grenadzie trwały do początku XV w. HISZPAŃSKO-MUZUŁMAŃSKA WOJNA 1481-1492. Pokój między Maurami i chrześcijanami w południowej Hiszpanii został zerwany 26 grudnia 1481 na skutek niespodziewanego najazdu króla Grenady Muleya Hacena Ali Abu al-Hasana (zm. 1485), który zdobył twierdzę Zahara w pobliżu Rondy. W odpowiedzi, w podobnie zaskakujący sposób, markiz Kadyksu zdobył 28 lutego 1482 mauretańskie miasto Alhama w pobliżu Grenady. Abu al-Hasan obiegł Alhamę, ale zaniechał oblężenia po otrzymaniu wiadomości o nadciąganiu wojsk chrześcijańskich pod wodzą króla Kastylii i Aragonu Ferdynanda V (1452-1516). Ferdynand wszedł do miasta 14 maja 1482. Żona Ferdynanda, królowa Izabela I (14511504), wysłała flotę, by uniemożliwić Maurom uzyskanie posiłków drogą morską i w ten sposób pomogła mężowi w przygotowaniach do oblężenia zajmowanego przez Maurów miasta Łoją. Ferdynand przegrał jednak bitwę pod Łoją (l lipca 1482). Syn Abu al-Hasana, Muhammand Abu Abdulla (Boabdil) (zm. 1527), który w drodze zamachu stanu został władcą Grenady (1482), oblegał w kwietniu 1483 Lucenę, ale w czasie ucieczki został wzięty do niewoli. Flota chrześcijańska odcinała Maurom dostawy z Afryki Północnej. Izabela osobiście uczest-

niczyła w wojnie, traktując ją jako świętą misję. W 1485 Abu Al-Hasan abdykował na rzecz brata Mohamada XII as Zagaiła. Wojska kastylijskie podjęły ofensywę i zdobyły Rondę (maj 1485) i Łoję (maj 1486). Abu Abdullah (Boabdil) uznał się za wasala władców hiszpańskich i w 1486 wszczął wojnę domową w Grenadzie. W 1487 Hiszpanie opanowali Malagę. Baza i Almeria po długim oblężeniu padły w 1489. W 1489 doszło do zrzucenia z tronu as-Zagalla. Władcą Grenady został Abdullach. Odmówił on jednak w 1940 żądaniu Hiszpanów poddania miasta. W 1491 zostało ono oblężone. 2 stycznia 1492 Grenada poddała się. Zakończyło się wielowiekowe panowanie muzułmanów w Hiszpanii (patrz GRENADY OBLĘŻENIE 1491-1492). HISZPAŃSKO-PERUWIAŃSKA WOJNA 1864-1866 (hiszpańsko-chilijska wojna 1865-1866). Hiszpania zniecierpliwiona atakami Basków, imigrantów pracujących na peruwiańskich plantacjach (patrz TALAMBO, INCYDENT w TALAMBO 1862), wysłała w 1864 flotę w rejon Oceanu Spokojnego, pozornie w celu ochrony praw hiszpańskich, ale w istocie po to, aby odzyskać panowanie nad Peru, swoją dawną kolonią. 14 kwietnia 1864 hiszpańskie wojska zdobyły wyspy Chincha, oddalone około 20 kilometrów od wybrzeży Peru, zasobne w guano. 27 stycznia 1865 Hiszpania i Peru podpisały porozumienie, na mocy którego Hiszpania uznała w istocie niepodległość Peru, a Peru, zgodnie z żądaniem Hiszpanii, zgodziło się zapłacić odszkodowanie w wysokości 3 milionów peso za straty hiszpańskich poddanych w Talambo i za zwrot wysp Chincha. Warunki te wzbudziły oburzenie Peruwiańczyków, co wykorzystał generał Mariano Ignacio Prado (1826-1901); opanował rząd peruwiański i 14 stycznia 1866 wypowiedział Hiszpanii wojnę. Obawiając się powrotu panowania Hiszpanii w Ameryce Południowej, Chile (za prezydentury Jose Joaąuina Pereza [1800-1890]) przyłączyło się do Peru i również wypowiedziało Hiszpanii

211

wojnę. Peru zawarło ponadto sojusze obronne z Boliwią i Ekwadorem. Zamknięto dla floty hiszpańskiej południowoamerykańskie porty na wybrzeżu Oceanu Spokojnego, a w odwecie hiszpańskie okręty wojenne ostrzelały chilijski port Yalparaiso (31 marca 1866) i peruwiański port Callao (2 maja 1866). W maju 1866 Hiszpania przerwała działania wojenne. W 1871, dzięki pośrednictwu Stanów Zjednoczonych, zawarto rozejm. W 1879 Hiszpania i Peru podpisały porozumienie pokojowe, w którym Hiszpania oficjalnie uznała niepodległość Peru. HISZPAŃSKO-PORTUGALSKA WOJNA 1580-1589. Po śmierci króla Portugalii Henryka (1512-1580), „króla-kardynała", w Portugalii wybuchł spór o następstwo tronu. Król Hiszpanii Filip II (1527-1598) zgłosił swoje dziedziczne prawa do tronu (poprzedni król Portugalii Sebastian [1554-1578] był jego siostrzeńcem); prowadząc w tej sprawie negocjacje, przygotowywał się jednocześnie do najazdu na Portugalię. Królem Portugalii obwołano nieślubnego siostrzeńca Henryka, Antonia (1531-1595). Wojska Filipa wkroczyły do Portugalii. 25 sierpnia 1580 pod Alcantarą, w pobliżu rzeki Tag, armia hiszpańska pod dowództwem Fernanda Alvareza de Toledo (1508-1582), księcia Alby, zwyciężyła wojska portugalskie złożone z chłopów i mieszczan. Antonio uszedł najpierw do Porto (Portugalia), ale następnie w maju 1581 zbiegł do Francji. Gdy Filip wysłał hiszpańską flotę na Wyspy Azorskie, jedyny punkt oporu, jaki pozostał królowi Antonio, Katarzyna Medycejska wysłała do Portugalii posiłki francuskie; Hiszpanie zwyciężyli je, Antonio ponownie uszedł do Francji. W 1589, rok po pokonaniu HISZPAŃSKIEJ ARMADY, królowa Anglii Elżbieta I (1533-1603) wyprawiła flotę i wojsko do Portugalii, ale inwazja nie powiodła się, wojska angielskie wróciły do kraju, a Antonio do Paryża, gdzie zmarł w 1595. Filip mocno dzierżył władzę w Portugalii, która podlegała Hiszpanii aż do 1640. Patrz także PORTUGALSKO-MAROKAŃSKA WOJNA 1578.

HISZPAŃSKO-PORTUGALSKA WOJNA 1641-1644. Pragnąc wzmocnić swą pozycję w walce z Hiszpanią, która dążyła do ponownego opanowania Portugalii, nowy król Portugalii Jan IV (1605-1656) zawarł sojusz z Anglią i Holandią i podpisał w 1641 porozumienie z Francją, która obiecała przystąpić do wojny z Hiszpanią. Walki między Portugalią i Hiszpanią rozpoczęły się od niewielkich potyczek pod twierdzami Elvas i Badajoz, po czym obie strony zaczęły pośpiesznie przygotowywać się do wojny na dużą skalę. Portugalia dążyła do osłabienia Hiszpanii przez zajęcie Andaluzji, Hiszpania z kolei poparła spisek w Lizbonie mający na celu obalenie króla Jana. W 1642 portugalskie wojska z powodzeniem walczyły pod Olivencą oraz w obronie Beiry. Generał Mathias d'Alburquerque (zm. 1646?) dowodził portugalskim najazdem na Hiszpanię w maju 1644, a miesiąc później odniósł ważne zwycięstwo w bitwie pod Montijo. W 1644 rozpoczęły się ogólnoeuropejskie negocjacje pokojowe (patrz TRZYDZIESTOLETNIA WOJNA 1618-1548), ale Hiszpania stawiała jako warunek wstępny wzięcia w nich udziału zrezygnowanie Francji z żądania niepodległości dla Portugalii. Rozpoczęciu rozmów towarzyszyło nieoficjalne i krótkotrwałe przerwanie działań wojennych. Patrz także HISZPAŃSKO-PORTUGALSKA WOJNA 1657-1668. HISZPAŃSKO-PORTUGALSKA WOJNA 1657-1668. Po śmierci króla Portugalii Jana IV (1605-1656) w kraju obawiano się, że Hiszpania ponowi próby odzyskania władzy (patrz HISZPAŃSKO-PORTUGALSKA WOJNA 1041-1644) i w związku z tym dążono do sojuszu z Francją, Anglią i Szwecją, przygotowywano się również do ewentualnego najazdu Hiszpanii. Hiszpanie zdobyli Olivencę. Planowana portugalska ofensywa na Badajoz została odwołana, ponieważ Hiszpanie otrzymali posiłki; dopiero w styczniu 1659 Portugalczycy odnieśli zwycięstwo pod Elvas. W maju 1662 hiszpańskie wojska pod dowództwem Don Juana (Jan Austriacki [1629-1679]) zwyciężyły armię portugalską pod komendą Fryderyka Hermana Schomberga (1615?-1690), najem-

212

nego żołnierza niemieckiego w służbie Portugalii. Przegrana bitwa wywołała panikę w Lizbonie. Don Juan zdobył Evorę, ale 8 czerwca 1663 poniósł klęskę w bitwie pod Amekal. Schomberg zwyciężył pod Yalencia de Alcantara, Villavicios oraz Montes Claras i wtargnął do Andaluzji (1665). Dzięki mediacji króla Anglii Karola II (1630-1685) w traktacie z Lizbony (1668) Hiszpania uznała w końcu niepodległość Portugalii i panujący dom Braganęa; wszystkie zdobyte terytoria zostały zwrócone. HISZPAŃSKO-PORTUGALSKA WOJNA 1735-1737. Za panowania króla Filipa V (1683-1746) Hiszpania została wciągnięta w POLSKĄ WOJNĘ SUKCESYJNĄ, w której poparła roszczenia Stanisława Leszczyńskiego do polskiego tronu i zawarła sojusz z Francją skierowany przeciw Austrii. Jedna armia hiszpańska razem z francuską wkroczyła do Lombardii i Italii, druga opanowała w 1734 Neapol i Sycylię. W Ameryce Południowej Hiszpanie zajęli najważniejszą twierdzę portugalską, Colonię nad Rio de la Pląta w Banda Oriental (Urugwaj), rozpoczynając tym wojnę (1735) ze swoimi tradycyjnymi rywalami. Walki ustały tam dopiero w 1737, gdy Anglicy skłonili Hiszpanię do oddania Colonii, założonej w 1680 przez portugalskich żołnierzy. HISZPAŃSKO-PORTUGALSKA WOJNA 1762.

Za panowania króla Karola III (1716-1788), w pierwszych latach SIEDMIOLETNIEJ WOJNY Hiszpania zachowała neutralność. Zwycięstwo Wielkiej Brytanii nad Francją zagrażało jednak poważnie pozycji Hiszpanii w Europie i na innych kontynentach (a szczególnie handlowi Hiszpanii w koloniach amerykańskich). W tej sytuacji Hiszpania zawarła sojusz handlowy, polityczny i wojskowy - Pakt Rodziny Burbonów - z Francją przeciw Wielkiej Brytanii. Uczestnicy tego Paktu zaproponowali Portugalii przystąpienie do niego i wypowiedzenie wojny Anglii. Portugalia jednak odmówiła. Anglicy wypowiedzieli Hiszpanii wojnę na

początku 1761 wkrótce zdobyli Kubę i Filipiny. W 1762 Hiszpanie wtargnęli do Portugalii. Wszechwładny pierwszy minister Portugalii Sebastiao Jose de Carvalho e Mello (markiz de Pombal [1699-1782]) wezwał Anglików na pomoc. Hiszpanie, którzy uzyskali posiłki francuskie, zajęli miasto Braganga i twierdzę Almeida. Książę Wilhelm Schaumburg-Lippe (1724-1777) zreformował armię portugalską, zyskał cenną pomoc wojsk brytyjskich dowodzonych przez Johna Burgoyne'a (1722-1792), Johna Campbella (1705-1782) oraz innych i do końca 1762 wyparł najeźdźców z Portugalii. Na mocy traktatu paryskiego (1763) Wielka Brytania uzyskała hiszpańską Florydę. HÓCHSTADT, BITWA POD HÓCHSTADT (BLINDHEIM, BLENHEIM) 1704. Pierwsze decydujące bitwy w HISZPAŃSKIEJ WOJNIE SUKCESYJNEJ stoczono w okolicy bawarskich miejscowości Donauwoerth i Blindheim w pobliżu Hóchstadt. W pierwszej bitwie pod Hóchstadt 20 września 1703 odnieśli zwycięstwo Francuzi, co umożliwiło ich marsz w kierunku Wiednia, austriackiej stolicy, druga stoczona 13 sierpnia 1704, wyeliminowała Bawarię z wojny i zmusiła Francuzów do wycofania się na linię Renu. W bitwie pod Donauwoerth leżącym na północnym brzegu Dunaju 2 lipca 1704 część armii francusko-bawarskiej poniosła znaczne straty, a jej siły główne cofnęły się do Augsburga, po czym przeszły na północ od Dunaju, w pobliże Blenheim. John Churchill, pierwszy książę Marlborough (1650-1722), który początkowo zajął pozycję na południe od Dunaju, gdyż zamierzał uderzyć na Augsburg, przeszedł na północny brzeg rzeki Nebel, gdzie spotkał się z księciem Eugeniuszem Sabaudzkim (1663-1736), stojącym na czele wojsk austriackich. Połączone siły liczyły 52 tysiące żołnierzy, Marlborough stał w centrum, Eugeniusz na prawym skrzydle z jazdą i piechotą, na lewym skrzydle, przy brzegu Dunaju, znajdowały się inne wojska sprzymierzonych. Siły przeciwnika liczyły 60 tysięcy

213

żołnierzy, składały się z wojsk francuskich pod dowództwem hrabiego Kamila de Tallard (1652-1728) i bawarskich pod dowództwem elektora Maksymiliana II Emanuela (1662-1726). Lewe skrzydło sprzymierzonych atakowało dwukrotnie armię francusko-bawarską, ale zostało odparte. Eugeniusz Sabaudzki bronił swej pozycji przed atakami nieprzyjaciela. Kawaleria i piechota księcia Marlborough zaatakowały i rozbiły wojska francuskie w centrum, osłabionym wskutek wsparcia udzielonego zaangażowanym w walkę skrzydłom. Marlborough skierował następnie atak w lewo, spychając Francuzów do Dunaju (wielu żołnierzy utonęło). Rozdzielona piechota francuska została osaczona. Lewe skrzydło nieprzyjaciela zostało pobite przez Eugeniusza Sabaudzkiego. Około 13 tysięcy Francuzów dostało się do niewoli, około 15 tysięcy zostało rannych, poległo lub utonęło. Straty sprzymierzonych wynosiły około 12 tysięcy ludzi. HOGEN WOJNA 1156. Prawie przez sto lat japońscy cesarze zwyczajowo zrzekali się tronu na korzyść syna, nieraz udawali się do klasztoru, faktycznie jednak nadal rządzili stamtąd państwem i kierowali sprawami dworu. Cesarz Tobą (zm. 1156) w 1141 zmusił syna Sutoku (1119-1156) do ustąpienia tronu bratu. Nowy następca tronu zmarł w 1155. Tobą osadził wówczas na tronie trzeciego syna, Goshirakawę (1127-1192). Po śmierci Toby Sutoku postanowił opuścić klasztor i przejąć należny mu tron. W licznej rodzinie cesarskiej nastąpił rozłam - jedni sprzyjali Goshirakawie, a drudzy Sutoku. Obie strony zwróciły się o pomoc do potężnych rodów Taira i Minamoto. Wywiązała się krótka, lecz zacięta walka, z której zwycięsko wyszedł Goshirakawa i jego poplecznicy. Sutoku skazano na wygnanie, a jego zwolenników zabito. Dwa lata później Goshirakawa abdykował na rzecz syna i usiłował nadal utrzymać dotychczasowy sposób sprawowania rzeczywistych rządów ze swej siedziby w klasztorze, okazało się to jednak niemożliwe, władza prze-

szła bowiem w ręce wojskowych, zwycięzców w wojnie o odzyskanie tronu. Patrz także HEIJI WOJNA 1159-1100. HOLENDERSKA WOJNA 1672-1678. Król Francji Ludwik XIV (1638-1715) dążył do opanowania Niderlandów hiszpańskich; jego plany udaremnił zorganizowany przez Holandię trójstronny sojusz Anglii, Szwecji i Holandii w 1668 (patrz DEWOLUCYJNA WOJNA 1667-1668). Ludwik chciał się zemścić na Holandii, zamierzał ją podbić. W celu pozbawienia Holandii jej sojuszników Ludwik potajemnie zapłacił Szwedom za zerwanie przymierza, a potrzebującemu pieniędzy królowi Anglii Karolowi II (1630-1685) zaofiarował roczną pensję i w ten sposób uzyskał poparcie Anglii. Ludwik najechał Holandię w 1672, a wówczas Anglia wypowiedziała Holandii wojnę. Holenderskie okręty de Ruytera pobiły flotę francuską i angielską w zatoce Sole. Holendrzy otworzyli tamy i zalali kraj, powstrzymując w ten sposób inwazję. Wilhelm III Orański (1650-1702) został namiestnikiem Holandii. W 1673 zawiązano koalicję antyfrancuską z udziałem Austrii, Hiszpanii i Brandenburgii. W tym samym roku Francuzi najechali Niemcy, ale kontrofensywa sprzymierzonych zmusiła ich do odwrotu. Karol ogłosił Deklarację Pobłażliwości, która została źle przyjęta. W odpowiedzi parlament cofnął fundusze na prowadzenie wojny, w której Anglii nie udało się doprowadzić do blokady Holandii i dokonać inwazji na terytorium kraju. W 1674 parlament wymusił wycofanie się Anglii z wojny. W 1674 francuskie wojska pod dowództwem Ludwika Kondeusza (1621-1686) odniosły zwycięstwo nad Holendrami dowodzonymi przez Wilhelma Orańskiego w bitwie pod Seneffe. Wicehrabia Henryk de Turenne (1611-1675) obronił Alzację, odniósł zwycięstwa pod Sinzheim w 1674 i pod Turckheim w 1675. Marszałek Francois Creąui (1629P-1687) w latach 1677-1678 obronił Alzację, podejmował też działania zaczepne w Niemczech. W 1676

214

pod Mesyną, na Sycylii, francuskie wojska rozbiły armię hiszpańską, a francuskie okręty wojenne pod dowództwem admirała Abrahama Duqesne'a (1610-1688), zwyciężyły flotę holendersko-hiszpańską dowodzoną przez de Ruytera, który odniósł śmiertelną ranę (patrz MESYŃSKIE POWSTANIE 1674-1679). Ludwik XIV, mimo odnoszonych zwycięstw, stanął przed groźbą przystąpienia Anglii po stronie koalicji i katastrofy gospodarczej w kraju; w 1678 zdecydował się zawrzeć pokój, podpisując traktat w Nijmegen między Francją a nieprzyjacielską koalicją (Holandia, Hiszpania i Święte Cesarstwo Rzymskie). Traktatem z St. Germain zmuszono elektora brandenburskiego, który był przeciwnikiem Francji w tej wojnie, do zrzeczenia się swoich zdobyczy terytorialnych na Pomorzu należącym do Szwecji, która była sojusznikiem Ludwika. Hiszpania utraciła Franche-Comte i części Niderlandów na rzecz Francji (patrz także DUŃSKO-SZWEDZKA WOJNA 1675-1679; AUGSBURSKIEJ LIGI WOJNA 1688-1697).

HOLENDERSKA WOJNA 1780-1784. Rewolucja amerykańska sprawiła, że Wielka Brytania stała się wrogiem większości krajów europejskich, ponieważ Brytyjczycy nie uznawali neutralności i przechwytywali wszystkie statki, bez względu na ich charakter. Utworzono „Ligę zbrojnej neutralności" i zagrożono wojną, jeżeli Wielka Brytania nie zaniecha podobnych praktyk, ale właściwie ucierpiała jedynie Holandia. Statki holenderskie dostarczały amerykańskim rewolucjonistom broń francuską i hiszpańską za pośrednictwem holenderskich składów zachodnioindyjskich na wyspie St. Eustatius. Zniecierpliwieni tym Brytyjczycy wypowiedzieli wojnę w 1780, zatopili kilka statków holenderskich i narazili handel holenderski na ciężkie straty. Nie doszło do żadnej bitwy, ani lądowej, ani morskiej. W 1784 podczas zawierania traktatu pokojowego w Paryżu Wielka Brytania usprawiedliwiała swoje działanie koniecznością narzuconą przez wojnę.

HOLENDERSKA WOJNA W BRAZYLII 1624-1629. W 1621 powołano holenderską Kompanię Zachodnioindyjską do prowadzenia handlu w Nowym Świecie (Ameryka Północna i Południowa), a przede wszystkim w celu wyparcia Portugalii z jej posiadłości na tych terenach, podobnie jak to zrobiła analogiczna kompania na Dalekim Wschodzie. W 1624 flota kompanii złożona z 26 statków holenderskich pod dowództwem Pięta Heyna (1577-1629) popłynęła do Bahii (Baia) na wybrzeżu brazylijskim i opanowała ten port. W odpowiedzi Hiszpania, która włączyła Portugalię w 1580 do swego państwa (patrz HISZPAŃSKO-PORTUGALSKA WOJNA 1580-1589), wysłała 59 okrętów i 12 tysięcy żołnierzy pod dowództwem Fadrique'a de Toledo w celu wyparcia holenderskich najeźdźców. Wojska Heyna musiały się wycofać, ale wróciły w 1627, odbiły i splądrowały Bahię. W 1628 Heyn zdobył hiszpański statek skarbowy pobliżu Kuby. Wzbogacona holenderska Kompania Zachodnioindyjską wysłała teraz 67 okrętów i 7000 żołnierzy, którzy zdobyli Recife (miasto) i Pernambuco (region) w północno-wschodniej Brazylii. Holendrzy wycofali się z tych terenów po wybuchu powstania ludności portugalskiej. HOLENDERSKO-ANGIELSKA WOJNA PIERWSZA 1652-1654. Ogromnym osiągnięciem Commonwealthu - rządu angielskiego ustanowionego po egzekucji króla Karola I (1600-1649) - było podwojenie liczby okrętów wojennych i uchwalenie Aktu Nawigacyjnego z 1651 (patrz ANGIELSKA WOJNA DOMOWA DRUGA i648-i65i). Akt Nawigacyjny, który miał zapewnić rozwój angielskiego handlu, nakazywał, by towary importowane przywożone były na statkach angielskich z załogą złożoną w większości z Anglików. Akt wymierzony był przeciw Holendrom, którzy w tym czasie byli w Europie najpotężniejszymi kupcami morskimi, oraz przeciw handlowi pomiędzy Holandią i Indiami; jego uchwalenie doprowadziło do wybuchu wojny. W 1652 flota holenderska

215

nie oddała salutu angielskiej eskadrze morskiej, której dowódca, admirał Robert Blake (1599-1657) chciał przeszukać statki holenderskie. Dowódca floty holenderskiej Maarten Tromp (1597-1653) odmówił, nastąpiła wymiana strzałów, a tuż potem obie strony wypowiedziały wojnę. Stoczono dziewięć bitew morskich; większością dowodził Blake, którego adiutantem był George Monck (1608-1670), oraz Tromp. Tromp wraz z 1600 Holendrami zginął w bitwie koło Scheveningen (Texel) 31 lipca 1653. Blake przegrał tylko jedną bitwę, w wyniku której flota holenderska bezpiecznie wprowadziła do portu 500 statków handlowych. Holendrom udało się nakłonić Duńczyków do zamknięcia Bałtyku dla statków angielskich i przez większą część wojny mieli zapewnioną kontrolę na Morzu Śródziemnym. Anglia wprowadziła blokadę Holandii. W 1653, po klęsce w pobliżu Scheveningen, głodujący Holendrzy zaproponowali pokój. Traktat podpisany w Westminster w kwietniu 1654 zmusił Holendrów do pokrycia wszystkich strat poszkodowanym kupcom angielskim i zobowiązał Holendrów do oddawania salutu statkom angielskim na angielskich wodach. Traktat nie przerwał jednak angielsko-holenderskiej rywalizacji handlowej. Druga wojna holendersko-angielska 1665-1667. Konflikt wywołały w 1663 angielskie ataki na zachodnioafrykańskie porty, główne ośrodki holenderskiego handlu niewolnikami, oraz przejęcie przez Anglików Nowego Amsterdamu (Nowy Jork) w 1664. W bitwie morskiej koło Lowestoft w 1655 angielskie okręty w liczbie 150 pod dowództwem księcia Jakuba (1633-1701), późniejszego króla Jakuba II, pokonały flotę holenderską złożoną ze 100 okrętów, dowodzoną przez Jacoba Opdama (zm. 1665). W bitwie zginął Opdam oraz paru innych holenderskich i angielskich dowódców. Eskadra okrętów wojennych pod dowództwem Moncka przegrała czterodniową bitwę z flotą holenderską dowodzoną przez admirała Michiela de Ruytera (1607-1676). W 1666 przerwana została blokada Tamizy prowa-

dzona przez Ruytera. Marynarka angielska czasów restauracji okazała się jednak gorsza niż w czasach panowania Cromwella; był to skutek złego dowodzenia, korupcji, zatargów między Koroną a parlamentem i buntów nie opłacanych marynarzy. W czerwcu 1667 de Ruyter popłynął w górę Tamizy i zniszczył 16 okrętów na rzece Medway pod Chatham. Porażka ta oraz epidemia dżumy w latach 1665-1666, i wielki pożar Londynu w 1666 skłoniły Anglię do wystąpienia 0 pokój. Traktat w Bredzić z 1667 zmody fikował prawa handlowe na korzyść Holan dii, która zyskała również posiadłości w obe cnym Surinamie (Gujana Holenderska), ale zrzekła się na rzecz Anglii opanowanych przez nią terenów w rejonie obecnego No wego Jorku, w New Jersey i Delaware. HOLENDERSKO-INDIAŃSKIi WOJNY 1655-1664. W czasie nieobecności Petera Stuyvesanta (1592-1672), gubernatora holenderskiej kolonii Nowe Niderlandy (większa część obecnego Nowego Jorku i New Jersey), 7 września 1655 doszło w Manhattanie do zatargu między Holendrami a Indianami. Wybuchła wojna, która rozszerzyła się potem na Esopus, na Long Island. Wkrótce wrócił Stuyvesant, zawarł pokój ograniczający działania wojenne przez Indian, z których wielu należało do Algonkinów (patrz ALGONKIŃSKO-HOLENDERSKA WOJNA 1641-1645). Manhattan nigdy już nie doświadczył ataku Indian, natomiast najazdy Indian na Esopus w maju 1658 zmusiły osadników do zwrócenia się do Stuyvesanta z prośbą o pomoc. Gubernator ponownie doprowadził do pokoju z Indianami i sam nadzorował budowę palisady obronnej, jednak jeszcze raz musiał przyjść z pomocą osadnikom z Esopusu, gdyż Indianie w sierpniu 1658 zaatakowali ich ponownie. Wojsko Stuyvesanta zmusiło Indian do uległości. Indianie nie chcieli jednak pogodzić się z ciężkimi warunkami pokoju i w 1663 wznowili walki w pobliżu Esopusu. Wojska holenderskie zmusiły Indian do kapitulacji 1 podpisania w 1664 traktatu, na mocy którego dolinę Esopus dostali osadnicy.

216

HOLENDERSKO-INDONEZYJSKA WOJNA 1962. Patrz INDONEZYJSKIE WOJNY 1957-1902. HOLENDERSKO-PORTUGALSKIE WOJNY W ZACHODNIEJ AFRYCE ok. 1620-1655. Już

w połowie XV w. na zachodnim wybrzeżu Afryki portugalscy żeglarze budowali forty na wyspie Arguin, w Gwinei, Costa de Minnie (później Złote Wybrzeże), na Wyspie Świętego Tomasza i na wybrzeżach Portugalskiej Afryki Zachodniej (Angola). Początkowo Portugalczycy przybywali tu w poszukiwaniu złota i kości słoniowej, wkrótce jednak rozwinął się handel niewolnikami, tysiące Murzynów wywożono do Brazylii i na Wyspy Karaibskie. Na początku XVII w. Holendrzy złamali portugalski monopol na handel na Oceanie Indyjskim i zainteresowali się zachodnią Afryką. Zbudowali forty w Mouri, na wyspie Goree i w Rifisąue. Zajęli się również bardzo opłacalnym handlem niewolnikami. Rywalizujące strony przy każdej okazji napadały na osady i statki przeciwnika. W latach 1637-1642 Holendrzy zdobyli portugalskie porty Elmina i Axim na wybrzeżu Ghany, port Luanda (w Angoli), Sao Tome i część Brazylii. Portugalczykom udało się ponownie odzyskać większość miejscowości na wybrzeżu Konga (Bakongo) i w Gwinei, ale utracili na rzecz Holendrów lub innych europejskich krajów terytoria w Ghanie i na Złotym Wybrzeżu. HONDURASKA WOJNA DOMOWA 1909-1911. Manuel Bonilla (1849-1913), dawny prezydent Hondurasu, stanął na czele powstania swoich konserwatywnych zwolenników przeciw liberalnemu prezydentowi Miguelowi R. Davili (zm. 1927), który po HONDURASU I NIKARAGUI WOJNIE 1907 doszedł do władzy dzięki dyktatorskiemu prezydentowi Nikaragui, Jose Santosowi Zelayi (1853-1919). Wojna domowa nie doprowadziła do zwycięstwa żadnej ze stron, 8 lutego 1911 przeciwnicy przystali na zawieszenie broni i wybory. 29 października na prezydenta wybrano Bonillę. Patrz NlKARAGUAŃSKA WOJNA DOMOWA 1909-1912.

HONDURASKA WOJNA PARTYZANCKA 1981-1982. Tysiące mieszkańców Salwadoru, Indian Miskito i przeciwników sandinistów z Nikaragui schroniło się w Hondurasie. Tamtejsze władze obawiały się, że wojna domowa w sąsiednich państwach może ogarnąć również Honduras i przyczynić się do nasilenia działań ugrupowań lewicowych przeciwnych rządowi (patrz NiKARAGUAŃSKA WOJNA DOMOWA 1982-1990; SAL-

WADORSKA WOJNA DOMOWA 1977-). Marksis-

towscy partyzanci przeszkoleni przez Kubańczyków napadali na obiekty rządowe i prowadzili w miastach działania terrorystyczne, jak np. ostrzelanie ambasady Stanów Zjednoczonych w Tegucigalpie, stolicy Hondurasu, porywanie samolotów honduraskich, by w ten sposób nadać rozgłos swojej sprawie. Policja i wojsko zwiększyły wysiłki w walce z partyzantami; nasilenie działań terrorystycznych skłoniło Stany Zjednoczone do zwiększenia pomocy wojskowej dla rządu. Oddziały Nikaraguańskich Sił Demokratycznych mających bazy w Hondurasie dokonywały wypadów na teren Nikaragui, co przyczyniało się do wzrostu napięcia między tymi krajami.

HONDURASKO-NIKARAGUAŃSKA WOJNA 1907. Jose Santos Zelaya (1853-1919), który został prezydentem Nikaragui w wyniku liberalnej rewolty w 1893, rządził krajem jak prawdziwy dyktator i mieszał się do spraw innych państw Ameryki Środkowej, które chciał siłą zjednoczyć pod swoim przewodnictwem. W 1903 konserwatywny przywódca honduraski, Manuel Bonilla (1849-1913), obalił popierany przez Zelayę liberalny rząd Hondurasu i został prezydentem. W 1903 powstańcy hondurascy, otrzymawszy od Zelayi pomoc, usiłowali usunąć Bonillę; honduraskie wojska rządowe ścigając powstańców najechały Nikaraguę. Zelaya domagał się odszkodowań wojennych, ale Honduras odmówił płacenia jakichkolwiek reparacji, armia nikaraguańska wkroczyła więc na terytorium Hondurasu i 18 marca 1907 stoczyła i wygrała bitwę pod Namasi-

217

gue; w bitwie po raz pierwszy w historii Ameryki Środkowej posługiwano się karabinami maszynowymi. Wojska Nikaragui zajęły stolicę Hondurasu, Tegucigalpę. Bonilla uciekł do Stanów Zjednoczonych. Na czele nowego rządu honduraskiego Zelaya postawił Miguela R. Davilę (zm. 1927). Patrz także HONDURASKA WOJNA DOMOWA 1909-1911.

HRABIEGO WOJNA 1533-1536. Ostre spory religijne w Danii pomiędzy luterańskimi mieszczanami i chłopami a katolicką szlachtą doprowadziły do sytuacji, w której po śmierci króla Fryderyka I (1471?-1533) zdominowany przez szlachtę rigsraad (rada państwa) postanowił sprawować tymczasowe rządy; zdecydowano nie udzielać poparcia kandydatowi luteran. Rebelianci duńscy - luteranie sprzymierzeni z północnoniemieckim miastem Lubeką (patrz LUBEKI WOJNA 1531-1536) dążyli do osadzenia na tronie przebywającego w więzieniu poprzedniego króla, Chrystiana II (1481-1559) (patrz KALMARSKA WOJNA DOMOWA 1520-1523) i przyłączenia Kopenhagi i Malmó do Hanzy (liga handlowa miast nadbałtyckich). Popierany przez czołowych przedstawicieli szlachty jutlandzkiej oraz biskupów, najstarszy syn Fryderyka i jego następca Chrystian (1503-1509), książę Holsztynu, wychowany w luteranizmie, prowadził działania wojenne przeciw Krzysztofowi, hrabiemu Oldenburga (ok. 1504-1566), konditierowi dowodzącemu wojskami Lubeki i rebeliantów duńskich dążących do osadzenia na tronie Chrystiana II (wojna wzięła nazwę od hrabiego Krzysztofa). Wojska hrabiego najechały i spustoszyły Holsztyn, poddała im się Kopenhaga, a później Zelandia, Malmó i Skania. W północnej Jutlandii wybuchło powstanie chłopskie zwolenników Chrystiana II. Książę Chrystian miał przeciw sobie pół Danii, jako król Chrystian III (wybrany przez rigsraad na króla w 1534) odłożył elekcję, wyrwał kraj spod władzy hrabiego i wyparł jego armie do północnej Jutlandii, które to miasto

wojska Chrystiana zdobyły szturmem 18 grudnia 1534, po czym doszło do rzezi. Szwedzkie wojska (Szwecja zawarła przymierze z Chrystianem III) obiegły Malmó i Landskronę. Chrystian prowadził oblężenie Kopenhagi i 29 lipca 1536 zmusił hrabiego Krzysztofa do kapitulacji, po czym objął panowanie nad całą Danią. Jakkolwiek Lubeka i jej sprzymierzeńcy zachowali prawa handlowe, ich potęga (a tym samym i Hanzy) na Bałtyku została złamana (Lubeka zatrzymała na 50 lat duńską wyspę Bornholm tytułem reparacji wojennych). Hrabia Krzysztof musiał przysiąc, że nigdy nie wkroczy do Danii i wrócił do Oldenburga. Chrystian III umocnił w Danii luteranizm i narzucił go Norwegii. HUKBALAHAPY POWSTANIE 1946-1954.

W latach trzydziestych XX w. w bogatych rolniczych okręgach środkowej części wyspy Luzon na Filipinach, gdzie bezrolni chłopi domagali się reform, działali aktywiści komunistyczni i socjalistyczni. Gdy Japończycy zajęli Filipiny w 1942 (patrz ŚWIATOWA WOJNA ii NA OCEANIE SPOKOJNYM 1941-1945) wielu mieszkańców Filipin wstąpiło do oddziałów partyzanckich zwanych Hukbalahap - Ludowa Armia przeciw Japonii (Hukowie). Pod przewodnictwem komunistów Hukowie zabili tysiące japońskich żołnierzy i filipińskich kolaborantów. W 1945 opanowali większość dużych posiadłości ziemskich w środkowej części Luzon i powołali miejscowy rząd, który zbierał podatki na własne cele i kierował się własnymi prawami. Po zakończeniu ŚWIATOWEJ WOJNY II w kwietniu 1946 odbyły się wybory, w wyniku których sformowano nowy rząd Filipin, który miał rozpocząć swoją działalność 4 lipca po uzyskaniu niezależności od Stanów Zjednoczonych. Hukowie wzięli udział w wyborach, jeden z ich kandydatów został wybrany do Kongresu Filipin, jednakże wkrótce potem został usunięty. Rozjątrzeni Hukowie wrócili do kryjówek w dżungli i rozpoczęli działania zbrojne skierowane przeciw rządowi cent-

218

ralnemu. Szeregi ich zasiliło wielu sympatyków, a wojska rządowe nie mogły ich wytropić. W 1950 Hukowie ocenili, że mają dość sił, by zaatakować Manilę, stolicę Filipin. Tuż przed rozpoczęciem ataku policja odkryła ich tajną kwaterę główną w stolicy i aresztowała wszystkich politycznych przywódców w mieście, wobec czego natarcie zostało odwołane. W rym samym czasie Stany Zjednoczone zaczęły dostarczać armii rządowej Filipin duże ilości broni i sprzętu, dzięki czemu wzrosła skuteczność jej działań. Po wyborze w 1953 Ramona Magsaysaya (1907-1957) na prezydenta i wprowadzeniu reform Hukowie stracili wielu zwolenników. W 1954 przywódca Huków oddał się w ręce władz kończąc w ten sposób długotrwałe powstanie. HUNÓW NAJAZDY NA CESARSTWO RZYMSKIE 375-454. Hunowie, koczowniczy lud azjatycki, nadciągnęli ze stepów położonych na północ od Morza Czarnego; przez 80 lat najeżdżali i plądrowali cesarstwo rzymskie. W 375 walczyli z Gotami, pokonali Ostrogotów (Goci Wschodni) i kierując się w stronę Dunaju, wypierali na zachód Wizygotów (Goci Zachodni) z wyznania chrześcijańskich arian. Następnie Hunowie podporządkowali sobie inne barbarzyńskie szczepy. W 434 plemiona zostały zjednoczone pod władzą braci Attyli (406P-453) i Biedy. W 445 Attyla zamordował Biedę i został jedynowładcą. Interesował się głównie łupieniem bogatego cesarstwa rzymskiego; już w 434 Hunowie dowiedzieli się, że mogą otrzymać złoto, gdyż ich wodzowie zawarli umowę z Konstantynopolem (Stambuł), na mocy której otrzymywali 700 funtów złota rocznie w zamian za zaniechanie najazdów. Gdy należności nie nadchodziły, Hunowie często przeprowadzali najazdy. W latach 441-442 i w 447 doprowadzili do ruiny prowincje bałkańskie, dotarli aż do Termopilów i samego Konstantynopola uzyskując opłaty w zamian za zawarcie pokoju. Następnie w 451 Attyla najechał na Zachodzie Galię

(Francja), splądrował Divodurum Mediomatrici (Metz) i miasta w Belgii, po czym zawrócił na południe, w kierunku Cenabum Aurielani (Orleanu). W 451 koalicyjna armia galijskich Rzymian, Wizygotów i Alanów pod wodzą Flawiusza Aecjusza (396P-454), naczelnego wodza rzymskiego, stoczyła bitwę z Attyla na Polach Katalaunijskich (Chalons-sur-Marne); Hunowie zmuszeni do ataku pod górę, przełamali środek linii Alanów, ale zostali zepchnięci do swego obozu przez prawe skrzydło Wizygotów oraz Rzymian. Attyla wycofał się przez Ren. Hunowie zawrócili do Italii, gdzie w 452 spustoszyli Akwileję tak bezlitośnie, że nigdy nie zdołano odbudować dawnej świetności; uchodźcy z miasta schronili się na południowym zachodzie i założyli tam Wenecję. Następnie Hunowie splądrowali Mediolan i Pawie. Chcąc ocalić Rzym przed zniszczeniem, papież Leon I Wielki (390P-461) stanął na czele poselstwa wysłanego do Attyli; nie wiadomo, jakich użył argumentów, ale Hunowie oszczędzili Rzym i obładowani łupami ruszyli przez Alpy na północ. W 453 Attyla zmarł w czasie nocy poślubnej. Jego synowie zostali pobici w 454 przez wojowniczych Gepidów (Germanie), szczegóły porażki nie są znane; Hunowie wrócili potem na stepy czarnomorskie. Patrz także RZYMIAN i GOTÓW WOJNY. HUNTLY'EGO REBELIA 1562. Bohater spod Solway Moss (patrz ANGIELSKO-SZKOCKA WOJNA 1542-1549), George Gordon, czwarty hrabia Huntly (1514-1562), uciekł z pola walki pod Pinkie Cleugh i został ujęty przez Anglików. Wróciwszy do Szkocji w 1548, knuł intrygi, w interesie zarówno swoim, jak i Anglii, o co podejrzewał go John Knox (1505-1572), a także królowa Maria (1542-1587). Huntly otwarcie dążył do ślubu swego syna z Marią i zapewne uczestniczył w próbie uprowadzenia jej, którą podjął jego syn w 1562. W tym samym roku królowa wyruszyła na północ, by wymierzyć mu karę; pod Corrichie w pobliżu

219

Aberdeen szkoccy rebelianci Huntly'ego zaatakowali królową i zostali pobici. Huntly wzięty do niewoli zmarł prawdopodobnie na skutek wylewu; jego syna stracono, posiadłości rodu skonfiskowano. HURYTÓW PODBOJE ek. 1700-ok. 1500 p.n.a. Od początku II tysiąclecia Huryci (lud pochodzenia niesemickiego) wyruszywszy najprawdopodobniej z Kaukazu, stopniowo osiedlali się w północnej Mezopotamii i na obszarach na wschód od rzeki Tygrys, tworząc małe państewka typu feudalnego. Około 1700 p.n.e. po zjednoczeniu tych państewek zrzucili jarzmo władców semickich i opanowali tereny między jeziorem Wan a górami Zagros. Zakładali ośrodki handlowe i nadal napierali na zachód i południe, aż wreszcie około 1500 opanowali wschodnią Anatolię (obecnie Turcja) i północną Syrię. Imię tego ludu upamiętnia Hurri - nazwa obszaru w północnej Mezopotamii. Tutaj oraz w Anatolii i północnej Syrii powstało huryckie królestwo Mitanni, które około 1470 walczyło z Egiptem o panowanie nad Syrią i zostało zwyciężone przez króla Egiptu Totmesa III (wzmian. ok. 1500-1447) (patrz MEGIDDO, PIERWSZA BITWA POD MEGIDDO ok. 1469 p.n.e.). Później Egipt i królestwo Mitanni zawarły przymierze, które okazało się nieskuteczne, gdy Hetyci i Asyryjczycy zaatakowali państwo Hurytów (patrz ASYRYJSKO-HURYCKIE WOJNY ok. 1350-1245 p.n.e.; HETYCKO-HURYCKIE WOJNY

ok. 1620-ok. 1325 p.n.e.). Po 1350 z Mitanni pozostało tylko małe państwo Hanilgabat, które podbili Asyryjczycy około 1245. Około 1000 p.n.e. Huryci utracili na Bliskim Wschodzie odrębność etniczną. HUSYCKA WOJNA DOMOWA 1423-1434.

Husyci, zwolennicy Jana Husa (1369-1415) w Czechach i na Morawach, podzielili się w czasie HUSYCKICH WOJEN na dwa odłamy: na radykalnych taborytów i umiarkowanych utrakwistów. W 1423 doszło do walk między oboma odłamami, w których taboryci pod wodzą Jana Żiżki wygrali bitwy

pod Horicami i Strahovem. W rok później Żiżka zapobiegł dalszemu rozłamowi pokonując utrakwistów pod Skalicą i Malesovem. Po śmierci Żiżki w 1424 na czele husytów stanął Prokop Wielki, który nie zdołał w 1433 zapobiec nowej wojnie między taborytami i utrakwistami. Utrakwiści wspierani przez wielmożów czeskich zwyciężyli taborytów w bitwie pod Lipanami 30 maja 1434, w której poległ Prokop Wielki i inni przywódcy taborytów. Rok wcześniej utrakwiści przyjęli kompaktaty stanowiące kompromis religijny i zostali ponownie przyjęci do Kościoła katolickiego. HUSYCKIE WOJNY 1419-1436. Kościół katolicki uznał w 1415 Jana Husa, czeskiego reformatora religijnego, za heretyka i skazał go na śmierć na stosie. Jego zwolennicy, husyci, cierpiąc z powodu stałych prześladowań, w 1419 chwycili za broń i wystąpili przeciw katolikom oraz królowi niemieckiemu Zygmuntowi (1368-1437), który odziedziczył tron czeski i przyczynił się do spalenia Husa. Husyci, podzieleni na dwa odłamy - radykalnych taborytów i utrakwistów - walczyli z powodzeniem pod dowództwem Jana Żiżki; stawili czoło krucjacie antyhusyckiej ogłoszonej w 1420 przez papieża Marcina V (1368-1431), odnieśli zwycięstwa pod Sudomierem w 1419, pod Kumą Horą w 1421 i Nebovidem w 1422. Po wybuchu wojny domowej między taborytami i utrakwistami w 1423 Żiżka, taboryta, zwyciężywszy utrakwistów utrzymał jedność husytów. Po śmierci Żiżki w 1424 Prokop Wielki (1380?-1434) poprowadził husytów do zwycięstwa przeciw katolickim krzyżowcom, a między 1426 i 1432 kierował najazdami husytów na Niemcy, Węgry i Śląsk. W 1433 wybuchły walki wewnętrzne między taborytami a utrakwistami, zakończone porażką taborytów w bitwie pod Lipanami w 1434. Wielu husytów, wśród których przeważali teraz utrakwiści, zdecydowało się w sprawach doktryny na kompromis z Kościołem katolickim (taboryci odrzucili kompromis),

220

a w 1436 uznali Zygmunta za króla Czech. Patrz także HUSYCKA WOJNA DOMOWA 1423-1434.

wódz, Poroś (zm. 321?), radża Lahauru, został przyjacielem Aleksandra, a później poprowadził go w dół rzeki Indus (patrz ALEKSANDRA WIELKIEGO WYPRAWA DO INDII

HYDASPES, BITWA NAD HYDASPES 327 p.n.e. Aleksander Wielki (356-323) jako wódz nie miał sobie równych w czasach starożytnych; arcydziełem sztuki wojennej była bitwa nad rzeką Hydaspes, obecnie zwaną Dżehlam. W bitwach nad Granikiem i pod Issos Aleksander także musiał przeprawić się przez rzekę (patrz ALEKSANDRA WIELKIEGO PODBOJE 334-323 p.n.e.; Issos, BITWA POD Issos 333 p.n.e.), ale nad Hydaspes napotkał szczególne problemy: rzeka wezbrała, a przeciwnicy, Hindusi, mieli 200 słoni, których panicznie bały się konie. Ponadto grecki obóz położony na otwartej przestrzeni był doskonale widoczny. Aleksander przygotował swe działania pod względem psychologicznym, gromadził łodzie i tratwy oraz zapasy żywności, prowadził ćwiczenia kawalerii, jego statki pływały po rzece. Te działania nie prowadzące do przeprawy uśpiły czujność Hindusów. Zostawiwszy w obozie główną część wojska, Aleksander wziął 15 tysięcy żołnierzy i poprowadził ich w górę rzeki, przeprawił się na drugi brzeg, zwyciężył czołową grupę Hindusów rzuconych przeciw niemu, złożoną z jazdy i rydwanów. Gdy nadeszły siły główne przeciwnika, Aleksander zaatakował częścią jazdy kawalerię lewego skrzydła przeciwnika. Gdy ten przerzucił na to skrzydło całą swą jazdę, i ta związała się walką, druga grupa kawalerii Aleksandra skrycie wyszła na jej tyły i pobiła ją. Następnie jazda macedońska uderzyła na tyły piechoty hinduskiej, przed którą w pierwszym rzucie stały słonie. Aleksander rozkazał własnej piechocie rzucać oszczepy w trąby słoni, toporami ciąć je w nogi. Osaczeni Hindusi przegrali, ale ich

327-325 p.n.e.). Najboleśniejszą stratą, jaką poniósł Aleksander w tej bitwie, była śmierć Bucefała, ukochanego konia; aby uwiecznić jego pamięć, król założył w pobliżu miasto Bukefala. HYKSOSÓW NAJAZD NA EGIPT ek. 1674-1567 p.n.e. Starożytny lud semicki zwany przez Egipcjan Hyksosami (od zwrotu hekau-chasut, tzn. „władca z obcego kraju"), najechał Egipt w okresie kryzysu dynastycznego około 1700 p.n.e. i założył równolegle panujące dynastie egipskie - piętnastą i szesnastą. W 1674 Hyksosowie obiegli i zdobyli Memfis, w Dolnym Egipcie sprawowali jednak władzę ze stolicy Hatwarit w delcie Nilu. Egipski historyk piszący w języku greckim, Maneton, pisał o Hyksosach opierając się na źródłach już obecnie nie istniejących; nazwał ich migrację „najazdem", ale źródła archeologiczne sugerują, że przenikali na teren Egiptu bez walki, dopiero gdy ich liczba wzrosła, zdobyli stolicę Dolnego Egiptu i usunęli panujących. Jako władcy cenili pokój; w Górnym Egipcie władzę powierzyli dotychczas rządzącym, którzy byli wyłącznie marionetkami. Hyksosi zawarli również sojusz z Nubią, która niedługo przedtem uzyskała niezależność. Za panowania Kamose (zm. 1570), króla XVII dynastii, zaczęli odzyskiwać władzę rdzenni władcy Egiptu, którzy w 1567 byli już na tyle silni, że zdołali odzyskać Memfis i wypędzić Hyksosów. Egipskich zapisów z tego okresu jest niewiele; po 1567 nie spotyka się już żadnej wzmianki o Hyksosach, wydaje się więc, że jako grupa etniczna zniknęli oni całkowicie.

221

I IKONOKLASTYCZNA WOJNA PIERWSZA 726-731. Cesarz bizantyjski Leon III (680P-741) był zwolennikiem Konoklazmu, kierunku zwalczającego kult ikon, uznającego go za herezję i bałwochwalstwo. Papież Grzegorz II (669-731) oraz duchowieństwo rzymskie nie akceptowali ikonoklazmu. W 727 wybuchły w Grecji rozruchy skierowane przeciw ikonoklastom, w wyniku których do Konstantynopola wyruszyła zbuntowana flota z antycesarzem na pokładzie; po drodze zwyciężyła ją flota cesarska. Zbuntowała się również ludność egzarchatu raweńskiego (726), zmuszając Leona do wysłania okrętów w celu zajęcia miasta. Flota cesarska poniosła straty podczas sztormu i w 731 próba zdobycia Rawenny została odparta. Wobec trudności w przywróceniu władzy Bizancjum Leon podporządkował Kalabrię, Sycylię i Ilirię (podległe jurysdykcji papieskiej) władzy patriarchy Konstantynopola. Druga wojna ikonoklastyczna 741-743. Następca Leona, cesarz Konstantyn V (718-775), nasilił prześladowania ludzi czczących święte obrazy. W czasie gdy cesarz prowadził działania wojenne przeciw muzułmanom (patrz BIZANTYJSKO -MUZUŁMAŃSKA WOJNA 741-752), jegO SZW3-

gier, Artawazd, stanął na czele otwartego buntu wojskowego i religijnego, poparł zwolenników kultu obrazów i wygrał bitwę z siłami cesarskimi. Następnie ogłosił się w Konstantynopolu cesarzem i wznowił kult obrazów. Wojska Artawazda poniosły w 743 dwie klęski, pod Sardes i Modriną, następnie Konstantyn obiegł Konstantynopol i zmusił go do kapitulacji. Artawazd za karę został oślepiony.

ILIRIJSKA WOJNA PIERWSZA 229-228 p.n.e. Greckie państwa zwykle unikały kontaktów z wojowniczymi, barbarzyńskimi Ilirami. Natomiast ekspansywni Rzymianie postanowili przystąpić do rozmów z królową Teutą (wzmian. 230-220) z Ilirii, gdy ich kupcy zostali obrabowani i zamordowani w 230 przez piratów iliryjskich. Wojownicza królowa przyjęła rzymskich przedstawicieli bardzo wyniośle; w powrotnej drodze posłów zwabiono w pułapkę i zamordowano. Senat rzymski postanowił podjąć działania odwetowe. Rzymianie nie dopuścili do opanowania przez Ilirów sąsiednich państw-miast greckich. Ilirowie uprzedzili przybycie floty i armii rzymskiej (229) i obiegli port na Korfu, z którego korzystały okręty rzymskie. Rzymianie prawie bez walki uwolnili miasto od oblężenia. Królowa poddała się w 228, zrezygnowała z roszczeń terytorialnych i obiecała zapłacić kontrybucję. Zapewniwszy bezpieczeństwo żeglugi między Italią a Grecją, Rzymianie zawiązali sojusz z Macedonią, która znajdowała się na flance Ilirii. Druga wojna iliryjska 219 p.n.e. W 220 Demetriusz z Faros (zm. 214), władca Ilirii, zerwał pokój z 228 i najechał terytoria będące pod ochroną Rzymu oraz wznowił piracką działalność, która była przyczyną pierwszej wojny iliryjskiej. Zagrożeni równocześnie wojną z Kartaginą, Rzymianie musieli działać szybko. Demetriusz ufortyfikował wcześniej miasta Dinale i Faros, ale mimo to Dinale poddało się Rzymianom po siedmiodniowym oblężeniu, a Faros, oblężone przez dwie wielkie armie rzymskie, skapitulowało po jednym dniu. Demetriusz uciekł. Powrócono do warunków pokoju z 228.

222

INDIAN ABNAKI WOJNA PIERWSZA 1675-1678. Indianie ze związku plemiennego Abnaki zamieszkiwali obecne tereny stanu Maine, New Hampshire i Yermont. W sojuszu z Francuzami prowadzili przez 50 lat walkę z angielskimi osadnikami osiedlającymi się na ich terenie. Gdy Wampanoagowie pod dowództwem króla Filipa (Metacometa) (zm. 1676) powstali w 1675 w Nowej Anglii przeciw kolonistom angielskim (patrz KRÓLA FILIPA WOJNA 1675-1676), przyłączyło się do nich wiele wschodnich plemion, w tym również Indianie Abnaki. Przez blisko trzy lata Indianie Abnaki walczyli z Anglikami wzdłuż granicy Maine, wypierając stamtąd białych osadników. Ciągłe napady Indian na rozproszone gospodarstwa i małe osady dały się mocno we znaki kolonistom, porozumienie pokojowe zawarto dopiero w 1678. Angielscy koloniści obiecali płacić Indianom Abnaki roczną daninę. Druga wojna Indian Abnaki 1702-1712. Wkrótce po wybuchu w 1702 wojny KRÓLOWEJ ANNY Indianie Abnaki i wojska francuskie zaatakowały angielskich osadników na granicy Maine. W miastach na linii od Wells do Casco wymordowano około 300 osadników. Indianie dokonywali napadów przez 10 lat, zaprzestali ich dopiero po podpisaniu przez Francuzów i Anglików traktatu pokojowego w Utrechcie. Pozbawieni poparcia Francji Indianie Abnaki nie byli w stanie zwyciężyć Anglików i w 1712 zmuszeni byli prosić o pokój. Trzecia wojna Indian Abnaki 1722-1725. Dalsze rozprzestrzenianie się osadników w Maine rozdrażniło Indian Abnaki, których zachęcał do stawiania oporu francuski jezuita, misjonarz Sebastien Rasles (1657P-1724). Gdy Anglicy spróbowali ująć Raslesa, Abnaki napadli na osady w Brunszwiku, Arrowsick i Merry Meeting Bay. Rząd Massachusetts wypowiedział wówczas wojnę „wschodnim Indianom" (Indianom Abnaki i ich sprzymierzeńcom). Doszło do krwawych bitew w Norridgewock (1724), w której zginął Rasles, i we Fryeburgu, w górnym biegu rzeki Sacco (1725).

Kres wojnie położyła konferencja pokojowa w Bostonie i Casco Bay. Patrz także LOVEWELLA „WOJNA" 1725.

INDOCHIN WOJNY. Patrz NY w INDOCHINACH.

FRANCUSKIE WOJ-

INDONEZJI l MALEZJI WOJNA 1963-1966.

W 1963 „dożywotni prezydent" Indonezji Achmad Sukarno (1901-1970) odmówił uznania nowo proklamowanej demokratycznej Malezji (Federacji Malezji - Malaje, Sabah, Sarawak i Singapur; ten ostatni oderwał się w 1965 i stał się niepodległą republiką). Jego płomienne mowy zachęciły Indonezyjczyków do wojny, której celem było „zgniecenie" Malezji, gdyż ta otrzymywała wojskową pomoc od Wielkiej Brytanii, i skuteczne zwalczanie partyzantów indonezyjskich przenikających na jej tereny, a zwłaszcza do Sabahu i Sarawaku (regiony na Borneo). Grupy spadochroniarzy indonezyjskich wylądowały w paru miejscach na Półwyspie Malajskim, a płetwonurkowie podłożyli bomby w porcie singapurskim. Wojna, choć prowadzona w ograniczonym zakresie, była niesłychanym obciążeniem finansowym dla Indonezji, którą ponadto wstrząsnęła próba zamachu stanu dokonana przez komunistów. Generał Suharto (ur. 1921), dowodzący armią indonezyjską, powstrzymał zamach stanu, a następnie w całym kraju przeprowadził krwawą czystkę (szacuje się, że zabito 300 tysięcy komunistów i zwolenników lewicy). Sukarno, który zacieśnił więzy z komunistycznymi Chinami i popierany był przez Indonezyjską Partię Komunistyczną (PKI), nie zdołał odzyskać pełnej władzy w rządzie; gdy zastąpił antykomunistycznych członków rządu zwolennikami lewicy, w stolicy, Dżakarcie, i w innych miastach na Jawie wybuchły zamieszki (1966). W końcu musiał przekazać całą władzę wykonawczą generałowi Suharto, który został urzędującym prezydentem (1967), a później prezydentem z wyboru (1968). PKI została zdelegalizowana. Indonezja i Malezja rozpoczęły negocjacje po-

223

INDONEZYJSKA WOJNA O NIEPODLEGŁOŚĆ 1945-1949. Wyspy Holenderskich Indii Wschodnich, wchodzące w skład obecnej Indonezji, znajdowały się w latach 1942-1945, w czasie ŚWIATOWEJ WOJNY II, INDONEZYJSKA WOJNA NA TIMORZE pod okupacją japońską. Pod koniec wojny, WSCHODNIM 1975-1976. W Timorze Por- 17 sierpnia 1945, patrioci indonezyjscy protugalskim (Timor Wschodni), we wschod- klamowali na tym terenie niepodległą repuniej połowie wyspy Timor w archipelagu blikę. Holandia nie uznała nowego rządu Małych Wysp Sundajskich (zachodnia po- indonezyjskiego i wkrótce w Batawii (Dżałowa, dawny Timor Holenderski, weszła karta, na Jawie) wylądowały wojska holenw 1950 w skład Indonezji) o władzę walczyły derskie i brytyjskie z zadaniem przywrócetrzy rywalizujące ze sobą duże ugrupowania. nia status quo ante (sprzed 1942, tzn. panoRewolucyjny Front na rzecz Niepodległości wania Holendrów) oraz rozbrojenia i ewaTimoru Wschodniego (FRETILIN) doma- kuacji wojsk japońskich. Między okupantami gał się całkowitej niepodległości, drugie holenderskimi i brytyjskimi a Indonezyjską ugrupowanie opowiadało się za przynależ- Armią Ludową doszło do walk, najsilniejnością do Indonezji, a trzecie - prawicowe szych w miastach Bandung i Surabaja na - pragnęło pozostać w federacji z Portugalią. Jawie (1945). Negocjacje holendersko-indoDo wybuchu wojny domowej doszło w sier- nezyjskie doprowadziły do porozumienia pniu 1975. Działania wojenne prowadzone z Cheribon (1946), w którym Holandia były na dużą skalę, gubernator portugalski, zgodziła się na utworzenie Stanów Zjedjego urzędnicy oraz tysiące uchodźców opuś- noczonych Indonezji, które miały wejść cili wyspę. FRETILIN przejął władzę i pro- w skład korony holenderskiej. Różnice w inklamował Ludową Republikę Demokratycz- terpretacji porozumienia doprowadziły do ną Wschodniego Timoru. Partie opozycyjne niepokojów na Jawie i w innych rejonach. zgłosiły sprzeciw i wezwały na pomoc Indo- W celu przywrócenia porządku Holendrzy nezję, która skwapliwie wykorzystała nada- rozpoczęli szeroko zakrojoną „akcję polirzającą się okazję. Uzbrojone przez USA cyjną" (20 lipca 1947). Działania represyjne wojska indonezyjskie wylądowały na wyspie, Holandii wzbudziły oburzenie opinii pub7 grudnia 1975 zdobyły przybrzeżne miasto licznej. Brytyjczycy opuścili Indonezję w lisstołeczne Diii, a w końcu grudnia wyparły topadzie 1946. Siły holenderskie nadal propartyzantów FRETILIN w góry. Mimo wadziły operacje „czyszczące" oraz blokadę uchwały ONZ potępiającej agresję i rezolucji terytoriów „zbuntowanych" czy „republiRady Bezpieczeństwa ONZ wzywającej do kańskich". Tymczasem ekstremiści muzułwycofania wojsk indonezyjskich, 17 lipca mańscy, dążący do utworzenia państwa is1976 Indonezja formalnie uznała Timor lamskiego, prowadzili walkę powstańczą Wschodni za swoją 27. prowincję (Portuga- zarówno przeciw Holendrom, jak i przeciw lia zrzekła się władzy nad kolonią w 1975, republikanom, a komuniści z Ludowego przed najazdem Indonezji). Partyzanci FRE- Frontu Demokratycznego zorganizowali poTILIN zaszyci w górskich punktach oporu, wstanie w Madiun, na Jawie, skierowane popierani przez radzieckich i portugalskich przeciw indonezyjskiemu rządowi repubkomunistów, prowadzili przez długi czas likańskiemu (wrzesień 1948), które jednak sporadyczne walki z wojskami indonezyj- zostało szybko i okrutnie stłumione. W końskimi. Wojna doprowadziła Timor Wschod- cu 1948 Holendrzy zajęli siedzibę rebelianni do ruiny; miasta i farmy zostały znisz- tów i zaaresztowali przywódców republikańczone, wielu mieszkańców osadzono w obo- skich. Mieszkańcy wsi prowadzili nadal walkę partyzancką z Holendrami, których zach jako więźniów politycznych. kojowe w Bangkoku, l czerwca 1966 zgodziły się zakończyć działania wojenne, a 11 sierpnia podpisały traktat pokojowy w Dżakarcie.

224

coraz bardziej zdecydowanie potępiała ONZ. Od 23 sierpnia do 2 listopada 1949 przedstawiciele Indonezji i Holandii prowadzili rozmowy podczas konferencji okrągłego stołu w Hadze. Holendrzy przyznali suwerenność Stanom Zjednoczonym Indonezji. Na czele indonezyjskiego rządu stanęli Achmad Sukarno (1901-1970) jako prezydent i Muhammad Hatta (1902-1980) jako premier. Mimo to sporadyczne walki partyzanckie trwały jeszcze w 1950, szczególnie na terenach wschodnich. W 1950 nowe państwo przekształciło się w Republikę Indonezji. INDONEZYJSKIE WOJNY 1957-1962 (holendersko-indonezyjska wojna 1962). W 1957, za czasów dyktatorskich rządów Achmada Sukarno (1901-1970), Indonezję nękały lokalne bunty wojskowe wzniecane przez oficerów, którzy nie uznawali rządu centralnego i sami próbowali objąć władzę. Powstania wybuchły na Sumatrze, Celebes, Borneo i innych wyspach. Wzmocniona armia rządowa szybko je zdławiła, a Sukarno po rozwiązaniu zgromadzenia narodowego (1957) wprowadził rządy dyktatorskie. Jednocześnie do ciążącego w stronę lewicy rządu włączał coraz więcej komunistów. Zniecierpliwienie władz indonezyjskich budziło również przedłużające się panowanie holenderskie w Zachodniej Nowej Gwinei (Irian Zachodni), którą Indonezja uważała za swoje terytorium. Indonezja w sprawie przynależności terytorialnej Zachodniej Nowej Gwinei zwróciła się do ONZ, lecz bez powodzenia. W grudniu 1957 rząd indonezyjski zarządził 24-godzinny strajk w przedsiębiorstwach holenderskich, zakazał samolotom holenderskich linii lotniczych lądowania na lotniskach indonezyjskich, wydał zakaz publikacji holenderskich, nakazał Holendrom opuścić kraj i skonfiskował majątek należący do Holendrów. Posunięcia te doprowadziły do masowego wyjazdu (około 40 tysięcy) Holendrów z Indonezji. Gdy zawiodły rozmowy dyplomatyczne między Indonezją a Holandią, Holen-

drzy umocnili obronę w Zachodniej Nowej Gwinei i przygotowali ludność tubylczą do samookreślenia. Tymczasem Indonezja została uzbrojona w okręty wojenne i samoloty przez Związek Radziecki. W 1962 spadochroniarze indonezyjscy wylądowali w Zachodniej Nowej Gwinei i wspólnie z miejscowymi partyzantami rozpoczęli walkę przeciw Holendrom. Wojska holenderskie zaatakowały nieprzyjacielskie ścigacze torpedowe u wybrzeży wyspy. Wobec groźby wojny zakrojonej na szeroką skalę Stany Zjednoczone i ONZ zrezygnowały z neutralnego stanowiska i zorganizowały negocjacje pokojowe zakończone holendersko-indonezyjskim porozumieniem (15 sierpnia 1962), na mocy którego Holandia przekazała Zachodnią Nową Gwineę pod zarząd ONZ (1962), ta zaś w 1963 przekazała ją z kolei Indonezji. INDUS, BITWA NAD RZEKĄ INDUS 1231.

Czyngis-chan (1167P-1227) kierując się zasadą, że nie należy pozostawiać przy życiu nikogo, kto w przyszłości mógłby stanowić zagrożenie, ruszył z mongolskim wojskiem w góry Hindukusz w pościgu za Dżalal addinem (zm. 1231), synem pokonanego szacha Chorezmu (patrz MONGOLSKO-PERSKA WOJNA PIERWSZA 1218-1221, BAMIANU ZBURZENIE PRZEZ MONGOŁÓW 1221). Ścigał go do brzegów Indusu w Indiach. Naprzeciw siebie stanęło 40 tysięcy Mongołów i 30 tysięcy muzułmanów, którzy za sobą mieli rzekę, z prawej strony chroniło ich zakole rzeki, a z lewej - grzbiet górski. Atak przypuścili muzułmanie, atakując początkowo prawym skrzydłem, a następnie centrum. Czyngis--chan dostrzegł słabość lewego skrzydła i wysłał na grzbiet górski część wojska (wyćwiczoną jazdę górską), by stamtąd przypuścić atak. Otoczył muzułmanów. Bitwa zakończyła się straszliwą rzezią. Dżalal ad-din ponownie zbiegł, ale Mongołowie, którzy starali się umocnić swą władzę w Chorezmie nie ruszyli już za nim do Indii, tylko zawrócili do Persji. Patrz także MONGOLSKO-PERSKA WOJNA DRUGA 1230-1243.

225

INDYJSKA WOJNA DOMOWA 1947-1948.

W 1947 podejmowano starania, by w przyszłości Indie były nie tylko niezależne od Wielkiej Brytanii, ale stanowiły również jedno zjednoczone państwo obejmujące cały obszar Półwyspu Indyjskiego. Wysiłki poszły na marne, ponieważ Liga Muzułmańska i Indyjski Kongres Narodowy nie mogły osiągnąć porozumienia, mimo iż Wielka Brytania dążyła do stworzenia federacji. Zamieszki między muzułmanami i hindusami (wyznawcami hinduizmu) w czasie „wielkiej masakry kalkuckiej", 16-20 sierpnia 1946, rozprzestrzeniły się na wschód i zachód kraju. 14 sierpnia 1947 opublikowano wiadomość o podziale półwyspu na Indie i Pakistan. 16 sierpnia wybuchła w Pendżabie wojna domowa między hindusami i muzułmanami, następnie walki objęły cały kraj. Co najmniej pięć i pół miliona uchodźców zmieniło miejsce zamieszkania, przechodząc z zachodnich Indii do zachodniego Pakistanu lub odwrotnie, około 1,2 min przeniosło się ze wschodniego Pakistanu (Bangladesz) do zachodniego Bengalu, 400 tysięcy hindusów uciekło z Sindu w zachodnim Pakistanie do Indii. Zamieszki nie ustawały, prawdopodobnie około miliona uchodźców zginęło, gdyż pierwszy premier Indii Jawaharal Nehru (1889-1964) nie zgodził się na interwencję wojsk brytyjskich. Spór o Kaszmir stał się przyczyną INDYJSKO-PAKISTAŃSKIEJ WOJNY 1947-1948, która zaostrzyła zarówno wzajemne stosunki, jak i problem uchodźców. Tysiące ludzi napłynęło do Delhi, gdzie doszło do dalszych rozruchów. Gdy bojownik o niepodległość Indii i duchowy przywódca kraju Mahatma Gandhi (1869-1948) usiłował doprowadzić do zgody, został zastrzelony przez bramińskiego zamachowca. INDYJSKIE POWSTANIE 1857-1858 (sipajów bunt). 10 maja 1857 żołnierze indyjscy, sipajowie, służący w Armii Bengalskiej w Miracie, w północnych Indiach, wszczęli bunt przeciw oficerom brytyjskim. Powodem buntu były rozpowszechniane pogłoski,

że naboje smarowane są tłuszczem zwierzęcym, co naruszało religijne tabu zarówno hindusów (wyznawców hinduizmu), jak i muzułmanów. Bunt sipajów zachęcił do działania Hindusów rozgoryczonych brytyjską aneksją Oudhu (region w północno-środkowych Indiach) i groźbą całkowitej likwidacji mogolskiego imperium. Wkrótce bunt w Miracie rozszerzył się na całe północne Indie i przekształcił się w wojnę angielsko-indyjską. Powstańcy przejęli pobliskie Delhi, zdobyli Lakhnau i Kanpur, uznali za swego przywódcę podstarzałego cesarza mogolskiego, Brytyjczycy w krótkim czasie stracili władzę nad doliną Gangesu oraz w części Pendżabu i Dekanu. Stale nasilała się powstańcza i partyzancka działalność na wsi. Obie strony dopuszczały się okrucieństw; po wymordowaniu w Kanpurze w lipcu 1857 ponad 200 kobiet i dzieci angielskich odwet Brytyjczyków był straszny. Wysiłki powstańców niweczone były przez wzajemne nieporozumienia i wkrótce Brytyjczycy odzyskali Delhi (20 września 1857), a w rok później Lakhnau (16 marca 1858). W czerwcu 1858 powstanie zostało ostatecznie zdławione. Wprowadzono później reformy, między innymi przekazano rządowi w Londynie nadzór nad administracją, podległą do tej pory znienawidzonej brytyjskiej Kompanii Wschodnioindyjskiej. Bunt sipajów zapoczątkował rozwój indyjskiego nacjonalizmu. INDYJSKO-NEPALSKA WOJNA 1814-1816.

Patrz GURKHÓW WOJNA ISM-ISIĆ. INDYJSKO-PAKISTAŃSKA WOJNA 1947-1948. Podział Półwyspu Indyjskiego na Indie i podzielony Pakistan (wschodni i zachodni) pozostawił nie rozwiązany problem statusu Dżammu i Kaszmiru, niepodległego królestwa graniczącego z zachodnim Pakistanem, w którym ludność - głównie wyznania muzułmańskiego - znajdowała się pod despotycznymi rządami hindusów (wyznawców hinduizmu). Zarówno Indie, jak i Pakistan chciały zająć Kaszmir, przeżywa-

226

jacy w tym czasie kryzys wewnętrzny - z jednej strony władca Kaszmiru dążył do przekształcenia kraju w „Szwajcarię Azji", z drugiej Hindusko-Muzułmański Dżammijski i Kaszmirski Kongres Narodowy zabiegał 0 demokratyzację życia politycznego kraju. W październiku 1957 te dążenia oraz roszcze nia Pakistanu doprowadziły do buntu muzuł mańskich Patanów w Puncz (Kaszmir) prze ciw uciskającym ich hinduskim właścicielom ziemskim. 22 października Pakistan wysłał wojska, które zajęły Muzaffarabad i Uri, spaliły wsie, zabiły cywilnych mieszkańców 1 ruszyły w kierunku stolicy Kaszmiru, Śrinagaru. Władca Kaszmiru zdecydował 0 przyłączeniu Kaszmiru do Indii (27 paź dziernika 1947) i zażądał pomocy wojskowej. Oddziały sikhów zmusiły najeźdźców do odwrotu. Pakistan gotowy był wysłać więcej żołnierzy, ale oficerowie brytyjscy służący w armii Pakistanu zagrozili rezygnacją. Wów czas Pakistan wysłał na teren walk „ochotni ków", mieli oni zająć sporne tereny i ogłosić powstanie Azad Kaszmir (Wolnego Kaszmi ru). Uchodźcy hinduscy napłynęli do Delhi 1 Kalkuty, co przyczyniło się do nasilenia religijnych napięć i do wybuchu zamieszek (patrz INDYJSKA WOJNA DOMOWA 1947-1948). Zamęt wzrósł do tego stopnia, że szanowany przywódca hinduski, Mahatma Gandhi (1869-1948), przeciwny wojnie i pragnący doprowadzić do zgody hindusko-muzułmańskiej, został zamordowany przez hinduskiego sekciarza (30 stycznia 1948). Jego śmierć zjednoczyła indyjskich hindusów i muzułma nów. Po trzech tygodniach walk interwencja ONZ doprowadziła w kwietniu 1948 do zawieszenia broni i faktycznego ustalenia granicy na linii walk. Nie był to kres ingeren cji Pakistanu w sprawy Kaszmiru; spory o wodę rozstrzygnięto dopiero w 1960, a obie tnice Indii przeprowadzenia plebiscytu w Ka szmirze pozostały nie spełnione. INDYJSKO-PAKISTAŃSKA WOJNA 1965.

Wrogość między Indiami a Pakistanem pogłębiła się po 1958, kiedy generał Mohammad Ayub Khan (1907-1974) zdobył

władzę w Pakistanie i podpisał z Chinami układ o przyjaźni, który zagroził bezpieczeństwu granicy Kaszmiru i Chin. Negocjacje między Indiami i Pakistanem nie przyniosły rezultatów, napięcie wzrosło i stało się bodźcem do starć przygranicznych między wojskami obu krajów w Rann (Kutcz) w dniach 9-30 kwietnia 1965. Na początku lipca tego roku zawieszenie broni pozwoliło na wycofanie wojsk, ale w końcu sierpnia i na początku września doszło do ponownego konfliktu z powodu przekroczenia przez wojska obu stron granicy ustalonej w wyniku INDYJSKO-PAKISTAŃSKIEJ WOJNY 1947-1948. Wojna na większą skalę rozpoczęła się 6 września, gdy około 900 tysięcy żołnierzy Indii ruszyło z trzech kierunków na Lahaur. Do ataku na Lahaur nie doszło, ale do 27 września (do zawieszenia broni) Pakistan stracił 450 czołgów. Zawieszenie broni, zawarte dzięki staraniom ONZ, zapobiegło interwencji Chin i pozwoliło obu armiom, mającym kłopoty z zaopatrzeniem, na cofnięcie się na pozycje zajmowane przed sierpniowymi walkami. Pośrednictwo Wielkiej Brytanii, Stanów Zjednoczonych i Związku Radzieckiego doprowadziło do konferencji w Taszkencie (1966), w czasie której złożono obietnice współpracy, przyjaźni oraz przeprowadzenia plebiscytu w Kaszmirze (plebiscyt miał zdecydować, czy przyłączyć Kaszmir do Indii). Przedstawiciel Indii, premier Lal Bahadur Shastri (1904-1966), zmarł w kilka godzin po konferencji i choć jego następczyni, Indira Gandhi (1917-1984), spełniła większość obietnic Indii, skutkiem PAKISTAŃSKIEJ WOJNY DOMOWEJ 1971 był wybuch INDYJSKO-PAKISTAŃSKIEJ WOJNY 1971, która znowu spowodowała dalsze odłożenie terminu tak długo odkładanego plebiscytu w Kaszmirze. INDYJSKO-PAKISTAŃSKA WOJNA 1971.

W wyniku PAKISTAŃSKIEJ WOJNY DOMOWEJ 1971 ponad 10 milionów uchodźców ze wschodniego Pakistanu (Bangladesz) schroniło się w zachodnim Bengalu, jednym z najuboższych regionów Indii. Apel Indii

227

0 pomoc międzynarodową pozostał bez echa. Popierając faworyzowany Pakistan, prezy dent Stanów Zjednoczonych Richard M. Nixon (1913-1994) stwierdził, że pakistańska wojna domowa jest skutkiem dążeń Indii do destabilizacji sytuacji w Pakistanie, i prze rwał amerykańską pomoc finansową dla Indii. Po ataku pakistańskich samolotów na indyjskie lotniska w Kaszmirze (3 grudnia 1971) wojska indyjskie zaatakowały następ nego dnia wschodni Pakistan oraz Bangladesz rozpoczynając wojnę 12-dniową. Indie uznały suwerenność Bangladeszu 6 grudnia 1971, a 10 dni później atak indyjskich sił powietrznych i lądowych spowodował upa dek Dhaki i kapitulację wojsk pakistańskich w Bangladeszu. Indie wzięły do niewoli około 90 tysięcy jeńców i zawarły rozejm zarówno z Pakistanem zachodnim, jak 1 z Bangladeszem (17 grudnia 1971). Wynik wojny był dla Pakistanu fatalny; nie tylko przegrał wojnę, ale stracił połowę ludności. Armia i gospodarka kraju były na krawędzi załamania, a nastroje ludności fatalne, mimo pomocy amerykańskiej. Stany Zjednoczone z uwagi na stosunki utrzymywane z Pakista nem uznały Bangladesz dopiero 4 kwietnia 1972. Pakistan uznał nową republikę w 1974.

a w 1563 Połock. Dopuszczali się niesłychanych gwałtów na ludności podbitych ziem. Wkrótce jednak Iwana pochłonęły kłopoty wewnętrzne (patrz BOJARÓW RZEKOMY SPISEK 1564). W1564 i 1567 Litwini pobili Rosjan pod Czaśnikami. W 1570 Iwan uznał Magnusa, królewicza duńskiego, władcę duńskiej części Inflant, w zamian ten został lennikiem cara. W 1578 zrezygnował jednak z tego tytułu i uszedł do Polski. W latach 1570-1571 i w 1577 nie udało się Rosjanom opanować szwedzkiego Rewia (Tallina w Estonii). W1570 został zawarty rozejm polsko-rosyjski. W latach 1575-1577 Iwan zajął znaczną część polskich Inflant. Stefan Batory (1553-1586), król Polski od 1576, rozpoczął w 1579 energiczną walkę o Inflanty, spróbował odciąć je od Rosji, zdobywając twierdze na wschód od Inflant, w tym Połock (1579) i Wielkie Łuki (1580), oraz obiegł Psków (1581-1582). M.in. mediacja legata papieskiego przyczyniła się w 1582 do zawarcia pokoju między Rosją a Polską, w którym Rosja zrzekła się Inflant. W 1583 Iwan zawarł pokój ze Szwecją, ustępując zajmowane przez Rosjan miasta nad Zatoką Fińską. Patrz także NOWOGRÓD WIELKI, REPRESJE WOBEC NOWOGRODU 1570.

INFLANCKIE WOJNY 1558-1583. Dążąc do uzyskania dostępu do Morza Bałtyckiego i roszcząc pretensje do Inflant (Estonia i Łotwa) car rosyjski Iwan IV Groźny (1530-1584) w 1558 najechał te ziemie, pozostające do tej pory we władaniu inflanckiej gałęzi zakonu krzyżackiego. Po utracie Narwy, Dorpatu (Tartu) i innych terenów, osłabieni Krzyżacy inflanccy rozwiązali swą gałąź zakonu (1561), przechodząc na luteranizm. Przekazali Inflanty Polsce i Litwie. Mistrz krajowy Gottard Kettler został księciem Kurlandii (Łotwa), lenna Polski i Litwy. Dania i Szwecja opanowały części Inflant. W 1583 doszło do wojny między Szwecją a Danią (zob. DUŃSKO-SZWEDZKA WOJNA 1563-1570). Tego roku zawarto przymierze polsko-duńsko przeciw Szwecji. Początkowo Rosjanie zdobyli znaczną część Inflant,

INKÓW POWSTANIE 1535-1536. W latach 1532-1533 Hiszpanie pod wodzą Francisca Pizarra (1475P-1541) i Diega de Almagro (l 475?-1538) bez większych trudności opanowali imperium Inków w Peru. Hiszpanie podstępnie pojmali władcę Inków Atahualpę (Atabalipa) (l500?-1533), uwięzili go i zamordowali pod zarzutem spisku przeciw Hiszpanii. „Zdobywcy" osadzili następnie na tronie marionetkowego władcę Manko Kapaka II (1500?-1544). Przez pewien czas Manko współpracował z Hiszpanami, ale w 1536 pod nieobecność Francisca Pizarra i Diega de Almagro wezwał Inków do powstania. Tubylcy podjęli walkę, zabili wielu Hiszpanów i przez 10 miesięcy oblegali znajdującą się pod hiszpańską okupacją inkaską stolicę Cuzco. Odparci, zrezygnowali i wrócili do domów i uprawy roli. Manko

228

zbiegł w góry, ustanowił rząd Inków na wygnaniu i od czasu do czasu nękał Hiszpanów, ale w 1544 został zdradziecko zamordowany przez swych zwolenników. Patrz także HISZPAŃSKI PODBÓJ PERU 1531—1533. INSUREKCJA KOŚCIUSZKOWSKA 1794 (powstanie kościuszkowskie). Po drugim rozbiorze (1793), w którego wyniku Prusy i Rosja zagarnęły większą część terytorium Polski, patrioci polscy w kraju i na emigracji postanowili wzniecić powstanie narodowe. Objęło ono Mazowsze, Podlasie, północną część Małopolski, Litwę, Kurlandię i zachodnią Białoruś, a także przejściowo część Wielkopolski. W marcu 1794 przywódca sprzysiężenia powstańczego Tadeusz Kościuszko (1746-1817) przybył do Krakowa. Ogłoszono „Akt powstania", Kościuszko, Najwyższy Naczelnik, złożył przysięgę. Naczelnik poprowadził siły powstańcze na zajętą przez Rosjan Warszawę. W bitwie pod Racławicami 4 kwietnia 1794 odniósł zwycięstwo nad przeważającymi siłami rosyjskimi. Powstańcy opanowali Warszawę (17-18 kwietnia) i Wilno (22-23 kwietnia). Później jednak Polacy zaczęli ponosić porażki, m.in. w bitwie pod Chełmem (6 czerwca) z połączonymi siłami rosyjsko-pruskimi. Zdobycie Krakowa przez Rosjan (15 czerwca) wywołało niepokój mieszkańców Warszawy, doszło do zamieszek i samosądów nad domniemanymi zdrajcami. Kościuszce udało się przywrócić spokój w mieście. Warszawa wytrzymała trwające miesiąc oblężenie wojsk rosyjsko-pruskich, które nieoczekiwanie wycofały się na początku września, by stłumić powstanie w Wielkopolsce. Powstańcy zdobyli Bydgoszcz i wkroczyli do Prus Królewskich. Tymczasem 12 sierpnia Rosjanie zdobyli Wilno. Z Ukrainy na tereny objęte powstaniem maszerowały nowe siły rosyjskie pod komendą Aleksandra Suworowa (1729-1800). 10 października, by uniemożliwić połączenie siłom rosyjskim, Kościuszko zaatakował Rosjan pod Maciejowicami. Poniósł klęskę i dostał się do niewoli, co przesądziło o upadku powstania. Siły Suwo-

rowa zdobyły 4 listopada prawobrzeżną Warszawę i dokonały rzezi mieszkańców. Warszawa skapitulowała. Resztki wojsk polskich rozproszyły się. W 1795 nastąpił trzeci rozbiór Polski. Austria zajęła Kraków i tereny po Pilicę, Wisłę i Bug (47 tysięcy km2); Prusy zagarnęły ziemie pomiędzy Pilicą, Bugiem i Niemnem (48 tysięcy km2); Rosja zaś terytoria litewskie, białoruskie, ukraińskie do linii Bugu i Niemna (120 tysięcy km2). IPSILANTICH POWSTANIA 1821. Rodzina Ipsilantich, arystokratycznych fanariotów (Grecy z Konstantynopola), wygnanych do Rosji w wyniku nieporozumień z Porta, odegrała ważną rolę w dwóch wcześniejszych powstaniach w greckiej wojnie o niepodległość. Aleksandros Ipsilantis (1792-1828) został generałem armii rosyjskiej, a w 1820 przywódcą Filiki Heteria; patrioci greccy walczący o niepodległość nadali mu honorowy tytuł księcia. Jako przywódca ruchu niepodległościowego zakładał, że wszystkie państwa bałkańskie udzielą pomocy powstaniu w Grecji, i głosił konieczność połączenia wysiłków wszystkich państw Półwyspu Bałkańskiego w walce przeciw imperium osmańskiemu. W marcu 1821, dowodząc Świętym Batalionem, najechał Mołdawię, zdobył jej stolicę, Jassy (łasi, Rumunia) i wkroczył do Bukaresztu. Chociaż poparł go gubernator Mołdawii, fanariota, a Grecy w Wołoszczyźnie również przyszli mu z pomocą, car rosyjski Aleksander I pod wpływem austriackiego ministra spraw zagranicznych Metternicha (1773-1859) nie tylko nie udzielił mu pomocy, ale odżegnał się od niego, ponadto patriarcha prawosławny rzucił na niego klątwę. Co więcej, Rumunia, uwikłana w walkę o niepodległość i zniecierpliwiona naciskiem wywieranym przez greckich działaczy (fanariotów z pochodzenia), również odmówiła mu pomocy. Istniał także inny istotny powód, dla którego Rumuni nie poparli Greków, mianowicie grupa Aleksandra uprowadziła i zabiła jednego z przywódców rumuńskich. 9 czerwca 1821 siły Aleksandra poniosły bolesną poraź-

229

kę w bitwie z Turkami pod Dragaszanem, ok. 150 km na zachód od Bukaresztu. Aleksander uciekł do Austrii, gdzie cesarz kazał go aresztować; przebywał w więzieniu do 1827. Jego brat Dimitrios Ipsilantis (1793-1832), który także służył w armii rosyjskiej i pomagał Aleksandrowi w Jassach, uciekł z Mołdawii do Morei (Peloponez), gdzie zebrał Greków, by rozpocząć walkę o niepodległość. IPSOS, BITWA POD IPSOS 301 p.n.e. W 306

Antygon I (ok. 382-301) ogłosił się królem Macedonii; dążąc do zjednoczenia imperium Aleksandra Wielkiego poprowadził 30 tysięcy żołnierzy do Azji Mniejszej (patrz DIADOCHÓW WOJNY 323-281 p.n.e.). Kassander (358-297), który również proklamował się królem, stawił mu czoło na czele 30 tysięcy własnych żołnierzy, po jego stronie walczyli ponadto Seleukos I (358P-280) i Lizymach (ok. 355-281). W tej decydującej bitwie diadochów - sukcesorów Aleksandra Wielkiego (356-323) - stracił życie Antygon i około 22 tysięcy Macedończyków, a późniejszy podział łupów spowodował rozpad dawnego imperium. Seleukos otrzymał Syrię, Mezopotamię i Persję, założył dynastię Seleucydów, która przetrwała do 64, Kassander uzyskał Macedonię (a tym samym całą Grecję), a Ptolemeusz, który nie uczestniczył w bitwie, sprawował rządy w Egipcie. IRAŃSKA REWOLUCJA 1979. Rządy szacha Iranu, Mohammada Rezy Pahlawiego (1919-1980), budziły sprzeciw liberałów i intelektualistów, którzy uważali, że rządzi despotycznie i po dyktatorsku. Krytykowali go również konserwatyści, którzy uważali, że jest zbyt prozachodni i postępowy. Te dwie, zupełnie różne grupy w ciągu 1978 połączyły się pod przewodem ajatollaha Ruhollaha Chomeiniego (1901-1989), przebywającego za granicą. Ortodoksyjna postawa Chomeiniego doprowadziła do tarć w łonie tej nieprawdopodobnej unii, a w końcu do jej rozpadu. Zamieszki w kraju spowodowały upadek rządu. Szach wyznaczył radę regencyjną do sprawowania władzy

w czasie jego nieobecności; sam uciekł do Egiptu w styczniu 1979. Przebywający na emigracji Chomeini nawoływał do obalenia osłabionego rządu. Strajki, demonstracje (w których niekiedy brało udział ponad milion uczestników), neutralność armii i powrót Chomeiniego z emigracji - wszystkie te wydarzenia doprowadziły do upadku rządu (luty 1979). Chomeini, przywódca rewolucji, głosił, że Iran ma być państwem wyznaniowym, a nie świeckim, twierdził, że należy ocenić zgodność wszystkich praw z zasadami islamu (a konkretnie z zasadami odłamu szyickiego) i ustanowił radę rewolucyjną, która miała pomagać mu w sprawowaniu władzy. Przeciwników oraz wywrotowców sądzono i tracono. Mimo marszów protestacyjnych kobiet i powstań grup etnicznych, szczególnie Kurdów, referendum przeprowadzone 30 marca 1979 wykazało, że 99 procent ludności popiera poglądy i metody Chomeiniego. W dalszym ciągu odbywały się fingowane procesy sądowe, dokonywano egzekucji. Zamieszki, których natężenie zadało kłam wynikom referendum, sprawiły, że władze powołały armię Strażników Rewolucji Islamskiej (6 maja 1979). Rada rewolucyjna rządziła stosując terror. Chomeini zerwał stosunki nie tylko z Zachodem, ale także z resztą świata islamskiego. 4 listopada 1979 Strażnicy Rewolucji Islamskiej uwięzili personel ambasady Stanów Zjednoczonych w Teheranie. Złożyli przysięgę, że wypuszczą zakładników dopiero po wydaniu im szacha i jego bogactw. Śmierć szacha w Egipcie w lipcu 1980 nie spowodowała zwolnienia zakładników; zostali wypuszczeni dopiero dzięki mediacji Algierii, po podpisaniu porozumienia politycznego i finansowego między Stanami Zjednoczonymi i Iranem 20 stycznia 1981. Rywalizujące irańskie ugrupowania rewolucyjne walczyły między sobą o władzę aż do wybuchu IRAŃSKO-IRACKIEJ WOJNY. IRAŃSKO-IRACKA

WOJNA

1980-1988

(wojna w Zatoce Perskiej). Sąsiadujące ze sobą państwa Irak i Iran prowadzą długo-

230

trwały spór o rzekę Szatt al-Arab długości 195 km, przepływającą obok Basry, głównego portu Iraku, oraz irańskiego portu Abakan, i uchodzącą do Zatoki Perskiej (zachodni brzeg w dolnym biegu rzeki jest częścią granicy iracko-irańskiej). Po wybuchu IRAŃSKIEJ REWOLUCJI 1979 Irak w okresie prezydentury Saddama Husajna (ur. 1935) stał się celem ataków terrorystycznych grup irańskich Al Dawa („Wezwanie"), którymi kierował ajatollah Ruhollah Chomeini (1901-1989). Irańczycy usiłowali zabić wicepremiera tego kraju, organizowali zamieszki w stolicy, Bagdadzie, zaatakowali ambasadę iracką w Rzymie, próbowali doprowadzić do powstania mniejszości szyickiej w Iraku i ostrzeliwali miasta irackie, zabijając wielu ludzi. W odpowiedzi 21-22 września 1980 irackie lotnictwo i wojsko dokonały inwazji na Iran; Irak miał nadzieję, że w szybkim czasie zdoła obalić reżim Chomeiniego. Irakijczycy zbombardowali i zatopili irańskie kanonierki na Szatt al-Arab oraz zniszczyli pola naftowe i rafinerie w Abadanie i innych miejscowościach, Irańskie siły zbrojne brały odwet na nieprzyjacielu; Chomeini uważał tę wojnę za okazję do zespolenia swego ludu wokół narodowej sprawy. Iran przeprowadził powszechną mobilizację, nawoływano do fanatycznych działań (męczeństwo na polu bitwy) przeciw dobrze uzbrojonym wojskom irackim (wyposażonym w czołgi, rakiety i ciężką artylerię produkcji radzieckiej i samoloty myśliwskie produkcji francuskiej). Ponadto grożono przerwaniem transportu ropy naftowej przez cieśninę Ormuz do Zatoki Perskiej. Ani Organizacji Narodów Zjednoczonych, ani Organizacji Konferencji Islamskiej nie udało się przerwać wojny; stała się jedną z najbardziej kosztownych i jałowych wojen w historii regionu. Irackie wojska ukryte w okopach, za wałami i w schronach ziemnych wielokrotnie odpierały falowe ataki irańskich nastoletnich Strażników Rewolucji, przypuszczane wzdłuż pięciusetkilometrowej linii frontu rozciągającego się od błotnistych terenów Basry (zamkniętej

dla żeglugi) do granicznych miast irackich Mandali i Chanakin na północy. Żadna ze stron nie była w stanie zająć terytorium wroga lub podjąć rozstrzygającej ofensywy. Irak miał 500 tysięcy ludzi pod bronią; oskarżano go 0 stosowanie broni chemicznej. Armia Iranu liczyła około 2 milionów ludzi. Oba państwa dążyły do zniszczenia ekonomicznego potenc jału przeciwnika przez uniemożliwienie tran sportu ropy naftowej. Ataki powietrzne na tankowce kursujące po zatoce (zwłaszcza w pobliżu irańskiej wyspy Charg) spowodowa ły niebezpieczną eskalację tej wojny na wycze rpanie; wreszcie Stany Zjednoczone, uważa jąc, że Iran ponosi odpowiedzialność za akcje terrorystyczne przeciwko Amerykanom na Bliskim Wschodzie, poparły Irak i zobowiąza ły się do zapewnienia swobodnego dostępu do Zatoki Perskiej dla międzynarodowej żeglugi, a tym samym - do ochrony głównych źródeł dostaw ropy naftowej dla Europy Zachodniej 1 Japonii. Wojna iracko-irańska zakończyła się dopiero w 1988 roku. Po inwazji irackiej na Kuwejt nastąpiło wycofanie wojsk obu stron do granic sprzed wojny i wymiana jeńców. IRLANDII PÓŁNOCNEJ WOJNA DOMOWA 1969-. Trzy czynniki leżą u podłoża uporczywego konfliktu w Irlandii Północnej (Ulster): odwieczny antagonizm między Brytyjczykami a Irlandczykami, przez długi czas traktowany jako spór między katolikami (Irlandczycy) a protestantami (Brytyjczycy); zmuszanie Ulsteru (około 60% protestantów) do politycznej unii z Eire, czyli Republiką Irlandii (95% katolików); obecność w Ulsterze mniejszości katolickiej upośledzonej pod względem gospodarczym i politycznym. W 1968 doszło do zaostrzenia sytuacji; początek niepokojom dały demonstracje katolików domagających się pełni praw obywatelskich. Demonstracje przerodziły się w rozruchy, które skłoniły rząd brytyjski do przysłania wojska. W 1969 ugrupowania zbrojne, takie jak Irlandzka Armia Republikańska (IRA) i jej radykalny odłam Tymczasowe Skrzydło (Provos) IRA oraz Protestancki Związek Obrony Ulsteru nasiliły działania; mnożyły się demonstracje, walki

231

uliczne, zamachy bombowe i zabójstwa. Wzajemna wrogość była tak głęboka, że rząd brytyjski zawiesił w 1972 północnoirlandzki Stormont (parlament) i zaczął sprawować rządy bezpośrednie. Plebiscyt przeprowadzony w 1973 ujawnił, że zdecydowana większość mieszkańców Ulsteru nie chce unii z Irlandią; przeprowadzono wówczas wybory do parlamentu i utworzono rząd koalicyjny z udziałem katolików i innych ugrupowań. Jednakże wojowniczo nastrojeni protestanci, jak np. wielebny łan Paisley (ur. 1926), przysięgając, że doprowadzą do rozwiązania koalicji, wybrali do westminsterskiego (brytyjskiego) parlamentu zwolenników twardego kursu, zorganizowali strajk generalny i spowodowali upadek nowego rządu powołanego przez Stormont (1974). Przemoc i gwałt trwały nadal; Irlandczycy demonstrowali nienawiść do brytyjskich „najeźdźców" dokonując skrytobójczych morderstw w Ulsterze i w Wielkiej Brytanii. W 1983 na mocy uchwały parlamentu brytyjskiego w sprawie Irlandii Północnej utworzono trzeci rząd północnoirlandzki; większość w nim stanowili protestanci; katoliccy członkowie bojkotowali posiedzenia. W 1984 opracowano nowy projekt unii z Republiką Irlandii, jednak wzajemna niechęć wrosła tak głęboko w kulturę i tradycję Irlandii Północnej, że mimo przyjęcia nowego projektu przez większość mieszkańców nadal trwają gwałtowne walki wewnętrzne. W latach dziewięćdziesiątych stosunkowo pojednawcza postawa kolejnych rządów Wielkiej Brytanii i Irlandii wydaje się stwarzać perspektywę stopniowego wygaszenia konfliktu północnoirlandzkiego w jego fazie „gorącej", zwłaszcza w wypadku neutralizacji IRA. Jednak polityczne rozwiązanie wydaje się być nadal odległe.

do Irlandii (1689) z wojskami i pieniędzmi ofiarowanymi mu przez króla Francji Ludwika XIV (1638-1715), został uznany za króla przez parlament irlandzki w Dublinie (parlament uchwalił także uchylenie konfiskat ziem dokonanych przez Cromwella), po czym zebrał irlandzko-francuską armię i wyruszył do Londonderry, gdzie protestanci złożyli przysięgę lojalności królowi Wilhelmowi III Orańskiemu (1650-1702) i królowej Marii II (1662-1694). Przez 15 tygodni Jakub bezskutecznie oblegał Londonderry. Wilhelm wylądował w Irlandii (1690) na czele armii holendersko-angielskiej i 11 lipca 1690 zwyciężył wojska Jakuba w bitwie pod Boyne. Jakub uciekł do Francji, ale jego zwolennicy nadal stawiali opór wojskom angielskim i Wilhelm musiał się wycofać spod obleganego Limericku. Bitwa pod Aughrim 1691 zakończyła się porażką sprzymierzonych wojsk irlandzko-francuskich. Limerick, główna kwatera jakobitów, poddał się. Układ pokojowy z Limerick umożliwił swobodne wycofanie się wojsk irlandzkich do Francji i zapewnił swobodę wyznania (katolickiego) w Irlandii. Irlandzcy protestanci zanegocjowali swobodę wyznania i przegłosowali w swoim parlamencie, złożonym głównie z protestantów, ostre ustawy antykatolickie, które były przyczyną sporadycznych walk podejmowanych aż do 1696 przez irlandzkich katolików. IRLANDZKA WOJNA O DZIESIĘCINĘ. Patrz DZIESIĘCINA, IRLANDZKA WOJNA o DZIESIĘCINĘ 1831. IRLANDZKICH SKAZAŃCÓW BUNT. Patrz AUSTRALIJSKI BUNT SKAZAŃCÓW IRLANDZKICH 1804.

IRLANDZKA WOJNA 1689-1691. Król Anglii Jakub II (1633-1701) był jednym z pierwszych jakobitów (patrz JAKOBITÓW POWSTANIA). Usunięty z tronu (patrz WSPANIAŁA REWOLUCJA 1688), poprosił o pomoc Irlandczyków, nadal boleśnie przeżywających konfiskaty Cromwella (patrz CROMWELLA KAMPANIA IRLANDZKA 1649-1650). Jakub przybył

IRLANDZKIE NAJAZDY NA BRYTANIĘ 395-405. Okupowana przez Rzymian Brytania narażona była nie tylko na najazdy Sasów, Piktów i innych ludów, ale również na krótkotrwałe wypady z zachodu, z Irlandii. Mieszkańcy Irlandii (zwani wówczas Szkotami), za panowania Nialla od Dziewięciu Zakładników

232

(zm. 405), króla Irlandii z końca IV w., podejmowali najazdy z Strathclyde na południu Walii, pustosząc przybrzeżne wsie i uprowadzając tysiące niewolników. Najsłynniejszy z nich to Bryt imieniem Patrycjusz, który został pojmany około 400 i zmuszony do pasania świń. Patrycjusz uciekł, a później powrócił do Irlandii już jako św. Patryk (389P-461P). Około 400 władca Gynedd, najbardziej na północ wysuniętego królestwa Walii, wypędził „Szkotów"; później najazdy ich były coraz rzadsze, aż wreszcie ustały. Jako prapradziadek św. Kolumbana (521-597), irlandzkiego założyciela klasztoru na wyspie łona (563) i apostoła celtyckiej chrystianizacji, Niall przyczynił się pośrednio do chrystianizacji Wysp Brytyjskich. Patrz także SASÓW NAJAZDY ok. 205-309. IRLANDZKIE WIELKIE POWSTANIE 1641-1649. Przyczyną wybuchu powstania były despotyczne rządy angielskie, napływ protestantów do Ulsteru i prześladowania katolików. Wybuch powstania umożliwiły zatargi między królem Karolem I (1600-1649) i angielskim parlamentem (patrz ANGIELSKA WOJNA DOMOWA PIERWSZA 1642-1646). Katolicy i „starzy" Anglicy usiłowali zdobyć Dublin (Irlandia); gdy to się im nie udało, zajęli Ulster i wzniecili w 1641 powstanie w Leinster. Parlament nie zgodził się dać Karolowi armii, obiecał ochotnikom ziemie w Irlandii i w 1642 posłał tam wojska szkockie. Do tego czasu prawie cała Irlandia została opanowana przez powstańców, a Szkoci nie odnieśli sukcesów. W 1642 w Kilkenny powołano tymczasowy rząd. James Butler (1610-1688), pierwszy książę Ormonde, adiutant Karola, doprowadził do rozejmu odrzuconego przez oba parlamenty - angielski i irlandzki. Mimo interwencji nuncjusza papieskiego trwały nadal sporadyczne walki; powstańcy odnieśli zwycięstwo w 1645, zostali pobici w 1647, w 1648 znowu bezskutecznie próbowano zawrzeć rozejm, a w 1649 bitwę pod Rathmines przegrali protestanccy rojaliści. Działania wojenne zakończyły dopiero wyprawy Cromwella (patrz CROMWELLA KAMPANIA IRLANDZKA 1049-1650).

IROKESKO-FRANCUSKIE WOJNY 1642-1696. Od czasu gdy francuski podróżnik Samuel de Champlain (1567P-1635) wziął udział w wyprawie Huronów przeciw Irokezom (1609) i zastrzelił kilku Indian, Irokezi żywili do Francuzów głęboką nienawiść. Wkrótce po śmierci Champlaina Irokezi zaczęli terroryzować francuskich osadników nad Rzeką Świętego Wawrzyńca i Ottaw, uniemożliwiając im poruszanie się po lądzie i wodzie. Indianie napadali na francuskie misje jezuickie, niszczyli je, a mieszkańców zamęczali na śmierć. W IROKEZÓWI HURONÓW WOJNIE w 1650 Irokezi wymordowali wszystkich Huronów. Irokezi zbudowali posterunki w różnych punktach strategicznych, oddziały wojowników patrolowały nieustannie lasy i szlaki wodne. Od czasu do czasu zawierano z nimi porozumienia pokojowe, prawie natychmiast zrywane przez wojowniczych Irokezów zaopatrywanych w broń przez Holendrów z Fort Orange (Albany, stan Nowy Jork). W walce chodziło również o przejęcie bardzo opłacalnego handlu skórami bobrów; Irokezi usiłowali zapewnić Fortowi Orange wyłączność w handlu skórami, uniemożliwiając Francuzom i ich indiańskim sprzymierzeńcom dostarczanie skór do Quebecu w Kanadzie. W latach 1660-1661 zagrożony był Montreal, w 1661 pod Long Sault doszło do rzezi grupy Francuzów. W 1666 świeżo przybyłe z Francji oddziały podjęły natarcie i pokonały Indian Mohawków, jedno z plemion irokeskich, na ich własnym terenie. Indianie poprosili o pokój, który nie bez trudności przetrwał 20 lat. Spory wybuchły z nową siłą, gdy Francuzi zaczęli posuwać się na zachód i doszło do konfliktu francusko-brytyjskiego. W 1685 nowo przybyły gubernator francuski, markiz de Denonville (zm. 1710), postanowił dać nauczkę wojowniczym Indianom Seneka z grupy plemion irokeskich. Poprowadził wojska do zachodniej części stanu Nowy Jork i w 1687 spalił cztery wioski Seneków. To oraz inne podstępne działania Francuzów rozwścieczyły Indian, którzy dwa lata później wzięli odwet. Duża

233

grupa Indian napadła na tereny w dolnym biegu Rzeki Świętego Wawrzyńca, zmasakrowała mieszkańców Lachine, sterroryzowała ludność na obszarach sięgających aż do Montrealu. Indianie wielokrotnie atakowali francuskie forty, miasta i małe osady. Po powrocie do Nowej Francji (Kanada) w 1689 gubernator hrabia de Frontenac (1620-1698) rozpoczął swoje urzędowanie od wojny z Irokezami. W 1696 Indianie zostali w końcu pokonani, ale wpołowie XVIII w. znowu wystąpili przeciw Francuzom, tym razem jako sojusznicy Brytyjczyków (patrz FRANCUZÓW i INDIAN WOJNA 1754-1763).

IROKEZÓW l HURONÓW WOJNA 1648-1650. Huroni, Indianie zamieszkujący obecne Ontario (Kanada), i Irokezi, Indianie zajmujący duże obszary na południu, byli odwiecznymi wrogami. W1648 Irokezi otrzymali broń palną od holenderskich osadników i handlarzy zamieszkałych w Fort Orange (Albany, stan Nowy Jork). Uzbrojeni w nową broń najechali terytoria Huronów, ujęli dwóch misjonarzy francuskich, jezuitów, Jeana de Brebeufa (1593-1649) i Gabriela Lalemanta (1610-1649), nawracających Huronów na chrześcijaństwo, i zamęczyli ich na śmierć. Podczas walk Irokezi zabili niemal wszystkich Huronów. Ci, którzy ocaleli, szukali schronienia u sąsiednich plemion. Irokezi tropili ich bezlitośnie; w 1649 zaatakowali z furią Plemię Tytoniu, Indian Tionantatiów, którzy przygarnęli Huronów, i wielu z nich pozbawili życia. W1650 napadli i niemal całkowicie wymordowali Lud Neutralny, związek Indian, który przyjął niedobitki Huronów. ISSOS, BITWA POD ISSOS 333 p.n.e. Do

drugiej wielkiej bitwy między królem Persji Dariuszem III (zm. 330) a Aleksandrem Wielkim (356-323) doszło pod Issos, w obecnej Turcji (patrz ALEKSANDRA WIELKIEGO PODBOJE 334-323 p.n.e.). Siły perskie miały znaczną przewagę liczebną nad 35-tysięcznym wojskiem Aleksandra, ale ustępowały im pod względem wyszkolenia. Chcąc odciąć

Aleksandrowi odwrót, Dariusz wyruszył z równin Syrii i szedł po jednej stronie górskiego pasma na północ, Aleksander natomiast ruszył z armią z Issos i po drugiej stronie gór maszerował na południe. Gdy doszedł do Myriandos, zawrócił na północ. Obie armie stanęły naprzeciw siebie nad brzegami rzeki Issos. Aleksander zaatakował, sforsował rzekę, jego kawaleria prawego skrzydła pobiła jazdę perską lewego skrzydła. Następnie zaatakowała flankę najemnej piechoty greckiej stojącej w centrum, większość jej zginęła. Wojska Aleksandra rzuciły się w pogoń za Persami, podczas pościgu zabito rzekomo około 110 tysięcy nieprzyjaciół (Macedończycy stracili 302 żołnierzy). Dariusz ocalał, ale cała rodzina królewska dostała się do niewoli. IZAURYJSKA WOJNA 492-498. Zenon (426-491), cesarz wschodniego cesarstwa rzymskiego (bizantyjskiego), pochodził z Izaurii, górzystej krainy położonej w obecnej południowej Turcji. Zenon obsadził wieloma współziomkami kluczowe stanowiska w cesarstwie. Po jego śmierci nowy cesarz Anastazjusz I (430P-518) usunął ich wszystkich, a także oddziały izauryjskie z Konstantynopola (Stambuł). Działania te spowodowały wybuch powstania Izaurów, dzikiego i wojowniczego ludu. Izaurowie najechali zachodnią Anatolię (obecnie Turcja). Wojska Anastazjusza (złożone głównie z Gotów) rozbiły Izaurów w bitwie pod Cotyaeum (Kutahya) i zmusiły ich do odwrotu do Izaurii (493). Choć liczebnie Izaurowie znacznie ustępowali wojskom cesarskim, nie zrezygnowali z walki. W końcu wszystkie punkty oporu Izaurów zostały zniszczone. Masowo przesiedlili się do Tracji; po tej klęsce już nigdy nie odgrywali większej roli. IZRAELA INWAZJA NA LIBAN. Patrz LlBAŃ SKA WOJNA DOMOWA 1975-1984. IZRAELSKO-ARABSKIE WOJNY. Patrz ARAB SKO-IZRAELSKIE WOJNY.

234

J JAKOBITÓW POWSTANIE 1689-1690. Parlament angielski zaofiarował tron Anglii namiestnikowi Holandii Wilhelmowi Orańskiemu (1650-1702). Zwolennicy króla Jakuba II (1633-1701), zwani jakobitami, w 1689 chwycili za broń, by doprowadzić do powrotu Jakuba na tron (Jakub przebywał podówczas w Szkocji) (patrz WSPANIAŁA REWOLUCJA 1688). Wilhelm, uznany już przez większość Szkotów za króla, posłał tam wojsko; poniosło ono klęskę w bitwie pod Killiecranlde, w której zginął także przywódca jakobitów, wicehrabia Dundee. W zaciekłej walce pod Dunkeld jakobici nie zdołali przełamać oporu wojsk Wilhelma i wycofali się w góry. Ponowna próba sił pod Cromdale w 1690 zakończyła się klęską jakobitów, podobnie jak irlandzka wyprawa Jakuba (bitwa pod Boyne, l lipca 1690). Potem Jakub nie próbował już odzyskać angielskiego tronu, zmarł na wygnaniu we Francji w 1701. Wilhelm zbudował forty w Szkocji i bezskutecznie starał się pozyskać lojalność Szkocji (patrz GLENCOE, MASAKRA w DOLINIE GLENCOE 1092). JAKOBITÓW POWSTAHIE 1715-1716 („piętnastu powstanie"). Zwyciężeni podczas pierwszej próby przywrócenia Jakuba II (1633-1701) na tron Anglii i Szkocji (patrz JAKOBITÓW POWSTANIE 1689-1590), jakobici w 1707 występowali przeciw unii Szkocji i Anglii, a w 1713 czterema głosami przegrali głosowanie nad wnioskiem o rozwiązanie unii. Po śmierci królowej Anny (1665-1714), drugiej córki Jakuba, jakobici pokładali nadzieje w Jakubie Edwardzie (Jakub Franciszek Edward Stuart) (1688-

-1766), synu Jakuba, który nakłaniał klany do powstania w Szkocji. Na czele powstania w tym kraju stanął John Erskine, hrabia Mar, który w 1715 ogłosił Jakuba Edwarda królem (Jakub III w Anglii, Jakub VIII w Szkocji) i wypowiedział unię. Oddziały Mara zdobyły Perth, ale nie ruszyły na Stirling, co umożliwiło wojskom angielskim dalszy marsz na północ. Część swych sił Mar wysłał na południe, dołączyły one do jakobitów angielskich, których błędy pozwoliły rojalistom zmusić ich do kapitulacji 14 listopada 1715 pod Preston. W połowie listopada siły Mara stoczyły pod Sheriffmuir nie rozstrzygniętą bitwę z zaciężnymi oddziałami holenderskimi. Anglicy powiększali w tym czasie armię królewską. Wojska jakobitów wycofywały się pod naporem sił Jerzego I. Jakub Edward przybył do Szkocji, ale w 1716 przywódcy jakobitów skłonili go wraz z Marem do ucieczki do Francji. Rząd w Londynie działał szybko; przesiedlał powstańców i dokonywał egzekucji, pozbawiał tytułów szlacheckich, rozbrajał klany, wzmacniał twierdze, ale nigdy w istocie nie pozyskał lojalności Szkotów. Patrz także JAKOBITÓW POWSTANIE 1745-1746. JAKOBITÓW

POWSTANIE

1745-1746

(„czterdziestu pięciu powstanie"). Jakobici, w których szeregach dominowali Szkoci, w 1719 i 1742 snuli plany wzniecenia powstania, które miało poprzeć dążenia do tronu potomków zdetronizowanego króla Jakuba II (1633-1701) (patrz JAKOBITÓW POWSTANIE nis-ma). W 1745 przybył do Szkocji wraz z siedmioma ludźmi Karol Edward Stuart (1720-1788), syn Jakuba

235

Edwarda (1688-1766). Po ponownym obwołaniu ojca królem Jakubem III wokół Karola skupili się jego zwolennicy. Karol udał się do Edynburga, zdobył Perth, a potem pokonał pod Coltbridge dwa rządowe pułki. „Dobry książę Karol" był utalentowanym wodzem; 21 września 1745 w bitwie pod Prestopans jednym atakiem zmusił do ucieczki dwa rządowe pułki dragonów angielskich, wkroczył następnie do Lancashire i zajął Carlisle i Manchester. Ruszył do Derby i wrócił do Szkocji licząc, że na wiosnę rozpocznie nową ofensywę. Szkoccy górale Karola pokonali na początku 1746 angielskich rojalistów w bitwie pod Falkirk, ale ponieśli straszną klęskę pod Culloden Moor 16 kwietnia 1746 (Karol ledwie uszedł z życiem). Mimo nagrody wysokości 30 tysięcy funtów wyznaczonej za jego głowę, bez problemów poruszał się po pogórzu szkockim, aż w końcu wrócił do Francji i pozostał tam na stałe. JAMESONA NAJAZD 1895-1896. Cecil John Rhodes (1853-1902), brytyjski premier Kraju Przylądkowego i sir Leander Starr Jameson (1853-1917), brytyjski zarządca kraju Maszonów, zamierzali obalić burski rząd w Transwalu kierowany przez prezydenta S. J. Paula Krugera (1825-1904). Rhodes, właściciel zasobnych kopalni diamentów, snuł plany stworzenia federacji całej Afryki Południowej pod flagą Wielkiej Brytanii. 29 grudnia 1895 Jameson, nie licząc się z prośbą Rhodesa, by odłożyć wszelkie działania, najechał Transwal na czele 600 kawalerzystów. l stycznia 1896 poniósł jednak klęskę pod Krugersdorp i następnego dnia skapitulował. Burowie przekazali go Brytyjczykom. Jameson był sądzony i skazany w Londynie, ale w więzieniu przebywał tylko parę miesięcy. Innych uczestników najazdu Burowie zwolnili za wysoką opłatą. Patrz także BURSKA WOJNA DRUGA WIELKA 1899-1902. JAMESTOWN, MASAKRA W JAMESTOWN 1622. Angielscy koloniści osiedli w James-

town (Wirginia) utrzymywali w 1607 dobre stosunki z mieszkającymi w okolicy plemionami Indian z algonkińskiej grupy językowej, tworzącymi konfederację pod dowództwem Wahunsonacocka (1550?-1618), znanego wśród Anglików jako Powhatan. Po śmierci Wahunsonacocka wodzem został jego starszy brat, Opechoncanough (zm. 1644), który przez cztery lata pozornie darzył kolonistów przyjaźnią. 22 marca 1622 dokonał z Indianami niespodziewanego ataku na Jamestown i okolice, zabijając około 350 mężczyzn, kobiet i dzieci. Stało się to początkiem POWHATANA WOJNY. JANCZARÓW BUNT 1621-1622. Janczarzy wyborowe oddziały piechoty o charakterze strzelczym, początkowo pochodzenia nietureckiego, utworzone przez sułtana Murada I (1319-1389). Z czasem okazały się nie tak wierne i posłuszne, jak się tego spodziewano. Około 1600 korpus stał się potężną siłą polityczną, a często także narzędziem ludzi dążących do władzy. Bunt janczarów lub nawet tylko możliwość buntu stanowił nieustanne zagrożenie, zwłaszcza w czasie pokoju, jeśli nie dostawali oni żołdu. W 1618 pozbawili tronu ograniczonego umysłowo sułtana Mustafę I (1591-1639) i osadzili na nim małoletniego Osmana II (1591-1639), który marzył o sławie wojennej. Osman zebrał olbrzymią armię na wojnę z Polską, której Kozacy ukraińscy urządzali wyprawy morskie na wybrzeża czarnomorskie imperium tureckiego oraz toczyli stale walki z Tatarami krymskimi podległymi Turcji. Osman w 1621 wyruszył nad Dniestr i bez powodzenia oblegał obóz polski pod Chocimiem. Niezadowolone wojska tureckie, dotknięte ciężkimi stratami, nie chciały dłużej walczyć. Gdy Osman przechwalający się odniesionym jakoby zwycięstwem wrócił do Konstantynopola (Stambuł), nie opłacani janczarzy zagrozili buntem. Osman usiłował użyć podstępu; sformował nową armię, która według jego zapewnień miała wyruszyć do Azji, a w rzeczywistości miała zawrócić i doprowadzić do likwidacji korpusu jan-

236

czarów. Plan Osmana wyszedi na jaw; janczarzy zbuntowali się i przypuścili szturm na pałac (1622). Osman obiecał zrezygnować ze swych zamierzeń, ale janczarzy wdarli się do sułtańskiego seraju, zażądali wydania Mustafy I, zabili wielkiego wezyra i pierwszego eunucha, ogłosili Mustafę sułtanem, przemaszerowali z Osmanem do koszar i tam go udusili; był to pierwszy zamach na życie władcy w historii Turcji osmańskiej. Ucho Osmana posłano matce sułtana, Ualide, która zgodziła się na egzekucję w nadziei, że będzie sprawować władzę w imieniu Mustafy. Jego panowanie było krótkie; w 1623 na żądanie armii na tronie zasiadł Murad IV (1609-1640). Patrz także TUREC-

cę floty i innych dostojników; zmusili również do abdykacji sułtana Ahmeda III (1673-1736) i wprowadzili na tron jego siostrzeńca, Mehmeda I (1696-1754). Nawet zmiana sułtana nie zakończyła buntu. Gdy zaczęło maleć poparcie janczarów dla buntowników, nowy sułtan i Dywan (turecka rada państwa) obmyślili plan, który się powiódł: na spotkanie Dywanu poproszono przywódcę buntu, ujęto go i uduszono w obecności sułtana. Przez trzy tygodnie trwał pogrom w całym kraju, zginęło 7000 buntowników. Pogrom i banicja zmniejszyły liczebność wojska o blisko 50 tysięcy ludzi. Stłumienie buntu stworzyło warunki do przystąpienia do wojny z Persją.

KO-PERSKA WOJNA 1623-1638.

JANCZARÓW BUNT 1703. W 1703 janczarzy i inne formacje wojskowe, które nie otrzymały żołdu od Porty, podniosły trwający sześć tygodni bunt. Niewiele brakowało, a rebelia przekształciłaby się w wojnę domową. Sułtan turecki Mustafa II (1664-1704) schronił się w Adrianopolu, zebrał armię i nie podporządkował się żądaniom buntowników, którzy chcieli, by powrócił do Konstantynopola (Stambuł). Janczarzy dzierżąc święty sztandar Proroka podeszli pod Adrianopol, nakłonili do zdrady armię sułtana, a Mustafę zmusili do abdykacji na rzecz Ahmeda III (1673-1736). Ahmed osadzony siłą na tronie sam stał się ofiarą BUNTU JANCZARÓW 1730. JANCZARÓW BUNT 1730. Mimo sukcesów władcy Persji Nadira Szacha (1688-1747), który usunął tureckich osadników ze znacznych obszarów Persji (patrz PERSKA WOJNA DOMOWA 1725-1730), nie wysłano tam janczarów. Działania perskie rozszerzyły się nawet na terytorium Turcji i stały się powodem TURECKO-PERSKIEJ WOJNY 1730-1736. Janczarzy przez dwa miesiące zwlekali z przystąpieniem do tej wojny, popierając bunt 12-tysięcznych wojsk albańskich. W Konstantynopolu buntownicy udusili wielkiego wezyra, naczelnego dowód-

JANCZARÓW BUNT 1807-1808. Wobec Ilielojalności janczarów sułtan turecki Selim III (1761-1808) wydał w 1805 dekret powołujący pułki „nowego systemu", szkolone według ówczesnego wzoru francuskiego. Europejscy janczarzy gwałtownie sprzeciwili się temu i dekret odwołano. W 1807 przeciw wprowadzeniu mundurów wzorowanych na europejskich zbuntowały się wojska pomocnicze (jamakowie), do których przyłączyli się janczarzy. Działalność reformatorów, wywodzących się z rady sułtana lub rządu, zahamowało orzeczenie wielkiego muftiego stwierdzające, że nowe mundury są sprzeczne z prawem muzułmańskim. Reformatorów postawiono przed sądem i stracono, a Selim utracił tron. Na krótko władzę przejął krewny byłego sułtana, Mustafa IV (1779-1808). Kiedy wkrótce potem zwolennicy Selima zdobyli szturmem pałac, okazało się, że z rozkazu Mustafy Selim został uduszony. Wzburzeni janczarzy udusili Mustafę cięciwą łuku i ogłosili sułtanem Mehmeda II (1784-1839). Nowym wielkim wezyrem został przywódca janczarów, który z zapałem wprowadził „nowy system" Selima. Janczarzy okazali się wówczas równie chytrzy co uparci; pozornie zgodzili się, ale następnie pojmali wielkiego wezyra i zamordowali go. W ten sposób udało się im odwlec likwidację korpusu janczarskiego na niecałe dwadzieścia lat.

237

JANCZARÓW BUNT 1826. Sułtan turecki Mehmed II (1784-1839), obdarzony przydomkiem „reformator", dążył do pozbycia się niezdyscyplinowanych janczarów, formacji elitarnej, najpotężniejszych wrogów tronu w imperium tureckim. Przekonany, że reformy armii są niezbędne, i wiedząc, że wcześniejsze próby napotykały gwałtowny opór, pozyskał poparcie wielkiego muftiego i rozpoczął wprowadzanie innowacji od udoskonalenia artylerii swojej prywatnej armii, po czym przystąpił do wdrażania „nowego systemu", nie rozpuścił jednak janczarów, a z każdego batalionu 150 janczarów polecił wcielać do poszczególnych dywizji nowych korpusów armii sułtana. Mehmed twierdził, że w ten sposób przywraca dawny turecki porządek. Janczarzy przypuścili szturm na pałac, ale żołnierze Mehmeda zasypali ich kartaczami. Po wycofaniu się do koszar janczarzy stali się ofiarami ostrzału artylerii sułtana i ataku motłochu; zginęło 4000 janczarów, tysiące zostało zabitych na prowincji. Termin janczar został zakazany, a podżegacze, derwisze bektaszija, wyjęci spod prawa. JAPOŃSKA PÓŹNIEJSZA WOJNA TRZYLETNIA 1083-1087. Ród Kiyowara z japońskiej prowincji Mutsu na północy miał wiele gałęzi bezustannie ze sobą skłóconych. Gubernator Mutsu, Minamoto Yoshiie (1039-1106), usiłował przeszkodzić walkom przywódców rodu. Jego namowy nie skutkowały, podjął więc działania zbrojne. W 1086 zaatakował warownię, w której lyechira i buntownicy Kiyowara schronili się na zimę, ale oblężenie zakończyło się fiaskiem. Wielu ludzi Yoshiie zmarło z przenikliwego zimna i głodu, ci, którzy ocaleli, musieli odstąpić. Yoshiie zebrał nową armię wzmocnioną wojskami jego młodszego brata, a także Fujiwara. Wspólnie obiegli warownię rodu Kiyowara w Kanazawa. Po czterech miesiącach obrońcy poddali się, a przywódcy rodu Kiyowara zostali zabici w czasie ucieczki z płonącej warowni. (Podawane lata trwania wojny są mylące, nazwa wojny odnosi się bowiem do rzeczywistego

czasu trwania walk i nie uwzględnia okresów spokoju.) JAPOŃSKA WCZESNA WOJNA DZIEWIĘCIOLETNIA 1051-1062. Ród Abe panował nad częścią prowincji Mutsu, której granicę stanowiła rzeka Kitakami w północno-wschodniej Japonii. Abe nie płacili podatków i nie chcieli brać udziału w wydatkach prowincji. Gdy klan zaczął powiększać swoje posiadłości, gubernatorzy prowincji Mutsu i Dewa połączyli siły i ruszyli na Abe. Abe pokonali armię gubernatorów i zmusili ją do odwrotu. Dowiedziawszy się o tym, dwór cesarski rozkazał Minamoto Yoriyoshiemu (988-1075) i jego synowi, Yoshiie (1039-1106), udać się do Mutsu i rozbić buntowniczy klan. Abe Yoritoki (zm. 1056) zginął przeszyty strzałą w pierwszym starciu, ale jego syn, Sadato (1019-1062) przejął dowództwo i prowadził wojnę dalej. W 1058 pod Kawasaki rozbił doszczętnie wojska Minamoto; tylko dzięki śnieżycy uratowało się zaledwie kilku wojowników. Cztery lata później ród Minamoto wrócił z nową armią oraz 10 tysiącami żołnierzy rodu Kiyohara z Dewa. Drugi syn Abe poddał się po krótkotrwałej walce i został skazany na wygnanie. Sadato walczył dalej mimo dwóch porażek. W trzeciej bitwie w jego siedzibie w Kuriyagawa przeciwnicy podpalili warownię i zabili Sadato; odciętą głowę Sadato posłano cesarzowi do Kioto. JAPOŃSKA WOJNA DOMOWA 672. W Japonii ta wojna o następstwo tronu cesarskiego jest znana jako Jinshinno-ran. Po śmierci cesarza Tenchi (Tenji) (626-671) arystokratyczne rody Nakatomi i Soga, przeciwne jego dążeniom do centralizacji władzy, osadziły na tronie księcia Otomo zamiast syna cesarza, księcia Oama (673-686). Oama wpadł w gniew. Jego wojownicy starli się z siłami Otomo w pobliżu stolicy, w prowincji Orni (prefektura Shiga) i zadały im klęskę. Oama wstąpił na tron jako cesarz Temmu Tenno. Założył nową stolicę w prowincji Yamata (prę-

238

fektura Nara), daleko od siedzib nieprzyjaznych Nakatomi i Soga. JAPOŃSKA WOJNA DOMOWA 764-765.

W 758 cesarzowa Koken (718-770) zrzekła się japońskiego tronu na korzyść młodego cesarza Junnina (zm. 766?), włożyła szaty zakonne, ale nadal sprawowała władzę, kierując się radami ambitnego i przystojnego buddyjskiego duchownego Dokyo (zm. 772), który prawdopodobnie został jej kochankiem. Faworyt Junnina i pierwszy minister Oshikatsu (Nakamaro) (zm. 765) z rodu Fujiwara zazdrosny był o ogromny wpływ, jaki Dokyo wywierał na sprawy państwa. W 764 doszło między nimi do walki o władzę, która przekształciła się w wojnę domową. Po zaciętych walkach Oshikatsu poniósł klęskę. Zginął on i wielu jego stronników. Koken wróciła na tron jako cesarzowa Shotoku, uwięziła cesarza i wygnała go na odległą wyspę Awaji. Mianowała Dokyo premierem, a później przyznała mu tytuł Ho-o. Po śmierci cesarzowej urzędnicy państwowi (wielu z nich pochodziło z rodu Fujiwara) nie dopuścili, by Dokyo został cesarzem; wielu zniechęciła rozpowszechniana przez niego sfałszowana przepowiednia, że obejmie tron. Dokyo został wygnany ze stolicy, a Japończycy, zrażeni do kobiecych rządów, do XVII w. nie dopuścili następnej cesarzowej do władzy. JAPOŃSKA WOJNA DOMOWA 936-941.

Pod koniec X w. w Japonii na ogół panował pokój; w tym czasie na wytwornym i kulturalnym dworze w Kioto kwitła literatura i sztuka. Pokój zmąciły jednak gwałtowne spory wewnętrzne. Przez długi czas na Wewnętrznym Morzu Japońskim grasowali piraci. W 936 rząd wysłał na zachód Sumitomo (zm. 941) z rodu Fujiwara, aby ich poskromił. Zadanie wypełnił z powodzeniem, ale potem sam zaczął plądrować prowincje zachodnie, lekceważąc rozkazy cesarza. Wysłano przeciw niemu wojsko; razem z cesarskimi oddziałami walczył z buntownikami również wódz miejscowego rycer-

skiego rodu Minamoto. Sumitomo zginął w bitwie; po jego śmierci udało się opanować anarchię i przywrócić spokój. Tymczasem we wschodniej części Kanto, Masakado (zm. 940) z rodu Taira powiększył swoje terytoria. W 939 poczuł się na tyle silny, że ogłosił się cesarzem Kanto. Ustanowił własny rząd wzorowany na rządzie z Kioto. Jego panowanie było krótkie; w 940 pokonał go inny wódz z rodu Taira. Zamieszki te nie trwały długo ani też nie miały większego znaczenia, sygnalizowały jednak wzrost potęgi klasy wojowników, od których w coraz większym stopniu zależała ochrona i siła dworu. JAPOŃSKA WOJNA DOMOWA 1156. Patrz HOGEN WOJNA 1156.

JAPOŃSKA WOJNA DOMOWA 1159-1160.

Patrz HEIJI WOJNA 1159-1100. JAPOŃSKA WOJNA DOMOWA 1180-1185. Patrz GEMPEI WOJNA iiso-ms. JAPOŃSKA WOJNA DOMOWA 1221. Patrz JOKYU WOJNA 1221.

JAPOŃSKA WOJNA DOMOWA 1331-1333.

Do władzy nad Japonią dążył z jednej strony dwór cesarski w Kioto, a z drugiej strony wojskowa administracja centralna - bakufu - z siedzibą w Kamakurze. Szogunat rodu Hojo sprawował rzeczywistą władzę przez dziesiątki lat, ale wzbudził nieufność i niezadowolenie nawet wśród swoich stronników z rodu Minamoto. W 1331 szpiedzy szogunatu wykryli, że cesarz Godaigo (1287-1339) zamierza obalić bakufu. Cesarz usiłował stawić opór wysłanym przeciw niemu wojskom, został jednak ujęty w 1332 i zesłany na wygnanie na jedną z wysp Oki. Na jego miejsce cesarzem został książę Kazuhito. W rok później Godaigo uciekł, wrócił na rodzimą wyspę i wznowił walkę. Wojownicy z całej Japonii zebrali się wokół cesarza Godaigo i udzielili mu poparcia. Zbiegło do niego również wielu wysokich

239

oficerów z bakufu. Jego zwolennicy prowadzili wojnę podjazdową. Takauji Ashikaga (1305-1358), wódz z rodu Minamoto, który miał poprowadzić armię przeciw cesarzowi, przeszedł wraz z wojskiem na jego stronę. Wspólnie z jeszcze jednym byłym wodzem bakufu Yoshisadą-Nittem (1301-1338) obalili szogunat Hojo. Ashikaga zdobył Kioto, a Nitti opanował i spalił Kamakurę. Pokój trwał jednak krótko, po paru latach kraj ponownie ogarnęły zamieszki (patrz JAPOŃSKIE WOJNY DOMOWE 1335-1392). JAPOŃSKA WOJNA DOMOWA 1467-1477.

Patrz ONIN WOJNA 1467-1477. JAPOŃSKA WOJNA DOMOWA 1863-1868.

Patrz MEIJI REWOLUCJA i863-i868.

0 prymat pomiędzy oboma dworami wkrótce ogarnęła cały kraj. Panowie feudalni popierali raz jeden dwór, raz drugi, panoszyło się bezprawie i bandytyzm. Okres tych ciągłych walk zyskał miano „wieku zdrajców". W 1367 doszedł do władzy najzdolniejszy z szogunów z rodu Ashikaga, Yoshimitsu (1358-1395), który zdawał sobie sprawę z tego, że waśnie wewnętrzne rujnują kraj. Wznowił przyjaciel skie stosunki z Chinami i Koreą, usiłował zlikwidować piractwo i przywrócić w kraju porządek. W 1392 przekonał cesarza z dworu południowego, że powinien zrzec się władzy na korzyść cesarza z północy. Insygnia cesars kie wróciły na północ, a zdetronizowany władca otrzymał dużą pensję i oficjalne uzna nie jako były władca. Przez parę lat w prowin cjach trwały jeszcze drobne walki, ale w Japo nii rozpoczął się okres pokoju wewnętrznego 1 zewnętrznego.

JAPOŃSKA WOJNA O SUKCESJĘ. Patrz JAPOŃSKIE WOJNY DOMOWE 1335-1392.

JAPOŃSKIE WOJNY DOMOWE 1336-1392.

Takauji Ashikaga (1305-1358), wódz cesarza Godaigo (1287-1339) opuścił dawnych towarzyszy broni stojących po stronie szogunatu Hojo i odegrał dużą rolę w jego obaleniu (patrz JAPOŃSKA WOJNA DOMOWA 1331-1333), dążył do uzyskania godności szoguna, ale jej nie otrzymał. W 1335 Tokiyuki Hojo zdobył Kamakurę, którą opuścił Todayoshi Ashikoga (1307-1352) brat Takaujiego. Ten przyłączył się do Todayoshiego, wbrew rozkazowi cesarza i zwyciężył Hojo oraz odzyskał Kamakurę. Cesarz wysłał przeciw niemu wojsko. Wojna toczyła się ze zmiennym szczęściem w latach 1335-1336; w 1336 Takauji zajął stolicę Kioto. Godaigo został uwięziony, ale w 1336 zbiegł i ukrył się w górach w regionie Yamato, zabierając insygnia cesarskie. Takauji osadził na tronie marionetkowego cesarza, który odwdzięczył się nadając mu godność szoguna; jego rodzina zachowała ją przez 245 lat. Godaigo ogłosił ich obu - szoguna i marionetkowego cesarza - buntownikami i założył rywalizujący dwór na południu, w Yoshino. Walka

JAPOŃSKIE WOJNY DOMOWE 1450-1550.

Okres znany w Japonii jako „epoka walczącego kraju" był okresem nieustających wojen domowych, buntów, rozbojów, walk i waśni. Dwór i szogunat straciły wszelkie pozory władzy, centralna władza cesarska upadła, funkcjonowała jedynie na terytorium przyległym do stolicy Kioto. Panującą klasą stały się rody wojowników (samurajów), które zastąpiły rycerzy, niegdyś podporę szogunów. Samurajowie okazywali wierność i posłuszeństwo miejscowym władcom, z których część należała do tzw. daimyo. Daimyo rządzili w swoich posiadłościach według własnego uznania, nie płacili podatków, nie okazywali także lojalności cesarzowi, zbierali własne podatki i utrzymywali własną armię. Wielu chłopów porzucało ziemię i wstępowało do prywatnych armii, w których, gdy wykazali się talentem, mogli podnieść swój status. Oczywiście daimyo, podobnie jak drobni książęta europejscy w okresie średniowiecza, prowadzili między sobą nieustające wojny, dążąc do powiększenia posiadłości i władzy. W obrębie poszczególnych okręgów walczyły o przywództwo także różne rywalizujące grupy. Wielkie rody zyskiwały na znaczeniu, po czym

240

upadały (patrz ONIN WOJNA 1457-1477). Walczyli ze sobą nawet mnisi w klasztorach buddyjskich (patrz MNICHÓW WOJNA 1455). Był to czas politycznego chaosu i powszechnego zamieszania, podobnego do tego, jakie panowało w Europie Zachodniej w okresie średniowiecza. JAPOŃSKIE WOJNY DOMOWE 1560-1584.

Gdy szesnastoletni Nobunaga Oda (1534-1582) został daimyo regionu Owari we wschodniej Japonii, jego potężny sąsiad Yoshimoto, przywódca rodu Imagawa (1519-1560) sądził, że z łatwością uda mu się pokonać młodego władcę i zagarnąć jego posiadłości. W 1560 zebrał on wojska i najechał Owari, ale nie docenił Nobunagi; najeźdźcy mimo olbrzymiej przewagi liczebnej ponieśli klęskę, zostali wyparci z Owari, a ich przywódca zginął. Nobunaga zawarł następnie sojusz z Tokugawą lyeyasu (1542-1616), daimyo Mikawy oraz z daimyo Kari. Zapewniwszy sobie bezpieczeństwo na wschodzie, w 1562 Nobunaga skierował się na zachód i po dwóch latach podbił prowincję Mino. Następnie zaatakował Ise, na południu; wprawdzie nie zdołał jej podbić całkowicie, ale za namową utalentowanego generała Toyotomi Hideyoshiego (1536-1598) większość miejscowych daimyo zjednoczyła się pod sztandarem Nobunagi. W 1567 cesarz Ogimacki poprosił Nobunagę o ochronę wojskową Kioto, stolicy Japonii. W 1568 Nobunaga sprzymierzył się z Ashikagą Yoshiakim. Wkroczyli oni do Kioto. Yoshiaki został szogunem, a Nobunaga wiceszogunem. Obawiając się wzrostu siły centralnej władzy, wystąpili przeciw Nobunadze dawni sojusznicy oraz mnisi, nieraz potajemnie inpirowani przez Yoshiakiego; wierni pozostali jedynie lyeyasu i pomniejsi daimyo z Ise. W latach 1570-1573 doszło do wojen domowych. Między innymi armia lyeyasu została rozbita przez Takedę Shingena pod Mikatagahara w 1572 (jedna z największych bitew tego okresu). W 1573 Nobunaga oblegał Yoshiakiego w Kioto, aż ten skapitulował. W następnych latach prowa-

dził wojny mające na celu umocnienie hegemonii. W 1575 zwyciężył Takedę Katsuyoriego w bitwie pod Nagashino, głównie dzięki nowej taktyce użycia muszkieterów. Podporządkował sobie Kwanto na północnym wschodzie i obszar między Kwanto a pięcioma prowincjami wokół Kioto. W 1576 zdobył położone na wzgórzach Hieizan nad Kioto buddyjskie klasztory, które udzielały pomocy jego wrogom; bezlitośnie zburzył osady klasztorne i wymordował broniących się mnichów-żołnierzy. Wiatach 1571-1580 oblegał klasztory Honganji i Ishiyama, po kapitulacji budynki klasztorów zniszczył. W 1582 w czasie przygotowań do wyruszenia z pomocą Hideyoshiemu walczącemu na wyspie Sikoku Nobunaga został zamordowany przez jednego z wasali, który sam ogłosił się szogunem. Hideyoshi zawarł korzystny rozejm z przeciwnikami na Sikoku i na czele ponad 30 tysięcy żołnierzy ruszył do stolicy, by pomścić śmierć Nobunagi. W 1585 objął on urząd kwampaka (regenta) cesarstwa. Potomkowie Nobunagi i członkowie jego dworu nie pogodzili się z przejęciem władzy przez tego prostego żołnierza, dawnego chłopa, i wystąpili przeciw Hideyoshiemu; jeszcze raz przymierze rozbiło się na dwa zwalczające się ugrupowania. Hideyoshi zwyciężył dzięki dyplomacji i przewadze militarnej. W 1584 uznano go za pana całej Japonii. Pozycję jego wzmocnił traktat z lyeyasu. W 1590 cały kraj był już zjednoczony, a pojednawcza polityka Hideyoshiego w stosunku do dawnych wrogów pozyskała mu ich wierność i poparcie. JAPOŃSKI PODBÓJ KOREI 1592-1599. Po

zjednoczeniu Japonii (patrz JAPOŃSKIE WOJNY DOMOWE 1560-1584) Toyotomi Hideyoshi (1536-1598) przystąpił do urzeczywistniania imponującego planu podboju Korei, a potem Chin. W maju 1592 pierwszy japoński korpus ekspedycyjny wylądował w Fusan (Pusan) w południowej Korei i po osiemnastu dniach dotarł do Seulu. Po sześciu tygodniach rząd koreański upadł i w rozpaczy zwrócił się o pomoc do Chin. Japończycy opanowali Półwysep Koreański, nie zdołali

241

jednak zawładnąć wodami oceanu, które dzieliły oba kraje. Koreańczycy posiadali znacznie lepszą flotę wojenną, składającą się z okrętów w kształcie żółwi, których opancerzony pokład nabity był żelaznymi, ostro zakończonymi prętami utrudniającymi nieprzyjacielowi abordaż. Okręty poruszane były za pomocą wioseł, a ich konstrukcja umożliwiała ruch w obu kierunkach. Japończycy natomiast posiadali otwarte transportowce, powolne i trudne do sterowania. Okręty koreańskie pozorowały ucieczkę, japońskie okręty ruszały w pościg, a wówczas Koreańczycy zmieniali kierunek, ich okręty opancerzonym dziobem taranowały transportowce, które tonęły. Te pierwsze w historii opancerzone okręty uniemożliwiły posiłkom Hideyoshiego dopłynięcie do Korei. Japończycy pokonali pierwsze oddziały chińskie, które przybyły z odsieczą, ale w styczniu 1593 dotarła do Korei wielka armia chińska i zaczęła spychać Japończyków z powrotem na południe. W maju zawarto tymczasowy rozejm, w wyniku którego Japończycy wycofali się na wybrzeże południowe. Negocjacje ciągnęły się latami. Wiosną 1597 Hideyoshi otrzymał list od cesarza Chin, który żądał, by Hideyoshi zachowywał się tak, jak przystało na wiernego wasala Chin. List rozgniewał Hideyoshiego i spowodował ponowne podjęcie przez niego działań wojennych. Tysiące Japończyków wylądowało w południowej Korei i walcząc skierowało się na północ. Jak poprzednio, mimo początkowych zwycięstw, wojska japońskie nie zdołały rozstrzygnąć wojny na swoją korzyść. W sierpniu 1598 Hideyoshi zmarł, inwazję wstrzymano. Wkrótce Japończycy wrócili do kraju, pozostawiając opustoszałe ziemie, głodujących mieszkańców i tysiące poległych. Mimo zawieszenia broni koreańskie okręty w kształcie żółwi atakowały japońskie transportowce i wiele z nich zatopiły. JAWAJSKA WOJNA SUKCESYJNA PIERWSZA 1704-1707. W ciągu XVII w. Holendrzy na dobre usadowili się w Batawii (Dżakarta)

i często ingerowali w sprawy rywalizujących ze sobą królów i sułtanów Indii Wschodnich (Archipelag Malajski). W pierwszych latach XVIII w. zbiegły z Bali niewolnik nazwiskiem Surapati (zm. 1707) zebrał grupę zbrojnych tubylców i wystąpił przeciw Holendrom. Poszukiwany przez Holendrów znalazł schronienie u Amangkurata III (wzmian. 1703-1708), władcy Mataramu, królestwa na Jawie środkowej. Surapati przeniósł się następnie do północno-wschodniej części Jawy i ogłosił się królem. Chcąc ukarać Amangkurata za pomoc udzieloną Surapatiemu, Holendrzy poparli jego konkurenta do tronu Mataramu, Pakubuwono I (zm. 1719), wuja Amangkurata. Wspólnymi siłami Holendrzy wraz z Pakubuwono pokonali Amangkurata, który uciekł na wschód, by schronić się u Surapatiego. Pakubuwono został osadzony na tronie (1704), Holendrzy ścigali Amangkurata i pokonali zarówno jego, jak i Surapatiego; ten ostatni poległ. W 1708 Amangkurat musiał udać się na wygnanie na Cejlon. Druga jawajska wojna sukcesyjna 1719-1723. Po śmierci króla Mataramu Pakubuwono o tron ubiegało się wielu tamtejszych książąt i w końcu doszło między nimi do walki. Ponownie interweniowali Holendrzy, którzy poparli pretendenta najbardziej im sprzyjającego; po czterech latach krwawych walk wszyscy rywalizujący kandydaci do tronu zostali ujęci i zesłani na wygnanie. Mataram został wasalnym królestwem holenderskiej Kompanii Wschodnioindyjskiej. Trzecia jawajska wojna sukcesyjna 1749-1757. Król Pakubuwono III (wzmian. 1743-1757), zaangażowany w spór dynastyczny, uzyskał pomoc wojskową Holendrów w wojnie prowadzonej przeciw połączonym siłom dwóch pretendentów, którzy dążyli do pozbawienia go tronu. W 1751 Holendrzy ponieśli klęskę, a ich dowódca został zabity. Jeden z rywali króla zgodził się w końcu zawrzeć pokój (Wielkie Porozumienie, 1755). Na mocy traktatu Mataram podzielono na dwie części; wschodnią część ze stolicą w Surakarcie (uzyskał ją Pakubuwono) i część zachodnią

242

ze stolicą w Djokjakarcie. Ostatni pretendent stawiał opór do 1757, potem również zawarł pokój z Holendrami i dostał część wschodniego Mataramu. JAWAJSKO-CHIŃSKO-HOLENDERSKA WOJNA 1740-1743. Przez całe wieki chińscy kupcy handlowali z portami na wyspie Jawa. Po założeniu przez holenderską Kompanię Wschodnioindyjską głównej siedziby w Batawii (Dżakarta), osiedlili się tam Chińczycy, którzy włączyli się aktywnie do handlu. Z czasem Chińczyków było więcej niż Europejczyków. Holendrzy zaniepokojeni szerzącym się bezrobociem Chińczyków zaczęli przesiedlać ich na Cejlon oraz na Przylądek Dobrej Nadziei (Kraj Przylądkowy, Afryka Południowa). Gdy w 1740 Chińczycy w Batawii podnieśli bunt, dobrze uzbrojeni Holendrzy zabili wielu rebeliantów. Chińczycy wsparci przez jawajskich powstańców rozpoczęli walkę na całej wyspie; wojna wstrzymała produkcję cukru, a władcy Jawy wahali się, której stronie udzielić poparcia. Król Mataramu Pakubuwono II (zm. 1743) poparł najpierw Chińczyków i jego wojska dokonały rzezi garnizonu holenderskiego w Kartusuro. Gdy zorientował się, że Holendrzy są dużo silniejsi - przeszedł na ich stronę. Do pokoju doszło po ustąpieniu Holendrom przez Pakubuwono północnego regionu przybrzeżnego. Liczba Chińczyków znacznie się zmniejszyła, ale ci, co pozostali we własnych dzielnicach w portach i miastach Jawy do końca wieku, byli niezastąpionymi pośrednikami handlowymi. JAWY WIELKA WOJNA 1815-1830 (Dipo negoro wojna). Książę Dipo Negoro (ok. 1785-1855), najstarszy syn trzeciego władcy Djokjakarty, przegrał walkę o tron, który w 1822 uzyskał popierany przez Holendrów młodszy pretendent (patrz JAWAJSKA WOJNA SUKCESYJNA TRZECIA 1749-1757). Holenderskie reformy rolne na Jawie naruszyły interesy wielu tamtejszych arystokratów muzułmańskich, którzy opowiedzieli

się po stronie Dipo Negoro, gdy ten w imię proroka Mahometa (570-632) wzywał do dżihadu (muzułmańskiej świętej wojny) przeciw niewiernym Holendrom i do obalenia ich rządów. Bezpośrednim powodem wybuchu wojny była wybudowana przez rząd droga, która wiodła w pobliżu świętego grobu. Wszyscy na Jawie - lud i arystokracja - wierzyli, że „sprawiedliwy książę" Dipo Negoro wypędzi niewiernych, naprawi zło i sprowadzi pokój. Dipo Negoro okazał się zręcznym dowódcą i Jawajczycy prowadzili z powodzeniem walkę partyzancką, jednak w 1828 Holendrzy wygrali poważną bitwę, po czym przystąpili do budowy twierdz w całym kraju, które połączone były dobrymi drogami, umożliwiającymi szybkie przemieszczanie się „lotnych" kolumn wojskowych. Wprawdzie był to kosztowny sposób, ale przyniósł powodzenie. W 1829 dwaj zastępcy Negoro poddali się i następnego roku książę zgodził się na negocjacje pokojowe. W czasie spotkania odrzucił możliwość rezygnacji ze swojego tytułu i roszczeń do sprawowania opieki nad wyznawcami islamu. Holendrzy, mimo udzielonych mu wcześniej gwarancji bezpieczeństwa, aresztowali go i zesłali na Celebes. Holendrzy, którzy stracili w wojnie 15 tysięcy poległych żołnierzy, odzyskali władzę i stopniowo wprowadzali sprawiedliwsze zasady polityki gospodarczej. Patrz także ANGIELSKO-HOLENDERSKA WOJNA NA JAWIE 18101811; PADERI POWSTANIE 1821-1837. JEMEŃSKA WOJNA 1979. Prozachodnia Jemeńska Republika Arabska (Jemen Północny) obarczyła odpowiedzialnością za zamordowanie jej prezydenta (24 czerwca 1978) sąsiednią Ludowo-Demokratyczną Republikę Jemenu (Jemen Południowy), popieraną przez Związek Radziecki. Dwa dni później w Jemenie Południowym nastąpił wojskowy, ultralewicowy zamach stanu. Zamachowcy zabili prezydenta Jemenu Południowego, umiarkowanego marksistę, dążącego do zjednoczenia obu krajów. Napięcie w stosunkach między obydwoma krajami rosło; 24 lutego

243

1979 posterunki po obu stronach granicy wymieniiy strzały. Wojska Jemenu Północnego dowodzone przez radykalną kadrę oficerską przekroczyły granicę i zaatakowały osiedla w Jemenie Południowym. Oddziały Jemenu Południowego, wspomagane przez siły radzieckie, kubańskie i wschodnioniemieckie, zaatakowały Jemen Północny. Arabia Saudyjska, zaniepokojona inwazją na swojego sojusznika, zwołała w trybie nagłym posiedzenie Ligi Państw Arabskich i wraz ze Stanami Zjednoczonymi pośpiesznie wysłała broń do Jemenu Północnego. USA wysłały flotę interwencyjną w rejon Morza Arabskiego. Kilkakrotnie zawierano i zrywano zawieszenia broni, wreszcie 19 marca 1979 podpisano rozejm. Obie strony wycofały wojska znad granicy, którą obsadziły wielonarodowe patrole Ligi Państw Arabskich czuwające nad przestrzeganiem rozejmu. Przywódcy Jemenu Południowego i Północnego pojednali się. W 1990 nastąpiło zjednoczenie obu państw, powstała republika Jemenu. JEMEŃSKA WOJNA DOMOWA 1962-1970.

We wrześniu 1960 następca jemeńskiego tronu został imamem po swoim niedawno zmarłym ojcu. Panował krótko, zbuntowani oficerowie armii ostrzelali pałac królewski, następnie obalili monarchię i proklamowali „republikę wolnego Jemenu" (27-30 września 1962). Imam uciekł na pustynne wzgórza, po czym wydał oświadczenie, że zamierza odzyskać tron. Pozyskał wielu członków plemion arabskich, którzy przyłączyli się do zwolenników monarchii. Egipt uznał wkrótce rząd ustanowiony przez zamachowców i wysłał im na pomoc wojsko oraz sprzęt. Arabia Saudyjska i Jordania poparły imama. Doszło do starć wzdłuż granicy Jemenu i Arabii Saudyjskiej; mediacje podjęte przez Organizację Narodów Zjednoczonych i inne państwa nie doprowadziły do przerwania krwawego konfliktu. W 1963 w obecnym Jemenie Południowym (Aden) rozpoczęła się walka o niepodległość (od lat pięćdziesiątych XX w. Aden był brytyjskim

protektoratem); przeciw Anglikom i miejscowym władcom dynastycznym wystąpił Front Wyzwolenia Narodowego (FWN) i popierany przez Egipt Front Wyzwolenia Okupowanego Jemenu Południowego. Do 1967 lewicowy FWN był ugrupowaniem silniejszym, opanował kraj i zmusił Anglików do wycofania się; 29 listopada 1967 Jemen Południowy uzyskał niepodległość. W tym czasie egipski prezydent Gamal Abdel Naser (1918-1970) zgodził się wycofać wojska z Jemenu Północnego, jeżeli król Arabii Saudyjskiej ibn al-Saud Fajsal (l 906?-1975) przestanie udzielać rojalistom pomocy wojskowej (1967). 5 listopada 1967 wojskowy zamach stanu obalił republikański rząd Jemenu, władzę objęli konserwatyści. Przez krótki czas wydawało się, że nowi przywódcy rozpoczną negocjacje pokojowe, jednak możliwość tę unicestwiła nieudana ofensywa rojalistów. Republikanie wspomagani przez Związek Radziecki, Syrię i Jemen Południowy odparli szereg ataków rojalistów, którym znowu pomagał rząd saudyjski, starający się zrównoważyć pomoc udzielaną republikanom przez mocarstwa obce (1968). Później Saudyjczycy skłonili rojalistów do pojednania się z republikanami. W maju 1970 obie walczące strony osiągnęły porozumienie, rojaliści uzyskali stanowiska w rządzie kraju o nazwie Jemeńska Republika Arabska; nowy rząd uznała Francja, Wielka Brytania, Iran i Arabia Saudyjska. JENKINS, WOJNA O UCHO JENKINSA 1739-1743. Pogorszenie stosunków między Anglią i Hiszpanią prowadziło nieuchronnie do AUSTRIACKIEJ WOJNY SUKCESYJNEJ. Mimo pokoju w Utrechcie z 1713 obie strony nadal dokonywały napadów na statki handlowe. Opozycja wykorzystywała te napady do krytyki premiera Roberta Walpola, a szczególną okazją była skarga kapitana Roberta Jenkinsa, który twierdził, że hiszpańska straż przybrzeżna zarekwirowała jego statek Rebekę, a na dodatek obcięła mu ucho. W październiku 1739 Walpole wbrew własnemu przekonaniu wypowiedział wojnę.

244

Admirał Edward Yernon (1684-1757) zdobył w 1739 hiszpański port Porto Bello w Panamie, ale w 1740 Yernon poniósł porażkę w bitwie pod Cartageną (Kolumbia), a gubernator Georgii, James E. Oglethorpe (1696-1785) nie zdołał zdobyć St. Augustine na Florydzie. 9 czerwca 1742 w bitwie pod Bloody Marsh wojska Oglethorpe'a odparły atak Hiszpanów na wyspę St. Simon w Georgii. W drugiej próbie zdobycia St. Augustine Oglothorpe znowu poniósł porażkę i wycofał się z Florydy. JEROZOLIMY OBLĘŻENIE 70. W czasie ŻYDOWSKIEGO POWSTANIA 66-73 wojska rzymskie dowodzone przez Tytusa (40P-81) w kwietniu 70 obiegły opanowaną przez zelotów Jerozolimę. Miasto otoczone było potężnymi murami. Rzymianie dokonali na północy i zachodzie wyłomów w słabszym murze zewnętrznym i przystąpili do ataku na mury wewnętrzne, posługując się olbrzymimi wieżami oblężniczymi. Tytus wstrzymał szturm, gdy obrońcy postanowili się poddać; w rzeczywistości chodziło im o zwłokę, potrzebną do tego, żeby przenieść się do górnego miasta i na teren świątyni. Działania oblężnicze wznowiono, a gdy Rzymianie sforsowali mury, stwierdzili, że opanowana część miasta jest opustoszała. Po doznanych niepowodzeniach Tytus zbudował długi mur otaczający całe miasto, by uniemożliwić dostawy żywności z zewnątrz i wziąć je głodem. Znaczna część obrońców, mając wybór między niewolą a śmiercią, walczyła jeszcze bardziej zażarcie. Wkrótce jednak część Żydów zaczęła uciekać z miasta, tych, którzy wpadali w ręce Rzymian, często po 500 w ciągu nocy, krzyżowano na oczach obrońców. Tytus skupił wysiłki na zdobyciu fortecy Antonia strzegącej dostępu do świątyni. Rzymianie dzień i noc rozbijali taranami jej mury, aż wreszcie forteca padła. Zeloci bronili się teraz w ufortyfikowanej świątyni, w końcu jednak Rzymianie spalili bramy i wdarli się do środka. Nim (6 sierpnia) świątynia spłonęła, Rzymianie zajęli ją i ograbili ze wszystkich skarbów. Nie był to jeszcze koniec oblężenia,

ponieważ obrońcy utrzymali się w górnym mieście. Gdy negocjacje pokojowe nie przyniosły rozwiązania, Rzymianie podpalili dolne miasto pełne rozkładających się trupów, a potem wybili wyłom w murach górnego miasta i wdarli się doń. Rzymianie zburzyli resztki Jerozolimy. Część jeńców stracono, a resztę zamieniono w niewolników lub przewieziono do Rzymu, by pokazać ich podczas triumfu Tytusa. Patrz także MASADY OBLĘŻENIE 72-73 JOKYU WOJNA 1221. W 1192 w Kamakurze, w Japonii, powstał wojskowy rząd zwany bakufu. Na czele bakufu stał szogun (dziedziczny wódz naczelny), lecz podobnie jak cesarz był władcą marionetkowym. Prawdziwą władzę dzierżył ród Hojo, którego przywódca przyjął tytuł shikken - regent. Na początku XII w. bakufu i dwór cesarski w Kioto działały zupełnie niezależnie od siebie. Cesarz Gotoba (1180-1239) uświadomił sobie, jak niewielki ma wpływ na kraj i abdykował. Miał nadzieję, że uzyska większe wpływy, gdy z dala od tronu będzie manipulował ważnymi osobistościami z rządu. W 1221 Gotoba uzyskał poparcie wielkich klasztorów japońskich, dysponujących dużą siłą militarną, i usiłował złamać władzę bakufu. Siły Hojo zgniotły szybko powstanie w Kioto. Rebelię zdławiono niemal w chwili jej wzniecenia, a Gotoba został zesłany. W wyniku powstania dwaj członkowie rodu Hojo zostali zarządcami wojskowymi w Kioto. Hojowie opanowali dwór i przejęli kontrolę nad tronem cesarskim oraz skonfiskowali dobra popleczników Gotoby i podzielili je między swoich zwolenników. Wszystkie te posunięcia wzmocniły w Japonii feudalizm i panowanie kasty wojskowych. JOM KIPPUR WOJNA. Patrz ARABSKO-IZRAELSKA WOJNA 1973. JOŃSKIE POWSTANIE ek. 500-493 p.n.e.

W VI wieku p.n.e. imperium perskie panowało nad greckimi miastami-państwami

245

w Jonii, na wybrzeżu Azji Mniejszej (obecnie Turcja) za pośrednictwem wyznaczanych tyranów. Około 500 joński port Milet uzyskał pomoc Aten i Eretrii (ale nie Sparty) i rozpoczął powstanie. Inne jońskie miasta dołączyły do niego, obalając rządzących nimi tyranów. W 498 perski satrapa musiał zbiec ze swej stolicy Sardes w Lidii, a miasto zostało spalone. Powstańcy popełnili błąd i nie przejęli inicjatywy na morzu. Persowie szybko odbili Sardes i po kolei zajęli zbuntowane miasta. W 494 obiegli Milet; król Dariusz (558P-486) dowodził osobiście flotą blokującą port. Persowie pokonali siły jońskie w bitwie koło Ladę (maleńka wyspa w pobliżu Miletu), po czym zdobyli i złupili Milet. Wszyscy mężczyźni w Milecie zostali wymordowani. Patrz również GRECKO-PERSKIE WOJNY. JORDAŃSKA WOJNA DOMOWA 1970-1»71. Po SZEŚCIODNIOWEJ WOJNIE

1967 prawie 400 tysięcy Palestyńczyków opuściło ziemie na zachodnim brzegu Jordanu, dołączając do 700 tysięcy rodaków, którzy mieszkali w Jordanii. Z terytorium Jordanii, Libanu i Syrii Palestyńczycy prowadzili przeciw Izraelowi akcje terrorystyczne. Izrael odpowiadał akcjami odwetowymi. Najbardziej wojowniczy uchodźcy palestyńscy, którym przewodził Jaser Arafat (ur. 1929) z Organizacji Wyzwolenia Palestyny (OWP), uważali, że nie mają obowiązku przestrzegać praw Jordanii i domagali się, by ich przyszłe państwo powstało na obszarach zachodniego brzegu Jordanu. Król Jordanii Husajn (ur. 1935) zdawał sobie sprawę, że jego życiu grozi niebezpieczeństwo za strony Palestyńczyków. Jordania zmieniła się w obóz wojskowy. 6-9 września 1970 („czarny wrzesień") po uprowadzeniu przez Palestyńczyków pasażerskich samolotów i zmuszeniu ich do lądowania w Ammanie, stolicy Jordanii, król Husajn postanowił rozprawić się z palestyńskimi terrorystami w Jordanii. 16 września 1970 ogłosił stan wyjątkowy; przez dziesięć dni wojska rządowe otaczały kolejne obozy

uchodźców, rozbrajały partyzantów i deportowały wielu przywódców palestyńskich. 24 września Syria zmniejszyła pomoc dla uchodźców, a następnego dnia przywódcy państw arabskich doprowadzili do zawieszenia broni. Walki przeciw partyzantom trwały do 1971, w kwietniu Palestyńczycy zostali usunięci z Ammanu, a w lipcu wojska rządowe zniszczyły palestyńskie bazy w północnej Jordanii. Palestyńczycy przenieśli się do Libanu, gdzie przyczynili się do wybuchu LIBAŃSKIEJ WOJNY DOMOWEJ 1975-.1984. JUGURTY WOJNA 112-106 p.n.e. (numidyjska wojna). Numidia była starożytną krainą sprzymierzoną z Rzymem. W 118 królestwo numidyjskie odziedziczyło dwóch synów króla i jego siostrzeniec, Jugurta (156P-104). Jugurta kazał zgładzić jednego z kuzynów, drugi uciekł do Rzymu szukać pomocy. Jugurta zdobył stolicę kuzyna, po czym doszło do rzezi obrońców miasta, wśród których nie brakowało Rzymian. Armia rzymska, wyprawiona w 111 do Numidii, nie zdołała pobić Jugurty. Później Jugurta udał się do Rzymu, by wyjaśnić swoje postępowanie; podczas pobytu w Rzymie kazał zabić swego konkurenta do tronu. Wojnę podjęto na nowo w 110, ale i tym razem Rzymianie nie odnieśli sukcesu. W 109 Kwintus Cecyliusz Metellus (zm. 99), wódz rzymski, objął dowództwo i zaczął pustoszyć Numidię; w odpowiedzi Jugurta rozpoczął wojnę partyzancką. Dwa lata później wodzem rzymskich wojsk w Numidii został Gajusz Mariusz (155P-86), który nadal burzył wsie i twierdze, ale Jugurta i jego towarzysze nie rezygnowali z walki. Jugurta został wreszcie wydany Rzymianom przez teścia. Mariusz wrócił wówczas z triumfem do Rzymu, prowadząc Jugurtę jako jeńca. JULISKA WOJNA SUKCESYJNA 1609-1614.

Po śmierci księcia Julichu Jana Wilhelma (zm. 1609) rozpoczęła się walka o jego ziemię - księstwa Julich, Kliwii, Marku i Berg. Jan Zygmunt (1572-1619) elektor

246

brandendurski i Wolfgang Wilhelm książę Palatynatu Neuburskiego wysuwali swe roszczenia z tytułu pokrewieństwa ze zmarłym księciem, natomiast elektor saski twierdził, że księstwo jest lennem cesarskim, a cesarz Świętego Cesarstwa Rzymskiego chciał przekazać je Hiszpanii. Brandenburgia i Palatynat doszły do porozumienia i postanowiły władać księstwem wspólnie jako „posiadacze". Austriacy pod wodzą Leopolda (1586-1633), brata cesarza, zajęli księstwo w 1609, ale w 1610 wojska holenderskie oraz siły niemieckich protestantów, z francuską pomocą, wkroczyły do księstwa i wyparły Austriaków, mimo że po zamordowaniu Henryka IV (1553-1610) Francja popierała Hiszpanię i Austrię, l września 1610 połączone wojska holendersko-niemieckie zdobyły twierdzę Julich. W 1613 porozumienie „posiadaczy" dotyczące wspólnych rządów rozpadło się; Neuburczyk starał się teraz o poparcie katolików. Wojska katolików i protestantów były gotowe do walki, do wojny jednak nie doszło; zawarto pokój na mocy porozumienia w Kamen z 12 listopada 1614. Brandenburgia otrzymała księstwa Kliwii i Marku (oraz Ravensburg), a Neuburczyk uzyskał księstwa Julich i Berg (oraz Ravensstein). Władca Neuburga, który przeszedł na katolicyzm, starał się szerzyć go wśród poddanych. Elektor brandenburski, kalwin, sprawował na nowych ziemiach rządy bardziej tolerancyjne. Patrz także TRZYDZIESTOLETNIA WOJNA I6is-i648. JUSTYNIANA WOJNA PERSKA PIERWSZA 524-532. Persowie najeżdżali wschodnie obszary cesarstwa. Około 524 zaczęli wdzierać się do Mezopotamii, co zmusiło cesarza Justyniana I do wysłania posiłków w celu odparcia najazdu. W 527 Justynian I powierzył swemu najlepszemu wodzowi, Belizariuszowi (505P-565), naczelne dowództwo w wojnie z Persami. W 530 Belizariusz odniósł wielkie zwycięstwo pod Darą, pobił 40-tysięczną armię persko-arabską dzięki umiejętnemu wykorzystaniu piechoty w ob-

ronie i jazdy w natarciu. W rok później odparł kolejny najazd Persów, poniósł jednak klęskę w bitwie pod Callinicum, gdyż siły Persów były znacznie większe; wycofał wyczerpane wojska do Sury nad Eufratem, i tam odpierał wielokrotne ataki. Po śmierci króla Persji Kawada I (zm. 531), jego syn i następca Chosroes I (zm. 579) zawarł „wieczysty" pokój z cesarzem Justynianem. Pokój nie trwał jednak długo. Chosroes obawiał się rosnącej potęgi wschodniego cesarstwa rzymskiego, a jego wrogość powiększało zwalczanie przez Justyniana mazdeizmu, wyznania Persów. W tej sytuacji Chosroes wypowiedział wojnę i najechał Syrię. Justyniana druga wojna perska 539-562. Wojska Chosroesa przeniknęły w głąb Syrii, zajęły i złupiły Antiochię, trzecie co do wielkości miasto rzymskie. Persowie odnosili sukcesy w Mezopotamii, nad Morzem Czarnym i w Lazyce (Kolchida, czyli zachodnia Gruzja). Zdołała się w 544 obronić Edessa, nie zdobyli też Persowie innych twierdz w dorzeczu Eufratu. Zawieszenie broni zawarte w 545 nie trwało długo, mimo że Justynian starał się utrzymać pokój, co roku płacąc Persom poważne sumy. Do 561 trwały sporadyczne walki, w 561 podpisano 50-letni pokój między wschodnim cesarstwem rzymskim i Persją. Lazyka wróciła do cesarstwa, Persowie mieli otrzymywać nadal coroczne subsydia w złocie za twierdze na Kaukazie obsadzone przez wojska cesarskie. Patrz także NIKA POWSTANIE 532; RZYMSKO-PERSKA WOJNA 502-506; WANDALÓW i RZYMIAN WOJNA w AFRYCEPÓŁNOCNEJ 533-534. JUTLANDZKA BITWA 1916 (bitwa w cieśninie Skagerrak). Częścią brytyjskiej strategii w wojnie z Niemcami (patrz ŚWIATOWA WOJNA 11914-1918) było utrzymanie szczelnej blokady morskiej; okręty regularnie patrolowały Morze Północne, by sparaliżować żeglugę z niemieckich portów. Niemcy wypróbowały siłę marynarki brytyjskiej, gdy flota pod dowództwem admirała Reinharda Scheera (1863-1928) wyszła w morze

247

i wpłynęła do Skagerraku, cieśniny na Morzu Północnym między Jutlandią (Dania) a Norwegią. 31 maja 1916, około 100 km od wybrzeży Jutlandii, Niemcy natknęli się na eskadrę brytyjskich krążowników liniowych. Brytyjczycy byli znacznie słabsi i ponieśli ciężkie straty. Wieczorem Anglicy zaczęli się cofać, ale wtedy nadpłynęła (wolniejsza od niemieckiej) brytyjska Wielka Flota pod dowództwem admirała Johna R. Jellicoe'a (1859-1935), aby podjąć dalszą walkę. Chcąc

uniemożliwić Niemcom ucieczkę do portu, brytyjska flota dążyła do odcięcia ich od wybrzeży niemieckich. Niewiele brakowało, a Anglikom udałoby się złapać flotę niemiecką w pułapkę i zniszczyć ją. Ciemności, mgła i dobra taktyka pozwoliły Niemcom wymknąć się z zasadzki. Niemcy stracili tylko 9 okrętów ze 103. Brytyjczycy stracili w bitwie więcej jednostek (14zel51)i więcej marynarzy (dwukrotnie więcej niż przeciwnik), ale utrzymali panowanie na morzu.

248

K KADESZ, BITWA O KADESZ ok. 1294 p.n.e.

W wojnach z Mitanni, królestwem Hurytów, i rozrastającym się imperium asyryjskim Hetyci stracili, oprócz rozległych terytoriów, także i prestiż (patrz ASYRYJSKO-HURYCKIE WOJNY ok. 1350-1245 p.n.e.; HETYCKO-HURYCKIE WOJNY ok. 1620-ok. 1325 p.n.e.).

Władca Hetytów Muwatallis (wzmian. ok. 1306-ok. 1282) chciał zachować władzę nad Syrią; Ramzes II (wzmian. 1292-1225), czwarty faraon z XIX dynastii, był w równym stopniu zdecydowany przywrócić dawną potęgę swemu królestwu. Pod wodzą Ramzesa armia podporządkowała Egiptowi Palestynę i pomaszerowała na północ, do hetyckiej twierdzy Kadesz nad rzeką Orontes, w pobliżu obecnego Homs, w Syrii. Doszło tu do jednej w największych bitew starożytności. Ramzes miał rzekomo 20 tysięcy żołnierzy, łącznie z najemnikami numidyjskimi; Muwatallis prowadził jakoby tylko około 16 tysięcy Hetytów, ale miał przewagę, gdyż posiadał 2500 rydwanów bojowych, obsługiwanych przez trzech wojowników każdy. Egipska piechota została zaskoczona próbą oskrzydlenia przez Hetytów i jedynie odwaga Ramzesa sprawiła, że żołnierze wytrzymali uderzenie. Hetyci przerwali atak, by zedrzeć łupy z poległych wrogów. Egipcjanie w tym czasie przegrupowali siły i przypuścili kontratak. Po bezskutecznym oblężeniu Kadeszu Ramzes wycofał się, uznał jednak bitwę za swoje zwycięstwo. W rzeczywistości, jeżeli sądzić na podstawie zawartego w 1272 traktatu pokojowego, żadna strona nie straciła ani nie zyskała terytoriów. Traktat doprowadził do małżeństwa dynastycznego

między walczącymi stronami i ustanowił pokój, który utrzymał się do końca długiego panowania Ramzesa. KAPRÓW WOJNA PIERWSZA 1779. Burowie (Holendrzy) z Afryki Południowej, hodowcy bydła wędrujący ze swymi stadami do odległych regionów położonych 650 km na północ od Kapsztadu, konkurowali o pastwiska z posługującym się językiem bantu plemieniem Kosa, również zajmującym się hodowlą bydła; jedni i drudzy chcieli korzystać ze wspaniałych pastwisk nad rzeką Great Fish. Próby ustalenia granicy na rzece nie powiodły się, ponieważ obie strony stale ją naruszały. W 1779 doszło do wybuchu poważniejszego konfliktu, gdy Kafrowie (przyjęta przez Burów nazwa tubylców), prawdopodobnie w odwecie za śmierć współplemieńca, uprowadzili bydło Europejczyków i zabili kilku pasterzy. Oddziały Burów napadły na tubylców Kosa, wyparły ich za rzekę i zabrały im ponad 5000 sztuk bydła. Podstawowy problem pozostał nie rozwiązany przez całe stulecie. Druga wojna Kafrów 1793. Burowie z przygranicznych terenów zwrócili się z prośbą o pomoc do holenderskiej Kompanii Wschodnioindyjskiej, która przysłała swego przedstawiciela, Mayniera. Miał on prowadzić negocjacje w sprawie porozumienia z plemieniem Kosa. Nie mając wojska ani policji, Maynier nie mógł przeszkodzić nieustannym obustronnym napadom. W 1793 długotrwała susza skłoniła szukających pastwisk Burów do wejścia na ziemie Kafrów. Farmer nazwiskiem Lindeąue, lekceważąc zakazy, dokonał napadu na bydło plemienia Kosa, na

249

co tubylcy odpowiedzieli najazdem na tereny Burów. Maynier zgromadził niewielki oddział i wypędził intruzów. Wzbudził jednak gniew Burów, gdy nie zgodził się, by jako rekompensatę za poniesione przez Burów straty zażądać od Kafrów bydła. Trzecia wojna Kafrów 1799-1801. Obywatele Swellendam i Graaf Reinet ogłosili w 1795 niepodległość, wkrótce jednak przeszli pod panowanie Anglików, którzy zawarli sojusz z Holandią przeciw Francji. Anglicy wraz z tymi terenami odziedziczyli więc także problemy z Burami i Kaframi. Gdy znowu wybuchł konflikt z powodu pastwisk i bydła, Kosa związali się z Hotentotami, służącymi Burów, którzy zbiegli do plemienia Kosa zabierając Burom broń i konie. Brytyjski rząd tymczasowy w Kapsztadzie zdołał ustępstwami wobec Hotentotów skłonić ich do zerwania sojuszu z Kosa, ale nie był w stanie wypchnąć Kosa z zajmowanych terenów. Do 1802 działania wojenne osłabły, a w 1803 kolonia wróciła do Holendrów na mocy traktatu w Amiens zawartego między Francją a Wielką Brytanią. Czwarta wojna Kafrów 1811. W Europie ponownie podjęto działania wojenne, tym razem Holendrzy zawarli sojusz z Francją przeciw Wielkiej Brytanii. W 1806 flota brytyjska przejęła władzę w Kraju Przylądkowym. W 1811 konflikt między Burami a plemieniem Kosa - teraz jeszcze bardziej złożony z powodu napływu uchodźców afrykańskich z innych terenów objętych działaniami wojennymi - przerodził się znowu w otwartą wojnę. Brytyjczycy uważali, że winę za konflikt ponoszą Burowie, usiłowali jednak utrzymać spokój na granicy, podobnie jak Holendrom brakowało im środków na zmuszenie każdej ze stron do uległości. Spokoju nie przynios ło nawet wzniesienie kilku fortów po wypar ciu Kosa za rzekę Great Fish. Piąta wojna Kafrów 1818-1819. Kosa, których despera cja wzrastała po kolejnej wojnie, wdali się w spory wewnętrzne. Kłótnia między dwo ma rywalizującymi wodzami, Ndlambe i Gaika, zakończyła się porażką Gaiki. Mimo to rząd kolonii Kraju Przylądkowego nalegał

na uznanie roszczeń Gaiki i przysłał wojska do walki ze stronnikami Ndlambe. Ndlambe w odwecie zaatakował Grahamstown. Po zakończeniu działań wojennych lord Charles Somerset, gubernator brytyjski, usiłował ustanowić strefę neutralną na obszarze między rzekami Great Fish i Keiskama; pomysł skazany był na niepowodzenie, ponieważ zakazywał obu stronom wstępu na teren, którego potrzebowały. Brytyjscy osadnicy uprawnieni do korzystania ze strefy neutralnej szybko uciekli poza jej granice. Szósta wojna Kafrów 1834-1835. Burowie, wciąż poszukując nowych pastwisk, zapuszczali się coraz dalej w głąb terytoriów Kafrów. Osadnicy brytyjscy z Port Elizabeth pragnęli utrzymywać stosunki handlowe z obiema stronami, czym przyczyniali się do narastania napięcia. W 1834 wybuchła wojna. Po wyparciu plemienia Kosa gubernator sir Benjamin D'Urban (1777-1849) udostępnił ich ziemie osadnikom, nie zdołał jednak przeciwdziałać napadom Kosa i wkrótce zrezygnował z nowej prowincji. Wielu Burów rozczarowanych brytyjską polityką i zachęconych możliwością znalezienia wolnych terytoriów rozpoczęło migrację na północ znaną pod nazwą „wielka wędrówka taborów". Siódma wojna Kafrów. Patrz SIEKIERA, WOJNA o SIEKIERĘ 1846-1847. Ósma wojna Kafrów 1850-1853. Kosa oczywiście nie pogodzili się z utratą ziemi i ograniczeniem władzy ich wodzów (patrz SIEKIERA, WOJNA o SIEKIERĘ 1846-184?). Uwierzywszy zapewnieniom czarownika, który twierdził, że jego czary odpędzą kule, Kosa rozpoczęli nową wojnę. Mimo szeregu niepowodzeń Anglików, między innymi straty okrętu z posiłkami, wszyscy wodzowie Kosa w końcu skapitulowali. Kosa sami przyczynili się do swego upadku, pragnąc bowiem przywołać na pomoc bohaterskich przodków, składali obrzędowe ofiary z bydła i zbiorów. Dziewiąta wojna Kafrów 1877-1878. Po katastrofalnej porażce w 1853 Kosa jeszcze bardziej ulegali przesądom i jeszcze więcej bydła i zbiorów poświęcali na ofiary, co doprowadziło do drastycznego

250

zmniejszenia liczebności plemienia. Odbudowa sił i zasobów trwała całe pokolenie, a mimo tego doświadczenia w 1877 dokonali jeszcze jednej, ostatniej próby odzyskania dawnych ziem. Powstanie zdławiono, a następnie Anglicy zaanektowali całe terytorium Kosa i uzależnili ich ekonomicznie. Patrz także BLOOD RIYER, BITWA NAD BLOOD RlVER 1838.

KAJUSÓW WOJNA 1848-1855. Gdy Indianie z plemienia Kajusów zabili 14, a uprowadzili 53 białych żądając za nich okupu (patrz WHITMANA MASAKRA 1847), osadnicy chwycili za broń i wkroczyli na terytorium Kajusów (południowo-wschodni Waszyngton i północno-wschodni Oregon) domagając się, by wojownicy odpowiedzialni za tę zbrodnię poddali się. Wezwano wojska federalne i milicję z Oregonu w celu uspokojenia Kajusów, którzy odmówili zawarcia pokoju i w dalszym ciągu napadali na osadników. Pięciu schwytanych Kajusów postawiono przed sądem wojskowym, orzeczono, że są winni morderstwa i powieszono 3 czerwca 1850. Krwawe walki toczyły się na tym terenie aż do 1855; Indianie zostali pokonani i umieszczeni w rezerwacie razem z Indianami Umatilla. W wyniku wojny Kajusowie stracili znaczną część swoich ludzi oraz ziemie, które należały do ich plemienia. KALMARSKA WOJNA 1611-1613. Król szwedzki Karol IX (1550-1611) dążył do opanowania regionu Finnmark (najbardziej na północ wysunięta część Półwyspu Skandynawskiego), cenionego przez duńsko-norweskich królów z powodu dużej ilości ryb i zwierząt futerkowych, chciał także ograniczyć duński handel na wschodnich wybrzeżach Morza Bałtyckiego, a zwłaszcza w Zatoce Ryskiej. Działania Karola skłoniły króla Danii i Norwegii Chrystiana IV (1577-1648) do wysłania floty w celu ochrony handlu nad Sundem. Karol nie zgodził się na negocjacje w sprawie granic duńsko-szwedzkich i innych spraw spornych, po

czym obaj - on i Chrystian - wypowiedzieli wojnę. Wojska duńskie ruszyły w dwóch kierunkach; część przez Yastergotland, a druga, pod dowództwem Chrystiana, obiegła szwedzkie miasto portowe Kalmar. Karol z synem Gustawem Adolfem (1594-1632) nadciągnęli z odsieczą dla Kalmaru, ale Duńczycy otrzymali posiłki i zmusili ich do odwrotu do pobliskiego Yisby; Kalmar poddał się Duńczykom latem 1611. Rozgniewany niepowodzeniem Karol zaproponował rozstrzygnięcie sporu na drodze pojedynku, ale Chrystian odmówił i obiegł Yisby, lecz po trzydniowej bitwie wycofał się przez morze do Kopenhagi. W końcu października Karol zmarł, a wojnę prowadził dalej jego syn, Gustaw II. Norwegowie wyparli Szwedów z Finnmarku, a w maju 1612 Duńczycy zajęli port Alvsborg w południowo-wschodniej Szwecji. Walki zakończył traktat pokojowy w Knared na początku 1613. Finnmark pozostał pod zwierzchnictwem duńsko-norweskim, Alvsborg miał wrócić do Szwecji za cenę daniny płaconej przez Szwecję. Kalmar, od którego pochodzi nazwa tej wojny, wrócił pod panowanie Szwecji. KALMARSKA WOJNA DOMOWA 1520-1523

(szwedzka wojna domowa). W 1520 duńska armia pod dowództwem króla Chrystiana II (1481-1559), który usiłował pozostać nadal królem Szwecji na mocy unii kaImarskiej (unia trzech królestw - Danii, Szwecji i Norwegii), najechała Szwecję i opanowała ją. Rywal Chrystiana, Stan Sture Młodszy (1493-1520), regent Szwecji, został śmiertelnie ranny w bitwie koło Bogesundu. Po śmierci Sture rząd szwedzki rozpadł się, a sejm musiał uznać Chrystiana za króla. Dalszy opór ustał; koronacji Chrystiana na króla w Sztokholmie, 5 listopada 1520, towarzyszyły objawy radości. Trzy dni później król zwołał sąd kościelny, który uznał przeciwników króla za heretyków i jako takich stracono ich (co nazwano później masakrą sztokholmską lub krwawą łaźnią sztokholmską). W odpowiedzi na

251

to niesłychane okrucieństwo szlachcic szwedzki zbiegły z duńskiego więzienia, Gustaw Eriksson Waza (1496-1560), którego ojciec i szwagier zostali ścięci, nakłonił chłopów z Dalekarlii (Dalarna) w Szwecji środkowej do powstania przeciw Duńczykom. Jego oddziały powiększały się w miarę opanowywania kraju. Gustaw zdobył Uppsalę, potem oblegał i zdobył Sztokholm. W sierpniu 1521 sejm ogłosił go wyzwolicielem i zarządcą Szwecji. Chrystiana zdetronizowano, królem Szwecji został Gustaw (jako Gustaw I); tym samym wygasła unia kalmarska. Również w Danii Christiana zdetronizowano. W 1524 Gustaw i następca Chrystiana na tronie duńskim, Fryderyk I (1471P-1533), spotkali się w celu omówienia kwestii spornych. Prowincja Blekinge w południowo-zachodniej Szwecji wróciła do Danii, a rozwiązanie nie rozstrzygniętych spraw przekazano zgromadzeniu stanów. KALMARSKA WOJNA ł HANZĄ 1422-1435.

W 1422 Hanza (kupiecka liga miast w północnych Niemczech i na wybrzeżach Bałtyku) wypowiedziała wojnę królowi Danii Brykowi VII (1382-1459), władcy państw unii kalmarskiej (unia Danii Szwecji i Norwegii). Hanza obawiała się, iż straci możliwość handlowania z Norwegią, a także niesłychanie wysokich ceł; miała również nadzieję, że złamie monopol Eryka na ściąganie ceł za przepłynięcie statków przez Sund. Eryk zdobył port bałtycki Flensburg i opanował wejście do Sundu. W 1428 siły lądowe i morskie Hanzy oraz Holsztynu obiegły Kopenhagę, ale zostały odparte. Długa bitwa morska w pobliżu Stralsundu zakończyła się niemal całkowitym rozbiciem floty szwedzkiej. W 1431 Flensburg poddał się Hanzie, a w 1435, wobec buntu w Szwecji, Eryk z niechęcią zawarł niekorzystny dla niego pokój. Szlezwik przekazany został Holsztynowi, cennemu sojusznikowi Hanzy. Patrz także KALMARSKA WOJNA z HOLSZTYNEM 1409-1435; SKANDYNAWSKIE POWSTANIE 1433-1439.

KALMARSKA WOJNA Z HOLSZTYNEM 1409-1435. Eryk VII (Eryk Pomorski) (1382-1459), król państw unii kalmarskiej (unia Danii, Szwecji i Norwegii), zakwestionował prawo hrabiego Holsztynu do księstwa Szlezwiku i w 1409 zajął je. Holsztyn w odpowiedzi na to otworzył port dla Bractwa Prowiantowego (piraci), które zmusiło Eryka do wycofania się ze Szlezwiku do Danii. W latach 1415-1417 Eryk opanował niemal cały Szlezwik za pośrednictwem Hanzy. W 1418 zawarł rozejm, na jego mocy przekazał Hanzie w zastaw miasto Szlezwik. W 1421 Hanza oddała je Holsztynowi. Dążąc do osłabienia handlowej potęgi Hanzy, Eryk wydał w 1422 edykt, na mocy którego jedynie Duńczycy mogli zajmować się handlem i rzemiosłem, a wówczas Hanza zawarła przymierze z Holsztynem (patrz KALMARSKA WOJNA z HANZĄ 1422-1435). Eryk utracił prawie cały Szlezwik, obronił się tylko Flensburg. Flota duńska zwyciężyła statki Hanzy w cieśninie Sund (1428). Gdy Eryk nałożył cło na statki przepływające przez Sund (1428), flota i wojska hanzeatyckie i holsztyńskie obiegły Kopenhagę, aby wymusić odwołanie cła. Mieszkańcy miasta pod wodzą królowej, żony Eryka, obronili miasto. W 1431 Flensburg wpadł w ręce Hanzy i Holsztyna. Cztery lata później Eryk zawarł pokój z Hanzą i Holsztynem na podyktowanych mu warunkach. Szlezwik wrócił do Holsztynu. KALKA, BITWA NAP RZEKĄ KALKĄ 1223.

Gdy Czyngis-chan podbijał Chorezm (patrz MONGOLSKO-PERSKA WOJNA PlERWSZA 1218-

-1221), inna armia mongolska pod wodzą słynnego Subedeja (zm. ok. 1258) ruszyła na zachód od Morza Kaspijskiego w kierunku Morza Azowskiego (patrz MONGOŁÓW NAJAZD NA Ruś PIERWSZY 1221-1223). Ruscy książęta wraz z wodzami połowieckimi pośpiesznie zgromadzili rzekomo 80-tysięczną armię (znalazły się w niej również niedobitki Kipczaków), nieprzygotowaną zupełnie do przeciwstawienia się mongolskiej strategii wojny błyskawicznej. Pozornym odwro-

252

tem Mongołowie wciągnęli te siły w głąb stepów. W 1223, w pobliżu ujścia Dniepru, nad rzeką Kałką rusko-połowieckie siły spotkały się za znacznie mniejszą armią dowodzoną przez Subedeja. Pozorny odwrót straży tylnej Mongołów zwabił część Rusinów oraz Połowców w zasadzkę, doszło do ich oskrzydlenia. Szarże ciężkiej jazdy i strzały łuczników złamały szyk rusko-połowiecki, pogromu dopełnił pościg. Reszta sił ruskich broniła się przez 3 dni. Wbrew warunkom kapitulacji została ona wyrżnięta. Zwycięscy Mongołowie ruszyli na północ, wkrótce zawrócili i przewędrowali ok. 5000 km, by połączyć się w Persji z głównym trzonem armii dowodzonym przez Czyngis-chana. Patrz także MONGOLSKI NAJAZD NA EUROPĘ 1237-1242. KAMBODŻAŃSKA WOJNA DOMOWA 1970-1975. Władca Kambodży (Kampuczy), książę Norodom Sihanouk (ur. 1922) tolerował w kraju wpływy i agitację komunistyczną, a ponadto zezwalał Wietnamowi Północnemu na transport zaopatrzenia dla wojsk w Wietnamie Południowym przez port w Souhanoukville oraz szlakiem Ho Szi Mina przez Kambodżę, a także na zakładanie baz w Kambodży. Postępowanie to wciągnęło kraj w WIETNAMSKĄ WOJNĘ. Gdy Sihanouk zamknął port w 1970, wojska Wietnamu Północnego zaczęły pomagać kambodżańskiej partii komunistycznej (Czerwoni Khmerzy) w walce przeciw Sihanoukowi. Podczas pobytu Sihanouka za granicą w marcu 1970 generał Łon Nol (ur. 1913), sympatyk Zachodu, dokonał zamachu stanu i obalił dotychczasowy rząd. Łon Nol zażądał wycofania wojsk północnowietnamskich i Viet Gongu z Kambodży (ponieważ przewrót obalił jednocześnie monarchię, krajowi nadano miano Republiki Khmerskiej). Sihanouk ustanowił w Pekinie rząd na uchodźstwie. Łon Nola poparły USA i Wietnam Południowy, których wojska wkroczyły do Kambodży; lotnictwo USA zwiększyło intensywność nalotów bombowych. Łon Nol, który w 1972 został

prezydentem, nie mógł powstrzymać marszu wojsk północnowietnamskich i wojsk Czerwonych Khmerów, które stopniowo przejmowały władzę nad obszarami rolniczymi. W latach 1972-1975 (szczególnie w marcu-kwietniu 1973) stolica kraju, Phnom Penh, narażona była na częsty ostrzał artyleryjski i okresowe oblężenia. 16 kwietnia 1975 wojska Czerwonych Khmerów zajęły miasto, rząd Łon Nola skapitulował (sam Łon Nol uciekł samolotem). Na mocy nowej konstytucji Kambodża została przemianowana na Demokratyczną Republikę Kampuczy. Rządzący Czerwoni Khmerzy wysiedlili większość mieszkańców Phnom Penh. Liczba ofiar rozpętanego terroru przekroczyła pod względem procentowym liczbę ofiar holocaustu; około miliona ludzi zginęło na skutek długich i forsownych marszów do pracy w polu, głodu, a także w egzekucjach dokonywanych przez komunistów. Ogólną liczbę ofiar terroru Czerwonych Khmerów ocenia się na 3 miliony (jedna trzecia całej populacji). Patrz także KAMBODŻAŃSKA WOJNA DOMOWA 1978-1991. KAMBODŻAŃSKA WOJNA DOMOWA 1978-1991. Premier Kambodży Poi Pot (ur. 1925) stał na czele Czerwonych Khmerów (komunistów), którzy poczynając od 1976 zaczęli wprowadzać drastyczne zmiany w kraju (patrz KAMBODŻAŃSKA WOJNA DOMOWA 1970-1975); dyktatorski rząd Poi Pota przejął całą ziemię i wszystkie środki produkcji oraz masowo dopuszczał się łamania praw człowieka i ludobójstwa. Starcia przygraniczne z Wietnamem doprowadziły pod koniec 1977 do zerwania stosunków dyplomatycznych z tym krajem. Wietnamczycy nasilili ataki na granicę i nakłaniali mieszkańców Kambodży do obalenia reżimu Poi Pota. W końcu 1978 około 200-tysięczna armia wietnamska dokonała inwazji i zajęła Kambodżę; stolica Phnom Penh padła 9 stycznia 1979. Proklamowano Kampuczańską Republikę Ludową. ONZ odmówiła uznania Kampuczy. Prezydentem rządu popieranego przez Wietnam został przeciwnik Czerwo-

253

nych Khmerów, Heng Samrin (ur. 1931). Jednakże wierni zwolennicy Czerwonych Khmerów walczyli nadal w okręgach wiejskich i w dżungli, atakując linie komunikacyjne i unikając bezpośrednich starć na dużą skalę. Poi Pot uciekł do dżungli w północno-zachodniej części kraju. W 1982 trzy główne ugrupowania zbrojne antywietnamskich Khmerów utworzyły koalicję, która dążyła do wyparcia z kraju Wietnamczyków, a książę Norodom Sihanouk (ur. 1922), były przywódca państwa, utworzył koalicyjny rząd na wygnaniu (w jego skład weszli również Czerwoni Khmerzy Poi Pota), uznany przez Organizację Narodów Zjednoczonych; rząd ten zgłosił gotowość zastąpienia wspieranego przez Wietnam rządu w Kambodży. Oddziały wietnamskie gwałtownie atakowały położone wzdłuż granicy syjamsko-kambodżańskiej obozy khmerskich „wojowników o wolność"; od 1984 Wietnam wykazywał coraz większą zależność od radzieckiej pomocy, bez której nie mógł kontynuować walki z partyzantami. W 1989 wojska wietnamskie ostatecznie opuściły teren Kambodży. 23 października 1991 roku w Paryżu wszystkie strony konfliktu podpisały porozumienie pokojowe, kończące trzynastoletnią wojnę domową w Kambodży. Głową państwa został książę Sihanouk. KAMBODŻAŃSKI PRZEWRÓT 1811-1812.

Król Kambodży Ang Czan II (1791-1835) uznawał zwierzchność zarówno Syjamu, jak i Wietnamu. Płacona obu tym krajom danina miała zapewnić Kambodży spokój. Brat Ang Czana, który dążył do przejęcia tronu, starał się pozyskać pomoc Syjamu (1811). Król Syjamu Rama II (1768-1824) wysłał armię, która pomogła usunąć dotychczasowego władcę. Ang Czan uciekł do południowego Wietnamu, by starać się o pomoc w odzyskaniu tronu. Cesarz Wietnamu Gia Long (1762-1820) wyprawił do Kambodży dużą armię. Zastraszyła ona wojska syjamskie, które wycofały się bez walki. Tron objął ponownie Ang Czan. Patrz także SYJAMSKO-KAMBODŻAŃSKA WOJNA 1831-1834.

KAMBODiAŃSKO-SYJAMSKIE

WOJNY.

Patrz SYJAMSKO-KAMBODŻAŃSKIE WOJNY.

KAMBODŻAŃSKO-TAJLANDZKA WOJNA PRZYGRANICZNA 1977-1980. Po opanowaniu w 1975 Kambodży przez Czerwonych Khmerów tysiące uchodźców przekroczyło granicę z Tajlandią, by uniknąć głodu i śmierci. Oddziały Khmerów zaatakowały tereny przygraniczne w pobliżu Aranjaprapthet. Tajlandia zamknęła granicę, postawiła armię w stan gotowości, a później za pomocą lotnictwa i artylerii zmusiła nieprzyjaciela do odwrotu. W latach 1979-1980 wietnamskie wojska okupujące Kambodżę często naruszały granicę Tajlandii poszukując partyzantów kambodżańskich, ukrywających się rzekomo w obozach uchodźców (w których schronienie znalazło również wielu uchodźców z Wietnamu i Laosu). W dalszym ciągu na granicy dochodziło do starć. W tym okresie wojskowy rząd Tajlandii tłumił w kraju powstania organizowanie przez komunistów tajlandzkich, bunty plemienia Meo i separatystów muzułmańskich oraz zwalczał gangi handlarzy narkotyków. KAMIZARDÓW POWSTANIE 1702-1710.

Król Francji Ludwik XIV (1638-1717) chcąc zmusić Francuzów do wyznawania katolicyzmu, odwołał (1685) edykt nantejski z 1598, gwarantujący protestantom swobody religijne, obywatelskie i prawa polityczne. Reakcja na odwołanie edyktu była początkowo żywa, ale spokojna. Dopiero represje sprowokowały wieśniaków z Cevennes i innych regionów Langwedocji do zabicia w 1702 znienawidzonego prześladowcy. Od tego czasu francuscy protestanci, zwani kamizardami z powodu białych koszul (camisas) noszonych jako znak rozpoznawczy w czasie nocnych napadów, plądrowali i palili kościoły, wypędzali, a czasem zabijali wrogich im księży. Przywódcami kamizardów byli Jean Cavalier (1681?-1740) i Roland Laporte (1675-1704). Represje były niesłychanie ostre; władze często paliły całe

254

wsie i dokonywały eksterminacji mieszkańców. Laporte zginął w 1704; tego samego roku poddał się Cavalier, zwiedziony ustępstwami i obietnicami marszałka Francji Claude'a de Yillarsa (1653-1734). Pozbawieni przywódców kamizardowie walczyli aż do 1710; prześladowania trwały jeszcze po śmierci Ludwika XIV, do 1750. KAMPANIA WRZEŚNIOWA W POLSCE 1939. Patrz BLITZKRIEG 1939.

KANADYJSKIE POWSTANIA 1837. Patrz MACKENZIEGO POWSTANIE 1837; PAPINEAU POWSTANIE 1837.

KANDll WOJNA 1645-1669. Sułtan turecki Ibrahim I (1615-1648) rozpoczął działania wojenne w celu zdobycia weneckiej kolonii Kandii (Kandią nazywali Wenecjanie Kretę i jej główne miasto Iraklion). Turcy szybko zdobyli przyczółek na wyspie i w 1648 obiegli Iraklion. W tym czasie weneckie okręty zablokowały Dardanele, co doprowadziło do głodu i rozruchów w Konstantynopolu (Stambule). Flota wenecka zapewniała Kandii stałe dostawy umożliwiające Wenecjanom (w późniejszych latach pod przywództwem Francesca Morosiniego [1618-1694]) opieranie się przez 22 lata licznym tureckim oblężeniom. W końcu twierdza Kandią w 1669, oblężona od 1666, uległa wojskom tureckim pod wodzą wielkiego wezyra Ahmeda Kupriilego (Morosini poddał się po wycofaniu się wojsk francuskich, które wspierały Wenecjan). W trakcie oblężenia Turcy dla ochrony przed wypadami oblężonych łączyli przekopy szańcami równoległymi do atakowanego frontu twierdzy. Doświadczenia z walk o Kandię wywarły wpływ na traktaty Yaubana o zdobywaniu twierdz. Traktat pokojowy przyznał Turkom większą część Krety; Wenecjanie zrzekli się panowania nad wieloma wyspami i fortecami na Morzu Egejskim i w Dalmacji. Po pięciuset latach panowania nad tym regionem Wenecja utraciła tu niemal całkowicie swoje wpływy.

KAPPELSKIE WOJNY 1529, 1531. Napięcia między katolikami i protestantami w Szwajcarii były w XVI w. odbiciem podobnych sporów w Niemczech (patrz CHŁOPSKA WOJNA w NIEMCZECH 1524-1525; SZMALKADZKA WOJNA 1546-1547). W Zurychu oraz w kantonie zuryskim mieszkali protestanci, pozostający pod silnym wpływem protestanckiego reformatora religijnego Ulricha Zwingliego (1484-1531). Zurych zaczął szerzyć protestantyzm w sąsiednich kantonach i ograniczać stosunki handlowe z kantonami zachowującymi nadal wierność Rzymowi. Pięć kantonów Związku Szwajcarskiego - Uri, Schwyz, Lucerna, Unterwalden i Zug - utworzyło w 1520 Związek Katolicki w celu obrony wiary katolickiej. Zwingli doprowadził do wyprawy wojsk Zurychu przeciw Związkowi. Rozejm podpisany w Kappel (na granicy kantonów Zurych i Zug) zmuszał Związek Katolicki do zerwania związków ze wspierającą go Austrią. Kantony obydwu wyznań związku szwajcarskiego gwarantowały sobie wzajemnie wolność religijną. Jednak w 1531 Związek Katolicki, przekonany, że szósty kanton katolicki, Turgowia, jest siłą nawracany na protestantyzm, rozpoczął wojnę z Zurychem i zwyciężył pośpiesznie zebraną armię przeciwnika w bitwie pod Kappel, 11 października 1531; Zwingli poległ w walce. Drugi pokój w Kappel (1531) uznał prawa i swobody katolików. Patrz także VILLMERGEŃSKIE WOJNY. KARABINOWA WOJNA PLEMIENIA BASUTO 1880-1881. Wprawdzie wodzowie Basuto z Sotho w południowej Afryce prosili Brytyjczyków o ochronę przed Burami (patrz BASUTO PLEMIENIA WOJNA isós-ises), nie chcieli jednak rezygnować z własnej władzy plemiennej. Gdy Brytyjczycy zaniepokojeni rozpowszechnianiem się broni palnej nakazali, by Basuto zdali broń, wybuchło powstanie. Ofiary w ludziach były bardzo duże. Pod koniec 1881 obie strony konfliktu zgodziły się na sąd rozjemczy sir Herculesa Robinsona. Sąd zadecydował, że Basuto mają zarejestrować karabiny, uzyskać pozwolenie na posiadanie broni i zapłacić

255

odszkodowanie. Po wycofaniu wojsk brytyjskich decyzji tej nie można było wyegzekwować. KARKEMISZ, BITWA POD KARKEMISZ 605 p.n.e. Babilończycy wraz z Medami dokonali w 609 podziału północnej części imperium asyryjskiego między siebie (patrz ASYRYJSKIE WOJNY ok. 746-009 p.n.e.), Syrię i Palestynę opanował natomiast egipski faraon Necho II (wzmian. ok. 609-593) w ostatnich latach istnienia Asyrii sprzymierzony z nią. Król Babilonii Nabopalassar (wzmian. 625-605) wyprawił swego syna i następcę Nabuchodonozora III (Nebokadnezera), aby podbił te obszary. Stoczył on z egipskimi wojskami pod wodzą Necho bitwę pod Karkemisz nad Eufratem. Po zaciętej walce Egipcjanie ponieśli ciężkie straty i zostali pobici. Wojska babilońskie dopadły Egipcjan pod Hamath w pobliżu Morza Martwego; walka była równie gwałtowna jak pod Karkemisz. Egipcjanie ponieśli klęskę. W 604 wyparto z Palestyny ostatnich Egipcjan. Wprawdzie Egipt prowadził z Babilonią walki jeszcze w 601, ale swoje azjatyckie posiadłości stracił w 604. KARLISTÓW WOJNA PIERWSZA 1834-1839. Po śmierci władcy hiszpańskiego Ferdynanda VII (1784-1833) brat króla don Carlos (1788-1855) i jego konserwatywni zwolennicy (karliści) sprzeciwili się objęciu tronu przez Izabelę II (1830-1904). Trzyletnia Izabela, córka Ferdynanda i wyznaczona przez niego następczyni tronu, ogłoszona została królową dzięki poparciu wojska i rządu; regentką została jej matka Maria Krystyna (1806-1878). Karliści uważali, że prawowitym następcą tronu jest don Carlos; powoływali się na prawo salickie, wykluczające dziedziczenie tronu przez kobiety. Duchowieństwo i większa część północnej Hiszpanii (Kraj Basków, Katalonia, Aragonia i Nawarra) poparli reakcyjną Partię Apostolską, która obwołała królem kandydata karlistów, don Carlosa (Karol V). Rząd hiszpański pod przewodnictwem po-

pieranej przez liberałów Marii Krystyny zawarł czterostronny sojusz z Portugalią, Francją i Wielką Brytanią zapewniając sobie zagraniczną pomoc przeciw karlistom, którzy rozpoczęli powstanie mające na celu obalenie konstytucyjnego rządu i pokonanie stronników Krystyny (krystyniści). Do 1835 wojska karlistów pod dowództwem generała Tomasa Zumalacarreguiego (1788-1835) odniosły kilka zwycięstw na północy kraju. Jednak w 1835, w czasie nieudanego oblężenia Bilbao, generał został ranny w nogę i zmarł na skutek niefachowej opieki medycznej. Później przewagę zyskiwały wojska krystynistów i rządu pod komendą generała Baldomero Espartero (1792-1879) wspierane przez tzw. Legion Hiszpański z Wielkiej Brytanii i francuską Legię Cudzoziemską, która wyróżniła się zwycięstwami w bitwach pod Terapegui (1836) i Huesca (1837). W 1837 don Carlos musiał wycofać się z Madrytu. 31 sierpnia 1839 Maroto (1785-1847), naczelny dowódca karlistów, bez upoważnienia don Carlosa podpisał w Yergarze układ (pojednanie w Yergarze), w którym on i jego wojska opowiedzieli się po stronie krystynistów w zamian za amnestię, a także wolność dla Kraju Basków i prowincji Nawarra. Don Carlos i niektórzy jego zwolennicy uciekli do Bourges we Francji. W kraju zostały oddziały karlistów pod dowództwem „ojca" Ramona Cabrery (1806-1877); walki toczyły się nadal w Katalonii; Espartero rozgromił karlistów w lipcu 1840. Druga wojna Karlistów 1873-1876. Po obaleniu Izabeli (patrz HISZPAŃSKA REWOLUCJA 1868) w 1870 Kortezy (zgromadzenie narodowe) obwołały królem księcia Amadeusza Aostę z Sabaudii. Jednakże silna opozycja pokonanych kandydatów do tronu oraz sprzeciw społeczeństwa, a także zamach na jego życie zmusiły Amadeusza do ustąpienia w 1873. W tym samym czasie opanowane przez radykałów Kortezy proklamowały pierwszą republikę hiszpańską. Karliści, zwolennicy tradycyjnej monarchii, podnieśli natychmiast powstanie mające na celu poparcie don Carlosa III, wnuka pierw-

256

szego don Carlosa i trzeciego kandydata karlistów do tronu. Karliści z pomocą Basków zdobyli znaczne obszary na północy, na południu miasta powołały komuny. Armia ulegała podziałom w miarę przechodzenia generałów na stronę karlistów, którzy zdobyli Alcoy, Sewillę, Kadyks i Walencję; inne miasta skapitulowały bez walki. Kartagena poddała się po czterech miesiącach oblężenia. W styczniu 1874 republika upadła, a na jej miejsce ustanowiono dyktaturę wojskową; dyktatorem został generał Francisco Serrano Dominguez (1810-1885). Generał wysłał wojsko, by zmusić karlistów do odstąpienia od oblężenia Bilbao. W Hiszpanii zapanował chaos, rujnująca kraj wojna domowa, prowadzona przez obie strony z niesłychanym okrucieństwem. Mimo zwycięstw karlistów pod Estellą i Cuencą w końcu 1874 dowódcy wojskowi przywrócili monarchię hiszpańskich Burbonów powołując na tron syna Izabeli, Alfonsa XII (1857-1885), który miał sprawować rządy konstytucyjne. W rok później wojska Alfonsa zdołały zgnieść powstanie karlistów w Katalonii i Aragonii i po długim oblężeniu weszły w lutym 1876 do twierdzy Basków, Pampeluny. Don Carlos zrezygnował z walki i zbiegł do Francji; około 10 tysięcy karlistów skazano na wygnanie. Prowincje Basków utraciły swoje przywileje w zakresie podatków i organizacji wojska. W lipcu 1876 nowo wybrane Kortezy ratyfikowały konstytucję. Patrz także HISZPAŃSKA WOJNA DOMOWA 1840-1843. KARMATÓW POWSTANIE 899-906. Karmaci, duży odłam szyitów, zwolennicy wspólnoty mienia, mieszkający w dolnej Mezopotamii, powstali przeciw ortodoksyjnym rządom kalifatu. W 899 kalif Al-Mutadid (zm. 902) wysłał wojsko, które jednak nie zdołało zdławić buntu. Karmaci pod wodzą Abu Sa'ida al-Dżannabi (zm. 913) zajęli dużą część terytorium Mezopotamii i Syrii, zdobyli ważne miasta muzułmańskie, w tym Basrę nad rzeką Szatt al-Arab, w pobliżu Zatoki Perskiej. W końcu wycofali się do

Arabii, gdzie założyli niepodległe państwo nad brzegami Zatoki Perskiej, blisko obecnego państwa Bahrajn. Karmaci z Syrii zostali w krótkim czasie pokonani przez wojska kalifatu. Patrz także MEKKI SPUSTOSZENIE 930. KARNATIK, WOJNA W KARANTIKU PIERW. SZA 1744-1748. AUSTRIACKA WOJNA SUKCESYJNA odbiła się echem także w Indiach, gdzie francuska Kompania Wschodnioindyjska walczyła z brytyjską Kompanią Wschodnioindyjska o władzę nad Karnatikiem, na południu Indii. Sprzymierzone wojska francuskie i indyjskie dowodzone przez Josepha Frangois Dupleix'a (1696-1763), gubernatora francuskich kolonii w Indiach, zdobyły w 1746 miasto Madras i udaremniły pomoc, jakiej Brytyjczycy starali się udzielić swoim indyjskim sojusznikom w Karnatiku. Zawarcie traktatu w Aix-la-Chapelle w Europie, w 1746, powstrzymało walki w Indiach; Madras wrócił do Wielkiej Brytanii (w zamian za oddany Francji Louisbourg w Nowej Szkocji, zdobyty przez Brytyjczyków w czasie KRÓLA JERZEGO WOJNY). Druga wojna w Karnatiku 1749-1754. Przyczyną wznowienia wojny była pomoc udzielana przez francuską Kompanię Wschodnioindyjska oraz brytyjską Kompanię Wschodnioindyjska różnym pretendentom muzułmańskim do tytułu nababa (wicekróla) Karnatiku. W 1751 Dupleix opanował Karnatik oraz niemal cały Dekan (równina zajmująca większą część Półwyspu Indyjskiego). Sprzymierzone wojska brytyjskie i indyjskie dowodzone przez Roberta Clive'a (1725-1774) zdobyły 12 września 1751 ufortyfikowane miasto Arkot, a następnie oparły się dzielnie 53-dniowemu oblężeniu miasta przez Francuzów i przerwały francusko-indyjskie oblężenie Trićinopoly (Tirućirapalli) w południowo-wschodniej części Karnatiku. Po odwołaniu Dupleix'a do Paryża zniknęły wszelkie nadzieje na powstanie francuskiego imperium w Indiach. Patrz także SIEDMIOLETNIA WOJNA 1756-1763.

257

KAROLA WIELKIEGO NAJAZD NA PÓŁNOCNĄ HISZPANIĘ 777-801. Karol Wielki (742-814), gdy uznał, że sytuacja w Saksonii jest opanowana (patrz KAROLA WIELKIEGO WOJNA z SASAMI 772-804), a jednocześnie wiedząc o tym, że Hiszpanię arabską rozrywają wewnętrzne walki, na prośbę arabskich przeciwników dynastii Omajjadów w 777 na czele licznej armii wyruszył do Hiszpanii. Wbrew obietnicom jego armii nie wpuszczono do Saragossy. Frankowie zdobyli kilka innych miast. Wzywany do powrotu do kraju z powodu kłopotów z Sasami Karol zapewne przez pomyłkę wziął Pampelunę za miasto Maurów; Frankowie zrównali miasto z ziemią wywołując tym gniew chrześcijańskich Basków z Nawarry, którzy wspólnie z muzułmanami urządzili 15 sierpnia 778 zasadzkę pod Roncevalles i rozbili tylną straż armii Karola dowodzoną przez jego siostrzeńca, Rolanda (zm. 778). Bitwa w Pirenejach stała się tematem „Pieśni o Rolandzie", słynnego poematu epickiego, który wykreował Rolanda na legendarnego bohatera. Karol nigdy nie wrócił do Hiszpanii, ale ludność Akwitanii wchodzącej w skład państwa Karola nadal walczyła z Maurami. Frankom udało się podporządkować Basków i zmusić Maurów do wycofania się na południe, za rzekę Ebro. Po długim oblężeniu (800-801) Barcelona poddała się Frankom i została wcielona do marchii hiszpańskiej, frankońskiej prowincji w północno-wschodniej Hiszpanii, ustanowionej w celu powstrzymania Maurów. KAROLA WIELKIEGO PODBOJE 771-814.

Zgodnie ze zwyczajem frankońskim po śmierci Pepina Krótkiego (714?-768), pierwszego króla Franków z dynastii Karolingów, królestwo podzielono między dwóch synów, Karola (742-814) i Karlomana II (751-771). Nieskłonni do współpracy bracia (co, jak się wydaje, było powszechne u Franków) władali samodzielnie, Karol - zachodnimi Frankami (Neustria), a Karloman - wschodnimi (Austrazja). Po śmierci Karlomana Karol przejął jego ziemie, został

królem wszystkich Franków i rozpoczął błyskotliwą grę polityczną, która doprowadziła do powstania cesarstwa frankońskiego i koronacji Karola na cesarza Zachodniego Cesarstwa, czyli Świętego Cesarstwa Rzymskiego; Karol zyskał również przydomek „Wielki" (Charlemagne). Przeszedł do historii dzięki swoim osiągnięciom w umacnianiu władzy Kościoła, w stworzeniu nowego sądownictwa i sprawnej administracji, a także szkolnictwa. Wszystko to było umożliwiły jego sukcesy militarne. Karol wcześnie zaczął toczyć wojny. Po przejęciu królestwa Karlomana żona i dzieci tego ostatniego schroniły się u Dezyderiusza (wzmian. 756-774), księcia Toskanii i ostatniego króla Longobardów. Dezyderiusz najechał Państwo Kościelne 772. Na prośbę papieża Hadriana Karol Wielki wyprawił się do Lombardii (patrz KAROLA WIELKIEGO ZWYCIĘSTWO NAD DEZYDERIUSZEM 773-774). Karol jeszcze podczas przygotowań do działań w Lombardii w 772 rozpoczął 32-letnią wojnę z poganami, Sasami (patrz KAROLA WIELKIEGO WOJNA z SASAMI 772-804). W 776 zdławił powstanie w Lombardii, w 778 poniósł porażkę w Hiszpanii (patrz KAROLA WIELKIEGO NAJAZD NA PÓŁNOCNĄ HISZPANIĘ

777-801), w 780 przybył do Italii, by koronować swego syna na króla Longobardów i wzmocnić autorytet papiestwa, później poniósł kilka porażek w walkach z Sasami, które pomścił haniebną masakrą w 782. Karol Wielki zdołał stworzyć wielkie cesarstwo i kierować nim mimo najazdów na Saksonię (między rzekami Elbą i Łabą), karnej wyprawy przeciw Bretanii w 786, podboju Bawarii w 787-788, pięcioletniej wojny z Awarami (patrz FRANKÓW i AWARÓW WOJNA 791-796) oraz wyprawy do Italii, która przebiegła bez walki i zakończyła się koronacją Karola na cesarza Świętego Cesarstwa Rzymskiego (Rzym, 800) i do wojny z cesarstwem bizantyjskim (patrz FRANKOŃSKO-BIZANTYJSKA WOJNA 803-8io). Wojska Karola Wielkiego ostatecznie zwyciężyły Sasów w 804, podporządkowały Czechów w 805, słowiańskich Łużyczan w 806, a w latach

258

808-810 toczyły wojny z Duńczykami i innymi sprzymierzeńcami Sasów, którzy nie przerwali walk w 804. Po 804 podstarzały i schorowany Karol Wielki nie brał już udziału w wyprawach wojennych. Zajął się prawodawstwem, a w 811 sporządził testament; choć miał 18 dzieci, wyznaczył na swego jedynego następcę syna Ludwika I Pobożnego (778-840), który miał być władcą całego, nie podzielonego państwa frankońskiego. Patrz także FRANKOŃSKIE WOJNY DOMOWE. KAROLA WIELKIEGO WOJNA Z SASAMI 772-804. Z wielu wojen Karola Wielkiego (742-814) najbardziej długotrwała była wojna z Sasami, ostatnim pogańskim, niezależnym plemieniem w Niemczech. W odróżnieniu od swoich pobratymców z Brytanii, Sasi - podobnie jak ich słowiańscy i skandynawscy sąsiedzi - nie kwapili się do przyjęcia chrześcijaństwa. Pociągało ich bogactwo Franków. Dlatego dokonywali oni licznych, rabunkowych najazdów na Austrazję (ziemie wschodnich Franków). Podbicie Sasów zajęło Karolowi 32 lata, w czasie których dokonał 14 wypraw na Saksonię (między rzekami Elbą i Łabą). Pierwsza kampania w 772 była okrutnym odwetem. Frankowie zniszczyli kolumnę Irminsul, saski symbol mitycznego drzewa dźwigającego świat, i zdobyli przechowywane przy niej skarby. Nie zrażeni obojętnością swoich bogów Sasi najeżdżali nadal Austrazję; zmusiło to Karola Wielkiego do podjęcia w 775 dużej wyprawy. Sasi opierali się zaciekle i skutecznie. Wtedy Karol Wielki zmienił strategię; do tej pory prowadził wyprawy odwetowe pustosząc Saksonię, odtąd stopniowo podbijał kraj, budował tam warownie i posyłał misjonarzy. Jego przeciwnicy pozyskali sobie Widukinda (zm. 807?), westfalskiego przywódcę, który z pomocą Duńczyków i Słowian nękał Karola w latach 777-785. W 782 Widukind rozbił armię Franków w trakcie przeprawy przez Wezerę, co doprowadziło do ogólnego powstania Sasów. W odwecie Karol Wielki kazał wy-

mordować 4500 Sasów pod Yerden (782). W 785 Widukind poddał się i w następnym roku przyjął chrzest, ale nie miało to wielkiego wpływu na przebieg wojny. Kampania Karola przeciw Sasom stała się tak bezlitosna, że Alkuin (735-804), uczony przebywający na dworze Karola, zwrócił mu na to uwagę. Po powstaniu Sasów w 792 Karol co rok najeżdżał Saksonię. W 795 zaczął przesiedlać Sasów i osadzać na ich ziemiach Franków. Ostatnia kampania Karola zakończyła się kapitulacją Sasów w Nordalbingii (Holsztyn) w 804. Wojna była okrutna i przyniosła trwałe skutki. Sasi przyjęli chrześcijaństwo, ale zachowali tożsamość plemienną, a ich dialekt przetrwał do dnia dzisiejszego. Patrz także KAROLA WIELKIEGO PODBOJE 771-814. KAROLA WIELKIEGO ZWYCIĘSTWO NAD DEZYDERIUSZEM 773-774. Za panowania Pepina Krótkiego (714?-768) Frankowie z powodzeniem bronili Rzymu przed atakami Longobardów (754, 756). Odebrane Longobardom ziemie Pepin przekazał papieżowi jako „darowiznę Pepina" (stały się one podstawą Państwa Kościelnego). Później Dezyderiusz (wzmian. 756-774), książę Toskanii i ostatni król Longobardów, który w 770 wydał córkę za Karola Wielkiego, króla Franków, zaczął występować przeciw stronnictwu frankijskiemu w Italii. Karol Wielki rozwiódł się ze swą longobardzką żoną i przejął ziemie swego niedawno zmarłego brata Karlomana II (751-771), którego dzieci i żona znalazły schronienie u Dezyderiusza. Gdy Dezyderiusz najechał Państwo Kościelne (771) papież Hadrian I (zm. 795) poprosił Karola o pomoc. Frankowie przeszli Alpy włoskie, opanowali Weronę, ujęli tam rodzinę Karlomana (773), obiegli i zdobyli stolicę Lombardii, Pawie, i wzięli do niewoli Dezyderiusza, którego jako jeńca umieścili w klasztorze, w pobliżu Liege (774). Karol Wielki przyjął tytuł króla Longobardów, spędził Wielkanoc 774 w Rzymie, potwierdził nadania poczynione papiestwu przez swego ojca Pepina Krót-

259

kiego i od tego czasu tytułował się królem Franków i Longobardów i patrycjuszem Rzymian. KARTAGINY l SYRAKUZ WOJNA 481-480

p.n.e. Kartagina, starożytne miasto-państwo w Afryce Północnej, panująca nad zachodnią Sycylią, niepokoiła się w początkach V w. wzrostem potęgi Syrakuz, greckiego miasta-państwa na Sycylii. Kartagina zorganizowała ogromną wyprawę, która pod wodzą Hamilkara Barkasa (zm. 480) wylądowała w Panormus (Palermo). Wojska wyruszyły do Himery i rozpoczęły oblężenie miasta. W odpowiedzi Syrakuzy wysłały przeciw Hamilkarowi i jego teściowi (który prawdopodobnie doprowadził do tej wyprawy) dużą armię prowadzoną przez Gelona (zm. 478), tyrana Syrakuz. Syrakuzańczycy zadali wojskom Kartaginy dotkliwą klęskę; w bitwie zginął również Hamilkar. Mszcząc się za tę porażkę 70 lat później Hannibal zniszczył Himerę; patrz HANNIBALA ZDOBYCIE HIMERY 408 p.n.e. KARTAGIŃSKA WOJNA DOMOWA 241 -237 p.n.e. W pierwszej PUNICKIEJ WOJNIE

w 241 Rzymianie rozbili flotę Kartaginy u Wysp Egadzkich i zdobyli całą Sycylię. Oprócz tego Kartagina musiała wypłacić 3200 talentów srebra (czyli ok. 81 300 kg) kontrybucji. Niemal natychmiast po tej klęsce w innych posiadłościach kartagińskich rozpoczął się bunt wojsk najemnych; miał on szczególnie poważny przebieg na Sardynii. Kartagina usiłowała ukarać buntowników, ale Rzymianie skorzystali z okazji i wypowiedzieli wojnę Kartaginie, zajęli Sardynię i Korsykę, a ponadto kazali jej zapłacić dodatkowo 1700 talentów srebra. KARTAGINSKA WOJNA PRZECIW PYRRUSOWl ł EPIRU 278-276 p.n.e. Rzymianie naruszając istniejący układ z Tarentem, kolonią spartańską w Apulii, wysłali okręty do Zatoki Tarenckiej, które zatopiła flota Tarentu. Stało się to początkiem wojny. Tarent zwrócił się do Pyrrusa (319-272), króla

Epiru, z prośbą o pomoc. Pyrrus zadał Rzymianom bolesne ciosy zwyciężając ich pod Herakleą w 280 i pod Auskulum w 279; te zwycięstwa osiągnął m.in. dzięki zaskoczeniu, jakim było dla Rzymian użycie w walce słoni. Kartagińczycy obawiali się, że Pyrrus w interesie Greków sycylijskich spróbuje podbić obszary kartagińskie na Sycylii, wobec tego zaofiarowali Rzymowi pomoc w postaci floty i pieniędzy. Wszczęcie przez Kartaginę wojny z Syrakuzami spowodowało to, że miasto to oraz Leontinoj zwróciły się do Pyrrusa z prośbą o pomoc. W 278 Pyrrus przybył do Sycylii i zdobył wszystkie kartagińskie terytoria z wyjątkiem Lilybaeum (Marsali). Spory Pyrrusa z Grekami sycylijskimi sprawiły, że król w 276 opuścił wyspę. Kartagińczycy wkrótce odzyskali swe posiadłości. Patrz także RZYMSKA WOJNA PRZECIW PYRRUSOWI z EPIRU 281-272 p.n.e.

KARTAGIŃSKIE WOJNY. Patrz PuNICKIE WOJNY.

„KARTOFLANA WOJNA". Patrz BAWARSKA WOJNA SUKCESYJNA 1778-1779.

KASTYLIJSKA WOJNA DOMOWA 1065-1072. Po śmierci Ferdynanda I (zm. 1065), króla Kastylii i Leonu, jego potomkowie podzielili królestwo. Najstarszy syn, Sancho II (ok. 1038-1072), który został królem Kastylii, dążył do zjednoczenia Hiszpanii pod swoim panowaniem. Po nieudanej wojnie TRZECH SANCHO prowadzonej przeciw kuzynom Sancho II wystąpił przeciw własnym braciom, królowi Leonu Alfonsowi VI (1030-1109) i królowi Galicji Garcii (wzmian. 1065-1073). W 1068 Alfons poniósł klęskę pod Llantadą, ale zdołał zachować swoje królestwo. W 1071 Sancho wyparł Garcię z Galicji i zwyciężył Alfonsa pod Golpejerą. Wzięty do niewoli Alfons został następnie wypędzony z Leonu; przez krótki czas przebywał na mauretańskim dworze w Toledo, w Hiszpanii. Wkrótce siostra Alfonsa wznieciła powstanie w Leo-

260

nie. Schroniła się w ufortyfikowanym mieście, Zamorze, obleganym potem przez Sancha. Podczas szturmu miasta Sancho został zabity przez rycerza, który go zdradził. Po śmierci Sancha jego armia załamała się i odstąpiła od oblężenia. Alfons wrócił i przejął panowanie nad obu królestwami - Kastylią i Leonem (1072). Garcia miał nadzieję na odzyskanie Galicji, należnego mu dziedzictwa, ale Alfons uwięził go i dożywotnio przetrzymywał w więzieniu (1073). Alfons, władca Kastylii, Leonu i Galicji, był wówczas prawdopodobnie najpotężniejszym chrześcijańskim królem w Hiszpanii. Patrz także ALMORAWIDÓW PODBÓJ ARABSKIEJ HISZPANII 1086-1094. KASTYLIJSKA WOJNA DOMOWA 1214-1218. Po śmierci monarchów kastylijskich, króla Alfonsa VIII (1155-1214) i królowej Eleonory (zm. 1214) na tron wstąpił jedenastoletni Henryk I (1203-1217), a jego opiekunką została siostra Berengaria (Berenguela) (1171-1246). Wobec planów grupy możnowładców przejęcia opieki nad Henrykiem, a wraz z opieką i władzy, Berengaria pod określonymi warunkami powierzyła opiekę nad bratem hrabiemu Kastylii. Hrabia zlekceważył porozumienie, a jego despotyczne postępowanie przywiodło Kastylię na skraj rewolty i ruiny. Po przypadkowej śmierci Henryka w 1217 Berengaria jako prawowita następczyni tronu została na parę miesięcy królową. Na żądanie poddanych ustąpiła swojemu synowi prawo do sukcesji bez wiedzy jego ojca, króla Leonu Alfonsa IX (zm. 1230). 31 sierpnia 1217 syn Berengarii Ferdynand III został królem Kastylii i przystąpił do podporządkowywania sobie miast popierających hrabiego Kastylii. Dowiedziawszy się o tym, Alfons najechał Kastylię z zamiarem połączenia obu królestw (Kastylii i Leonu) pod swoim panowaniem. Stwierdziwszy, że nie ma żadnego poparcia, a wszyscy panowie opowiedzieli się po stronie Ferdynanda, Alfons wycofał się i w sierpniu 1218 zawarł polubowne porozumienie z synem, który pozostał na tronie Kastylii, a później - po śmierci ojca - odziedziczył Leon.

KASTYLIJSKA WOJNA DOMOWA 1474-1479. Wbrew porozumieniu z przyrodnim bratem, królem Kastylii i Leonu Henrykiem IV (1425-1475), księżniczka Izabela (1451-1504) z Kastylii poślubiła (1469) księcia Ferdynanda Aragońskiego (1452-1516). Henryka IV nieustannie nakłaniano, aby wyznaczył na następczynię tronu swą rzekomą córkę Joannę la Beltraneja (1462-1530) z Portugalii. Po śmierci Henryka w 1474, mimo wcześniejszejszego zaprzysiężenia Joanny na królową Kastylii, na mocy porozumienia zawartego między grupą możnowładców i duchowieństwa a Izabelą i Ferdynandem, ci ostatni objęli wspólnie panowanie nad Kastylią i Leonem. Wielu baronów poparło jednak Joannę i - by wzmocnić jej pozycję - doprowadziło do zawarcia per procura małżeństwa Joanny z jej wujem, królem Portugalii Alfonsem V (1432-1481). Alfons wyprawił wojska portugalskie, które w 1475 zdobyły twierdzę Zamora w Leonie. Większe sukcesy odniosły jednak wojska kastylijskie, które zajęły ziemie opuszczone przez zbiegłych baronów i nakłoniły zbuntowane miasta do powrotu pod panowanie władców Kastylii. Następnie Kastylijczycy odzyskali Zamorę i ostatecznie zwyciężyli wojska Alfonsa w bitwie pod Toro w marcu 1476. Madryt, który popierał Joannę, poddał się władzy króla Ferdynanda V i królowej Izabeli I. Gdy Alfonsowi nie udało się uzyskać pomocy z Francji, baronowie wynegocjowali korzystny traktat pokojowy z Trujillo, podpisany 14 września 1479, w którym zgodzili się na wspólne panowanie Ferdynanda i Izabeli. Alfons zrezygnował z roszczeń do tronu Kastylii, unieważnił małżeństwo z Joanną i oddał hiszpańskie posiadłości w Estremadurze i na Wyspach Kanaryjskich. Ferdynand i Izabela uznali portugalskie zdobycze w Afryce. Joanna wolała udać się do klasztoru w Portugalii niż poślubić jednorocznego syna jej władców. KATALOŃSKIEJ KOMPANII NAPADY 1302-1311. Cesarz bizantyjski Andronikos II

261

Paleolog (1260-1332), który ze względów finansowych ograniczył liczebność armii cesarskiej, do walki z napadającymi Turkami osmańskimi dowodzonymi przez Osmana I (1258-1326) najął kompanię katalońską pod wodzą Rogera de Flora (zm. 1305). W 1304 Katalończycy pokonali Turków w Filadelfii, w zachodniej części Azji Mniejszej, ale później zbuntowali się, gdyż uważali, że cesarz nie wynagrodził ich należycie. Kompania bez powodzenia zaatakowała Konstantynopol. W odwecie za zamordowanie Flora (z rozkazu cesarza) Katalończycy zaczęli pustoszyć prowincje Bizancjum i mordować mieszkańców; szczególnie dali się we znaki w Tracji i Macedonii. Przez lata byli plagą cesarstwa, aż wreszcie przenieśli się do Grecji, gdzie w 1311 ustanowili księstwo Aten. KATALOŃSKIE POWSTANIE

1461-1472.

Przyczyną wybuchu zamieszek w Katalonii, w północno-wschodniej Hiszpanii, były spory dynastyczne. Po śmierci popieranego przez nich pretendenta do tronu Katalończycy proklamowali republikę i rozpoczęli oblężenie Gerony, siedziby króla Neapolu, Ferdynanda I (1423-1494), nominalnego władcy Katalonii. W 1462 król Francji Ludwik XI (1423-1483) poparł roszczenia Jana II (1397-1479) króla Aragonii, Nawarry i Sycylii do tronu Katalonii. Katalońscy powstańcy wyrazili sprzeciw i ofiarowali tron Katalonii najpierw Henrykowi IV z Kastylii, a potem kolejno portugalskiemu konstablowi Piotrowi (zm. 1466) i Renę d'Anjou (1409-1480). Renę wysłał do Barcelony, głównego miasta Katalonii, swojego syna, Jana z Kalabrii (zm. 1470), by ten objął panowanie. Po śmierci Jana z Kalabrii Katalonię przejął pod swoje panowanie król aragoński Jan. Po unii z Aragonem i Kastylią w 1479 znaczenie Katalonii jako „niezależnego" regionu zaczęło maleć. KATALOŃSKIE POWSTANIE

1640-1659.

Katalończycy, opowiadający się za autonomią, przeciwni byli polityce rządu hra-

biego Olivaresa (1587-1645), wszechwładnego ministra króla Filipa IV (1605-1665), który dążył do centralizacji władzy i zwiększał podatki. W czasie TRZYDZIESTOLETNIEJ WOJNY obecność kwaterujących w Katalonii wojsk kastylijskich oraz urzędników rządowych była niesłychanie uciążliwa dla mieszkańców, którzy w czerwcu 1640 wzniecili otwarty bunt, znany jako „Krwawe Boże Ciało". Powstańcy opanowali Madryt i zabili wielu przedstawicieli władz kastylijskich oraz hiszpańskiego wicekróla. W tym czasie francuski przewodniczący Rady Królewskiej kardynał Armand Richelieu (1585-1642) wysłał wojska do Roussillon, w 1642 zajęły one cały region graniczący z Katalonią. Powstańcy katalońscy powołali niezależną republikę i oczekiwali na atak wojsk rządowych oraz pomoc, o którą poprosili Francję. Zagrożeni przez wojska hiszpańskie, powstańcy rozwiązali republikę i proklamowali hrabstwo Barcelony podległe królowi Francji Ludwikowi XIII (1601-1643). 5000 francuskich żołnierzy przekroczyło Pireneje i rozpoczęło w Katalonii oblężenie hiszpańskiej twierdzy Tarragony. Ludwik osobiście przybył z posiłkami i na pewien czas Francja zyskała przewagę. Walki trwały nadal, ale szala zwycięstwa nie przechylała się na żadną stronę. Wreszcie Katalończycy, od 16 lat nominalnie pozostający pod panowaniem Francji, zdecydowali się powrócić do Hiszpanii. W 1659 podpisano traktat pokojowy w St. Jean-de-Luz. Roussillon pozostało własnością Francji. KATALOŃSKIE POWSTANIE 1934. W Katalonii narastało oburzenie z powodu prawicowego zwrotu w polityce hiszpańskiego rządu centralnego, odrzucenia prawa rolnego uchwalonego przez katalońską Generalidad (lokalne zgromadzenie przedstawicielskie) i zbyt powolnego wprowadzania w życie autonomii Katalonii. 5 października 1934 lewica i komuniści ogłosili strajk generalny, przeciwko któremu brutalnie wystąpiła faszyzująca policja katalońską zwą-

262

na escamots, doprowadzając do rozruchów w całej Katalonii. 6 października hiszpański prezydent Niceto Alcala Zamora y Torres (1877-1949) ogłosił w całej Hiszpanii stan wyjątkowy; tej samej nocy przewodniczący Generalidad, Luis Companys, proklamował niepodległą republikę katalońską. Do Katalonii wkroczyły wojska rządowe, zabiły kilku uczestników powstania i zgniotły ruch separatystyczny. Rząd kataloński łącznie z Companysem osadzono w więzieniu pod zarzutem zorganizowania buntu przeciw legalnym władzom Hiszpanii. Władze w Madrycie unieważniły proklamację autonomii Katalonii i odzyskały władzę nad tym regionem. Patrz ASTURYJSKIE POWSTANIE 1934; HISZPAŃSKA WOJNA DOMOWA 1936-1939.

KATYLINY SPISEK 63-62 p.n.e. Lucjusz Sergiusz Katylina (108P-62), polityk rzymski, pragnął zostać konsulem, ale w 63 po raz trzeci nie został wybrany. Rozgoryczony i urażony postanowił zdobyć ten urząd siłą. Zawiązał spisek w celu opanowania Rzymu przemocą. Jego ludzie przesłali potajemnie pieniądze do Etrurii, by zebrać tam armię z kolonistów-weteranów Sulli. Spisek wykrył konsul Marek Tuliusz Cycero (106-43) i publicznie oskarżył Katylinę, wygłaszając słynne mowy w senacie. Katylina zbiegł. Pozostali w Rzymie spiskowcy próbowali zawrzeć przymierze z wysłannikami galijskiego plemienia Allobrogów, zostało to jednak wykryte i dało sposobność Cyceronowi do ich aresztowania. 3 grudnia 63 zostali wbrew prawu skazani na śmierć i straceni bez sądu. Sam Katylina, który chciał uciec z Italii, został ujęty przez pościg i zginął w walce miesiąc później. KATYŃ 1940 (masakra katyńska). W 1943 Niemcy okupując rejon Smoleńska (Związek Radziecki) w czasie ŚWIATOWEJ WOJNY II odkryli w lesie katyńskim masowe groby, w których pochowano ciała około 14 500 Polaków. Związek Radziecki w 1939 sprzymierzeniec Niemiec hitlerow-

skich - 17 września 1939 wkroczył do wschodniej części Polski i wziął do niewoli około 15 tysięcy polskich żołnierzy i oficerów. Gdy w 1941 Niemcy zaatakowały Związek Radziecki, więzieni tam jeńcy polscy z 1939 zostali wpisani na listę osób zaginionych. Niemcy i Związek Radziecki wzajemnie oskarżali się o tę zbrodnię. Po odkryciu przez Niemców w kwietniu 1943 grobów katyńskich emigracyjny rząd polski w Londynie zwrócił się do Międzynarodowego Czerwonego Krzyża (1943) z prośbą o wyjaśnienie okoliczności zbrodni i poprosił o kopie oficjalnych dokumentów radzieckich. Związek Radziecki odmówił współpracy, stosunki dyplomatyczne zostały zerwane, a okoliczności zbrodni nigdy nie zbadano. W ostatnich latach przeprowadzono ekshumację zwłok w lesie katyńskim, a Rosja w 1990 oficjalnie przyznała, iż winę za pomordowanie polskich jeńców ponosi NKWD (Ludowy Komisariat Spraw Wewnętrznych). Z polskich oficerów, wziętych do niewoli radzieckiej, przeżyło tylko 448. KETTA POWSTANIE 1549. W poszukiwaniu dochodów angielscy wielcy posiadacze ziemscy zaczęli ogradzać grunty gminne i przeznaczać je na pastwiska. Cierpiała na tym biedota wiejska. W 1549 garbarz nazwiskiem Robert Kett (Ket) (zm. 1549) stanął na czele powstania ponad 15 tysięcy ludzi, głównie chłopów, protestujących przeciw ogradzaniu ziemi w hrabstwie Norfolk, w Anglii. Powstańcy zajęli Norwich, miasto w Norfolku, rozebrali ogrodzenia, wycięli żywopłoty i złupili bogatych ziemian. Żołnierze angielscy z pomocą najemników niemieckich krwawo zdławili powstanie. Ketta ujęto, zakuto w kajdany i powieszono na murze zamku Norwich, by zmarł z głodu za popełnioną zbrodnię, jego brata, również uczestnika powstania, spotkał podobny los - powieszono go na wieży kościoła parafialnego. KHMERÓWI CZAMÓWWOJNA 1050-1051.

W królestwie Czampa (środkowy Wietnam)

263

i w południowej części królestwa Khmerów (Kambodża) panowała długoletnia anarchia; sytuacja wewnętrzna uległa poprawie w 1050, gdy król Czamów Dżaja Parameswarman (zm. 1060) i jego syn Juwaradża Mahasenapati (zm. ok. 1092) zgnietli powstanie w Pandurandze. Wojsko Juwaradżi zwyciężyło Khmerów, opanowało Sambhupurę, gdzie zniszczyło wszystkie świątynie, a zdobyte skarby i jeńców ofiarowało świątyniom Mi-son. Działania te przyczyniły się do wybuchu powstania południowych Khmerów (1051) pod wodzą rozmaicie identyfikowanego przywódcy - wasalnego króla Khmerów albo wodza Czamów - który uzyskał pomoc Czamów i zajął całą południową część cesarstwa. Przeciw powstańcom wysłano armie khmerskie dowodzone przez znakomitych wodzów, które niczego nie osiągnęły. W końcu naczelny wódz Khmerów rozbił powstańców; ich przywódca znalazł schronienie w królestwie Czampa. Zwycięscy Khmerzy ofiarowali zdobyte łupy świątyni Iswaran w Radżatirtha. Patrz także WIETNAMCZYKÓW i CZAMÓW WOJNA 1000-1044. KHMERÓW l CZAMÓW WOJNA 1144-1150.

Surjawarman II (zm. ok. 1150), król imperium Khmerów (mniej więcej Kambodża i Laos) wpadł w gniew, gdy Dai Viet - czyli Annam (północna część Wietnamu) - i królestwo Czampa (środkowy Wietnam) zawarły pokój i Czampa odmówiło wzięcia udziału w najeździe na Dai Viet (patrz WIETNAMCZYKÓW i KHMERÓW WOJNA 1123-1130). W latach 1144-1145 armia Surjawarmana wkroczyła do Czampy, zdobyła stolicę Czamów Yidżaję (Binh Dinh) i obaliła króla Dżaję Indrawarmana III (zm. 1145?); jego tron objął Surjawarman. Jednakże Czamowie w Pandurandze obwołali królem Rudrawarmana (zm. 1147), a po jego śmierci jego syna Dżaję Hariwarmana I (zm. 1166 lub 1167). W odpowiedzi Surjawarman wyprawił na Czamów swego najznakomitszego wodza Senapati Sankarę. Dżaja Hariwarman rozbił całkowicie tę armię pod Czakljang w dolinie Phanrang (w południowej części

Wietnamu). W 1148 z Kambodży nadeszła następna wielka armia, która została rozbita pod Kajewem na równinie Wirapura. Surjawarman ogłosił wtedy królem Czampy swego szwagra Haridewę (zm. 1149?) i wyprawił go z wojskiem. Dżaja Hariwarman ruszył na północ, zdobył Yidżaję i zwyciężył armię królestwa Khmerów oraz Czamów pod Mahisą, gdzie zginął także Haridewa i jego wodzowie. Dżaja Hariwarman został następnie koronowany w Yidżaji. Wojska Surjawarmana wysłane w 1150 do Czampy, poniosły klęskę. Patrz także CZAMÓW WOJNA DOMOWA H50-1160. KHMERÓW l CZAMÓW WOJNA 1167-1190.

Po objęciu panowania w królestwie Czampa Dżaja Indrawarman IV (zm. po 1177), znęcony olbrzymimi skarbami, rozpoczął najazd na sąsiednie imperium Khmerów (obecnie Kambodża i Laos). W 1171 Czamowie od chińskiego mandaryna (który dostał się do nich w wyniku katastrofy okrętu) dowiedzieli się o przewadze bojowej koni nad słoniami. Jednakże król Dżaja Indrawarman nie zdołał przed najazdem na Khmerów kupić koni w chińskich prowicjach Kwantung i Hunan. Czamowie zostali pobici. W 1177 flota Czamów morzem dotarła do delty Mekongu, stąd popłynęła w górę rzeki do jeziora Tonie Sap („Wielkie Jezioro" w Kambodży środkowej), dalej rzeką Siemreap i zdobyła bezbronną stolicę Khmerów Angkor (pierwotna nazwa Jasodharapura); miasto złożone z drewnianych budynków spłonęło. Następnie najeźdźcy zdobyli i złupili Angkor Wat (zespół świątyń), który w krótkim czasie popadł w całkowitą ruinę. Stawiający opór król Khmerów Tribhuwanaditjawarman (wzmian. 1166-1177) zginął. Później Khmerzy zachęceni do walki przez króla Dżajawarmana VII (ok. 1120-ok. 1215) odzyskali niepodległość. Dżajawarman, wspomagany przez żołnierzy syjamskich i uchodźców czamskich mieszkających w państwie Khmerów, w odwecie podjął wyprawę do Czampy. Odniósł zwycięstwo na morzu w 1181 i zdołał odbudować miasto

264

Angkor (Angkor Thom), na północ od starej stolicy. W 1190 przeprowadził następny najazd na Czampę, pustosząc kraj i jego stolicę Yidżaję (Binh Dinh). Czampa została podbita i podzielona na dwa marionetkowe państwa wasalne. KHMERÓW l CZAMÓW WOJNA 1191 -1203.

W 1191 Czamowie powstali przeciw panowaniu Khmerów narzuconemu im zaledwie rok wcześniej (patrz KHMERÓW i CZAMÓW WOJNA H67-U90). Wypędzili jednego z dwóch osadzonych przez Khmerów marionetkowych władców, księcia In (zm. po 1203), a jego miejsce zajął książę z Czampy, który wkrótce został królem Dżają Indrawarmanem V (zm. 1192?). Pokonał marionetkowego władcę, rządzącego w drugiej połowie Czampy i zjednoczył królestwo pod swoim panowaniem. Czamowie zwyciężyli dwie armie Khmerów, ale w 1203 król Khmerów Dżajawarman VII (ok. 1120-ok. 1215) przy pomocy buntowników z Czampy podbił ten kraj i osadził na tronie marionetkowego księcia Czampy, Ong Dhanapati-grama (zm. po 1220), rządzącego dzięki obecności wojsk khmerskich. Na 20 lat Czampa została khmerską prowincją. KHMERSKO-SYJAMSKIE WOJNY ok. 1352-1444. Lud Tajów z królestwa Ajutthaja (południowy Syjam), założonego przez Ramę Thibodi I (1312-1369) około 1350, rozpoczął najazdy na imperium Khmerów na wschodzie. Około 1352 król Rama Thibodi mianował syna, księcia Ramesuena (zm. 1395), zarządcę Lop Buri (prowincja na południu kraju) dowódcą armii wyprawionej do kraju Khmerów. Ramesuen 5000 wojska wysłał naprzód, co było strategicznym błędem - następca tronu Khmerów zdołał ich pobić. Dowiedziawszy się o porażce, Rama Thibodi wysłał posiłki pod księciem Boromadżą I (zm. 1388), zarządcą Sup'anu. Boromoradża pobił Khmerów i włączył do Syjamu regiony Khorat i Chantha Buri (wschodni Syjam). Ajutthajańczycy zajęli dwukrotnie stolicę Khmerów, Angkor

- w 1369 i 1389; powtarzające się najazdy Tajów i Czamów groziły zniszczeniem systemu nawadniającego, dzięki któremu istniało królestwo Khmerów. Królestwo Khmerów podupadło na skutek okresowego mieszania się Tajów w sprawy polityki królów khmerskich, walk dynastycznych, walk wewnętrznych i klęsk poniesionych w walkach z najeźdźcą, Armia Ajutthaji pod wodzą Boromoradżi II (zm. 1448) oblegała Angkor przez siedem miesięcy (1430-1431) i w końcu zdobyła miasto dzięki zdradzie dwóch mnichów buddyjskich i khmerskich dostojników, którzy później, po śmierci króla Khmerów Dharmasoki (zm. 1444), potajemnie przyłączyli się do Ajutthajańczyków. Tajowie złupili Angkor; zostali wyparci, ale wrócili w 1444 i zburzyli miasto. Dwór khmerski przeniesiono do Phnom Penh, nowej stolicy, w następnych latach imperium khmerskie było już tylko niewielkim królestwem skupionym wokół nowej stolicy. KILOŃSKI BUNT 1918. Pod koniec ŚWIATOWEJ WOJNY I Niemcy zaczęli omawiać z aliantami warunki ewentualnego zawieszenia broni. W tym czasie flotę niemiecką ogarnął buntowniczy nastrój. Gdy Niemiecka Flota Dalekomorska otrzymała rozkaz wyjścia w Morze Północne, by stoczyć tam decydującą bitwę z Brytyjczykami, niemieccy marynarze w Kilonii odmówili opuszczenia portu i chwycili za broń, dając swoim buntem (29 października-3 listopada 1918) początek jawnej rewolucji w całym kraju; jedynie załogi okrętów podwodnych pozostały wierne cesarzowi Wilhelmowi. Największe nasilenie rewolucja osiągnęła w Hamburgu, Bremie i Lubece (4-5 listopada), Bawaria ogłosiła się demokratyczną republiką socjalistyczną. Cesarz musiał abdykować; 11 listopada 1918 nastąpił koniec wojny. KIMERÓW NAJAZD NA FRYGIĘ ok. 696-695 p.n.e. Po 1000 p.n.e. Scytowie, wojowniczy lud koczowniczy pochodzenia indo-irań-

265

skiego wywędrował z zachodniej Syberii, doszedł do Kaukazu i wyparł (VIII w.) stary lud kaukaski, Kimerów, do Anatolii (azjatycka cześć Turcji). Kimerowie szukali najpierw miejsca na osiedlenie się we wschodniej Anatolii, usiłowali wejść na terytorium Asyrii, ale zostali wyparci do środkowej Anatolii, gdzie zajęli starożytne królestwo Frygii. W okresie panowania asyryjskiego króla Sanheriba (wzmian. 705-681) Kimerowie zniszczyli stolicę Frygii, Gordion i tym samym położyli kres niezależnemu bytowi tego państwa. Według greckiego historyka Herodota (484P-425?) król Frygii, Midas (zm. ok. 695), popełnił samobójstwo. Kimerowie, figurujący w asyryjskich zapisach jako Gimarrai, a w Starym Testamencie jako Gomerowie, spustoszyli następnie Lidię, aż w końcu Scytowie wyparli ich do Kapadocji; ich obecność w tym regionie sugeruje ormiańskie imię Gamir. Jakkolwiek określenie Frygia przetrwało w okresach panowania kolejnych władców Anatolii jako nazwa regionu geograficznego, to jednak nie doszło do odrodzenia państwowości frygijskiej. KIOWA INDIAN WOJNA 1874. Indianie Kiowa zamieszkiwali surowe obszary północnego Teksasu, znane jako Starked Plains, przecięte głębokimi kanionami wyżłobionymi przez dopływy Red River (Rzeki Czerwonej). Indianie zimowali w kanionach, gdzie znajdowali trawę dla koni i schronienie przed śnieżycami. Gdy zapadła decyzja o ataku na wojownicze plemię Kiowa, wysłano 6 kolumn kawalerii i piechoty zdążających koncentrycznie ku siedzibom Indian. Wojsko zaatakowało największą wioskę Indian i wzięło wielu jeńców. Jeden z wywiadowców znalazł kryjówkę Indian w kanionie Pało Duro. Nazajutrz rano żołnierze zeszli w dół stromych ścian kanionu, zaatakowali śpiących Indian, wypędzili ich z obozowiska, a następnie ruszyli w pościg. Dowódca kazał spędzić konie Indian Kiowa i zabić je. Był to początek końca dumnego plemienia od dawna nienawidzącego białych, po

potyczce w kanionie Pało Duro Indianie nie zrezygnowali z walki (patrz RED RIYER, WOJNA INDIAN ZNAD RZEKI RED RIYER 1874-1875).

KŁAJPEDA, POWSTANIE W KŁAJPEDZIE 1923. Od końca ŚWIATOWEJ WOJNY

I (1918) Kłajpeda, miasto w zachodniej części Litwy, w której przeważała ludność pochodzenia niemieckiego, pozostawała pod nadzorem aliantów. Mimo próśb Litwy, by powierzyć jej władzę nad miastem i okrę giem, mocarstwa sprzymierzone ustanowiły w mieście garnizon francuski, który miał zajmować się sprawami administracyjnymi. II stycznia 1923 wybuchło powstanie zor ganizowane przez Litwę; wojska litewskie zajęły Kłajpedę i zmusiły Francuzów do opuszczenia miasta. W ciągu paru dni Litwa zawładnęła całym okręgiem. Mocarstwa so jusznicze zaprotestowały, zbadały sytuację i postanowiły przekształcić Kłajpedę (miasto i przyległy obszar) w litewski okręg auto nomiczny. Litwa oficjalnie zgodziła się na tę decyzję, podpisując 8 maja 1924 statut autonomiczny Kłajpedy. Patrz także LITEW SKA WOJNA o NIEPODLEGŁOŚĆ 1918-1920. KOALICJI DRUGIEJ WOJNA 1798-1801.

Najazd Francji na Włochy, wypędzenie papieża i utworzenie zależnych od Francji republik Rzymskiej, Liguryjskiej, Cisalpińskiej i Helweckiej spowodowały wybuch następnej wojny koalicyjnej (patrz KOALICJI PIERWSZEJ WOJNA 1792-1798). Przymierze przeciw Francji zawarły Rosja, Austria, Wielka Brytania, Portugalia, Neapol i Turcja. Neapol wpadł już na początku 1799 w ręce Francuzów i został ogłoszony Republiką Partenopejską. Jednak w tym samym roku wojska rosyjskie pod dowództwem Aleksandra Suworowa (1729-1800) wspólnie z wojskami austriackimi odniosły w północnych Włoszech poważne zwycięstwa nad Francuzami w bitwach pod Cassano, nad Trebią i pod Novi. Republiki stworzone przez Francuzów rozpadły się, gdy tylko Francja straciła przewagę. Wojska Suworo-

266

wa przekroczyły Alpy i weszły do Szwajcarii, ale nieporozumienia między Austrią a Rosją sprawiły, że Suworow wycofał się z wojny. 14 czerwca 1800 w bitwie pod Marengo Francuzi pod dowództwem Napoleona, teraz już pierwszego konsula, rozbili Austriaków. Opór Austriaków załamał się całkowicie po zwycięstwie Francuzów dowodzonych przez Jeana Yictora Moreau (1763-1813) pod Hohenlinden 3 grudnia 1800. Druga koalicja rozpadła się po podpisaniu przez Austrię pokoju w Luneville 9 lutego 1801. Patrz także WOJNY REWOLUCYJNEJ FRANCJI 1792-1802; NAPOLEOŃSKIE WOJNY isos-isis. KOALICJI PIERWSZEJ WOJNA 1792-1798.

Francuski Konwent Narodowy, uskrzydlony licznymi zwycięstwami odniesionymi w pierwszej fazie WOJEN REWOLUCYJNEJ FRANCJI, ofiarowywał pomoc wszystkim ludziom na świecie, którzy dążyli do wolności. Takie deklaracje w połączeniu z egzekucją króla Ludwika XVI (1754-1793) oraz otwarciem ujścia Skaldy dla francuskiego handlu skłoniły Wielką Brytanię, Holandię, Hiszpanię, Austrię, Prusy i Rosję do zawiązania pierwszej koalicji skierowanej przeciw Francji. Koalicja odniosła pierwsze zwycięstwa pod Neerwinden, Moguncją i Kaiserslautern; francuskie wojska zostały wyparte z austriackich Niderlandów. Francuzi zreorganizowali zdemoralizowaną niepowodzeniami armię, przeprowadzili masową mobilizację i sformowali armię obywatelską. Nowa armia przeszła do ofensywy i zmusiła Prusaków do wycofania się za Ren. Rosja, zajęta konfliktami z Polską, wycofała się w 1794 z koalicji. Sukcesy Francji zmusiły Holandię (przemianowaną na Republikę Batawską) do zawarcia pokoju w 1795; w ślad za Holandią poszły Prusy i Hiszpania podpisując w 1795 pierwszy i drugi traktat w Bazylei. Dwa lata później, po oblężeniu Mantui przez wojska francuskie pod dowództwem Napoleona (1769-1821), Austria zawarła traktat w Campo Formio, w którym ustąpiła Francji austriackie Niderlandy.

KOALICJI TRZECIEJ WOJNA 1805-1807.

W 1805, w czasie NAPOLEOŃSKICH WOJEN, cesarz Francji Napoleon (1769-1821) ogłosił się królem Włoch (wcześniej zaanektował Genuę), co spowodowało powstanie trzeciej koalicji, do której przystąpiły Wielka Brytania, Austria, Rosja i Szwecja. Rezygnując z planu najazdu na Anglię, Napoleon wysłał Wielką Armię pod Ulm, na spotkanie z Austriakami. W październiku 1805 odniósł tam zwycięstwo. Zajął następnie Wiedeń i rozgromił Rosjan i Austriaków w bitwie pod Austerlitz 2 grudnia 1805. Po podpisaniu traktatu w Bratysławie Austria wystąpiła z koalicji i wycofała się z Włoch. Prusy, które przyłączyły się do koalicji w 1806, rychło poniosły klęski w bitwach pod Jena i Auerstadt (październik 1806). W lutym 1807 wojska napoleońskie stoczyły z Rosjanami nie rozstrzygniętą bitwę pod Iławą. Marsz Napoleona w kierunku granicy rosyjskiej został na krótko powstrzymany. 14 czerwca 1807 armia Napoleona rozbiła wojska rosyjskie pod Friedlandem, a trzy dni później Rosja poprosiła o rozejm. W lipcu 1807 został podpisany traktat w Tylży; Francja zawarła pokój z Rosją i zmusiła Prusy do oddania połowy terytorium. W tym momencie Napoleon niemal całkowicie panował nad zachodnią i środkową Europą. Patrz NAPOLEONA KAMPANIA ROSYJSKA1812. KOCHANKÓW WOJNA. Patrz FRANCUSKA

WOJNA RELIGIJNA SIÓDMA 1577-1580.

KOLUMBII WOJNA O NIEPODLEGŁOŚĆ 1810-1819. Po upadku króla Hiszpanii Ferdynanda VII (1784-1833), co było skutkiem wojny z Napoleonem (patrz PÓŁWYSPU IBERYJSKIEGO WOJNA 1808-1814), rada miasta Bogota w Nowej Granadzie (Kolumbia) zadeklarowała wprawdzie wierność królowi, ale do 1810 usunęła urzędników królewskich i powołała juntę rządzącą prowincją. Większość dużych miast w Nowej Granadzie także usunęła władze królewskie i ustanowiła rządy junty. Niektóre z nich opracowa-

267

ty własne konstytucje. Jednakże powstałe junty zamiast połączyć wysiłki dla wspólnej obrony przed rojalistami, zwalczały się wzajemnie, osłabiając tym ruch rewolucyjny. Wojska powstańcze pod dowództwem Simona Bolivara (1783-1830) osiągnęły pewne sukcesy, ale w 1815 zostały zdecydowanie pokonane pod Santa Mara przez wojska hiszpańskie dowodzone przez Pablo Morillo (1777-1838). Rojaliści odzyskali władzę w Nowej Granadzie, natomiast Bolivar uciekł na Jamajkę, a potem na Haiti. W 1816 Bolivar założył bazę w Angosturze (Ciudad Bolivar) (patrz WENEZUELSKA WOJNA o NIEPODLEGŁOŚĆ 1811-1821) i urzeczywistniając śmiały plan ataku na Bogotę, przeprowadził obdartą, ale dobrze uzbrojoną, 3,5-tysięczną armię przez Wenezuelę, siedem rzek i wysokie Andy; w czasie tego ciężkiego marszu zmarło ponad 1000 żołnierzy. Po drodze przyłączyły się do Bolivara wojska Francisco de Pauli Santadera (1792-1840) i europejscy ochotnicy. Armia rewolucyjna pokonała Hiszpanów w bitwie pod Boyaca 7 sierpnia 1819, potem zdobyła Bogotę i zapewniła Nowej Granadzie niepodległość. Bolivar został prezydentem nowej republiki. Powrócił do Angostury i nie zakończonej wojny w Wenezueli. Później, w 1822, razem z Antonio Jose de Sucre (1785-1830) wkroczyli z wojskiem do prowincji Quito (Ekwador) i toczyli zacięte walki, aż wreszcie Sucre odniósł decydujące zwycięstwo w pobliżu wulkanu Pichincha (24 maja 1822). Ekwador został uwolniony od hiszpańskiego panowania i za namową Bolivara przystąpił do unii z Wielką Kolumbią (Kolumbia, Panama i Wenezuela). Patrz także PERU WOJNA o NIEPODLEGŁOŚĆ 1820-1825. KOLUMBIJSKA „EPOKA WOJEN DOMOWYCH". Patrz „EPOKA WOJEN DOMOWYCH" KOLUMBIJSKA isas-mo. KOLUMBIJSKA WOJNA DOMOWA 1861.

W początkach historii niepodległej Kolumbii zarysował się podział polityczny między konserwatystami, którzy pragnęli silnego

rządu centralnego i silnych instytucji kościelnych, a liberałami, którzy preferowali silne rządy stanowe i chcieli ograniczenia władzy Kościoła. Aż do 1849 urząd prezydenta sprawowali konserwatyści; w 1849 na prezydenta został wybrany liberał Jose Hilario Lopez (ok. 1800-1869). Za czasów jego prezydentury liberałowie uchwalili nową konstytucję (1853), znieśli niewolnictwo, wprowadzili rozdział Kościoła od państwa, przyznali wszystkim mężczyznom prawo głosu, wprowadzili obsadę prawie wszystkich urzędów na drodze wyborów i ustanowili zasady działania federacji, według których rządy stanowe zyskały niemal pełną autonomię. Konstytucja ta doprowadziła do osłabienia władz centralnych, częstych powstań i zdyskredytowania liberałów. Wszystko to sprawiło, że w 1857 na prezydenta został wybrany konserwatysta Mariano Ospina (1805-1875). Starając się ułagodzić swoich przeciwników, Ospina ogłosił w 1858 nową konstytucję, która zawierała wiele idei federalistycznych i przekształcała Kolumbię w Konfederację Granady. Stany tworzące republikę zyskały na niezależności i gdy w 1860 rząd centralny chciał nadzorować wybory w stanach Federacji i podporządkować rządowi centralnemu milicję tych stanów, wybuchła wojna domowa. Generał Tomas Cipriano de Mosąuera (1798-1878), liberał, gubernator stanu Cauca, ogłosił niezależność tego stanu i wkroczył z armią do Bogoty, stolicy kraju. Ospina został usunięty i uwięziony, a 18 lipca 1861 Mosąuera ogłosił się tymczasowym prezydentem kraju. Patrz także „EPOKA WOJEN DOMOWYCH" KOLUMBIJSKA i863-i880. KOLUMBIJSKA WOJNA DOMOWA 1899-1903. Patrz TYSIĄCA DNI WOJNA 1899-1903.

KOLUMBIJSKA WOJNA PARTYZANCKA 1976. Rząd Kolumbii wprowadził w 1976 stan wyjątkowy, wymierzony przeciw lewicowym grupom partyzanckim, które usiłowały wzniecić w kraju wojnę domową. Lewicowe ugrupowania polityczne nadal sto-

268

sowały przemoc, w związku z czym rząd uchwalił surową „ustawę specjalną" (1978), która ograniczyła prawa obywatelskie; przeciw ustawie wystąpili liberałowie i prasa, l stycznia 1979 partyzancki Ruch 19 Kwietnia (M-19) - nazwa ruchu pochodzi od dnia, w którym ich osławiony bohater Gustavo Rojas Pinilla (1900-1975) przegrał wybory prezydenckie - zdobył ponad 5000 sztuk broni z głównego arsenału wojskowego w Bogocie, stolicy kraju. Aresztowano i uwięziono setki podejrzanych opozycjonistów lewicowych; krążyły pogłoski, że część z nich poddano torturom. Inny lewicowy ruch partyzancki, Kolumbijskie Rewolucyjne Siły Zbrojne, nasilił działania przeciw rządowi; jego członkowie niszczyli czołgi i podejmowali inne akcje zbrojne. W 1980 partyzanci z M-19 uprowadzili 15 osób - dyplomatów i inne osobistości - z przyjęcia dyplomatycznego w ambasadzie Republiki Dominikany w Bogocie. W zamian za wydanie zakładników partyzanci zażądali uwolnienia 311 więźniów politycznych i 50 milionów dolarów okupu. Porozumienie osiągnięto po 61 dniach negocjacji, po czym partyzanci zbiegli bezpiecznie do Hawany wraz z 12 zakładnikami, których tam zwolnili. 18 marca 1981 w gwałtownej wymianie ognia z rządowymi wojskami kolumbijskimi zginęło wielu przywódców M-19, jednak M-19 i Kolumbijskie Rewolucyjne Siły Zbrojne oraz inne powstańcze ugrupowania nie przerwały działań wywrotowych. Działania odwetowe wymierzone w partyzantów grup lewicowych i lewackich prowadziły paramilitarne ugrupowania prawicowe (szwadrony śmierci). Uchwalona przez rząd amnestia dla partyzantów nie odniosła takich skutków, jak oczekiwano (1982-1983). W 1982 na prezydenta wybrano Belisario Betancura Cuartasa (ur. 1923), konserwatystę. Rząd Cuartasa usiłował poprawić poziom życia najuboższych, zmniejszyć inflację i skłonić partyzantów do wzięcia udziału w pokojowym życiu politycznym kraju. Mimo spadku intensywności działań lewicy szwadrony śmierci nadal terroryzują ludzi

podejrzanych o sympatie dla partyzantów. Również w latach dziewięćdziesiątych niepokoje społeczne, działalność mafii narkotykowych oraz ugrupowań partyzanckich nie pozwala uznać wojny partyzanckiej w Kolumbii za zakończoną. W 1992 prezydent Cesar Gaviria Trujillo wprowadził stan wyjątkowy, aby zaostrzyć walkę z lewackimi organizacjami i mafią narkotykową. KOLUMBIJSKIE POWSTANIE 1948. 9 kwietnia 1948, w czasie konferencji panamerykańskiej w Bogocie, stolicy Kolumbii, został zamordowany Jorge Eliecera Gaitan (1902-1948), popularny przywódca lewicowego skrzydła liberałów. W ten sposób do wszystkich społecznych i politycznych problemów Kolumbii doszła jeszcze polityczna walka między dwiema starymi partiami, liberałami i konserwatystami. Po morderstwie w całym kraju rozpoczęły się rozruchy i akty wandalizmu (ten nagły wybuch aktów przemocy był zapewne skutkiem od dawna tłumionego niezadowolenia społecznego, wywoływanego wieloma problemami o lokalnym i ogólnonarodowym zasięgu). Kolumbia weszła w okres nieustannych powstań i bezprawia (okresowi temu nadano nazwę La Yiolencia), który trwał do 1958. W tym czasie życie straciło ponad 200 tysięcy ludzi, a szkody materialne szacuje się na ponad miliard dolarów. W 1950 prezydentem został Laureano Eleuterio Gomez (1889-1965), zagorzały konserwatysta. W 1953 szef sztabu, generał Gustavo Rojas Pinilla (ur. 1900) dokonał zamachu stanu, usunął Gomeza i wprowadził rządy dyktatorskie. Jego skorumpowane i brutalne rządy przerwał w 1957 zamach stanu dokonany przez juntę wojskową popieraną zarówno przez liberałów, jak i konserwatystów. W 1958 powołano koalicyjny, liberalno-konserwatywny rząd (Front Narodowy), który przywrócił demokrację w kraju. Na czele rządu stanął nowy prezydent Alberto Lleras Camargo (ur. 1906), który zaczął powoli stabilizować rozchwianą gospodarkę kraju i wprowadził reformę rolną.

269

KONGA WOJNA DOMOWA 1960-1968.

30 czerwca 1960 Belgia uznała niepodległość Konga (Zair), jednakże przywódcy tej republiki afrykańskiej, prezydent Joseph Kasavubu (1910P-1969) i lewicowy premier Patrice Lumumba (1925-1961), nie potrafili zjednoczyć jej 22 milionów obywateli, należących do ponad 200 plemion. Prawie natychmiast po uzyskaniu niepodległości w Kongo wybuchły konflikty plemienne; zbuntowały się również jednostki armii Konga. 22 lipca 1960 Moise Czombe (1919-1969), przywódca Katangi, ogłosił secesję tej bogatej w minerały prowincji, a w ślad za Katangą secesję ogłosiła prowincja Południowa Kasai. Kasavubu i Lumumba zwrócili się do Organizacji Narodów Zjednoczonych z prośbą o pomoc wojskową i przysłanie sił pokojowych. ONZ skierowała tam swoje oddziały na cztery lata. Lumumba poprosił również o pomoc Związek Radziecki; został wtedy oskarżony o komunizm. Pod presją tych oskarżeń 5 września 1960 zrezygnował ze stanowiska premiera. Nastąpił chaos; dziewięć dni później szef sztabu, pułkownik Joseph-Desire Mobutu (Mobutu Sese-Seko) (1930-1997), przejął rzeczywistą władzę w kraju. Dwa miesiące później Lumumba został aresztowany i w lutym 1961 w nie wyjaśnionych okolicznościach zamordowany w więzieniu w Katandze. W następnych latach panowała przemoc i dochodziło do krwawych konfliktów wewnętrznych, gdyż niezdyscyplinowana armia Konga nie była w stanie zapewnić spokoju i porządku. W 1963 ONZ nakłoniła Katangę do ponownego przyłączenia się do Konga; siły ONZ opuściły Kongo w połowie 1964. Czombe powrócił z wygnania i został premierem (9 lipca 1964). Starał się zmusić zwaśnione grupy do zawarcia pokoju; wprowadził do sił zbrojnych białych najemników - żołnierzy i kadrę oficerską (co spotkało się z krytyką komunistycznego bloku państw afrykańskich). Podobnie jak jego poprzednicy Czombe nie zdołał opanować sytuacji w kraju, gdzie stale dochodziło do rebelii. W listopadzie 1964 r. rebelianci

wzięli wielu białych zakładników i przetrzymywali ich w Stanleyville (Kisangani); uwolnili ich belgijscy spadochroniarze, którzy dolecieli do Stanleyville samolotami lotnictwa Stanów Zjednoczonych (25-27 listopada 1964). W walce o władzę Kasavubu 13 października 1965 usunął Czombego, który ponownie udał się na wygnanie. W miesiąc później Mobutu dokonał bezkrwawego zamachu stanu, pozbawił urzędu Kasavubu i ogłosił się prezydentem. Rząd wojskowy stopniowo umacniał władzę w kraju. Nadal jednak w różnych miejscach Konga wybuchały powstania, a lojalność Katangi pozostawała wątpliwa. W 1967 Mobutu zwolnił z armii białych najemników, którzy w proteście, przy pomocy rebeliantów z Katangi, zajęli Stanleyville i Bukavu, stolicę prowincji Kiwu. Ogłoszono stan wyjątkowy. Po ciężkich walkach wojska rządowe odbiły Stanleyville. Najemnicy i rebelianci z Katangi opuścili Bukavu, ale ponownie zajęli je w sierpniu 1967. Wojska rządowe przejęły miasto i wyparły najemników oraz ich sojuszników do sąsiedniej Ruandy (październik 1967). W 1968 zgnieciono najbardziej długotrwałą i największą rebelię, a jej przywódców skazano na śmierć. Czombe został zaocznie skazany za zdradę na śmierć; znalazł schronienie w Algierii, zmarł tam w 1969. W tym czasie Mobutu już całkowicie panował nad sytuacją w kraju, aż do roku 1993, w którym utracił władzę i wyemigrował. Zmarł w 1997. KONSTANTYNOPOLA OBLĘŻENIE 717-718.

W 717 licząca 80 tysięcy żołnierzy armia muzułmańska pod wodzą Maslamy, brata kalifa wyruszyła z Pergamonu (Bergama), miasta zdobytego przez muzułmanów w czasie BIZANTYJSKO-MUZUŁMAŃSKIEJ WOJNY 698-718, przeprawiła się przez Hellespont (Dardanele) i w lipcu rozpoczęła oblężenie Konstantynopola (Stambułu), stolicy cesarstwa bizantyjskiego. Cesarz Leon III (680P-741) użył ognia greckiego - palnej mieszaniny siarki, ropy naftowej, smoły, żywicy, saletry - co zmusiło oblegających

270

do trzymania się z dala od murów miasta. We wrześniu 717 wódz Sulejman przyprowadził posiłki jakoby 2000 wojennych okrętów, i przeprawił przez Hellespont rzekomo dalszych 80 tysięcy żołnierzy, jednak po ich wysadzeniu na brzeg flota arabska została pobita przez bizantyjską. Muzułmanie założyli obóz zimowy, a wiosną 718, po nadejściu posiłków rzekomo 50 tysięcy żołnierzy, przypuścili szturm, który został odparty. W czerwcu (?) flota arabska została zwyciężona na wodach Bosforu, a armia pod Chalcedonem. Bułgarzy, związani wówczas z cesarstwem bizantyjskim sojuszem przeciw Arabom, pod wodzą chagana Terbelisa (wzmian. 710-720) wkroczyli do Tracji i w lipcu (?) rozbili Arabów w pobliżu Adrianopola. W sierpniu 718 armia muzułmańska ścigana przez wojska Leona, rozpoczęła odwrót przez Azję Mniejszą. Flota muzułmańska z dużą liczbą żołnierzy na pokładzie opuściła port, ale została później niemal całkowicie zniszczona przez burzę. KONSTANTYNOPOLA UPADEK 1453. Turcy osmańscy okrążyli cesarstwo bizantyjskie i ograniczyli jego terytorium do Konstantynopola (Stambułu) i przyległych terenów. 80-tysięczna armia turecka pod dowództwem sułtana Mehmeda II Zwycięzcy (1429-1481) rozpoczęła 6 kwietnia 1453 oblężenie Konstantynopola, którego bronił cesarz bizantyjski Konstantyn XI Paleolog (1404-1453) z 10-tysięczną armią. Flota turecka zablokowała port i odparła płynącą z pomocą flotę wenecką. Tureckie działa dokonały wyłomów w potężnych murach miasta. 29 maja 1453 Turcy weszli do Konstantynopola. Konstantyn dzielnie walczył u jednej z bram miasta, uległ jednak przeważającym siłom, zginął w walce. Mehmed pozwolił swoim wojownikom przez trzy dni plądrować miasto; nastąpił koniec cesarstwa bizantyjskiego. Patrz także BIZANTYJSKO-TURECKA WOJNA 1422.

KOREAŃSKA WOJNA 1950-1953. Pod koniec ŚWIATOWEJ WOJNY II w celu roz-

brojenia okupantów japońskich w Korei alianci przyjęli 38. równoleżnik za tymczasową granicę oddzielającą komunistyczną Koreę Północną od demokratycznej Korei Południowej (w 1945 Korea została wyzwolona spod okupacji japońskiej; od północy wkroczyły wojska radzieckie, od południa amerykańskie). Późniejsze dążenia Organizacji Narodów Zjednoczonych do połączenia kraju zakończyły się niepowodzeniem. 25 czerwca 1950 wojska Korei Północnej niespodziewanie zaatakowały Koreę Południową i w ciągu dwóch miesięcy dotarły niemal do południowego skraju Półwyspu Koreańskiego. Wojska Korei Południowej skupiły się wówczas wokół miasta Pusan i tam prowadziły działania obronne. Dwa dni po rozpoczęciu inwazji ONZ wezwała swych członków do udzielenia pomocy Korei Południowej; piętnaście państw odpowiedziało na apel. Na czele sił międzynarodowych stanął generał Douglas MacArthur (1880-1964), który zaplanował i przeprowadził udany desant na tyły nieprzyjaciela w porcie Inczhon na wybrzeżu zachodnim (24 listopada 1950) i odciął linie zaopatrzenia armii północnokoreańskiej. Koreańczycy z północy zostali wyparci z powrotem na linię rzeki Jalu, w pobliżu granicy między Chinami i Koreą Północną. Planowano, że dwie kolumny wojsk ONZ, rozmieszczone po obu stronach pasma górskiego ciągnącego się wzdłuż półwyspu, dokonają zjednoczenia całej Korei pod władzą Korei Południowej. Plan ten nie powiódł się, gdyż 26 listopada 1950 komunistyczne Chiny udzieliły militarnego wsparcia Korei Północnej. Po zaciętych walkach Chińczycy i Koreańczycy zepchnęli wojska ONZ na południe. Do l stycznia 1951 armia koreańsko-chińska w sile około 485 tysięcy żołnierzy zmusiła 365-tysięczne wojska MacArthura do wycofania się za 38. równoleżnik. Chińczycy zdobyli stolicę Korei Południowej, Seul. Miasto zostało odbite przez siły ONZ 14 marca 1951. Rozpoczęły się rokowania pokojowe. Negocjacje przeciągały się, a na linii dzielącej obie strony

271

toczyły się sporadyczne walki. Wbrew decyzji ONZ i Stanów Zjednoczonych MacArthur publicznie nawoływał do zaatakowania i zbombardowania chińskich baz w Mandżurii. 11 kwietnia 1951 prezydent USA Harry S. Truman (1884-1972) odwołał MacArthura ze stanowiska dowódcy wojsk ONZ i USA na Dalekim Wschodzie i mianował na jego miejsce generała Matthew B. Ridgwaya. Obie strony wszczęły walki, które pochłonęły wiele ofiar. Negocjacje w sprawie rozejmu utknęły głównie ze względu na trudną do uregulowania kwestię wymiany jeńców, chorych i rannych. Rokowania zostały zerwane w październiku 1952. Wojska ONZ wzięły do niewoli 70 tysięcy jeńców; negocjatorzy ONZ nalegali, by jeńcom pozwolono zdecydować, czy chcą wrócić na północ, czy pozostać na południu. Okazało się, że 75% jeńców chce pozostać w Korei Południowej (21 jeńców amerykańskich zdecydowało się pozostać u komunistów). W kwietniu 1953 ponownie podjęto rozmowy pokojowe, które doprowadziły do zawarcia rozejmu w Panmundżonie (27 lipca 1953). Formalnego traktatu pokojowego nie podpisano do dziś. KOREAŃSKO-CHIŃSKIE WOJNY. CHIŃSKO-KOREAŃSKIE WOJNY.

Patrz

KORNUOWA PUCZ 1917. Konserwatywni generałowie rosyjscy popierani przez Aleksandra Kiereńskiego (1881-1970), który zastąpił księcia Gieorgija Lwowa (1861-1925) na stanowisku premiera w rządzie tymczasowym, postanowili ustanowić dyktaturę wojskową i położyć kres rosnącej anarchii i rozprzężeniu w armii, które nastąpiły po LUTOWEJ REWOLUCJI. Kiereński zorientował się, że generał Ławr Korniłow (1870-1918), którego sam mianował naczelnym dowódcą, dąży do sprawowania jednoosobowej dyktatury; wobec tego zarzucił mu zdradę i zdymisjonował. W odpowiedzi Korniłow skierował do Piotrogrodu (Sankt Petersburg) oddziały kozackie, mając nadzieję, że zmieni sowiet (radę rewolucyjną) i rząd tymczasowy na bardziej

konserwatywny. Kiereński wycofał swoje poparcie dla prawicowego, wojskowego zamachu stanu i starał się uzyskać pomoc ze strony centralnego komitetu rad i sił lewicowych. Robotnicy, uzbrojeni przez bolszewików i gotowi stawić opór Korniłowowi, nakłonili Kozaków do odstąpienia. Po pięciu dniach kontrrewolucja upadła (9-14 września 1917). Korniłowa aresztowano i uwięziono; zbiegł z Piotrogrodu po PAŹDZIERNIKOWEJ REWOLUCJI. Patrz także BOLSZEWICKA REWOLUCJA 1917. KORSYKAŃSKIE POWSTANIA 1729-1769.

Korsykanie byli niezadowoleni z władania przez Genuę ich wyspą, z ograniczenia ich autonomii, z obciążeń podatkowych. Wybuchło żywiołowe powstanie, któremu przewodziła miejscowa szlachta. Opanowano tereny położone w głębi wyspy. W 1735 ogłoszono niepodległość Korsyki. Z pomocą wyspie przyszedł niemiecki awanturnik baron Theodor Neuhof (1694-1756); po początkowych sukcesach został ogłoszony „królem" Korsyki Teodorem I, w 1736 został jednak pokonany i uciekł z wyspy ogarniętej wojną domową. Wracał dwukrotnie (1738, 1743) na próżno usiłując przywrócić swoje „królestwo", którego pozbawili go Genueńczycy z pomocą Francuzów; na koniec uciekł do Anglii. W 1755 patriota korsykański, Pasąuale Paoli, którego ojciec, zwolennik Neuhoffa, kierował powstaniem na Korsyce w latach 1734-1735, wrócił z wygnania i stanął na czele zwycięskiego powstania Korsykanów. Został wybrany na prezydenta republikańskiej Korsyki (1755). Paoli zorganizował administrację i przeprowadził wiele reform. Genua w dalszym ciągu walczyła z Paolim; w 1764 Francja, sprzymierzeniec Genui, przyłączyła się do wojny, a w 1768 kupiła Korsykę od Genui, która straciła nadzieję na podporządkowanie sobie wyspy. Na wyspie wylądowały przeważające liczebnie wojska francuskie i mimo zaciekłego oporu mniej licznych, lecz doskonale dowodzonych wojsk Paolego, zwyciężyły je w 1769. Paoli zbiegł do Anglii, a Korsyka została przyłączona do Francji.

272

KORYNCKA WOJNA 395-387 p.n.e. Pokój w 404 (patrz PELOPONESKA WOJNA DRUGA, CZYLI WIELKA 431-404 p.n.e.) sprawiał, że Sparta uzyskała hegemonię w Grecji. W 395 wystąpiła przeciw niej koalicja Teb i Aten, do której wkrótce przyłączyły się Argos, Korynt i inne państwa. Najazd Spartan na Beocję zakończył się ich klęską, a tocząca się wówczas wojna Sparty z Persami o Jonie umożliwiała Atenom zbudowanie floty za perskie pieniądze. Dzięki temu w 394 Ateny zwyciężyły flotę Sparty pod Knidos i do 390 odzyskały wiele portów na Morzu Egejskim. Odbudowały również swoje fortyfikacje. W walkach na lądzie zwyciężali na ogół Spartanie. Zwycięstwo pod Nemeą (394) i pozyskanie na nowo pomocy Persów umożliwiły Sparcie odniesienie drugiego zwycięstwa, pod Koroneją (394), i rozpoczęcie blokady Koryntu (393) oraz Aten (392). W latach 390-389 odznaczyli się w wojnie podjazdowej zreformowani peltiaści ateńscy Ifikratesa mogący walczyć wręcz dzięki długiej włóczni. W 389 Argos włączyło do swego państwa Korynt, w którym wystąpiło silne ugrupowanie prospartańskie. W 387 Persowie opanowali Hellespont, a ich flota blokowała Ateny. Te musiały zgodzić się na pokój narzucony przez Persów (pokój królewski, 386), zgodnie z którym musiały zrezygnować ze wszystkich sojuszów z państwami nad Morzem Egejskim. Państwa greckie w Azji Mniejszej i przyległych do niej wyspach przechodziły pod zwierzchnictwo Persji. Doszło do rozwiązania Związku Beockiego. Korynt odzyskiwał niepodległość. Ugruntowała się potęga Sparty, ale tylko w takim stopniu, w jakim odpowiadało to Persom. Patrz także TEBAŃSKO-SPARTAŃSKA WOJNA 379-371 p.n.e.

KORYNTU l KORKYRY WOJNA 435-433 p.n.e. Korkyra (Korfu lub Kerkira), grecka kolonia na wyspie o tej samej nazwie na Morzu Jońskim, rozpoczęła wojnę morską ze swym macierzystym miastem - Koryntem. Przyczyną wojny było dążenie Koryntu do zwierzchnictwa nad Epidamnosem (Ili-

ria), wspólną kolonią Koryntu i Korkyry. Gdy doszło do wyprawy floty korkyrskiej w 435 na Epidamnos, licząca 70 okrętów flota Koryntu usiłowała przyjść kolonii z pomocą, jednak 80 trirem z Korkyry zadało jej druzgocącą klęskę w zatoce Ambrakia (Arta). Upokorzony tą klęską Korynt zbudował większą flotę, a wówczas zaniepokojona Korkyra zwróciła się o pomoc do Aten. Ateny wysłały do Korkyry 10, a później jeszcze 20 okrętów. W bitwie pod Sybotami (433) Korynt zadał decydującą klęskę flocie korkyrskiej, ale nadpłynięcie okrętów ateńskich skłoniło okręty Koryntu do odwrotu. Korynt był mocno urażony z powodu sojuszu Aten i Korkyry; sojusz ten przyczynił się do wybuchu dwa lata później PELOPONESKIEJ WOJNY DRUGIEJ, CZYLI WIELKIEJ. KOSTARYKAŃSKA REBELIA 1955. Jose „Pepe" Figueres Ferrer (ur. 1908), umiarkowany socjalista, został w 1953 wybrany na prezydenta Kostaryki. Sprawujący dyktatorskie rządy prezydent Nikaragui Anastasio Somoza (1896-1956) oskarżył członków Legionu Karaibskiego, politycznej grupy uchodźców z państw karaibskich, o udział w spisku na jego życie, miał im w tym rzekomo pomagać Figueres (legion popierał Figueresa w wyborach prezydenckich). Somoza najprawdopodobniej planował wziąć odwet i poprzeć Rafaela Calderona Guardię (1900-1970), dawnego prezydenta Kostaryki, który poprowadził grupę rebeliantów z Nikaragui na południe i zdobył nadgraniczne miasto kostarykańskie Yilla Quesada, położone przy autostradzie panamerykańskiej (11 stycznia 1955). Figueres natychmiast zwrócił się do Organizacji Państw Amerykańskich z prośbą o zbadanie sprawy. Komisja Organizacji ujawniła, że dostawy i sprzęt wojskowy rebeliantów pochodziły z Nikaragui. Bezpośrednio po ogłoszeniu tych faktów Nikaragua przestała pomagać rebeliantom, wśród których przeważali Kostarykańczycy. W tym czasie Stany Zjednoczone sprzedały Kostaryce cztery myś-

273

liwce. W niektórych miastach doszło do ciężkich walk, ale siły rebeliantów nie miały szans w walce z popieranymi przez społeczeństwo siłami rządowymi i zostały wyparte na północ, za granicę z Nikaraguą. Na początku 1956 Kostaryka i Nikaragua zawarły porozumienie o współpracy w nadzorowaniu wspólnej granicy. KOSTARYKAŃSKA REWOLUCJA 1917. Reformom proponowanym przez Alfredo Gonzaleza Floresa (1877- po 1967), prezydenta wybranego w demokratycznych wyborach w 1913, przeciwstawił się generał Federico Tinoco Granados (1870-1931). Tinoco stanął na czele rewolty wojskowej, która obaliła Gonzaleza i jego rząd (27 stycznia 1917). Tinoco ustanowił dyktaturę wojskową; przeciw jego rządom wybuchło w kraju powstanie. Władze Stanów Zjednoczonych potępiły Tinoco i nie uznały jego rządu. Wobec groźby interwencji USA w maju 1919 Tinoco podał się do dymisji. Mniej więcej miesiąc później, w celu ochrony interesów amerykańskich, w Kostaryce wylądowała piechota morska USA. W 1920 przywrócono rząd demokratyczny z nowo wybranym prezydentem Julio Acostą Garcią (1872-1954). Rząd ten został uznany przez Stany Zjednoczone. W rok później Kostaryka stała na progu wojny z Panamą z powodu zadawnionego sporu o granicę; gdy wojska panamskie wkroczyły na sporne terytorium na wybrzeżu Oceanu Spokojnego, wybuchły walki. Wojna została zażegnana, gdy przedstawiciele USA przekonali siły panamskie, by opuściły zajęte terytorium. Kostaryka zachowała te obszary, ale granicę ostatecznie ustalono dopiero w 1941. KOSTARYKAŃSKA WOJNA DOMOWA 1948.

Wybory prezydenckie w Kostaryce wygrał w 1948 Otilio Ulate (1895-1973), ale l marca 1948 Kongres uznał wybory za nieważne i anulował ich wynik. Ta decyzja spowodowała wybuch wojny domowej między zwolennikami Ulate, którym przewodził plantator, pułkownik Jose „Pepe" Figueres Fer-

rer (ur. 1908), a poplecznikami pokonanego kandydata na prezydenta, Rafaela Calderona Guardii (1900-1970). Siły Figueresa, zwane Legionem Karaibskim, walczyły z powodzeniem z oddziałami Calderona, w skład których wchodziły wojska rządowe i komuniści. Calderon uzyskał również pomoc od prezydenta Nikaragui Anastasio Somozy (1896-1956) oraz prezydenta Hondurasu Tiburcio Cariasa Andino (1876-1969). 28 kwietnia 1948, po około sześciu tygodniach walk, Figueres wkroczył do stolicy San Jose i usunął rząd. 8 maja 1948 powołał rząd junty wojskowej i przez 18 miesięcy stał na jego czele. Junta wprowadziła rewolucyjne zmiany; rozwiązała armię Kostaryki, zdelegalizowała partię komunistyczną, upaństwowiła banki i zaczęła reformować administrację państwową. Zmiany miały również swoich przeciwników; 10 grudnia 1948 przebywający na emigracji kalderoniści wkroczyli do Kostaryki, ale zostali wyparci. Organizacja Państw Amerykańskich wydelegowała komisję do zbadania udziału Somozy w dokonanym najeździe. Na początku 1949 zebrało się kostarykańskie zgromadzenie ustawodawcze, zatwierdziło ważność wyboru Ulate i przygotowało nową konstytucję. 8 listopada 1949 Figueres przekazał rządy prezydentowi Ulate. KOWENANTU ZWOLENNIKÓW POWSTANIE 1666. Król Anglii, Szkocji i Irlandii Karol II (1630-1685) podpisał ugodę z prezbiterianami (patrz ANGIELSKA WOJNA DOMOWA DRUGA i648-i65i), by utorować sobie drogę do tronu. Ponieważ sam nie miał zamiaru powrócić do Szkocji, powierzył rządy w tym kraju umiarkowanemu zwolennikowi Kowenantu („Kowenant", przymierze, określenie związku prezbiteran szkockich) Johnowi Maitlandowi (1616-1682), księciu Lauderdale, oraz Kościołowi szkockiemu, w którego imieniu występował arcybiskup St. Andrews, James Sharp (1613-1679). Obaj godzili się na przywrócenie w Szkocji episkopalnej organizacji Kościoła anglikańskiego (patrz BISKUPÓW WOJNA PIERWSZA

274

1639). Zwolenników Kowenantu nieustannie czymś prowokowano, a do wrzenia doprowadził ich Akt Pobłażania, który odwołał wszystkie porozumienia z czasów Commonwealthu (tzn. z czasów Cromwella). Władze zażądały, aby wszyscy duchowni mianowani po 1649 zrezygnowali z urzędów i zakazały odprawiania nie zatwierdzonych (tzn. prezbiteriańskich) nabożeństw, nakładały grzywny i przesunęły wojska z Wyżyny Południowoszkockiej na Nizinę Środkowoszkocką. Zwolennicy Kowenantu zaatakowali Edynburg, zostali zwyciężeni 28 listopada 1666 w bitwie pod Pentland Hills, ale mimo to nadal występowali przeciw nowym ograniczeniom ich praw wprowadzanym przez Karola II. KOWENANTU ZWOLENNIKÓW POWSTANIE 1679. Represje w stosunku do prezbiterian szkockich podejmowane przez Johna Maitlanda (1616-1682), księcia Lauderdale, jednego z głównych ministrów króla Anglii Karola II (1630-1685), wywoływały wzburzenie zwolenników Kowenantu; rozwścieczeni prezbiterianie podnieśli bunt i zabili arcybiskupa Jamesa Sharpa (1613-1679), prześladowcę ich Kościoła, l czerwca 1679 pod Drumclog zwolennicy Kowenantu rozbili wojska królewskie; w odpowiedzi rząd wyprawił przeciw nim znaczne siły pod dowództwem naturalnego syna Karola, Jamesa Scotta (1649-1685), księcia Monmouth, który 22 czerwca 1679 pokonał powstańców pod Bothwell Bridge. 1400 powstańców wziętych do niewoli wyprawiono do Edynburga i tam stracono. Karol nadal uciskał prezbiterian, co sprawiło, że później duchowni Kowenantu otwarcie opowiadali się za powstaniem zbrojnym. Lata osiemdziesiąte XVII w. zyskały nazwę „czas zabijania". KOWENANTU ZWOLENNIKÓW POWSTANIE 1685. Po śmierci króla Anglii, Szkocji i Irlandii Karola II (1630-1685) tron odziedziczył Jakub II (1633-1701), zwany w Szkocji Jakubem VII. Jakub był katoli-

kiem; podejrzewano go zatem o chęć zmuszenia Anglii i Szkocji do przejścia na katolicyzm, co nie przysporzyło mu sympatii ani zaufania. W Szkocji Jakub prowadził politykę podobną do polityki ojca, Karola I (1600-1649), różnił się od niego tylko tolerancją dla katolicyzmu, i z tego powodu również spotkał się z opozycją. Książę Argyll, który daremnie próbował wzniecić powstanie zwolenników Kowenantu w Szkocji, został ujęty i stracony. Nie udało się to również księciu Monmouth, Jamesowi Scottowi (1649-1685) (patrz MONMOUTHA POWSTANIE 1685). Angielski opór wobec prób tolerancji dla katolicyzmu nabrał charakteru międzynarodowego, gdy zaczął go popierać i finansować Wilhelm Orański (1650-1702), późniejszy król Anglii, Szkocji i Irlandii Wilhelm III. Gdy w 1688 Wilhelm i córka Jakuba II, królowa Maria II (1662-1694), wstąpili na tron (patrz WSPANIAŁA REWOLUCJA 1688), większość Szkotów była z tego zadowolona, jedyną niezadowoloną grupą byli jakobici (patrz JAKOBITÓW POWSTANIE 1689-1690). KOZACKIE l CHŁOPSKIE POWSTANIA. Patrz CHMIELNICKIEGO POWSTANIE 1648-1654; PUGACZOWA POWSTANIE 1773-1774; RAZINA POWSTANIE 1665-1671. KRAJU PRZYLĄDKOWEGO WOJNY PRZYGRANICZNE. Patrz KAPRÓW WOJNY. KRAKOWSKA REWOLUCJA 1846. Niewielka

Rzeczpospolita Krakowska (Kraków i okolice), ustanowiona na Kongresie Wiedeńskim kończącym okres NAPOLEOŃSKICH WOJEN (1815), pozostawała wprawdzie pod opieką Austrii, Rosji i Prus, ale mimo to stała się ważnym symbolem niepodległej niegdyś Polski (podzielonej między Rosję, Austrię i Prusy). W latach 1833-1846 działający w podziemiu rewolucjoniści polscy usiłowali bezskutecznie zdobyć niepodległość. W lutym i marcu 1846 przywódca rewolucjonistów Jan Tyssowski (1811-1857) i inni wzniecili powstanie

275

w Galicji (ziemie polskie pod władzą Austrii) i w innych częściach kraju. Na wsi powstańcy, głównie polscy ziemianie, zetknęli się z wrogim stosunkiem chłopów, którzy pozostali lojalni wobec Austrii (płacono im 10 florenów nagrody za ujęcie lub zabicie ziemianina biorącego udział w powstaniu). Powstanie stłumiły wspólnie wojska rosyjskie i austriackie, które wkroczyły i zajęły Kraków. Rzeczpospolita Krakowska straciła niezależność i została wcielona do Austrii. Upadek rewolucji zmniejszył udział Polaków w Wiośnie Ludów w 1848, mającej znacznie szerszy zasięg. KRETEŃSKIE POWSTANIE 1770. Od 1669 Kreta znajdowała się pod panowaniem Turcji. Mieszkańcy Krety, w większości chrześcijanie, wrogo odnosili się do tureckiej okupacji. Nastroje antytureckie nasiliły się, odkąd Rosja zaczęła podburzać ludność w krajach podbitych przez Turków. Kreteński kupiec i armator Daskaloyiannis (zm. 1770) pod wpływem rosyjskich emisariuszy wzniecił w 1770 powstanie w górzystym regionie Sfakion i poprowadził powstańców na północ, na równinę w pobliżu Kandii (Iraklion). Nie uzyskał spodziewanej pomocy z Rosji, poniósł klęskę i wycofał się w góry Leuka Ore, zaciekle ścigany przez Turków. Turcy żądali, by złożył broń, ale Daskaloyiannis odmówił i prowadził dalej walkę, w której zginęło wielu powstańców. Po drugim wezwaniu do kapitulacji Daskaloyiannis poddał się wraz z 70 powstańcami. Turcy torturowali i zabili towarzyszy Daskaloyiannisa, a jego zabrali do Iraklionu, tureckiej stolicy Krety; w czasie przesłuchania Daskaloyiannis został zachłostany na śmierć. Turcy umocnili swoją władzę i dalej traktowali Kretę najgorzej ze wszystkich prowincji imperium. KRETEŃSKIE

POWSTANIE

1821-1822.

GRECKA WALKA O NIEPODLEGŁOŚĆ spowodowała rzeź na Krecie, gdyż janczarzy (elitarne wojsko tureckie), którzy już wcześniej zasłynęli z okrucieństwa, dokonali po-

gromu ludności chrześcijańskiej. Uzbrojone bandy grasowały na Krecie w okrutny sposób mordując chrześcijan. Metropolita (arcybiskup) Kandii (Iraklion) wraz z wiernymi zginął w katedrze. W odwecie za KRETEŃSKIE POWSTANIE 1770 Turcy spustoszyli Sfakię. Po pięciu miesiącach mieszkańcy Sfakii zmusili Turków do ukrycia się za murami miast. Nastąpił niedługi okres spokoju, który został przerwany najazdem wojsk egipskich, przybyłych Turkom na pomoc. Burząc wsie i paląc lasy najeźdźcy szybko spacyfikowali wschodnią część Krety, pozostali powstańcy zmuszeni byli ukrywać się w pieczarach skalnych Sfakii. Za swoją służbę egipski pasza Muhammad Ali (l769?-1849) dostał w nagrodę Kretę jako paszałyk (prowincja zarządzana przez paszę). KRETEŃSKIE

POWSTANIE

1866-1868.

Chrześcijańscy mieszkańcy Krety odnosili się z nienawiścią do swoich tureckich władców (patrz KRETEŃSKIE POWSTANIE 1821-1822; GRECKA WALKA o NIEPODLEGŁOŚĆ 1821-1832), natomiast napady chrześcijan ze Sfakii w kreteńskich Górach Białych sprawiły, że władze tureckie uważały wszystkich mieszkańców Krety za znienawidzonych Sfakian. Gdy Porta nie wprowadziła obiecanych reform, Sfakianie oraz mieszkańcy miast przystąpili jednocześnie do powstania (w 1866). Pasza (gubernator) Krety uzyskał pomoc z Konstantynopola (Stambuł), ale powstańcy zmusili armię turecką do kapitulacji na równinie Apokoronas (1866). Powstańcy rozpuścili swoje siły, a wówczas inna grupa wojsk tureckich w odwecie zaatakowała obwarowany klasztor w Arkadii. Wybuch klasztornego magazynu prochu spowodował śmierć setek kobiet i dzieci, które znalazły schronienie w klasztorze. Turcy następnie systematycznie obracali w ruinę cały region Gór Białych, zakończyli ekspedycję w 1867 i powrócili do kraju. Grecja i niektóre państwa zachodnie pośpieszyły Krecie z pomocą. Wywołało to gwałtowną reakcję Turków, którzy 11 grudnia 1868 zagrozili Grecji blokadą portów, jeżeli nie

276

zaniecha akcji pomocy wyspie. Chcąc uniknąć wojny, Grecja uległa, ale państwa zachodnie na spotkaniu w Paryżu w 1869 wymogły przyznanie Krecie pewnej autonomii, zbyt jednak ograniczonej, by mogła zapobiec KRETEŃSKIEMU POWSTANIU 1896. KRETEŃSKIE POWSTANIE 1896. Za czasów sułtana Abdulhamida II (1842-1918) Turcja dalej panowała na Krecie, ku zadowoleniu niewielkiej (10% ludności) mniejszości muzułmańskiej. Sułtan stwarzał pozory reform mianując chrześcijańskiego gubernatora, a potem przywoływał do porządku ludność chrześcijańską, wprowadzając na ten urząd muzułmanina, skłonnego do nadużywania władzy. Kreteńczycy przedstawiali swe skargi różnym państwom i prosili Grecję o interwencję. W 1896 doszło do powstania. Chrześcijanie zmasakrowali muzułmanów i wybuchła krótkotrwała wojna domowa. Grecja wysłała wojsko, by zrównoważyć siły Turków na Krecie. Interweniowały również wielkie mocarstwa, jednakże bez uzgodnienia wspólnej polityki. Niemcy oraz Rosja dążyły do blokady Grecji i pozostawienia na wyspie wojsk tureckich, Wielka Brytania nalegała na autonomię Krety oraz proponowała wycofanie wszystkich greckich wojsk i utrzymanie na Krecie pewnej liczby wojsk Porty (rząd turecki). Utarczki nasilały się i spowodowały wybuch GRECKO-TURECKIEJ WOJNY 1897. Kreteńczycy prowadzili nadal walkę; Niemcy i Austria wycofały wojska okupacyjne, Wielka Brytania, a potem również Francja działały na rzecz autonomii Krety. Po zamordowaniu przez muzułmanów brytyjskiego wicekonsula Wielka Brytania zmieniła w pewnym stopniu orientację polityczną; zmusiła Turków do wycofania wszystkich wojsk z Krety i przyczyniła się do mianowania księcia Jerzego (1863-1913) wysokim komisarzem na Krecie. Poczynania te przyniosły wyspie wolność; po raz pierwszy od czasów rzymskiego podboju, czyli prawie 2000 lat, Kreta była wolna.

KRETEŃSKIE POWSTANIE 1935. Urodzony na Krecie mąż stanu i polityk Eleftherios Wenizelos (1864-1936), w latach 1910-1933 sześciokrotny premier Grecji, był przywódcą antymonarchicznej Partii Liberalnej, która stała w opozycji do Partii Populistów (rojalistów) i jego przywódcy Panayotiego Tsaldarisa (1868-1936), premiera Grecji od 1933. Na początku marca 1935 zwolennicy Wenizelosa na Krecie, w Atenach i Macedonii chwycili za broń w proteście przeciw restauracji monarchii (Grecja była od 1924 republiką). Wojska rządowe pod dowództwem generała Jeorjosa Kondilisa (1879-1936) pokonały zbuntowanych zwolenników Wenizelosa; opór najdłużej trwał na Krecie. Wenizelos był zmuszony zbiec do Francji; rok później zmarł na wygnaniu w Paryżu. Jesienią 1938 Kondilis zorganizował udany zamach stanu, usunął Tsaldarisa, objął urząd premiera i nakłonił parlament, by wezwał króla Jerzego II (1890-1947) do powrotu z wygnania. Niemal jednogłośne wyniki plebiscytu sprawiły, że 25 listopada 1935 Jerzy wstąpił na tron. KRONSZTADZKI BUNT 1921. Marynarze z bazy morskiej w Kronsztadzie zaniepokojeni złym zaopatrzeniem miast w żywność, ograniczeniem swobód oraz wprowadzeniem surowych przepisów w sprawie pracy, poparli strajkujących robotników i ustanowili tymczasowy komitet rewolucyjny. Marynarze, którzy przyczynili się do zwycięstwa PAŹDZIERNIKOWEJ REWOLUCJI, domagali się, by skończyć z dyktaturą partii bolszewickiej, przekazać całą władzę sowietom (radom rewolucyjnym), uwolnić więźniów politycznych oraz powiększyć zakres swobód i praw. Lew Trocki (1879-1940) i Michaił Tuchaczewski (1893-1937) poprowadzili po lodzie żołnierzy z Piotrogrodu (Sankt Petersburg), zdławili bunt i rozstrzelali lub uwięzili pozostałych przy życiu uczestników. Mimo że bunt nie przyniósł spodziewanych rezultatów, przyczynił się do przyjęcia w marcu 1921 nowej polityki gospodarczej (NEP). Patrz także ROSYJSKA WOJNA DOMOWA 1918-1921.

277

KRÓLA FILIPA WOJNA 1675-1676. Bezprawne zagarnięcie przez kolonistów z Plymouth wielu ziem indiańskich i niesprawiedliwe wyroki sądu spowodowały, że nazywany przez Indian Matakometem król Filip (zm. 1676), syn Massasoita (zm. 1661), sachem (dziedziczny wódz) Indian Wampanoagów poprowadził plemiona swoje i sąsiadów z południowej Nowej Anglii na osiedla Anglików. Indianie palili, łupili, zabijali i siali terror w całym regionie. Biali koloniści zawiązali Konfederację Nowej Anglii i posłali milicję przeciw nie zorganizowanym plemionom. Najpierw zwyciężyli Indian Narragansettów i ich wodza Canoncheta (zm. 1676), a następnie zmusili do uległości Indian Nipmuków i Wampanoagów, i przy wsparciu zaprzyjaźnionych Indian Mohikanów przeprowadzili udaną wyprawę (czerwiec 1676) w dolinie rzeki Connecticut. W sierpniu po wytropieniu kryjówki króla Filipa w Mount Hope (Bristol, Rhode Island) zabił go Indianin będący na służbie u kolonistów. Plemiona indiańskie w południowej części Nowej Anglii straciły wolę walki, ale w części północnej napady trwały w dalszym ciągu, aż wreszcie zakończył je pokój zawarty w kwietniu 1678. Patrz także BAGNO, WALKA NA BAGNIE 1075. KRÓLA JERZEGO WOJNA 1744-1748. AUSTRIACKĄ WOJNĘ SUKCESYJNĄ w Ameryce Północnej toczyła głównie Nowa Anglia przeciw Francuzom na półwyspie Nowej Szkocji. Gubernator William Shirley (1694-1771) z Massachusetts mianował pułkownika Williama Pepperella (1696-1759), bogatego kupca z Maine, dowódcą milicji Nowej Anglii, która przy wsparciu eskadry Brytyjskiej Floty Królewskiej miała zaatakować silnie ufortyfikowaną twierdzę francuską w Louisbourgu na wyspie Cape Breton należącej do Nowej Szkocji. W czasie ostrzału twierdzy przez flo.;ę Pepperell i jego ludzie zdobyli przyczółek na plaży poza zasięgiem artylerii francuskiej. Po 49 dniach oblężenia miasto i twierdza poddały się. W 1746 okręty francuskiej ekspedycji mają-

cej odbić Louisbourg rozbiły się w czasie burzy u brzegów Nowej Szkocji. Francuzi i ich indiańscy sojusznicy napadali na miasta w Nowej Anglii i stanie Nowy Jork, a Brytyjczycy ze swoimi irokeskimi sprzymierzeńcami brali odwet w Kanadzie (1746-1748). Działania wojenne nie przyniosły żadnej korzyści; traktat z Aix-la-Chapelle w 1748 przywrócił status quo; Louisbourg wrócił do Francji w zamian za Madras w Indiach (patrz KARNATIK, WOJNY w KARNATIKU). KRÓLA WILHELMA WOJNA 1689-1697. Europejska wojna AUGSBURSKIEJ LIGI rozszerzyła się na Amerykę Północną, gdzie Brytyjczycy sprzymierzeni z Indianami z plemienia Irokezów walczyli z Francuzami i ich indiańskimi sojusznikami o dolinę górnego biegu rzeki Hudson, o dolinę Rzeki Świętego Wawrzyńca, o Akadię (obecnie Nowa Szkocja i Nowy Brunszwik) oraz o obszary nad Zatoką Hudsona. Brytyjczycy pod dowództwem sir Williama Phipsa (1651-1695) zdobyli w 1690 Port Royal (Annapolis Royal, Nowa Szkocja), a Francuzi pod komendą hrabiego Frontenaca (1620-1698) dokonali uwieńczonego powodzeniem najazdu na osady w stanie Nowy Jork i w Nowej Anglii. Brytyjczykom nie udało się zająć Quebecu, swego głównego celu, a Francuzi nie zajęli Bostonu, na którym najbardziej im zależało, ale odbili Port Royal. Traktat w Ryswick w 1697 przerwał walki aż do wybuchu KRÓLOWEJ ANNY WOJNY. KRÓLOWEJ ANNY WOJNA 1702-1713. HISZPAŃSKA WOJNA SUKCESYJNA przeniosła się również do Ameryki Północnej, gdzie Francja i Wielka Brytania toczyły walki o panowanie na kontynencie. Wojna rozpoczęła się w 1702 od brytyjskiego napadu na St. Augustine w hiszpańskiej Florydzie. Francuzi wraz z indiańskimi sojusznikami napadali na angielskie osady na terenie całej Nowej Anglii (patrz INDIAN ABNAKI DRUGA WOJNA 1702-1712); działania

278

nasiliły się po zwycięskim napadzie w 1704 na purytańską kolonię Deerfield (Massachusetts). W 1710 brytyjska ekspedycja pod wodzą Francisa Nicholsona (1655-1728) zdobyła Port Royal (Annapolis Royal), kluczową twierdzę francuską w Akadii (obecna Nowa Szkocja i Nowy Brunszwik). Francuzi odparli jednak następny atak na Quebec i Montreal. Na mocy traktatu z Utrechtu z 1713 Francuzi zatrzymali Nową Francję łącznie z Przylądkiem Bretońskim i Wyspą Księcia Edwarda, stracili jednak Nową Fundlandię, Zatokę Hudsona i Akadię. Patrz także JENKINS, WOJNA o UCHO JENKINSA 1739-1743; KRÓLA JERZEGO WOJNA 1744-1748. KRUCJATA DZIECIĘCA 1212. Na początku XIII w. Europę ogarnęła gorączka wypraw krzyżowych (patrz KRUCJATA CZWARTA 1202-1204); nie ominęła ona również dzieci. Francuski chłopiec, Stephen Yendome, zgromadził tysiące chłopców i dziewcząt, niektórzy z nich nie mieli nawet 12 lat, i poprowadził ich do Marsylii. Cała grupa popłynęła do Palestyny, by uwolnić Ziemię Świętą, w nadziei, że uda im się to, czego nie zdołali osiągnąć dorośli. Część dzieci utonęła w katastrofach statków, resztę pozbawieni skrupułów szyprowie sprzedali w niewolę. Inna grupa złożona z tysięcy dzieci niemieckich, prowadzona przez małoletniego kaznodzieję imieniem Nicholas, dotarła do Italii, skąd zawróciła do domu; wiele dzieci umarło z głodu, wycieńczenia i chorób. KRUCJATA PIERWSZA 1095-1099. Zagrożony przez Turków seldżuckich cesarz bizantyjski Aleksy I (1048-1118) szukał pomocy na Zachodzie. Na synodzie w Clermont papież Urban II (ok. 1042-1099) obietnicą odpustu zachęcił chrześcijan do wyprawy w celu uwolnienia Ziemi Świętej spod władzy Turków. Liczba uczestników krucjaty, głównie z Francji - rycerzy i ludzi z gminu - przeszła wszelkie oczekiwania. Biorący udział w wyprawach nosili znak krzyża (stąd nazwa: krzyżowcy), a ich zawołaniem był okrzyk „Deus lo volt" (Bóg tak

chce). Pierwsze walki, stoczone przez niezorganizowane gromady chłopów pod wodzą wędrownego kaznodziei Piotra, zwanego Pustelnikiem (ok. 1050-1115), i Waltera „bez Mienia" (zm. 1096), skończyły się we wrześniu 1096 w Azji Mniejszej klęskami krzyżowców. Była to tak zwana krucjata ludowa. Główne siły krucjaty pod wodzą takich panów feudalnych, jak Rajmund IV (ok. 1038-1105) hrabia Tuluzy, Hugo hrabia Yermandois (wzmian. 1090), Robert II (ok. 1054-1134) hrabia Normandii, Boemund I (ok. 1056-1111) z Tarentu oraz jego siostrzeniec Tankred (1076-1112), bracia Baldwin (1058?-!118) i Gotfryd (ok. 10581100) z Bouillon, książę Dolnej Lotaryngii, dotarły w latach 1096-1097 do Konstantynopola (Stambuł), gdzie większość złożyła hołd cesarzowi Aleksemu. W 1097 krzyżowcy zdobyli Niceę, rozbili Turków pod Doryleą i w 1098 zajęli Antiochię. W 1099 zdobyli szturmem Jerozolimę i wymordowali tysiące muzułmanów i Żydów. Gotfryd odmówił przyjęcia korony i panował w Jerozolimie jako „obrońca Grobu Świętego". Powstały trzy inne państewka: Edessa, gdzie panował Baldwin, Trypolis pod panowaniem Rajmunda i Antiochia pod rządami Boemunda. Druga krucjata 1147-1149. Gdy stale zagrożona Edessa została w 1144 zdobyta przez Turków, papież Eugeniusz III (zm. 1153) wydał bullę ogłaszającą nową krucjatę, którą propagował św. Bernard z Clairvaux (l 090?-1153). Król niemiecki Konrad III (ok. 1093-1152) i król francuski Ludwik VII (ok. 1120-1180) odpowiedzieli na wezwanie i poprowadzili swoje armie przez Bałkany, a cesarz bizantyjski Manuel I (ok. 1120-1180) umożliwił im przeprawę do Azji Mniejszej. Niemcy pobici pod Doryleą zmuszeni zostali do odwrotu. Obie armie krzyżowców spotkały się pod Akką i obiegły Damaszek. Spory między krzyżowcami spowodowały, że doszło do odwrotu. Trzecia krucjata 1189-1192. Zdobycie Jerozolimy w 1187 przez tureckiego sułtana Egiptu Saladyna (1137?-! 193) skłoniło papieża Grzegorza VIII (zm. 1204) do zwołania

279

trzeciej krucjaty (patrz SALADYNA ŚWIĘTA WOJNA 1187-H89). Na wezwanie odpowiedzieli cesarz Świętego Cesarstwa Rzymskiego Fryderyk I Barbarossa (ok. 1125-1190), Ryszard I Lwie Serce z Anglii i Filip II August (1165-1223) z Francji; cesarstwo bizantyjskie nie udzieliło poparcia, gdyż cesarz bizantyjski Izaak II (zm. 1204) zawarł przymierze z Saladynem. Przypadkowo Fryderyk utonął w drodze, ale część wojsk niemieckich wyruszyła do Palestyny. Ryszard po wydarciu Bizantyjczykom Cypru wraz z Filipem i Niemcami opanował Akkę 12 lipca 1191. Po sporach z Ryszardem Filip odjechał, w 1191 powtórnie zajął Jaffę. Choć sam nigdy nie dotarł do Jerozolimy, zawarł pięcioletni rozejm, który gwarantował chrześcijanom swobodny dostęp do miejsc świętych. Królestwo Jerozolimskie zajmowało jedynie nadbrzeżne pasmo w okolicy Akki. Czwarta krucjata 1202-1204. Papież Innocenty III (ok. 1160-1216) ogłosił nową krucjatę przeciw muzułmanom w Egipcie. Wenecjanie, którzy mieli pomóc krzyżowcom w przeprawie przez morze, namówili większość francuskich i flamandzkich uczestników, by za tę usługę odpłacili się pomocą w odzyskaniu Żary z rąk Węgrów. Pod Zarą syn zdetronizowanego cesarza bizantyjskiego, Aleksy (później Aleksy IV, zm. 1224), nakłonił krzyżowców - obietnicą finansowego i wojskowego wsparcia - do pomocy w usunięciu z tronu jego wuja Aleksego III (zm. po 1210). Gdy wenecka flota wpłynęła do Bosforu, Aleksy III zbiegł. Aleksy IV został wkrótce zamordowany, a po jego śmierci krzyżowcy - lekceważąc nawoływania papieża do krucjaty - splądrowali Konstantynopol. Zmieniwszy całkowicie swój pierwotny plan, krzyżowcy ustanowili na terytorium cesarstwa bizantyjskiego cesarstwo łacińskie, co wykluczyło pojednanie obu kościołów. Piąta krucjata 1217-1221. Przypominając o hańbie nieudanej KRUCJATY DZIECIĘCEJ Innocenty III, a później Honoriusz III (zm. 1227) nawoływali do podjęcia nowych wysiłków; kolejną krucjatę

ogłoszono na soborze laterańskim w 1215. Ponownie celem stał się Egipt, który miał być bazą wypadową dla wojsk walczących o Jerozolimę. Pod wspólnym dowództwem Jana z Brienne (ok. 1170-1237) i legata papieskiego Pelagiusza krzyżowcy obiegli Damiettę. Jan opowiadał się za przyjęciem proponowanych przez muzułmanów warunków pokoju, ale Pelagiusz zwlekał, mając płonną nadzieję na pomoc cesarza Świętego Cesarstwa Rzymskiego Fryderyka II (1194-1250). W 1221 powódź udaremniła wyprawę Pelagiusza na Kair, co zmusiło krzyżowców do zawarcia rozejmu na znacznie gorszych warunkach niż poprzednio proponowane. Ważnym wydarzeniem stała się wizyta św. Franciszka z Asyżu (1182P-1226) u sułtana Al-Kamila (1180-1238). Szósta krucjata 1228-1229. Obarczony odpowiedzialnością za niepowodzenie piątej krucjaty, cesarz Świętego Cesarstwa Rzymskiego Fryderyk II podjął się wyjątkowej misji o charakterze raczej dyplomatycznym niż militarnym. Fryderyk był wówczas obłożony klątwą, gdyż zdaniem papieża choroba nie usprawiedliwiała opóźnienia w przyłączeniu się do poprzedniej wyprawy. W 1229 cesarz wynegocjował z sułtanem Al-Kamilem dziesięcioletni układ, w którym sułtan oddał mu Jerozolimę i inne święte miejsca. Fryderyk koronował się na króla Jerozolimy, który to tytuł zyskał poprzez małżeństwo. W 1239 przybyli z posiłkami Teobald IV (1201-1253), hrabia Szampanii i król Nawarry oraz Ryszard, hrabia Kornwalii (1209-1272), wznowili oni działania wojenne. Siódma krucjata 1248-1254. Turcy i muzułmanie z Egiptu zdobyli Jerozolimę w 1244, co przyśpieszyło zorganizowanie przez króla Francji Ludwika IX (1226-1270) nowej krucjaty przeciw Egiptowi, popieranej przez papieża Innocentego IV (zm. 1254). W 1249 krzyżowcy odzyskali Damiettę, ale źle zaplanowaną wyprawę w górę Nilu nieprzyjaciel powstrzymał pod Mansurą, gdzie Ludwik dostał się do niewoli. Zwolniony w zamian za okup i zwrot Damietty, Ludwik wynegocjował również

280

uwolnienie znacznej liczby jeńców. Następne cztery lata spędził na rozbudowie umocnień obronnych Królestwa Jerozolimskiego. Ósma krucjata 1270. Gdy wybitny sułtan Egiptu Bajbars (1233-1277) w 1268 zdobył Antiochię, Ludwik zaczął przygotowywać nową krucjatę. Prawdopodobnie pod wpływem politycznych intryg brata, Karola Andegaweńskiego (1226-1285), Ludwik nie udał się na wschód, lecz do Afryki Północnej. W 1270 zdobył Kartaginę, ale po chorobie i śmierci Ludwika wyprawę przerwano. Rozmowy w sprawie ewakuacji resztek armii prowadził przybyły tam Karol Andegaweński. Dziewiąta krucjata 1271-1272. Książę angielski Edward (1239-1307) (późniejszy Edward I) przybył do Afryki Północnej zbyt późno, by uratować to, co zyskał Ludwik. Zawarł rozejm w Akce i wrócił do Anglii, by objąć w 1272 odziedziczony tron. Upadek Trypolisu w 1289, a w 1291 Akki, ostatniego chrześcijańskiego przyczółka na Ziemi Świętej zakończył okres wypraw krzyżowych. Konstantynopol pozostał w rękach chrześcijan do 1453, a Cypr do 1571. Patrz także BIZANTYJSKO-TURECKIE WOJNY; ŁACIŃSKIEGO i BIZANTYJSKIEGO CESARSTWA WOJNY. KRYMSKA WOJNA 1853-1856. Uwikłany w dyskusję na temat jurysdykcji w świętych miejscach w okupowanej przez Turków Jerozolimie, car Mikołaj I (1796-1855) utrzymywał, że Rosja ma wyłączne prawo do ochrony wyznawców prawosławia na terenach tureckiego imperium. Turcja odrzuciła to roszczenie, a wówczas car rozkazał swoim wojskom, by zajęły Mołdawię i Wołoszczyznę (podległe Turcji). Turcja zażądała wycofania tych wojsk, a po odmowie Rosji w 1853 wypowiedziała wojnę. Gdy 30 listopada 1853 eskadra okrętów rosyjskich ostrzelała i rozbiła flotę turecką pod Synopą, na Morze Czarne wpłynęła połączona flota Francji i Wielkiej Brytanii. Oba państwa, obawiając się rosyjskiej ekspansji na Bliskim Wschodzie, zażądały, aby Rosjanie wycofali się z tego terenu. Rosja nie spełniła ich

żądania, wobec czego Wielka Brytania i Francja wypowiedziały jej wojnę. Austriacy zawarli pakt obronny z Prusami skierowany przeciw Rosji i za pozwoleniem Turcji wprowadzili wojska do Mołdawii i Wołoszczyzny, zmuszając Rosję do opuszczenia tych terytoriów w 1854. We wrześniu 1854 armia sojusznicza (brytyjska, francuska, sardyńska i turecka) wylądowała na Półwyspie Krymskim i ruszyła w kierunku rosyjskiego Sewastopola. Po rocznym oblężeniu Sewastopol padł; Rosjanie wycofując się wysadzili twierdzę. Podczas oblężenia Sewastopola (1854) brytyjsko-francuskie wojska wygrały dwie ważne bitwy z siłami rosyjskimi dowodzonymi przez księcia Aleksandra Mienszykowa (1787-1869). Pierwsza pod Bałakławą (unieśmiertelniona poematem Tennysona „Szarża lekkiej brygady"), a druga pod Inkermanem. Po krwawej walce sprzymierzeni zdobyli Kurhan Małachowski i Redan, dwa główne umocnienia rosyjskie położone naprzeciw Sewastopola, potwierdzając swe panowanie nad twierdzą. Wkrótce car Aleksander II (1818-1881), syn i następca Mikołaja I, rozpoczął negocjacje pokojowe. Na Kaukazie trwały zaciekłe walki o turecką twierdzę Kars (1855), której załogę głód i choroby zmusiły do kapitulacji przed nadejściem odsieczy. Brytyjsko-francuskie wojska ostrzelały także twierdze rosyjskie nad Bałtykiem (1854-1855). Car zgodził się na zawarcie pokoju, którego warunki ratyfikowano na kongresie w Paryżu w 1856. Ocalała jedność tureckiego imperium, Rosja zrzekła się roli obrońcy wyznawców prawosławia w Turcji, zapewniono autonomię Mołdawii, Wołoszczyzny i Serbii, uznano zasadę swobody żeglugi na morzach. KRZYŻAKÓW PODBÓJ PRUS 1233-1283.

W 1226 polski książę Konrad Mazowiecki < zaprosił Krzyżaków (niemiecki zakon rycerski założony w okresie krucjat) do osiedlenia się w Polsce, na podległym mu obszarze. Wiązało się to z jego planami chrystianizacji i opanowania Prus. Konrad nadał Krzyżakom posiadłości w ziemi chełmińskiej o cha-

281

rakterze prywatnoprawnym (1228, 1230). Krzyżacy w 1230(?) sporządzili falsyfikat przywileju, nadający im charakter władzy publicznej. Już w 1226 cesarz Fryderyk II nadał im na terenach podbitych status państwowy. W 1234 papież uznał ich państwo za lenno papieskie. Krzyżacy założyli twierdzę w Toruniu. W 1233 rozpoczęli podbój Prus na wschodzie i nawracanie pogańskich Prusów na chrześcijaństwo. W 1242 książę Pomorza (polska dzielnica nad Bałtykiem), świadom niebezpieczeństwa grożącego ze strony rosnącego niemieckiego państwa Krzyżaków na wschodzie, rozpoczął z nimi wojnę zachęcając Prusów do powstania, jednakże w ciągu trwającej 10 lat wojny nie udało mu się wyrzucić Krzyżaków (książę mazowiecki nie docenił grożącego niebezpieczeństwa i początkowo poparł nawet Krzyżaków w walce z Pomorzem). W latach 1261-1283 Krzyżacy wymordowali dużą liczbę Prusów, zajęli tereny aż po Niemen i stworzyli trwałe podstawy swego panowania w Prasach. KRZYŻAKÓW WIELKA WOJNA Z POLSKĄ l WIELKIM KSIĘSTWEM LITEWSKIM 1409-1411. Gdy wielki książę litewski poparł w 1409 powstanie na Żmudzi (terytorium litewskie zajmowane przez Krzyżaków od 1398), nie zaskarbił tym sobie sympatii Krzyżaków, którzy opanowali już Prusy i Pomorze Gdańskie, mieli posiadłości w Niemczech i na wschodnich terenach nad Bałtykiem. Krzyżacy dążyli do zerwania nowo powstałej unii Litwy i Polski, które to kraje zbierały siły, by odeprzeć najazd Zakonu. W bitwie pod Grunwaldem (pomiędzy wioskami Stębark i Grunwald w Prusach Wschodnich) 15 lipca 1410 polsko-litewskie wojska pod wodzą króla Polski Władysława Jagiełły (l 350-1434) odniosły zdecydowane zwycięstwo nad Krzyżakami; w dziesięciogodzinnej bitwie poległ wielki mistrz Ulryk von Jungingen i większość komturów krzyżackich. Wojska polsko-litewskie zajęły bez walki duże obszary Prus i Pomorza, jednakże zwycięzcom nie udało się zdobyć twierdzy krzyżackiej w Malborku i w końcu wycofali się,

umożliwiając Krzyżakom odzyskanie utraconych terenów. Jednak dalsza ekspansja Zakonu na wschód została zatrzymana, a na mocy pierwszego pokoju toruńskiego z l lutego 1411 Krzyżacy zwrócili Żmudź i ziemię dobrzyńską (na okres życia Władysława Jagiełły, wielkiego księcia litewskiego Witolda [1350-1430]). Wszystkich roszczeń do Żmudzi Krzyżacy wyrzekli się dopiero w 1422, po trzech dalszych konfrontacjach wojskowych. Patrz także TRZYNASTOLETNIA WOJNA 1454-1466.

KRZYŻAKÓW WOJNA Z POLSKĄ 1454-

-1466. Patrz TRZYNASTOLETNIA WOJNA 1454-1466.

KRZYŻAKÓW WOJNY Z POLSKĄ 1308-1343. Brandenburgia dążyła do opanowania Pomorza Gdańskiego, jej wojska wtargnęły na ten obszar. Polacy zwrócili się do Krzyżaków o ich wyparcie (patrz KRZYŻAKÓW PODBÓJ PRUS 11233-1283). Krzyżacy wyparli Branderburczyków, ale w Gdańsku w 1308 dokonali rzezi polskich żołnierzy i mieszkańców miasta, następnie w latach 1308-1309 podbili Pomorze Gdańskie. Wielki mistrz Krzyżaków przeniósł swą siedzibę do zamku w Malborku (w pobliżu Gdańska). Król Polski Władysław Łokietek (1260-1333), mając nadzieję na odzyskanie Pomorza Gdańskiego i uzyskanie dostępu do morza, rozpoczął negocjacje z papieżem, który miał wpływ na Krzyżaków. Król zawarł również przymierze z Litwą, wrogiem Krzyżaków. W 1331 i 1332, gdy uwagę króla Władysława zajmowało niebezpieczeństwo grożące na południu ze strony Czechów, Krzyżacy najechali Polskę. 27 września 1331 Krzyżacy ulegli Polakom w bitwie pod Płowcami, ale później nadal pustoszyli północno-wschodnią Polskę i zagarniali jej ziemie. Po objęciu tronu król Polski Kazimierz III Wielki (1309-1370) zdołał przerwać wojnę podpisując w 1343 traktat w Kaliszu; Polska odzyskała utracone terytoria w zamian za pozostawienie Pomorza pod panowaniem Krzyżaków.

282

KRZYŻOWCÓW l TURKÓW WOJNY 1100-1146. W 1100, po zakończeniu pierwszej KRUCJATY, Turcy seldżuccy urządzili zasadzkę i pojmali Boemunda I (ok. 1056-1111), krzyżowca i księcia Antiochii; przetrzymywali go w niewoli w Siwas, w środkowej Anatolii (obecnie Turcja). Rajmund IV (ok. 1038-1105) hrabia Tuluzy, Stefan z Blois (l 097?-1154) i inni panowie poprowadzili trzy wyprawy do Anatolii w celu ukarania Turków i uwolnienia Boemunda. Wszystkie trzy zakończyły się klęskami poniesionymi w krwawych bitwach (1101, 1102). Baldwin I (1058-1118) przyjął tytuł króla jerozolimskiego i dążąc do powiększenia swego państwa wyprawił się przeciw Egipcjanom, zwyciężył znacznie liczniejsze ich wojska w bitwie pod Ramlą w 1101, w rok później poniósł w tym samym miejscu druzgocącą klęskę. Po zebraniu nowej armii Baldwin pobił Egipcjan pod Jaffą i wyparł ich na południe. Do Jaffy przybyli duńscy krzyżowcy, by udzielić pomocy w walce z niewiernymi. Boemund, wypuszczony z niewoli w 1103, wrócił do Antiochii i podjął wyprawę na muzułmanów, ale w 1104 poniósł klęskę w bitwie pod Harran. W 1107 przybył do Ziemi Świętej król Norwegii Sigurd I Krzyżowiec (1090?-1130) i razem z Baldwinem zdobył Sydon. W 1109 na próżno oblegali oni Tyr. W celu zabezpieczenia królestwa przed atakami z południa Baldwin wybudował w 1115 twierdzę Krak de Montreal. Zmarł po nieudanej wyprawie do Egiptu (1118), a tron jerozolimski objął jego kuzyn Baldwin II (zm. 1131), który prowadził nieustanne walki z Turkami w północnej Syrii. W 1124 wojska egipskie obiegły Jerozolimę, ale nie udało się im jej zdobyć. Gdy muzułmanie pod dowództwem Zangi (1084-1146) zdobyli znajdującą się w rękach krzyżowców Edessę, papież wezwał do nowej krucjaty, co zainicjowało wspólną akcję europejskich monarchów (patrz KRUCJATA DRUGA 1147-1149). Patrz również BiZANTYJSKO-TURECKIE ŚWIĘTA WOJNA 1187-1189.

WOJNY;

SALADYNA

KRZYŻOWCÓW l TURKÓW WOJNY 1272-1291. Zwalczający się wzajemnie muzułmańscy Turcy i pogańscy Mongołowie najeżdżali chrześcijańskie państwa w Ziemi Świętej w Palestynie oraz Syrii. W drugiej połowie XIII w. władali już znacznymi obszarami tego regionu (patrz KRUCJATA DZIEWIĄTA 1271-1272). Bajbars (1233-1277), muzułmański sułtan Egiptu, mameluk, systematycznie zajmował kolejne twierdze krzyżowców; w 1266 zakon rycerski templariuszy poddał Safed; Jaffa i Antiochia padły w 1268; w 1271 Bajbars zdobył Montfort, wielką twierdzę szpitalników (joannitów) w pobliżu Trypolisu. Los krzyżowców został przypieczętowany. Do Ziemi Świętej przybyły wojska pod wodzą angielskiego księcia Edwarda (1239-1307), późniejszego króla Edwarda I, które miały wyprzeć muzułmanów i Mongołów, zostały jednak pokonane (1271-1272). Spory toczące się między krzyżowcami przyśpieszyły rozpad ich państw. Śmierć Bajbarsa dała krzyżowcom krótką chwilę wytchnienia, gdyż jego następca, sułtan Kalawun (zm. 1290) był zajęty walką z Mongołami. Zwyciężył w bitwie pod Homs (Hims) w Syrii (1281); bitwa ta położyła kres najazdom Mongołów na Egipt. W 1289 Kalawun wyparł krzyżowców z Trypolisu, a port zniszczył, by nieprzyjaciel nie mógł nigdy więcej z niego korzystać. Bohaterska obrona Akki, ostatniej ważnej twierdzy krzyżowców w Ziemi Świętej zakończyła się tragicznie; 19 maja 1291 muzułmanie zdobyli Akkę i zabili lub wzięli do niewoli jej mieszkańców. W następnych latach Turcy zburzyli wszystkie twierdze chrześcijańskie na wybrzeżu Morza Śródziemnego. Patrz także ŁACIŃSKIEGO i BIZANTYJSKIEGO CESARSTWA WOJNY. KUBAŃSKA REWOLTA 1917. W 1916 Mario Garcia Menocal (1866-1941), urzędujący prezydent Kuby, został ponownie wybrany pokonując Alfredo Zayasa (1861-1934), kandydata liberałów. Wybory były zakłócone starciami i nadużyciami. Liberałowie protestowali przeciw wyborowi Menocala, gdyż liczba głosów oddanych była większa

283

niż liczba uprawnionych do głosowania, a w niektórych prowincjach zgubiono lub zmieniono wyniki wyborów. Kubański Sąd Najwyższy uznał protest za uzasadniony, wobec czego ustalono, że w kilku prowincjach odbędą się w lutym 1917 ponowne wybory. Liberałowie dokonali jednak wcześniej przewrotu. Jose Miguel Gomez (1858-1921) przygotował siły liberałów do Wymarszu z Santa Clara do Hawany, stolicy Kuby, dla obalenia rządu, ale Menocal zwerbował ochotników, zakupił broń w Stanach Zjednoczonych, zebrał armię i wystąpił przeciw Gomezowi. Doszło do wielu potyczek; w Santiago, w prowincji Oriente, w głównym ośrodku liberałów, wylądowały niewielkie oddziały piechoty morskiej USA i przywróciły porządek. W ciągu kilku tygodni wojska Menocala zgniotły rewoltę (marzec 1917). Z uwagi na zaangażowanie Stanów Zjednoczonych w ŚWIATOWEJ WOJNIE I prezydent USA Woodrow Wilson (1856-1924) dążył do przywrócenia spokoju na Kubie, sądził ponadto, że Menocal będzie sprzyjał aliantom. 7 kwietnia 1917 Kuba wypowiedziała Niemcom wojnę. Menocal, który objął urząd prezydenta 20 maja 1917, poprosił o przysłanie jednostek armii amerykańskiej. Wojska USA pozostawały na Kubie do 1923. KUBAŃSKA REWOLUCJA 1956-1959 (rewolucja Castro). W wyniku powszechnej amnestii dla więźniów politycznych w maju 1955 wyszedł na wolność rewolucyjny przywódca Fidel Castro (ur. 1926) oraz jego zwolennicy (patrz RUCH 20 LIPCA, WALKA z DYKTATURĄ BATISTY 1953). Zwolnieni udali się niezwłocznie do Meksyku, by przygotować plany obalenia kubańskiego dyktatora Fulgencio Batisty y Zaldivara (1901-1973), którego rządy cechowała jawna korupcja, ucisk policyjny i malwersacje. W 1956 Castro z 81 towarzyszami przypłynął jachtem załadowanym bronią i amunicją na wschodnie wybrzeże Kuby. Wielu członków tej ekspedycji zostało zabitych lub ujętych przez żołnierzy Batisty (Castro pomyłkowo został uznany za

zabitego). Ci, którzy ocaleli, schronili się w górach Sierra Maestra, w prowincji Oriente. Przez następne dwa lata grupa Castro prowadziła z powodzeniem walkę partyzancką ukrywając się w górach, gdzie siły wojskowe i policyjne miały utrudniony dostęp. Partyzanci Castro, których szeregi stopniowo rosły, prowadzili działania zbrojne przeciw placówkom wojskowym. W 1957 rewolucjoniści uprowadzili 10 amerykańskich cywilów i 28 marynarzy. Po gwałtownych protestach władz amerykańskich i prasy zwolniono ich, nie wyrządzając żadnej krzywdy. Na Kubie nasilała się opozycja przeciw dyktaturze Batisty, szybko rosło natomiast poparcie dla brodatych rewolucjonistów, którzy przeciwstawiali się tyranii. Jesienią 1958 Castro wezwał do „wojny powszechnej" przeciw rządom Batisty. 31 grudnia 1958 rewolucjoniści zdobyli Santa Clara, stolicę prowincji Las Yillas. Batista świadomy tego, że jego rząd stracił wszelkie poparcie, uciekł l stycznia 1959 z rodziną i nagromadzonymi dobrami do Republiki Dominikany, pozostawiając władzę w kraju w rękach trzyosobowej junty wojskowej. Trzy dni później Castro wprowadził swoje wojsko do Hawany, stolicy Kuby, gdzie zostało entuzjastycznie powitane przez mieszkańców. Armia nie podjęła działań w celu powstrzymania powstania, przeciwnie, większa część armii opowiedziała się po stronie rewolucjonistów. Sformowano nowy rząd, na którego czele stanął Castro. Kuba przekształciła się w państwo komunistyczne popierane przez Związek Radziecki. Patrz także ZATOKA ŚWIŃ, INWAZJA w ZATOCE ŚWIŃ 1901. KUBAŃSKIE REWOLTY 1930-1933. W 1924 na prezydenta Kuby został wybrany liberał, Gerardo Machado y Morales (1871-1939). Machado przeforsował później poprawkę do konstytucji, która wydłużyła kadencję prezydencką do sześciu lat. W 1928 został ponownie wybrany na prezydenta. Przeciw dyktatorskiej polityce Machado i ograniczaniu przez niego swobód obywatelskich gwałtownie protestowali studenci uniwersytetu w Hawanie.

284

W 1930 na uniwersytecie doszło do poważnych zamieszek; wielu studentów i profesorów uwięziono lub zabito. Uczelnia została zamknięta. W sierpniu 1931 grupa licząca około 40 rewolucjonistów wylądowała w kubańskim porcie Gibara. Rewolucjoniści zajęli magistrat i posterunek policji, rozdali broń ludności, po czym wyruszyli w głąb wyspy, w kierunku Holguin, zostali jednak błyskawicznie pokonani przez wojsko. Porażka rewolty przeciw Machado nie powstrzymała Kubańczyków przed tworzeniem tajnych stowarzyszeń rewolucyjnych, z których największe znaczenie miało ABC. Organizacja ta, licząca 30-40 tysięcy członków prowadziła działalność terrorystyczną i sabotażową wymierzoną przeciw rządowi. Siły rządowe odpowiadały masowymi akcjami odwetowymi. W czerwcu 1933 tajne stowarzyszenia zgodziły się, by mediatorem w rozmowach z rządem był ambasador USA na Kubie, Sumner Welles (1892-1961). Wkrótce jednak wybuchł strajk powszechny i doszło do starć między policją a ludnością. Armia odmówiła posłuszeństwa i zmusiła Machado do złożenia urzędu 12 sierpnia 1933. Tymczasowym prezydentem został Carlos Manuel de Cespedes y Questada (1871-1939). 15 września 1933 został on jednak usunięty w wyniku przewrotu wojskowego dokonanego przez sierżanta Fulgencio Batistę y Zaldivara (1901-1973), popierającego profesora Ramona Grau San Martina (1887-1969), który został prezydentem. Batista był naczelnym dowódcą armii i rzeczywistym dyktatorem Kuby.

polityczni, między innymi Antonio Maceo (1848-1896), Maximo Gomez y Baez (18361905), Calixto Garcia Iniguez (1836?--1898) oraz wielu żołnierzy skazanych na wygnanie. W 1895 we wschodniej części Kuby powstańcy ustanowili republikę i rozpoczęli wojnę narodowowyzwoleńczą. Unikając bezpośrednich starć, zajęli wschodnią część wyspy i zbliżali się do Hawany. W 1896 dowództwo nad wojskami hiszpańskimi objął generał Yaleriano Weyler y Nicolau (1838-1930), który już wcześniej (1868-1873) walczył z kubańskimi powstańcami. Mając kwaterę w Hawanie, Weyler rozpoczął natarcie na prowincje wschodnie i zastosował budzącą wiele zastrzeżeń politykę umieszczania cywilów w „obozach koncentracyjnych", gdzie na skutek nieodpowiedniego żywienia, nieludzkich warunków sanitarnych i chorób umierały tysiące ludzi. W końcu 1896 wojska Weylera wyparły powstańców z powrotem na wschodni kraniec wyspy. Prasa w Stanach Zjednoczonych wywołała „gorączkę wojenną", donosząc o okrucieństwach Hiszpanów, zarówno prawdziwych, jak i zmyślonych i domagała się interwencji USA w obronie Kubańczyków. Nie wspomniano natomiast 0 likwidacji obozów, odwołaniu Weylera 1 hiszpańskiej propozycji samorządu dla Kuby (wszystko w 1897). Rosło amerykań skie poparcie dla powstańców. Bezpośrednią przyczyną rozpoczęcia HISZPAŃSKO-AMERYKAŃSKIEJ WOJNY stał się wy buch na okręcie wojennym Maine w porcie hawańskim w 1898.

KUBY WOJNA O NIEPODLEGŁOŚĆ 1895-1898. Mimo składanych obietnic Hiszpania nie wprowadziła na Kubie zapowiedzianych reform politycznych i gospodarczych. Po DZIESIĘCIOLETNIEJ WOJNIE doprowadziło to do wzrostu napięcia. Nowe żądania niepodległości dla kolonii zgłaszała Kubańska Partia Rewolucyjna z siedzibą w Nowym Jorku. Akcja ta sprawiła, że na Kubę powrócił z wygnania pisarz Jose Julian Marti (1853-1895) i inni dawni przywódcy

„KULTURALNA REWOLUCJA". Patrz CHIŃSKA REWOLUCJA KULTURALNA 1966-1959. KUNA CZERWONY TERROR 1919. Istnieniu nowo utworzonej republiki węgierskiej (patrz WĘGIERSKA REWOLUCJA ms) zagroził Bela Kun (1885-ok. 1939), bolszewik skierowany na Węgry przez Włodzimierza Lenina. 20 grudnia 1918 Kun założył na Węgrzech partię komunistyczną. Gdy prezydent Węgier, hrabia Mihaly Karolyi

285

(1875-1955) ustąpił (21 marca 1919) na znak protestu przeciw żądaniom aliantów, domagających się dalszych ustępstw terytorialnych ze strony Węgier, utworzono rząd koalicyjny złożony z komunistów i socjaldemokratów pod przewodnictwem Kuna, który po krótkim czasie usunął socjaldemokratów i ustanowił dyktaturę komunistyczną. Odwołując się do węgierskiego nacjonalizmu i obiecując pomoc rosyjską (nigdy nie nadeszła), Kun i jego zwolennicy utworzyli Czerwoną Armię, która niebawem odbiła Czechom Słowację. Upaństwowienie wielkich majątków ziemskich, zamiast rozdziału ziemi chłopom, pozbawiło Kuna ich poparcia, również burżuazja zrażona narastającym terrorem wstrzymała poparcie dla Kuna. Alianci zmusili Kuna do zrzeczenia się Słowacji, a węgierscy kontrrewolucjoniści usiłowali obalić jego rząd. Wcześniej, chcąc zapobiec ewentualnemu najazdowi Węgier na Siedmiogród (zajęty przez wojska rumuńskie), rumuńska armia wkroczyła w kwietniu 1919 na Węgry i odparła atak Kuna. Gdy Rumuni zbliżali się do Budapesztu, armia węgierska odmówiła udziału w walce. Kun uciekł l sierpnia 1919 do Wiednia; cztery dni później Rumuni wkroczyli do Budapesztu, wycofali się 14 listopada 1919 po splądrowaniu stolicy. Do Budapesztu wkroczył kontradmirał Miklós Horthy de Nagybanya (1868-1957) stojący na czele kontrrewolucyjnego rządu. W marcu 1920 Horthy został mianowany regentem i głową państwa. Przywrócił monarchię (niezależną od Austrii), udaremnił także dwie próby byłego cesarza austriackiego Karola I (1887-1922) odzyskania tronu węgierskiego (patrz WĘGIERSKA WOJNA DOMOWA 1921). KUNAKSA, BITWA POD KUNAKSĄ 4O1 p.n.e. Dążąc do odebrania tronu perskiego swojemu bratu Artakserksesowi II (zm. 359), Cyrus Młodszy (424P-401) zaciągnął przeszło 11 tysięcy najemników greckich, których koniec wielkiej PELOPONESKIEJ WOJNY pozbawił zajęcia. Zwerbowani rzekomo do przeprowadzenia karnej wyprawy

przeciw Pizydii, Grecy zgłosili zastrzeżenia, gdy ujawniono im, że prawdziwym celem jest Babilon, ale propozycja dwukrotnie większego żołdu rozwiała ich wątpliwości. W 401 pod Kunaksą, w pobliżu Babilonu, Grecy pod dowództwem Klearchosa (zm. 401) i perska armia Cyrusa stoczyli bitwę ze znacznie większą armią Artakserksesa (około 100 tysięcy żołnierzy). Gdy zwycięstwo wydawało się już bliskie, Cyrus poniósł śmierć, w następstwie tego Persowie poszli w rozsypkę. Grecy, którzy na lewym skrzydle pobili przeciwnika, musieli się wycofać. Tissafernes (zm. 395), perski satrapa nadbrzeżnej Azji Mniejszej, zwabił Klaerchosa i innych wodzów greckich na rozmowę, w czasie której zostali podstępnie zamordowani. Około 10 tysięcy zaciężnych Greków rozpoczęło długi odwrót broniąc się przed ścigającymi ich Persami dowodzonymi przez Tissafernesa (patrz DZIESIĘCIU TYSIĘCY GREKÓW OD WRÓT 401-400 p.n.e). KURUPEDION, BITWA POD KURUPEDION 281 p.n.e. Kurupedion w starożytnej Lidii, w zachodniej części Azji Mniejszej, było miejscem dziwnej bitwy, która zakończyła konflikt wojenny diadochów (patrz DIADOCHÓW WOJNY 323-281 p.n.e.). Bitwa między armią macedońską dowodzoną przez Lizymacha (ok. 355-281) i wojskami syryjskimi Seleukosa I (358?-280) miała zadecydować o podziale posiadłości w Azji Mniejszej. Przed ustawionymi w szyku wojskami dwaj wodzowie - obaj w podeszłym już wieku - stoczyli pojedynek, w którym Seleukos zabił Lizymacha, po czym wojska syryjskie rozbiły Macedończyków. Zwycięzca, nowy władca Azji Mniejszej zamierzał opanować Macedonię, ale został zamordowany przez Ptolemeusza Keraunosa (zm. 279), który został królem Macedonii. W 277 opanował to państwo i Trację. Antygon II Gonates (ok. 319-239) walczył o nie aż do 272, jednak w zasadzie wraz ze śmiercią Seleukosa - ostatniego bezpośredniego następcy Aleksandra Wielkiego - zakończyły się spory między diadochami.

286

L LAMBING FLAT, ROZRUCHY W LAMBING FkAT 1860-1861. W 1854 znowelizowano ostatecznie surowe prawa australijskie, które były przyczyną EUREKI GÓRNIKÓW POWSTANIA. Ruchy liberalne nigdy jednak nie pokonały australijskich konserwatystów, którzy uważali się za „prawdziwych tubylców" (najaktywniejszą grupą w ruchu konserwatywnym byli górnicy). W 1855 odżyła walka o związki zawodowe, w okresach wysokiego bezrobocia wybuchały strajki, skierowane zwłaszcza przeciw przybywającym do Australii robotnikom chińskim. Osada w Lambing Fiat (Young) w Nowej Południowej Walii była miejscem najpoważniejszych rozruchów skierowanych przeciw Chińczykom. Biali górnicy, którzy chcieli zmusić Chińczyków do opuszczenia tamtejszych pól złotonośnych, atakowali ich, grabili, bili i mordowali. Część awanturników aresztowano, inni stoczyli walkę zbrojną z policją, która zaprowadziła porządek dopiero w połowie 1861. Zaniepokojeni protestami, biernym, lecz skutecznym oporem Chińczyków i rozszerzaniem się rasizmu, który objął również australijskich tubylców, starsi koloniści australijscy wchodzący w skład ciał ustawodawczych wprowadzili jedynie zakaz osiedlania się Chińczyków poza wyznaczonymi terenami, a w celu zmniejszenia napływu przybyszów z Azji nałożyli wysokie opłaty na tych, który chcieli uzyskać prawo stałego pobytu. LAMIJSKA WOJNA 323-322 p.n.e. (grecka wojna). Wojna ta odwlekła walkę diadochów o władzę (patrz DIADOCHÓW WOJNY 323-281 p.n.e.), gdyż stłumienie powszechnego po-

wstania w Grecji wymagało udziału wszystkich następców Aleksandra. Na wieść o śmierci Aleksandra Wielkiego Ateny postanowiły zrzucić zwierzchnictwo macedońskie uzyskując poparcie najemników z Tajnaronu. Nazwa wojny wywodzi się od greckiego miasta Łamią, w którym Ateńczycy obiegli macedońskiego regenta Antypatra (zm. 319), zwyciężywszy go uprzednio w bitwie pod Termopilami. Macedończycy przybyli na odsiecz Lamii, zostali co prawda pobici pod tym miastem, ale Antypater zdołał się z nimi połączyć i wycofać do Macedonii (322), Ateńczycy, opuszczeni przez greckich sojuszników, przegrali w 322 dwie bitwy na morzu, a trzecią na lądzie pod Krannon w Macedonii. Po tych klęskach Ateny zgodziły się na bezwarunkową kapitulację; część przywódców stracono (Demostenes [385P-322] popełnił samobójstwo zażywając truciznę). Ateny zapłaciły olbrzymią kontrybucję, zmieniły formę rządów na oligarchiczną, a port Pireus został zajęty przez wojska macedońskie. LAODYKA, WOJNA O LAODYKĘ. Patrz SYRYJ SKO-EGIPSKIE WOJNY, DRUGA i TRZECIA. LAOTAŃSKA WOJNA DOMOWA 1954-1973. Konferencja genewska (1954) uznała Laos (część francuskich Indochin) za neutralne, niezależne państwo. Wkrótce potem Pathet Lao (antyfrancuska, prokomunistyczna partia laotańska) opanowała dwie północne prowincje kraju, uzyskała pomoc wojsk Viet-Minhu, przenikających z sąsiedniego Wietnamu, i zaatakowała rząd laotański. W 1958 premier Laosu, książę Souvanna

287

Phouma (1901-1982) dopuścił przywódców Pathet Lao do rządu, jednak w wyniku wyborów odszedł z rządu. Prozachodni, prawicowy rząd, wspierany militarnie i ekonomicznie przez Stany Zjednoczone, usiłował pozbyć się popieranej przez komunistów Pathet Lao. Doszło do licznych starć między armią laotańską a siłami Pathet Lao na równinie Amfor w północnym Laosie. W 1960 przeprowadzono pucz wojskowy i obalono rząd w Yientiane; stanowisko premiera w nowym rządzie objął Souvanna Phouma, przywódca neutralistów (Partia Neutralności); po wybuchu trójstronnej walki o sprawowanie władzy, w której uczestniczyły Pathet Lao, członkowie prawicy i neutraliści (1960), Souvanna Phouma udał się na krótko na emigrację do Kambodży. Pathet Lao pod przywództwem księcia Souphanouvonga zgodził się na zawieszenie broni (1961), utworzono rząd koalicyjny z udziałem przedstawicieli wspomnianych trzech ugrupowań (1962), z których każde utrzymywało własną armię. W 1964 prawica na krótki czas usunęła premiera Souvanna Phoumę; powrócił po wyrażeniu zgody na powiększenie reprezentacji prawicy w rządzie. Przeciwko temu posunięciu zaprostestowała Pathet Lao popierana przez siły północnowietnamskie, zerwała stosunki z rządem i zajęła równinę Amfor. W następnych latach miejsca walk zmieniały się w zależności od pory roku, jednak stopniowo komunistyczna Pathet Lao opanowywała regiony na wschodzie, południu i północy kraju. Mimo pomocy lotniczej USA laotańskie wojska rządu Souvanna Phoumy ustępowały pod naciskiem komunistów (1970-1972). Pathet Lao i rząd podpisały porozumienie o zawieszeniu broni, wkrótce utworzono rząd koalicyjny, do którego weszli przedstawiciele neutralistów, prawicy i komunistów (Pathet Lao), premierem został ponownie Souvanna Phouma, prezydentem Souphanouvong. Po przejęciu przez komunistów Wietnamu Południowego i Kambodży w 1975 Pathet Lao objęła rzeczywistą władzę w Laosie. Patrz także

FRANCUSKA WOJNA w INDOCHINACH 1945-1954; WIETNAMSKA WOJNA 1955-1975. LAOTAŃSKĄ

WOJNA

PARTYZANCKA

1977-1989. W 1975 Pathet Lao w Laosie obaliła monarchię oraz rząd koalicyjny i ustanowiła reżim komunistyczny, Laotańską Republikę Ludowo-Demokratyczną. Wielu Laotańczyków uciekło do Tajlandii. W 1977 rojaliści z górskiego plemienia Meo w Laosie rozpoczęli działania partyzanckie przeciw rządowi; szczególnie intensywne walki toczyły się w prowincji Xieng Khouang. Partyzanci z plemion Meo i Hmong (prześladowane mniejszości narodowe) uzyskali pomoc z Chin i przeprowadzali akcje bojowe w całym kraju. Powstańcy i Chińczycy zdecydowanie sprzeciwiali się stacjonowaniu w Laosie wojsk wietnamskich, liczących 45 tysięcy żołnierzy (Laos i Wietnam zawarły przymierze). Laotańczycy nadal uciekali do Tajlandii. W 1982 powstał w południowym Laosie opozycyjny w stosunku do Pathet Lao „królewski laotański rząd demokratyczny" popierany przez Chiny, który miał zamiar zawrzeć sojusz z antywietnamskimi siłami w Kambodży. Powstańcze grupy partyzanckie nadal nękały wojska Pathet Lao i wietnamskie. Pod koniec lat osiemdziesiątych ingerencja wietnamska w Laosie osłabła, co pozwoliło w 1989 przeprowadzić wolne wybory. Ten fakt oraz uchwalenie w 1991 konstytucji oznaczały wygaśnięcie laotańskiej wojny partyzanckiej. LAOTAŃSKO-BIRMAŃSKIE WOJNY. Patrz BlRMAŃSKO-LAOTAŃSKIE WOJNY.

LA PLĄTA, WOJNY NAD LA PLĄTA. Patrz ARGENTYNY WOJNA o NIEPODLEGŁOŚĆ isoe-1816; PARAGWAJSKA WOJNA o NIEPODLEGŁOŚĆ i8io-i8ii; URUGWAJSKIE POWSTANIE isii-isie. LATYŃSKA WOJNA 340-338 p.n.e. Przez

wiele dziesiątków lat Rzym był tylko jednym z miast w Lacjum, czyli na równinach latyńskich w środkowej Italii, ale stopniowo zdominował ten obszar. Wiele miast latyń-

288

skich należało do luźnego związku czy też ligi kierowanej przez Rzym, jednak w 340 kilka większych miast zakwestionowało przewodnictwo Rzymu i wystąpiło ze związku. Poparły je przeciwstawiające się Rzymowi plemiona, między innymi mieszkańcy Kampanii. W bitwie pod Wezuwiuszem (339) Publiusz Decjusz Mus poświęcił życie przeprowadzając beznadziejny atak na siły zbuntowanych Latynów, by jego towarzysz Tytus Manliusz Imperiosus Torkwatus mógł bezpiecznie wycofać się z resztą wojska. Wkrótce Manliusz poprowadził Rzymian do zwycięstwa w bitwie pod Trifanum (338); pokonani Latynowie musieli zgodzić się na sojusz z Rzymem. W odróżnieniu od poprzednich porozumień związku, w których wszyscy członkowie mieli równe prawa, tym razem Rzym został uznany za przywódcę, a inne miasta były z nim związane sojuszami zaczepno-obronnymi. Miasta przyznały sobie również wzajemnie prawa obywatelskie. LAVA BEDS WOJNA. Patrz MODOKÓW WojNA 1872-1873.

LECHOWE POLE, BITWA NA LECHOWYM POLU 955. Po łupieżczych wyprawach na Francję i północną Italię w 954 (patrz MADZIARÓW NAJAZDY NA FRANCJĘ 907-954), Madziarzy ruszyli przez Alpy Karnijskie w doliny Dunaju. Byli pewni zwycięstwa w Niemczech, gdyż król Otton I (912-973) uwikłał się w uciążliwe walki wewnętrzne. Po krótkim postoju w rodzinnym kraju (Węgry) rzekomo około 50 tysięcy Madziarów napadło na Bawarię i obiegło miasto Augsburg. Biskup Augsburga Ulrych, czekając na odsiecz Ottona, 9 sierpnia 955 dokonał wypadu, który wywołał zamieszanie w szeregach nieprzyjaciela. Następnego dnia nadciągnął Otton z jakoby 10-tysięczną armią, zamknął on Madziarom drogę odwrotu przez rzekę Lech. Mimo początkowych sukcesów Madziarów (m.in. zdobycie obozu przeciwnika) ciężko zbrojna jazda niemiecka pobiła lekką jazdę madziarską. Madziarzy rozpierzchli

się ponosząc ciężkie straty. Ścigani przez armię Ottona Madziarzy pośpieszyli na wschód. Nigdy nie wrócili już do Niemiec i byli zbyt słabi, by podbić Austrię w latach sześćdziesiątych i siedemdziesiątych X w. Groźba madziarskich najazdów została zażegnana. LEISLERA POWSTANIE 1689-1691. Po wstąpieniu na tron protestanckiej pary królewskiej Wilhelma Orańskiego (1650-1702) i Marii (1662-1694) w czasie WSPANIAŁEJ REWOLUCJI (1688), w koloniach amerykańskich doszło do wybuchu kilku powstań przeciw urzędnikom królewskim podejrzewanym o katolicyzm. W Nowym Jorku niezadowoleni rzemieślnicy i drobni kupcy zdobyli fort na Manhattanie i obwołali głównodowodzącym Jacoba Leislera (1640P-1691), imigranta z Niemiec. Poparty przez rolników, robotników i milicję Leisler uznał zwierzchnictwo Wilhelma oraz Marii i rządził w ich imieniu w południowym Nowym Jorku. Przywódcy z Albany (stan Nowy Jork) uznali go dopiero w 1690, kiedy potrzebowali milicji Leislera do ochrony przed spodziewanym atakiem Indian. W marcu 1691 major Richard Ingoldesby przybył z Anglii z wojskiem ł zażądał przekazania mu fortu. Leisler nie zgodził się, co poczytano za zdradę. Po przybyciu nowego gubernatora angielskiego Leisler przekazał fort, ale został aresztowany (30 marca 1691) i sądzony za zdradę. Skazano go i powieszono w Nowym Jorku 16 maja 1691. LELANTTŃSKA WOJNA 670 p.n.e. Rywalizacja handlowa i walka o kolonie doprowadziła do największego konfliktu zbrojnego w dziejach Grecji od czasu TROJAŃSKIEJ WOJNY. Jej bezpośrednią przyczyną był spór między miastami Chalkis i Eretria w Beocji o Równinę Lelatyńską leżącą między nimi. Po stronie Chalkis stanęły Korynt, Samos i Związek Tessalski, po stronie Eretrii - Egina, Milet i prawdopodobnie Megara. Na początku VII w., w okresie nasilonej kolonizacji, trwały walki na lądzie

289

i morzu; ostateczna bitwa w tej wojnie rozegrała się na Równinie Lelatyńskiej. Do porażki Eretrii przyczyniła się jazda tessalska. Mimo przegranej miasto-państwo Eretria zyskało później jeszcze bardziej na znaczeniu. LEPIDUSA BUNT 78-77 p.n.e. Marek Emiliusz Lepidus (zm. ok. 77), konsul rzymski w 78, demagog, domagał się zniesienia reform Sulli, m.in. zwrotu Italikom ich ziem, z których ich wywłaszczono. Gdy mieszkańcy Etrurii (centralna Italia) podnieśli bunt, Lepidus poparł ich. Zebrał armię w północnej Italii i ruszył na Rzym, został jednak pokonany przez wojska Kwintusa Lutatiusza Katullusa (zm. 60) i Pompejusza Wielkiego (106-48). Lepidus i jego towarzysze uciekli na Sardynię, gdzie wkrótce potem Lepidus zmarł. Żołnierze Pompejusza zwyciężyli zwolenników w Italii północnej. LIBAŃSKA WOJNA DOMOWA 1958. Wybrany w 1952 na prezydenta Libanu Kamil Szamun utworzył rząd składający się głównie z chrześcijan (maronitów). Rząd ten nawiązał ściślejsze stosunki z Europą i Stanami Zjednoczonymi, natomiast libańscy muzułmanie, stanowiący około połowy ludności kraju, opowiadali się za ściślejszymi politycznie i ekonomicznie powiązaniami z państwami arabskimi. 9-13 maja 1958 muzułmanie podnieśli otwarty bunt przeciw rządowi Szamuna, wzniecając zamieszki na ulicach Tarabulusu i Bejrutu, stolicy Libanu. Nowo powstała Zjednoczona Republika Arabska (Egipt i Syria) przypuszczalnie podżegała do powstania przeciw prozachodniej polityce prezydenta Szamuna, którego rząd był bliski upadku po klęsce zadanej wojskom rządowym przez powstańców dowodzonych przez kilku przywódców muzułmańskich i wodza druzów Kamala Dżumblatta (1918-1977). Szamun, który nie chciał zrezygnować z prezydentury, zwrócił się o pomoc do Stanów Zjednoczonych. Prezydent Dwight D. Eisenhower (1890-

-1969) wydał rozkaz, by oddziały amerykańskie wchodzące w skład VI Floty wylądowały w pobliżu Bejrutu, wsparły rząd, zapewniły ochronę obywatelom amerykańskim i udaremniły ewentualną inwazję egipsko-syryjską (15-20 lipca 1958). Mniej więcej miesiąc później sytuacja została opanowana przez libański rząd i wojska libańskie, którym z pomocą przyszło 14 tysięcy żołnierzy amerykańskich. 23 września 1958 następcą Szamuna na stanowisku prezydenta został generał Fuad Szihab (1902-1973), maronita. Utworzono nowy gabinet składający się z czterech chrześcijan, trzech muzułmanów i jednego druza. Stany Zjednoczone uznały nowy rząd i w październiku tego samego roku wycofały swoje wojska z Libanu. LIBAŃSKA WOJNA DOMOWA 1975-1984.

Różne muzułmańskie ugrupowania libańskie - głównie szyici i druzowie stanowiący około połowy ludności - nie akceptowały Paktu Narodowego z 1943, który przyznał dominującą rolę w rządzie chrześcijanom (Partia Falangi, czyli falangiści), a właściwie maronitom. W Libanie, zwłaszcza na południu, w obozach dla uchodźców lub w bazach schronili się muzułmanie z Palestyny, a także partyzanci Organizacji Wyzwolenia Palestyny (OWP), którzy stąd dokonywali ataków na terytorium Izraela. Muzułmanie libańscy na ogół darzą OWP sympatią. 13 kwietnia 1975 falangiści napadli na autobus wiozący Palestyńczyków i zabili pasażerów; atak stał się bodźcem do wybuchu długiej i krwawej wojny domowej. Początkowo walczyły tylko koalicja lewicowych muzułmanów i prawicowi chrześcijanie; po napadzie chrześcijan na obozy uchodźców na początku 1976 do muzułmanów przyłączyła się OWP. Izrael zaopatrywał chrześcijan w broń; Syria, popierana przez Ligę Państw Arabskich, wysłała 30 tysięcy żołnierzy, którzy mieli przywrócić spokój w Libanie i wprowadzić w życie plan pokojowy (1976). Wybrany prezydent, Elias Sarkis (ur. 1924), maronita, korzystając z poparcia Syrii, Izraela, Stanów Zjednoczonych i Ara-

290

bii Saudyjskiej usiłował przywrócić autorytet rządu libańskiego. Do 1977 Liban został podzielony na strefę północną kontrolowaną przez wojska syryjskie i region przybrzeżny, gdzie władzę mieli chrześcijanie; na południu istniały enklawy opanowane przez lewicowych muzułmanów i OWP. Wkrótce wybuchły walki między Syryjczykami i milicją chrześcijańską, w czasie których wojska syryjskie ostrzelały chrześcijańską część Bejrutu, stolicy kraju. W odwecie za atak partyzantów OWP na Izrael wojska izraelskie wkroczyły do Libanu południowego (14 marca 1978), zniszczyły bazy OWP i zajęły Liban aż do rzeki El-Litani na północy. Izrael podporządkował się żądaniom Organizacji Narodów Zjednoczonych i wycofał się z tych terenów, które następnie zajęły pokojowe siły ONZ (1978). W 1980 Syria skoncentrowała wojska w dolinie Bekaa w Libanie środkowym i zainstalowała tam później radzieckie rakiety ziemia-powietrze (SAM-6). Gdy falangiści zajęli wzgórza wokół Zahle, w pobliżu strategicznej autostrady Bejrut-Damaszek, Syria rozpoczęła ofensywę przeciw nim; falangistom pomogło lotnictwo izraelskie, które zaatakowało Syryjczyków. Samoloty izraelskie zbombardowały również Bejrut w odwecie za atak rakietowy na północny Izrael dokonany przez OWP z terenu Libanu. Zawieszenie broni weszło w życie 24 lipca 1981. Oddziały Izraela, dążące do wyparcia z tych terenów partyzantów OWP, dotarły w 1982 do przedmieść Bejrutu i zmusiły Palestyńczyków do opuszczenia baz. Libański prezydent-elekt, falangista, Baszir Gemajel (1947-1982), wybrany na miejsce ustępującego Sarkisa, został zamordowany 14 września 1982. Prezydentem został jego brat, bardziej umiarkowany przywódca chrześcijan, Amin Gemajel (ur. 1942). Kilka dni później falangiści zamordowali 328 cywilów palestyńskich w obozach uchodźców w Sabrze i Szatili, w zachodnim Bejrucie (16-18 września 1982). Do Bejrutu przybyły siły pokojowe ONZ (amerykańska piechota morska, żołnierze brytyjscy, fran-

cuscy i włoscy). 18 kwietnia 1983 w wyniku zamachu bombowego na ambasadę Stanów Zjednoczonych w Bejrucie zginęło ponad 50 osób. Wojska Izraela wycofały się z libańskich gór Szuf, które po ciężkich walkach z chrześcijanami i armią libańską zajęli druzowie pod komendą Walida Dżumblatta (ur. 1947). W wyniku samobójczych zamachów bombowych na kwatery główne wojsk Stanów Zjednoczonych i Francji w Bejrucie 23 października 1983 zginęło 239 Amerykanów i 58 Francuzów. W Tarabulusie przeciwnicy OWP popierani przez Syrię zaatakowali przywódcę OWP Jasera Arafata (ur. 1929) i jego towarzyszy; i oblegali ich przez sześć tygodni, wreszcie grupa Arafata musiała się ewakuować 20 grudnia 1983 na greckim statku w czarterze ONZ. Okręty wojenne USA ostrzeliwały z morza pozycje Syryjczyków i druzów. Wobec możliwości rozpadu Libanu na kilka małych państewek Gemajel dążył do rozmów mających na celu pojednanie narodowe i rozwiązanie kwestii spornych dzielących falangistów, maronitów, druzów, sunnitów, szyitów i innych, oraz ustanowienie stabilnego rządu. Piechota morska USA opuściła Bejrut w lutym 1984, Liban zajęty jest nadal przez wojska syryjskie oraz izraelskie i podzielony między zwalczające się ugrupowania. LIBIJSKO-EGIPSKA WOJNA 1977. Wrogość miedzy Libią i Egiptem pogłębiła się znacznie w kwietniu i maju 1977, czego wyrazem były demonstracje pod placówkami dyplomatycznymi w obu krajach. Przywódca Libii, pułkownik Muammar al-Kadafi (ur. 1943) oskarżył Egipt o prowokowanie wojny w celu zagarnięcia libijskich pól naftowych. Egipt odrzucił oskarżenia. W czerwcu 1977 Kadafi wydał rozkaz, by 225 tysięcy Egipcjan pracujących i mieszkających w Libii opuściło ją do 21 lipca 1977. Wymiana ognia artyleryjskiego między wojskami przygranicznymi spowodowała wybuch czterodniowej wojny. W kilku bitwach na pustynnej granicy obie strony użyły czołgów i samolotów. W wyniku egipskiego ataku bom-

291

bowego wiele samolotów libijskich zostało zniszczonych na ziemi. Z misją pojednawczą wystąpił prezydent Algierii; 24 lipca strony zgodziły się na zawieszenie broni. Oba kraje poniosły ciężkie straty w ludziach i sprzęcie. LIGI LOMBARDZKIEJ WOJNY 1167-1183.

W XI i XII w. cesarze Świętego Cesarstwa Rzymskiego i papieże prowadzili długotrwałe walki. Spory dotyczyły spraw duchowych i dóbr doczesnych, chodziło zwłaszcza 0 inwestyturę opatów i biskupów. W latach 1154-1190 cesarz Świętego Cesarstwa Rzym skiego Fryderyk I Barbarossa (ok. 1125-1190) przeprowadził sześć wypraw wojennych do Italii, które miały na celu podporządkowanie Państwa Kościelnego (1154-1186), liczył również na rozciągnięcie swej władzy na miasta lombardzkie w pół nocnej Italii. Początkowo wojska Fryderyka zyskały przewagę i zdobyły miasta włoskie; cesarz zmusił papieża Aleksandra III (ok. 1105-1181) do szukania schronienia we Francji (1162), a na tronie papieskim zasia dali kolejno trzej cesarscy antypapieże (1159-1178). Czwarta wyprawa Fryderyka do Italii stała się powodem do zawiązania Ligi Lombardzkiej. Do Ligi przystąpiły Mediolan, Mantua, Wenecja, Padwa, Lodi 1 Brescia, a jej celem było stawienie oporu napadającej armii niemieckiej. Niemcy zdo byli Rzym, musieli jednak opuścić Italię z powodu szerzącej się w wojsku choroby podobnej do malarii. Aleksander rzucił klątwę na cesarza (1165) i zawarł sojusz z Ligą, która zbudowała twierdzę Alessandrię w celu obrony północnych przełęczy alpejskich. Piąta wyprawa Fryderyka (1174-1177) zakończyła się katastrofalną klęską w bitwie pod Legnano (29 maja 1176), w której wojska lombardzkie (pie chota uzbrojona w piki i jazda) rozbiły niemiecką jazdę rycerską. Fryderyk uciekł z Italii w przebraniu. Zwycięstwo to zapo wiadało późniejszą przewagę piechoty nad jazdą. W 1177 Fryderyk zawarł pokój w We necji z Państwem Kościelnym; sześcioletni rozejm z Ligą Lombardzką zamieniono na

pokój traktatem w Konstancji (1183), na mocy którego miasta lombardzkie zyskały pełną autonomię, ale pozostały lennem Fryderyka. Spory między Lombardią i Toskanią doprowadziły do szóstej wyprawy Fryderyka (1184-1186). W wyniku tej wyprawy Fryderykowi udało się osiągnąć trwałą władzę cesarstwa w Mediolanie i na pewnych obszarach w środkowej Italii. W 1183 Liga rozpadła się na rywalizujące ze sobą ugrupowania; wskrzeszono ją w 1226 w obliczu niebezpieczeństwa grożącego ze strony cesarza Świętego Cesarstwa Rzymskiego Fryderyka II (1194-1250), który znowu zgłosił swoje prawa do Lombardii. W bitwie pod Cortenuova (1237) wojska cesarskie rozbiły armię gwelfów z Mediolanu i Drugiej Ligi Lombardzkiej. Patrz także PAPIESKO-CESARSKA WOJNA 1228-1241. LIGI Z CAMBRAI WOJNA 1508-1510. Po

opanowaniu przez Wenecję Romanii, części Państwa Kościelnego, rozgniewany papież Juliusz II (1443-1513) w 1508 doprowadził do powstania Ligi Nieprzyjaciół Wenecji - cesarza Świętego Cesarstwa Rzymskiego Maksymiliana I (1459-1519), króla Francji Ludwika XII (1462-1515) i króla Hiszpanii Ferdynanda V Katolickiego (1452-1516) i innych państw dążących do odzyskania terenów zagarniętych przez Wenecję. Po opanowaniu Perugii na południu, armie Ligi ruszyły w kierunku Bolonii, największego miasta Romanii, i pobiły wojska weneckie pod Agnadello w 1509. Wenecja utraciła część swych terytoriów, a także Romanie. Jednak doszło wkrótce do rozdźwięków między członkami Ligi; wkrótce Liga się rozpadła. Papież zaczął obawiać się cudzoziemskich rządów w Italii. W rezultacie Wenecja odzyskała część swych strat, nigdy jednak nie wróciła do dawnej potęgi. Patrz także ŚWIĘTEJ LIGI WOJNA 1510-1514. LIJMOGES, MASAKRA W LIMOGES 1370.

W 1369 Anglicy, którzy nadal rościli sobie prawa do tronu francuskiego, podjęli na nowo STULETNIĄ WOJNĘ. Francuzi

292

przyjęli nową strategię wojskową: inspirowali powstania na obszarach należących do Anglików, prowadzili wojnę podjazdową przeciw nim, urządzali napady, zasadzki, nocne ataki, unikając przy tym walnych bitew. Jan z Gandawy (1340-1399), pragnąc dorównać swemu bratu Edwardowi, Czarnemu Księciu (1330-1376), dokonywał bezlitosnych napadów na Francuzów. Gdy zbuntowało się miasto Limoges, Anglicy pod dowództwem Jana i Edwarda (w tym czasie dotkniętego już śmiertelną chorobą) podkopali mury, wzięli szturmem miasto i zabili przeszło 3000 jego mieszkańców. Bunty wybuchły również w innych miastach francuskich. Anglicy zaczęli przegrywać; porażka w bitwie morskiej w 1372 i utrata Akwitanii oraz Bretanii w 1373 zmusiła ich do zawieszenia broni w 1374.

tewsko-polską przyznając Wilno Litwie. Walki toczyły się aż do podpisania przez Litwę i Rosję Radziecką traktatu w Moskwie 12 lipca 1920, na mocy którego Rosja Radziecka uznawała niepodległość Litwy. 9 października 1920 polskie oddziały generała Lucjana Żeligowskiego (1865-1947) niespodziewanie zajęły Wilno. Polacy zorganizowali rząd tymczasowy i 8 stycznia 1922 przeprowadzili plebiscyt, który wykazał, że większość mieszkańców Wilna chce unii z Polską. Doprowadziło to do zerwania stosunków między Polską a Litwą. Do końca 1922 Litwa uznana została za niepodległą republikę. Patrz także KŁAJPEDA, POWSTANIE w KŁAJPEDZIE 1923. LOPEZA WOJNA. Patrz PARAGWAJSKA WOJNA 1864-1870.

LIPCOWA REWOLUCJA FRANCUSKA. Patrz FRANCUSKA REWOLUCJA 1830.

LIPCOWA REWOLUCJA HISZPAŃSKA. Patrz HISZPAŃSKA REWOLUCJA 1854. LISTOPADOWA REWOLUCJA. Patrz PAŹDZIERNIKOWA REWOLUCJA ROSYJSKA 1917.

LITEWSKA WOJNA O NIEPODLEGŁOŚĆ 1918-1920. Po obaleniu caratu Litwa, do tej pory znajdująca się pod władzą Rosji, ogłosiła niepodległość (16 lutego 1918) (patrz BOLSZEWICKA REWOLUCJA 1917; PAŹDZIERNIKOWA REWOLUCJA ROSYJSKA

1917). Na Litwę wkroczyły wojska Rosji Radzieckiej, ale wyparli je Niemcy, którzy uznali nowe państwo. Po kapitulacji Niemiec (11 listopada 1918) w ŚWIATOWEJ WOJNIE I i wymuszonym wycofaniu się wojsk niemieckich z Litwy Rosja Radziecka ponownie zaatakowała Litwę i na początku stycznia 1919 zdobyła Wilno. Interwencja Polski zmusiła Armię Czerwoną do wycofania się z Wilna, co przyczyniło się do wybuchu ROSYJSKO-POLSKIEJ WOJNY 1919-1920. W grudniu 1919 mocarstwa sojusznicze określiły granicę li-

LORDA DUNMORE'A WOJNA 1774. W 1771 John Murray (1732-1809), czwarty hrabia Dunmore, dotychczasowy gubernator Nowego Jorku, został gubernatorem Wirginii. Ataki Indian (Szaunisów, Ottawa i innych) na białych myśliwych i osadników zmusiły lorda Dunmore'a do rozpoczęcia kampanii w celu pokonania czerwonoskórych. Wojsko wyruszyło w dwóch kierunkach; jeden oddział, złożony z około 1500 mieszkańców Wirginii pod komendą pułkownika Andrew Lewisa (1720-1781), ruszył na zachód w dół rzeki Kanawha, drugi oddział z fortu Dunmore^ (Pitt) w pobliżu obecnego Pittsburga (Pensylwania), pod wodzą lorda Dunmore'a, maszerował w dół rzeki Ohio. 10 października 1774 Szaunisi prowadzeni przez wodza Cornstalka (1720?-1777) zaatakowali Lewisa pod Point Pleasant u ujścia rzeki Kanawha w obecnej Wirginii Zachodniej. Ponieśli porażkę w całodniowej ciężkiej bitwie i uciekli. Później podpisali z lordem Dunmore'em traktat pokojowy w Camp Charlotte na równinie Pickway Plains w Ohio i przekazali Wirginii swoje prawa do Kentucky. Patrz także CRESAPA WOJNA 1774.

293

LOVEWELLA „WOJNA" 1725. Gdy W końcu 1724 kolonialny rząd Massachusetts wyznaczył nagrodę w wysokości 100 funtów za skalp indiański (patrz INDIAN ABNAKI WOJNA TRZECIA 1722-1725), John Lovewell (1691-1725), przedsiębiorczy farmer, poprowadził 87-osobową wyprawę w górę rzeki Merrimack w pobliżu jeziora Winnipesauke. Jego ludzie zaskoczyli dziesięciu śpiących Indian i wrócili do domu z ich skalpami (luty 1725). Wiosną 34-osobowa wyprawa Lovewella ruszyła na północ do południowego Maine. W niedzielę, 9 maja 1725, biali zostali zaatakowani przez około 80 Indian w pobliżu obecnego Fryeburga. Indianie zabili Lovewella i szesnastu innych uczestników wyprawy, pozostali uszli z życiem, gdyż Indianie wycofali się po śmierci swego czarownika. LUBEKI WOJNA 1531-1536. Lubeka, miasto portowe w północnych Niemczech, kierowniczy ośrodek Hanzy, związku miast, dążyła do utrzymania swej dominacji handlowej na Morzu Bałtyckim, przede wszystkim poprzez podporządkowanie sobie w tej dziedzinie Szwedów, Duńczyków i Holendrów. Pod pretekstem, że szwedzki książę (szwagier króla Szwecji Gustawa I [1496-1560]) nie spłacił długów wojennych, burmistrz Lubeki, Jiirgen Wullenwever (1488?-1537) nakazał konfiskatę statku szwedzkiego jako rekompensatę za poniesione straty. W odpowiedzi Gustaw nałożył embargo na wszystkie statki Lubeki w szwedzkich portach. Lubeka i jej hanzeatyccy sojusznicy, zachęcani i wspomagani przez rebeliantów duńskich, wypowiedzieli wojnę Szwecji oraz Danii i zdobyli miasta Malmó i Kopenhagę. Hanza nie zdołała utrzymać swoich zdobyczy. Dania i Szwecja pośpiesznie zawarły przymierze, po czym ich wojska wyparły najeźdźców i osiągnęły decydujące zwycięstwo nad flotą lubecką. Lubeka zgodziła się na zawarcie pokoju (traktat w Hamburgu, 1536) i nigdy nie odzyskała już monopolu na handel na Bałtyku. Traktat z 1536 przewidywał pewne ulgi celne dla statków Lubeki

i zawierał zobowiązanie do spłaty długów wojennych. Zmuszony do opuszczenia Lubeki Wullenwever został pojmany, uwięziony, poddany torturom i stracony (1537). Patrz także HRABIEGO WOJNA 1533-1530; KALMARSKA WOJSKA DOMOWA 1520-1523. LUBEKI WOJNA 1563-1570. Patrz DuŃSKO-SZWEDZKA WOJNA 1563-1570.

LUBOMIRSKIEGO ROKOSZ 1665-1667. Jerzy Sebastian Lubomirski (1616-1667), magnat, hetman polny koronny (odznaczył się w walkach z najeźdźcami szwedzkimi i siedmiogrodzkimi [1655-1660], a później Rosją [patrz ROSYJSKO-POLSKA WOJNA 1658-1667]), wraz z innymi możnowładcami usiłował przeszkodzić w wyborze króla (Lubomirski stanął na czele opozycji sprzeciwiającej się elekcji vivente rege i wzmocnieniu władzy królewskiej). W 1664 sejm polski za zdradę stanu skazał go na wygnanie. Zwolennicy Lubomirskiego zawiązali rokosz, w latach 1665-1668 zrywali sejmy, paraliżując działalność ustawodawczą. Wojska Lubomirskiego starły się z wojskiem królewskim i wygrały bitwę nad jeziorem Gopło 13 lipca 1666. Król Jan Kazimierz (1609-1672) utracił władzę i musiał zrezygnować z planów elekcji vivente rege. Lubomirski wycofał się na austriacki Śląsk. Osłabiając kraj w krytycznej fazie wojny z Rosją, Lubomirski zmusił Polskę do zawarcia traktatu w Andruszowie, na mocy którego Polska utraciła na rzecz Rosji większą część swoich ziem na wschodzie. Rokosz Lubomirskiego na długo przekreślił możliwość reformy ustroju Rzeczpospolitej. LUDWIKA XIV INWAZJA REŃSKA 1688-1689. Uzależnienie Kolonii od króla Francji Ludwika XIV (1638-1715) gwarantowało dostęp do dolnego Renu i dlatego miało duże znaczenie dla Francji, która już od 1681 sprawowała władzę w Strasburgu i innych miastach w tym regionie. Ludwik poczuł się urażony tym, że papież nie zaakceptował wysuniętego przez króla kań-

294

dydata na arcybiskupa Kolonii. Cesarz Świętego Cesarstwa Rzymskiego zajęty był w tym czasie wojną z Turkami na Bałkanach; korzystając z tego Ludwik wypowiedział Cesarstwu wojnę, wysuwając jako jej powody nominację arcybiskupa Kolonii, nieuwzględnienie praw gałęzi orleańskiej do Palatynatu i ufortyfikowanie Philippsburga. Rozpoczynając wojnę przypuszczał, że będzie krótkotrwała, ale podjęty przez Francję najazd spowodował wybuch ogólnoeuropejskiej AUGSBURSKIEJ LIGI WOJNY. Nie napotykając prawie oporu, wojska francuskie zajęły Palatynat, Trewir, Moguncję i Kolonię, potem dokonały brutalnego najazdu na Frankonię i Szwabię. Aby sterroryzować przeciwnika, planowo pustoszono zdobywane kraje, palono miasta i wsie. Cesarz i książęta niemieccy zawarli rozejm z Turkami, przerzucili pośpiesznie wojska do zachodnich Niemiec, wypowiedzieli wojnę Francji. Oswobodzili Frankonię, odzyskali Heidelberg. Francuzi wycofali się paląc po drodze Mannheim, Wormację, Spirę i inne miasta. W 1689 udało się odzyskać Moguncję i Bonn w Niemczech, oswabadzając w ten sposób obszary nad dolnym Renem; już po rozpoczęciu przez Ludwika starań o pokój Francuzi odzyskali Heidelberg; wskutek przypadkowego zaprószenia ognia pożar strawił całe miasto. Walki w Niemczech zakończyły się w 1689, ale dopiero w 1697 zawarto traktat pokojowy w Ryswick; Ludwik musiał zwrócić ziemie zdobyte w 1688, jednak zatrzymał Alzację i Strasburg. LUKKI l FLORENCJI WOJNA 1320-1323.

W kwietniu 1320 ambitny przywódca gibelinów Castruccio Castracani (1281-1328), władca Lukki, wypowiedział otwartą wojnę gwelfom z Florencji (gibelinowie i gwelfowie były to rywalizujące ugrupowania polityczne; gibelinowie wspierali cesarza, a gwelfowie papieża). Wojska Lukki spustoszyły terytoria florenckie. Castruccio sprzymierzył się z Pistoią, miastem w środkowej Italii; w połowie czerwca 1323 wojska Lukki grabiły tereny w odległości 15 km od

Florencji. Florencja prowadziła rozpaczliwe negocjacje i jednocześnie zbierała nową armię. Wspomagane przez wojska mediolańskie siły Lukki odniosły decydujące zwycięstwo nad Florencją w bitwie pod Altopascio w 1325. Na rozkaz Castruccio Castracaniego złupiono ziemie Florencji, by zyskać środki na spłatę długów wojennych i jeszcze raz zagrożono zajęciem Florencji, która zabiegała o pomoc u swych sojuszników gwelfów. Castruccio Castracani, panujący wówczas prawie nad całą Toskanią, wdał się w spór z papiestwem. Przerwał wtedy działania wojenne, wkrótce nagle zmarł. Zamieszanie po jego śmierci umożliwiło Florencji odzyskanie większości utraconych obszarów. LUTOWA REWOLUCJA FRANCUSKA. Patrz FRANCUSKA REWOLUCJA 1848.

LUTOWA REWOLUCJA ROSYJSKA 1917. BOLSZEWICKA REWOLUCJA rozpoczęła się w Piotrogrodzie (Sankt Petersburg) 8 marca 1917 (23 lutego według kalendarza starego stylu). Rewolucję poprzedziły spontaniczne strajki i rozruchy wśród robotników protestujących przeciw niskim zarobkom, brakowi żywności, klęskom ponoszonym na frontach ŚWIATOWEJ WOJNY I i korupcji w rządzie. Pewną rolę odegrało również niezadowolenie kobiet i młodzieży oczekujących w długich kolejkach po chleb. Strajki nasilały się, do protestów przyłączyli się studenci w powszechnej demonstracji pod hasłem „Chleba, pokoju i wolności". Car Mikołaj II (1868-1918) nakazał stłumić strajki i zamieszki, ale wojska stacjonujące wówczas w Piotrogrodzie nie były w stanie wykonać tego rozkazu. 10 marca 1917 zbuntowali się żołnierze w Moskwie, nastąpiło całkowite załamanie dyscypliny w armii; policjanci usiłujący przywrócić porządek zostali zabici. Duma (zgromadzenie narodowe) nie usłuchała rozkazu cara z 11 marca, nakazującego odroczenie obrad. Car wydał rozkaz, aby do Piotrogrodu skierowano wojska z frontu, ale rozkazu nawet nie wysłano. Wybrana rada robotni-

295

ków i żołnierzy kierowała obroną Piotrogrodu. W celu przeciwdziałania zagrożeniu ze strony radykalnej rady i zachowania monarchii Komitet Dumy powołał 15 marca (2 marca według kalendarza starego stylu) rząd tymczasowy, na którego czele stanął książę Gieorgij Lwów (1861-1925). Car Mikołaj abdykował. Patrz także KORNIŁOWA Pucz 191?; PAŹDZIERNIKOWA PVEWOLUCJA 1917. LUZYTANÓW WOJNA 154-139 p.n.e. Lu-

zytanie, grupa walecznych plemion celtyckich zamieszkująca tereny obecnej Portugalii środkowej i zachodniej Hiszpanii, walczyła z Rzymem w czasie CELTYBERYJ-SKICH WOJEN. Chwycili za broń w 154, odnieśli wielu zwycięstw nad Rzymianami, największe w 151. Pokój z Celtyberami w 151 umożliwił Rzymianom skoncentrowanie sił przeciw Luzytanom, którzy zmuszeni zostali w 150 do układu pokojowego. Po jego zawarciu z rozkazu prokonsula rzymskiego zamordowano tysiące Luzytanów. Ocalały z tej masakry Wiriatus (zm.

139), pasterz, zebrał swoich współplemieńców, by przeciwstawić się Rzymianom i w 146 rozpoczął prowadzenie partyzantki; wielokrotnie zadawał Rzymianom poważne straty. Jedna z armii rzymskich została zaskoczona przez Wiriatusa, który jednak nie wykorzystał okazji do wybicia Rzymian, lecz zawarł z nimi pokój i puścił ich wolno. Opór Luzytanów załamał się po zamordowaniu Wiriatusa przez zdrajcę przekupionego przez Rzymian. Patrz także NUMANTYJSKA WOJNA 137-133 p.n.e..

LY BONA POWSTANIE 541-547. W 541

w Nam Viet, czyli Annamie, wybuchło powstanie pod wodzą Ly Bona (zm. 547), Wietnamczyka chińskiego pochodzenia, skierowane przeciw uciskowi chińskiego gubernatora (patrz CHIŃSKI PODBÓJ NAM YIETU 111 p.n.e.). Wojsko Ly Bona wypędziło Chińczyków i odparło atak (543) królestwa Czampy z południa. Ly Bon ogłosił się królem, nie zdołał jednak utrzymać władzy; w 547 Chińczycy zwyciężyli go i zabili.

296

Ł ŁACIŃSKIEGO l BIZANTYJSKIEGO CESARSTWA WOJNA PIERWSZA 1204-1222.

Czwarta krucjata (patrz KRUCJATY) doprowadziła do opanowania Konstantynopola, stolicy cesarstwa bizantyjskiego, przez krzyżowców. Proklamowali oni cesarstwo łacińskie, znane również jako Romania; jego cesarzem obwołano Baldwina II (1171-1205). Dużą część ziem, które miały należeć do tego cesarstwa, trzeba było dopiero zdobyć; cesarstwo miało licznych wrogów zewnętrznych i wewnętrznych, stąd też był to twór słaby. W 1205 pod Adrianopolem (Edirne) wojska bułgarsko-połowieckie zadały ciężką klęskę siłom cesarstwa łacińskiego. Baldwin dostał się do niewoli i Latynowie musieli wycofać się z Azji Mniejszej. W 1206 drugim cesarzem został Henryk z Flandrii (1174?-1216); po próbie najazdu na Azję Mniejszą musiał podpisać dwuletnie zawieszenie broni z władcą nowo powstałego greckiego cesarstwa nicejskiego, które opanowało znaczną część terytoriów cesarstwa bizantyjskiego. Łacinnicy zawarli potem tajne przymierze z Turkami seldżuckimi, którzy od 1209 walczyli z cesarstwem nicejskim. Porażka Latynów w 1211 zachęciła cesarstwo nicejskie i pomogła mu osiągnąć kilka niewielkich zwycięstw w 1212 oraz zawieszenie broni w 1214, na mocy którego cesarstwo łacińskie uznało cesarstwo nicejskie i obiecało szanować jego granice. Henryk zmarł w 1216, co także przyczyniło się do osłabienia siły i morale cesarstwa. W 1219 Słowianie z południa uznali cesarstwo nicejskie za dziedzica cesarstwa bizantyjskiego i ośrodek prawosławia. Po 1222, gdy cesarstwo nicejskie wypar-

ło Seldżuków, do cesarstwa łacińskiego należał już tylko Konstantynopol. Druga wojna łacińskiego i bizantyjskiego cesarstwa 1224-1237. Cesarz nicejski Jan III (zm. 1254) w 1224 wraz ze swoim sojusznikiem, carem bułgarskim Iwanem II (zm. 1241) zdobyli należące do cesarstwa łacińskiego ziemie w Azji Mniejszej i wyspy na Morzu Egejskim, nie zdołali jednak opanować Konstantynopola. Iwan przeszedł potem na stronę cesarstwa łacińskiego. Mimo to do 1225 Jan zajął prawie całe terytorium cesarstwa łacińskiego w Azji Mniejszej, ale stracił Trację na rzecz Epiru. Baldwin II (1217-1272), wówczas małoletni, obwołany został w 1228 cesarzem cesarstwa łacińskiego, a regentem został Iwan. W 1231 do Baldwina przyłączył się Jan z Brienne (1170-1237); Iwan przestał być regentem; wypowiedział cesarstwu wojnę; w 1235 jego wojska obiegły Konstantynopol, ale w 1236 zostały odparte. Trzecia wojna łacińskiego i bizantyjskiego cesarstwa 1261-1267. Po 1250 zaczął się ostateczny upadek cesarstwa łacińskiego. Michał VIII Paleolog (1225-1282), który w prawdziwie bizantyjskim stylu uzurpował sobie tron cesarstwa nicejskiego, odebrał w 1259 Konstantynopol łacinnikom i wskrzesił cesarstwo bizantyjskie. Kosztowna wojna z Epirem doprowadziła z kolei do walki z Karolem I (1227-1285), królem Sycylii i Neapolu. W 1261 Michai został cesarzem i zaczął konsolidację sił cesarstwa bizantyjskiego do walki z licznymi wrogami. Również w 1261 cesarstwo podpisało traktat z Genuą i odniosło zwycięstwa w walkach z łacinnikami na Peloponezie oraz wyspach greckich. W1262 Michał zwyciężył

297

Bułgarów, a w 1263, po porażce floty genueńskiej, zawarł sojusz z Wenecją. Na początku 1264 Bizancjum pokonało Epir, ale jeszcze w tym samym roku doznało poważnej klęski pod Makry-Plagi. Do 1267, w wyniku zwycięstw w małych potyczkach oraz w bitwach morskich, a także dzięki zręcznej dyplomacji (w tym również krótkotrwałej unii Kościoła rzymskokatolickiego i wschodniego) Michał wskrzesił cesarstwo bizantyjskie i unikając większych wojen zapewnił mu bezpieczeństwo oraz względny spokój. Patrz także BIZANTYJSKA WOJNA DOMOWA 1222-1224; BIZANTYJSKA WOJNA DOMOWA 1259; BIZANTYJSKA WOJNA 1207-1211; KRUCJATA CZWARTA 1202-1204; KRUCJATA SZÓSTA 1228-1229; KRUCJATA ÓSMA 1270. ŁOTEWSKA WOJNA O NIEPODLEGŁOŚĆ 1919-1920. Po klęsce Niemiec w ŚWIATOWEJ WOJNIE I Łotwa proklamowała

niepodległość; premierem nowego państwa został Karlis Ulmanis (1877-1940). Na początku stycznia 1919 wojska Rosji Radzieckiej wkroczyły na terytorium Łotwy i zdobyły Rygę, w której ustanowiono władzę rad. Wojska niemiecko-łotewskie, za przyzwoleniem aliantów, zmusiły wojska Rosji Radzieckiej do odwrotu w marcu 1919. Choć traktat wersalski zobowiązał Niemców do opuszczenia kraju, podjęli oni próbę zajęcia Łotwy, zostali jednak wyparci pod koniec listopada 1919. Rosja Radziecka ponownie próbowała zająć Łotwę, ale w styczniu 1920 pod naciskiem aliantów wycofała się z jej terytorium. Miesiąc później Łotwa i Rosja Radziecka zgodziły się na zawieszenie broni. W traktacie podpisanym w Rydze 11 sierpnia 1920 Rosja Radziecka uznała niepodległość Łotwy (w 1940, w czasie ŚWIATOWEJ WOJNY II, po zajęciu Łotwy przez wojska ZSRR, kraj ten został jedną z republik radzieckich).

298

M MACDONALDÓW REBELIA 1411. Wzięcie do niewoli w 1406 króla Szkocji Jakuba I (1394-1437) i jego 18-letnie uwięzienie w Anglii, pozwoliło baronom szkockim na uzyskanie znacznej władzy. W północno-zachodniej Szkocji członkowie klanu Macdonaldów tytułowali się „królami Wysp" i zachowywali się jak autonomiczni władcy. Doszło do zatargu Donalda Macdonalda z regentem Robertem Stewartem księciem Albany o hrabstwo Ross, wojska Macdonaldów wspierane przez Macleanów wyruszyły w 1411, by zdobyć Aberdeen. Armia Macdonaldów pod dowództwem głowy Macleanów, Czerwonego Hektora, stoczyła z siłami regenta nie rozstrzygniętą, ale zaciętą bitwę pod Red Harlaw. Czerwony Hektor poległ, armia Macdonaldów wycofała się i nastąpił długi okres spokoju. Patrz także DUBHA REBELIA 1501-1503; OGA REBELIA uso. MACEDOŃSKA WOJNA PIERWSZA 215-205 p.n.e. Macedonia była w starożytności państwem wojowniczym. Ambitny król macedoński, Filip V (238-179), dążył do powiększenia swojego państwa. Gdy Rzymianie zajęci byli walką z Kartaginą (patrz PUNICKA WOJNA DRUGA 218-202 p.n.e.), rozpoczął wojnę z Rzymem na wschodzie. Rzymianie nie zawarli przymierza przeciw Macedonii ze Związkiem Etolskim, walki między tymi dwoma państwami ciągnęły się przez 10 lat, nie przynosząc rozstrzygnięcia. Filip skierował potem uwagę na południe, na greckie miasta-państwa i tam usiłował poszerzyć strefę swoich wpływów. Do tej pory w sporach między państwami greckimi Rzym zajmował stanowisko neutralne, teraz

jednak uznał, że nadarza się okazja rozszerzenia strefy wpływów, przeto włączył się do nowej wojny. Druga wojna macedońska 200-196 p.n.e. Rzymskie legiony zdecydowanie pokonały falangę Filipa V w bitwie pod Kynoskefalaj w 197, zmuszając Macedończyków do wycofania się z całej Grecji. Filip musiał zapłacić wysoką kontrybucję Rzymowi, który ogłosił, że przyniósł wolność państwom greckim i objął nad nimi łaskawy protektorat. Po objęciu tronu w 179 syn Filipa, Perseusz (212?-166), zaczął zawiązywać przymierza z różnymi państwami greckimi. Wzbudziło to niezadowolenie Rzymu i wybuchła nowa wojna. Trzecia wojna macedońska 172-167 p.n.e. Rzymianie odnieśli zwycięstwo pod Pydną, w południowo-wschodniej Macedonii. Perseusz został odesłany do Rzymu w kajdanach, a Macedonię podzielono na cztery republiki. Eksperyment ten nie powiódł się; republiki stale popadały w konflikty. W 152 pretendent do tronu usiłował przywrócić monarchię i spowodował tym wybuch czwartej wojny. Czwarta wojna macedońska 151-146 p.n.e. W wojnie tej doskonała armia rzymska rozbiła wojska macedońskie. Tym razem Macedonia została wcielona do Rzymu i stała się prowincją przyszłego imperium rzymskiego, które miało powstać niebawem. MACEDOŃSKIE POWSTANIE 1902-1903.

Aby wzmocnić swoje roszczenia do Macedonii, którą pragnęły zająć także Serbia i Grecja, Bułgaria powołała w 1899 komisję macedońską, kierowaną z centrali w Sofii. Celem działania komisji było ustanowienie

299

autonomii Macedonii, pod nadzorem (za przyzwoleniem Turcji) bułgarskiego przedstawiciela. Częścią planu Bułgarii było wzmocnienie posunięć dyplomatycznych niejawną działalnością terrorystyczną. W tym celu wysłano do Macedonii bandy rewolucjonistów zwanych komitadżi, które przyczyniły się do wybuchu powstania w latach 1902-1903. Komitadżi zamordowali rumuńskiego profesora, nie zgadzającego się z argumentami komisji macedońskiej, oraz porwali amerykańską misjonarkę. Działania te zmusiły Austrię i Rosję do zgłoszenia propozycji reform w wilajetach (okręgach administracyjnych) Salonik, Monastiru (Bitola) i Kosowa (1903). Choć zaakceptowane przez Turcję, reformy te nigdy nie zostały wprowadzone w życie. Dalsze spory wewnętrzne doprowadziły do wybuchu BAŁKAŃSKIEJ WOJNY PIERWSZEJ i podziału Macedonii między trzy rywalizujące państwa. MACHABEUSZY POWSTANIE 168-143 p.n.e. Machabeusze, ród pobożnych Żydów, był znany z przywiązania do swobód religijnych i politycznych. Gdy Antioch IV Epifanes (zm. 163), król Syrii z dynastii Seleucydów, zbezcześcił Świątynię w Jerozolimie i usiłował zmusić Żydów do przyjęcia obrzędów pogańskich, kapłan żydowski Matatiasz (zm. 166) stawił opór i zabił syryjskiego żołnierza. Uciekł potem z synem w góry i rozpoczął długotrwałą walkę partyzancką z Syryjczykami. Po śmierci Matatiasza jego syn Juda Machabeusz (zm. 161) został przywódcą powstańców żydowskich i zwyciężył dwie wysłane przeciw niemu armie syryjskie. W 165 Juda odbił Jerozolimę i ponownie wyświęcił Świątynię. Gdy Juda poległ w walce z trzecią armią syryjską, przywódcą żydowskim został jego brat Jonatan (zm. 143). Jonatan był zdolnym dyplomatą; zawarł traktat o przyjaźni z Rzymem i Syrią, został jednak oszukany przez wodza syryjskiego, który zaproponował pokój, a potem uwięził i zabił Jonatana oraz wziętych do niewoli żołnierzy żydowskich. Ostatni brat,

Szymon (zm. 135) budował na terenie całej Judei (południowa Palestyna) twierdze i warownie; król syryjski uznał go za arcykapłana, gubernatora i przywódcę Żydów. Przez pewien okres Judea cieszyła się niepodległością i pokojem, ale po śmierci Szymona zaczęły się wewnętrzne spory i częste napady Seleucydów syryjskich oraz sąsiadujących plemion arabskich. Patrz także SELEUCYDÓW WOJNA z EGIPTEM 109-168 p.n.e. MACKENZIEGO POWSTANIE 1837. Dziennikarz kanadyjski William Lyon Mackenzie (1795-1861), gorący rzecznik republikańskiej formy rządów w Górnej Kanadzie (Ontario), nawoływał do obalenia kliki sprawującej władzę, Rodzinnej Zgody, zdominowanej przez Brytyjczyków. Około 800 zwolenników Mackenziego usiłowało ustanowić tymczasowy rząd w Toronto, ale niepowodzenie zmusiło ich do ucieczki na wyspę Navy na rzece Niagara. Tam Mackenzie proklamował rząd. Kanadyjczycy wierni rządowi Górnej Kanady przeprawili się przez rzekę i spalili parowiec USA Caroline dowożący żywność powstańcom Mackenziego. Mackenzie opuścił wyspę i uciekł do Stanów Zjednoczonych, gdzie spędził w więzieniu 11 miesięcy za pogwałcenie praw o neutralności. Po ogłoszeniu powszechnej amnestii wrócił do Kanady w 1849. Patrz także PAPINEAU POWSTANIE 1837. MADAGASKARSKIE POWSTANIE 1947-1948. W 1946 Madagaskar został zamorskim terytorium Francji, co przyczyniło się do powstania na wyspie pierwszej oficjalnie istniejącej partii politycznej, Ruchu Narodowego na rzecz Odrodzenia Madagaskaru (MDRM). Celem ruchu było uzyskanie niepodległości dla Madagaskaru. Po niespełna roku malgascy nacjonaliści wzniecili powstanie we wschodniej części wyspy. Po przybyciu posiłków francuscy żołnierze stacjonujący na wyspie po krwawych walkach zdławili powstanie (w walkach zginęło ponad 11 tysięcy osób). MDRM zdelegalizo-

300

wano, walki partyzanckie trwały przez cały 1948. Po 10 latach Francja zezwoliła, by sami tubylcy zdecydowali o swoim losie; w referendum ludność wypowiedziała się za autonomią w ramach Wspólnoty Francuskiej. 14 października 1958 proklamowano Republikę Malgaską, która zyskała pełną niepodległość w 1960. MADAGASKARU WOJNY Z FRANCJĄ 1883-1885, 1895. W 1882 Francja rozciągnęła protektorat nad północno-zachodnią częścią Madagaskaru. Howa, najliczniejsza grupa tubylców, odmówiła uznania protektoratu. Wcześniej - na mocy traktatu z 1868 - Francja zgodziła się na władanie Howów całą wyspą; w 1882 odrzuciła go jednak, uznając zamiast tego wcześniejsze traktaty zawarte z lokalnymi wodzami, którzy oddali Francji wyspy u wybrzeża północno-zachodniego. Po odrzuceniu przez rząd Howa francuskich żądań francuskie okręty ostrzelały przybrzeżne miasta Majunga i Tamatawa; żołnierze francuscy zajęli je w czerwcu 1883. Francuzi utworzyli armię złożoną z tubylców, która po dwóch latach chaotycznych walk pomogła im zawrzeć porozumienie w 1885. Howa uznali francuski protektorat, a także zaakceptowali istnienie francuskiej osady w Diego-Suarez na północnym krańcu wyspy; zgodzili się również na obecność francuskiego rezydenta w stolicy Tananariwie. Później rząd Howów stawiał Francuzom coraz silniejszy opór. Pozycję Francji wzmocniło jednak uznanie 1890 przez Wielką Brytanię Madagaskaru za protektorat francuski. W 1895 w Majundze na Madagaskarze wylądował francuski korpus ekspedycyjny w sile 15 tysięcy żołnierzy. Po pewnej zwłoce z powodu chorób i trudności transportowych ekspedycja ruszyła w głąb wyspy, w kierunku Tananariwy. Po ostrzale artyleryjskim stolica szybko skapitulowała (30 września 1895); pod rządami Francuzów tubylcza królowa stała się jedynie figurantką. W 1896, po ogłoszeniu Madagaskaru kolonią francuską wybuchło powszechne powstanie. Porządek ostatecznie przywrócił

francuski gubernator generalny Joseph S. Gallieni (1849-1916), który w 1897 zdetronizował i zmusił do opuszczenia wyspy królową, położył kres supremacji Howów i zrównał w prawach wszystkie plemiona malgaskie. MADURAJU BUNT 1334-1335. Władza sułtanatu w Delhi okazała się niezbyt trwała; przyczyniała się do tego feudalna struktura rozległych terytoriów i częste powstania wybuchające w małych hinduskich królestwach. Wydawało się, że ustanowienie rządów prowincjonalnych rozwiązało problem powstań, jednak w 1334 mianowany przez Delhi gubernator Maduraju, Turek, spokrewniony z nową dynastią Tuglaków w Delhi, ogłosił niepodległość sułtanatu Maduraju ze stolicą w Gulbardze. Od 1311 Maduraj był prowincją (patrz DELHIJSKIEGO SUŁTANATU NAJAZDY NA POŁUDNIOWE INDIE

1307-1313) i podlegał bezpośrednio Delhi. Delhi posłało do Maduraju wojsko, ale nie zdążyło ukarać winowajcy, gdyż powstania, jakie wybuchły w Lahaurze i samym Delhi, zmusiły wojsko do powrotu na północ (1335). Patrz także BAHMANIDÓW SUŁTANATU WOJNA z SUŁTANATEM DELHIJSKIM 1340-1347; WlDŻAJANAGARU PODBÓJ MADURAJU 1378.

MADZIARÓW NAJAZDY NA FRANCJĘ 907-954. Po najazdach na Niemcy Madziarzy dotarli do Francji (907). Wojownicy madziarscy przeprawili się przez Ren i nękali Alzację oraz wschodnią część Francji, a zwłaszcza Burgundię. W latach 917-919 najeżdżali Burgundię zagrażając samemu sercu królestwa. Król Francji Karol III Prostak starał się o pomoc swoich baronów w walce z Madziarami, ale bezskutecznie; bezpośrednią przyczyną nieskuteczności obrony francuskich Karolingów była rywalizacja między różnymi książętami i baronami. Ta rywalizacja wyjaśnia: niepowstrzymany najazd Madziarów w 926, którzy dotarli do Atlantyku, zagrożenie Reims, a później zniszczenie Burgundii w 937, mimo oporu wojsk francuskich pod wodzą pechowego

301

króla Burgundii Raula (Rudolfa) (zm. 936). Najeźdźcy nadal pustoszyli Francję i północną Italię, w 951 najechali Akwitanię. W 954 znaleźli się na obrzeżach Cambrai, Laonu i Reims, wielki najazd Madziarów sięgnął wówczas od północno-wschodniej Francji na południe, poprzez Burgundię, przełęcz Św. Bernarda aż do Italii. Patrz także LECHOWE POLE, BITWA NA LECHOWYM POLU 955.

MADZIARÓW NAJAZDY NA NIEMCY 894-955. W końcu IX w. siedem plemion madziarskich zostało wypartych przez Pieczyngów ze swych dotychczasowych siedzib w stepach na północnych brzegach Morza Czarnego. Około 894 lub 896 Madziarzy najechali Panonię (obecnie wschodnia Austria, zachodnie Węgry i część Jugosławii) opanowując te tereny w pełni ok. 900. Ich głównym wodzem był Kurszan (zm. 904), jego następcą został Arpad. Już w 862 najechali państwo wschodniofrankońskie. Z Panonii Madziarowie organizowali najazdy we wszystkich kierunkach. Ich najazdy w latach 902-906 doprowadziły do upadku państwa wielkomorawskiego, pokonali armię bawarską pod Ennsburgiem. W latach 898-955 dokonali 33 najazdów, dotarli na północy do Bremy, na południu do Otranto, na zachodzie do Orleanu, a na wschodzie do Konstantynopola (Stambuł). Wiele z tych najazdów dotknęło Niemcy, zwłaszcza Saksonię i Turyngię w 908, Bawarię w 909 i 910 (w 909 ponieśli porażkę, w 910 odnieśli zwycięstwo pod Augsburgiem) i Alzację w 917. W latach 919-936, za panowania niemieckiego króla Henryka I Ptasznika (876P-936), Madziarzy zachowywali się stosunkowo spokojnie, zwłaszcza w okresie dziewięcioletniego rozejmu, który zawarto po wzięciu do niewoli w 924 przywódcy Madziarów. Henryk ufortyfikował miasta w Saksonii i zreformował wojsko. W 933 zerwał rozejm i odniósł zwycięstwo nad Madziarami pod Merseburgiem - zajął ich obóz i zmusił do ucieczki. Po 936 sytuacja uległa zmianie, gdyż cesarz Świętego Cesar-

stwa Rzymskiego Otton I (912-973) toczył wojnę w kraju o następstwo tronu; mimo to w Turyngii i Saksonii zmuszono Madziarów do odwrotu, odparto również najazdy na Bawarię w latach 948-949. W latach 951-954 Madziarzy zostawili cesarstwo w spokoju i najeżdżali Francję, w 954 znowu wdarli się do Niemiec i ponieśli tam katastrofalną klęskę na Lechowym Polu (patrz LECHOWE POLE, BITWA NA LECHOWYM POLU 955). MAGI-MAGI POWSTANIE 1905-1907. Tubylcze ludy Niemieckiej Afryki Wschodniej (Tanzania) były głęboko niezadowolone z podatków i przymusowej pracy dla nowych panów z Europy. Napięcie wśród miejscowych plemion wzrosło po wprowadzeniu przez Niemców nieprzemyślanej, eksperymentalnej uprawy bawełny zamiast płodów żywnościowych. Wśród tubylców szerzyła się wiara w to, iż wypicie cudownej wody, zwanej magi, ochroni przed bronią palną. Podniesieni tym na duchu tubylcy wzniecili bunt przeciw Niemcom. Powstanie ogarnęło bardzo szybko całe terytorium; Niemcy byli bardzo zaskoczeni i początkowo nie reagowali. Okrutne akcje wojska i stosowana taktyka spalonej ziemi doprowadziły po dwóch latach do stłumienia powstania. Według przybliżonych szacunków życie straciło 200 tysięcy tubylców; część zginęła w walce, część z głodu i chorób, a część powieszono. Patrz także NIEMIECKIE WOJNY KOLONIALNE w AFRYCE 1903-1908. MAHABATA-CHANA BUNT 1626-1627. Cesarz Dźahangir (1569-1627) utrzymał się na mogolskim tronie wyłącznie dzięki pomocy wodza Mahabat-chana (zm. 1634) (patrz SZAHDŹAHANA BUNT 1622-1626). CeS3-

rzowa Nur Dźahan nie była jednak z tego zadowolona; obawiała się rosnącej potęgi i popularności Mahabata-chana i gniewało ją, że wódz nadal widzi w Churramie (Szahdźahan [1592-1666]) następcę tronu, a nie bierze pod uwagę wysuniętego przez nią kandydata. Nakłoniła cesarza, aby mianował

302

Mahabata-chana gubernatorem odległego Bengalu, pozornie w nagrodę za służbę, a później obrzuciła go fałszywymi oskarżeniami i namówiła Dźahangira, by rozkazał mu wrócić do Lahauru i stawić się przed sądem. Mahabat-chan nie usłuchał rozkazu, poprowadził wojska na dwór w Pendżabie i po odmowie udzielenia mu posłuchania pojmał Dźahangira. Nur Dźahan uciekła z wybranym przez siebie kandydatem do tronu, ale nie zdołała uwolnić cesarza. Dźahangir dzięki podstępowi uratował się i uciekł do Kaszmiru. Mahabat-chan pośpieszył do Churrama przebywającego w regionie Dekan, gdzie nakłoniono go, by ukorzył się przed cesarzem. W tym czasie jednak cesarz zmarł i Mahabat-chan uniknął kary. Kandydat cesarzowej do tronu skradł w Lahaurze skarby cesarskie, ale złapano go i za karę oślepiono. Cesarzowa wspaniałomyślnie zgodziła się wycofać z życia publicznego. Churram zdobył tron; by go bezpiecznie zachować, zastosował metodę Turków osmańskich - zgładził wszystkich rywali (brata, dwóch bratanków i dwóch kuzynów). Wstąpił na tron jako cesarz Szahdźahan 24 stycznia 1628. Patrz także MOGOŁÓW WOJNA DOMOWA 1057-1659.

wracanie niewiernych. Pod koniec życia Mahmuda w skład jego królestwa wchodził Kaszmir, Pendżab i większa część obecnego Iranu, który był w 977 terenem jego pierwszego najazdu. Trzy najazdy na Indie zasługują na szczególną uwagę. 15-tysięczna lekka jazda była w 1001 tak doskonale wyćwiczona, że zdołała pobić w pobliżu Peszawaru trzykrotnie większą armię indyjską; indyjski wódz poległ w bitwie. Odnowionej armii Pendżabu omal nie udało się pokonać Gaznawidów w 1108, ponownie w pobliżu Peszawaru; atak około 30 tysięcy żołnierzy indyjskich zmusił Gaznawidów do odwrotu, ale indyjskie słonie wpadły w panikę, co pozwoliło nieprzyjacielowi na przegrupowanie sił i zwycięstwo. Po tej bitwie Pendżab został przyłączony do Ghazni. Chciwość Mahmuda ujawniła się podczas najazdu na południową prowincję nadbrzeżną Kathiawar; zdobył tam Somnath i ograbił ze wszystkich skarbów bogatą świątynię hinduską, zabierając nawet ozdobne wrota. Na podbitych ziemiach sprawował surowe rządy, jednakże nie nawracał siłą na islam, korzystał nawet z wojsk hinduskich nie obawiając się buntu, jaki mogłaby wywołać jego grabież i bezczeszczenie przybytków hinduskiego kultu.

MAHDYSTÓW WOJNA. Patrz SuDAŃSKA WojNA 1881-1885.

MAHMUDA Z GHAZNI PODBOJE ek. 10001030. Zdobywca • północno-zachod-nich Indii, a po 998 trzeci turecki władca Ghazni (królestwa obejmującego dzisiejszy Afganistan i północno-wschodnią część Iranu) Mahmud (971-1030) był pierwszym najeźdźcą Indii, który kierował się zasadami islamu. W czasie siedemnastu najazdów dokonanych w latach ok. 1000-ok. 1026 wojska Mahmuda zniszczyły wiele świątyń i ośrodków kultu hinduskiego jako przybytków pogańskich. Wydaje się jednak, że prawdziwym celem podbojów było zdobycie łupów, które miały przekształcić Ghazni w drugi Bagdad (który ok. 800 był najwspanialszym miastem islamu), a nie na-

MAJÓW POWSTANIE. Patrz HISZPAŃSKI PODBÓJ JUKATANU 1527-1546.

MAJSURU WOJNA PIERWSZA 1767-1769.

Brytyjska Kompania Wschodnioindyjska założona w 1600 w celu złamania monopolu Holendrów w Indiach, rozwijała się stosunkowo dobrze do XVIII w. Rozpad imperium Mogołów, z którym utrzymywała dobrą współpracę, oraz konkurencja Francuzów spowodowały, że kompania dla ochrony swego istnienia podbiła państwa indyjskie. Podczas walk o władzę w Bengalu (do 1765), kompania napotkała dwóch wielkich konkurentów - Majsur (Karnatik) i konfederację Marathów (patrz MARATHÓW WOJNA PIERWSZA 1775-1782). Majsur, państwo hinduskie, przejęte w 1762 przez Hajdara Ali

303

Chana (1722-1782), byłoby korzystnym sojusznikiem w walce z Marathami, ale w 1767 brytyjska Kompania Wschodnioindyjska zraziła Hajdara i nie zmieniła swego postępowania aż do faktycznego upadku Majsuru (1799). Kompania zaatakowała Majsur w 1767 i odnosiła zwycięstwa, dopóki jej sojusznicy (Hajdarabad i Marathowie) nie wycofali się w 1768. Potem Hajdar zaczął zwyciężać i zagroził nawet głównej siedzibie zarządu kompanii w Madrasie. W 1769 zawarto pokój, którego warunki w rzeczywistości narzucił Majsur. Druga wojna Majsuru 1780-1784. Wierzyciele Arkom zmusili jego nababa (zarządcę), aby z pomocą Anglików zaatakował Majsur i spłacił długi. Hajdar Ali zawarł przymierze z konfederacją Marathów i odpowiedział zaciętym atakiem. Armia Hajdara pojawiła się pod murami Fortu St. George'a (1780); niewiele brakowało, a kompania straciłaby Goa. W celu zabezpieczenia Madrasu przed atakami Marathów weszli tam brytyjscy żołnierze (1780), a wówczas Marathowie wycofali się i zawarli odrębny pokój. Hajdar Ali zmarł w 1782, a obiecana francuska pomoc przyszła zbyt późno, by pomóc jego synowi, sułtanowi Tipu (Tipoo) (1749-1799); Majsur został pokonany. W1784 traktat w Mangalur przywrócił stan, jaki istniał przed 1780. Trzecia wojna Majsuru 1790-1792. Tipu, młody i ambitny, ale nie tak utalentowany i rozsądny jak jego ojciec nadal niepokoił się poczynaniami brytyjskiej Kompanii Wschodnioindyjskiej, która pod zarządem lorda Charlesa Cornwallisa (1738-1805) dążyła do zagarnięcia Majsuru. Kompania potrzebowała jedynie pretekstu do ataku. Cornwallis wyłączył Tipu z listy „przyjaciół" kompanii, a w odpowiedzi Tipu zaatakował. Mimo że konfederacja Marathów i Hajdarabad nie weszła w sojusz z Majsurem, wojska Tipu były jeszcze na tyle silne, że zdołały odeprzeć siły Anglików podczas trzech kampanii dowodzonych osobiście przez Cornwallisa. Ostatnia kampania, w 1792, skierowana przeciw stolicy Majsuru, Seringapatamowi, kosztowała Majsur utratę

połowy terytorium. Czwarta wojna Majsuru 1799. Tipu był wrogo nastawiony do Brytyjczyków; zademonstrował swój gniew, przyjmując wysłanników napoleońskiej Francji i sadząc „drzewo wolności" w ogrodzie swego pałacu. Nowy brytyjski gubernator generalny, Richard Wellesley (1761-1842), chciał pozbawić Francuzów wpływów w Indiach, a jednocześnie zdobyć Majsur. W 1799 Anglicy, z pomocą Hajdarabadu, zaatakowali Seringapatam. Tipu poległ w czasie bitwy; ziemie, jakie pozostałe Majsurowi po trzeciej wojnie, zostały podzielone - połowę zyskała brytyjska Kompania Wschodnioindyjska, a połowę Hajdarabad, niewielki obszar zwrócono rodowi hinduskiemu, usuniętemu przez Hajdara Alego w 1762, przed pierwszą wojną Majsuru. MALAJSKA DŻUNGLA, WALKI W MALAJSKIEJ DŻUNGLI 1948-1960 (malajski stan wyjątkowy). W 1948 komunistyczni terroryści, wśród których było wielu Chińczyków, zaczęli zakłócać życie w wioskach położonych w dżungli nowo ustanowionej Federacji Malajów (pod nadzorem wysokiego komisarza Wielkiej Brytanii). Prowadzili walkę partyzancką polegającą na nagłych napadach na placówki wojskowe, rządowe i posterunki policyjne. Rząd ogłosił stan wyjątkowy; wojska brytyjskie i malajskie odpierały ataki partyzantów. W 1949 rozpoczęto energiczną walkę z powstańcami; setki z nich zostało zabitych lub zatrzymanych. Jednym ze skutków tej wojny w dżungli było zbliżenie przywódców różnych etnicznych i religijnych wspólnot i lepsze wzajemne zrozumienie. Rząd wprowadził w życie plan Briggsa (1950) i przesiedlił na bezpieczne tereny Federacji chińskich rolników nie posiadających praw własności, którzy padali łatwym łupem partyzantów. W 1951 terroryści nasilili działania; niszczyli plantacje kauczukowca, grozili robotnikom z plantacji, zabili wysokiego komisarza Wielkiej Brytanii. Gerald Templer (1898-1979), nowy wysoki komisarz (1952), który stanął na czele wojsk rządowych, rozpoczął skoordynowaną kampanię przeciw partyzantom

304

i przyczynił się do nawiązania współpracy między różnymi grupami etnicznymi. Ścisłe racjonowanie żywności w zagrożonych regionach zmusiło wielu terrorystów do wyboru między kapitulacją a śmiercią głodową. W 1954 dowództwo komunistycznej partyzantki przeniosło się na Sumatrę. Gdy Federacja Malajów została niepodległym państwem Brytyjskiej Wspólnoty Narodów (1957), wojna zaczęła wygasać; coraz większa liczba terrorystów kapitulowała (w 1955 rząd ogłosił amnestię, z której skorzystało wielu partyzantów). Nadal jednak kilkuset najbardziej zawziętych partyzantów komunistycznych prowadziło operacje w gęstej dżungli wzdłuż granicy z Tajlandią; ostatecznie pokonano ich w 1960. MALAKKI OBLĘŻENIE 1640-1641. Od początku XVII w. trwały walki między Portugalczykami i Holendrami o supremację w Indiach Wschodnich (patrz PORTUGALSKO-HOLENDERSKIE WOJNY W INDIACH WSCHODNICH 1601-1641). W 1511

Portugal-czycy zdobyli Malakkę, strategiczny punkt na zachodnim wybrzeżu Półwyspu Malaj-skiego, i przekształcili go w centrum handlowe. Aczinowie (Atjehowie) z północnej Sumatry; dążąc do wyparcia Portugalczy-ków, prowadzili z nimi bezskuteczne walki, na krótko przyłączyli się do Holendrów i wspólnie oblegali twierdzę Malakka (sierpień 1640) otoczoną murem wysokości 10 m i grubości 7,5 m. Wcześniej, w czerwcu tegoż roku, Holendrzy z pomocą floty Djo-horu rozpoczęli blokadę portu w Malakce. Obrońcy twierdzy (około 250 Portugalczyków i 2000 Azjatów) nie otrzymali pomocy z Goa (w Indiach) czy z jakiejkolwiek innej bazy portugalskiej i poddali się w styczniu 1641; około 7000 żołnierzy straciło życie w walce, z głodu lub chorób. Opanowanie tego ważnego portu zagwarantowało Holendrom niemal całkowity monopol na bardzo dochodowy handel korzeniami. MAMELUKÓW l TURKÓW WOJNA 1485-1491. W latach siedemdziesiątych XV w.,

gdy działania militarne podczas TURKMEŃSKO-TURECKICH WOJEN 1400-1473 przeniosły się aż nad Eufrat w Syrii, stosunki między imperium Turków osmańskich a mameluckimi władcami Egiptu i Syrii uległy zdecydowanemu pogorszeniu. W czasie TURECKIEJ WOJNY DOMOWEJ 1481-1482 mamelucy poparli Cema (1459-1495), który wystąpił przeciw swemu starszemu bratu, Bajezidowi II (1447-1513); po zwycięstwie wodzowie Bajezida nalegali, by wziął odwet na mamelukach. W 1485 doszło do zatargu o terytorium turkmeńskie, na którym panowała popierana przez mameluków dynastia Duldakirów z Kapadocji (część Turcji); doprowadziło to do sporadycznych działań wojennych. Mamelukowie wtrącali się w sprawy Kapadocji, podburzając turkmeńskich koczowników ze wschodu i podtrzymując swe roszczenia do władania Armenią Małą. Pięć lub sześć wypraw podejmowanych przez Turków przeciw mamelukom nie przyniosło decydującego rozstrzygnięcia; w 1488 mamelucy odnieśli niewielkie zwycięstwo. W negocjacjach pokojowych w 1491 mamelucy uzyskali terytorialne ustępstwa od przeciwników; uzgodnione zawieszenie broni przetrwało do wybuchu MAMELUKÓW I TURKÓW WOJNY 1516-1517. MAMELUKÓW l TURKÓW WOJNA 1516-1517. Gdy kampanie wojenne tureckiego sułtana Selima I (1467-1520) w TURECKO-PERSKIEJ WOJNIE 1514-1516 zagroziły mamelukom syryjskim, stary sułtan mamelucki Egiptu, Kansuh al-Ghawri (zm. 1516), poprowadził wojska na północ, zamierzając zaatakować imperium osmańskie od strony Aleppo. Dzięki zastosowaniu artylerii armia Selima zadała mamelukom druzgocącą kieskę w bitwie pod Mardż-Dabik (Dolbek) 24 sierpnia 1516. Kansuh z powodu wylewu zmarł w czasie bitwy, Aleppo natychmiast się poddało. Mamelucy wycofali się do Egiptu opuszczając Syrię. Wojska tureckie w krótkim czasie zdobyły Damaszek, Bejrut, Gazę i Jerozolimę. Selim

305

wszędzie mianował zarządców tureckich; książęta libańscy zostali jego nominalnymi wasalami. Nowemu sułtanowi Egiptu, Tuman Bejowi (zm. 1517) zaofiarował pokój pod warunkiem przyjęcia zwierzchnictwa Turcji, ale ten odrzucił jego propozycję. Selim posłał wówczas do Kairu kalifa (najwyższy zwierzchnik muzułmański), by w jego imieniu odczytał modły piątkowe, co było symbolem przejęcia władzy, a następnie ruszył na Kair; 2 stycznia 1517 pobił mamelucką armię Tumana w bitwie pod Rejdanijja, a wkrótce zdobył Kair i cały Egipt. Tuman uciekł, usiłował prowadzić walkę partyzancką, został jednak ujęty i powieszony. Wielki szarif (zarządca) Mekki przesłał Selimowi jako symbol uznania jego zwierzchnictwa klucze do świętych miejsc arabskich, a kalif przywiózł do Konstantynopola (Stambuł) święty płaszcz i sztandar proroka Mahometa (570-632). Selim nie mścił się na mamelukach, wielu z nich zostało członkami administracji Egiptu. Według nieprawdziwej legendy kalif przekazał Selimowi swój tytuł i władzę. MANDINGO Z FRANCUZAMI WOJNA PIERWSZA 1885-1886. Francuskie wojska kolonialne prowadziły w głębi Wybrzeża Kości Słoniowej, w Afryce Zachodniej, wojnę z plemionami Mandingo (Malinke, Mande), dowodzonymi przez wodza Samory Almamy (zm. 1900). Francuzi stłumili opór Mandingo i umocnili swoje rządy. Druga wojna Mandingo z Francuzami 1894-1895. Francuzi rozciągnęli swój protektorat na całe Wybrzeże Kości Słoniowej, ale w głębi kraju nie zdołali przełamać oporu stawianego przez Mandingo pod wodzą Samory. Francuskie działania wojenne nie przyniosły oczekiwanych rezultatów. Trzecia wojna Mandingo z Francuzami 1898. Francuzi rozpoczęli nową kampanię przeciw Mandingo i w końcu pokonali ich, odbierając im panowanie nad regionem w głębi kraju. Samory, po wzięciu do niewoli, został wysłany na wygnanie do Gabonu. MANDŻURSKI PODBÓJ CHIN 1618-1650.

Mandżurowie byli potomkami mongolskich

Dżurdżenów z północnej Mandżurii (patrz DŻURDŻENÓW MONGOLSKICH PODBÓJ PAŃSTWA LIAO 1114-1122; DŻURDŻENÓW MONGOLSKICH NAJAZD NA CESARSTWO SUNG 1125-1102). Kierowani przez Nurhacziego Mandżurowie zjednoczyli sąsiednie plemiona i zaczęli powiększać swoje terytoria. W 1618 Nurhaczi przedstawiając Siedem Wielkich Skarg wypowiedział wojnę Chinom. W Chinach rządziła wówczas dynastia Ming. W ciągu paru lat doskonale wyćwiczone wojska mandżurskie opanowały całe terytorium Chin na północ od Wielkiego Muru, a nawet przedarły się przez Wielki Mur w słabiej bronionych miejscach. W 1644, gdy Chiny rozdzierane były wewnętrznymi sporami (patrz CHIŃSKA WOJNA DOMOWA 1027-1644), zbuntowany generał zajął Pekin, stolicę cesarską. Wu Sangui (1612-1678), generał Mingów broniący północnej granicy, zwrócił się do Mandżurów o pomoc przeciw uzurpatorowi. Mandżurowie chętnie skorzystali z propozycji. Wojska chińskie i mandżurskie wkroczyły razem do Pekinu i pokonały zbuntowanego generała. Uzurpator uciekł na zachód, złapano go jednak i stracono. Mandżurowie opanowali teraz stolicę i obwołali własnego księcia cesarzem Chin i Mandżurii. Niektórzy książęta z dynastii Ming uciekli na południe i przez sześć lat walczyli z Mandżurami. Najeźdźcy zdobyli miasta Nankin, Hangczou i Kanton; do 1650 podbili całe kontynentalne Chiny. Mandżurowie założyli dynastię Tsin, która sprawowała władzę w Chinach do 1911 (patrz CHIŃSKA REWOLUCJA 1911-1912). Patrz także CHIN WOJNA z KOKINGĄ 1646-1662. MANDŻURSKI PODBÓJ KOREI 1627. Korea, która przez długi czas uznawała zwierzchność dynastii Ming, udzieliła jej pomocy wojskowej w walce z Mandżurami. W 1627 mandżurskie armie wkroczyły na Półwysep Koreański. Mimo dzielnego oporu Koreańczycy nie mogli sprostać nieustępliwym, dobrze wyszkolonym żołnierzom mandżurskim. Najeźdźcy w krótkim czasie podbili cały kraj; koreański król stał się wasalem

306

Mandżurów i musiał podporządkować się dynastii Jin, której stolicą był Mukden. W odróżnieniu od Chińczyków Mandżurowie nie wymagali, by ich koreańscy poddani nosili włosy uczesane w „kucyki", co było symbolem poddaństwa, a nałożona danina sprowadzała się raczej do wymiany podarków. Mandżurowie pozostawili Korei znaczną samodzielność. MANIAKESA BUNT 1043. Jerzy Maniakes (zm. 1043), wódz bizantyjski, który przyczynił się do zdławienia BUŁGARSKIEGO POWSTANIA 1040-1041, został później uwięziony pod zarzutem zdrady. Cesarz bizantyjski Michał V Kalafates (zm. po 1042) uwolnił go i przekazał mu rządy w prowincjach włoskich. W 1043, w czasie walk w Italii z muzułmańskimi najeźdźcami, Maniakesa ponownie oskarżono o zdradę. Cesarz Konstantyn IX Monomachos (ok. 1000-1055), który przyczynił się do detronizacji Michała, wezwał Maniakesa do Konstantynopola. Maniakes odmówił, został przez wojsko obwołany cesarzem i wygrał bitwę z wojskami cesarskimi. W czasie marszu na Konstantynopol został przypadkowo ugodzony strzałą i zmarł; jego śmierć położyła kres buntowi. MANIPURSKO-BIRMAŃSKIE WOJNY. Patrz BlRMAŃSKO-MANIPURSKIE WOJNY.

MANTUAŃSKA WOJNA SUKCESYJNA 16281631. Traktatami z 1615 i 1617 Dom Sabaudzki przekazał księstwo Montferrat rodowi Gonzaga z Mantui (miasto w północnych Włoszech) aż do czasu rozstrzygnięcia sprawy przez cesarza Świętego Cesarstwa Rzymskiego. Jedyną spadkobierczynią Gonzagów była ich córka, która otrzymała Montferrat, natomiast Mantua przeszła pod panowanie francuskiego księcia Nevers. Syn księcia ożenił się z dziedziczką Montferratu i tym samym zapewnił sobie prawo do obu państw włoskich. Później jednak Sabaudia dążyła do odzyskania Montferratu, a daleki krewny Gonzagów popierany przez Hisz-

panię zgłaszał pretensje do Mantui. W tym samym czasie cesarz Ferdynand II (1578-1637) posłał wojska przez Alpy, by zajęły Mantuę; w 1630 żołnierze cesarscy zdobyli, a następnie spustoszyli Mantuę. Tymczasem armia francuska zajęła Sabaudię. W 1631 zawarto kompromisowy pokój. Książę Nevers zatrzymał Mantuę i Montferrat, ale część tego ostatniego otrzymała Sabaudia. Z kolei Francja zatrzymała część Sabaudii. Patrz także TRZYDZIESTOLETNIA WOJNA 1618-1648.

MAORYSÓW WOJNA 1844-1847. Wódz Maorysów nazwiskiem Hone Heke z północnej części Bay of Islands przy Wyspie Północnej, należącej do Nowej Zelandii, rozgniewany masakrą Wairau (patrz WAIRAU MASAKRA 1843), przywłaszczaniem ziemi, przeniesieniem kolonialnego rządu do Auckland oraz zmniejszeniem się liczby mieszkańców i wpływów z podatków, w lipcu 1844 dokonał napadu na Russell (Kororareka), ściął maszt z flagą brytyjską, a w marcu 1845 splądrował miasto. Mimo wysiłków podejmowanych przez brytyjskie wojska kolonialne, by powstrzymać jego działania, Hone Heke wraz z innym wodzem, Kawiti aż do połowy 1845 kierował atakami Maorysów na brytyjskie osady. Później na czele wojsk brytyjskich stanął sir George Grey (1812-1898), który pokonał Kawiti w styczniu 1846, a w 1847 zmusił Hone Heke do zaprzestania walk. Jako nowy gubernator generalny, Grey zapewnił Nowej Zelandii spokój, który trwał do 1860. Sprzyjającą okolicznością było odkrycie złota w Australii, ponieważ zapewniło ono Maorysom i osadnikom brytyjskim zbyt produktów rolnych. Spory o ziemie prowadziły jednak nieuchronnie do nowych starć - trzech TARANAKI WOJEN. MARATHÓW l MOGOŁÓW WOJNA 1647-1665. Mogolscy cesarze w Indiach (muzułmanie) prześladowali i upokarzali hindusów (wyznawców hinduizmu). Ochrona i zacho-

307

wanie hinduizmu stały się motywem działania Jadawy, księcia Śiwadźi Bhonsle (1627-1680), który mając 20 lat zarządzał włościami rodzinnymi i w 1647 przystąpił do tworzenia imperium wolnego od tyranii Mogołów. Wyruszywszy z kolebki hinduizmu w zachodnich Chatach, w pobliżu Puny, zaatakował chylące się ku upadkowi muzułmańskie państwo Bidźapur i rozpoczął budować położone na wzgórzach twierdze. Do 1653 jego wojska opanowały terytorium na północ od miasta Goa do rzeki Bhima i przez Dekan kierowały się na wschód. Utworzone państwo Śiwadźi nazwał Maharasztra dla upamiętnienia Marathów (wojowniczy lud hinduski) i Rasztrakutów. Następnie zaczął najeżdżać inne terytoria Mogoiów. Ataki te zaniepokoiły Delhi, nie wysiano jednak wojsk. Nie napotkawszy oporu, Śiwadźi zbudował flotę na Morzu Arabskim, która miała zniechęcić Europejczyków do podejmowania interwencji. W 1664 wojska Śiwadźiego zaatakowały Surat w Zatoce Kambajskiej, gdzie działały liczne angielskie faktorie. Cesarz Aurangzeb (1618-1707) z dynastii Mogołów wyprawił do Bidźapuru Dżaja Singha, swego najbardziej utalentowanego wodza. Dżaj Singh pozyskał tam pomoc sułtana muzułmańskiego i zwyciężył Śiwadźiego pod twierdzą Marathów Purandar (1665). Śiwadźi musiał podpisać traktat, zgodnie z którym oddał 23 z 25 posiadanych twierdz i posłał swego syna jako „przedstawiciela" (zakładnika) do Agry (dawna siedziba dworu Mogołów). Później Śiwadźi udał się tam sam, ale gdy stwierdził, że jest traktowany jak człowiek niższego stanu i znajduje się w areszcie domowym, uciekł. W ciągu trzech lat przygotowywał się do podjęcia przerwanego wcześniej najazdu na Mogołów (patrz MARATHÓW i MOGOŁÓW WOJNA 1670-1680). Patrz także AURANGZEBA WOJNY 1636-1657.

MARATHÓW l MOGOŁÓW WOJNA 1670-1680. Królestwo Maharasztra podjęło za panowania Śiwadźiego Bhonsle (1627-1680) wojnę z Mogołami (patrz MARATHÓW i MO-

GOŁÓW WOJNA 1647-1665) i odzyskało ziemie

i twierdze oddane w 1665 po podpisaniu traktatu w Purandar. Wojska Śiwadźiego spustoszyły powtórnie Surat (1670), a potem najechały Chandeś i Berar. Gdy pośpiesznie wysłane posiłki dotarły do wodza Dżaja Singha, Mogołowie zdołali powstrzymać najeźdźców. Wzmocniona armia Mogołów pod komendą nowego wodza, Bahadura Chana stawiała przez krótki okres (1672) skuteczny opór, ale Śiwadźi bez trudności zdobył część Bidźapuru, którego sułtan właśnie zmarł (1672). Wojska Mogołów w tym czasie brały udział również w innych wojnach, co ułatwiło Śiwadźiemu zajęcie terenów należących dawniej do Mogołów. W 1674 Śiwadźi przyjął tytuł chatrapati („pan wszechświata"). Wiedząc, że Mogołowie starali się wykorzystać Bidźapur do podejmowania ataków na Maharasztrę, Śiwadźi najechał Karnatik, zawarł przymierze z Golkondą, podbił Dźindźi i zmusił Bidźapur do ustąpienia części terytoriów w zamian za pomoc przeciw Mogołom dążącym do zagarnięcia tego autonomicznego, lecz słabego państwa muzułmańskiego (1676-1680). W tym czasie posiadłości Śiwadźiego rozciągały się od rzeki Narmady na południu do Goa, a w kierunku wschodnim do Nagpuru w środku Indii. Nagła choroba i śmierć Śiwadźiego tylko na krótko przerwały wojnę (patrz MARATHÓW i MOGOŁÓW WOJNA 1681-1705). Patrz także RADŻPUTÓW POWSTANIE PRZECIW AURANGZEBOWI 1679-1709. MARATHÓW l MOGOŁÓW WOJNA 1681-1705. Śmierć Śiwadźiego Bhonsle (1627-1680) wyniosła na tron Marathów jego syna Samhadżiego (1657-1689). Samhadżi w czasie, gdy był zakładnikiem Mogołów, przeszedł na krótko na stronę muzułmanów. Pojawił się także nowy element w konflikcie: syn cesarza Aurangzeba (1618-1707) z dynastii Mogołów, książę Akbar (zm. 1704), przeszedł na stronę hindusów w czasie RADŻPUTÓW POWSTANIA PRZECIW AURANGZEBOWI i usiłował namówić Samhadżiego, by przyłączył się do niego

308

i radżputów (hindusów) przeciw Agrze. W tej sytuacji Aurangzeb przeniósł się razem z dworem do Dekanu (1681) i przez 24 lata jako naczelny dowódca prowadził stamtąd wojnę, mieszkając w rozległym, mającym około 50 km średnicy, mieście zbudowanym z namiotów. Początkowo Aurangzebowi dopisywało szczęście w walce, nie radził sobie tylko z najazdami Marathów, dokonujących wypadów ze swych twierdz. Aurangzeb zdobył osłabiony sułtanat Bidźapur (1686) i szyicki sułtanat Golkondy (1687). Przez przypadek wpadł w jego ręce Samhadżi i inni wodzowie, których Aurangzeb po ciężkich torturach stracił w bestialski sposób (1689). Wojna toczyła się dalej pod przywództwem brata Samhadżiego, Radży Ramy (zm. 1700), a po jego śmierci pod kierunkiem jego żony, prowadzącej wojnę z nowych stolic - Dźindźi i Satary. Aurangzeb przenosił się ze swoim olbrzymim dworem z jednej górskiej twierdzy Marathów do drugiej, opuszczoną przez niego twierdzę z pozostawioną niewielką załogą natychmiast zajmował jego przeciwnik. W 1705 Aurangzeb był zbyt stary i schorowany, by prowadzić dalej wojnę; udał się na północ do Ahmadnagaru, gdzie zmarł w 1707. Patrz także MARATHÓW WOJNY. MARATHÓW WOJNA PIERWSZA 1775-1782. Upadek królestwa Maharasztra w Indiach na początku XVIII w. przyczynił się do powstania konfederacji Marathów, związku pięciu rodów i ich ziem ze stolicą w Punie w pobliżu Bombaju. Peszwa (premier) w Punie był teoretycznie przywódcą konfederacji. Nieustanna rywalizacja między rodami, zwłaszcza o urząd premiera, osłabiała opór konfederacji przeciw ekspansji terytorialnej brytyjskiej Kompanii Wschodnioindyjskiej. W 1775 Kompania wmieszała się do walki rywali o stanowisko premiera. Kompania poparła byłego peszwę, usuniętego w 1774, i podpisała porozumienie, w którym obiecała mu pomoc wojskową w zamian za złoto, klejnoty i ziemie. Podczas ataku na Punę wojsko pretendenta zostało pokonane (1775). Wówczas inter-

weniowali Brytyjczycy, w 1779 pokonali wojska Marathów i zmusili konfederację do przerwania tej wojny, a także wojny z Majsurem (patrz MAJSURU WOJNA PIERWSZA 1767-1769). Traktat podpisany w Salbai w 1782 przyniósł Kompanii tylko wyspę w pobliżu Bombaju, ale zmusił konfederację do zachowania przez 20 lat neutralności, a w tym czasie Kompania prowadziła walkę o inne terytoria, szczególnie o ziemie w Majsurze (Karnatik). Druga wojna Marathów 1803-1805. Po podboju Majsuru w 1799 (patrz MAJSURU WOJNA CZWARTA 1799) konfederacja Marathów była jedyną przeszkodą stojącą na drodze brytyjskiej Kompanii Wschodnioindyjskiej do opanowania całych środkowych i południowych Indii. Szczęśliwą dla Brytyjczyków okolicznością była nieustająca rywalizacja o stanowisko peszwy. Przeciwnikami młodego peszwy Badźi Rao (1775-1851) był ród Sindia; w 1802 Brytyjczycy zawarli z nim porozumienie w Bassein, w którym obiecali mu opiekę. Sindia zdobyli Punę i wprowadzili na urząd peszwy marionetkowego polityka. Sprzymierzony z Anglikami ród Holkar odbił Punę i wypędził marionetkowego peszwę. Niemal bez uciekania się do działań wojennych Kompania umieściła w Punie brytyjskiego rezydenta, który stał się prawdziwym władcą konfederacji. Zaprowadził porządek w środkowych Indiach występując przeciw Pindariom, marathańskim żołnierzom, którzy zostali grabieżcami. Starania Kompanii mające na celu zastąpienie Pindariów regularnym wojskiem i zaprowadzenie właściwej administracji stały się przyczyną trzeciej wojny. Trzecia wojna Marathów 1817-1818. Brytyjska Kompania Wschodnioindyjska usiłowała utrzymać Badźi Rao jako marionetkowego peszwę, natomiast prawdziwym władcą konfederacji Marathów miał być rezydent brytyjski, ale Badźi Rao uparcie dążył do wskrzeszenia potęgi Marathów, czym wzbudził gniew innych rodów. Gdy wojska brytyjskie w pościgu za bandami Pindariów wkroczyły na terytorium Marathów, trzy z pięciu rodów Marathów pod-

309

niosły bunt przeciw Badźi Rao. Zamiast ochrony Brytyjczycy skierowali przeciw Punie wszystkie swe siły zbrojne, zdobyli miasto, a obleganego peszwę przenieśli w stan spoczynku i wysłali na wygnanie. Później wcielili terytorium Marathów do brytyjskich posiadłości w Bombaju i w ten sposób brytyjska Kompania Wschodnioindyjska zapewniła Anglikom władzę w Indiach. MARATON, BITWA MARATOŃSKA 490 p.n.e. Persja pragnąc ukarać Ateny za popieranie JOŃSKIEGO POWSTANIA, wysłała w 492 flotę, która miała dokonać najazdu na Grecję, ale została zniszczona podczas sztormu. W 490 druga flota perska wioząca rzekomo 50 tysięcy żołnierzy przepłynęła przez Morze Egejskie, zaatakowała i spustoszyła Eretrię, po czym skierowała się na południe w kierunku Równiny Maratońskiej, na miejsce wskazane przez ateńskich Alkmeonidów (ugrupowanie properskie), którzy mieli nadzieję, że dzięki Persom powrócą do władzy. Armia ateńska złożona z obywateli Aten pod wodzą Miltiadesa (540P-489) obozowała spokojnie w pobliżu równiny nie kwapiąc się do rozpoczynania bitwy, wreszcie zniecierpliwieni Persowie wysłali flotę i kawalerię, by zaatakowała Ateńczyków od zachodu. Wówczas siły Miltiadesa natychmiast przypuściły ostry atak na piechotę perską i pokonały ją, a następnie forsownym marszem wróciły do Aten, by uprzedzić flotę perską. Goniec Feidippedes przekazał mieszkańcom wiadomość o zwycięstwie. Perska flota nie zdecydowała się na lądowanie. Ugrupowanie Alkmeonidów obwiniało później Miltiadesa o samowolny i nieudany atak na Paros, grecką wyspę, która udzieliła pomocy Persom. Miltiades popadł w niełaskę. Zmarł z powodu rany odniesionej w wypadku. Patrz także GRECKO-PERSKIE WOJNY. MARCHII WALIJSKIEJ BARONÓW REBELIA 1322. Stosunki między królem Anglii Edwardem II (1284-1327) a jego baronami były napięte, zwłaszcza w sprawach doty-

czących nominacji na wysokie stanowiska. Jeden z faworytów, Perot Gaveston, został stracony w 1312. Następnym faworytem Edwarda był szambelan, Hugo Dispenser (1262-1326). Spowinowacony przez małżeństwo z rodem Clare, uzyskał Glamorgan na granicy walijskiej, co wzbudziło niezadowolenie panów marchii. Tomasz hrabia Lancaster zjednoczył opozycję przeciw Dispenserowi i doprowadził do jego wygnania, co wzburzyło Edwarda. W 1322 wojska królewskie zaatakowały baronów pod Boroughbridge; stosując nową taktykę walki spieszonych jeźdźców i łuczników przeciw jeździe, wojsko Edwarda zwyciężyło buntowników. Król kazał stracić Lancastera i kilku jego towarzyszy i sprowadził Dispensera z wygnania. MARCOWA REWOLUCJA. Patrz LUTOWA REWOLUCJA ROSYJSKA 1917.

MARNA, PIERWSZA BITWA NAD MARNĄ 1914. W sierpniu 1914 wojska niemieckie zaatakowały Belgię oraz północno-wschodnią Francję (patrz ŚWIATOWA WOJNA i 1914-1918) i doszły do Marny w odległości ok. 25 km od Paryża, gdzie utknęły. Wycofujący się Francuzi zdecydowali się na desperacką kontrofensywę. 6 września jedna armia zaatakowała prawe skrzydło Niemców, wywiązała się walka, która spowodowała przerwanie pozycji niemieckich. W powstałą lukę ruszyły wojska francuskie i brytyjskie i zaatakowały drugie skrzydło wojsk niemieckich. Wojska sojusznicze wzmocniono dodatkowymi oddziałami liczącymi około 6000 żołnierzy, dowiezionymi z Paryża taksówkami. Wskutek ofensywy sojuszniczej wyłom we froncie niemieckim niebezpiecznie wzrósł i w tej sytuacji Niemcy zaczęli się wycofywać. Po dojściu do północnego brzegu rzeki Aisne zatrzymali się, umocnili w terenie i zaczęli prowadzić działania (wojna pozycyjna) typowe dla całej I wojny światowej (patrz ŚWIATOWA WOJNA i NA FRONCIE ZACHODNIM 1914-1918). Sześciodniowa bitwa nad Marną (5-10 września

310

1914) rozwiała nadzieje Niemców na szybkie i łatwe zwycięstwo nad Francją. Druga bitwa nad Marną 1918. W końcu maja 1918 Niemcy rozpoczęli potężną ofensywę na pozycje francuskie, które zdołali przełamać. Niemcy dotarli nad Marne; od Paryża dzieliło ich wtedy mniej niż 65 km. Niemcy dążyli do zdobycia Reims i rozdzielenia wojsk sojuszniczych na froncie zachodnim, ale napotkali zacięty opór. Wojska amerykańskie walczyły z wielką determinacją pod Chateau-Thierry, odpierając wielokrotne ataki Niemców. Ostatni atak Niemców nastąpił 15 lipca, ich oddziałom udało się przekroczyć Marne, ale po dwóch dniach natarcie utknęło. Jedna dywizja niemiecka dostała się w okrążenie i poddała się. 18 lipca wojska francuskie, brytyjskie i amerykańskie marszałka Ferdynanda Focha (1851-1929), naczelnego dowódcy wojsk sprzymierzonych, rozpoczęły na długim froncie przeciwnatarcie na słabnących Niemców. W połowie sierpnia 1918 Niemcy cofali się na całym froncie, a miesiąc później zostali wyparci do „linii Hindenburga" - silnie umocnionych pozycji w pobliżu przedwojennej granicy Niemiec. Wkrótce Niemcy wystąpili z propozycją pokoju i zakończenia I wojny światowej. MAROKAŃSKA WOJNA 1907-1912. Na początku XX w. wielkie mocarstwa europejskie rywalizowały o polityczne i handlowe wpływy w Maroku, wreszcie Francja i Hiszpania zawarły tajny układ (1904) i postanowiły podzielić kraj między siebie. Na konferencji w Algeciras (1906) wszystkie mocarstwa potwierdziły nienaruszalność terytorialną Maroka, swobodę handlu i powierzyły Francji oraz Hiszpanii nadzór nad tym krajem. W 1907 bunt Marokańczyków sprzeciwiających się zatrudnianiu zagranicznych robotników w Casablance został brutalnie stłumiony; wojsko francuskie zabiło kilka tysięcy osób i zajęło miasto. Opór mieszkańców wobec obcej interwencji nie malał. W 1908 sułtana Maroka Abd al-Aziz IV (1880-1943), oskarżanego o zaniedbywanie

kultury muzułmańskiej, zastąpił brat, który w 1909 w Fezie został ogłoszony sułtanem. Nowy władca nie mógł utrzymać porządku w kraju i musiał zapewnić sobie pomoc Francji i Hiszpanii. Rifenowie (tubylcy z gór Er-Rif) zaatakowali hiszpańskich robotników w Melilli na wybrzeżu marokańskim (patrz RIFENÓW WOJNA 1919-1920); hiszpańskie wojska poniosły porażkę (1909). Atak Rifenów na Fez spowodował ofensywę Francuzów, którzy zajęli miasto. Akcja francuska zaskoczyła Niemców, którzy uznali, że ich interesy w Maroku są zagrożone. Po przybyciu niemieckiej kanonierki Panther do Agadiru (1911), marokańskiego portu na Oceanie Atlantyckim, wydawało się, że wojna niemiecko-francuska jest nie do uniknięcia, ale negocjacje pozwoliły zakończyć konflikt pokojowo. Niemcy uznały władzę Francji w Maroku w zamian za część francuskich posiadłości w Kongo (Afryka). Marokański sułtan podpisał tzw. konwencję feską (30 marca 1912) godząc się na francuski protektorat nad krajem. Później Francja i Hiszpania podzieliły Maroko na cztery strefy, Francja zatrzymała największą część terytorium. MARSÓW WOJNA. Patrz SPRZYMIERZEŃCZA WojNA91-88p.n.e.

MARSZ NA RZYM 1922. Latem 1922 Włochy stały na krawędzi wojny między partiami politycznymi; rząd nie mógł dać sobie rady zwłaszcza z faszystami, którzy doszli już do władzy w Bolonii, Mediolanie i innych miastach. Benito Mussolini (1883-1945), przywódca Narodowej Partii Faszystowskiej domagał się ustąpienia premiera Luigiego Facty (1861-1930), liberała, słabego polityka, i utworzenia rządu faszystowskiego, grożąc poważnymi następstwami w razie niespełnienia jego żądań. Marsz na Rzym (28 października 1922) zorganizowany przez faszystów zmusił premiera do ogłoszenia (zbyt późno) stanu oblężenia i wydania dekretu o stanie wyjątkowym. Król Wiktor Emanuel III (1869-1947), konsty-

311

tucyjnie głowa państwa, odmówił podpisania dekretu i zdymisjonował premiera. Gdy 30 października 1922 Mussolini przybył z Mediolanu do Rzymu wygodnym wagonem sypialnym, przekonał się, że tylko około 25 tysięcy czarnych koszul (faszystów) okupuje stolicę. Następnego dnia specjalne pociągi dowiozły tysiące jego zwolenników. Faszyści otoczyli pałac królewski i powitali okrzykami zwycięstwo Mussoliniego, którego król upoważnił do utworzenia rządu i przywrócenia porządku. Patrz także D ' ANNUNZIA WOJNA 1919-1920.

MARYLANDU WOJNA RELIGIJNA 1644-1646. Wielka ANGIELSKA WOJNA DOMOWA 1642-1646 znalazła oddźwięk w kolonialnym Marylandzie, gdzie doszło do walk między purytanami (angielscy protestanci) a katolikami. Po powrocie z konsultacji w Anglii gubernator Marylandu Leonard Calvert (1606-1647), rojalista, musiał w 1644 uciec do Wirginii i tam schronić się przed purytanami. W 1645 Richard Ingle (wzmian. 1642-1653), protestant, marynarz i handlarz tytoniem, dowodził działaniami w Marylandzie; zdobył stolicę kolonii, St. Mary's, w której mieszkali przeważnie katolicy. Z pomocą gubernatora Williama Berkeleya (1606-1677) z Wirginii Calvert opanował Maryland w 1646. Po śmierci Calverta zrobiono ustępstwo na rzecz protestantów i nowym gubernatorem Marylandu został purytanin z Wirginii, William Stone (1603P-1660); zreorganizowano również radę kolonii, tak by składała się z równej liczby protestantów i katolików. Akt Tolerancji z 1649 był próbą zakończenia konfliktów religijnych, miał zapewnić wolność wyznania każdemu, kto wierzył w Jezusa Chrystusa. MASADY OBLĘŻENIE 72-73. Po zakończonym powodzeniem JEROZOLIMY OBLĘŻENIU przez Rzymian w 70 część wojsk rzymskich wyruszyła, by pokonać powstańców, którzy schronili się w twierdzach na pustyni. Twierdza Herodium poddała się

szybko, Macheront skapitulował w 71, gdy przez przypadek Rzymianie pojmali dowódcę twierdzy, natomiast Masada okazała się niemal nie do zdobycia. Forteca usytuowana była na szczycie góry na wysokości około 400 m nad poziomem pobliskiego Morza Martwego. Na szczycie znajdowały się dwa wspaniałe pałace i zespół fortyfikacji wzniesionych przez Heroda Wielkiego (73-4 p.n.e.), króla Judei. Od jego śmierci Masada władali Rzymianie, ale w 66, po wybuchu ŻYDOWSKIEGO POWSTANIA 66-73, przejęli ją żydowscy zeloci. Mniej niż 1000 obrońców - mężczyzn, kobiet i dzieci - broniło twierdzy, obleganej prawie przez dwa lata przez X Legion Fretensis wsparty posiłkami niemal 15 tysięcy żołnierzy. Rzymianie wznieśli mury oblężnicze, założyli osiem obozów, zbudowali olbrzymią rampę dla wieży oblężniczej i taranu, co wreszcie pozwoliło im zrobić jeden wyłom w kamiennym murze twierdzy. Żydzi szybko zapełnili wyłom drewnem i ziemią, ale to nie zlikwidowało słabego punktu twierdzy. Rzymianie podłożyli ogień pod drewniane uzupełnienie i wdarli się do fortecy. Z całej załogi pozostały przy życiu jedynie ukryte w pieczarze dwie kobiety i pięcioro dzieci. Zeloci - żydowcy obrońcy - woleli śmierć niż niewolę; spalili zapasy żywności i popełnili zbiorowe samobójstwo. Współcześni Izraelczycy i turyści co roku odwiedzają Masadę, by oddać hołd bohaterstwu Żydów. MASANIELLI POWSTANIE 1647. Gdy Hiszpanie nałożyli w królestwie Neapolu, który był wówczas posiadłością korony hiszpańskiej, nowy podatek na owoce, wybuchło powstanie ludowe. Na jego czele stanął młody rybak Masaniella (1620-1647), którego oryginalne nazwisko brzmiało Tommaso Aniello. 7 lipca 1647 powstańcy Masanielli spalili budynek komory celnej i grasowali w całym Neapolu, zmuszając do ucieczki wicekróla; nim Masaniella i król osiągnęli porozumienie, wielu możnych zostało zgładzonych. Porozumienie przewidywało przebaczenie dla powstańców, prawa

312

obywatelskie i zniesienie uciążliwego podatku. Upojony sukcesem Masaniella nawoływał do dalszego pogromu szlachty; 16 lipca 1647 padł jednak sam ofiarą zbrodni dokonanej albo przez najemnego zabójcę, albo przez szlachtę, albo przez wicekróla, albo przez któregoś z własnych, rozczarowanych zwolenników. Gdy wicekról zignorował porozumienie, nowa fala gwałtów skierowana przeciw możnowładcom i Hiszpanom ogarnęła miasto i przyległe prowincje. Do portu w Neapolu wpłynęła hiszpańska flota i ostrzelała miasto; wojska hiszpańskie próbowały zdobyć miasto, zostały jednak wyparte przez rozwścieczonych powstańców. Kardynał Juliusz Mazarini, który kierował polityką francuską przysłał księcia Henryka Lotaryńskiego, potomka Andegawenów, dawnych władców Neapolu, który został obwołany „księciem republiki", ale nie zdobył szerszego uznania. Zwolennicy Hiszpanii w końcu otworzyli bramy miasta przed wojskiem hiszpańskim (1648). Księcia Lotaryńskiego uwięziono w Hiszpanii. Przywódców powstania ujęto i stracono.

Gdy główne siły wojowników matabelskich walczyły na północy z Maszonami, innym ludem z grupy językowej bantu, jesienią 1893 zbrojne kolumny brytyjskiej Kompanii Południowoafrykańskiej dokonały najazdu na państwo Matabelów w obecnym zachodnim Zimbabwe. Rozgniewany król Matabelów Lobengula (1870-1894) postanowił wydać wojnę najeźdźcom. Matabelowie zaatakowali wroga na równinach nad rzeką Shangani; o wyniku zadecydowały karabiny maszynowe Anglików. Wielu Matabelów poległo. W drodze do stolicy Matabelów, Bulawayo, Anglicy odparli niespodziewany atak; i tym razem dzidy wojowników nie mogły dorównać karabinom maszynowym. Anglicy zajęli 4 listopada stolicę, a później opanowali całe państwo Matabelów. Lobengula uciekł na północ; zmarł w czasie marszu 23 stycznia 1894. Matabelów, których podstawą utrzymania było rolnictwo i hodowla bydła, pozbawiono większości ziem, a wielu z nich zmuszono do pracy w brytyjskich kopalniach złota.

MASCATÓW WOJNA 1710-1711 (wojna domokrążców). Mieszkańcy Olindy i Recife, dwóch sąsiadujących ze sobą miast w Pernambuco, we wschodniej Brazylii, toczyli spory o pozycję ich miast w tym regionie. Olinda, stolica administracyjna stanu, skupiała bogatych, arystokratycznych właścicieli plantacji, którzy gardzili napływowymi robotnikami portowymi i handlarzami z Recife, obdarzając ich przezwiskiem mascates - domokrążcy. W 1710 królewski rząd portugalski przyznał Recife (na prośbę jego mieszkańców) prawa miasta w pełni niezależnego, z własną administracją, co stało się przyczyną wybuchu wojny domowej między Recife a Olinda. W 1711 pośrednictwo nowego gubernatora stanu oraz obiecana amnestia dla obu stron doprowadziły do zakończenia wojny. Od tego czasu Olinda traciła na znaczeniu, natomiast Recife rozwijało się i w 1827 zostało stolicą Pernambuco.

Mau była tajną, plemienną organizacją albo ruchem murzyńskim, dążącym do usunięcia białych osadników z Brytyjskiej Afryki Wschodniej (Kenia) i do przywrócenia na tym obszarze władzy tubylczej ludności. Organizacja zdobyła szybko poparcie Kikuju, Masajów i innych plemion zamieszkałych na „białym płaskowyżu" i wokół stolicy Nairobi. Członkowie Mau Mau mordowali białych, palili ich domy, niszczyli uprawy; często zmuszali ociągających się tubylców do przyłączenia się do nich, bijąc lub zabijając opornych. Anglicy odpowiedzieli siłą na terror Mau Mau: rząd ogłosił stan wyjątkowy (20 października 1952), rozmieścił w kraju tysiące żołnierzy i nakazał aresztowanie przywódców Kikuju oraz innych przywódców plemiennych, w tym także Jomo Kenyatty (1804-1978), podejrzewanego o kierowanie Mau Mau. Kenyatta przebywał w więzieniu (1953-1961), później

MATABELÓW WOJNA Z ANGLIKAMI 1893.

MAU MAU POWSTANIE 1952-1956. Mau

313

został pierwszym premierem Kenii. W miarę rozszerzania się ruchu Mau Mau nasilał się terror i obie strony dopuszczały się okrucieństw. Wojska brytyjskie zamykały podejrzanych w obozach koncentracyjnych, wioski plemienne pozostawały pod ścisłym nadzorem sił bezpieczeństwa. Wielu tubylców uciekło do lasów w regionach Aberdare i w góry Kenii; armia brytyjska urządzała na nich obławy i wypędzała z kryjówek. Po ujęciu i straceniu przywódcy Mau Mau, Dedana Kimathi (zm. 1956) powstanie zostało stłumione i Anglicy odzyskali władzę, ale zapłacili za to wysoką cenę (wydano około 60 min funtów, w walkach z Mau Mau uczestniczyło ok. 50 tysięcy żołnierzy). Walki spowodowały duże straty materialne, a prawie 11 tysięcy terrorystów, stu białych i 2000 lojalnych wobec nich Murzynów straciło życie. Ale niewątpliwą korzyścią, jaką przyniosło powstanie, było zwrócenie uwagi na potrzeby tubylców, jak np. konieczność przeprowadzenia reformy rolnej i wprowadzenia autonomii. MAURIÓW PODBOJE ok. 325-232 p.n.e.

Do czasu najazdu tureckich muzułmanów na północ Indii w 1125 (patrz MUHAMMADA GHORI PODBOJE 1175-1200) historia Indii to historia małych lub bardzo małych państw wiodących ze sobą nieustanne spory. Dwa czynniki uniemożliwiały zjednoczenie polityczne subkontynentu indyjskiego: stałe najazdy z Azji Środkowej i Południowo-Zachodniej oraz sprzyjające podziałom zasady hinduizmu. Mimo to królestwo Magadha położone nad Gangesem trwało w rozmaitych formach od 500 p.n.e. aż do V w. n.e. i to ono podjęło dwie ważne próby zjednoczenia Indii. W 600 p.n.e. Magadha była jednym z co najmniej 16 rywalizujących ze sobą państw; w ciągu 100 lat liczba rywali zmniejszyła się do czterech, a później już tylko Magadha ze stolicą w Pataliputrze (Patna) sprawowała władzę nad szlakami handlowymi wzdłuż Gangesu. Magadha jako imperium Mauriów, istniała od 325 p.n.e.; wtedy to jej tron objął Ćandragupta Mauria

(wzmian. ok. 325-ok. 290), który zdobył ziemie od Indusu na wschodzie do Narmady na południu i - usiłując zamknąć przełęcze w półnoeno-zachodniej części Indii, przez które przechodzili najeźdźcy - zwyciężył w 303 wojska Seleukosa I Nikatora (358P-280), władcy Persji i Syrii. Syn Ćandragupty, Bindusara (wzmian. 298-273) poszerzył imperium Mauriów daleko w głąb Dekanu (środkowe Indie) oraz na obszary późniejszego państwa Majsur (Karnatik). Jego wnuk Aśioka (wzmian. 269-232) ukończył budowę imperium, dokonując krwawego podboju królestwa Kalingi aż po rzekę Godawari (271); po podbojach Aśioki imperium Mauriów panowało nad całym subkontynentem, z wyjątkiem południowego krańca. Za czasów Aśioki władza była scentralizowana, imperium żyło w pokoju. Pokojowa polityka Aśioki doprowadziła do zmniejszenia armii, co przyczyniło się do wybuchu wewnętrznych konfliktów i wydało Indie na łup najazdów Baktriów, Scytów i Fartów. W 150 p.n.e. do Pataliputry dotarły wojska indyjsko-helleńskie. Imperium chyliło się ku upadkowi; w III w. n.e. na tronie osadzani byli władcy indyjsko-greccy i inni cudzoziemcy. Magadha jednak przetrwała i odżyła w IV w. n.e. pod panowaniem dynastii Guptów. MAURÓW l CHRZEŚCIJAN WOJNY W HISZPANII. Patrz HISZPAŃSKO-MUZUŁMAŃSKIE WOJNY.

MAUROWI FRANKÓW WOJNY. Patrz F RANKÓW z MAURAMI WOJNY. MAURÓW PODBÓJ HISZPANII. Patrz MU-

ZULMAŃSKI PODBÓJ HISZPANII 711-718.

MEDII l LIDII WOJNA 590-585 p.n.e. Upadek imperium asyryjskiego (patrz NINIWY UPADEK 612 p.n.e.) i podział terytoriów asyryjskich między Babilonię i Medię przyczyniły się do upadku królestwa Lidii. Lidia, która bardzo długo dominowała w zachodniej Anatolii (obecnie Turcja), przeszła dwa

314

poważne wstrząsy w okresie 60 lat i ostatecznie załamała się w 546. Pierwszy wstrząs, za panowania króla Lidii Alyattesa (ok. 619560), był wynikiem dążeń króla Medii Kyaksaresa (zm. 585) do przejęcia anatolijskiego terytorium dawnego państwa Urartu (Armenia). Medowie dotarli około 590 do rzeki Halys (Kizilirmak). Po pięciu latach walk zatrzymali się na wschodnim brzegu Halysu. Szczegóły tych wydarzeń nie są znane, wiadomo jednak, że władca Babilonii i władca Syennesis z Cylicji pośredniczyli z powodzeniem w sporze. Ani Lidia, ani Media nie osiągnęły żadnych korzyści, oba kraje były wyczerpane; Halys przyjęto za oficjalną granicę między królestwami. Według historyka greckiego Herodota (484-425?), córka Alyattesa została żoną syna Kyaksaresa, a pokój trwał do następnego wstrząsu w czasie PERSKO-LIDYJSKIEJ WOJNY 547-546 p.n.e., która zniszczyła potęgę Lidii. MEDIOLAŃSKA WOJNA DOMOWA 1447-1450. Po śmierci księcia Mediolanu, Filippo Marii Yiscontiego (1402-1447), który nie miał męskiego potomka, doszło do podziału jego państwa. Po 200 latach autokratycznych rządów w Mediolanie przywrócono republikę. Jednakże zięć Yiscontiego, Francesco Sforza (1401-466), zdobył większą część księstwa Mediolanu, zajął Piacenzę, a w 1448 wypowiedział wojnę Wenecji (patrz WENECKO-MEDIOLAŃSKA WOJNA 1448-1454). Po zwycięstwie w bitwie pod Caravaggio Sforza zmienił sprzymierzeńców - zawarł sojusz z Wenecją przeciw Mediolanowi. Sforza obiegł Mediolan, w 1450 zyskał zgodę na wejście doń i ogłosił się jego księciem. MEDIOLAŃSKIE POWSTANIE 1848. Patrz PIĘCIODNIOWE POWSTANIE. MEDIOLAŃSKO-FLORENCKIE WOJNY. Patrz FLORENCKO - MEDIOLAŃSKIE WOJNY. MEDIOLAŃSKO-WENECKIE WOJNY. Patrz WENECKO-MEDIOLAŃSKIE WOJNY.

MEDYJSKO-PERSKA

WOJNA

559-550

p.n.e. Około 600 Persja stała się wasalem Medii. W 559 Cyrus II Wielki (600P-529), syn Persa (Kambyzesa I [wzmian. 600-559]) i Mandany, córki Astyagesa (wzmian. 584549) króla Medii został władcą Persji. Wypowiedział on posłuszeństwo swemu suwerenowi. Stał się założycielem dynastii Achmenidów i stworzył imperium perskie. Dynastia sprawowała władzę do klęski zadanej jej około 330 przez Aleksandra Wielkiego (356-323). Cyrus liczył na poparcie starszyzny medyjskiej, która miała dość okrutnych rządów Astyagesa; był on bardzo niepopularny. Doszło do walk w 553; już w pierwszej bitwie Cyrus odniósł zwycięstwo m.in. dzięki przejściu znacznej części Medów na jego stronę. W drugiej bitwie Astyages dostał się do niewoli. Cyrus darował mu życie. Ten akt łaski doprowadził do wybuchu PERSKO-LIDYJSKIEJ WOJNY 547-546 p.n.e. W 550 Cyrus zajął Ektabanę stolicę Medii, którą opanował. MEGIDDO, PIERWSZA BITWA POD MEGIDDO ok. 1469 p.n.e. Ekspansja królestwa Mitanni (patrz HURYTÓW PODBOJE ok. 1700-1500 p.n.e.) przyczyniła się do upadku zwierzchnictwa Egiptu nad Syrią i Palestyną. Faraon Totmes III (wzmian. 15001447) postanowił przywrócić Egiptowi dawną świetność. W latach siedemdziesiątych XV w. p.n.e. rozpoczął na Bliskim Wschodzie udaną kampanię wojenną; przywrócił zwierzchnictwo Egiptu nad Palestyną i wkroczył do północnej Syrii. Według zachowanych zapisów, napotkał opór syryjsko-palestyńskiej opozycji skupiającej 330 zbuntowanych książąt dowodzonych przez mitańskiego króla Kadeszu. Około 1469, w pobliżu ufortyfikowanego miasta Megiddo w północnej Palestynie, strzegącego drogi do Mezopotamii, armia książąt stoczyła bitwę z wojskami egipskimi. Egipcjanie podzieleni na trzy kolumny rozpoczęli niespodziewanie atak o świcie i wyparli nieprzyjacielskie wojska, które schroniły się w mieście. Po złupieniu obozu przeciwnika

315

Egipcjanie pod dowództwem Totmesa rozpoczęli siedmiomiesięczne oblężenie Megiddo i zdobyli miasto. Kampania Totmesa miała duże znaczenie, ponieważ doprowadziła do rozciągnięcia zwierzchnictwa egipskiego na południowo-zachodnią Azję. Wszyscy członkowie koalicji, z wyjątkiem króla Mitanni, uznali zwierzchnictwo Egiptu. Totmes zaczął pustoszyć południowo-wschodnią część państwa Mitanni, a zwłaszcza obszary wokół Karkemiszu, nie zdołał jednak podbić królestwa, które później, za panowania następnego władcy Egiptu, przez krótki czas było sprzymierzeńcem Egiptu. Druga bitwa pod Megiddo 609 p.n.e. Megiddo, miejsce kilku dużych bitew w czasach przedchrześcijańskich, zapowiadane proroctwami miejsce przyszłego Armageddonu (bitwy pod koniec świata między siłami dobra i zła), po upadku i zburzeniu NINIWY w 612, odegrało znaczną rolę w procesie rozpadu imperium asyryjskiego. Egipt, za panowania faraona Necho II (wzmian. ok. 609-593) związany sojuszem z Asyrią, pragnął pomóc Asyryjczykom w odzyskaniu ich niedawno założonej stolicy Charranu (obecnie w tureckiej prowincji Urfa). Necho zawiadomił króla Judy Jozjasza, że chciałby przejść przez jego terytorium. Joziasz nie udzielił pozwolenia i wyruszył ze swym małym wojskiem w celu powstrzymania ogromnej armii egipskiej faraona, która była już w drodze. Jozjasz poniósł klęskę pod Megiddo, sam zginął ugodzony strzałą. Armia egipska udała się na północ; niczego nie uzyskawszy pod Charranem, wróciła do Palestyny, gdzie zdołała powstrzymać Babilończyków. Patrz także KARKEMISZ, BITWA POD KARKEMISZ 005 p.n.e. MEIJI REWOLUCJA 1863-1868. Od początku XVII w. szogun z rodu Tokugawa (szogun stał na czele wojska i rządu; było to stanowisko dziedziczne), sprawował władzę w Japonii. Jego stolicą było Edo (Tokio). Rezydujący w Kioto cesarz był figurantem. Rozwój handlu zagranicznego w połowie XIX w. zmienił układ stosunków między

dwoma nominalnymi władcami i ich wasalami. Daimyo (możnowładcy) zachodnich prowincji Chosho, Satsuma, Hizen i Tosa chcieli początkowo wypędzić cudzoziemców (patrz SHIMONOSEKI „WOJNA" 1863-1864), później zmienili zdanie, a będąc w opozycji do szoguna, doradzali przedstawicielom obcych państw, by kontaktowali się bezpośrednio z dworem cesarskim. W listopadzie 1865 brytyjskie, francuskie i holenderskie okręty wojenne wpłynęły do portu Hyogo (Kobe) w pobliżu Osaki, gdzie obradował szogun ze swoimi ministrami. Rząd szoguna nie chciał dopuścić do ostrzelania miasta, obiecał więc przekonać cesarza, by podpisał porozumienia handlowe, na co cesarz niechętnie się zgodził. W rok później wybuchł bunt w prowincji Chosho; szogun przekonał cesarza do rozpoczęcia działań wojennych, jednak we wrześniu, po śmierci szoguna działania wojenne zostały wstrzymane. Na początku 1867 zmarł cesarz, a tron objął jego 14-letni syn. Jesienią tego samego roku daimyo prowincji zachodnich przedstawili nowemu szogunowi list, w którym wzywali go do ustąpienia i zwracali uwagę, że podział władzy politycznej zagraża istnieniu kraju. W listopadzie szogun ustąpił mając nadzieję, że w nowym rządzie uzyska wysokie stanowisko. Wypadki potoczyły się inaczej. W styczniu 1868 zniesiono ograniczenia nałożone na Chosho. Członkowie rodów z czterech zachodnich prowincji wkroczyli do Kioto i odebrali armii Tokugawy władzę nad miastem. Były szogun wycofał się do Edo i przygotowywał się do wojny, zdał sobie jednak szybko sprawę, że nie ma żadnej szansy na przeciwstawienie się siłom skupionym pod sztandarem cesarskim. Przekazał im więc Edo oraz podległe sobie ziemie i wycofał z życia publicznego. Jego stronnicy stawiali opór aż do połowy 1869, po czym nowy zakres władzy cesarza Meiji został powszechnie uznany. Tę zasadniczą zmianę sposobu sprawowania władzy udało się osiągnąć niemal bez przelewu krwi i szkód w kraju. Patrz także SATSUMY BUNT mi.

316

MEKKI l MEDYNY WOJNA 624-630. Mahomet (570-632) stworzył religię islamu, wyrzekając się pogańskich wierzeń swego arabskiego plemienia Kurajszytów z Mekki. W obawie przed zamordowaniem przez wyznawców starego kultu uciekł w 622 (hidżra) do Jaterbu (obecnie Medyna). W marcu 624 Mahomet z 300 zwolennikami napadł na karawanę z Syrii złożoną z 1000 mekkańczyków pod wodzą Abu Sufjana (563-651) z dynastii Omajjadów (Omajjadzi początkowo odrzucili nauki Mahometa, później je przyjęli). Odniósł zwycięstwo. Walka ta spowodowała, że Mekka zaczęła traktować Mahometa jak poważnego przeciwnika. W 625 Kurajszyci odnieśli na wzgórzu Uhod w pobliżu Mekki nieznaczne zwycięstwo nad zwolennikami Mahometa. Abu Sufjan obawiając się rosnącego religijnego wpływu Mahometa, w 627 na czele 10-tysięcznego wojska obiegł Medynę, ale nie zdołał jej zdobyć, chociaż Mahomet miał tylko 3000 wojowników. Walczące strony zawarły umowę w al-Hudajbijji, która umożliwiła Mahometowi pielgrzymkę do Mekki w 629. Jednakże Mekka złamała porozumienie i zaatakowała zwolenników Mahometa w listopadzie 629. W odpowiedzi w styczniu 630 Mahomet podjął wyprawę na Mekkę, nie natrafił na opór i zniszczył w Mekce ponad 350 posągów bożków pogańskich. Później zdobył w Mekce szerokie rzesze zwolenników, co pozwoliło mu na ogłoszenie jej świętym miastem islamu. Patrz także MUZUŁMAŃSKIE POWSTANIE ese. MEKKI SPUSTOSZENIE 930. W czasie pierwszego dziesięciolecia X w. karmaci, członkowie heretyckiej sekty muzułmańskiej, zamieszkujący północno-wschodnią Arabię, najeżdżali kilkakrotnie Mezopotamię i nękali kalifów Bagdadu. W 930 Abu Tahir alDżannabi (zm. 943), syn Abu Sa'ida alDżannabi (zm. 913), przywódcy powstania KARMATÓW 899-906, poprowadził świętokradczy napad na Mekkę, położone w zachodniej Arabii najświętsze miasto islamu. Karmaci splądrowali miasto i zabrali z Kaaby, świątyni muzułmańskiej w Mekce,

najświętszy przedmiot kultu - Czarny Kamień. Zwrócili go w 951 pod naciskiem Fatymidów, muzułmańskiej dynastii w Afryce Północnej. MEKSYKAŃSKA REWOLUCJA 1821. W 1820 liberałowie zdobyli władzę w Hiszpanii, zmusili króla Ferdynanda VII (1784-1833) do wprowadzenia w życie liberalnej konstytucji z 1812, wówczas w Meksyku ugrupowania konserwatywne opowiedziały się za niepodległością kraju. Usiłując obalić rząd kolonialny, Agustin de Iturbide (1783-1824) nakłonił wicekróla, Juana Ruiza de Apodocę (1767-1835), do powierzenia mu dowództwa nad armią hiszpańską w walce z meksykańskimi partyzantami, którymi dowodził Yincento Guerrero (1782-1831). Iturbide wyruszył z 2500 żołnierzy w pościg za partyzantami; Guerrero wygrał kilka potyczek, potem uległ namowom i przyłączył się do sił Iturbide. 24 lutego 1821 obaj przywódcy opowiedzieli się za niepodległą monarchią meksykańską (popierali monarchię konstytucyjną pod berłem Ferdynanda), religią rzymskokatolicką jako religią panującą i równością praw dla wszystkich mieszkańców niezależnie od rasy. Do Guerrery i Hurbide przyłączyli się powstańcy - Nicolas Bravo (1787P-1854) i Guadalupe Yictoria (1789-1843) - oraz konserwatyści Anastasio Bustamante (1780-1853), który przyprowadził 6000 żołnierzy. Gdy Iturbide (Guerrero uznał jego przywództwo) zbliżał się z armią meksykańską, żołnierze armii królewskiej na ogół dezerterowali. Nowy hiszpański wicekról, Juan 0'Donoju (1755-1821), spotkał się z Iturbide i podpisał w 1821 traktat pokojowy w Kordobie, przyznający Meksykowi niepodległość. Obwołany przez żołnierzy cesarzem Agustinem I, Iturbide włożył koronę 19 maja 1822 (meksykański Kongres Narodowy niechętnie uznał proklamację wojska obawiając się dyktatury Iturbide). MEKSYKAŃSKA REWOLUCJA 1823. Cesarz Meksyku Agustin I (1783-1824) usiłował

317

egzekwować swą władzę, choć Kongres Narodowy bacznie przyglądał się poczynaniom władcy; ekstrawagancja cesarza pociągała za sobą coraz większe wydatki. Mały garnizon hiszpański, jaki pozostał na wyspie San Juan de Ulloa u wybrzeży Yeracruz, utrudniał cesarzowi ściąganie ceł, w związku z czym Agustin I uciekł się do konfiskat, które miały podnieść jego dochody. Wkrótce stracił poparcie żołnierzy, gdyż część z nich miesiącami nie otrzymywała żołdu. Generał Antonio Lopez de Santa Anna (1794-1876), odkomenderowany przez cesarza do zajęcia wyspy San Juan de Ulloa, objął dowództwo nad armią meksykańską i wydał odezwę wzywającą do ustanowienia republiki. Po przyłączeniu się do niego generała Guadalupy Yictorii (1789-1843) obaj generałowie wysunęli w lutym 1823 „Plan de Casa Mata" przewidujący utworzenie republiki, wydanie nowej konstytucji i powołanie nowego kongresu. Armia poparła plan; w marcu 1823 Agustin musiał zrzec się korony i udać na wygnanie do Europy. Ustanowiono republikę, której prezydentem został Guadalupe Yictoria. MEKSYKAŃSKA WOJNA 1846-1847. Meksyk nie zaakceptował aneksji Teksasu dokonanej przez USA w 1845. Odmowa przyczyniła się do znacznego pogorszenia stosunków między Meksykiem i Stanami Zjednoczonymi. Meksyk nie zgodził się również na ustanowienie granicy południowego Teksasu na rzece Rio Grandę, czego domagały się Stany Zjednoczone; Meksyk uważał, że granica powinna przebiegać znacznie dalej na północ, wzdłuż rzeki Nueces. W 1845 prezydent USA James Polk (1795-1849) wysłał do Meksyku Johna Slidełla (1793-1871), który miał rozwiązać problem granicy oraz kupić Kalifornię i Nowy Meksyk. Meksyk nie zgodził się na rozmowy. 25 kwietnia 1846 wojska meksykańskie przekroczyły Rio Grandę i zaatakowały oddziały USA pod dowództwem generała Zachary Taylora (1784-1850), skierowanego przez rząd na sporne tereny Teksasu. Na

prośbę Polka Kongres USA 13 maja 1846 wypowiedział Meksykowi wojnę. Armia USA pod dowództwem Taylora przekroczyła Rio Grandę, pokonała siły meksykańskie i 24 maja 1846 zdobyła Monterey. 22-23 lutego 1847 armia Taylora zwyciężyła armię meksykańską dowodzoną przez generała Antonio Lopeza de Santa Anna (1794-1876) w bitwie pod Buena Yista. W tym samym czasie oddziały USA pułkownika Stephena W. Kearny'ego (1794-1848) zdobyły Santa Fe (Nowy Meksyk) i ruszyły do Kalifornii, gdzie amerykańscy osadnicy pod wodzą kapitana Johna C. Fremonta (1813-1890) ogłosili niezależność od Meksyku. Amerykańskie wojska generała Winfelda Scotta (1786-1866) wylądowały w Yeracruz, zajęły miasto, ruszyły w głąb kraju i pokonały wojska Meksyku pod Cerro Gordo, Contreras i Chapultepec oraz 14 września 1847 zdobyły stolicę, Meksyk. Meksykański rząd skapitulował. W traktacie z Guadalupe Hidalgo, podpisanym 2 lutego 1848, Meksyk ustąpił Stanom Zjednoczonym większą część obecnego Nowego Meksyku, Arizony, Utah i Kalifornii; rząd USA wziął na siebie roszczenia wysuwane przez obywateli amerykańskich w stosunku do Meksyku. Patrz także REPUBLIKA z NIEDŹWIEDZIEM NA SZTANDARZE, POWSTANIE w KALIFORNII 1846. MEKSYKAŃSKA WOJNA DOMOWA 1871-1877. W 1871 prezydent Meksyku Benito Juarez (1806-1872) zgłosił swoją kandydaturę do czwartej kadencji prezydentury. W wyborach kandydowali ponadto Sebastian Lerdo de Tejada (1825-1889) i Porfirio Diaz (1830-1915). Po powtórnym wyborze urzędującego prezydenta i mianowaniu Lerdy na stanowisku prezesa Sądu Najwyższego Diaz wzniecił bunt. Bunt stłumiono, a Diaz uciekł w góry, gdzie Indianie chronili go przed wojskami federalnymi. Po śmierci Juareza w 1872 prezydentem został Lerdo; uchwalono amnestię, która pozwoliła Diazowi na powrót. W 1876, po reelekcji Lerdo, Diaz znowu podniósł bunt. Jego wojska poniosły porażkę, po czym przekroczyły

318

granicę ze Stanami Zjednoczonymi, by na terenie USA dokonać przegrupowania i uzupełnić uzbrojenie. Wojsko Diaza wróciło potem do Meksyku, a on sam popłynął do Hawany (Kuba), potem do Yeracruz i Oaxaca, gdzie stanął na czele innej armii. Dwie armie rebeliantów pod dowództwem Diaza i generała Manuela Gonzaleza (1833-1893) pokonały 16 listopada 1876 wojska rządowe pod Tlaxcala. Lerdo uciekł zagranicę. Diaz wkroczył do stolicy, Meksyku, i w 1877 został wybrany na prezydenta. MEKSYKAŃSKA WOJNA DOMOWA 1911.

Francisco I Madero (1873-1913), prawnik po studiach w USA, liberał, wzywał do usunięcia meksykańskiego dyktatora Porfirio Diaza (1830-1915), faworyzującego bogatych plantatorów i przemysłowców oraz układy oligarchiczne i rywalizował z nim w prezydenckich wyborach w 1910. Diaz kazał aresztować Madero, a po głosowaniu ogłosił się zwycięzcą. 20 listopada 1910 Madero i jego zwolennicy rozpoczęli zbrojne powstanie. Wprawdzie wojska dyktatora stłumiły w 1911 większość zamieszek, jednak Pascual Orozco kontynuował opór w stanie Chihuahua i w maju 1911 wojska • powstańcze dowodzone przez niego i Francisco „Pancho" Yillę (1877-1923) zdobyły Ciudad Juarez. To zachęciło do chwycenia za broń opozycjonistów w całym kraju. Pozbawiony poparcia Diaz musiał przyjąć warunki traktatu z Ciudad Juarez i zrzec się natychmiast urzędu; w październiku na prezydenta wybrany został Madero. Madero nie zdołał jednak opanować sił, które walczyły po jego stronie; wydarzenia 1911 zapoczątkowały 20-letni rozlew krwi (patrz MEKSYKAŃSKIE POWSTANIE 1914-1915). MEKSYKAŃSKA WOJNA DOMOWA 1920.

Prezydent Meksyku Yenustiano Carranza (1859-1920) usiłował wyznaczyć swego następcę (patrz MEKSYKAŃSKIE POWSTANIE 1914-1915). Wybrał mało znanego dyplomatę nazwiskiem Ignacio Bonillas (wzmian.

1915-1920). Alvaro Obregón (1880-1928), który pomógł Carranzie uzyskać prezydenturę, a potem był w jego rządzie ministrem wojny, uważał, że to jemu należy się urząd prezydenta. Były towarzysz broni Obregona, Adolfo de la Huerta (1881-1955), wówczas gubernator stanu Sonora, oraz generał Plutarco Elias Calles (1877-1945), dowódca sił zbrojnych Sonory, domagali się ustąpienia Carranzy. Carranza wysłał wojsko federalne do Sonory w celu zdławienia strajków robotniczych, na co Huerta ogłosił Sonorę niezależną republiką. Obregón i Calles ruszyli na południe, zbierając po drodze broń i ochotników. Widząc, że żołnierze nie chcą stawiać oporu Obregonowi i jego powstańczej armii, Carranza uciekł ze stolicy w kierunku Veracruz pociągiem załadowanym złotem zabranym ze skarbca państwa; gdy po drodze dowiedział się, że gubernator stanu Yeracruz przyłączył się do powstańców, uciekł konno w góry, gdzie został zdradzony i zamordowany. Obregón wkroczył bez oporu do Meksyku; Huerta został tymczasowym prezydentem, a po specjalnie przeprowadzonych wyborach w 1920 zastąpił go Obregón. MEKSYKAŃSKIE POWSTANIA 1926-1929.

W 1924 wybory w Meksyku przyniosły prezydenturę Plutarco Eliasowi Callesowi (1877-1945), który zaczął wprowadzać w życie poprzednio nie realizowane, antyklerykalne postanowienia konstytucji z 1917. Na początku 1926 przedstawiciele Kościoła katolickiego w Meksyku potępili konstytucję. Calles w odpowiedzi zamknął szkoły katolickie, klasztory i seminaria, zmusił duchowieństwo do rejestracji i oskarżył hierarchię Kościoła katolickiego o zdradę. W odwecie w połowie 1926 katolicy świeccy postanowili powstrzymać się od robienia zakupów z wyjątkiem podstawowych produktów, wkrótce duchowieństwo katolickie zaniechało oddawania posług religijnych. W wielu stanach terroryści zwani cristeros od zawołania „Viva Christo Rey" (Niech żyje Chrystus Król) podnieśli broń przeciw antyklerykalnemu rządowi; niszczyli i mordowali. Katolicka

319

hierarchia odżegnała się od jakichkoliwiek związków z cristeros, mimo to rząd upaństwowił własność kościelną, deportował kilku biskupów, księży i zakonnic, ponadto skazał na śmierć kilku katolików świeckich. Na początku 1928 siły rządowe rozprawiły się z większością cristeros. l lipca 1929 na prezydenta został wybrany Alvaro Obregón (1880-1928). W tym samym miesiącu Obregón został zamordowany, a po nim tymczasowym prezydentem mianowano Emilio Pertes Gila; rzeczywista władza w Meksyku należała nadal do Callesa. W marcu 1929 wybuchło następne powstanie, którym kierowali niezadowoleni generałowie. Uczestnicy powstania pustoszyli kraj przez dwa miesiące, nim rządowi udało się przywrócić porządek. Na skutek nacisków Callesa w 1929 na prezydenta wybrany został Pascual Ortiz Rubio (1877-1963). Podjęty przeciw Ortizowi pucz wojskowy upadł; Ortiz objął urząd, był całkowicie oddany Callesowi, kontynuował jego antyklerykalną politykę. MEKSYKAŃSKIE POWSTANIE 1810-1811.

16 września 1810 Miguel Hidalgo y Costilla (1753-1811), ksiądz z parafii w Dolores, nawoływał do skończenia z hiszpańskimi rządami w Meksyku; wydał Grito de Dolores, odezwę, w której domagał się równych praw bez względu na przynależność rasową, i podziału ziemi. Do Hidalgo przyłączyło się kilkadziesiąt tysięcy Indian i Metysów. Buntownicy zajęli kilka miast meksykańskich (patrz GUANAJUATO, MASAKRA w GUANAJUATO isio) i ruszyli na stolicę. Przerażony powstaniem rząd wysłał przeciw nim wojsko, które 18 stycznia 1811 rozgromiło ludzi Hidalgo w bitwie pod mostem w Calderón, w pobliżu Guadalajary. Hidalgo uciekł, został jednak ujęty i rozstrzelany. Swoją odezwą pobudził mieszkańców Meksyku do walki o niepodległość. MEKSYKAŃSKIE POWSTANIE 1914-1915.

W wyniku udanego zamachu stanu 18 lutego 1913 Yictoriano Huerta (1854-1916) objął

urząd prezydenta Meksyku, obalając Francisco I Madero (1873-1913). Przeciw Huercie wystąpiły jednak siły zbrojne Emiliano Zapaty (1880-1919) na południu, Yenustiano Carranzy (1859-1920) na północnym wschodzie, Francisco „Pancho" Yilli (1877-1923) na północy oraz Alvaro Obregona (1880-1928) na północnym zachodzie. Wiosną 1914 przeciwnicy prezydenta opanowali trzy czwarte terytorium Meksyku, zamykając Huertę na terenach wokół stolicy i w stanie Yeracruz. Prezydent Stanów Zjednoczonych Woodrow Wilson (1856-1924) odmówił uznania rządu Huerty, a wrogie poczynania Huerty spowodowały wkroczenie wojsk USA, które zajęły Yeracruz (21 kwietnia 1914). Gdy siły Yilli zajęły Zacatecas, a Obregona - Guadalajarę i Queretaro, Huerta zrezygnował z prezydentury. Rywalizujący przywódcy popędzili w kierunku stolicy; Obregón dotarł pierwszy i ogłosił swego przyjaciela Carranzę „Pierwszym Naczelnikiem" Meksyku. Przywódcy spotkali się później, w końcu 1914 w Aguascalientes w celu powołania rządu, ale w kraju panowała anarchia. Yilla i Zapata opanowali stolicę, Carranza i Obregón - przejęli Yeracruz. Mimo że Yilla i Zapata mieli więcej wojska i kontrolowali dwie trzecie kraju, Stany Zjednoczone i osiem państw półkuli zachodniej uznało Carranzę, uważając go za rzeczywistego prezydenta Meksyku. Carranza opanował północno-wschodni obszar Meksyku graniczący z USA, mógł zatem kupować broń w Stanach Zjednoczonych, miał pomoc wojskowego eksperta - Obregona, a ponadto jako przewidujący polityk, obiecał ludziom reformy społeczne. Na początku 1915 Obregón i jego wojska zajęły stolicę, zmuszając Yillę i jego siły do ucieczki. Obregón ruszył za Yillą aż do miasta Celaya, a tam posłużył się taktyką z czasów ŚWIATOWEJ WOJNY I: wojsko otaczające Celayę okopało się, postawiło zapory z drutu kolczastego i w kwietniu 1915 po trzech dniach walk odniosło decydujące zwycięstwo nad Yillą, który wycofał się na północ. Ludzie Yilli

320

zabrali tabor kolejowy, by uniemożliwić nieprzyjacielowi pogoń. Yilla i Zapata rozpoczęli teraz partyzancką walkę z rządem Carranzy, który później został formalnie wybrany na prezydenta. Obregón objął stanowisko ministra wojny. Patrz także MEKSYKAŃSKA WOJNA DOMOWA 1911; MEKSYKAŃSKA WOJNA DOMOWA 1920; YILLI NAPADY 1916-1917.

MEKSYKAŃSKO-FRANCUSKA WOJNA 1838. Patrz CUKIERNICZA WOJNA isss.

MEKSYKAŃSKO-FRANCUSKA WOJNA 1861 -1867. Wobec kryzysu gospodarczego, jaki nastąpił w Meksyku po wojnie o REFORMY, prezydent Benito Juarez (1806-1872) ogłosił w 1862 dwuletnie moratorium na spłatę zagranicznych długów. Wielka Brytania,' Francja i Hiszpania wysłały wspólną ekspedycję wojskową w celu ściągnięcia z Meksyku należności. Wojska wylądowały w Yeracruz i ruszyły do Orizaby. Po rozmowach z rządem meksykańskim Wielka Brytania i Hiszpania wycofały się w przekonaniu, że Juarez spłaci długi, natomiast Francja skorzystała z okazji, by wmieszać się w sprawy Meksyku (Napoleon III [1808-1873] miał nadzieję na ustanowienie cesarstwa w Meksyku). Francuskie wojska pod komendą generała Charles'a Ferdinanda Latrille'a de Lorencez (1814-1892) ruszyły w kierunku Meksyku, zostały jednak pokonane pod Pueblo przez wojsko Meksyku pod dowództwem Ignacio Zaragozy (1829-1862). Napoleon III przysłał posiłki i oddał dowództwo nad wojskami francuskimi w Meksyku generałowi Elii Fredericowi Foreyowi (1804-1872), który ruszył na Pueblo bronione teraz przez wojska pod dowództwem Jesusa Gonzaleza Ortegi (1824-1881); po dwóch miesiącach, w maju 1863, Meksykanie poddali się. 7 czerwca 1863 wojska Foreya wkroczyły do pozostawionej bez obrony stolicy. Juarez uciekł na północ i założył kwaterę główną w pobliżu granicy z Teksasem. Francuskie wojska pod dowództwem Achille Bazaine'a

wyruszyły ze stolicy na zachód, zajmując niemal bez walki leżące po drodze miasta. W 1864 Napoleon III umieścił na tronie Meksyku marionetkowego cesarza, Ferdynanda Maksymiliana, arcyksięcia austriackiego, obiecując udzielać mu pomocy wojskowej do końca 1867 w zamian za zwrot francuskich długów. Wielu konserwatystów poparło Maksymiliana, natomiast liberałowie sprzeciwili się mu, rozpoczynając działania partyzanckie przeciw wojskom cesarskim. Po zakończeniu amerykańskiej WOJNY SECESYJNEJ w 1865 wojska USA dowodzone przez generała Philipa Sheridana (1831-1888) przekroczyły granicę Stanów Zjednoczonych i Meksyku, wzdłuż Rio Grandę, a rząd amerykański zaprotestował przeciw obecności Francuzów w Meksyku. Napoleon III nie dotrzymał obietnic i wycofał wojska francuskie w 1867. Meksykańskie wojska liberałów pod wodzą Mariano Escobendo (1817-1902) ruszyły na południe i przez 71 dni oblegały Maksymiliana i jego wiernych zwolenników w Queretaro, wreszcie zdradzony cesarz skapitulował. Maksymilian stanął przed sądem wojskowym; uznany za winnego, został rozstrzelany 19 czerwca 1867. Urząd prezydenta ponownie objął Juarez. MELILLY WOJNA. Patrz RlFENÓW WOJNA 1919-1926. MESJAŃSKA WOJNA. Patrz SlUKSÓW WOJNA 1890-1891.

MESSEŃSKA WOJNA PIERWSZA ek. 736-716 p.n.e. Między 1100 a 950 p.n.e. Dorowie (Grecy z północy) najechali Peloponez, podbili wschodnią część półwyspu i osiedlili się w dolinie Lakonii, ustanawiając stolicę w Sparcie. Poprzedni mieszkańcy Lakonii zostali helotami (chłopami poddanymi). Skuszeni urodzajną ziemią na zachodzie, Spartanie podporządkowali najpierw mieszkańców Lakonii, a potem (ok. 736) rozpoczęli 20-letnią wojnę z Messeńczykami, tubylczą grupą z Peloponezu. Opór Mes-

321

seńczyków skupił się na obszarach wokół góry Itome, znajdującej się na drodze do urodzajnej równiny Stenyklaros. Prowadzeni przez legendarnego króla Teopompa, Spartanie osiągnęli zwycięstwo w 716. Zażądali daniny w postaci połowy wszystkich produktów Messenii, a tubylców traktowali w sposób upokarzający. Druga messeńska wojna ok. 650-630 p.n.e. Pozostający uprzednio w kręgu kultury mykeńskiej Messeńczycy nie mogli pogodzić się z uciskiem i wzniecili powstanie (ok. 650). Pod przewodnictwem na poły legendarnego wodza Arystomenosa prowadzili długą i kosztowną wojnę, która o mało nie zrujnowała gospodarczo ich przeciwników - Spartan. Messeńczycy zostali ostatecznie pokonani ok. 630 pod górą Ira. Wojna uświadomiła Spartanom potrzebę posiadania wyszkolonej armii obywatelskiej. Za panowania legendarnego Likurga Sparta zmieniła dotychczasowy ustrój społeczny i oparła nowy na wzorze kreteńskim; wszyscy męscy obywatele musieli uprawiać ćwiczenia fizyczne dla uzyskania doskonałej sprawności fizycznej, przechodzili także przeszkolenie wojskowe. Sparta była pierwszym państwem, którego głównym celem była wojna. Messeńczykom narzucono status helotów. Trzecia messeńska wojna ok. 464-455 p.n.e. W 469 wybuchło powstanie w Messenii, w górzystej krainie wokół góry Itome nie zostało ono stłumione do 464. Wielkie trzęsienie ziemi w Sparcie w 464 stało się dla helotów Lakonii okazją do wzniecenia ogólnego powstania, zostało ono zdławione przez Spartan pod wodzą króla Archidamosa (wzmian. 476-427) na równinie Eurostasu, ale nie w Messenii. Messeńczycy nawet najechali Lakonię. Spartanie zwrócili się do swych sojuszników o pomoc i uzyskali z Aten 40 tysięcy hoplitów (ciężko zbrojnych piechurów). W 463 Messeńczycy okopali się w górach Itome i z powodzeniem opierali się nieudolnym próbom oblężenia. Dzięki temu mogli przejść do ofensywy. W tej sytuacji Spartanie powtórnie zwrócili się o pomoc do Aten, ale wkrótce odesłali te

posiłki do domu, tłumacząc, że zachowują się nieprzyjaźnie w stosunku do Spartan; stało się to jedną z przyczyn wybuchu PELOPONESKIEJ WOJNY PIERWSZEJ. W 460 powstańcy z góry Itome kapitulowali. Spartanie darowali im wolność, ale wygnali ich z Peloponezu; wielu z nich pomagało Atenom w wojnie ze Sparta. Po bitwie pod Leuktrami (patrz TEBAŃSKO-SPARTAŃSKA WOJNA 379-371 p.n.e.) Messeńczycy odzyskali swój kraj. MESYŃSKIE POWSTANIE 1674-1679. Często dochodziło do zatargów między mieszkańcami Mesyny (Sycylia) a administracją hiszpańską wyspy z uwagi na nieprzestrzeganie przez władze przywilejów miasta. W 1674 walki i zamieszki między merli (arystokraci) a malvezzi (demokraci) doprowadziły do wyparcia garnizonu hiszpańskiego z miasta. Sycylijczycy zwrócili się do króla Francji Ludwika XIV (1638-1715) o pomoc w zamian za uznanie jego zwierzchnictwa. Ludwik wysłał w 1675 flotę w celu wsparcia Sycylijczyków (patrz HOLENDERSKA WOJNA 1672-1678). Holendrzy wsparli Hiszpanów swymi okrętami wojennymi. Francuzi zwyciężyli w bitwie morskiej pod Mesyną 1676. W marcu 1678 flota francuska odpłynęła z Mesyny pozostawiając mieszkańców przerażonych czekającym ich odwetem hiszpańskim. Mesyńczycy biorący udział w powstaniu zostali straceni lub skazani na wygnanie; Hiszpania cofnęła przywileje Mesyny. Miasto straciło połowę mieszkańców i nigdy nie odzyskało dawnej świetności. MIAST NIEMIECKICH WOJNA 1386-1389. W drugiej połowie XIV w. w Niemczech panował chaos. Władza centralna cesarzy znacznie osłabła. Wzrosło znaczenie książąt, margrabiów i hrabiów. Stali oni na czele właściwie oddzielnych państewek, utrzymując prywatne wojska i tajne sądy („veme" wzorowane na Westfalii). Wacław (1361-1419), król Niemiec i Czech oraz cesarz Świętego Cesarstwa Rzymskiego, przekonał

322

się, jak trudno było panować nad tymi udzielnymi panami, których siła wywodziła się z dawnych feudalnych przywilejów. Częstym zjawiskiem były wojny między książętami, cesarskimi (wolnymi) miastami a miastami bez tego przywileju, a nawet między administracyjnymi jednostkami kościelnymi. Książęta i Kościół występowali przeciw pozyskiwaniu dóbr przez miasta, które swoim rosnącym bogactwem przyciągały wielu robotników rolnych. Oligarchiczne miasta walczyły o ukrócenie nadmiernych i bezprawnie ściąganych podatków. W 1376 doszło do zawarcia przez 14 miast Związku Szwabskiego. Rozwinął się on za panowania nieudolnego króla Wacława, który usiłował sprawować rządy z siedziby w Czechach. W 1381 doszło do utworzenia Związku przez miasta nadreńskie. Ze szczególnie ciężkiej ręki znany był książę Leopold Austriacki (wzmian. ok. 1380-1410). Szwabski Związek Miast wsparł zbrojnie Związek Szwajcarski, który zwyciężył w 1386 pod Sempach wojska Leopolda zapoczątkowując tą bitwą wojnę między miastami a książętami (1386-1389). Miastom nie wiodło się w tej wojnie dobrze, zwłaszcza w południowych Niemczech, ponieważ były one wyspami autonomii w morzu feudalnych obszarów. W 1388 Związek Nadreński i Szwabski zostały pobite w dwóch bitwach. W 1389 Wacław, stojący po stronie książąt, doprowadził do uchwały nakazującej rozwiązanie Związków. Pokój uspokoił spory, ale ich nie wygasił; echem tych sporów była STARA WOJNA ZURYSKA. MIGUELISTÓW WOJNY 1828-1834 (dwóch braci wojna). Portugalscy zwolennicy monarchii absolutnej, którym przewodził Dom Miguel (1802-1866), sprzeciwiali się zwołaniu dwuizbowego parlamentu. Dom Miguel zaakceptował jednak Kartę Konstytucyjną ogłoszoną przez brata, cesarza Brazylii Piotra I (1798-1834) (patrz PORTUGALSKA WOJNA DOMOWA 1826-1827) i został regentem małoletniej królowej Marii II (1819-1853),

zwanej także Marią da Gloria, którą poślubił per procura. Dom Miguel złamał później przysięgę złożoną Piotrowi i zastąpił umiarkowanych gubernatorów oraz dowódców wojskowych swoimi autokratami. Kortezy również zostały wymienione na posłuszne zgromadzenie, które w maju 1828 obwołało Miguela królem Portugalii. Królowa Maria II, małoletnia córka Piotra, będąca w drodze z Brazylii do Portugalii, udała się do Anglii, gdzie znalazła schronienie. Zwolennicy rządów konstytucyjnych z Oporto i innych miejscowości poparli Piotra i Marię, ale 24 czerwca 1828 ponieśli zdecydowaną porażkę w bitwie z miguelistami w pobliżu Coimbry. Do koronacji Dom Miguela doszło 11 lipca 1828, potem zwolennicy absolutyzmu rozpoczęli krwawą rozprawę z przeciwnikami. Zawładnęli całym krajem z wyjątkiem Azorów, małej grupy wysp na Atlantyku na zachód od Portugalii, gdzie w 1829 królową Marię II obwołano regentką. Piotr zrezygnował z tronu brazylijskiego na rzecz syna i przybył do Europy, by zebrać armię niezbędną do odzyskania Portugalii. W kwietniu 1831 wylądował na Azorach, z pomocą Anglików zorganizował ekspedycję i popłynął do Oporto w lutym 1832. Zdobył Oporto, ale później miasto przez rok oblegali migueliści, którzy ostatecznie odzyskali je dzięki pomocy francuskiego generała Louisa Auguste'a Yictora de Bourmonta (1773-1846). 5 lipca 1833 flota miguelistów poniosła porażkę w walce z flotą „wyzwolenia" dowodzoną przez sir Charlesa Jamesa Napiera („Carlo Ponza") (1782-1853) u Przylądka Świętego Wincentego. Lizbona poddała się konstytucjonalistom 24 lipca 1833. Później migueliści udzielili schronienia (w pobliżu Coimbry) Dom Carlosowi (1788-1855), zwolennikowi absolutyzmu i pretendentowi do tronu hiszpańskiego, co spowodowało atak wojsk hiszpańskich, dążących do ujęcia Don Carlosa. Wielka Brytania, Francja, Hiszpania i Portugalia pośpiesznie zawarły czterostronne przymierze w celu ochrony rządów konstytucyjnych i przeciwstawienia się Święte-

323

mu Przymierzu Austrii, Rosji i Prus, w których rządy sprawowali wiadcy absolutni. Z pomocą Hiszpanii konstytucjonaliści zdobyli Yiseu, Coimbrę i Tomar i pokonali miguelistów w bitwie pod Santarem 16 maja 1834. Dom Miguel poddał się pod Evora-Monte dziesięć dni po ogłoszeniu powszechnej amnestii politycznej; zrezygnował z roszczeń do korony i wyjechał do Niemiec. Piotr wprowadził ponownie konstytucję z 1826, królową Marię koronowano, gdy uzyskała pełnoletność (1834). Patrz także KARLISTÓW WOJNA PIERWSZA i834-i839. MINANGKABAU WOJNA. Patrz PADERI Po WSTANIE 1821-1837.

MINISINK, MASAKRA W MINISINK 1779.

W czasie AMERYKAŃSKIEJ REWOLUCJI wszystkie plemiona irokeskie, z wyjątkiem plemienia Oneida, stanęły po stronie brytyjskiej i terroryzowały osadników amerykańskich na kresach zachodnich. Wieloma irokeskimi najazdami dowodził Joseph Brant (1742-1807), przebiegły i bardzo zdolny wódz plemienia Mohikanów (patrz CHERRY YALLEY, MASAKRA w CHERRY VALLEY 1778). Nocą 19 lipca 1779 Brant na czele 60 Indian i towarzyszących im 27 Anglików przebranych za Indian zaatakował wioskę Minisink w środkowej części stanu Nowy Jork. Wznosząc dzikie okrzyki wojenne napastnicy obudzili mieszkańców, spalili domy i stodoły, młyn i palisadę, wypędzili inwentarz, zniszczyli sady i gospodarstwa, zabili i uprowadzili wielu bezbronnych ludzi, zagrabili mienie. Część mieszkańców uciekła w pobliskie góry. Miejscowa milicja puściła się w pogoń za Indianami, ale wpadła w zasadzkę zastawioną przez Branta; w krwawym starciu większość ochotników zginęła. MITRĘGO REBELIA 1874. W 1868 Bartolome Mitrę (1821-1906) przegrał w wyborach prezydenckich w Argentynie. Wygrał je Domingo Faustino Sarmiento (1811-1888), cieszący się poparciem wojska. Rząd Sar-

miento wprowadził reformę szkolnictwa i poprawił stan gospodarczy kraju. Mitrę pozostał wpływowym politykiem w Buenos Aires, które dzięki przewadze finansowej nad pozostałymi prowincjami Argentyny dominowało w życiu kraju. W 1874 Mitrę, przywódca ugrupowania liberalnego, ponownie przegrał w wyborach prezydenckich; twierdząc, że jego przegrana jest wynikiem nadużyć, wzniecił rebelię, ale wojska federalne pod wodzą Sarmiento pokonały buntowników pod Buenos Aires (6 listopada 1874) i zmusiły Mitręgo do kapitulacji. Urząd prezydencki objął po wyborach Nicolas Avellaneda (1836-1885), minister w rządzę Sarmiento. Sprawował władzę do 1880, jego następcą był generał Julio Argentino Roca (1843-1914), który zyskał sławę dzięki zwycięstwu w wojnie prowadzonej przeciw Indianon z Patagonii. Indianie zostali wyparci na południe od Rio Negro, co umożliwiło kolonizację pozostawionych przez nich pampasów. Patrz także ARGENTYŃSKA WOJNA DOMOWA isei. MITRYDATESA WOJNA PIERWSZA 88-84 p.n.e. Mitrydates VI Wielki (Eupator) (ok. 132-63) został królem Pontu (kraina w środkowej Azji Mniejszej) w młodym wieku; gdy osiągnął pełnoletność, zaczął jednoczyć ludy z sąsiednich obszarów i budować własne imperium, co nieuchronnie doprowadziło do konfliktu z Rzymianami w Azji. W 88 Mitrydates zdobył znaczną część Azji Mniejszej, z jego rozkazu wymordowano tysiące Rzymian, jej mieszkańców. Sojusznicy Mitrydatesa w Grecji wystąpili przeciw rzymskiej armii prowadzonej przez Lucjusza Korneliusza Sullę (138-78), ale zostali pobici w 85. Inna armia rzymska dowodzona przez Gajusza Flawiusza Fimbrię (zm. 84) wyparła Mitrydatesa i jego armię z powrotem do Pontu. Mitrydates musiał zrzec się większości zdobytych ziem i zapłacić wysoką kontrybucję. Druga wojna Mitrydatesa 83-81 p.n.e. Wojnę rozpoczął ambitny wódz rzymski Lucjusz Licyniusz Murena (wzmian. 83-82), który dokonał najaz-

324

du na obszary państwa Mitrydatesa leżące nad rzeką Kizilirmak, poniósł jednak klęskę. Sulla, zwierzchnik Mureny, odciął się od jego działań. W 75 Mitrydates zawarł przymierze z Kwintusem Sertoriuszem (zm. 72), rzymskim wodzem w Hiszpanii przyczyniając się tym do wybuchu następnej wojny. Trzecia wojna Mitrydatesa 75-65 p.n.e. Zabójstwo Sertoriusza usunęło niebezpieczeństwo grożące Rzymowi z zachodu. Na wschód posłano rzymskiego wodza Lucjusza Licyniusza Lukullusa (110P-56), który miał uporać się z Mitrydatesem. Rzymianie odnieśli zwycięstwo w wielu bitwach, w tym pod Kyzikosem, Cabirą (Sivas), Tigranocertą i Artaksatą i udało im się wyprzeć Mitrydatesa z Pontu; później jednak wyczerpana armia Lukullusa zagroziła buntem. Wojnę zakończył nowy dowódca (od 67), Pompejusz Wielki (106-48), który rozbił Mitrydatesa w bitwie w dolinie rzeki Likos w 66. Mitrydates uciekł na Krym; czując się zhańbiony porażką nakazał swemu niewolnikowi, by go zabił. Zięć i sojusznik Mitrydatesa, król Armenii, Tigranes (140?-55), został przez Rzymian zwyciężony i wzięty do niewoli, a w 65 przekazał Rzymowi wszystkie swe zdobycze. Patrz także RZYMSKO-ARMEŃSKA WOJNA 72-66 p.n.e. MŁODOTURKÓW POWSTANIE 1908-1909.

Konstytucja ogłoszona w 1876 była konstytucją niemal absolutystyczną. Zniósł ją sułtan Abdulhamid II (1842-1918). Działania sułtana zmusiły zwolenników konstytucji, w większości młodych, prozachodnich Turków (stąd nazwa młodoturcy), do szukania schronienia w Europie, gdzie zrzeszeni w ugrupowaniu Partia Jedność i Postęp (PJP) propagowali reformę osmańskiego imperium. W 1908 oficerowie 3. Korpusu w Macedonii, członkowie ruchu młodoturków, podnieśli w Salonikach sztandar swobód, domagając się przywrócenia konstytucji i zwołania parlamentu rozwiązanego w 1877. Powstanie, poparte przez PJP w Paryżu, rozszerzało się bardzo szybko; groźba najazdu na Konstantynopol (Stambuł) zmusiła

Abdulhamida do złożenia obietnicy (nie miał zamiaru jej dotrzymać), że żądania młodoturków zostaną spełnione (24 lipca 1908). PJP osiągnęła swoje podstawowe cele, ale nie miała żadnej koncepcji kierowania krajem i sprawując władzę po pokojowym zamachu stanu popełniła wiele błędów. PJP nie usunęła starej biurokracji i pozwoliła sułtanowi Abdulhamidowi otworzyć w 1909 na nowo zwołany parlament. Abdulhamid obiecywał, że będzie monarchą konstytucyjnym, ale w sekrecie dążył do ograniczenia wpływów PJP. Jego intrygi skłoniły ultrareakcyjny Związek Mahometański do otwartego wystąpienia; pod wpływem presji Związku oddziały 1. Korpusu przypuściły szturm na izbę niższą parlamentu, domagając się przywrócenia Świętego Prawa i zniesienia konstytucji (kwiecień 1909). Udając żal, sułtan przystał na żądania rebeliantów. Rząd PJP upadł, a nowy rząd, w którym PJP nie uczestniczył, nie dopatrzył się błędu w rozkazie sułtana nakazującym wytępienie Ormian w Adanie i Cylicji (patrz ORMIAN MASAKRY 1909), we wprowadzeniu stanu wyjątkowego, aresztowaniu powstańców w 1908 czy zmniejszeniu garnizonu w Konstantynopolu. W odpowiedzi na te posunięcia z Salonik wyruszyła armia wyzwoleńcza dowodzona przez Mustafę Kemala, znanego później jako Kemal Atatiirk (1881-1938). Wojska Kemala wkroczyły do Konstantynopola, za zgodą religijnych przywódców islamskich zdetronizowały sułtana i osadziły na tronie jego brata Mehmeda V Reszada (1844-1918). PJP utworzyła rząd, który borykał się z wieloma złożonymi problemami wewnętrznymi i międzynarodowymi. MNICHÓW WOJNA 1463. W XV w. większość Japończyków wyznawała buddyzm, który podzielił się na kilka sekt rywalizujących między sobą o władzę, ziemie i wpływy. Od IX w. autorytetem cieszyła się sekta tendai z ośrodkiem w klasztorach położonych na dużym wzgórzu Hieizan na północny wschód od stolicy Japonii, Kioto. Natomiast sekta shin-shu miała siedzibę

325

w stolicy. Obie sekty miały swoich mnichów-wojowników i obie współzawodniczyły ze sobą od lat, ale szogunowie trzymali je w ryzach. Gdy jednak szogunowie, podobnie jak cesarze, stali się jedynie figurantami, antagonizm między sektami przerodził się w otwartą walkę. Mnisi z Hieizan wkroczyli do Kioto, spalili świątynię Hongwanji, główną siedzibę shin-shu. W regionach wiejskich rozmaite sekty również zwalczały się wzajemnie i również siały zniszczenia. Owe wojny religijne były jeszcze jednym przejawem ogólnej anarchii, jaka ogarnęła Japonię w XV w. Patrz także JAPOŃSKA WOJNA DOMOWA 1450-1550; ONIN WOJNA 1467-1477. MODOKÓW WOJNA 1872-1873. W 1870 grupa Indian Modoków prowadzona przez wodza Kintpuasza, znanego białym jako Kapitan Jack (l837?-1873), opuściła rezerwat indiański Klamath w południowym Oregonie, by odzyskać ziemie Modoków w pobliżu rzeki Lost w północnej Kalifornii. Próby nakłonienia Indian do powrotu do rezerwatu zawiodły. Około 80 wojowników z rodzinami schroniło się w naturalnej „fortecy" utworzonej z pokładów lawy, bogatej w jaskinie i parowy, znajdującej się w pobliżu jeziora Tulę, w Kalifornii. W listopadzie 1872 kawaleria USA zaczęła oblegać Modoków, którzy stawiali skuteczny opór. W kwietniu 1873, w czasie konferencji pokojowej, Kapitan Jack zastrzelił generała Edwarda R. S. Canby'ego (1817-1873); w odwecie wojsko USA nasiliło walkę z Modokami. W końcu maja 1873 Kapitan Jack z resztką wojowników zmuszony był opuścić schronienie, w czasie ucieczki dostał się do niewoli. Powieszono go 3 października 1873 w forcie Klamath. Część Modoków wróciła do rezerwatu w Oregonie, a część posłano do Oklahomy (pozwolono im powrócić do Oregonu dopiero w 1909). MOGOŁÓW l MARATHÓW WOJNY. Patrz MARATHÓW i MOGOŁÓW WOJNY. MOGOŁÓW l SIKHÓW WOJNA 1675-1708.

Sikhowie byli wyznawcami religii łączącej

elementy islamu i hinduizmu. Doceniani przez liberalnego cesarza (muzułmanina) Akbara (1542-1605) z dynastii Mogołów sikhowie byli nielubiani przez ortodoksów, zwłaszcza za popieranie liberalnych kandydatów w sporach Mogołów o sukcesję. W 1606 z rozkazu cesarza Dźahangira z dynastii Mogołów (1569-1627) aresztowano i zamęczono na śmierć piątego guru (nauczyciel duchowy) sikhów, Ardżuna (1563-1606) za rzekome popieranie buntu Chusru (zm. 1622) (patrz MOGOŁÓW WOJNA DOMOWA 1607). Siódmy guru, Har Rai (1630-1661), poparł muzułmańskiego księcia i uczonego Darę Szikoha (1615-1659) w walce z cesarzem Aurangzebem (1618-1707) i musiał wysłać na dwór Mogołów syna jako zakładnika. Po każdym nieprzyjaznym dla nich wydarzeniu nastroje sikhów były coraz bardziej wojownicze. Dziewiąty guru, Tegh Bahadur (1621?-1675), w odpowiedzi na islamski fanatyzm Aurangzeba wzniecił powstanie w Pendżabie. Ujęty przez wojska cesarskie Tegh Bahadur przekazany został do Delhi, stolicy Mogołów; po odmowie przejścia na islam został ścięty. Syn Tegha Bahadura, dziesiąty i ostatni guru, Gowind Rai Singh (1666-1708) stworzył „khalsę" („czysta"), organizację wojskową sikhów i do końca życia prowadził walki w Pendżabie z przeważającymi siłami Mogołów. Został zamordowany w 1708. Patrz także MOGOŁÓW WOJNA DOMOWA 1707-1708. MOGOŁÓW L SIKHÓW WOJNA 1709-

1716.

Bahadur Szah I (1643-1712), cesarz z dynastii Mogołów w Indiach, który dążył do przywrócenia władzy Mogołów nad rywalami, toczył walkę z Marathami. Początkowo pomagali mu sikhowie pod wodzą Gowinda Rai Singha (1666-1708). Po śmierci Gowinda Singha w 1708 sikhowie pod przewodnictwem Bandy Singha Bahadury (1670-1716) sprzeciwili się obecności garnizonów Mogołów w Pendżabie, zdobyli twierdzę Sirhind (1710) i zostali rzeczywistymi władcami Pendżabu; tylko Lahaur pozostał w rękach Mogołów. Banda Singh nadal dokony-

326

wał wypadów z okolicznych wzgórz. Śmierć Bahadur Szaha umożliwiła Bandzie Singhowi odzyskanie Sadhaury i Lohgarhu. Działania sikhów nasiliły się w czasie wojny sukcesyjnej (patrz MOGOŁÓW WOJNA DOMOWA 1712-1720), która osłabiła opór Mogołów. Następca Bahadur Szaha, Farruchsijar (zm. 1719) zwyciężył i ujął Bandę Singha w 1711; przywódcę sikhów zawleczono do Delhi, upokorzono prowadząc go w pochodzie zakutego w kajdany i w końcu, w czerwcu 1716, zamęczono na śmierć, torturując rozpalonym żelazem. MOGOŁÓW PODBÓJ RADŻASTANU 1561-1595. Długa nieobecność w Indiach cesarza Humajuna (1508-1556) z dynastii Mogołów (patrz MOGOŁÓW WOJNY z DYNASTIĄ SUR WCZESNE 1535-1555) umożliwiła książętom hinduskim ze środkowych i zachodnich Indii uzyskanie samodzielności. Połączone luźnymi sojuszami królestwa te tworzyły razem Radżastan, czyli Radżputanę i zagrażały gospodarczej stabilności imperium Mogołów. W 1561 syn Humajuna i jego następca, Akbar (1542-1605), rozpoczął działania wojskowe i polityczne, żeby rozwiązać ten problem. Wojska cesarza podbiły w 1561 królestwo Malwa, położone na północy Dekanu. W 1562 Akbar poślubił księżniczkę z Amberu (Dżajpur) i pozyskał przyjaźń tamtejszego władcy, która przetrwała przez całe panowanie Akbara. Obydwa posunięcia umożliwiły mu w latach 1562-1564 opanowanie Dźodhpuru, Bhathy (Rewy) oraz dużej części Pendżabu i zachodniego Radżastanu. W latach 1567-1570 Akbar zdobywał kolejno olbrzymie twierdze Radżastanu i stopniowo podporządkował sobie cały kraj; od 1567 do 1568 wojska Akbara oblegały Citor, uchodzący za nie do zdobycia; zdobyły go kosztem 30 tysięcy poległych. Oblężenie Ranthamboru trwało od 1568 do 1569. W następnym roku Akbar zwołał konferencję władców Radżputów; cztery królestwa uznały z miejsca jego zwierzchnictwo, cztery inne przyłączyły się niedługo potem. Opierało się tylko zachodnie króle-

stwo Mewar. Prowadziło ono wytrwale partyzantkę. Mimo wysiłków wojskowych i dyplomatycznych Mewar pozostał niepodległy do końca panowania Akbara. Akbar nadal powiększał swoje imperium: w 1586 przyłączył Kaszmir, zajął Sind w 1590, w latach 1592-1594 wcielił Orisę do Bengalu, a w 1595 podbił Beludżystan. W chwili śmierci Akbara (1605) poza zasięgiem władzy Mogołów pozostały jedynie Mewar, Assam i Dekan. MOGOŁÓW WOJNA DOMOWA 1600-1605.

Pod koniec panowania Akbara (1542-1605), cesarza Hindustanu (równina Gangesu w Indiach północnych) z dynastii Mogołów, doszło do nieporozumień między cesarzem a jego najstarszym synem, Selimem, który później panował jako Dźahangir (1569-1627). Selim utrzymywał dwór w Allahabadzie godny udzielnego księcia, co irytowało Akbara, który odnosił się do syna z nie ukrywaną, wręcz obsesyjną wrogością. W latach 1600-1602 Selim objeżdżał całe Indie na czele dużej armii, występując w roli cesarza i nie stosując się do rozkazów ojca. W 1602 ruszył z 30-tysięcznym wojskiem na Agrę, ale Akbar rozproszył siły Selima, nim doszło do walk. Selim jednak nosił się z zamiarem wykorzystania swego wojska do zamordowania znienawidzonego rywala, głównego doradcy Akbara. Mimo ostrzeżeń doradca stawił czoło swemu wrogowi, został ujęty i ścięty; gdy jego głowę przyniesiono Selimowi, ten kazał ją wrzucić do ustępu. Akbar zrezygnował z odwetu, uważał bowiem Selima za żałosnego alkoholika. W 1603 doszło do pojednania, w czasie którego Selim przekazał ojcu 350 słoni, co miało być symbolem rozbrojenia, a Akbar włożył mu na głowę królewski turban, oznakę księcia krwi. Wkrótce potem Akbar osadził Selima w areszcie domowym z zakazem picia alkoholu i zażywania opium. Dwór cesarski otwarcie faworyzował Chusru (zm. 1622), którego zwolennicy walczyli z Selimem w czasie turnieju słoni (1605). Z rozkazu Akbara walkę powstrzymał 13-letni syn

327

Selima, Churram (1592-1666), późniejszy Szahdźahan, który także zbuntował się przeciw własnemu ojcu i był jednym z inspiratorów morderstwa Chusru (1622). Na łożu śmierci Akbar potwierdził, że uznaje Selima za swego następcę. MOGOŁÓW WOJNA DOMOWA 1607. Panowanie Dźahangira (1569-1627), cesarza z dynastii Mogołów w Indiach, zakończyło się wojną domową, w rzeczywistości jednak waśnie wewnętrzne o różnym stopniu nasilenia trwały przez cały okres jego rządów, od 1605 do 1627; w tym czasie imperium stworzone przez Akbara (1542-1605) przestało się rozrastać i zaczęło tracić poczucie jedności. Sam Dźahangir też buntował się przeciw ojcu (patrz MOGOŁÓW WOJNA DOMOWA ićoo-ieos), potem pragnął jednak uniknąć zamieszania i przelewu krwi. Jego plany zawiodły. Przetrzymywał na dworze swego najstarszego syna Chusru (zm. 1622), ponieważ ten spierał się z nim jeszcze przed objęciem tronu. W 1605 pogodzili się, jednak nie na długo. W 1607 Chusru uciekł z dworu, zebrał tłum zwolenników i obiegł Lahaur w nadziei, że zdobędzie terytorium, na którym będzie mógł sam panować. Cesarska armia szybko pokonała buntowników; Chusru złapano, w kajdanach sprowadzono z powrotem do Lahauru i pozbawiono godności. Tytuły, przywileje i status księcia krwi przeszły na jego młodszego brata Churrama (1592-1666), znanego jako Szahdźahan. By uniknąć dalszych buntów, Dźahangir okrutnie karał buntowników: ścinał ich i wbijał na pal setkami, stracił również przywódców sikhów, czym wzbudził ich nienawiść. Sam Chusru przez rok był zakuty w złote kajdany. Po uwolnieniu chciał zabić ojca; za karę został oślepiony i pozostawał więźniem dworu aż do śmierci. W 1622 został uduszony z rozkazu Churrama, który również zbuntował się przeciw Dźahangirowi (patrz SZAHDŹAHANA BUNT 1622-1626). Patrz

także SZAHDŹAHANA PODBOJE 1613-1621.

MOGOŁÓW WOJNA DOMOWA 1657-1659.

Zostawszy w wieku 16 lat dowódcą wojskowym, Aurangzeb (1618-1707) wygrał prawie wszystkie wojny podjęte z polecenia ojca, Szahdźahana (1592-1666) (patrz AuRANGZEBA WOJNY 1636-165?), natomiast jego najstarszemu bratu, Darze Szikohowi (1615-1659), faworytowi Szahdźahana, dogadzano na dworze starając się nie sprowokować go do buntu (bunty książąt przeciw ojcom-cesarzom były zwyczajową praktyką Mogołów). Dara tylko raz dowodził armią i to bez powodzenia. Obawiając się młodszego brata, Dara i jego frakcja zaprzepaścili sukcesy Aurangzeba w wojnie z Golkondą i Bidźapurem (1656-1657), zadowalając się ogromnymi kontrybucjami wypłaconymi przez zwyciężonych władców. Dara objął rządy i zerwał wszelkie więzy z braćmi, przyczyniając się w ten sposób do wybuchu wojny o sukcesję. Szudża (zm. ok. 1658) i Murad (zm. 1661), dwaj bracia Dary, obwołali się sami cesarzami, zwołali armie i zamierzali ruszyć na Agrę, stolicę Mogołów. Szudża został pokonany (24 lutego 1658) i wyparty do Bengalu. Murad i Aurangzeb sprzymierzyli się i zwyciężyli siły cesarskie pod Dharmatem (25 kwietnia 1658), a Darę pod Samugarhem, w pobliżu Agry (8 czerwca 1658). Dara uciekł, został ponownie pobity pod Deorajem, a następnie ujęty. Stracono go na podstawie fałszywego oskarżenia. Aurangzeb, uwolniony od Murada (uwięziono go, a później stracono) i Szudży (zwabiony w zasadzkę i zabity w Bengalu), pozbawił tronu Szahdźahana, uwięził go w twierdzy w Agrze i odmawiał wszelkim prośbom o spotkanie. 26 czerwca 1658 ogłosił się cesarzem, a w początkach 1659 nic już nie zagrażało jego panowaniu; jego ojciec pozostał do końca życia w wię zieniu z widokiem na Tadż Mahal. MOGOŁÓW WOJNA DOMOWA 1707-1708.

Wprawdzie cesarz Aurangzeb (1618-1707) proponował podział imperium, by uniknąć wojny sukcesyjnej, ale po jego śmierci trzej synowie rozpoczęli walkę o władzę. Książęta

328

Azam (zm. 1707) i Kambachsz (zm. 1708) obaj przebywający w Dekanie w Indiach, wpadli w złość, dowiedziawszy się, że ich starszy brat, Muazzam (1643-1712), gubernator Kabulu (obecnie Afganistan) ogłosił się cesarzem jako Bahadur Szah I. Dzięki wielkiej przewadze artylerii rozbił on armię Azama pod Samogarhem, w której Azam zginął. Kambachsz zmarł od ran odniesionych w bitwie (1709). Ułagodził Bahadur radżputów uwalniając więzionego od czasu RADŻPUTÓW POWSTANIA PRZECIW AURANGZEBOWI (1679), królewskiego potomka Adźita Singha (1678-1720), który został władcą Marwaru (Dżodhpur) i osłabił Marathów uwalniając ich władcę Sahu (zm. 1749). Śahu natychmiast rozpoczął wojnę domową z dowódcami, którzy prowadzili działania wojenne Marathów od 1689, to jest od czasu egzekucji jego ojca, Sambhadżego (1657-1689) (patrz MARATHÓW i MOGOŁÓW WOJNA 1681-1705). Jedynie sikhowie odmówili uznania władzy Bahadura. Cesarz wyruszył do Lahauru (obecnie w Pakistanie), by walczyć z sikhami (1710). Wojna nie zakończyła się rozstrzygającym wynikiem, mimo że wojska Mogołów wyparły powstańców w góry. Śmierć Bahadura w 1712 spowodowała MOGOŁÓW WOJNĘ DOMOWĄ 1712-1720. Patrz także MOGOŁÓW i SIKHÓW WOJNY. MOGOŁÓW WOJNA DOMOWA 1712-1720.

Po śmierci Bahadura Szaha I (1643-1712), cesarza z dynastii Mogołów, rozpoczęła się wojna sukcesyjna, która przyśpieszyła upadek imperium Mogołów w Indiach. Bahadur miał czterech synów. Najpotężniejszym z nich był najstarszy, który objął tron jako Dżehandar Szah (zm. 1713); okazał się najbardziej nieudolny ze wszystkich władców mogolskich. Jego prawa do tronu zakwestionował krewny, Farruchsijar (zm. 1719), który z pomocą braci Sajjidów (Husain Ali [zm. 1720] i Abdulla [zm. 1721?]) przeprowadził udany zamach stanu w 1713 i kazał udusić Dżehandara Szaha. Farruch wstąpił na tron i przez długi czas był

marionetkowym władcą pozostającym pod przemożnym wpływem braci Sajjidów; pomógł Sajjidom w pokonaniu zbuntowanego przywódcy Radżputów, Adźita Singha (1678-ok. 1720) i przywódcy sikhów Bandy Singha Bahadura (1670-1716), ale w 1719 przeciwstawił się Sajjidom, którzy pozbawili go wówczas tronu, oślepili i zamordowali. Nie mogąc ze względu na ograniczenia dynastyczne zająć tronu, Sajjidzi doprowadzili do koronowania kolejno dwóch chorowitych chłopców (luty-listopad 1719), a później do koronacji wnuka Bahadura Szaha I, Muhammada Szaha (1702-1748). W 1720 rozrastające się państwo Marathów podbiło Hindustan (równina Gangesu w północnych Indiach). Zawiązał się spisek przeciw Husainowi Ali; w 1720 Husain został otruty, Abdullę zwyciężono i wzięto do niewoli w bitwie pod Hasanpurem w pobliżu Delhi. Panowanie Sajjidów skończyło się. Imperium Mogołów nadal chyliło się ku upadkowi, aż wreszcie w 1764 cesarz Alam Szah II (1728-1806) został pensjonariuszem brytyjskiej Kompanii Wschodnioindyjskiej. Patrz także AFGAŃSKIE POWSTANIA 1709-1720; BENGALU WOJNA z MOGOŁAMI 1742; PERSKI NAJAZD NA INDIE MOGOŁÓW 1733-1739. MOGOŁÓW WOJNA Z AFGANISTANEM 1565-1581. W odróżnieniu od hinduizmu islam nie uznawał tradycji primogenitury, stąd powszechnym zjawiskiem były wojny sukcesyjne. Muzułmanie indyjscy rozwiązywali ten problem na dwa sposoby; dzielili kraj między następców lub, zwyczajem Turków osmańskich, najsilniejszy zabijał wszystkich rywali. Akbar (1542-1605), cesarz Hindustanu (równina Gangesu w północnych Indiach) z dynastii Mogołów, zdecydował się na pierwszy sposób; cesarz Aurangzeb (1618-1707) - na drugi (patrz AURANGZEBA WOJNY 1636-1657). Pierwszy sposób nie zawsze stanowił gwarancję pokoju. Przyrodni brat Akbara, Mirza Hakim (zm. 1585), za zgodą cesarza zatrzymał władzę w Kabulu. W 1565 uzbeccy możnowładcy powstali przeciw Kabulowi. Mirza Hakim uciekł do

329

Indii i poprosił Akbara o pomoc, a gdy Akbar pomaszerował w kierunku Lahauru, nielojalni Mogołowie nakłonili Mirzę Hakima do buntu. Pojawienie się armii cesarskiej wystarczyło, by Hakim ze strachu uciekł do Kabulu. Akbar wspaniałomyślnie zawarł z nim pokój, natomiast surowo stłumił inne bunty wzniecone przez krewnych i wasali (patrz MOGOLÓW WOJNA z GUDŻARATEM DRUGA 1572-1573). Nawet te przykłady surowej sprawiedliwości Akbara nie skłoniły Hakima do zachowania spokoju. W 1581 Akbar znowu musiał podjąć przeciw niemu działania wojenne. Tym razem był mniej wspaniałomyślny; mianował swoją przyrodnią siostrę gubernatorem odpowiedzialnym bezpośrednio przed Delhi. Mimo że Mirza Hakim w istocie pozbawiony był władzy, panował aż do śmierci; później Kabul wcielono do imperium Mogołów. MOGOLÓW WOJNA Z GUDZARATEM PIERWSZA 1535-1536. Po śmierci Babera (1483-1530), pierwszego cesarza Indii z dynastii Mogołów, na tron wstąpił jego syn, Humajun (1508-1556), którego rządy omal nie zakończyły się utratą przez Mogołów niedawno pozyskanego imperium w Indiach (patrz BABERA PODBOJE 1524-1529). W 1530 najeźdźcy mogolscy musieli jeszcze umocnić i scalić swoje zdobycze w Indiach. To zadanie przypadło nieodpowiedzialnemu Humajunowi, który interesował się głównie winem, opium, poezją i astrologią. Początek jego panowania był niefortunny; wojska Mogołów nie zdołały opanować hinduskiego księstwa Kalińdżar w Bundelkhandzie, na południe od Delhi (1530). Humajun rozpoczął długotrwały spór z Szer-chanem (1486-1545) z afgańskiej dynastii Sur, który był wasalnym gubernatorem Biharu. Humajun usiłował bez powodzenia zdobyć twierdzę Szer-chana w Ciurnar (patrz MOGOŁÓW WOJNY z DYNASTIĄ SUR WCZESNE 1535-1555), a następnie ruszył na południe i zachód, i najechał Malwę oraz Gudżarat (1535). Początkowo kampania przebiegała pomyślnie; Humajun zdobył twierdze Man-

du i Campaner, ścigał sułtana Gudżaratu, Bahadura (zm. 1536?), wzdłuż zachodniego wybrzeża Indii i zmusił go do szukania schronienia u Portugalczyków. Jednakże rozgniewany wasal Humajuna, Szer-chan, ogłosił niepodległość i najechał Bengal (1536). Humajun wrócił do Delhi, nie zostawiwszy wojska na zajętych terenach. Bahadur wrócił bez przeszkód do kraju i ponownie objął panowanie nad swoim terytorium, nadal nie uznając władzy Delhi. Druga wojna Mogołów z Gudżaratem 1572-1573. Po podbiciu w latach 1561-1570 większej części Radżastanu Akbar (1542-1605), cesarz Hindustanu (równina Gangesu w północnych Indiach), wyruszył na zachód w kierunku królestwa Gudżarat, które od początku sułtanatu delhijskiego opierało się władzy muzułmańskiej (patrz MOGOŁÓW PODBÓJ RADŻASTANU 1501-1595). Gudżaratu bronił zespół silnych twierdz i ufortyfikowanych miast. W listopadzie 1572 Akbar bez trudu zajął Ahmadabad, a w miesiąc później twierdzę Kambaj. Następnie zwyciężył wrogiego krewnego w Sarnal. Akbar wrócił potem do siedziby dworu w Fatehpur Sikri, miasta wzniesionego specjalnie dla niego, które miało zastąpić Agrę i Delhi. Zwyciężony w Sarnalu nieprzejednany krewniak nie zrezygnował z walki; przypuszczając, że letnie monsuny zatrzymają Akbara, obiegł Ahmadabad (1573). Jednakże Akbar był nieugięty; mimo złej pogody jego wojsko w ciągu 11 dni przeszło ponad 800 km, zwyciężyło 20 tysięcy zbuntowanych hindusów i wzięło do niewoli rywala cesarza, który został osadzony w więzieniu. Sprzymierzeni z Gudżaratem Portugalczycy (zajmowali Diu, wyspę Gudżaratu), zawarli pokój z Akbarem, który wrócił do nowej stolicy na krótko przed wybuchem wojny z dynastią Sur. Patrz także PORTUGALSKIE KAMPANIE PRZECIW Diu 1509-1547. MOGOŁÓW WOJNA Z PERSJĄ 1622-1623.

Szach Persji Abbas I Wielki (1557-1628?) pragnął zdobyć opanowaną przez Mogołów twierdzę Kandahar, mającą duże znaczenie

330

strategiczne. Armia perska usiłowała zająć twierdzę w latach 1605-1606, ale cesarz Dźahangir (1569-1627) z dynastii Mogołów wysłał wojska, które zmusiły Persów do odwrotu. W 1622 Abbas poprowadził armię na Kandahar i po 45 dniach oblężenia zdobył twierdzę. Dźahangir postanowił ponownie wysłać wojsko, by odzyskać miasto i twierdzę, która była rzekomo nie do zdobycia. Władca poświęcał swój czas głównie ogrodom, poezji i zabawie, walkę polecił prowadzić synowi, Churramowi (1592-1666), zwanemu później Szahdźahanem. Rozkazał mu, by poprowadził armię z Dekanu do obecnego Afganistanu. Churram zwlekał z wymarszem, został więc uznany przez sąd cesarski za winnego buntu. Gdy wreszcie chwycił za broń, skierował ją przeciw własnemu ojcu. Bunt (patrz SZAHDŹAHANA BUNT 1622-1626) uniemożliwił Mogołom wzięcie odwetu; armia cesarska, która wreszcie dotarła do Kandaharu w 1623, była zbyt słaba, by odzyskać miasto.

Badachszan zajęty przez Uzbeków. Wyprawa nie zakończyła się sukcesem, natomiast Persowie w odpowiedzi na ten najazd zaczęli się przygotowywać do zdobycia Kandaharu. Szahdźahan zwlekał z wysłaniem wojsk aż do 1649; do tego czasu miasto poddało się wojskom Persów i Turków uzbeckich. Armia Mogołów prowadzona przez syna Szahdźahana, Aurangzeba (1618-1707), bezskutecznie oblegała Kandahar w 1650; siły Mogołów były zbyt słabe i nie posiadały ciężkiej artylerii, aby zdobyć miasto. Aurangzeb wycofał się, a w 1652 przyprowadził potężną armię, jednak w czasie dwóch miesięcy oblężenia nie zdołano wybić wyłomu w obwarowaniach Kandaharu, dokonano odwrotu. Aurangzeb popadł w niełaskę. Jego starszy brat, Dara Szikoha (1615-1659), w 1653 również na próżno przez pięć miesięcy oblegał Kandahar. Wojska Mogołów już nigdy więcej nie podjęły próby odzyskania Kandaharu. Patrz także AURANGZEBA

MOGOŁÓW WOJNA Z PERSJĄ 1638. Dokładnie sto lat przed PERSKIM NAJAZDEM NA INDIE MOGOŁÓW wojska cesarza Szahdźahana (1592-1666) z dynastii Mogołów odbiły miasto Kandahar utracone w wojnie MOGOŁÓW Z PERSJĄ 1622-1623. Szahdźahan spodziewał się odzyskać też Samarkandę, stare, rodzinne miasto Timurydów; Kandahar był etapem na tej drodze. Władca przekupił perskiego gubernatora Kandaharu, dzięki czemu cesarz zdobył miasto bez oblężenia, po czym wielkim kosztem ufortyfikował Kandahar.

MOGOŁÓW WOJNY Z DYNASTIĄ SUR PÓŹNIEJSZE 1556-1557, 1575-1576. Trzeci i największy władca z dynastii Mogołów w Indiach, Akbar (1542-1605), mając 13 lat odziedziczył wszystkie nie rozwiązane problemy swego ojca, Humajuna (1508-1556), przede wszystkim stałą, wyniszczającą rywalizację z dynastią Sur, a także wrogie stosunki z władcami Radżputów (patrz MOGOŁÓW PODBÓJ RADŻASTANU 1561-1595). Miał również własne, nieco mniejsze problemy; rosnącego w potęgę przyrodniego brata (patrz MOGOŁÓW WOJNA z AFGANISTANEM 1565-issi), wrogie stosunki z Gudżaratem (patrz MOGOŁÓW WOJNA z GUDŻARATEM DRUGA 1572-1573) i kłopoty z najstarszym synem (patrz MOGOŁÓW WOJNA DOMOWA 1600-1605). Wojna z dynastią Sur jeszcze się nie skończyła, gdyż zwycięstwo Humajuna z 1555 pod Rohtak jedynie nadwerężyło siły rywali. W okresie przejmowania tronu przez Akbara, Sikandar Sur (zm. 1558) podważał chwiejną jeszcze władzę Mogołów w Pendżabie, toteż Akbar z regentem udali

MOGOŁÓW WOJNA Z PERSJĄ 1649-1653.

Szahdźahana (1592-1666), cesarza z dynastii Mogołów w Indiach, niepokoiły zwycięstwa wojowniczych Persów, którzy zdobyli afgańskie miasto Bamian (1639), mieli również w planach odzyskanie Kandaharu na południu. Mogołowie doskonale ufortyfikowali Kandahar, a gdy atak Persów nie nastąpił, Szahdźahan polecił w 1646 swemu synowi Muradowi (zm. 1661), by najechał

WOJNY 1636-1657.

331

się niezwłocznie na zachód. Jednakże w tym czasie, Himu (zm. 1556), hinduski premier Biharu i Bengalu (w których rządy sprawowała dynastia Sur), zdobył Delhi i Agrę i objął władzę jako radża Wikramaditja. Armia Mogołów pośpiesznie pomaszerowała na wschód; w drugiej bitwie pod Panipatem, na skutek ataku hinduskich wojsk, którym towarzyszyło około 1500 słoni, oba skrzydła wojsk Mogołów zaczęły się cofać, ale wtedy Himu został rażony strzałą w oko, a jego wojsko rzuciło się do ucieczki. Himu wzięto do niewoli, a potem ścięto. Oswobodziwszy Delhi oraz Agrę i przekazawszy je pod zarząd dowódcy wojskowego, Akbar wrócił na zachód i pobił Sikandara Sura pod Sirhind. Zwyciężony uciekł do Orisy. Akbar, znając jego słabość, nie ścigał go. Podbój Biharu w 1574 skłonił jednak Sura do najazdu na Bengal. Akbar wygrał bitwę pod Tukaroi (1575) i zajął Bengal. Władca Sur ponownie próbował (1576) zająć Bengal, ale porażka i śmierć pod Radżmahal zakończyła opór, jaki władcy timurydzcy musieli przełamywać od 1536. Patrz także BABERA PODBOJE 1524-1529. MOGOŁÓW WOJNY Z DYNASTIĄ SUR WCZESNE 1535-1555. W 1532 cesarz z dynastii Mogołów w Indiach, Humajun (1508-1556), podjął nieudaną próbę zdobycia twierdzy Ciurnar w Biharze; dało to początek długiej walce z gubernatorem Biharu, Szer-chanem (1486-1545) z dynastii Sur (afgańskiej), który towarzyszył Baberowi (1483-1530) w pochodzie z Kabulu do Indii (patrz BABERA PODBOJE 1524-1529). W 1535 Humajun toczył wojnę z Gudżaratem (patrz MOGOŁÓW WOJNY z GUDŻARATEM). Jego nieobecność w Delhi zachęciła Szer-chana do ogłoszenia niezależności oraz do najazdu na Bengal. To zmusiło Humajuna do opuszczenia Gudżaratu; mimo monsunu pomaszerował z armią na wschód i dotarł do Bengalu w 1537. Jednakże, podobnie jak w czasie wojny z Gudżaratem, musiał się wycofać, tym razem z powodu buntu młodszych braci w Delhi. Szer-chan zdołał za-

grodzić mu drogę do Delhi. Armia Humajuna, zdziesiątkowana przez choroby, została rozbita pod Causa w 1539. Humajun uciekł do Agry, przebaczył braciom, jednego z nich, Kamrana (zm. 1557), mianował władcą Kabulu i Kandaharu i pośpieszył na zachód, lecz tam spotkała go ponownie porażka w bitwie pod Kanaudź w 1540. Uciekł do Lahauru, natomiast Szer-chan obwołał się cesarzem. Nowy cesarz udał się w pościg za Humajunem, który dalej uciekał, najpierw do Sindu, potem na wschód do Radżastanu, następnie z powrotem do Sindu (gdzie urodził się jego następca, Akbar [1542-1605]). Z Sindu udał się do Kandaharu, gdzie jego brat nie udzielił mu schronienia; ostatecznie wycofał się do Persji (Iran), gdzie próbował przekupić szacha proponując diament Koh-i-noor w zamian za armię. W 1547 Humajun rozpoczął walkę, ale by móc wkroczyć do Indii (1554) i walczyć z dynastią Sur, musiał przedtem jeszcze przez siedem lat walczyć z Kamranem. Potężna armia dynastii Sur, zaangażowana w walkę na trzech frontach, została pokonana przez mogolsko-perską armię w Pendżabie i w końcu całkowicie rozbita pod Rohtak (Rohtas) w 1555. Humajun udał się od razu do Delhi i Agry, odzyskał tron, ale zasiadał na nim tylko rok; zabił się, gdy spadł pijany z kamiennych schodów. MONACHIJSKI PUCZ. Patrz „PUCZ PlWIARNI" 1923.

MONGOLSKA WOJNA DOMOWA 1260-1264. Śmierć wielkiego Mongkego-chana (Mangu-chan 1207?-1259) spowodowała rozpad imperium mongolskiego. Brat Mongkego, Kubilaj (1216-1294), przedstawiciel nowoczesnych Mongołów pozostających pod wpływami kultury chińskiej, spotkał się z opozycją starych Mongołów, którym przewodził jego młodszy brat Arik-Buga (zm. 1255). Obaj zwołali wielkie zjazdy Mongołów (kurułtaj); Kubilaj - pierwszy, do Shang-du (maj 1260), a Arik-Buga dwa tygodnie później do Karakorum. Obaj zo-

332

stali obwołani najwyższymi władcami (chan chanami). Postępowanie ich rozbudziło siły, których potem żaden z nich nie mógł opanować; działania wojenne trwały do końca stulecia. Arik-Buga zraził sobie brata Hulagu (zm. 1265), sprzymierzeńca Kubilaja-chana, po czym doprowadził do walki między nim a Berke (zm. 1266), chanem Złotej Ordy, przyczyniając się tym do wybuchu ZŁOTEJ ORDY I IL-CHANÓW WOJNY DOMOWEJ. W 1260 Kubilaj-chan wysłał armię do Karakorum; Arik-Buga cofnął się na zachód. Kubilaj zwyciężył Arika (1261), potem Arik-Buga bezskutecznie starał się odbić stolicę, Karakorum. W końcu przegrał bitwę z Kubilajem w 1264 i skapitulował; Kubilaj puścił go wolno. Arik-Buga żył jeszcze dwa lata, ale utracił polityczne znaczenie. MONGOLSKIE NAJAZDY NA INDIE 1221-1398. W odróżnieniu od najazdów na Persję, Chiny i Europę do wypraw Mongołów do Indii dochodziło dość przypadkowo. Pierwszy najazd nastąpił przy okazji MONGOLSKO-PERSKIEJ WOJNY. Syn szacha Chorezmu, Dżalal ad-Din (zm. 1231) wymknął się mongolskim oddziałom, zmobilizował Chorasan, uciekł do Afganistanu, zmobilizował świeże siły, po czym udał się w góry Hindukuszu. Mongołowie pod wodzą Czyngis-chana (1167P-1227) ruszyli za nim w pościg; w 1221 stoczyli krwawą bitwę pod BAMIAN, a potem pośpieszyli za Dżalal adDinem do Indii, gdzie w tym samym roku stoczyli bitwę nad rzeką INDUS. Mongołowie dokonali zagonów na Indie także w 1241, 1292 oraz w latach 1299-1308, głównie na obszary w okolicy Lahauru i na Pendżab. W 1329 zagrozili Delhi, ale największa wyprawa miała miejsce prawie 70 lat później, w 1398, podjął ją Timur (1336-1405), zakończyła się ona zburzeniem Delhi (patrz TIMURA NAJAZD NA INDIE 1398-1399). MONGOLSKIE NAJAZDY NA KOREĘ 1231-1241. Po zamordowaniu w 1231 wysłannika mongolskiego Ugedej (zm. 1241), syn

Czyngis-chana (1167P-1227) i drugi mongolski chan chanów, wydał wodzowi Subedejowi (zm. 1258) rozkaz najazdu na Koreę. Już w 1218 Korea ucierpiała wskutek najazdów towarzyszących ciągłym walkom Czyngis-chana z wasalnymi państwami chińskiej dynastii Kin, ale na ogół stosunki wzajemne były przyjazne. W wyniku najazdu Subedeja Mongołowie zdobyli większe miasta koreańskie i osadzili w nich mongolskich zarządców. Powstanie w 1232 tak przeraziło marionetkowego króla Korei, że uciekł z kraju. Wezwano go do stawienia się w mongolskiej stolicy Karakorum, jednak odmówił; w odpowiedzi w 1235 Ugedej wyprawił armię do Korei. Po sześciu latach wojny król uległ, posłał zakładników i ponownie zasiadł na tronie jako marionetkowy władca. MONGOLSKIE PODBOJE 1206-1405. Historia Europy i Azji zapisała wiele zwycięstw odniesionych przez pasterskie ludy nomadów - Hunów, Madziarów, Turków i innych - jednak za najbardziej fascynujące należałoby uznać błyskawiczne zwycięstwa Mongołów. Mongołowie i inne ludy, które przyłączyły się do nich zachęcone mongolskimi sukcesami, początkowo stanowili grupę luźno powiązanych plemion, skłonnych do podejmowania indywidualnych najazdów. W krótkim czasie stworzyli jednak zjednoczoną i zdyscyplinowaną armię, która do końca XIII w. opanowała obszary ciągnące się od Morza Japońskiego do Morza Śródziemnego i od stepów Syberii do Morza Arabskiego. Jednoczącą siłą stał się Czyngis-chan (1167-1227), którego prawdziwe imię brzmiało Temudżyn. Dzięki organizacyjnemu geniuszowi i charyzmie Czyngłs-chan został w 1206 najwyższym władcą Mongołów, chanem chanów (patrz CZYNGIS-CHANA PODBOJE 1190-1227). Nowy władca przemienił niezdyscyplinowane plemiona w zwycięską armię, która do chwili jego śmierci podbiła Azję Środkową i część północnych Chin. Jego następcy przejęli władzę na podporządkowanych terytoriach i dokończyli jego dzieła, rozciągając do

333

1300 panowanie Mongołów na Persję (patrz MONGOLSKO-PERSKA WOJNA DRUGA 1230-1243),

Europę Wschodnią (patrz MONGOLSKIE NAJAZDY NA Ruś) i większą część Chin (patrz MONGOLSKI PODBÓJ CESARSTWA DYNASTII SUNG 1234-1279). Mongołowie zaatakowali ró-

wnież Europę Środkową (1237-1242), ale się z niej wycofali (patrz MONGOLSKI NAJAZD NA EUROPĘ 1237-1242). Wnuk Czyngis-chana, Kubilaj-chan, założył w 1260 w Chinach dynastię Juan, i usiłował opanować Japonię, Indochiny i północne Indie. Jednak w XIV w. rozdźwięki między przywódcami mongolskimi doprowadziły do osłabienia ich władzy, upadku ich dynastii Il-chanów w Persji oraz dynastii Juan w Chinach i wojny domowej na terytoriach Kipczaków na Rusi (patrz ZŁOTEJ ORDY DYNASTYCZNA WOJNA i359-i38i). Ostatnia ekspansja mongolska miała miejsce za panowania Timura (patrz TIMURA NAJAZD NA Ruś i TERENY ZŁOTEJ ORDY 1395-1390), Turka wychowanego w mongolskich tradycjach. W końcu doszło do tego, że plemiona mongolskie zaczęły walczyć między sobą. Przez prawie 200 lat mongolskie podboje zachwycały Azję i przerażały Europę. Patrz także TIMURA PODBOJE 1360-1405.

MONGOLSKIE POWSTANIA 1755-1760.

Kilka silnych plemion mongolskich - między innymi Dżungarowie, w Chińskim, czyli Wschodnim Turkiestanie i zachodniej Mongolii - nieustająco zakłócało spokój na północno-zachodniej granicy Chin. Cesarz chiński Czien Lung (1711-1799) wysłał wojsko pod dowództwem zdolnego, lecz bezlitosnego generała Czao-hui (1708-1764), by podbiło plemiona i zajęło ten region. Po pewnych trudnościach w 1757, Czao-hui zwyciężył Dżungarów i innych Mongołów, którzy odmawiali płacenia corocznej daniny Chinom i zabili urzędników chińskich wysłanych tam w celu ściągnięcia należności. W tym czasie doszło do powstania muzułmanów w południowym Turkiestanie Chińskim; Czao-hui i wojsko ruszyli zatem na południe, by stłumić po-

wstanie, w końcu po długiej i zaciętej walce powstańcy poddali się chińskiej władzy. Chiński Turkiestan i zachodnia Mongolia, łącznie z Dżungarią zostały Autonomicznym Regionem Ujgurskim (Sinkiang) pod zwierzchnictwem Chin. Patrz także MUZUŁMAŃSKIE POWSTANIE w CHINACH 1836-1877. MONGOLSKI NAJAZD NA EUROPĘ 1237-1242. W 1235 na wielkim zgromadzeniu mongolskim (kurułtaju) starannie zaplanowano wyprawę do Europy; w 1236 na zachód wyruszyła 150-tysięczna armia. Niespieszny podbój księstw ruskich (1237-1240) i pozyskanie tych obszarów dla Złotej Ordy (patrz MONGOLSKI NAJAZD NA Ruś DRUGI 1230-1240) zapoczątkowały europejską wyprawę Mongołów. Zimą 1240 grupa Mongołów pod dowództwem Bajdara pojawiła się w Polsce; splądrowali oni Sandomierz, rozbili Polaków pod Tarczkiem, spalili Kraków i zwyciężyli pod Legnicą w 1241. Następnie Mongołowie wtargnęli do Moraw. Główna armia mongolska pod wodzą Subedeja (zm. ok. 1258) podzielona na trzy korpusy weszła od strony Rusi Halickiej przez Karpaty na Węgry. Węgrzy, osłabieni walkami z Kipczakami, których obwiniano za najazdy Mongołów, zostali zaskoczeni trójstronnym najazdem, Król Węgier Bela IV (1206-1270) zwiedziony pozornym odwrotem Mongołów ruszył za nimi. Klęska w bitwie nad SAJO w 1241 była dla Węgrów ciężkim ciosem i pozwoliła Mongołom spalić Peszt (Boże Narodzenie 1241), dokonać wypadu na zachód do Austrii oraz odpocząć i uzupełnić siły przed następną wyprawą, do której miało dojść latem 1242. Jednak śmierć władcy Mongołów, chana chanów Ugedeja (zm. 1241), zmusiła ich do powrotu do Azji. MONGOLSKI NAJAZD NA JAPONIĘ PIERWSZY 1274. Opanowawszy Koreę, Mongołowie zainteresowali się Japonią i wysłali, jak zwykle, wezwanie do kapitulacji, które Japonia odrzuciła. Kubilaj-chan (1216-1294) wysłał mongolsko-koreańską flotę, która

334

zdobyła dwie przybrzeżne wyspy i wylądowała w Hakata (Fukuoka), w północnej części wyspy Kiusiu. Okazało się, że Mongołowie górują nad Japończykami pod względem uzbrojenia i taktyki, ale potężna burza zniszczyła część ich floty. Mongołowie wycofali się do Korei. Japońscy władcy Hojo przekonani, że to nie koniec prób inwazji, ufortyfikowali wybrzeża wyspy Kiusiu. Drugi mongolski najazd na Japonię 1281. Rozsierdzony na Japonię z powodu zamordowania mongolskich wysłanników i odrzucenia zwierzchnictwa Mongołów, Kubilaj-chan wysłał wielką mongolsko-koreańską armadę (4500 dżonek i prawdopodobnie 150 tysięcy ludzi) z północnych Chin i Korei. Najeźdźcy ponownie zdobyli przybrzeżne wyspy i wylądowali na północnych wybrzeżach Kiusiu, tu jednak napotkali opór - fortyfikacje powstrzymały marsz Mongołów w głąb wyspy, a japońska flota dokonywała udanych napadów na większą od niej flotę mongolską. Walki na wyspie ciągnęły się przez dwa miesiące, potem straszliwy tajfun zniszczył większą część armady wraz ze znaczną częścią wojska. Reszta wojsk mongolskich pozostała w Japonii i poniosła klęskę. Do Korei wróciło tylko kilka tysięcy Mongołów. Japończycy przypisali ocalenie boskim wiatrom (kamikaze). Kubilaj-chan zrezygnował z trzeciej inwazji, a po jego śmierci w 1294 kłopoty mongolskiego imperium ocaliły Japonię od dalszych najazdów. MONGOLSKI NAJAZD NA KUŚ PIERWSZY 1221-1223. Pierwszy raz Mongołowie dotarli na Ruś, ścigając po zburzeniu Buchary (miasto w środkowym Uzbekistanie) szacha Chorezmu. Dwaj wodzowie mongolscy doszli w ślad za szachem do wybrzeży Morza Kaspijskiego i tam znaleźli go martwego (1221). Ich armie najechały potem Azerbejdżan i Gruzję, zdobyły miasto Tyflis (Tbilisi) w 1221, zburzyły miasto Maraga, wymordowały ludność Hamadanu, a potem (1222) weszły na stepy na północ od Kaukazu. Mongołowie zmierzyli się następnie

z siłami sojuszu Alanów, Czerkiesów i Turków kipczackich, ci ostatni znani są także jako Połowcy i Kumani; odwieczni wrogowie Mongołów, później brali udział w MONGOLSKIM NAJEŹDZIE NA EUROPĘ. Kipczacy zostali rozbici i uciekli na zachód; pozostali, a także książęta ruscy, zostali rozbici w bitwie nad rzeką KALKĄ w 1223. Mongołowie zdobyli następnie genueński port Sudak na Półwyspie Krymskim, ruszyli w górę Wołgi zwyciężając muzułmańskich Bułgarów (nadwołżańskich) i Turków Kangły, po czym wreszcie wrócili do władcy, Czyngis-chana (l 167?-1227) przebywającego w Persji. Na terytorium opanowanym podczas tej wyprawy, przydzielonym najstarszemu synowi Czyngis-chana, Dżucziemu (zm. 1227), został ustanowiony chanat kipczacki (Złota Orda). Drugi najazd mongolski na Ruś 1236-1240. Drugi chan Złotej Ordy, Batu (zm. 1256) - przydomek chanatu pochodzi od jego złotych namiotów - postanowiła zdobyć ruskie ziemie. W 1237 Mongołowie podbili Wielką Bułgarię (Bułgaria Wołgo-Kamska). Wojska pod wodzą Batuchana, Mongkego (1207P-1259) i Subedeja (zm. ok. 1258) zatrzymały się, by umocnić władzę Mongołów. W 1236 Mongke walczył z Baszkirami i Kipczakami na terenach nazwanych potem „Wielkie Węgry" i do 1241 wyparł Kipczaków na tereny Węgier właściwych. Batuchan przeszedł Wołgę i wkroczył na tereny Rusi podzielonej na liczne księstwa; w 1237 starł z powierzchni ziemi Riazań, a w 1238 Kołomnę, zdobył Moskwę, potem podbił księstwo włodzimierskie w 1238, zaatakował Torżok i ruszył w kierunku Nowogrodu, w dalszym marszu przeszkodziły mu jednak roztopy, więc zawrócił. Odpoczywał cały 1239 i uzupełniał ciężkie straty w ludziach i koniach. W latach 1238-1239 Mongołowie pobili Kumanów (Połowców) i opanowali stepy czarnomorskie (obecna południowa Rosja i Ukraina). Część Kumanów uszła na Węgry. W 1240 wojska Batuchana podjęły wyprawę na

335

ziemie nad środkowym Dnieprem, stanowiące centrum kulturalne starej Rusi Kijowskiej, i zniszczyły wiele miast m. in. zburzono Kijów. Następnie Mongołowie zdobyli Ruś Halicką. MONGOLSKI PODBÓJ CESARSTWA DYNASTII SUNG 1234-1279. Mongolska wojna z chińską dynastią Sung ciągnęła się przez okres panowania pięciu chanów chanów. W latach 1234-1264 od energicznej walki z dynastią Sung odciągały Mongołów inne wojny i spory wewnętrzne, które wymagały ludzi i pieniędzy (patrz MONGOLSKA WOJNA DOMOWA 1260-1261; MONGOLSKI PODBÓJ KALIFATU ABBASYDÓW 1255-1260; MONGOLSKI NAJAZD NA EUROPĘ 1237-1242). Działania wojenne nabrały tempa po obwołaniu w 1251 Mongkego (1207P-1259) chanem chanów Mongołów. Kubilaj-chan (1216-1294), brat Mongkego, w 1252 na czele rzekomo 100 tysięcy żołnierzy podbił Tybet i królestwo Tali w Junanie, pobił armię Sungów i przeszedł przez obecny Laos, by zaatakować Sungów od południa. W 1254 maszerując na północ, stoczył po raz pierwszy bitwę z armią Sungów rozporządzającą słoniami; odstraszył słonie za pomocą płonących strzał i zwyciężył nieprzyjaciela. Jednak armia mongolska poniosła ciężkie straty. Kubilaj-chan przerwał działania. Mimo to Mongołowie pod wodzą Mongkego, przeprowadzili w latach 1257-1259 wiele zwycięskich wypraw. Nagła śmierć (na dyzenterię) Mongkego doprowadziła do przerwania działań i pozwoliła Sungom na zebranie sił. Wybrany w 1260 chanem chanów Kubilaj dopiero w 1268 mógł wznowić wojnę z Sungami. Mongołowie dowodzeni przez Bajana (1237-1295), wnuka Subedeja, wygrali kilka bitew i zdobyli liczne wielkie miasta Sungów, w tym do tej pory jeszcze nie złupioną stolicę Sungów, Linan (1276), jednak w dalej położonych prowincjach wojna się przeciągała. Wierne Sungom wojska ukryły małoletniego cesarza na pokładzie okrętu, kotwiczącego w Zatoce Kantońskiej, ale

w 1279 flota mongolska pokonała chińską; cesarz utonął. Mongołowie odnieśli zwycięstwo; Kubilaj-chan ułagodził szlachtę chińską, potwierdzając jej prawa własności, i założył dynastię Juan. W ten sposób Chiny zostały zjednoczone. Patrz także WlETNAMSKO-MONGOLSKA WOJNA 1257-1288.

MONGOLSKI PODBÓJ KALIFATU ABBASYDÓW 1255-1260. Mongke (1207P-1259), od 1251 mongolski chan chanów, dążył do wytępienia asasynów (sekta muzułmańskich skrytobójców), tajnego związku morderców i terrorystów zażywających haszysz; zamierzał również podbić kalifat Abbasydów i dotrzeć aż do granic Egiptu. Wodzem wyprawy przeciw Abbasydom został Hulagu, brat Mongkego, założyciel dynastii Il-chanów panującej na obszarach graniczących z kalifatem. Wojska Hulagu wyruszyły znad rzeki Oksus (Amu-Daria) i dotarły prawie do Nilu. Plany Mongołów pokrywały się z życzeniami Persji, która spodziewała się, że przywrócenie panowania Mongołów poskromi ambicje muzułmanów. Wypełniając dokładny i staranny plan Hulagu, Mongołowie pod wodzą Kit-Bugi (zm. 1260) wyruszyli w 1256 z Samarkandy, zlikwidowali asasynów, ukrywających się w pieczarach i twierdzach w górach Elbrus (1256), obiegli z trzech stron Bagdad, stolicę kalifatu (1257), zdobyli miasto (1258), po czym je złupili i spalili. Hulagu zawinął kalifa w dywan i rzucił go pod końskie kopyta. Mongołowie opanowali resztę Mezopotamii (Irak) w 1258; w rok później najechali Syrię i w 1260 zdobyli Aleppo, Damaszek, Gazę i Sydon. Niebezpieczeństwo wisiało również nad Egiptem, ale śmierć Mongkego zmusiła Hulagu do powrotu; zostawił Kit-Bugę z 10 tysiącami żołnierzy, których zwyciężyli Egipcjanie, Kit-Buga poległ (druga porażka Mongołów w XIII w.). Podbudowany psychicznie tym zwycięstwem Egipt stał się potężnym państwem muzułmańskim; zdołał odzyskać Syrię, udaremniając zamierzenia Mongkego.

336

MONGOLSKI PODBÓJ PAŃSTWA DYNASTII KIN 1231-1234. Drugim chanem chanów Mongołów był Ugedej (zm. 1241), syn Czyngis-chana (l 167?-1227), który postanowił pokonać dynastię Kin (północna dynastia chińska) na wschodzie, a potem rozpocząć MONGOLSKI NAJAZD NA EUROPĘ. Dynastia Kin nadal zachowała posiadłości w prowincji Honan i niezwykłe bogactwa, co zachęciło Ugedeja, jego brata Tułuja (zm. 1232) i dowódcę Subedeja (zm. ok. 1258) do najazdu. Podjęto go w 1230. W 1231 postanowiono uderzyć z dwóch stron; Ugedej i Subedej mieli wkroczyć z północy i zachodu, a Tułuj z południa. 30 tysięcy ludzi Tułuja nie napotkało żadnego oporu; dopiero w górach zostali zaatakowani przez armię Kin. Doszło do nie rozstrzygniętej bitwy. Gdy wojsko Kin wycofywało się z powodu braku żywności, zostało pobite. Północna armia Kinów osaczona przez Subedeja kapitulowała (1232). Część południowej armii Kinów otoczonej przez Tułuja i Ugedeja zdołała się przebić. Subedej obiegł Kaifeng stolicę państwa Kin. Mury obronne miasta miały ok. 65 km obwodu. Mongołowie otoczyli Kaifeng wałem. Ostrzeliwali miasto z machin oblężniczych, m.in. kulami ogniowymi i pociskami napełnionymi prochem strzelniczym. Subedej wycofał się spod miasta, ale je blokował, odcinając dowóz żywności. W Kaifeng zapanował głód i wybuchła zaraza. Cesarz Kin wycofał się z większą częścią wojska, aby odciągnąć Mongołów od stolicy, ale jego armia została rozbita. Kaifeng po zaciętej obronie poddało się. Chiński doradca Ugedeja ochronił miasto przed całkowitym złupieniem i rzezią. W 1234 zdobyto ostatnie twierdze Kin. Ugedej wypowiedział teraz wojnę cesarstwu dynastii Sung (patrz MONGOLSKI PODBÓJ CESARSTWA DYNASTII SUNG 1234-1279). Patrz także CZYNGIS-CHANA WOJNA z PAŃSTWEM DYNASTII KIN 1211-1212; DŻURDŻENÓW MONGOLSKICH NAJAZD NA CESARSTWO SUNG 1125-1162. MONGOLSKO-BIRMAŃSKA WOJNA 1277-1287. Kubilaj-chan (1216-1294), założy-

ciel mongolskiej dynastii (Juan) w Chinach (patrz MONGOLSKI PODBÓJ CESARSTWA DYNASTII SUNG 1234-1279) domagał się daniny od birmańskiego króla Paganu, Narathihapaty (zm. 1287), który nie chciał być wasalem Mongołów i w 1273 zabił wysłannika Kubilaja domagającego się zapłaty. W 1277 jadący na słoniach żołnierze Narathihapaty dokonali z powodzeniem najazdu na przygraniczne obszary chińskiej prowincji Junan. Podczas bitwy pod Ngasaunggjan (1277) konie mongolskiej jazdy przelękły się słoni; łucznicy mongolscy zeszli z koni, odstraszyli słonie, ponownie dosiedli koni i przypuścili zakończoną zwycięstwem szarżę na Birmańczyków, którzy mieli trzykrotną przewagę liczebną. Później, po powstrzymaniu kolejnego najazdu wojsk birmańskich na tereny przygraniczne, Mongołowie wyruszyli do Birmy i rozbili Birmańczyków w pobliżu Bhamo (1283). Wnuk Kubilaja, Jesin Temur (1267-1307), poprowadził najeźdźców w dół rzeki Irawadi, zdobył miasto Pagan (Narathihapate uciekł z miasta na południe, do Pasein) i ustanowił marionetkowy rząd. Narathihapate postanowił uznać zwierzchnictwo Mongołów, ale wkrótce potem został zamordowany przez syna (1287). MONGOLSKO-BIRMAŃSKA WOJNA 1299-1300. Po obaleniu przez Szanów (grupę Tajów pochodzenia mongolskiego zamieszkałą w północno-wschodniej Birmie) marionetkowego rządu w Paganie nad rzeką Irawadi (patrz MONGOLSKO-BIRMAŃSKA WOJNA 1277-1287), Mongołowie wysłali niewielką armię, by przywróciła ich władzę w tym regionie. Szanowie pobili Mongołów w bitwie pod miastem Myinsaing otoczonym potrójnymi murami obronnymi, poległo tu około 500 Mongołów. Wodzowie Szanów, obawiając się nadejścia nowych sił mongolskich, zaproponowali dowódcy mongolskiemu wysoką łapówkę; propozycja została przyjęta i mongolska armia wycofała się na południowo-zachodni teren Chin. Później gubernator Junanu kazał stracić mongolskiego wodza, ale Mongołowie nie zdecydowali się na powtórzenie najazdu.

337

MONGOLSKO-CHIŃSKA WOJNA 1356-1368. Założyciel dynastii Juan, Kubilaj-chan (1216-1294), stworzył w sposób niezamierzony zalążek rebelii, która przyczyniła się do upadku tej dynastii. W odróżnieniu od swego dziada, Czyngis-chana (11671227), który korzystał z rad słynnego chińskiego doradcy, Kubilaj-chan nie ufał Chińczykom i dobierał sobie przede wszystkim muzułmańskich doradców, czym obraził mandarynów (wysocy urzędnicy chińscy). Obraził również intelektualistów, kładąc kres konfucjańskiemu systemowi egzaminów dla kandydatów na urzędników państwowych, i wzbudził gniew wszystkich Chińczyków, nie pozwalając im uczyć się mongolskiego i traktując ich jak obywateli niższej kategorii. Zamieszki wybuchały już wcześniej, ale Kubilaj-chan był bardzo czujny i z łatwością je tłumił. Kolejni cesarze z dynastii Juan byli coraz to bardziej nieudolni, Mongołowie coraz bardziej odgradzali się od Chińczyków, dwór był rozdarty walkami między stronnictwami. Mongołowie przestali z czasem budzić dawny respekt. W latach pięćdziesiątych XIV w. powstań wybuchających w dolinie rzeki Jangcy nie sposób już było stłumić. Jeden z przywódców powstańczych, pierwszy władca z dynastii Ming, Czu Juan-Czang (Hong-wu) (1328-1398), zdobył w 1356 Nankin, a w 1368 Pekin, wypędził Mongołów do Mongolii. Mongołowie jeszcze przez sto lat uważali się za prawowitych władców Chin, które już od dawna do nich nie należały. MONGOLSKO-PERSKA WOJNA PIERWSZA 1218-1221. Wojna Czyngis-chana (1167?-1227) z Persją, określaną wówczas jako sułtanat Chorezmu (w jej skład wchodziły wówczas Chorezm, Transoksania i Chorasan), była najkrwawszą z mongolskich wojen. Czyngis-chan przerwał walkę z cesarstwem dynastii Kin (patrz CZYNGIS-CHANA WOJNA z PAŃSTWEM DYNASTII KIN 1211-1215), by udzielić pomocy Turkom muzułmańskim, którzy w państwie Kara-Kitajów

(„Czarny Kita j") walczyli z uzurpatorem, Kuczłukiem-chanem, dawnym władcą Najmanów, raz już pokonanym na początku wieku. Dwie armie Mongołów zwyciężyły Kuczłuka, po czym państwo Kara-Kitajów wcielono do imperium mongolskiego, a że kraj ten znajdował się na wschód od Chorezmu, Czyngis-chan posłał do autokratycznego i ambitnego szacha Chorezmu, Muhammada, pokojową misję handlową. Obawiając się szpiegów, ludzie z Chorezmu przechwycili karawanę i zgładzili wysłanników. Czyngis-chan zażądał odszkodowania, a gdy go nie otrzymał, wypowiedział Persji wojnę (1218). W 1219 szach Chorezmu nie zdecydował się stawić czoła Mongołom w bitwie. 120-tysięczna armia mongolska złupiła i splądrowała wszystkie miasta, które nie chciały się poddać; oszczędzając jedynie rzemieślników, rekrutowanych do armii. Mongołowie doszczętnie zniszczyli Otrar i Chodżent. Po ujarzmieniu podbitym miastom perskim Mongołowie pozwalali później na odbudowę i wznowienie handlu. Szach Chorezmu uciekł, a Mongołowie ruszyli za nim w pogoń; jego ucieczka skończyła się zburzeniem BUCHARY w 1220, splądrowaniem stolicy, Samarkandy (1220) i oblężeniem Heratu oraz Merwu (1220). W 1221 Mongołowie ścigali dziedzica szacha Dżalal ad-Dina (zm. 1231) w Afganistanie, zburzyli BAMIAN, dokonali najazdu na Indie (patrz MONGOŁÓW NAJAZD NA INDIE 1221-1398), stoczyli bitwę nad rzeką INDUS i zburzyli zbuntowane Herat i Merw. W 1221 imperium Czyngis-chana rozciągało się od Pekinu do Morza Aralskiego; w 1222, w czasie pierwszego najazdu mongołów na Ruś, sam chan odpoczywał przed ponownym podjęciem wojny z państwem Si Sia (patrz CZYNGIS-CHANA DRUGA WOJNA z PAŃSTWEM Si SIA 1226-1227). Druga mongolsko-perska wojna 1230-1243. Ucieczka Dżalal ad-Dina (zm. 1231), syna pokonanego szacha Chorezmu, z pola bitwy nad rzeką Indus zakończyła się serdecznym powitaniem go w Delhi; poślubił córkę sułtana, uzyskał pomoc od teścia i po ukaraniu

338

Lahauru i Pendżabu przeprawił się przez Indus (1225). Zajął zachodnią Mezopotamię (Irak), gdzie poprzednio panował jego brat, zdobył Tebriz (1225) i Tyflis (Tbilisi) w Gruzji, zajął Armenię (1227) i pokonał niewielką armię mongolską. W 1230 chan chanów Ugedej (zm. 1241) posłał ogromną armię mongolską, która miała rozprawić się z Dżalal ad-Dinem. Wojska mongolskie oblegały Dżalal ad-Dina pod Dijarbakr; Dżalal uciekł, ale tego samego roku poniósł śmierć w Kurdystanie. Żądni podbojów Mongołowie prowadzili dalej działania ze swej głównej siedziby w pobliżu Azerbejdżanu, dokonując systematycznie podboju Syrii, syryjskiej Mezopotamii i Anatolii (obecnie Turcja). Mając na względzie zabezpieczenie szlaków komunikacyjnych z Europą na czas wojny zaplanowanej na lata 1236-1237, zaatakowali chrześcijańskie królestwa Gruzji i Armenii (1235-1236). Maszerując na zachód Mongołowie wstrząsnęli jednością Gruzji, złupili stolicę Armenii (1239) i mimo równoczesnego najazdu na Europę (patrz MONGOLSKI NAJAZD NA EUROPĘ 1237-1242) w 1241 zaatakowali państwo Turków Seldżuków (Rum) w Anatolii, a w 1243 narzucili mu status wasala. W 1241 śmierć wodza Mongołów, Ugedeja, przerwała większe działania wojenne; wodzowie mongolscy wrócili do Karakorum, by wybrać następcę. Wojna z Seldżukami na krótki czas zapewniła imperium mongolskiemu dostęp do Morza Śródziemnego. MONMOUTHA POWSTANIE 1685. Za panowania Karola II (1630-1685), króla Anglii, Szkocji i Irlandii, podobnie jak za czasów jego ojca, dochodziło do zaciętych sporów między koroną a parlamentem (patrz ANGIELSKA WOJNA DOMOWA PIERWSZA, CZYLI WIELKA 1642-1646). Istotnym problemem był katolicyzm Jakuba (1633-1701), księcia Yorku, po koronacji w 1685 - króla Jakuba II (w Szkocji Jakub VII). W tym okresie po raz pierwszy pojawiły się partie polityczne; torysi popierali Jakuba, a część z nich katolicyzm, wigowie występowali przeciw

Jakubowi i katolicyzmowi. Karol rozwiązał trzy parlamenty opanowane przez wigów, którzy usiłowali pozbawić Jakuba dziedzictwa tronu, i król rządził bez parlamentu. Pierwszy hrabia Shaftesbury, Anthony Ash-ley Cooper (16211683), zaproponował na następcę tronu nieślubnego syna Karola (uznanego przez ojca), Jamesa Scotta (1649-1685), księcia Monmouth (patrz Ko-WENANTU ZWOLENNIKÓW POWSTANIE 1079). ' Monmouth zyskał zwolenników, ale w obawie przed kolejną wojną domową zmuszono go do wyjazdu do Holandii. Po śmierci Karola II Monmouth wylądował w Dorset-shire, w Anglii, gdzie ogłosił się królem i zebrał 4tysięczne wojsko. Wojsko Jakuba zwyciężyło go w bitwie pod Sedgemoor. Monmouth został schwytany i ścięty. Jedną z przyczyn porażki był brak koordynacji z KOWENANTU ZWOLENNIKÓW PO- ( WSTANIEM 1685. MONS GRAUPIUS (GÓRY GRAMPIAN), BITWA POD MONS GRAUPIUS 84. Dowodzone przez Gnejusza Juliusza Agrykolę (40-93) legiony rzymskie od 77 do 83 podbijały Walię, a w 84 dotarły niemal do obecnego Aberdee (Szkocja). Historyk Tacyt (56?-120) w „Życiu Agrykoli" podaje, że około 11 tysięcy rzymskiej jazdy i piechoty, w której służyli również wierni Rzymowi Brytowie, spotkało się i stoczyło walkę z 30 tysiącami Piktów lub Kaledończyków pod wodzą Galgakusa (Kalgakus) (wzmian. 84) pod Mons Graupius - nie zidentyfikowanym miejscu w górach Grampian. Walka była zaciekła, według przekazu poległo 10 tysięcy Piktów, Rzymianie stracili 360 żołnierzy. Cesarz Hadrian (76-138) kazał w 122 zbudować mur ciągnący się od rzeki Tyne do zatoki Solway Firth dla obrony przed napadami Piktów. Patrz także RZYMSKI PODBÓJ BRYTANII 43-01 MONTEVIDEO

OBLĘŻENIE

1843-1851.

W Urugwaju w latach trzydziestych XIX w. w siłę urosły dwie największe partie polityczne: konserwatywna Blanco (biali) i li-

339

beralna Colorado (kolorowi). Partię Blanco popierali głównie posiadacze ziemscy, kupcy i duchowieństwo; najwięcej zwolenników miała w giębi kraju. Colorado rozwijała się w porcie Montevideo i na wybrzeżu. W 1835 na prezydenta Urugwaju został wybrany Manuel Oribe (1796?-1857), kandydat partii Blanco, który później wdał się w walkę z Jose Fructuoso Riverą (l 790?-1854) z partii Colorado, byłym prezydentem kraju. Rivera kierował powstaniem, które doprowadziło do obalenia Manuela Oribe w 1838 i przejęcia prezydentury przez Riverę. Oribe uciekł do Buenos Aires i sprzymierzył się z Juanem Manuelem de Rosas (1793-1877), dyktatorem Argentyny, który nie uznał niepodległości Urugwaju i w latach trzydziestych XIX w. mieszał się w sprawy tego kraju w nadziei, że przejmie tam władzę (patrz ARGENTYŃSKO-BRAZYLIJSKA WOJNA 1825-1828). Wielka Brytania i Francja starały się zachować niepodległość Urugwaju i bronić swoich interesów w tym kraju. Oribe uzbrojony przez Rosasa rozpoczął z Riverą wojnę domową (1842). Przez osiem lat oblegał Montevideo (1843-1851); jednym z obrońców Montevideo był włoski patriota Giuseppe Garibaldi (1807-1882) przebywający w Urugwaju na emigracji. Flota brytyjska i francuska zajęły część terytorium Urugwaju oraz wyspę Martin Garcia u ujścia rzeki Urugwaj i założyły blokadę Rio de la Pląta (1845-1849). Gubernator prowincji w Argentynie, Justo Jose de Urąuiza (1800-1870), sprzymierzył się z Colorado i poprowadził powstanie przeciw Rosasowi. Oribe zmuszony był zaniechać oblężenia Montevideo i podpisał porozumienie (1851) umożliwiające Colorado pozostanie przy władzy. W obawie przed argentyńską aneksją Urugwaju Brazylia poparła Urąuiza w walce z Rosasem. Urugwajskie partie Blanco i Colorado utworzyły tymczasową koalicję w celu pokonania argentyńskiego dyktatora. 3 lutego 1852 w bitwie pod Monte Caseros Urąuiza i około 20 tysięcy powstańców łącznie z Urugwajczykami i Brazylijczykami odniosło zdecydowane zwy-

cięstwo nad argentyńskim wojskiem pod dowództwem Rosasa. Rosas uciekł do Anglii; był to koniec dyktatorskich rządów i zagrożenia urugwajskiej niepodległości. Patrz także ARGENTYŃSKA WOJNA DOMOWA 1859. MORANT BAY POWSTANIE 1865. W 1865 biedni wieśniacy z pozostającej pod brytyjskim panowaniem wyspy Jamajka zwrócili się z prośbą do królowej Wiktorii (1819-1901) o zgodę na uprawianie rządowych gruntów, ale nie otrzymali pozwolenia. Do wybuchu niezadowolenia doszło w dwóch jamajskich parafiach: Św. Anny i Św. Tomasza. Tłum tubylców szturmował i podpalił budynek sądu w czasie, gdy odbywało się tam posiedzenie komitetu opieki społecznej; burmistrz i 18 innych białych zostało zabitych. Gubernator Jamajki Edward John Eyre (1815-1901) ogłosił stan wyjątkowy i bezlitośnie stłumił powstanie. Jeden z przywódców, George William Gordon (zm. 1865), został postawiony przed sądem, skazany i stracony. Eyre, który niewłaściwie ocenił stopień zagrożenia białych plantatorów ze strony tubylczych powstańców, nakłonił zgromadzenie Jamajki do przegłosowania samorozwiązania. W 1866 został odwołany do Anglii, a parlament brytyjski przekształcił Jamajkę w kolonię brytyjską pod zarządem królewskiego gubernatora. MORGANA NAPADY NA PANAMĘ 1668-1671. Brytyjski korsarz urodzony w Walii, Henry Morgan (1635?-1688), był wybitnym kaprem czyhającym na statki u wybrzeży hiszpańskich posiadłości od Panamy po ujście Orinoko. W 1668 poprowadził flotyllę 36 statków i około 2000 korsarzy do Przesmyku Panamskiego, gdzie przypuścił szturm na twierdzę Porto Bello, będącą rzekomo nie do zdobycia, pobił znaczne siły hiszpańskie i splądrował miasto. Następnie korsarze przedarli się przez przesmyk i przez pewien czas grasowali we wschodniej części Oceanu Spokojnego. Na początku 1671 ludzie Morgana zwyciężyli

340

znaczne siły hiszpańskie w pobliżu miasta Panama; miasto złupili i spalili. Później Morgan porzucił swoich kompanów, wrócił na statek i odpłynął z większą częścią łupów. Ostatni napad Morgana miał miejsce jednak już po podpisaniu angielsko-hiszpańskiego traktatu pokojowego, w związku z czym Morgana aresztowano i wysłano do Anglii, gdzie miał być oskarżony o piractwo. Do czasu jego przybycia do Anglii stosunki angielsko-hiszpańskie bardzo się pogorszyły, wobec takiego obrotu spraw nadano mu tytuł szlachecki (1673) i mianowano zastępcą gubernatora Jamajki, gdzie spędził resztę życia. MORMONÓW WOJNA. Patrz UTAH WOJNA 1857-1858. MORYSKÓW POWSTANIE 1568-1571. Mo-

ryskowie (muzułmanie hiszpańscy siłą nawróceni na chrześcijaństwo) nadal posługiwali się językiem arabskim, pisali i ubierali się jak Arabowie, czym narazili się na prześladowania ze strony hiszpańskich chrześcijan. Król Hiszpanii Filip II (1527-1598) zakazał w 1566 posługiwania się językiem arabskim i kultywowania zwyczajów muzułmańskich. Surowe traktowanie morysków doprowadziło do powstania w Alpuharze (25 grudnia 1568) i do mordowania chrześcijan. W odwecie w 1569 wojska hiszpańskie zabiły wielu morysków na przełęczy Alfajarali. Don Juan d'Austria (1547-1578) otrzymał polecenie stłumienia powstania; do 1571 jego wojska osiągnęły ten cel. Moryskowie zostali rozproszeni po całej Hiszpanii, ale nadal kultywowali obyczaje arabskie; w latach 1605-1609 na mocy edyktu królewskiego zostali wypędzeni z Hiszpanii, większość z nich osiedliła się w Afryce Północnej. MOSKIEWSKA WOJNA DOMOWA 1433-1453. Następcą Wasyla I (1371-1425), księcia moskiewskiego, został jego dziesięcioletni syn Wasyl II (1415-1462). Po śmierci jego opiekuna, dziadka - wielkiego

księcia litewskiego Witolda (1430) - stryj Jerzy (zm. 1434) jako senior rodu zaczął się domagać tronu moskiewskiego. Chan tatarski przysądził mu księstwo Wasyla. W 1433 Jerzy pobił bratanka nad Klaźmą i odstąpił tron Wasyl owi. W 1434 znowu zwyciężył bratanka, ale tego roku sam zmari. Wielkim księciem moskiewskim został syn Jerzego - Wasyl Kosy, jego bracia poparli jednak Wasyla II, który po dłuższych walkach zwyciężył w 1436 Kosego i kazał go oślepić. W 1437 wygnany chan Złotej Ordy Uł-Machmet założył nowy chanat kazański i rozpoczął najazdy na Księstwo Moskiewskie, m.in. w 1439 spalił przedmieścia Moskwy. W 1445 Wasyl II został pobity przez Tatarów pod Suzdalem i wzięty do niewoli, wypuszczony za cenę ogromnego okupu. Niezadowolenie ludności, na którą spadł ciężar wypłaty okupu, wykorzystał drugi syn Jerzego, Dymitr Szemiaka (zm. 1453), książę halicki. Wraz z innymi książętami w 1446 opanował Moskwę, wziął do niewoli i oślepił Wasyla. Szemiaka nie znalazł szerszego poparcia społecznego, opuścił Moskwę; wrócił tu w 1447 Wasyl. W 1450 wojska moskiewskie pobiły Szemiakę, który musiał uciekać do Nowogrodu, a Księstwo Halickie zostało włączone do Księstwa Moskiewskiego. W 1453 Szemiaka zmarł otruty w Nowogrodzie. Za panowania Wasyla Księstwo Moskiewskie przekształciło się w silne, politycznie zjednoczone państwo, które powiększyło swoje terytoria i urosło w siłę pod rządami jego syna i następcy Iwana III Srogiego (patrz NOWOGRODU PODBÓJ PRZEZ MOSKWĘ 1471-1479).

MOSKIEWSKO-LITEWSKA WOJNA 1499-1503. Iwan III Srogi (1440-1505), wielki książę moskiewski, zarzucił swemu zięciowi Aleksandrowi I, królowi Polski i wielkiemu księciu litewskiemu, że prześladuje prawosławie, i rozpoczął wojnę. Wojska Iwana spustoszyły ziemie litewskie, a 14 lipca 1500 wygrały bitwę nad Wiedroszą z wojskiem litewskim, nie zdołały jednak zdobyć Smoleńska. Moskale opanowali Siewierszczyznę.

341

W1501 Litwini zawarli przymierze z Krzyżakami inflanckimi, którzy wtargnęli na ziemię pskowską. W 1503 doprowadzono do zawarcia pokoju, który przyznał Rusi wszystkie zdobyte terytoria. MOSKIEWSKO-LITEWSKA WOJNA 1507-1508. Zygmunt I (1467-1548), król Polski i wielki książę litewski, zażądał od Wasyla III (1479-1533), wielkiego księcia moskiewskiego, zwrotu ziem zdobytych poprzednio przez Moskwę. Moskwa zdecydowała się wszcząć wojnę. Jej wojska najechały ziemie Wielkiego Księstwa Litewskiego. Litwini odpowiedzieli najazdem na państwo moskiewskie. Na Litwie wybuchł promoskiewski bunt Michała Glińskiego w 1508, ale został stłumiony. Moskale nie zdecydowali się stoczyć bitwy pod Orszą. W 1508 zawarto rozejm. Wasyl zachował wszystkie podbite ziemie, stosunki między Moskwą, Litwą i Polską pozostały nadal wrogie. MOSKIEWSKO-LITEWSKA WOJNA 1512-1521. Wielki książę moskiewski Wasyl III (1479-1533) od 1510 przygotowywał wojnę z Litwą w porozumieniu z cesarzem Maksymilianem. Za pretekst do niej przyjął zawarcie przez Zygmunta I, króla Polski i wielkiego księcia litewskiego, przymierza z Tatarami krymskimi. W 1512 Wasyl podjął otwartą wojnę z Polską i Litwą. Zimą 1512-1513 i latem 1513 wojska Wasyla dwukrotnie oblegały bez powodzenia Smoleńsk. Długie działa moskiewskie zaczęły w lipcu 1519 kruszyć mury Smoleńska, który kapitulował. Po zdobyciu innych ziem Litwini zadali Wasylowi ciężką klęskę pod Orszą. W 1518 wyprawa moskiewska dotarła w pobliże Wilna. W 1520 rozpoczęto negocjacje pokojowe zakończone w 1522 rozejmem, na mocy którego Moskwa zatrzymała ziemię smoleńską. MOSKIEWSKO-LITEWSKA WOJNA 1534-1537. Po śmierci wielkiego księcia moskiewskiego Wasyla III (1479-1533), w okresie małoletności jego syna, Iwana (później-

szego Iwana IV Groźnego [1530-1584]) rządy sprawowała żona Wasyla. W atmosferze intryg dworskich i rywalizacji między bojarami a stronnikami władzy książęcej regentka nawet swych krewnych podejrzewała o organizowanie spisków, kilku z nich uwięziła. Król Polski i wielki książę litewski, Zygmunt I (1467-1548) zdecydował się w 1534 rozpocząć wojnę, aby odzyskać utracone ziemie, szczególnie Siewierszczyznę. W 1535 wojska polskie i litewskie zdobyły Homel i Starodub oraz inne twierdze, wkrótce jednak je opuszczono (poza Homlem). W 1536 Moskale zajęli Siewierszczyznę i część ziemi połockiej. W 1537 zawarto rozejm, na jego mocy Moskwa utraciła Homel, a Litwa - Siebież. MOUNTAIN MEADOWS, MASAKRA WMOUNTAIN MEADOWS 1857. Stosunki między mormonami (wyznawcami mormonizmu, doktryny będącej połączeniem chrześcijaństwa, islamu i judaizmu) a rządem USA zaostrzyły się po dokonaniu we wrześniu 1857 ataku na grupę 140 emigrantów podróżujących z Arkansas do Kalifornii przez południowy Utah. Indianie Pajuci zaatakowali obóz emigrantów w dolinie Mountain Meadows. Emigranci ustawili wozy do obrony okrężnej, wykopali okopy i bronili się przez kilka dni. Potem pojawiła się grupa białych mężczyzn, którzy zaproponowali, że zapewnią im bezpieczną eskortę pod warunkiem zdania broni. Po zdaniu broni wędrowcy zostali wymordowani; oszczędzono tylko 17 dzieci. Później do kierowania atakiem Indian i popełnienia zbrodni przyznali się mormoni. John Doyle Lee (1812-1877), fanatyczny mormon podejrzany o to, że kierował mordercami, został aresztowany dopiero w 1874. Skazany za zbrodnię, został stracony w Mountain Meadows w 1877. MOZAMBIKU WOJNA O NIEPODLEGŁOŚĆ 1962-1974. W 1962 kilka małych ugrupowań nacjonalistycznych dążących do wyzwolenia Portugalskiej Afryki Wschodniej (Mozambik) spod władzy Portugalii spot-

342

kało się w Dar-es-Saalam, stolicy Tanzanii i utworzyło koalicję pod nazwą Front Wyzwolenia Mozambiku (FRELIMO), którego przywódcą został Eduardo Mondlane (zm. 1969). FRELIMO posłał do Algierii kilkuset ochotników na przeszkolenie w metodach walki partyzanckiej, a w tym czasie powstańcy już rozpoczęli sporadyczne walki przeciw portugalskim władcom Afryki Wschodniej. W 1964 FRELIMO był gotowy do walki; jego oddziały wkrótce zaatakowały dwa północne okręgi Portugalskiej Afryki Wschodniej. Aby utrzymać południe kraju, Portugalczycy musieli sprowadzić więcej wojska i sprzętu (co stanowiło ogromne obciążenie dla budżetu państwa). W 1969 agenci portugalscy zamordowali Mondlane'a w Dar-es-Saalam; rok później dowództwo nad FRELIMO objął marksista Samora Moises Machel (1933-1984). Machel doprowadził do utworzenia nowych odcinków frontu w walce z Portugalczykami, którzy utrzymywali w Mozambiku ponad 40 tysięcy żołnierzy. Do czasu zamachu stanu w Lizbonie w 1974 (do władzy doszła lewica) wojska FRELIMO liczące nie więcej niż 10 tysięcy ludzi opanowały okręgi środkowe i północne. Portugalczycy starali się wynegocjować z powstańcami porozumienie, które pozwoliłoby Portugalii zachować pewne prawa, ale FRELIMO odrzucał taką możliwość. W 1974 podpisano zawieszenie broni, w którym Portugalia zgodziła się przyznać Mozambikowi całkowitą niepodległość. Usiłując przeszkodzić w uzyskaniu niezależności, biali powstańcy chcieli przejąć władzę (1975), zostali jednak pokonani przez FRELIMO i wojska portugalskie. Na pierwszego prezydenta niepodległego Mozambiku wybrano w 1975 Machela. Patrz także ANGOLI WOJNA o NIEPODLEGŁOŚĆ 1961-1976; GwiNEI-BlSSAU WOJNA O NIEPODLEGŁOŚĆ 1962-1974.

MOZAMBIKU WOJNY DOMOWE l PARTYZANCKIE 1976-1990. Front Wyzwolenia Mozambiku (FRELIMO), kierujący zbrojną walką o wyzwolenie Mozambiku spod pa-

nowania portugalskiego (patrz MOZAMBIKU WOJNA o NIEPODLEGŁOŚĆ 1962-1974), po uzyskaniu niepodległości ustanowił rząd marksistowski i stał się jedyną legalną partią polityczną w Mozambiku. W 1976 większość białych z wykształceniem technicznym wyjechała, w kraju brak było żywności i towarów z importu. Sytuację pogorszyła jeszcze polityka rządu, który upaństwowił cały przemysł, banki, transport i prywatne grunty w miastach, zwiększył podatki i dążył do kolektywizacji rolnictwa. Rosło ogromne niezadowolenie, szalała korupcja, panowała anarchia. Rząd reagował ostro na wszystkie buntownicze działania; „trybunały ludowe" masowo skazywały ludzi na obozy pracy; więzienia były przepełnione. Czarni partyzanci mozambiccy napadali na sąsiednią, rządzoną przez białych Rodezję (Zimbabwe), toczyli potyczki z wojskami Rodezji i doprowadzili do zamknięcia granicy między obu krajami (1976). Starcia trwały nadal, granica była zamknięta do uzyskania niepodległości przez Rodezję na początku 1980. Marksistowski rząd FRELIMO usiłował ograniczyć nasilające się ataki ugrupowań antykomunistycznych - w tym również Mozambickiego Narodowego Ruchu Oporu (RENAMO) - które atakowały linie kolejowe i inne szlaki komunikacyjne oraz rurociągi naftowe. Wojska FRELIMO walczyły z wojskami Republiki Południowej Afryki usiłującymi zniszczyć bazy założone w Mozambiku przez powstańców Afrykańskiego Kongresu Narodowego, którzy dokonywali z nich napadów na Republikę Południowej Afryki. W 1983 prezydent Mozambiku Samora Moises Machel (1933-1984) przejął dowództwo nad armią i nasilił działania przeciwko powstańcom. Pod koniec lat osiemdziesiątych nasilenie walk osłabło, a wsparcie Banku Światowego pozwoliło rządzącej partii FRELIMO rozwiązać problemy ekonomiczne kraju. W rezultacie pod koniec 1990 przyjęto wspólną konstytucję, a 4 października 1992 przywódcy FRELIMO i RENAMO zawarli układ kończący konflikt.

343

MUHAMMADA GHORI PODBOJE 1175--1206. Największy przywódca Ghorydów, Mu'izzud-Din Muhammad ibn Sam (zm. 1206), znany jako Muhammad Ghori, był jednym z twórców muzułmańskich rządów w Indiach. Doszedł do władzy w 1162 razem z bratem, który objął tron w Ghorze. Uczył się sztuki wojennej w zwycięskich wojnach o panowanie Ghoru nad Chorasanem (sam zasiadł na tronie w 1201). W 1173 wojska pod jego wodzą zdobyły Ghazni (patrz AFGAŃSKA WOJNA MIĘDZY GHOREM i GHAZNI 1148-1152), a potem od 1175 do śmierci dowodził osobiście 12 wyprawami wojennymi w Indiach. W 1179 wyparł wojska Ghaznawidów z Peszewar. Podporządkował Sind w 1182, zdobył księstwo Ghaznawidów Sialkor (Kaszmir) w 1185, zajął Lahaur w 1186, podbił Pendżab w 1187 i dokończył podboju imperium Ghaznawidów w Indiach (Ghaznawidzi najpierw zostali wyparci na wschód, do Biharu i Bengalu, tam też zostali ostatecznie pokonani w 1200). W1191 w walce z władcami Radżputów i zachodnimi Ćalukjami poniósł porażkę pod Taraori, w pobliżu Thaneswaru, nad rzeką Saraswati. W 1192 zwyciężył ich w tym samym miejscu. W rok później zdobył Delhi i nadal powiększał swoje imperium w Indiach: w 1194 zajął Kanaudź i złupił Benares (Waranasi), w 1195 zdobył twierdzę Gwalior, w 1197 pokonał Bihar, w 1197 i 1198 poprowadził pierwszą kampanię Ghorydów w Bengalu (przy okazji doprowadził do upadku indyjski buddyzm). Od 1198 prowadził wojnę w Azji Środkowej. W1205 zwyciężył Muhammada szacha Chorezmu. Rządy Muhammada opierały się na przemocy, gdyż muzułmanie byli w mniejszości, a hindusi traktowani byli jak ludy podbite. Hindusi nie podnosili jednak buntów, być może dlatego, że docierali do nich emigranci muzułmańscy i przekazywali wiadomości o działaniach wojennych Mongołów w Persji (Iran). Muhammad został zamordowany w Lahaurze w 1206; jego następcą został niewolnik, utalentowany wódz Kutbud-Din Aibak (zm. 1210), założyciel

„dynastii niewolniczej" (1206-1290) i sułtanatu delhijskiego - poprzednika późniejszego imperium Mogołów. Patrz także DELHIJSKIEGO SUŁTANATU WOJNY z GHAZNI i GHOREM 1208-1228.

MUKANNY POWSTANIE 775-778. Muzułmańscy szyici nie uznawali rządzącej dynastii Abbasydów, którzy twierdzili, że odziedziczyli prawo do kalifatu po Abbasie (zm. 653), stryju proroka Mahometa (570-632). Szyici natomiast uważali, że prawo do kalifatu dziedziczą tylko potomkowie Alego (600P-661), męża córki proroka, Fatimy (606-632). Abbasydzki kalif Muhammad alMahdi (742-786) dążąc do zachowania władzy prześladował opozycję, ale mimo to w opanowanym przez szyitów Chorasanie wybuchło powstanie. Nieortodoksyjni muzułmanie przyłączyli się do Mukanny (lub Mokanny, „zawoalowany" prorok) (zm. 779), którego prawdziwe nazwisko brzmiało Haszim ibn-Hakim. Mukanna, gorący wyznawca prawd szyizmu, zaratustrianizmu i manicheizmu, przez trzy lata walczył w polu, po czym wycofał się do twierdzy Sanam. Pokonany w 778, popełnił samobójstwo (779). MURRELA POWSTANIE 1835. John A. Murrel (1794-1844), bogaty plantator z Tennessee, kierował bandą koniokradów i niewolników w kilku stanach południowych. Murrel powziął dziwaczny plan zakrojonego na dużą skalę powstania niewolników, które miało doprowadzić do utworzenia na Południu państwa przestępców (4 lipca 1835, niewolnicy z Południa mieli rozpocząć powstanie w Nashville, Memphis, Natchez, Nowym Orleanie i innych miastach, a Murrel i jego „armia" mieli przejąć kierownictwo). Władze dowiedziały się o zamiarach Murrela i aresztowały go. Już rozpoczęte powstanie, pozbawione kierownictwa Murrela, szybko zgasło, jakkolwiek zamieszki w kilku miastach trzeba było stłumić siłą. W Missisipi i Tennessee władze zatrzymały 30 czarnych i 15 białych; zostali oni oskar-

344

żeni o spisek i powieszeni. Sam Murrel został skazany na 10 lat więzienia; zmarł wkrótce po zwolnieniu. MUZUŁMANÓW

Z

MINDANAO

WOJNY

1901-1913. Tubylcy wyznający islam, zwani moro, zamieszkują środkową i południową część wyspy Mindanao, drugiej co do wielkości wyspy w archipelagu Wysp Filipińskich. Mieszkają tam od wieków odseparowani od reszty ludności, w większości chrześcijańskiej. Hiszpanie władający wyspą do 1898, wyparci później przez Amerykanów (patrz HlSZPAŃSKO-AMERYKAŃSKA

WOJNA

1898), pozwalali moro żyć zgodnie z odwiecznymi obyczajami i nie usiłowali ich nawracać. Amerykanie mieli inne podejście; uważali natomiast, że moro powinni zasymilować się z resztą ludności. Moro stawili opór i w 1901 rozpoczęły się sporadyczne zatargi. W 1903 moro zaatakowali wojsko amerykańskie stacjonujące w pobliżu jeziora Lanos, w głębi Mindanao. W 1906, na pobliskiej wyspie Jolo, około 600 powstańców schroniło się w kraterze wielkiego wulkanu Dajo; wszyscy zostali zabici przez wojska USA pod dowództwem generała Leonarda Wooda (1860-1927), co spowodowało powszechne oburzenie. Pod koniec czerwca 1913 walki ustały; moro, już bez przeszkód, nadal praktykowali swoją religię i kultywowali tradycyjne obyczaje. MUZUŁMAŃSKA WOJNA 1102-1108. Podczas gdy krzyżowcy okupowali Edessę (patrz KRUCJATA PIERWSZA 1095-1099), Syrią i północną Mezopotamią nieustannie wstrząsały walki wewnętrzne między Turkami seldżuckimi, którzy wówczas panowali w większości miast środkowej i południowej Syrii, a rywalizującymi odłamami muzułmańskimi, mającymi przewagę w regionach wiejskich. Wódz seldżucki Kilidż Arsłan I (zm. 1108) zdobył w 1102 panowanie nad Mosulem, najważniejszym miastem północnej Mezopotamii. W 1108 Kilidż poprowadził wojska przeciw rywalizującemu z nim przywódcy seldżuckiemu, Ridwanowi (zm. 1117) i po-

legł w bitwie nad rzeką Chabur (1108), zakończonej porażką jego wojska. Ridwan i jego następcy usiłowali potem, jednak bez wielkiego powodzenia, podporządkować sobie inne ugrupowania tureckie i muzułmańskie. Patrz także BIZANTYJSKO-TURECKIE WOJNY 1064-1081, 1110-1117.

MUZUŁMAŃSKA WOJNA DOMOWA 657-661. Muzułmański zarządca Syrii, Muawija (602P-680), uważał, że Ali ibn Abi Talib (600P-661), czwarty kalif, był zamieszany w morderstwo kuzyna Muawiji, Otmana ibn Affana (zm. 656), trzeciego kalifa (patrz MUZUŁMAŃSKIE POWSTANIE 656). W celu zdławienia rewolty Muawiji Ali najechał Syrię i stoczył w 657 nie rozstrzygniętą bitwę pod Siffin. Przeciwnicy zgodzili się na zawieszenie broni i rozpoczęli negocjacje w celu ustalenia, kto jest prawowitym kalifem. W 661, w Jerozolimie, Muawija sam ogłosił się kalifem. Następnego roku Ali został zamordowany przez członka sekty charydzytów, która w czasie negocjacji powstała w jego własnym obozie. Charydzyci uważali, że pobożność, a nie urodzenie, powinna decydować o wyborze na kalifa. Najstarszy syn Alego, Al-Hasan (628-673), pod naciskiem Muawiji ustąpił z kalifatu w 661. Muawija został pierwszym kalifem omajjadzkim i tego samego roku ustanowił w Damaszku nową stolicę muzułmańską. W ten sposób doszło do wyodrębienia się dwóch odłamów islamu; jednym z nich są szyici, którzy uważają Alego za świętego i namiestnika Allaha, drugim sunnici, którzy to odrzucają. MUZUŁMAŃSKA WOJNA DOMOWA 680-692. Śmierć Muawiji (602P-680), kalifa z dynastii Omajjadów, stała się powodem wybuchu walk między muzułmańskimi pretendentami do godności kalifa. Kalifem został syn Muawiji, Jazid I (645P-683), ale w Syrii i Mezopotamii powstała przeciw niemu silna opozycja. Mieszkańcy Kufy wybrali na kalifa Husajna ibn Alego (629-680), drugiego syna czwartego kalifa Alego ibn Abi Taliba (600-661) (patrz

345 MUZUŁMAŃSKA WOJNA DOMOWA 657-66i),

który ruszył z Mekki, by podjąć walkę z Jazidem. W 680 pod Karbelą nieliczna eskorta Husajna została otoczona przez wojowników Jazida i Husajn zginął. Kalifem ogłosił się w 683 Abdullah ibn Zubajra (zm. 692) siostrzeniec Aiszy, żony Mahometa. W Mezopotamii, Egipcie i Syrii Abdulłah ibn Zubajra został uznany za kalifa w 683 po śmierci Jazida. Jednakże w rok później, w bitwie pod Mardż Rahit w pobliżu Damaszku, jego stronników pokonały wojska innego pretendenta do tronu kalifa, Marwana ibn al-Hakama (623-685) z dynastii Omajjadów. Wprawdzie Al-Hakam zdobył władzę, ale w imperium arabskim nasilała się walka plemienna, która doprowadziła do podziału na muzułmanów północnych i południowych. Po śmierci Al-Hakama kalifem został jego syn Abd al-Malik (646-705), który usiłował zjednoczyć plemiona arabskie. Wojska syryjskie Abd al-Malika obiegły Mekkę (692) i zabiły panującego tam rywala Al-Malika, kalifa Abdullaha ibn Zubajra.

MUZUŁMAŃSKA WOJNA DOMOWA 743-747. W 743 i 744, podczas rządów trzech słabych kalifów, imperium muzułmańskim wstrząsały walki różnych ugrupowań dysydenckich. Kolejny kalif, Marwan II (zm. 750), ostatni kalif omajjadzki, zwyciężył powstańców w Syrii, Mezopotamii, Arabii i Persji. Jednakże do szyitów stawiających opór władzy Omajjadów dołączyła się duża grupa rebelianckich Abbasydów z perskiej prowincji Chorasan, co doprowadziło do wybuchu wielkiego powstania w 747 (patrz ABBASYDÓW POWSTANIE 747-750). 809-813. W 802 abbasydzki kalif Harun ar-Raszid postanowił, że po jego śmierci imperium muzułmańskim władać mają wspólnie jego dwaj synowie. Jak zapisano w Dokumencie z Mekki, Ar-Raszid ogłosił, że kalifem ma zostać syn Muhammed al-Amin (785-813), a drugi syn, Allah al-Mamun (785-833), ma być władcą Chorasanu MUZUŁMAŃSKA WOJNA DOMOWA

i wschodniej połowy imperium, ale pod zwierzchnią władzą brata. Po śmierci Ar-Raszida Al-Mamun podniósł bunt zyskując poparcie części gwardii chorasańskiej dowodzonej przez perskiego wodza Tahira ibn Husajna (zm. 822). Wojska Tahira rozbiły oddziały Al-Amina w Chorasanie, wkroczyły do Mezopotamii, zdobyły większą część prowincji kalifa i po dwuletnim oblężeniu zajęły w 811 Bagdad. W 812 Al-Amin poddał się; w rok później został zabity podczas próby ucieczki. Al-Mamuna uznano za kalifa, ale wojna między braćmi osłabiła centralną władzę kalifa i w rezultacie Syria, Mezopotamia i Egipt przez dziesięć lat pozostawały poza jego władzą. Patrz CHORASANU POWSTANIE 806-809; SZYITÓW POWSTANIE 814-819. 861-870. Dopuszczenie Turków do wysokich urzędów w kalifacie doprowadziło do ogromnego rozprzężenia w muzułmańskim imperium. Wszechwładni tureccy dowódcy wojskowi manipulowali rządem, a w latach 861-870 zmienili czterech kalifów; jeżeli kalif nie spodobał się Turkom, mordowano go lub pozbawiano władzy. Brak silnej, trwałej władzy centralnej sprzyjał wybuchom różnych powstań, które kończyły się obalaniem rządów prowincjonalnych w Persji, Transoksanii (kraina w Turkiestanie), Mezopotamii, Arabii i Egipcie. W 869 niewolnicy murzyńscy wzniecili trwające 15 lat powstanie w południowej Mezopotamii (patrz ZANDŻÓW POWSTANIE 869-883). Nie wiadomo dokładnie, dlaczego Turcy zrezygnowali z wszechwładnych i krwawych rządów w kalifacie, ale po opróżnieniu muzułmańskiego skarbca, z którego utrzymywano wojsko i dwór, gdy z prowincji nie napływały prawie żadne dochody, tureccy przywódcy zakończyli swoje rządy i pozwolili kalifowi al-Mutamidowi (zm. 892) panować bez zakłóceń od 870 do śmierci. MUZUŁMAŃSKA WOJNA DOMOWA

MUZUŁMAŃSKA WOJNA DOMOWA 936-944. Kalifat abbasydzki nigdy nie odzyskał siły, którą utracił w wyniku rozprzężenia-

346

w okresie rządów tureckich dowódców w czasie MUZUŁMAŃSKIEJ WOJNY DOMOWEJ 861-870; w 936 władzy kalifa właściwie podlegała tylko prowincja Bagdadu. Kalif Ahmad ar-Radi (zm. 940) mianował awanturnika Muhammada ibn Ra'ika (zm. 942) dowódcą armii kalifatu i oddał mu władzę nad finansami państwa (dynastia Abbasydów kierowała odtąd tylko sprawami religijnymi). Ibn Ra'ik opanował Syrię, pokonując tamtejszych Hamdanidów i odpierając najazd Ichszydytów z Egiptu. Po śmierci ibn Ra'ika Hamdanidzi zdobyli miasta Aleppo i Hims i zajęli północną Syrię. W 944 wojna zakończyła się krótkotrwałym zawieszeniem broni. MUZUŁMAŃSKA WOJNA DOMOWA 945-948. Hamdanidzi pod wodzą Sajf al-Dauli (zm. 967) walczyli z Ichszydytami z Egiptu 0 panowanie nad Syrią. Hamdanidzi utrzy mali Aleppo w północno-zachodniej Syrii 1 początkowo odnosili zwycięstwa nad Ich szydytami, ale później nękani najazdami bizantyjskimi na północy, musieli do 948 odstąpić Ichszydytom środkową i południo wą Syrię. Dzięki zręcznej strategii Al-Daul zdołał odeprzeć Bizantyjczyków i utrzymać się w północnej Syrii. Patrz także BIZANTYJSKO-MUZUŁMAŃSKA WOJNA 960-976.

MUZUŁMAŃSKA WOJNA DOMOWA 976-977. Po najeździe na Egipt i pokonaniu Ichszydytów pod Ramleh w 969 (patrz MUZUŁMAŃSKA WOJNA DOMOWA 945-948) południową i środkową Syrię opanowali Fatymidzi, należący do muzułmańskiego odłamu, który przyznawał prawo do władzy potomkowi Fatimy (606P-632), córki proroka Mahometa (570-632). Hamdanidzi w północnej Syrii sprzymierzyli się z karmatami (w 971 i 974 Fatymidzi udaremnili najazd karmatów na Egipt) i w 976 wyparli Fatymidów z północnej Syrii. Rok później Fatymidzi wrócili z nowymi siłami i rozgromili Hamdanidów i karmatów w bitwie pod Ramleh. Południowa połowa Syrii znalazła się pod panowaniem Fatymidów. Patrz także BlZANTYJSKO-MUZUŁMAŃSKA WOJNA 960-976.

MUZUŁMAŃSKA WOJNA DYNASTYCZNA 1190-1200. Chcąc uniknąć walki o następstwo, Saladyn (1137?-! 193), sułtan Egiptu i Syrii, założyciel dynastii Ajjubidów, podzielił większą część swojego imperium między męskich krewnych, ale nie wyznaczył następcy w sułtanacie kairskim. W 1196 między synami Saladyna - jeden był władcą Syrii, a drugi Egiptu - rozpoczęła się walka 0 władzę w Kairze. Do walki przystąpił również ich wuj Al-Malik al-Adil (zm. 1218), który walczył po obu stronach do czasu, gdy jego wojska wygrały bitwę w Egi pcie w styczniu 1200. Zostawszy sułtanem, Al-Adil przejął pełną władzę nad całym imperium Saladyna, jednocząc pod swoim panowaniem Syrię i Egipt. Jednakże stałe tarcia rodzinne osłabiły dynastię Ajjubidów, która ostatecznie wygasła wraz ze śmiercią ostatniego sułtana, zamordowanego przez zbuntowanego mameluka w 1250. MUZUŁMAŃSKIE POWSTANIE 656. Po zabójstwie trzeciego kalifa, Otmana ibn Affana (zm. 656), czwartym kalifem został Ali ibn Abi Talib (600P-661), kuzyn i zięć proroka Mahometa (570-632), co spowodowało natychmiastowy wybuch powstania dwóch przywódców stronnictwa mekkańskiego, TaIhy (zm. 656) i Al-Zubajry (zm. 656), których poparła Aisza, żona Mahometa. Razem zebrali 30-tysięczną armię i 4 grudnia 656 stoczyli z wojskami Alego bitwę w pobliżu Basry, w Mezopotamii (Irak). „Bitwa wielbłąda", jak nazwano później tę bitwę, ponieważ towarzysząca wojskom Aisza siedziała na wielbłądzie, zakończyła się, gdy polegli Talha i Al-Zubajra. Aiszę pojmano 1 skazano na wygnanie. Zamieszki z powodu objęcia kalifatu przez Alego trwały nadal i przekształciły się w MUZUŁMAŃSKĄ WOJNĘ DOMOWĄ 657-661. Patrz także MEKKI i MEDYNY WOJNA 624-630. MUZUŁMAŃSKIE POWSTANIE 699-701. Al-

-Hadżdżadż ibn Jusuf (zm. 714), muzułmański zarządca wschodnich prowincji kalifatu, wyprawił słynną Pawią Armię (nazwa

347

pochodzi od kolorowych mundurów żołnierzy) do obecnego południowo-wschodniego Afganistanu, by przywrócić tam władzę Arabów. Pawia Armia, pod dowództwem Ibn al-Asz'ata (zm. 704) z rodu Kindu, zwyciężyła powstańców afgańskich i według otrzymanego rozkazu miała pozostać w tym regionie na czas nieokreślony. Ibn al-Asz'at nie usłuchał tego rozkazu, a także żądania Al-Hadżdżadża, by przyjąć hołd od każdego plemienia oddzielnie; z częścią armii wrócił do Mezopotamii, uzyskując po drodze poparcie dla wznieconego powstania. W styczniu 701 wojska Al-Hadżdżadża stoczyły z wojskiem Ibn al-Asz'ata bitwę pod Tustarem i poniosły porażkę. Ibn al-Asz'at zdobył Basrę, ruszył na spotkanie z Al-Hadżdżadżem pod Kufę, po czym wygrał bitwę pod Dajr al-Dżamadżim. Al-Hadżdżadż zebrał posiłki nadesłane przez Abd alMalika (646-705) z Syrii, i gdy zawiodły próby negocjacji z Ibn al-Asz'atem w sprawie rozejmu, w 701 zwyciężył go zdecydowanie w bitwie pod Maskin, nad rzeką Dudżail. MUZUŁMAŃSKIE POWSTANIE W CHINACH 1863-1877. W 1863 muzułmańskie plemiona we Wschodnim, czyli Chińskim Turkiestanie (na zachód od Tybetu), zbuntowały się przeciw mandżurskim władcom (dynastia Tsin). Powstaniem kierował Jakub Beg (1820-1877), który ustanowił niezależny rząd w Kaszgaize. Ros}a sprawująca władzę na przyległym terytorium, pod pretekstem obawy o przeniesienie powstania na tereny rosyjskie, wysłała wojsko, które w 1871 zajęło północne obszary Turkiestanu wokół Kuldży, nad rzeką Iii. W następnym roku Rosjanie zawarli porozumienie handlowe z Begiem, uznając tym samym jego władzę. Mandżurowie nie zlekceważyli jednak powstania i wydali rozkaz generałowi Zuo Zongtangowi (1812-1885), by przywrócił porządek w Turkiestanie. Armia generała poruszała się w górzystym terenie bardzo powoli; dotarła do Kaszgaru w 1876, pokonała wojska Bega, a w 1877 pokonani

muzułmanie znowu uznali zwierzchność Chin. Rosjanie z oporami opuścili zajęte przez nich tereny, w 1881 zgodzili się na zawarcie porozumienia, na mocy którego Chiny odzyskały większość zajętych ziem, a Rosja otrzymała dziewięć milionów rubli tytułem zwrotu kosztów okupacji. Patrz także MONGOLSKIE POWSTANIA 1755-1760. MUZUŁMAŃSKI PODBÓJ HISZPANII 711-718. Muzułmańscy Arabowie przynaglali Musę ibn Nusajra (660?-714), wicekróla (zarządcę) Ceuty w północno-zachodniej Afryce, do rozpoczęcia najazdu na Hiszpanię, w której warstwę panującą stanowili Wizygoci. Hiszpania rozdzierana była podówczas walkami wewnętrznymi. W 711 Musa wyprawił armię złożoną z Arabów i Berberów pod dowództwem Tarika ibn Zijada (zm. ok. 720). Armia przeprawiła się przez Cieśninę Gibraltarską i 19 lipca 711, koło jeziora La Janda, w pobliżu rzeki Gwadalete (Barbate), zadała klęskę Wizygotom dowodzonym przez ostatniego króla Roderyka (zm. 711); Roderyk został zabity lub utonął podczas ucieczki. Część Wizygotów wrogich Roderykowi opuściła go w czasie bitwy i przyłączyła się do Tarika. Połączone siły ruszyły na północ, pustosząc kraj dotarły do Kordoby i zdobyły to miasto oraz stolicę Wizygotów, Toledo. Sam Musa przybył z 18 tysiącami Arabów w czerwcu 712; wylądował pod Algeciras, ruszył w głąb kraju i zdobył Medina-Sidonię, Sewillę oraz Merlde. (30 czerwca 713). Tarik, który zyskał poparcie Żydów hiszpańskich, połączył się z Musa i razem kontynuowali zwycięski pochód. W samodzielnej kampanii na północnym wschodzie Tarik odniósł zwycięstwa w Leonie i Asturii. W 713 Musa wrócił do Damaszku, w Syrii, pozostawiając syna Abd al-Aziza (zm. 716) jako pierwszego emira (dowódca muzułmański) w południowej Hiszpanii. Około 714 w ręce muzułmanów przeszła Saragossa, około 717 Barcelona. Do 718 hiszpańscy chrześcijanie i Wizygoci zostali wyparci w góry na północy i zachodzie, a muzułmanie, czyli hiszpańscy

348

Maurowie, dotarli aż do Pirenejów. Patrz także FRANKÓW z MAURAMI WOJNY. MUZUŁMAŃSKI PODBÓJ PERSJI 634-651.

Muzułmańscy wojownicy z Arabii, wyznawcy islamskiego proroka Mahometa (570-632), podjęli wyprawy na cesarstwo bizantyjskie oraz na Persję Sasanidów (patrz BlZANTYJSKO-MUZUŁMAŃSKA WOJNA 633-642).

Zdobyli wschodnie prowincje bizantyjskie - Syrię i Palestynę (634-644). Podbój Mezopotamii należącej do Persji na pewien czas zahamowała bitwa przy moście nad rzeką Eufrat (634), w której Persowie pobili Arabów. Ci wycofali się do miasta Hira. Wkrótce jednak Arabowie zwyciężyli pod Al-Buwajb (635), na południe od Kufy (w Iraku). Do Mezopotamii wkroczyły nowe siły muzułmańskie (ok. 30 tysięcy ludzi), przysłane przez kalifa muzułmańskiego Umara (581?-644), i odniosły zwycięstwo nad 50-tysięczną armią perską w bitwie pod al-Kadisija (637). W tym samym roku Arabowie zdobyli

i splądrowali zimową stolicę Sasanidów, Ktezyfon nad Tygrysem (na południe od Bagdadu), kolejne zwycięstwo odnieśli w bitwie pod Dżalulą (grudzień 637). Persja środkowa przeszła pod panowanie najeźdźców, którzy osiągnęli zdecydowane zwycięstwo w bitwie pod Nehawand (641); w czasie bitwy muzułmanie, którzy jakoby dysponowali pięciokrotnie słabszymi siłami, symulowali porażkę i sprowokowali wojsko perskie do pościgu, po czym zaskoczyli je w dwóch wąskich przełęczach górskich i zabili rzekomo około 100 tysięcy Persów. (W tym czasie Arabowie po zdobyciu w 640 miast Pelusium i Heliopolis podbili już prawie cały Egipt.) Opór w Persji stopniowo słabł i skończył się po zabójstwie ostatniego króla Jezdegerda III (zm. 651), który wcześniej znalazł schronienie w Merwie; Arabowie opanowali całe państwo perskie. MUZUŁMAŃSKO-BIZANTYJSKIE

WOJNY.

Patrz BlZANTYJSKO-MUZUŁMAŃSKIE WOJNY.

349

N NAMIBII WOJNA O NIEPODLEGŁOŚĆ 1966-1990. W 1966 na mocy decyzji Organizacji Narodów Zjednoczonych skończył się mandat Republiki Południowej Afryki w byłej kolonii niemieckiej w południowo-zachodniej Afryce, znanej także jako Namibia. Rząd Republiki Południowej Afryki reprezentujący białą mniejszość, odmówił jednak oddania zarządu i władzy nad tym terytorium. Czarni nacjonaliści afrykańscy powołali wkrótce partyzancki front wyzwolenia kraju, Ludową Organizację Afryki Południowo-Zachodniej (SWAPO), która rozpoczęła walkę z białymi. Początkowo SWAPO była słaba i nieskuteczna, jednakże po usunięciu Portugalczyków z sąsiedniej Angoli (patrz ANGOLI WOJNA o NIEPODLEGŁOŚĆ 1961-1976) kraj ten ofiarował partyzantom SWAPO pomoc i tereny na bazy, w których szkolili ich żołnierze kubańscy. Nastąpiła szybka eskalacja partyzanckiej wojny o niepodległość. Wojska rządowe Republiki Południowej Afryki zaczęły dokonywać najazdów na bazy partyzanckie w Angoli, a siły SWAPO odwzajemniały się atakami w Namibii. W 1976 ONZ potępiła Republikę Południowej Afryki za „bezprawną okupację" terytorium, a w rok później Zgromadzenie Ogólne ONZ uznało SWAPO za jedynego uprawnionego przedstawiciela Namibii. W 1978 ONZ zwołała konferencję międzynarodową mającą zająć się rozwiązaniem konfliktu. Premier Republiki Południowej Afryki, John Yorster (1915-1983) wyraził zgodę na przeprowadzenie referendum pod nadzorem ONZ; plebiscyt miał określić przyszłość Namibii; potem wycofał zgodę. W 1979 Yorster, wówczas prezydent,

ponownie odrzucił propozycję ONZ rozwiązania sporu. Dwa lata później, na konferencji pokojowej w Genewie, również nie udało się nakłonić rządu Republiki Południowej Afryki do ustępstw; głównym punktem niezgody był Walvis Bay, jedyny port morski Namibii. Republika Południowej Afryki oświadczyła, że nie wycofa się z Namibii, dopóki przebywają tam wojska kubańskie; stanowisko to poparły Stany Zjednoczone. W 1984 ustanowiono komisję do kontroli przestrzegania porozumienia o zawieszeniu broni. W 1988 Angola, Kuba i RPA podpisały porozumienie umożliwiające uzyskanie przez Namibię niepodległości. Na mocy przyjętych ustaleń w 1989 wojska kubańskie opuściły Angolę, a południowoafrykańskie - Namibię, l listopada 1989 odbyły się w Namibii wybory powszechne, w których zwyciężyła SWAPO. l kwietnia 1990 władzę w Namibii objął rząd koalicyjny. NANINGU WOJNA 1831-1832. W XVII

i XVII w. wielu członków plemienia Minangkabau z Sumatry osiedlało się w malajskim państwie Naning, w pobliżu Malakki, płacąc roczną daninę rządzącej w tym regionie holenderskiej Kompanii Wschodnioindyjskiej. Wskutek złego zarządzania kompania popadła w poważne długi i została przejęta przez rząd holenderski w 1799, w okresie zawziętej rywalizacji na terenie Malajów między holenderską a brytyjską Kompanią Wschodnioindyjską (patrz ANGIELSKOHOLENDERSKA WOJNA NA JAWIE 1810-lSll). Poro-

zumienie angielsko-holenderskie z 1824 przyznało Malakkę i inne „osiedla nad

350

cieśninami" (Singapur i Pinang) Anglikom, którzy utrzymywali, że przejęli również prawo do danin uprzednio płaconych przez plemiona tubylcze Holendrom. W 1829 władca Naningu nie zgodził się na oddawanie corocznie jednej dziesiątej zbiorów uzyskiwanych w państwie, czego domagali się Anglicy. Brytyjska ekspedycja wysłana w 1831 do Naningu poniosła porażkę. W rok później Anglicy zorganizowali kolejną wyprawę, która po trzech miesiącach trudnych walk odniosła zwycięstwo. Kłopotliwa i kosztowna wojna sprawiła, że Anglicy z opóźnieniem zyskali prawa handlowe i eksterytorialne na Półwyspie Malajskim, które zachowali przez czterdzieści lat. Patrz także PADEM POWSTANIE 1821-1837. NAPOLEONA KAMPANIA ROSYJSKA 1812.

Nieprzestrzeganie przez Rosję blokady kontynentalnej (ekonomiczna wojna Napoleona z Wielką Brytanią rujnowała gospodarkę Rosji) oraz nieporozumienia dotyczące wpływów Francji w Polsce, Szwecji i na Bałkanach skłoniły Napoleona do inwazji na Rosję; w czerwcu 1812 na teren Rosji wkroczyła Wielka Armia licząca prawie 500 tysięcy żołnierzy. Wobec przewagi liczebnej nieprzyjaciela Rosjanie wycofywali się, niszcząc zbiory i powodując niebezpieczne rozciągnięcie linii zaopatrzeniowych armii francuskiej. Po wygraniu zaciętych bitew pod Smoleńskiem (17 sierpnia) i pod Borodino (7 września) wojska Napoleona weszły do płonącej, ogołoconej przez uciekających mieszkańców Moskwy (14 września). Rosjanie pod dowództwem Michaiła Kutuzowa (1745-1813) powstrzymali dalszy marsz Napoleona, a car nie zgodził się na negocjacje w sprawie zawieszenia broni; jedyne, co pozostało Francuzom, to odwrót, w czasie którego żołnierze cierpieli głód, masowo umierali z powodu mrozu, chorób i wycieńczenia. Wycofujących się Francuzów dziesiątkowały ścigające ich wojska Kutuzowa i nieustanne ataki Kozaków, zwłaszcza w czasie przeprawy przez rzekę Berezynę 26-28 listopada 1812. W grudniu Napoleon

zostawił swoje wyczerpane wojną, zdemoralizowane wojska i wrócił do Paryża, by zdławić spisek i zebrać nową armię. Kampanię w Rosji przeżyło zaledwie 30 tysięcy francuskich żołnierzy. Patrz także STUDNIOWA WOJNA 1815. NAPOLEOŃSKIE WOJNY 1803-1815. WOJNY REWOLUCYJNEJ FRANCJI stały

się stopniowo sposobem na spełnianie osobistych ambicji Napoleona (1769-1821). Wcielenie Piemontu i ciągłe interwencje Napoleona we Włoszech, Niemczech, Szwajcarii i Holandii wzbudziły nieufność Anglików, którzy nie zważając na kruchy traktat z Amiens (1802), zatrzymali Maltę i w 1803 wypowiedzieli Francji wojnę. Napoleon zebrał Wielką Armię, nie mógł jednak uniemożliwić Anglikom systematycznego przejmowania francuskich kolonii. Jego plany najazdu na Anglię udaremniła zła pogoda, przypływy i blokada brytyjska; 21 października 1805 w bitwie pod Trafalgarem flota brytyjska pod dowództwem lorda Horatio Nelsona (17581805) odniosła druzgocące zwycięstwo nad flotą Napoleona. W tym czasie Napoleon, wówczas już cesarz, przyłączył Genuę i koronował się na króla Włoch, co przyśpieszyło zawiązanie skierowanej przeciw niemu trzeciej koalicji: Wielkiej Brytanii, Austrii, Rosji i Szwecji (patrz KOALICJI TRZECIEJ WOJNA isos-iso?). W 1807 w Tylży Francja zawarła pokój z Rosją, której wojska pomogły Francji pokonać w 1808 Szwecję. Nie mogąc w inny sposób zmusić Wielkiej Brytanii do uległości, Napoleon wprowadził blokadę kontynentalną; była to kosztowna i jak się okazało, nieskuteczna metoda bojkotu handlowego. Do 1809 Napoleon zmienił mapę Europy; osadził krewnych na tronach Hiszpanii i Neapolu, podporządkował sobie większą część kontynentu europejskiego. Korzystając z tego, że Napoleon zajęty jest wojną w Hiszpanii, Austria próbowała odzyskać autonomię. Napoleon niebawem wkroczył do Wiednia, został jednak zatrzymany w Tyrolu i na północ od Dunaju, gdzie w maju

351

1809 zmuszono go do powrotu do Essling-Aspern. Podniesieni na duchu tą oznaką słabości Francuzów Brytyjczycy wysłali ekspedycję (nieudaną) do Holandii, a w całej Europie doszło do niewielkich buntów przeciw francuskiej władzy. Wkrótce Napoleon przekroczył ponownie Dunaj i w lipcu 1809 pokonał Austriaków pod Wagram. W październiku 1809 w Schoenbrunn Napoleon narzucił Austrii traktat pokojowy; Austria straciła prowincje iliryjskie. Napoleon skierował następnie uwagę na walki w Hiszpanii i Portugalii (patrz PÓŁWYSPU IBERYJSKIEGO WOJNA 1808-1814), jednakże został zmuszony do powrotu do Francji. Stosunki francusko-rosyjskie uległy pogorszeniu, zwłaszcza po traktacie pokojowym między Rosją a Wielką Brytanią z czerwca 1812. NAPOLEONA KAMPANIA ROSYJSKA była dla jego potęgi wielkim ciosem. Czując słabość Napoleona, jego dotychczasowi sprzymierzeńcy pruscy utworzyli koalicję z udziałem Rosji, Szwecji i Austrii, której celem była „wojna wyzwoleńcza". Po klęsce w Bitwie Narodów pod Lipskiem 16-19 października 1813 Napoleon odrzucił propozycję pokojo wą, zgodnie z którą francuskie granice miały przebiegać wzdłuż Renu i Alp, i kurczowo trzymał się swego stanowiska. Gdy w marcu 1814 sprzymierzeni zdobyli Paryż, Napoleon zrzekł się tronu i zaakceptował wygnanie na Elbę. Tron francuski objął Ludwik XVIII (1755-1824). Napoleon zdołał zebrać zwolenników i w marcu 1815 triumfialnie wkroczył do Paryża. Ludwik uciekł, Napo leon rozpoczął studniową próbę odbudowy swego cesarstwa (patrz STUDNIOWA WOJNA 1815). Zaniepokojeni sojusznicy zmobilizo wali siły. Po popisie waleczności pod Ligny Napoleon został pokonany pod Waterloo przez Anglików dowodzonych przez sir Arthura Wellesleya, lorda Wellingtona (1769-1852), których wsparli Prusacy pod komendą Gebharda Bluechera (1749-1819). Dożywotnie wygnanie Napoleona na odległą Wyspę Świętej Heleny zakończyło trwający 23 lata okres nieprzerwanych wojen. Patrz także ROSYJSKO-SZWEDZKA WOJNA 1808-1809.

NAWAHÓW WOJNA 1860-1865. Patrz APA-

czówi NAWAJÓW WOJNA 1860-1865. NEAPOLITAŃSKA REWOLTA 1485-1486.

Uciążliwa polityka podatkowa Ferdynanda I (1423-1494) króla Neapolu, doprowadziła do rewolty baronów andegaweńskich, którzy usiłowali osadzić na tronie Renę II (1451-1508), księcia Lotaryngii albo drugiego syna Ferdynanda. Aresztowania, procesy sądowe i egzekucje doprowadziły w 1486 do stłumienia rewolty. Później Ferdynand zawarł przymierze z Lorenzo de Medici (1449-1492) z Florencji, które skłoniło Lodovico Sforze (1451-1508) z Mediolanu, obawiającego się Ferdynanda, do zwrócenia się z prośbą o interwencję w sprawy Italii do króla Francji Karola VIII (1470-1498). Patrz także WŁOSKA WOJNA KAROLA viii 1494-1495.

NEAPOLITAŃSKA REWOLTA 1820-1821.

W dniach 1-2 lipca 1820 w mieście Nola wybuchła rewolta żołnierzy kierowana przez oficerów, zwolenników byłego francuskiego króla Neapolu, Joachima Murata (1767-1815), który próbował wprowadzić w kraju reformy demokratyczne. Rewolta skierowana była przeciw reakcyjnemu rządowi Ferdynanda I (1751-1825), króla Obojga Sycylii (Neapolu i Sycylii). Regularne oddziały odmówiły udziału w tłumieniu rewolty i wówczas przestraszony król przyznał Neapolowi nową konstytucję. W październiku 1820 nowy parlament neapolitański unieważnił obowiązujące porozumienie z sycylijską juntą, która nie uznawała konstytucji, i wyprawił wojsko pod dowództwem Piętro Coletty (1775-1831) w celu zgniecenia oporu rządu sycylijskiego. Gdy w Palermo (Sycylia) wybuchła następna rewolta, zwołano spotkanie Świętego Przymierza mocarstw europejskich, na którym domagano się interwencji wojsk cesarskich i przywrócenia porządku, to znaczy despotyzmu. Ferdynand wysłany do Lubljany, należącej wówczas do Austrii, miał przeciwstawić się interwencji cesarza, nie spełnił tych poleceń

352

i poprosił o pomoc. Gdy w marcu 1821 austriackie wojska zbliżyły się do granic Neapolu, zbuntowane oddziały rozproszyły się, a Ferdynand zasiadł ponownie na tronie i odwołał konstytucję. Cesarskie wojska okupacyjne pozostały w Neapolu do 1827, realizując program drastycznych represji. NEUCHATEL, POWSTANIE W NEUCHATEL 1856-1857. Kongres Wiedeński (1814-1815), zwołany po zakończeniu NAPOLEOŃSKICH WOJEN, przyznał Neuchatel chwiejny podwójny status: kantonu w Związku Szwajcarskim (o zmienionej organizacji) i osobistej własności króla Prus. Niezadowoleni Szwajcarzy, ulegając prądom rewolucji 1848, zbuntowali się i obwołali kanton republiką (1848); rozgniewane tym wielkie mocarstwa potwierdziły Protokołem Londyńskim (1852) prawa króla Prus Fryderyka Wilhelma IV (1795-1861), jednakże zaleciły mu, by nie stosował siły bez ich zgody. Mimo to Fryderyk Wilhelm zachęcił arystokrację Neuchatel do przeprowadzenia w 1856 zamachu stanu. Zamach nie powiódł się i władze zaaresztowały 530 arystokratów. Neuchatel nie zgodził się na uwolnienie ich, wobec czego Prusy zaczęły przygotowania do wojny; Szwajcarzy również zaczęli się zbroić, ale rozpoczęcie działań zbrojnych opóźniało się, tymczasem trwały próby znalezienia dyplomatycznego rozwiązania konfliktu, podjęte przez francuskiego cesarza Napoleona III (1808-1873). Francja obwieściła, że popiera Neuchatel, a Francję poparła Wielka Brytania. Wówczas Fryderyk Wilhelm zaakceptował sugestię, która pozwoliła mu na zachowanie twarzy: miał zachować dożywotnio tytuł księcia Neuchatelu, ale zrezygnować ze zwierzchnictwa nad kantonem. Neuchatel powrócił do swego poprzedniego republikańskiego statusu, arystokratów zwolniono, a obie armie zdemobilizowano, ku wielkiej uldze Europy. NEVILLE'S CROSS, BITWA POD NEVILLE'S CROSS 1346. Gdy angielscy łucznicy króla Edwarda III (1312-1377) pokonali w 1346 Francuzów pod Grecy, Francja zwróciła się

do Szkocji z prośbą o związanie sił angielskich. W odpowiedzi na ten apel szkocki król Dawid II (1324-1371) rozpoczął wojnę z Edwardem III, wkroczył do Yorkshire, ale 17 października 1346 pod Neville's Cross został pobity przez znacznie silniejszą armię angielską. Król Dawid dostał się do niewoli. W czasie 11-letniego pobytu Dawida na wytwornym dworze angielskim w jego imieniu rządził Szkocją Robert Stewart, późniejszy Robert II (1316-1390). Odzyskał Barwick, zajęty po bitwie pod HALIDON HILL i sprawował władzę do 1357, kiedy to po zapłaceniu ogromnego okupu powrócił młody król Dawid, całkowicie przesiąknięty angielskimi zwyczajami. NEZ PERCE INDIAN WOJNA 1877 (wodza Józefa powstanie). Po odkryciu złota w korycie rzeki Salmon, w zachodniej części obecnego Idaho, wkroczyły na ten teren wojska USA, by przesiedlić spokojnych i cywilizowanych Indian Nez Perce. Ziemie Indian przejęły władze federalne. Indianie pod przewodnictwem wodza Józefa (1840?-1904) stawili zdecydowany opór, pokonali żołnierzy w kanionie White Bird (17 czerwca 1877) i ruszyli na wschód, do Idaho i Montany. Wojska USA pod dowództwem generała Olivera Howarda (1830-1909) nie zdołały pokonać nieuchwytnych, bardzo zdyscyplinowanych Indian. Wódz Józef zdał sobie jednak szybko sprawę, że jego wojownicy nigdy nie osiągną przewagi nad białymi i starał się przeprowadzić swoich ludzi na północ, do Kanady. Był to jeden z najwspanialszych odwrotów w historii; Józef poprowadził około 1000 Indian Nez Perce trasą długości prawie 2500 km wiodącą przez trudno dostępne góry i równiny, unikając przy tym spotkania z dwiema ścigającymi go armiami dowodzącymi przez Howarda i generała Nelsona A. Milesa (1839-1925). Podczas odpoczynku w północnej Montanie, około 65 km od granicy kanadyjskiej, Józef i jego wyczerpani Indianie zostali osaczeni przez żołnierzy USA. Walka trwała cztery dni. 5 października

353

1877 Józef poddał się Milesowi wygłaszając wspaniałą mowę, którą zakończył słowami: „Słuchajcie mnie, moi wodzowie; jestem zmęczony, moje serce jest chore i smutne. Od obecnego położenia słońca nie będę już nigdy walczył". W 1878 razem z całą grupą Indian posłano go do rezerwatu w dzisiejszym stanie Oklahoma, gdzie wielu czerwonoskórych zmarło na skutek chorób. Józefowi i resztkom jego plemienia pozwolono później przenieść się do stanu Waszyngton, do rezerwatu, w którym poświęcił resztę swego życia na polepszanie w sposób pokojowy losu swoich ludzi. NIDERLANDZKA WOJNA DOMOWA 1477-1492. Arcyksiążę Maksymilian (1459-1519), późniejszy cesarz Świętego Cesarstwa Rzymskiego, dzięki małżeństwu zawartemu w 1477 z Marią, księżną Burgundii (1457-1482) uzyskał Niderlandy, które były częścią spadku Marii po ojcu Karolu Śmiałym. Wraz z małżeństwem przybyły mu dwa ściśle związane problemy: tocząca się z przerwami wojna z Francją o spadek po Karolu (patrz FRANCUSKO-AUSTRIACKA WOJNA 1477-1493) i opór Niderlandów, przeradzający się w wojnę domową, do której wtrącała się Francja. Podobnie jak Szwajcarzy (patrz AUSTRIACKO-SZWAJCARSKIE WOJNY) Niderlandczycy przywykli do dużego zakresu swobód, a dążyli do uzyskania jeszcze większego. Jednak Maria i Maksymilian ograniczyli ich autonomię, gdyż chcieli ustanowić silną władzę centralną (choć wojna z Francją wymagała raczej przywrócenia miejscowych przywilejów), po to, by zyskać fundusze na jej prowadzenie. Opór Niderlandów doszedł do szczytu w 1482, po śmierci Marii. Maksymilian chciał władać Niderlandami jako regent w imieniu syna Filipa (1478-1506). Flandria, przede wszystkim miasta Brugia i Gandawa, nie dopuściła do tego; dziecko zatrzymano, a Flandria stosując się do przebiegłej rady Francji, poparła traktat austriacko-niderlandzki z Arras z 1482, który kosztował Maksymiliana utratę Burgundii. Wojska Maksymiliana walczyły we Flandrii

0 uwolnienie jego syna aż do 1485. Potem Maksymilian zraził do siebie Niderlandczyków swymi dążeniami do centralizacji wła dzy i kontynuowaniem wojny z Francją. W latach 1486 i 1487 podjął nieudolne próby działań przeciw Francji. W 1487 zwołał do Brugii zgromadzenie ustawodaw cze, ale gdy usiłował wprowadzić do miasta niemieckich najemników, zamknięto bramy 1 przez 4 miesiące przetrzymywano go w charakterze więźnia. W 1488 uwolnił go ojciec, Fryderyk III (1415-1493), cesarz Świętego Cesarstwa Rzymskiego. Fryderyk był też świadkiem upokorzenia Maksymilia na, gdy zawierając pod naciskiem zgroma dzenia ustawodawczego tzw. pokój w Brugii, złożył on obietnicę nadania Niderlandom konstytucji zatwierdzającej ich autonomię. Obaj władcy habsburscy - Maksymilian i Fryderyk - w 1488 udali się do Niemiec. Maksymilian wkrótce zawarł chwilowy po kój z Francją, złamał obietnice złożone w Brugii i wrócił do Niderlandów, gdzie ponownie wybuchła wojna domowa trwająca od 1490 do 1492; uczestniczyła w niej większość miast flamandzkich. Stojąca z bo ku Francja obiecała zapewnić wcielenie w życie konstytucji przyrzeczonej przez Maksymiliana w 1488, ale nie mieszała się bezpośrednio do walki. Maksymilian stłumił powstanie w Gandawie w 1491, a w 1492 powstanie Holendrów wzniecone z powodu wysokich podatków; następnie wojska Ma ksymiliana obiegły Sluis. Po uwięzieniu w 1492 przywódcy, Filipa Kliwijskiego Ho lendrzy zwrócili się do Maksymiliana z pro śbą o pokój. Pokój zawarto w tym samym roku na warunkach Maksymiliana. Zapew niwszy swojemu synowi terytoria stanowiące spadek po Marii, Maksymilian prowadził dalej wojnę z Francją, zwyciężył pod Dournon w 1493 i w tymże roku zawarł korzystny pokój w Senlis. Patrz także „SZALONA" WOJNA 1488-1491.

NIDERLANDZKA WOJNA O NIEPODLEGŁOŚĆ 1568-1648 (osiemdziesięcioletnia wojna). Po abdykacji cesarza Karola V

354

(1500-1558) w 1556 władcą Niderlandów został jego syn, król Hiszpanii Filip II (1527-1598). Odtąd narastało niezadowolenie w Niderlandach wywołane wysokimi podatkami i dążeniami Filipa do wprowadzenia absolutyzmu oraz prześladowaniami protestantyzmu i stacjonowaniem garnizonów hiszpańskich w tym kraju. W 1566 wystosowano petycję, w której domagano się poszanowania swobód niderlandzkich i ograniczenia prześladowania protestantów. W 1567 Filip wysłał do Niderlandów wraz z armią Ferdynanda Alvareza de Toledo księcia Albę (1507-1582). Zwerbowana w Niemczech przez przywódcę powstańców Wilhelma Milczka, księcia Orańskiego (1533-1584), armia w 1568 wygrała pod Heiligerle pierwszą bitwę w tej wojnie, wkrótce jednak przegrała pod Jemmingen. Powstańcy w 1572 opanowali Holandię i Zelandię. Obrały one swym namiestnikiem (stathouderem) Wilhelma Milczka. Stosował on ostre represje wobec opozycji, szczególnie protestantów, w czasie jego rządów stracono 2000 do 8000 ludzi. Tego roku doszło do wybuchu powstania przeciw Hiszpanom. Powstańcy nazywani gezan: tj. żebrakami, prowadzili partyzantkę (gezowie leśni) lub korsarstwo (gezowie morscy). Próby hiszpańskie (od końca 1572) zdobycia tych obszarów uzyskały tylko częściowe powodzenie. Hiszpanie zbyt późno zastosowali politykę ustępstw. 11 listopada 1573 doszło do klęski ich floty w Zuidersee, a w październiku 1574 po rocznym oblężeniu Hiszpanie musieli się wycofać spod Lejdy. 8 listopada 1576 niderlandzkie stany generalne zawarły tzw. pacyfikację gandawską, na mocy której wszystkie prowincje tego kraju pc lejmowały walkę z Hiszpanami. W 1577 m -vy namiestnik Niderlandów Don Juan d'Austria wydał tzw. wieczny edykt akceptując y znaczną część żądań powstańczych, a awet w kwietniu 1577 wycofał wojska h, zpańskie z Niderlandów, ale w lipcu jego armia opanowała południowo-wschodnią część tego kraju i podjęła dalsze działania zaczepne. Antykatolicki terror kalwiński sprawił, że część Niderlandów południowych

uznała władzę Filipa II (unia w Arras 6 stycznia 1579). Siedem prowincji północnych i część prowincji południowych zawarły unię w Utrechcie (23 stycznia) i w 1581 ogłosiły niepodległość. Utworzono wówczas Republikę Zjednoczonych Prowincji (określanych po polsku jako Holandia). Nowy namiestnik Niderlandów z ramienia Filipa II, książę Aleksander Farnese (1545-1592) stopniowo od 1579 opanowywał południową część kraju. W 1585 kapitulowały oblegane Bruksela i Antwerpia. Po zamordowaniu Wilhelma Milczka w 1584 namiestnikiem Niderlandów północnych i ich wodzem naczelnym został jego syn, Maurycy Nassau (1567-1625), Hiszpanie zajęci innymi wojnami (patrz HISZPAŃSKIEJ ARMADY PORAŻKA 1588J HlSZPAŃSKO-PORTUGALSKA WOJNA 1580-

-1589) nie próbowała nawet wkroczyć do północnych Niderlandów. W 1600 Maurycy wyprawił się do południowych Niderlandów i odniósł tu zwycięstwo w bitwie pod Nieuwport. Hiszpanie opanowali Ostendę po trzech latach oblężenia 1601-1604. Wyczerpana wojną Hiszpania ratyfikowała 12-letni rozejm (1609), w którym w pewnym stopniu uznała Zjednoczone Prowincje. Wykorzystując zaangażowanie Hiszpanii w TRZYDZIESTOLETNIEJ WOJNIE, w 1621 Holendrzy podjęli na nowo działania wojenne. Hiszpanie w 1624 obiegli Bredę, która kapitulowała w 1625. Holendrzy w 1628 zdobyli w pobliżu Kuby hiszpańską flotę wiozącą srebro (1628), w 1632 opanowali Maastricht. W1635 zawarli przymierze z Francją przeciw Hiszpanii. W1637 odzyskali Bredę. W1639 rozbili flotę hiszpańską pod Downs. Na mocy traktatu westfalskiego (1648) kończącego wojnę osiemdziesięcioletnią i trzydziestoletnią, stany południowe pozostały Niderlandami hiszpańskimi, a Zjednoczone Prowincje (Holandia) uzyskały całkowite uznanie swej niezależności. Patrz także NIDERLANDZKA WOJNA DOMOWA 1477-1492.

NIEMIECKA REWOLUCJA 1848. Podobnie jak w innych krajach europejskich, również i w Niemczech rewolucja 1848 skończyła

355

się ostatecznie niepowodzeniem. Głównym motorem rewolucji niemieckiej były uczucia narodowe (nie liberalizm). W Niemczech feudalizm jeszcze się nie załamał i choć liberałowie dążyli do likwidacji pańszczyzny, a niektórzy robotnicy nawoływali do „socjalizmu", większe poparcie jako hasło rewolucyjne uzyskało dążenie do zjednoczenia Niemiec. Po upadku króla Francji Ludwika Filipa (1773-1850) (patrz FRANCUSKA REWOLUCJA 1848) Niemcy rozpoczęli demonstracje i domagali się powołania parlamentu narodowego. Pod naciskiem demonstrantów w Badenii, a następnie w wielu innych krajach niemieckich wprowadzono liberalne reformy; w marcu 1848 państwa hanzeatyckie przekształciły się w republiki demokratyczne. Do czasu upadku austriackiego męża stanu, Klemensa von Metternicha (1773-1859) w czasie AUSTRIACKIEJ REWOLUCJI 1848-1849 w Niemczech nie dochodziło do gwałtownych rozruchów. W kwietniu, miesiąc po upadku Metternicha, w Berlinie, gdzie panowało masowe bezrobocie, wybuchło krwawe powstanie, które zmusiło króla Prus do ustępstw i do zgody na ograniczone zjednoczenie Niemiec. Na 18 maja 1848 zwołano do Frankfurtu Zgromadzenie Narodowe; wyrażano odmienne opinie na temat udziału Austrii w nowej konfederacji niemieckiej. Po stłumieniu ruchu robotników na rzecz demokratycznej republiki Zgromadzenie opracowało bardziej liberalną niż demokratyczną konstytucję, która przewidywała monarchię konstytucyjną i wykluczyła Austrię. Do grudnia 1848 większość ruchów radykalnych utraciła energię i popularność, wśród społeczeństwa zaczęły przeważać poglądy prawicowe. Król Prus Fryderyk Wilhelm IV (1795-1861) nie przyjął korony, którą ofiarowała mu konstytucja frankfurcka, uznając, że dokument ten nadmiernie ogranicza jego władzę. Zgłosił własną, konserwatywną propozycję. Siły wspierające władzę książąt stłumiły radykalne powstania w Niemczech południowych i wschodnich. W styczniu i lutym 1849 opracowano nową

konstytucję i odwołano wiele liberalnych uchwał z 1848. Austria (z pomocą Rosji) uzyskała ponownie tak silną pozycję, że mogła upokorzyć Fryderyka Wilhelma IV. W rezultacie w 1849 przy ograniczonym sprzeciwie zwołano ponownie Sejm Związku Niemieckiego, z Austrią na czele. Gwałtowny ruch na rzecz zjednoczenia Niemiec został wstrzymany. Patrz także SIEDMIO TYGODNIOWA WOJNA 1866.

NIEMIECKA WOJNA DOMOWA 1077-1106.

Henryk IV (1050-1106) został królem Niemiec w 1056; w okresie regencji za czasów jego małoletności dominującą władzę uzyskało duchowieństwo. Od 1065 Henryk sam mianował biskupów, by w ten sposób uzależnić ich od siebie. Papież Grzegorz VII (1020-1085) przeprowadzający reformę Kościoła sprzeciwiał się świeckiej inwestyturze. W 1076 nastąpił kryzys; zwołany przez Henryka synod niemiecki postanowił nie uznawać Grzegorza za papieża. Ten zaś obłożył Henryka klątwą i złożył z tronu. Książęta niemieccy przedstawili królowi ultimatum: jeżeli do 22 lutego 1077 nie uzyska rozgrzeszenia papieża, wypowiedzą mu posłuszeństwo. W drodze na sejm w Augsburgu papież Grzegorz zatrzymał się w Canossie; idąc boso po śniegu zjawił się tam również jako pokutnik Henryk. Rozgrzeszenie otrzymał. Mimo to zjazd książąt niemieckich unieważnił wybór Henryka na króla i wybrał antykróla Rudolfa, księcia szwabskiego. W 1080 Grzegorz poparł Rudolfa i powtórnie obłożył Henryka klątwą. Większość niemieckich książąt tym razem poparła Henryka. W 1080 synod biskupów niemieckich i lombardzkich w Brixen (Bressanone) ponownie uchwalił detronizację Grzegorza i wybrał na antypapieża Guilberta z Rawenny, nazwanego Klemensem III (1030?-1100). Wojska Rudolfa odniosły zwycięstwo nad Elsterą w 1080, ale antykról ranny w bitwie zmarł, a jego następca był człowiekiem bez znaczenia. Wyprawy Henryka na Rzym (1081-1082) nie powiodły się. W latach 1083-1084 Henrykowi udało

356

się opanować znaczną część Rzymu. Zwołany przez Henryka synod wyklął Grzegorza i ponownie go detronizował, intronizowano antypapieża Klemensa III w Rzymie. Ten koronował Henryka na cesarza. Wojska niemieckie musiały ustąpić przed normandzkimi sojusznikami Grzegorza pod wodzą Roberta Guiscarda (1015P-1085), jego wojska przez trzy dni pustoszyły Rzym. Przeklinany przez Rzymian papież Grzegorz pod eskortą Guiscarda udał się do Salerno, gdzie w rok później zmarł na wygnaniu. Henryk wrócił triumfalnie do Niemiec; w latach 1086-1088 zwyciężył pozostałych pretendentów do korony, a w 1090 podjął wyprawę do Włoch, w 1092 poniósł tu klęskę. Jego syn Konrad przyłączył się do stronników papieża Urbana II. Syn Henryka IV, późniejszy Henryk V (1081-1125), król niemiecki i cesarz Świętego Cesarstwa Rzymskiego, wystąpił jako zwolennik reformy, zbuntował się w 1104, uwięził Henryka IV i zmusił go do abdykacji (1105). Henrykowi IV udało się zbiec, zebrać armię i zwyciężyć Henryka V w pobliżu Vise (obecnie wschodnia Belgia), ale zmarł nagle w Leodium (Liege) w 1106. Patrz także PAPIESKO-CESARSKA WOJNA 1081-1084. NIEMIECKA WOJNA DOMOWA 1197-1214.

Śmierć cesarza Świętego Cesarstwa Rzymskiego Henryka VI z dynastii Staufów (1165-1197) przyczyniła się do wybuchu wojny domowej według klasycznego wzoru: król-elekt Fryderyk II (1194-1250) był jeszcze dzieckiem, dwaj książęta, Filip Szwabski (1176P-1218), brat Henryka, i Otton Brunszwicki Welf (1175-1218) byli pretendentami do tronu popieranymi przez zwolenników Staufów, zwanych też Waiblingami od rodowego zamku - Waiblingen (we Włoszech nazywano ich gibelinami), i Welfów (we Włoszech gwelfów) od dynastii Welfów, książąt bawarsko-saskich, zwolenników papieża. Walki pretendentów zrujnowały duże obszary Niemiec; Filip, koronowany w 1198, wspomagany przez południowych Niemców i Francję ścierał się

z Ottonem, którego wspierali Niemcy z północy, arcybiskup Kolonii i od 1198 Anglicy. Papież Innocenty III (l 160?-1216) sprzyjał Ottonowi, otwarcie opowiedział się za nim w 1201. Otton zgodził się na darowanie papiestwu ziem w Italii (bez przekonania, że obietnicę spełni). Przejście w 1204 Henryka - brata Ottona - na stronę Filipa pociągnęło za sobą wielu książąt m.in. arcybiskupa Kolonii, który w 1205 koronował Filipa w Akwizgranie. Wojska Filipa zwyciężyły siły Ottona w 1206, Filip zaczął dochodzić do porozumienia z papieżem Innocentym, w 1208 został jednak zamordowany. Otton w 1209 złożył obietnicę respektowania praw i posiadłości Kościoła. Został w Rzymie koronowany przez papieża na cesarza Świętego Cesarstwa Rzymskiego, Ottona IV (1209). Cesarz odwołał swe obietnice i najechał samowolnie w 1210 królestwo sycylijskie należące do Fryderyka, mimo że poprzednio uznał zwierzchnictwo nad nim papieża. Zachęcona przez Innocentego opozycja w Niemczech wybrała w 1211 Fryderyka na króla Niemiec, koronowanego 1212. Fryderyk II złotą bullą 1213 uznawał Państwo Kościelne w pełnych granicach i zrezygnował z reszty praw dotyczących wyboru biskupów. Wojna w Niemczech zakończyła się bitwą pod Bouvines (27 lipca 1214), w której Francuzi pod wodzą króla Filipa II (1165-1223) pokonali połączone siły Ottona, króla Anglii Jana I (l 167-1216) i hrabiów Flandrii. Fryderyk ponownie został koronowany w Akwizgranie w 1215; zobowiązał się wziąć udział w krucjacie. Innocenty zwyciężył, ale Niemcy poniosły ogromne straty i ponosiły je potem z powodu przedłużającej się wojny domowej i późniejszych konfliktów z papiestwem. NIEMIECKA WOJNA DOMOWA 1314-1325.

W czasie panowania cesarza Świętego Cesarstwa Rzymskiego Henryka VII (1275?-1313) niemieccy książęta, świeccy i duchowni, zyskali dodatkowe ziemie i władzę administracyjną (kosztem władzy cesarsko-królewskiej). Po śmierci Henryka za-

357

częly się spory w sprawie następstwa tronu. Większość książąt-elektorów w 1314 opowiedziała się za austriackim księciem, Fryderykiem III Pięknym Habsburgiem (1286?-1330), a mniejszość popierała księcia bawarskiego Ludwika IV Wittelsbacha (1287?-1347). Wywiązała się długa i zacięta wojna domowa, która miała zadecydować, komu przypadnie tytuł cesarza Świętego Cesarstwa Rzymskiego, który przyjęli obaj rywale. W tym czasie (1314-1316) tron papieski był nieobsadzony, przez co papiestwo pozbawione było możliwości wyrokowania w sprawie kwestionowanych wyborów. W 1322 wojska Ludwika odniosły zwycięstwo pod Muehldorf; Fryderyka ujęto i wtrącono do więzienia (1322-1325), aż wreszcie uznał prawa rywala do tytułu cesarza. Mimo że wojna zakończyła się w 1325, papież Jan XXII (1249-1334) rezydujący w Awinionie nie uznał praw Ludwika do tronu i ekskomunikował go. Ludwik odrzucił sprzeciw papieża i stwierdził, że aprobata papieża jest mu niepotrzebna, wystarczy zgoda większości. W 1327 wyprawił się do Wioch i w 1328 wkroczył do Rzymu. Ludwikowi włożono koronę cesarską w czasie „świeckiego" obrzędu koronacji. Doprowadził do powołania antypapieża Mikołaja V (zm. 1333). Ten koronował powtórnie Ludwika. Jan XXII wyklął w 1329 antypapieża Mikołaja, który zdając sobie sprawę z nikłego poparcia, zrezygnował z roszczeń do tronu papieskiego (1330). NIEMIECKIE WOJNY KOLONIALNE W AFRYCE 1903-1908. Niemcy popierały osadnictwo białych w Afryce, było ono uznawane w polityce ekonomicznej państwa za czynnik decydujący na drodze do samowystarczalności ich kolonii. Często przymusowo wysiedlano tubylcze plemiona z ich tradycyjnych terenów łowieckich i pasterskich. W 1903 w Niemieckiej Afryce Południowo-Zachodniej (Namibia) wybuchło powstanie plemienia Hotentotów (nazwa własna Khoi-Khoin), które szybko ogarnęło cały kraj. W 1904 w Afryce Południowo-Za-

chodniej powstanie wznieciło plemię Hererów zaciekle walcząc z niemieckimi prześladowcami. Z Niemiec przybyło wojsko i kosztem wielkich wysiłków oraz ogromnego rozlewu krwi do 1908 zgniotło powstanie; Niemcy wymordowali około 80 procent populacji Hererów i 50 procent Hotentotów. Tubylcze plemiona wznieciły także powstania w Niemieckiej Afryce Wschodniej (Tanzania) (patrz MAGI-MAGI POWSTANIE 1905-1907) i w Kamerunie, w Afryce Zachodniej, brutalnie zdławione przez wojska niemieckie. Większość tubylców sprowadzono do roli niewolników zatrudnionych w kopalniach i na plantacjach. Patrz także ARABSKIE POWSTANIE w NIEMIECKIEJ AFRYCE WSCHODNIEJ 1888-1890. NIEMIECKIE ZATARGI O TRON 1400-1411.

Między 1125 a 1806 tron króla rzymskiego (niemiecki król w Świętym Cesarstwie Rzymskim) nie był dziedziczny, lecz obieralny. W 1400 elektorzy uznali, że Wacław Luksemburczyk (1361-1419), król Niemiec od 1387, nie jest godny tego tytułu, został więc zdetronizowany. Na jego miejsce wybrano Ruprechta z Palatynatu (1352-1410). Wacław cieszył się jednak popularnością. Stale wysuwał swoje roszczenia do tytułu króla Niemiec. Ruprecht zmarł w 1410. Jako nowi pretendenci do tronu Niemiec wystąpili bracia Wacława Zygmunt (1368-1437), król Węgier, i Jodoka (1351-1411), margrabia Moraw. Doszło do podwójnej elekcji i w 1410 wybrano większością głosów margrabiego Jodoka, który jednak zmarł w 1411. Zygmunt został w 1411 ponownie wybrany na króla Niemiec. (Patrz HUSYCKIE WOJNY 1419-H36.) Później bezdzietny Zygmunt, ostatni przedstawiciel dynastii Luksemburgów, w 1416 zrzekł się Brandenburgii na rzecz Fryderyka Hohenzollerna (1371-1400). Swoim następcą na tronie Czech i Węgier mianował Albrechta Habsburga. NIEN POWSTANIE 1853-1868. Na początku lat pięćdziesiątych XIX w. powtarzające się powodzie spowodowały, że Chińczycy mię-

358

szkający w dolinie rzeki Huang-ho (Żółta Rzeka) przeżyli klęskę głodu. Wielu mieszkańców dołączyło do band rozbójników zwanych nien; w pierwszej połowie XIX w. bandy te plądrowały prowincje Anhui, Henan i Szantung. W czasie gdy rząd dynastii mandżurskiej (Jin) zajęty był TAIPIŃSKIM POWSTANIEM na południu, bandy nien tworzyły armię pod dowództwem Czang Luosinga (zm. 1863), fortyfikowały swoje wioski i korzystając ze swojej doskonałej jazdy, nękały i napadały na wysyłane przeciw nim wojska cesarskie. Nien opanowali w krótkim czasie duże obszary w północnych Chinach, i stali się niezależni od reszty kraju. Jednakże po zabiciu Czang Luosinga brakowało im dobrego przywódcy, a ponadto nie zdołali skoordynować swojej działalności z powstańcami taipińskimi na południu. Wojska cesarskie pod sprawnym dowództwem generałów Seng-gelincina (zm.1865), Zeng Guofana (1811-1872) i Li Hongczanga (1823-1901) oblegały twierdze nien, głodem zmuszały do uległości i niszczyły punkty oporu. Do końca 1868 wojska cesarskie pokonały powstańców i opanowały obszary zajmowane przez nien w czasie powstania. NIEWOLNICZA WOJNA PIERWSZA 135-132 p.n.e. (wojna niewolników na Sycylii pierwsza). Większość zboża dostarczanego do Rzymu pochodziła z wielkich latyfundiów na Sycylii. Siła robocza była tania, przy uprawie pracowali bowiem niewolnicy dostarczani przez zwycięskie armie rzymskie. Brutalne traktowanie niewolników nieuchronnie prowadziło do buntu. W 135 około 70 tysięcy niewolników pod wodzą Syryjczyka Eunusa (zm. ok. 132) powstało przeciw swym właścicielom i nim zostali rozbici, przez ponad trzy lata stawiali opór rzymskim armiom na Sycylii. Druga wojna niewolnicza 104-99 p.n.e. (wojna niewolników na Sycylii druga). W 104 senat wydał zarządzenie uwolnienia tych niewolników, którzy zostali porwani przez piratów. Na Sycylii nie wykonano tego prawa. Ci, których to dotyczyło, wywołali bunt, przyłą-

czyli się do niego i inni niewolnicy. Dowodzeni przez Salwiusza (Tryfona) i Ateniona (prawdopodobnie wszyscy zginęli w walce) niewolnicy opanowali większość okolic wiejskich i zaczęli oblegać miasta, z których część poddała się z braku żywności. Pierwsza armia rzymska, wysłana w celu zdławienia powstania, została pobita, drugiej udało się stłumić bunt. Trzecia wojna niewolnicza 73-71 p.n.e. (wojna gladiatorów, powstanie Spartakusa). Powstanie wybuchło w południowej Italii; był to największy bunt niewolników w historii Rzymu. Spartakus (zm. 71), niewolnik z Tracji, gladiator, uciekł wraz z grupą siedemdziesięciu towarzyszy ze szkoły gladiatorów w Kapui i schronił się na stokach Wezuwiusza. Do zbiegów przyłączyli się inni gladiatorzy i niewolnicy. Zwyciężyli w 72 dwie armie rzymskie i szybko opanowali południową Italię. W 72 armia Spartakusa licząca 40 tysięcy ludzi rozdzieliła się na dwie grupy; jedną grupę stanowili Germanie i Galowie, reszta pozostała przy Spartakusie. Germanie i Gallowie zostali rozbici w Apulii w 72. Spartakus ruszył na północ, zamierzając przedostać się poza Alpy. Jego ludzie nie zgodzili się na opuszczenie Italii, zawrócili na południe, po drodze pustosząc okolice. Spartakus ponownie założył obóz na południu, gdzie w 71 pod Brundisium stoczył bitwę z armią rzymską dowodzoną przez Marka Licyniusza Krassusa (115P-53). Spartakus zginął w walce, jego towarzysze zostali pobici. Po zwycięstwie Rzymianie ukrzyżowali około 6000 niewolników, a uciekinierów wyłapali i zabili żołnierze Pompejusza Wielkiego (106-48). NIEWOLNIKÓW BUNTY W USA. Patrz

GA

BRIELA BUNT 1800; MURRELA POWSTANIE 1835J TURNERABUNT 1831; YfiSEYA BUNT 1822.

NIEWOLNIKÓW WOJNY NA SYCYLII. Patrz NIEWOLNICZE WOJNY PIERWSZA i DRUGA. NIGERII l BIAFRY WOJNA 1967-1970.

W 1960, gdy Nigeria uniezależniła się od Wielkiej Brytanii, większość ludności sta-

359

nowiły trzy duże i kulturowo zupełnie odmienne ludy: Hausa, Joruba i Ibo. Ibo, którzy napłynęli ze wschodnich regionów, byli lepiej wykształceni i dlatego zajmowali większość stanowisk w administracji i rządzie. Hausa, na północy, nienawidzili „obcych" Ibo; w 1966 wszczęli rozruchy, w czasie których zabili tysiące Ibo i zniszczyli ich mienie. Ibo wycofali się do swoich rodzinnych stron na wschodzie. Decyzja rządu nigeryjskiego o podziale kraju na trzy regiony przyśpieszyła secesję Ibo. 30 maja 1967 przywódcy Ibo z miejscowym gubernatorem wojskowym podpułkownikiem Chukwuemeka Odumegwu Ojukwu (ur. 1933) na czele, ogłosili swój region na wschodzie niepodległą Republiką Biafry. Organizacja Jedności Afrykańskiej bezskutecznie usiłowała załagodzić spór. Nigeryjskie wojska federalne zaatakowały Biafrę, napotkały silny opór, ale w końcu zdobyły stolicę Enugu (4 października 1967). Rozmowy pokojowe prowadzone wiosną 1968 zakończyły się fiaskiem, rząd nigeryjski zastosował blokadę gospodarczą Biafry i wznowił ofensywę uzyskując pomoc wojskową Wielkiej Brytanii, Związku Radzieckiego i Włoch. Biafrańczycy, którym broni dostarczyła Francja, bezskutecznie walczyli o utrzymanie Port Harcourt, Aby i Owerri. W 1969 odbili Owerri i przeprawili się przez rzekę Niger, zostali jednak odparci przez powiększoną i lepiej uzbrojoną armię nigeryjską liczącą prawie 200 tysięcy żołnierzy. Głodująca i ekonomicznie zrujnowana Biafra poddała się 12 stycznia 1970; dzień wcześniej Ojukwu uciekł samolotem do Wybrzeża Kości Słoniowej. W czasie wojny zginęło (przede wszystkim z głodu) prawie dwa miliony Ibo. Po wojnie rozpoczął się powolny proces wrastania ludu Ibo w życie całego państwa. Rozpoczęte następnie wdrażanie systematycznych reform ekonomicznych i politycznych zapewniło Nigerii szansę pokojowego rozwoju wszystkich grup plemiennych. NIKA POWSTANIE 532. Justynian I (483-565), cesarz wschodniego cesarstwa rzym-

skiego, czyli bizantyjskiego, usiłował ukrócić korupcję i autokratyczne zapędy wielu swoich urzędników, ale osiągnął tylko połowiczny sukces. W 532 część ludności Konstantynopola, stolicy cesarstwa, zbuntowała się przeciw wysokim podatkom wprowadzonym przez władze; okrzyk „Nika" („zwyciężaj") stał się hasłem bojowym buntowników. Tłum otoczył pałac cesarski, w którym przebywał Justynian, jego żona Teodora (508?-548) i dwór. Buntownicy wkrótce opanowali miasto; wybuchły pożary. Powstańcy obwołali cesarzem Hipacjusza (zm. 532). Justynian zastanawiał się nad możliwością ucieczki w bezpieczne miejsce, ale Teodora skłoniła go do pozostania (była zdecydowana okazać stanowczość godną prawdziwej cesarzowej). Wodzowie Belizariusz (505P-565) i Narses (478P-573) zebrali osobistą gwardię cesarza i inne wojska, wprowadzili je do miasta i w krótkim czasie okrutnie zdławili powstanie; zabito około 30 tysięcy powstańców, Hipacjusza ujęto i stracono. Później, ustępując żądaniom ludu, Justynian usunął niektórych urzędników nadużywających władzy. Były to jedyne zamieszki wewnętrzne w czasie jego długiego panowania. NIKARAGUAŃSKA WOJNA DOMOWA 1909-1912. W 1909 w Nikaragui wybuchła rewolta konserwatystów przeciw liberalnemu dyktatorowi, prezydentowi Jose Santosowi Zelayi (1853-1919), którego wojownicze działania i mieszanie się w sprawy innych państw Ameryki Środkowej napotykały sprzeciw Stanów Zjednoczonych. W czasie zamieszek schwytano i stracono dwóch obywateli USA pomagających powstańcom, co spowodowało ostry protest sekretarza stanu USA, Philandera C. Knoxa (1853-1921). 16 grudnia 1909 Zelaya został zmuszony do ustąpienia. W kraju panował stan bliski anarchii, między konserwatystami a liberałami doszło do walki o władzę. W maju 1911 tymczasowym prezydentem został konserwatysta Adolfo Diaz (1874-1964), który niezwłocznie poprosił USA o pomoc. Nikaragua i Stany Zjednoczone

360

zawarły porozumienie, na mocy którego banki nowojorskie udzieliły pożyczek, aby zapewnić Nikaragui kapitał obrotowy, wprowadzono także amerykański system ściągania ceł, dla spłaty długów krajowych i zagranicznych. Po odrzuceniu porozumienia przez Senat USA prezydent William Howard Taft (1857-1930) wprowadził plan w życie jako umowę władz wykonawczych, ale pożyczki zostały ograniczone. Pod hasłem „Precz z jankeskimi imperialistami" nikaraguańscy liberałowie wzniecili w lipcu 1912 powstanie. Na prośbę Diaza wylądowało w Nikaragui 2500 żołnierzy piechoty morskiej USA, by chronić konserwatywny rząd; dwa miesiące później powstanie zostało stłumione. W 1912 przeprowadzono wybory pod nadzorem wojsk amerykańskich; prezydentem został Diaz. Ochrona poselstwa, licząca około 100 żołnierzy piechoty morskiej USA, pozostawała w Nikaragui jeszcze przez trzynaście lat. Patrz także HONDURASKA WOJNA DOMOWA 1909-1911.

NIKARAGUAŃSKA WOJNA DOMOWA 1925-1933. W 1925, po wyborze konserwatysty, Carlosa Solorzano na prezydenta, a liberała Juana Bautisty Sacasy (1874-1946) na wiceprezydenta w Nikaragui powstał rząd koalicyjny. Wkrótce, po 13 latach okupacji, kraj opuściła piechota morska USA (patrz NIKARAGUAŃSKA WOJNA DOMOWA 1909-1912). 25 października 1925 generał Emiliano Chamorro Yargas (1871-1966) i Adolfo Diaz (1874-1964) dokonali zamachu stanu i przejęli władzę usuwając z rządu Sacasę i innych liberałów. Po rezygnacji Solorzano w styczniu 1926 prezydentem został Chamorro; Stany Zjednoczone go nie uznały. Po wybuchu rewolty liberałów pod wodzą generała Augusto Cesara Sandino (1893-1934) i przejęciu własności USA przez zwolenników Sandino, Stany Zjednoczone wysłały do Nikaragui kanonierki i wojsko. Doprowadzono do zawieszenia broni; Chamorro zrezygnował z urzędu prezydenta i opuścił kraj w październiku 1926, nikaraguański Kongres wybrał na prezydenta konserwatys-

tę Diaza. Jednakże do kraju z emigracji w Meksyku powrócił Sacasa i z pomocą Meksyku ustanowił na wschodnim wybrzeżu Nikaragui konkurencyjny rząd liberalny. Wybuchła wojna domowa między liberalnymi powstańcami pod wodzą generała Jose Marii Moncady (1868-1945) a rządem pod przewodnictwem Diaza. Na prośbę Diaza Stany Zjednoczone udzieliły mu pomocy wojskowej. W 1927 przybyły okręty wojenne USA i wysadziły na brzeg około 2000 żołnierzy piechoty morskiej oraz wyładowały sprzęt. Oburzony mieszaniem się Waszyngtonu w sprawy Nikaragui Sandino przystąpił do wojny, organizując działania partyzanckie przeciw gringos (biali obcokrajowcy). Prezydent USA, Calvin Coolidge (1872-1933), wydelegował osobistego przedstawiciela, Henry'ego L. Stimsona (1867-1950), by załagodził konflikt. Stimson nakłonił rywalizujących przywódców, Diaza i Moncadę, do złożenia broni i wyrażenia zgody na nadzór USA nad przebiegiem nadchodzących wyborów. 4 listopada na prezydenta Nikaragui wybrano liberała Moncadę, ale Sandino nie zgodził się z tym wyborem i prowadził dalej ataki partyzanckie na oddziały amerykańskiej piechoty morskiej. W odpowiedzi samoloty USA zbombardowały partyzanckie punkty oporu w górach; Sandino uciekł do Meksyku przysięgając, że nie złoży broni dopóty, dopóki Nikaragui nie opuszczą wojska USA. W wyborach 1932 prezydentem został Sacasa, który usiłował dojść do zgody z Sandino. Sandino skapitulował po wycofaniu się piechoty morskiej USA na początku 1933; w 1934 został zamordowany w Managui przez narodowych gwardzistów, oburzonych amnestią udzieloną Sandino przez rząd. NIKARAGUAŃSKA WOJNA DOMOWA 1978-1979. Od 1937 życie polityczne i gospodarcze Nikaragui opanował Somoza i jego rodzina. Klan Somozów zbił olbrzymi majątek - byli właścicielami licznych przedsiębiorstw i gospodarstw rolnych. W opozycji do nikaraguańskiego prezydenta, Anasta-

361

sio Somozy Debayle'a, pozostawał przede wszystkim lewicowy Front Wyzwolenia Narodowego im. Sandino (sandiniści), który przyjął to imię na cześć Augusto Cesara Sandino (1893-1934), nikaraguańskiego bojownika o wolność, zabitego podobno z rozkazu ojca Somozy Debayle'a, Anastasio Somozy Garcii (l 896-1956), dowódcy Gwardii Narodowej i późniejszego prezydenta Nikaragui. W 1977 Departament Stanu USA oświadczył, że rząd Somozy narusza prawa człowieka. Dostojnicy nikaraguańskiego Kościoła katolickiego oskarżali rząd o to, że w walce z sandinistami torturuje i skazuje na śmierć osoby cywilne. Zamordowanie w 1978 Pedro Joaąuina Chamorro, przeciwnika rządów Somozy, wydawcy gazety „La Prensa", doprowadziło do zamieszek, w których udział wzięły tysiące mieszkańców oskarżających Somozę o dokonanie zabójstwa. Opór przeciw rządowi nasilał się, domagano się ustąpienia Somozy. W sierpniu 1978 sandiniści dokonali ataku na pałac narodowy i zatrzymali 1500 zakładników, w tym również członków Izby Deputowanych, aż do chwili, gdy uwolniono 59 więźniów politycznych i zapewniono im bezpieczny wyjazd z kraju. Sandiniści dokonujący wypadów z terytorium Kostaryki wzniecili 29 maja 1979 powstanie, które zakończyło się sukcesem; po siedmiu tygodniach walk powstańcy zmusili Somozę do ucieczki do Stanów Zjednoczonych (17 lipca 1979). Sandiniści nadali przez radio wiadomość o zawieszeniu broni, powołali pięcioosobową juntę, która miała sprawować rządy; przystąpiono do reformy gospodarki i instytucji rządowych.

wspierani byli przez nikaraguańskich Indian Miskito, którzy zbiegli do Hondurasu, gdy rząd sandinistów chciał wysiedlić ich z terenów nad rzeką Coco, inaczej Segovia (granica nikaraguańsko-honduraska). W styczniu 1982 wojska sandinistów przekroczyły granicę z Hondurasem, napadły na kilka osad indiańskich i zabiły ponad stu Indian Miskito. Ta akcja oburzyła wielu sympatyków sandinistów w kraju i za granicą. Część Indian przyłączyła się do contras (zbrojny ruch oporu), reszta sprzymierzyła się z antyrządowym ugrupowaniem Alianza Revolucionaria Democratica działającym na południu Nikaragui. Ugrupowanie to oskarżyło sandinistów o ustanowienie „rządu stalinowskiego w radzieckim stylu" i o zdradę narodu. Oba ugrupowania opozycyjne działały niezależnie. W 1983 i 1984 powstańcy walczący z rządem, contras, posiadający bazy w Hondurasie i wspierani przez Stany Zjednoczone, napadali na Nikaraguę i przeprowadzali akcje dywersyjne, wysadzając mosty i zbiorniki ropy. Rząd sandinistów zajęty walkami z powstańcami w kraju, miał coraz mniejsze możliwości niesienia pomocy lewicowym rewolucjonistom Ameryki Środkowej. W 1984 prezydentem Nikaragui został przywódca sandinistów Daniel Ortega Saavedra. W 1989 osiągnięto porozumienie, na mocy którego miały ustać walki między sandinistami i contras i odbyć się wolne wybory prezydenckie i parlamentarne. 25 lutego 1990 w wyborach zwyciężyła kandydatka antysandinowskiej Narodowej Unii Opozycyjnej (UNO) Yioleta Barrios de Chamorro (ur. 1929). 25 kwietnia 1990 oficjalnie objęła urząd prezydenta.

NIKARAGUAŃSKA WOJNA DOMOWA 1982-1990. Wielu byłych członków nikaraguańskiej Gwardii Narodowej występowało przeciw lewicowemu rządowi Frontu Wyzwolenia Narodowego im. Sandino (sandiniści), który w 1979 przejął władzę w Nikaragui. Spora grupa gwardzistów udała się na emigrację do sąsiednich państw - Hondurasu i Kostaryki - i rozpoczęła przygotowania do obalenia sandinistów. Antysandiniści

NIKOPOLIS, KRUCJATA PRZECIW TURKOM OSMAŃSKIM 1396. W XIV W. podboje Turków osmańskich na Bałkanach i oblężenie przez nich Konstantynopola (Stambuł) tak przeraziły Europę, że papież Bonifacy IX (ok. 1355-1404) ogłosił krucjatę przeciw Turkom. Na apel ten zebrała się w Budzie armia licząca rzekomo 100 tysięcy ludzi; pod dowództwem króla Węgier Zygmunta Luksemburskiego (1368-1437) ru-

362

szyła w dói Dunaju, zdobywając po drodze dwie tureckie twierdze i pustosząc „wyzwalane" obszary, aż wreszcie dotarła do zajmowanego przez Turków Nikopolis (Nikopol, Bułgaria) i przystąpiła do oblężenia. Pod Nikopolis ściągnęła armia turecka pod wodzą sułtana Bajezida I (1347-1403), która od 1391 oblegała Konstantynopol. Po przybyciu Turków niecierpliwi rycerze francuscy pod wodzą Jana bez Trwogi (1371-1419), lekceważąc przestrogi doświadczonego Zygmunta Luksemburskiego, zaatakowali pierwszą linię turecką, nieświadomi taktyki Turków, którzy zwykle stosowali pozorną ucieczkę pierwszego rzutu. Natknęli się następnie na drugą linię Turków, a ci okrążyli atakujących oraz nadciągające na odsiecz główne, 16-tysięczne siły Zygmunta, osłabione nieoczekiwanym opuszczeniem pola bitwy przez Wołochów. Zginęło tysiące krzyżowców - polegli w bitwie, w czasie ucieczki lub utonęli w Dunaju; Turcy wzięli do niewoli, a potem wymordowali ponad 10 tysięcy ludzi (do niewoli dostało się także wielu rycerzy, ale tych później wykupiono). Zygmunt wraz z innymi możnowładcami uratował się ucieczką statkiem. Bajezid prowadził dalej podboje w Tesalii i Morei (Peloponez); jedynie najazd Timura (1336-1405) na Azję Mniejszą na krótko zahamował turecki podbój Bałkanów (patrz ANKARA, BITWA POD ANKARĄ 1402; TIMURA PODBOJE 1350-1405). NINIWY UPADEK 612 p.n.e. Czwartą i najwspanialszą stolicą asyryjskiego imperium była Niniwa (nazwa hebrajska, asyryjska nazwa: Ninua). Położona nad rzeką Tygrys (naprzeciw dzisiejszego Mosulu, w Iraku), otoczona murami długości 120 km, grubości 4,5 m, teoretycznie była nie do zdobycia, a mimo to połączone siły Medów, Babilończyków, z pomocą Scytów i Persów zdobyły i zniszczyły miasto, spełniając tym proroctwo Nahuma i Sofoniasza zawarte w Starym Testamencie. Nie ocalały żadne zapisy, które podałyby szczegóły tych zdarzeń. Kroniki Medów wspominają, że Tygrys wylał i że tarany kruszące umieszczone były na trat-

wach, co wskazywałoby na to, że do miasta dostano się od strony rzeki przez wyłom w długim murze. Upadek, zniszczenie i porzucenie Niniwy pozostaje tajemnicą, której nie wyjaśniły rozległe prace wykopaliskowe. Mniej więcej 200 lat po opisywanych wypadkach miejsce to zwiedzał grecki historyk Ksenofont i zapisał, że miasto było nadal opustoszałe. Patrz także ASYRYJSKIE WOJNY ok. 746-609 p.n.e.

NORĘ, BUNT W NORĘ 1797. Pod wrażeniem zakończonego powodzeniem buntu w SPITHEAD, który wybuchł miesiąc wcześniej, marynarze brytyjscy w Norę, znanym kotwicowisku przy ujściu Tamizy w pobliżu Sheerness (Anglia), podnieśli bunt i zablokowali rzekę. Buntem dowodził Richard Parker (zm. 1797). Zamiast skierować do Admiralicji i Izby Gmin pokorną prośbę o rozpatrzenie skarg, marynarze wysunęli gniewne żądania, między innymi domagali się zwiększenia udziału w nagrodach. W równym stopniu rozgniewany rząd odrzucił ich warunki. Bunt wzbudził niechęć ludności. Parlament w specjalnej uchwale zakazał utrzymywania jakiejkolwiek łączności ze zbuntowanymi marynarzami. W ciągu trzech tygodni (czerwiec 1797) większość buntowników wróciła do swoich zajęć. Parkera aresztowano, skazano i powieszono na rei jego okrętu, innych przywódców również stracono, reszcie załogi okazano łaskę, ale nie spełniono życzeń, które poprawiłyby warunki ich życia. NORMANDIA, LĄDOWANIE l BITWA W NORMANDII 1944. W czasie ŚWIATOWEJ WOJNY II alianci 6 czerwca 1944 rozpoczęli pod dowództwem generała Dwighta D. Eisenhowera (1890-1969), naczelnego dowódcy sił sojuszniczych w Europie Zachodniej, wielką operację inwazyjną na kontynent europejski. Tysiące okrętów desantowych, amfibii i okrętów wojennych przewoziło wojska brytyjskie, amerykańskie, kanadyjskie, francuskie i inne przez kanał La Manche do wybrzeży Normandii, w północno-zachodniej Francji. Inwazję poprzedzi-

363

ło bombardowanie - prowadzone z morza i z powietrza - potężnych fortyfikacji niemieckich ciągnących się wzdłuż francuskiego wybrzeża. Bombardowania te nie osłabiły jednak niemieckich linii umocnień. Wojska amerykańskie napotkały silny opór Niemców na plażach Utah i Omaha, a na wschód od nich wojska brytyjskie, wzmocnione później wojskami kanadyjskimi, walczyły dzielnie z Niemcami broniącymi uporczywie kluczowej pozycji Caen. Pocięty żywopłotami teren Normandii był stosunkowo łatwy do obrony i Niemcy wykorzystali doskonale ten atut. Mimo zaciętej obrony niemieckiej w końcu lipca 1944, po siedmiu tygodniach zaciekłych walk, aliantom udało się uzyskać solidne przyczółki. Chociaż Niemcy podejmowali próby kontrofensywy, inwazja została uwieńczona sukcesem: sojusznicze armie utworzyły ciągłą linię wzdłuż wybrzeża. Na początku sierpnia 1944 amerykańska 3. Armia przełamała front niemiecki na zachodzie i ruszyła do Bretanii, na południe od Loary, a następnie na wschód, w kierunku Paryża. Niemieckie próby rozbicia frontu wojsk amerykańskich okazały się bezskuteczne. Brytyjskie wojska posuwając się od strony wybrzeża, wspólnie z armiami USA okrążyły i rozgromiły 7. Armię niemiecką. Patrz także ŚWIATOWA WOJNA ii NA FRONCIE ZACHODNIM 1944-1945.

NORMANDZKO-FRANCUSKA WOJNA 1077-1082. Król Francji Filip I (1052-1108) zaniepokojony podbojem Anglii przez Normanów (patrz NORMANÓW PODBÓJ ANGLII 1066) postanowił nie dopuścić do zjednoczenia Normandii i Anglii pod berłem jednego władcy. Namówił i zachęcił młodego Roberta Krótkoudego (ok. 1054-1134), najstarszego syna Wilhelma Zdobywcy, do buntu przeciw ojcu. Wilhelm bez trudu pokonał syna. Robert tym razem pogodził się z ojcem. Następne wystąpienie Roberta przeciw niemu skończyło się dla niego wygnaniem. Po śmierci ojca w 1087 został mimo to księciem Normandii, Robertem II. Filip po upływie dziesięciu lat osiągnął swój cel.

NORMANÓW PODBÓJ ANGLII 1066. 5 Stycznia 1066 zmarł bezpotomnie Edward Wyznawca. O tron Anglii ubiegali się trzej rywale; jednym z nich był Harald Haardraade (zm. 1066), król Norwegii, drugim - Harold Godwinson (syn Godwina) (1022P-1066), potomek najpotężniejszego barona Anglii, trzecim - Wilhelm (1027?-1087), książę Normandii, kiedyś odsunięty kuzyn, który później okazał się najpotężniejszym konkurentem. Sytuację skomplikowały wydarzenia, które miały miejsce przed śmiercią Edwarda. Edward nieustannie zmagał się o władzę z Godwinem (zm. 1053), hrabią Wessexu, którego nie odstraszyło nawet wygnanie. W 1051 Edward, szukając w Normandii pomocy (prawdopodobnie pod przymusem), przyrzekł ustnie Wilhelmowi tron angielski. W latach 1064-1065 Harold Godwinson, będąc w Normandii, przysiągł na święte relikwie, że udzieli pomocy Wilhelmowi. Na łożu śmierci Edward przekazał tron Haroldowi. Po uzyskaniu zgody angielskich magnatów Harold miał trzech rywali do tronu: żądnego władzy brata Tostiga (zm. 1066), Haardraade'a i Wilhelma. Tostig, pokonany i wygnany, przyłączył się do Haardraade'a i towarzyszył mu w wyprawie do Anglii, w wyniku której jeden miał zostać królem, a drugi potężnym baronem. Harold zwyciężył Norwegów pod Stamford Bridge 25 września 1066; Haardraade i Tostig zginęli w bitwie. Potem Harold ruszył spiesznie na południe, aby walczyć z Wilhelmem i jego wojskami, które wylądowały 27 września między Pevensey i Hastings. 13 października 1066 Harold dotarł do Hastings, zajął silną pozycję na wzgórzu, wzniósł umocnienia ziemne i odparł pierwszy atak Wilhelma. Jeździe Wilhelma przy pomocy pozornej ucieczki udało się wywabić część sił Harolda i rozbić je, po czym wedrzeć się za umocnienia; Harold zginął. Koronacja Wilhelma w dzień Bożego Narodzenia rozpoczęła proces, który wywarł głęboki wpływ na kształtowanie i charakter kultury angielskiej.

364

NORMAŃSKO-BIZANTYJSKA WOJNA PIERWSZA 1081-1085. W 1059 papież nadał jako lenno papieskie normańskiemu awanturnikowi, Robertowi Guiscardowi (1015-1085) Apulię, Kalabrię i Sycylię, ale część tych obszarów trzeba było najpierw zdobyć. Pomiędzy 1061 a 1091 Guiscard z pomocą brata, Rogera I (1031P-1085), wydarł muzułmanom Sycylię, czym naraził się na konflikt z cesarstwem bizantyjskim. Razem z najstarszym synem Boemundem I (1056?-1111) popłynął na wschód, zamierzał podbić obszary bizantyjskie na Bałkanach; po drodze zdobył Korfu i Dyrrachium. Zaczął teraz myśleć o koronie cesarskiej, ale sprawy włoskie zatrzymały go w latach 1083-1084 w Italii; gdy w 1085 powrócił na wschód, by zaatakować Kefalonię (Kefalinła), ku wielkiej radości Bizantyjczyków zmarł na skutek zarazy. Druga normańsko-bizantyjska wojna 1098-1108. Syn Guiscarda, Boemund, kontynuował zamierzenia ojca, ale ukrywał swoje plany opanowania cesarstwa i przyłączył się do KRUCJATY PIERWSZEJ, która miała odbić Grób Święty. Boemund złamał przysięgę złożoną w 1097 Aleksemu I Komnenosowi i w 1099 został księciem Antiochii, po czym dla bezpieczeństwa zgodził się zostać wasalem Godfryda z Bouillon (1053?-1100), łacińskiego władcy Jerozolimy. W latach 1100-1103 Boemund przebywał w niewoli muzułmańskiej, po uwolnieniu wrócił do Europy, ożenił się w córką króla Francji Filipa I (1052-1108) i zorganizował osobistą krucjatę przeciw Aleksemu I. Pokonany w 1108, ponownie zyskał status wasala. NORTHUMBERLANDA BUNT 1408. Henry Percy (1342-1408), pierwszy hrabia Northumberland, nigdy nie wybaczył królowi Henrykowi IV (1367-1413) klęski pod Shrewsbury (1403) (patrz PERCY'EGO BUNT MOS). Northumberland podporządkował się wtedy królowi angielskiemu. W 1405 przystał do nowego sprzysiężenia, zmierzającego do detronizacji Henryka i koronowania Edmunda Mortimera (1376-1409). Zaniepokojony zmową Henryk kazał ściąć dwóch spiskow-

ców, hrabiego Nottinghama i Richarda Le Scrope'a, arcybiskupa Yorku. Percy uciekł do Szkocji. Wkroczył do Anglii w 1408, został zwyciężony przez oddziały szeryfa z Yorkshire pod Bramham Moor i poległ w walce. NORWEGIA, INWAZJA NIEMIEC HITLEROWSKICH NA NORWEGIĘ 1940. Na początku ŚWIATOWEJ WOJNY II Norwegia ogłosiła neutralność. Niemcy nie respektując tego oświadczenia, 9 kwietnia 1940 wprowadzili okręty wojenne do wszystkich większych portów norweskich, a Luftwaffe zbombardowała norweskie lotniska i radiostacje, statki wysadziły na wybrzeża desanty, które zajęły miasta norweskie. Inwazji dokonano szybko i sprawnie, w dużej mierze również dzięki współpracy stronników faszyzmu, norweskich zdrajców, zwanych ąuislingowcami od nazwiska przywódcy norweskiej organizacji faszystowskiej, Yidkuna Quislinga (1887-1945). Większość Norwegów stawiła Niemcom opór. Brytyjskie okręty podwodne i nawodne zatapiały w norweskich portach niemieckie transportowce i okręty wojenne; angielskie siły lądowe wyparły Niemców na ponad dwa miesiące z Narwiku, portu na północy. Angielsko-francuski korpus ekspedycyjny rozpoczął zacięte walki wokół stolicy Norwegii, Oslo, a także w innych ważnych punktach strategicznych. Niemcy w odpowiedzi zastosowali taktykę blitzkriegu - prowadzili szybkie, gwałtowne ataki z udziałem czołgów, artylerii i lotnictwa. Gdy okazało się, że okupacja Norwegii jest nieunikniona, król Norwegii Haakon VII (1871-1957) wraz z rządem schronił się w Londynie; do Anglii ewakuowała się również flota wojenna i handlowa oraz rybacka, by u boku sojuszników wziąć udział w walce. Również w kraju wielu Norwegów brało udział w podziemnym ruchu oporu. NORWESKI NAJAZD NA SZKOCJĘ 1263. Królowie szkoccy planowali odebranie Norwegom Hebrydów, udało się to dopiero Aleksandrowi III (1241-1286). Latem 1263 król

365

Norwegii Haakon IV (1204-1263) wysiał do Largs (Szkocja) wielką flotę złożoną ze stu okrętów. Aleksander sprytnie przeciągnął negocjacje aż do jesieni, kiedy to zwykłe o tej porze sztormy rozbiły i zniszczyły tak wiele okrętów norweskich, że ewentualna bitwa morska musiałaby się skończyć porażką Norwegów. Haakon przegrał bitwę pod Largs nad rzeką Clyde, po czym uciekł, ale po drodze do Norwegii zmarł w Kirkwall, na Orkadach. Jego następca Magnus IV (1238-1280) zawarł z Aleksandrem w 1266 traktat w Perth; sprzedał mu prawa do Hebrydów, a synowie Magnusa poślubili córki Aleksandra. NOWOGRODU PODBÓJ PRZEZ MOSKWĘ 1471-1479. Wielki książę Iwan III kontynuował dzieło ojca, Wasyla II (1415-1462) powiększał i wzmacniał Księstwo Moskiewskie (patrz ROSYJSKA WOJNA DOMOWA 1425-1453). Odwiecznym rywalem Księstwa Moskiewskiego był położony na północnym wschodzie Nowogród - ogromny ośrodek handlowy z wielkimi posiadłościami w północnej części Rosji. Gdy w 1471 Nowogród zawarł ścisłe przymierze z Polską, Iwan III wypowiedział mu wojnę, ruszył z wojskami, odniósł zwycięstwa w bitwach nad rzekami Szelonią i Szyłęgą (1475). Nie otrzymawszy obiecanej pomocy z Polski, Nowogród postanowił poddać się, przekazując Iwanowi 15 tysięcy rubli jako kontrybucję i prawo mianowania arcybiskupa. Miasto wyrzekło się również jakichkolwiek sojuszy z Litwą. Nowogrodowi odebrano część jego obszarów. Pozostawiono mu jednak, choć mocno ograniczoną, samodzielność. W 1477 Nowogród protestował przeciw używaniu przez Iwana tytułu „gosudar" („pan") Nowogrodu. Iwan na czele swej armii i posiłków z Pskowa i Tweru wyruszył na Nowogród. Przeprowadził blokadę miasta, w styczniu 1478 miasto skapitulowało. Iwan zlikwidował całkowicie autonomię miasta. Skonfiskował posiadłości nowogrodzkich klasztorów i wysiedlił część bojarów. NOWOGRÓD WIELKI, REPRESJE WOBEC NOWOGRODU 1570. Iwan IV Groźny (1530-

-1584) postanowił rozprawić się krwawo z Nowogrodem. Bezpodstawnie zarzucał mu zdradę, porozumiewanie się z Wielkim Księstwem Litewskim połączonym od l lipca 1569 realną Unią Lubelską z Polską. W grudniu 1569 wyruszył do Nowogrodu. Po drodze wojska Iwana niszczyły również inne miasta (m.in. Twer) i mordowały ich mieszkańców. Iwan dotarł do Nowogrodu 2 stycznia 1570; w mieście złupiono i spalono cerkwie oraz klasztory, zabito pono około 60 tysięcy mieszkańców (dziennie zabijano sukcesywnie 500 do 1000 osób), w rzeczywistości zginęło zapewne co najwyżej kilkanaście tysięcy. W końcu Iwan przebaczył tym, którzy jeszcze ocaleli, jednak wielu z nich zmarło wkrótce od zarazy. Iwan zabrał do Moskwy ciała zamordowanych (metropolity i innych znaczących mieszkańców) i wystawił je na widok publiczny. Patrz także INFLANCKIE WOJNY 1558-1583.

NUMANTYJSKA WOJNA 137-133 p.n.e.

W czasie CELTYBERYJSKICH WOJEN rzymska armia zdobyła Numancję. Numancja była ufortyfikowanym miastem celtyberyjskim położonym na wzgórzu w pobliżu obecnej Sorii, w Hiszpanii, w pobliżu górnego biegu rzeki Durius (Duero). W 153 Numacjanie pobili Rzymian. W latach 141-140 oblegali wysłane przeciw nim wojska Kwintusa Pompejusza. W 137 zmusili do kapitulacji 20-tysięczną armię dowodzoną przez konsula Gajusza Hostiliusza Mancinusa, który przyrzekł pokój. Senat rzymski nie pogodził się jednak z tą porażką. W 134 konsul Juliusz Korneliusz Scypion Emilianus (185P-129) objął dowództwo nad wojskiem rzymskim w Hiszpanii i obiegł Numancję. Po ośmiu miesiącach 4000 wygłodzonych obrońców poddało się Scypionowi, którego 60-tysięczna armia otoczyła miasto. Miasto zrównano z ziemią, mieszkańców zabito lub sprzedano w niewolę. Patrz także LUZYTANÓW WOJNA 147-139 p.n.e. NUMIDYJSKA WOJNA. Patrz JUGURTY WOJNA 112-106 p.n.e.

366

o OFFY WOJNY 771-796. Offa (wzmian. 757796), został królem Mercji po krótkiej, zakończonej powodzeniem wojnie domowej (757) z mordercami jego kuzyna, króla Ethelbalda (wzmian. 716-757), po czym objął władzę bezpośrednią lub pośrednią nad dużą częścią anglosaskiej Anglii na południe od obecnego Yorkshire. W 774 nazywano go „królem Anglów". Prowadzone przez niego wojny miały na celu przede wszystkim utrzymanie istniejącego porządku; narzucenie statusu wasala małemu królestwu Hasting, położonemu między Kent a Sussex, w 771, i zdławienie powstań w Kent w 775, 795 i 796 (z pomocą zięcia, władcy Wessexu). Król wschodniej Anglii, który nie chciał się podporządkować Offie, został zwyciężony i ścięty w 794. Na zachodzie wojska Offy toczyły wiele potyczek z Walijczykami. Z polecenia władcy zbudowano wał ziemny i głęboki rów, tak zwany Offa's Dike, który stanowił raczej granicę między Walią a Anglią niż obwarowanie. Offa był monarchą cywilizowanym; skodyfikował prawa i wprowadził nowy pieniądz. Patrz także ETHEL BALDA WOJNY 733-750. OGADENU WOJNA. Patrz ETIOPSKO-SOMALIJSKA WOJNA PRZYGRANICZNA 1953-1978. OGA REBELIA 1480. Mimo niepowodzenia rebelii Macdonaldów z 1411 klan ten nadal przysparzał kłopotów władcom Szkocji. Porozumienie króla i „Pana wysp" skłoniło jego nieślubnego syna Angusa Oga do wzniecenia buntu przeciw obu stronom porozumienia - ojcu i rządowi; bunt podzielił mieszkańców zachodniej części Wyżyny

Szkockiej na dwa zwalczające się ugrupowania. W 1480 Angus Og wspierany przez klany Macleodów i MacKenziech odniósł zwycięstwo w wyjątkowo zaciętej i krwawej bitwie pod Bloody Bay i wziął do niewoli własnego ojca oraz dwóch dowódców z klanu Macleanów. Aż do śmierci Angus Og podsycał na Wyżynie Szkockiej niepokoje i zamieszki; w 1490 został zamordowany. OKTAWIANA WOJNA Z ANTONIUSZEM 33-30 p.n.e. Między dwoma potężnymi członkami II triumwiratu rzymskiego - Oktawianem (63 p.n.e.-14 n.e.), później cesarzem Augustem a Antoniuszem (83P-30 p.n.e.) doszło do rywalizacji o władzę. Gdy Oktawian odmówił Antoniuszowi pomocy w działaniach przeciw Fartom (patrz RZYMIAN WOJNA z PAKTAMI 55-36 p.n.e.), Antoniusz zwrócił się z prośbą o pomoc do królowej Egiptu Kleopatry (69-30). Królowa gorąco pragnęła przywrócić świetność Egiptowi i miała nadzieję, że Antoniusz jej w tym pomoże. Antoniusz i Kleopatra zostali kochankami; w 32 Antoniusz rozwiódł się z żoną, siostrą Oktawiana, i poślubił Kleopatrę. W rym czasie obie walczące strony prowadziły wojnę propagandową w całej Italii i na pozostałych terytoriach rzymskich. Rozwód, a później ogłoszenie testamentu, w którym Antoniusz zapisał wszystko Kleopatrze i jej dzieciom, oburzyły większość Rzymian. Oktawian wykorzystał niechęć Rzymian do Antoniusza, odebrał przysięgę wierności od wszystkich mieszkańców Italii i zachodnich prowincji. Antoniusza pozbawiono godności, a senat rzymski wypowiedział Kleopatrze wojnę. Antoniusz i Kleopatra zebrali wojsko

367

i flotę i zimą 32-31 popłynęli do Grecji (patrz RZYMSKA WOJNA DOMOWA 43-31 P.n.e.). Wiosną 31 Oktawian i jego wódz Marek Wipsaniusz Agryppa (63-12) przetransportowali przez Morze Adriatyckie armię dorównującą pod względem liczebności siłom Antoniusza i pod Akcjum (półwysep na jońskim wybrzeżu Grecji) flota Agryppy zablokowała flotę Antoniusza, a armia Oktawiana częściowo zablokowała armię Antoniusza; przechwytywała dostawy żywności i posiłki dla przeciwnika. Antoniusz 2 września dał armii rozkaz do odwrotu, a flocie polecił przerwać blokadę. Przez blokadę przedarło się jedynie kilkadziesiąt statków, w tym również okręt Antoniusza i Kleopatry; pozostałe okręty i większa część armii pośpieszcie sie^ poddaty. W 30 Oktawian wkroczył do Egiptu. Po otrzymaniu fałszywej wiadomości o samobójstwie Kleopatry Antoniusz z żalu odebrał sobie życie. Kleopatra nie zdołała oczarować Oktawiana; aby uniknąć upokarzającej niewoli w Rzymie, popełniła samobójstwo; prawdopodobnie pozwoliła się ugryźć żmii. Oktawian został obwołany zbawcą Rzymu. OKTAWIANA WOJNA Z POMPEJ USZEM 4036 p.n.e. Pompejusz Sekstus, zwany Młodszym (75-35), najmłodszy syn Pompejusza Wielkiego (106-48), po klęsce i śmierci ojca w RZYMSKIEJ WOJNIE DOMOWEJ WIELKIEJ uciekł do Egiptu, a potem do Hiszpanii i prowadził tam dalej walkę z Juliuszem Cezarem (100-44). Po śmierci Cezara został w 43 dowódcą floty rzymskiej. Triumwirowie umieścili go na liście proskrypcyjnej. Zdobył Sycylię, a jego piracka flota uniemożliwiała transport zboża do Rzymu. W 40 Pompejusz zajął Sardynię, przedtem należącą do Oktawiana (63 p.n.e.-14 n.e.), późniejszego cesarza rzymskiego Augusta. W rok później Oktawian, Antoniusz (83P-30 p.n.e.) i Pompejusz zawarli układ w Misenum, w którym Pompejusz w zamian za przepuszczanie dostaw zboża uzyskał zarząd Sycylii i Sardynii oraz odszkodowanie za zajęte posiadłości ojca. Jednak układ nie utrzymał się; Oktawian odbił Sardynię, roz-

poczynając tym nową wojnę (38). W czasie próby zdobycia Sycylii burza i okręty Pompejusza rozbiły flotę Oktawiana. Dwa lata później 300 okrętów wojennych pod komendą Marka Wipsaniusza Agryppy (63-12), najlepszego wodza Oktawiana, zwyciężyło flotę Pompejusza w bitwie u północno-wschodniego wybrzeża Sycylii, w pobliżu Naulochos (Milazzo). Pompejusz uciekł do Azji Mniejszej, ale w 35 ujął go Antoniusz, wówczas sojusznik Oktawiana, i stracił. Od tego czasu nie było zakłóceń w dostawach zboża do Rzymu. Patrz także OKTAWIANA WOJNA z ANTONIUSZEM 33-30 p.n.e. ONIN WOJNA 1467-1477. W Japonii w oktesie śiedmomecza do ogromne) potęgi doszły wielkie rody (klany), władające ogromnymi posiadłościami ziemskimi uprawianymi przez chłopów pańszczyźnianych. Yoshimasa (1435-1490), szogun Ashikaga, postanowił w 1464 wycofać się z czynnego życia; będąc bezdzietnym, ogłosił swym następcą brata Yoskimiego. Tymczasem w 1465 narodził mu się syn, Yoskihisa, ale Yoskimi nie chciał zrezygnować z obiecanego mu dziedzictwa. Obie strony uzyskały sojuszników i doszło między nimi do wojny. Walki skupiły się w pobliżu stolicy, Kioto, którą wkrótce doszczętnie spalono. W czasie wojny Onin (nazwa pochodzi od nazwy tego okresu w japońskiej historii) zmarli przywódcy dwóch walczących grup - Yamana Mochitoyo (1404-1473) i jego zięć Hosokawa Katsumoto (1430?-1473), mimo to działania wojenne trwały nadal. W walkach wzięło udział kilkanaście wielkich rodów, głównie Shiba i Hatakeyama; całe prowincje pogrążone były w walce o feudalną władzę. Po upadku autorytetu cesarzy i szogunów rody zaczęły walczyć między sobą, dążąc do powiększenia posiadłości. Kraj został spustoszony przez armie rywalizujących zarządców wojskowych; tysiące ludzi zabito; posiadłości zostały zniszczone, a ich właściciele zbankrutowali. Wyczerpanie obu stron sprawiło, że w 1477 wojna wygasła. Patrz także JAPOŃSKA WOJNA DOMOWA 1450-1550.

368

OPIUMOWA WOJNA PIERWSZA 1839--1842. Chiny bezskutecznie usiłowały ograniczyć obecność cudzoziemców i ich działalność handlową na swoim terytorium; między innymi wprowadziły zakaz importu opium. Angielscy kupcy zlekceważyli zakazy chińskie i nadal sprowadzali zabroniony narkotyk. 30 marca 1839 komisarz cesarski wydał rozkaz przejęcia i zniszczenia opium znajdującego się w składach i na statkach brytyjskich w Kantonie. W odwecie Wielka Brytania wysłała okręty wojenne i wojska, które zaatakowały nadbrzeżne miasta chińskie, w tym Hangczou, Hongkong i Kanton. Anglicy zablokowali porty; następnie ruszyli na statkach w górę Rzeki Perłowej, przypuścili szturm na forty rozlokowane wokół Kantonu i w maju 1841 zdobyli Kanton. Wkrótce poddały się również miasta Xiamen i Ningbo. Działania wojenne Anglików utrudniał brak dostaw, złe odżywianie, choroby i wiejące tajfuny. Wiosną 1842 przybył nowy, energiczny dowódca brytyjski i skoncentrował działania wojenne na rzece Jangcy; Anglicy zdobyli Szanghaj, a potem Jinkiang. Chińczycy nie mogli sprostać przeciwnikom posiadającym nowoczesną broń i doskonałe okręty i gdy w sierpniu 1842 Anglicy osiągnęli Nankin, Chiny musiały zgodzić się na bardzo niekorzystny traktat nankiński, na mocy którego miały wypłacić 20 milionów funtów kontrybucji, zrzec się Hongkongu na rzecz korony brytyjskiej i otworzyć dla brytyjskiego handlu porty Kanton, Xiamen, Fuczou, Ningbo i Szanghaj. Druga wojna opiumowa 1856-1860. (wojna o Arrow) W 1856 Anglicy, zgłaszający coraz więcej żądań pod adresem Chin, porozumieli się z Francją i wysłali do Chin wspólną ekspedycję wojskową. Po zajęciu przez urzędników chińskich statku Arrow, który należał do Chińczyka, był zarejestrowany w Hongkongu, pływał pod banderą brytyjską i wmieszany był w nielegalny handel opium, wojska angielsko-francuskie zaatakowały i zdobyły Kanton w końcu 1857. Następnie popłynęły na północ i zajęły na krótko twierdzę Dagu w pobliżu Tianjinu. Wojnę zakończył traktat

z Tianjinu między Chinami, Wielką Brytanią, Francją, Rosją i Stanami Zjednoczonymi; Chiny zgodziły się na udostępnienie dalszych portów dla handlu, na otwarcie obcych poselstw w Pekinie i legalizację importu opium. W 1859 Chińczycy nie wpuścili do Pekinu zagranicznych dyplomatów i zlikwidowali angielskie oddziały w pobliżu Tianjinu. W odwecie ekspedycja angielsko-francuska zdobyła twierdzę Dagu, popłynęła w górę rzeki, zajęła Tianjin i pokonała chińskie wojska pod Pekinem (1860). Cesarz chiński uciekł, jego przerażeni komisarze zawarli nowe traktaty, na mocy których Chiny udostępniły dla handlu zagranicznego następne porty, udzieliły brytyjskim, francuskim, rosyjskim i amerykańskim dyplomatom prawa do zamieszkania w Pekinie i zgodziły się przyjąć na chińskim wybrzeżu zasadę eksterytorialności, przyznającą obcokrajowcom specjalne prawa w strefach ich interesów. Na dodatek spalono Letni Pałac w Pekinie; był to odwet na Chińczykach za wcześniejsze ujęcie i torturowanie angielskich wysłanników pokojowych pod przewodnictwem sir Harry'ego Parkesa (1828-1885); kilku członków tej misji zabito. Patrz także BOKSERÓW POWSTANIE 1899-1901. ORLEANU OBLĘŻENIE 1429. Na podstawie traktatu z Troyes z 1420 zawartego z królem Francji Karolem VI (patrz STULETNIA WOJNA 1337-1453) król Anglii Henryk V (1387-1422) został uznany przez Francuzów za dziedzica francuskiego tronu, mimo sprzeciwu delfina, późniejszego Karola VII (1403-1461) i wielu jego zwolenników z Bourges. Po śmierci Henryka V Jan ks. Bedford, regent króla Henryka VI (1421-1471) wyprawił się do środkowej Francji i odniósł wiele sukcesów. W 1428 obiegł Orlean, najważniejsze miasto będące w posiadaniu delfina. Obrona miasta trwała wiele miesięcy, wreszcie Joanna d'Arc (1412-1431), głęboko religijna młoda wieśniaczka, przybyła z odsieczą Orleanowi i zmusiła Anglików do wycofania się spod Orleanu i z doliny Loary. Anglicy musieli wycofać się z Troyes, Chalons i Reims,

369

w którym wkrótce dokonano koronacji Karola VII. Joannę wzięto do niewoli w 1430 i stracono w 1431 pod zarzutem herezji. Zdaniem większości historyków, Joanna przyczyniła się do katastrofalnego osłabienia sił angielskich. ORMIAN MASAKRY 1894-1897. Ormianie, którzy pragnęli uniezależnić się od Turków, zorganizowali ruch rewolucyjny. Ruch ten wzniecił rozruchy w różnych miastach osmańskiego imperium. W odwecie, na rozkaz tureckiego sułtana Abdulhamida II (1842-1918), kurdyjska kawaleria i żołnierze tureccy przeprowadzili zorganizowane masakry Ormian w Sassunie, Konstantynopolu, Trabzonie (Trapezuncie), Erzurumie, Bitlisie, Kurunie, Marasie i w innych miejscowościach. Cierpienia Ormian poruszyły światową opinię publiczną i doprowadziły do wszczęcia dochodzenia, które jednakże nie przyniosło wyjaśnienia okoliczności wypadków. Po upadku powstania ormiańskiego w 1897 masakry na pewien czas ustały. W czasie pogromów zabito około 250 tysięcy Ormian. Prześladowania Ormian trwały nadal - nie odstąpiono od realizacji sułtańskiego planu eksterminacji lub deportacji Ormian, tyle że akty przemocy starannie skrywano. ORMIAN MASAKRY 1909. W kwietniu 1909 doszło do nowych masakr Ormian w Cylicji, obecnie stanowiącej południową część Turcji. Turcy zabili tysiące Ormian. Pogromy nastąpiły na rozkaz sułtana tureckiego Abdulhamida II (1842-1918), po tym jak ormiańscy powstańcy, dążący do uniezależnienia się od Turcji, sprowokowali swymi atakami i demonstracjami muzułmańskich urzędników i mieszkańców Armenii. Interweniowały Stany Zjednoczone i inne mocarstwa światowe, domagając się wstrzymania okrutnej rzezi. Patrz także MŁODOTURKÓW POWSTANIE 1908-1909. ORMIAN MASAKRY 1915. Ormiańscy powstańcy, dążący do utworzenia niepodległej Armenii, 20 kwietnia 1915 zdobyli twierdzę

Van we wschodniej części imperium osmańskiego. Z pomocą Rosjan Ormianie utrzymali twierdzę do sierpnia 1915, po czym twierdza padła. Rząd młodoturków uważał Ormian za element niebezpieczny i oskarżał ich o sprzyjanie i pomoc Rosjanom w inwazji na Turcję w czasie ŚWIATOWEJ WOJNY I. W 1915 rząd wydał rozkaz wybicia lub deportacji wszystkich Ormian. Około miliona Ormian uciekło lub zostało zabitych, prawie 600 tysięcy zmarło z głodu, a także od chorób i z wycieńczenia w czasie przemarszu przez bagniste lub pustynne tereny Syrii i Mezopotamii (obecnie część Iraku); Turcy często zabijali tych, którzy nie byli w stanie iść dalej. ORMIAŃSKO-RZYMSKIE WOJNY. Patrz RZYM SKO-ORMIAŃSKIE WOJNY. OSAKA, OBLĘŻENIE ZAMKU 1614-1615. Po

bitwie pod SEKIGAHARĄ młodociany Hideyori (1598-1615) zamieszkał z matką w wielkim zamku zbudowanym w 1583 w Osace przez jego ojca, Toyotomi Hideyoshiego (1536-1598) poprzedniego rzeczywistego władcę Japonii. Urzędujący szogun, Tokugawa lyeyasu (1542-1616), początkowo pozostawał z Hideyori w przyjacielskich stosunkach, mimo że rodzina dziecka zawiązała w 1600 przeciw Tokugawie spisek kierowany przez Ishidę Mitsunari (1563-1600). Później jednak stosunek Tokugamy do Hideyoriego zmienił się zdecydowanie na gorsze. Hideyoriego zachęcono do przeznaczenia pewnej sumy ze swoich bogactw na odbudowę świątyni Hokoji w Tokio, zniszczonej przez trzęsienie ziemi. Tuż przed poświęceniem odbudowanej świątyni lyeyasu nie zgodził się na napis na dzwonie i odwołał ceremonię. Hideyori wrócił do zamku i zwrócił się do niezadowolonych daimyo, by przyłączyli się do spisku, który miał na celu obalenie lyeyasu. Nim zdołano podjąć jakiekolwiek działania, w grudniu 1614 ogromna armia lyeyasu obiegła zamek. Wojska Hideyoriego zaciekle odpierały oblegających. W styczniu 1615

370

zgodzono się na zawieszenie broni, ale oblegający nie dotrzymali jego warunków, zburzyli zewnętrzny mur zamku i wypełnili ziemią szerokie fosy. Po zakończeniu tych prac lyeyasu znalazł w maju 1615 pretekst do wznowienia oblężenia. Możliwości obrony były teraz znacznie mniejsze; armia lyeyasu przypuściła szturm i po zdobyciu zamku spaliła go. Hideyori popełnił seppuku, jego rodzina zginęła lub została wygnana, lyeyasu został niekwestionowanym władcą Japonii, a jego następcy rządzili krajem do 1867 (patrz MEIJI REWOLUCJA 1863-1868). Patrz także SHIMABARA, POWSTANIE NA PÓŁWYSPIE SHIMABARA 1637-1638. OSTROGI, PIERWSZA BITWA 1302. W 1301 król Francji Filip IV Piękny (1268-1314) włączył Flandrię do domeny królewskiej. W 1302 wybuchło we Flandrii powstanie. 11 lipca wojsko miasta flamandzkiego Brugii stoczyło z wojskami francuskimi bitwę pod Courtrai; atak zbrojnych we włócznie falang piechoty flamandzkiej zadał klęskę ciężkiej jeździe francuskiej. Francuzi ponieśli klęskę. Olbrzymi stos złotych ostróg zdjętych po bitv ie z nóg poległych rycerzy francuskich stał się symbolem zwycięstwa. Druga bitwa Ostróg 1513. Król Anglii Henryk VIII (1491-1547) odczuwał wrogość do Francji. Skuszony możliwością udowodnienia swej odwagi i potęgi, z którą należy się liczyć, przystąpił do Świętej Ligi papieża Juliusza II (1443-1513) zawiązanej przeciw Francji (patrz ŚWIĘTEJ LIGI WOJNA 1510-1514). Henryk obiegł Bajonn, natomiast Hiszpania walczyła na terenie Nawarry; później Henryk przegrał bitwę morską i bezskutecznie usiłował odbić Gujennę (patrz STULETNIA WOJNA 1337-1453). Henryk zajął dwa miasta francuskie, a 16 sierpnia 1513 stoczył Bitwę Ostróg (nazwa wywodzi się z szybkiego oc1 ,rrotu zwyciężonych Francuzów) pod Guin„gate, w północnej Francji. Następnie Henryk zawarł pokój, wydał młodszą siostrę za starzejącego się francuskiego króla Ludwika XII (1462-1515) i z triumfem wrócił do kraju.

OSWALDA WOJNY 633-641. Śmierć króla Deiry Edwina (585-632) umożliwiła Oswaldowi (6057-641), synowi króla Bernicji, Ethelfritha (wzmian. 593-616) oraz szlachcie Bernicji na odzyskanie dominacji w połączonych królestwach Nortumbrii - Bernicji i Deirze (patrz ETHELFRITHA WOJNY 593-616). Oswald, wypędzony wcześniej (po 616) z Nortumbrii, szukał pomocy u innego władcy anglosaskiego, Pendy (577-655), króla Mercji. Wspólnym ich wrogiem był Kadwallon (Kadwallader) (zm. 634), władca królestwa Gweynedd w północnej Walii. Pozujący na „króla Brytów" Kadwallon zabił Edwina w bitwie pod Heathfield, zabrał jego głowę do Yorku, potem spustoszył Bernicję i Deirę jak „szalony tyran", mówiąc słowami angielskiego historyka Bedy (673-735). W 634, po rocznej walce, Oswald i Penda zwyciężyli i zabili Kadwallona w pobliżu Heavenfield. Większość czasu za swego panowania Oswald spędził na obronie granic i zdobywaniu terytoriów na południu; przez małżeństwo dynastyczne został panem Wessex. Pragnął pokoju, a w celu wprowadzenia chrześcijaństwa do Nortumbrii założył klasztor w Lindisfarne. Przejęcie władzy nad Wessexem doprowadziło do rywalizacji z Pendą, dawnym sojusznikiem Oswalda. W 641 stoczyli bitwę pod Maserfield (Oswestry?), w której Oswald stracił życie; Mercja stała się na 150 lat dominującym królestwem anglosaskim, a Oswalda kanonizowano. Patrz ETHELBALDA WOJNY 733-750.

OŚMIU ŚWIĘTYCH WOJNA 1375-1378. Papież Grzegorz XI (1330-1378) zamierzał przenieść stolicę apostolską z Awinionu, we Francji, do Rzymu (w okresie tzw. niewoli babilońskiej Kościoła papieże przebywali na ziemi francuskiej). Wykorzystując niezadowolenie w Państwie Kościelnym z powodu rządów francuskich legatów Florencja stworzyła ligę miast toskańskich i podburzyła prawie wszystkie miasta Państwa Kościelnego. W 1376 ściągnęło to na nią klątwę papieską. Wkrótce potem Florencja zawarła

371

sojusz z Mediolanem; wojną z papieżem kierowała florencka ośmioosobowa rada, Otto di Guerra („ośmiu świętych"). W 1377 papież wysłał armię pod wodzą Roberta z Genewy (zm. 1394), która bezlitośnie pustoszyła zbuntowane tereny Państwa Kościelnego i zmusiła je do poddania się. Papież

Grzegorz XI wrócił do Italii i zasiadł na tronie w Rzymie. Dzięki wstawiennictwu św. Katarzyny ze Sieny (1347-1380) Państwo Kościelne zawarło z Florencją kompromisowy pokój i za cenę 200 tysięcy florenów cofnęło ekskomunikę nałożoną na Florencję w czasie wojny.

372

p PADERI POWSTANIE 1821-1837 (Minailgkabau wojna). Co najmniej od XVI w. krainę Minangkabau w zachodniej części Sumatry zamieszkiwały cywilizowane ludy wyznające islam. Na początku XIX w. trzej muzułmańscy pielgrzymi, wracając do domu z Mekki, zawinęli do portu Pedir w północnej części Sumatry, podobnie jak to czynili wszyscy pielgrzymi. W Pedirze postanowili przekonać muzułmańską społeczność Minangkabau do przyjęcia purytańskich zasad. Przyciągnęli wielu wyznawców, których nazwano „białymi ludźmi", czyli paderi, od noszonych białych szat i turbanów. Reformy paderi narzucono wielu ludziom i surowo karano tych, którzy nie chcieli się do nich dostosować. Działalność paderi zaniepokoiła miejscowych wodzów, szczególnie tych, którzy odziedziczyli ziemie i tytuły po krewnych matki (praktyka zakazana w prawie islamskim); obawiali się oni ustanowienia rządów teokratycznych. Aby utrzymać władzę, wodzowie uciekli się do działań zbrojnych, ale nie zdołali pokonać paderi, udali się więc po pomoc do Holendrów stacjonujących na Jawie. Holendrzy uznali, że reformatorzy stanowią zagrożenie i wtrącili się do konfliktu. Ich interwencja nie podobała się części feudalnych możnowładców, którzy wówczas przyłączyli się do paderi. Główna siedziba paderi mieściła się w dobrze ufortyfikowanym mieście Bondjol, które oparło się 15-letniemu oblężeniu Holendrów. Nawet po poddaniu się paderi w 1837 niektórzy fanatycy nadal prowadzili walkę partyzancką w górach. Patrz także NANINGU WOJNA 1831-1832; JAWY WIELKA WOJNA 1815-1830.

PAHANGU WOJNA DOMOWA 1857-1863.

Po śmierci sułtana Bendahara Tun Alego (zm. 1857) jego dwaj synowie zgłosili roszczenia do tronu malajskiego państwa Pahang, którego wschodnią granicę stanowi brzeg Morza Południowochińskiego. Starszy syn, Tun Mutahir (zm. 1863), zyskał poparcie Djohoru, malajskiego sułtanatu na południu, oraz Anglików, którzy wówczas przeciwni byli dominacji Tajów na Malajach. Wan Ahmad, drugi syn, zyskał pomoc z Trengganu, sułtanatu na północy, oraz z Syjamu. Działania obu stron ograniczały się do napadów i zasadzek i tylko czasem toczono bitwy w pobliżu fortyfikacji. Syjamskie okręty wysłane na pomoc Wan Ahmadowi zostały w 1862 rozbite przez okręty wojenne Wielkiej Brytanii. Wojna skończyła się tuż po śmierci Tun Mutahira w 1863, a nowym sułtanem obwołano Wan Ahmada. PAKISTAŃSKA WOJNA DOMOWA 1971.

W latach sześćdziesiątych pogorszyły się stosunki między Pakistanem Wschodnim i Zachodnim. Trzy czwarte obrotów handlu zagranicznego Pakistanu zapewniał Pakistan Wschodni, który jednak czerpał z tego minimalną korzyść. W 1966 wybuchł strajk generalny; na wschodzie domagano się większej autonomii, a w 1968 i 1969, po wyborze generała Agi Muhammada Yahyi Khana (1907-1974) na nowego prezydenta Pakistanu, wybuchły zamieszki. W 1970 prezydent zarządził pierwsze wybory od 1947 do zgromadzenia narodowego. Z przypadających na Pakistan Wschodni 163 miejsc prawie wszystkie zajęli reprezentanci ruchu na rzecz pełnej autonomii Pakistanu Wscho-

373

dniego - Ligi Awami, na czele której stał szejk Mudżibur Rahman (1920-1975). Niezadowolony z takiego składu Yahya Khan dwukrotnie odraczał otwarcie zgromadzenia, w końcu unieważnił wyniki wyborów; w odpowiedzi mieszkańcy Pakistanu Wschodniego rozpoczęli strajk generalny i przestali płacić podatki. Yahya Khan wprowadził stan wyjątkowy, a gdy negocjacje nie doprowadziły do zakończenia kryzysu, wysłał do Pakistanu Wschodniego doborowe oddziały liczące 60 tysięcy żołnierzy. Rahmana aresztowano, a żołnierze, którzy mieli pilnować porządku, spalili domy studenckie i zatłoczone bazary w Dakce (25 marca 1971). Następnego dnia ogłoszono niepodległość Pakistanu Wschodniego, któremu nadano nazwę Bangladesz. Wojska Pakistanu Zachodniego były niesłychanie skuteczne w działaniu; zabiły setki tysięcy „buntowników", 10 milionów ludzi uszło do Bengalu Zachodniego w Indiach. Po ataku Pakistanu na Kaszmir 3 grudnia 1971 Indie prowadziły wojnę na dwóch frontach (patrz INDYJSKO-PAKISTAŃSKA WOJNA 1971), ale w połowie grudnia zmusiły wojska Pakistanu Zachodniego do kapitulacji w Bangladeszu. Yahya Khan ustąpił z urzędu, zastąpił go Zulfikar Ali Bhutto (1928-1979), a uwolniony Rahman został premierem Bangladeszu. Napięcie między Pakistanem a Bangladeszem załagodzono w 1972 na drodze dyplomatycznej, w 1973 przeprowadzono wymianę jeńców, ale Pakistan uznał niepodległość Bangladeszu dopiero w 1974. PALESTYŃSKIE DZIAŁANIA PARTYZANCKIE ek. 1960-1983. Palestyńskie grupy partyzanckie, przede wszystkim popierana przez Syrię Al Saiąa, Ludowy Front Wyzwolenia Palestyny (LFWP) o orientacji marksistowskiej i Al Fatah kierowany przez Jasera Arafata (ur. 1929) prowadziły w Izraelu akcje terrorystyczne, które miały zepchnąć państwo żydowskie do defensywy. Akcje terrorystyczne rozpoczęły się przed poważnymi wojnami arabsko-izraelskimi i trwały również w przerwach między nimi.

Ich mózgiem był Jaser Arafat, założyciel Organizacji Wyzwolenia Palestyny (1964) i jej przywódca od 1968. Partyzanci podkładali bomby w izraelskich szkołach, autobusach, na targowiskach i w przedsiębiorstwach handlowych, zabijali przypadkowych ludzi, ostrzeliwali rakietami ośrodki cywilne. Przed 1967 Palestyńczycy działali głównie z baz w Syrii; po SZEŚCIODNIOWEJ WOJNIE 1967 partyzanci założyli bazy w Jordanii, ale po JORDAŃSKIEJ WOJNIE DOMOWEJ 1970-1971 byli zmuszeni przenieść się do Libanu. W 1983 Palestyńczycy Arafata musieli opuścić Liban (patrz LIBAŃSKA WOJNA DOMOWA 1975-1984). Z czasem Palestyńczycy ograniczyli częstotliwość napadów; zastąpiły ich ugrupowania szyickie. Dwa napady palestyńskie spotkały się z potępieniem całej światowej opinii publicznej: 6-9 września 1970 grupa Czarny Wrzesień uprowadziła samolot pasażerski (435 podróżnych przetrzymywano w Ammanie jako zakładników), a w 1972, w czasie olimpiady w Monachium, Palestyńczycy zabili 11 sportowców izraelskich. Patrz także ARABSKO-IZRAELSKA WOJNA 1973.

PALÓW WOJNY 800-1025. Harsza (Harszawardhana) (ok. 590-ok. 647) usiłował przywrócić dawne imperium Guptów (patrz ĆALUKJÓW WOJNA PRZECIW HARSZY 020), ale próba nie powiodła się i pogrążyła północne Indie w chaosie. Korzystając z tej okazji wiele małych królestw indyjskich usiłowało powiększyć swoje terytoria. Szczególny upór wykazywała dynastia Palów rządząca w królestwie Bengalu od ok. 750. W ciągu następnych trzech wieków Palowie podjęli trzy próby pozyskania terytoriów na zachodzie; każdorazowo pokonały ich inne, bardziej agresywne królestwa. Władca Palów Dharmapala (wzmian. 770-810) rozszerzył zakres swoich wpływów na zachodzie aż po Kanaudź, dawną stolicę Harszy, ale napotkał opór szybko rozwijającego się państwa Rasztrakutów. Jego następca, Dewapala (wzmian. 810-850), twierdził, że prawnie należy mu się region Dekanu i rozpoczął działania

374

zaczepne wzdłuż rzeki Narmady, ale poniósł druzgocącą klęskę w walce z siłami Rasztrakutów. Duża, ale połączona luźnymi więzami federacja Radżputów odparła atak Palów wzdłuż wschodniego biegu Gangesu, a w 916 wojska Radżputów wkroczyły do Bengalu. Palowie przez pewien czas nie podejmowali prób podbojów, ale Mahipala I (wzmian. 988-1038) znowu poszerzył zasięg wpływów Palów do Benaresu (Waranasi) na zachodzie, a na południu wzdłuż wschodniego wybrzeża Indii. W odpowiedzi w 1021 Ćolowie rozpoczęli działania zaczepne na północy; wkroczyli do Bengalu w 1025 i pokonali Palów dowodzonych przez Mahipalę. Dynastia Palów zaczęła podupadać, a do ostatecznego upadku przywiodły ją pod koniec stulecia najazdy Muhammada Ghori (patrz MUHAMMADA GHORI PODBOJE 1175-1206).

PANAMSKA REWOLUCJA 1903. Na mocy traktatu Hay-Herrana (22 stycznia 1903) Kolumbia miała odstąpić Stanom Zjednoczonym ziemie przy Przesmyku Panamskim. USA zamierzały tam zbudować kanał (Panama wchodziła wówczas w skład Wielkiej Kolumbii). Wstrząsana wojną Kolumbia była bliska załamania gospodarczego i dlatego prezydent kraju Jose Manuel Marroąuin (1827-1908) popierał traktat, odrzucił go jednak Kongres (12 sierpnia 1903). Philippe Jean Bunau-Yarilla (1860-1940), który brał udział w nieudanej próbie budowy kanału przez Francuzów, nadal właściciel praw do jego budowy, usiłował zebrać pieniądze na dalsze prace, w czym wspierał go rząd Stanów Zjednoczonych. Bunau-Yarilla pomógł zorganizować powstanie w Panamie przeciw Kolumbii. Powstanie wznieciła 3-4 listopada 1903 w Colonie (Panama) nieliczna grupa kolejarzy, strażaków i żołnierzy, którzy ogłosili niepodległość Panamy. U wybrzeży Panamy krążownik amerykański Naskuille powstrzymał desant kolumbijskich wojsk dowodzonych przez generała Rafaela Reyesa (1850P-1918), które wysłano do stłumienia powstania. Z niezwykłym

pośpiechem 6 listopada 1903 prezydent USA Theodore Roosevelt (1858-1919) uznał niepodległość Panamy, a wkrótce potem przyjął Bunau-Yarillę, ministra nowo powstałej republiki Panamy. 18 listopada 1903 Stany Zjednoczone i Panama podpisały traktat Hay-Bunau-Varilli, na mocy którego USA za sumę 10 milionów dolarów i roczne opłaty w wysokości 250 tysięcy dolarów (dla Panamy) nabyły 10-milowy pas ziemi ciągnący się w poprzek Przesmyku Panamskiego (Strefa Kanału Panamskiego). PANAY, INCYDENT Z PAMAYEM 1937. Ka-

nonierka amerykańskiej marynarki wojennej Panay patrolująca rzekę Jangcy w pobliżu Nankinu (Chiny) w czasie japońskich bombardowań tego obszaru stała się schronieniem dla personelu ambasady USA (patrz CHIŃSKO-JAPOŃSKA WOJNA 1937-1945). 12 grudnia 1937 japońskie bombowce nurkowe zbombardowały zakotwiczony na rzece Panay i brytyjską kanonierkę; okręt amerykański zatonął, brytyjski został poważnie uszkodzony, śmierć poniosły 2 osoby, a 48 zostało rannych. Opinia publiczna USA była bardzo oburzona tym atakiem. Japończycy utrzymywali, że ich piloci nie zauważyli bandery amerykańskiej na pokładzie i oznaczeń na burtach Panay, złożyli wyrazy ubolewania i zapłacili odszkodowanie, którego domagały się Stany Zjednoczone. PAPIESKO-CESARSKA WOJNA 1081-1084.

Wyklęty i zdetronizowany przez papieża Grzegorza VII (1020?-1085) król niemiecki Henryk IV (1050-1106) przegrał w 1080 bitwę ze stronnictwem papieskim, mimo to prowadził nadal wojnę z papieżem; najechał Italię. Nie powiodły się oblężenia Rzymu w 1081 i 1082. W 1083 Henryk zdobył prawobrzeżną część miasta z Watykanem i bazyliką Świętego Piotra. W 1084 Henryk przekupił Rzymian, którzy poddali miasto i triumfalnie wkroczył do Rzymu. Grzegorz schronił się w zamku Świętego Anioła, a Henryk wprowadził na tron papieski antypapieża, Klemensa III (1030?-! 100),

375

w zamian za co ten koronował go na cesarza Świętego Cesarstwa Rzymskiego. Z odsieczą Grzegorzowi nadciągnęli Normanowie pod wodzą Roberta Guiscarda (1015P-1085), wtadcy Apulii i Kalabrii, którego w 1083 Grzegorz VII poprosił o pomoc. Normanowie wyparli Henryka z Rzymu. Miasto zostało splądrowane, choć zapewne nie było to działanie zamierzone. Normanowie przewieźli Grzegorza - właściwie pod przymusem - do Salerno, gdzie zapadł na zdrowiu i zmarł w 1085. Papiestwo zwyciężyło, choć cena była wysoka; świecka inwestytura przetrwała tylko jedno pokolenie, a władza Świętego Cesarstwa Rzymskiego nad duchowieństwem została w znacznym stopniu ograniczona. Patrz NIEMIECKA WOJNA DOMOWA1077-1106. PAPIESKO-CESARSKA WOJNA 1228-1241.

Rozpoczęta NIEMIECKĄ WOJNĄ DOMOWĄ 1077-1106 walka między Świętym Cesarstwem Rzymskim a Papiestwem o dominację toczyła się przez całe stulecia. Fryderyk II (1194-1250) został królem Niemiec w 1211 w czasie NIEMIECKIEJ WOJNY DOMOWEJ 1197-1214, w 1220 został koronowany na cesarza. Fryderyk był od 1198 wychowywany pod nadzorem papieża, który oczekiwał, że jego wychowanek będzie uległy i posłuszny. Nowy cesarz dążący do stworzenia monarchii absolutnej okazał się jednak tak upartym rzecznikiem praw świeckich władców, że wzbudził swoim zachowaniem gniew aż trzech papieży. Papież Honoriusz III (zm. 1227) zobowiązał go do udziału w krucjacie, której celem było odzyskanie Jerozolimy, ale Fryderyk zajął się organizowaniem królestwa sycylijskiego. Posłał wprawdzie wojska do Ziemi Świętej, nie zadowoliło to jednak Honoriusza, który w 1225 doprowadził do ślubu Fryderyka z dziedziczką Królestwa Jerozolimskiego, a w 1227 zmusił cesarza do podjęcia wyprawy do Ziemi Świętej (patrz KRUCJATA SZÓSTA 1228-1229). Pod pozorem choroby Fryderyk szybko wrócił do kraju, co stało się powodem klątwy rzuconej na niego przez

Grzegorza IX (l 143?-1241), nowego papieża, który okazał się silniejszym politykiem niż jego wcześniej żyjący imiennik. W 1228 Fryderyk podjął wyprawę do Ziemi Świętej i jednocześnie rozpoczął walkę z papieżem, dążąc do opanowania większej części Państwa Kościelnego. Wojska papieskie odzyskały zdobyte przez armię cesarską ziemie, a następnie opanowały znaczną część Królestwa Sycylijskiego. Fryderyk na podstawie układu z sułtanem Egiptu w 1229 odzyskał Jerozolimę i został koronowany na jej króla. Po powrocie do Włoch wyparł wojska papieskie z Królestwa Sycylijskiego. W 1230 zawarł pokój z papieżem w San Germano, uznał całość terytorium państwa papieskiego i zupełną swobodę wyborów kościelnych, a papież zwolnił go od klątwy. Fryderyk dążył nadal do zjednoczenia Italii; w 1231 napotkał opór Lombardii (częściowo podsycany przez Grzegorza), w 1235 zajęty był tłumieniem buntu syna Henryka, króla Niemiec. W 1236 podjął próbę ściślejszego podporządkowania sobie Lombardii. Wojna toczyła się ze zmiennym szczęściem. W 1236 i 1237 Fryderyk zdobył marchię werońską, i zwyciężył Ligę Lombardzką pod Cortenuovą. W 1238, po nieudanym oblężeniu Brescii, Fryderyk zajął terytoria papieskie. Papież zawiązał tajne przymierze z Genuą i Wenecją, a w 1239 rzucił na cesarza jeszcze jedną klątwę. Wojska cesarskie bez powodzenia oblegały Mediolan, a w 1240 zagroziły Rzymowi. W 1241 Grzegorz zerwał toczące się negocjacje pokojowe i zwołał sobór powszechny, ale Fryderyk uniemożliwił delegatom wzięcie udziału w soborze. Wkrótce potem papież zmarł; obie strony - Papiestwo i Cesarstwo Święte - podejmowały różne działania aż do wybuchu nowej PAPIESKO-CESARSKIEJ WOJNY w 1243. PAPIESKO-CESARSKA WOJNA 1243-1250.

Po śmierci papieża Grzegorza IX (1143?-1241) nastąpiła pełna wzajemnych urazów przerwa między wojnami (patrz PAPIESKO-CESARSKA WOJNA i228-i24i). Obie strony sta-

376

rały się zyskać na czasie. Cesarz Świętego Cesarstwa Rzymskiego Fryderyk II (1194-1250) udał się na Sycylię. Kościół wybrał nowego papieża, Celestyna IV, który zmarł w 1241 po 17-dniowym pontyfikacie. Fryderyk podporządkował sobie resztki Państwa Kościelnego i planował atak od strony morza na sprzymierzone z papiestwem Genuę i Wenecję. Cesarz dokładał wszelkich starań, aby wybrano wyrozumiałego papieża, jednak nadaremnie. Nowy papież, Innocenty IV (zm. 1254), był przebiegły i w końcu przechytrzył cesarza. Fryderyk prosił go o zdjęcie ekskomuniki z 1239; negocjacje były w toku, gdy Innocenty w odpowiedzi na podporządkowanie Państwa Kościelnego zaczął w 1243 oblegać Viterbo, niezależne miasto włoskie. Innocenty wzniecił następnie w Lombardii powstanie skierowane przeciwko Fryderykowi. W 1244 wkroczywszy w pełnym majestacie do Rzymu, Innocenty zmusił Fryderyka do zawarcia traktatu pokojowego. Gdyby postanowienia traktatu zostały zrealizowane, oznaczałoby to zniszczenie dzieła całego życia cesarza. Fryderyk jednak zaczął stawiać wymagania sprzeczne z porozumieniem. Zaniepokojony tym papież uciekł najpierw do Genui, a potem do Lyonu. W 1245 na soborze w Lyonie, który odbył się, mimo iż Fryderyk zablokował przejścia przez Alpy do Francji, ponownie rzucono ekskomunikę na cesarza i zdetronizowano go pod trzema zarzutami: stałe naruszanie pokoju, świętokradztwo i podejrzenie o herezję. W 1246 wybrano nowego króla (antykróla) Niemiec - Henryka Raspe, doszło do walk, na Sycylii wybuchło inspirowane przez papieża powstanie przeciw Fryderykowi. W tym czasie wojska Fryderyka zniszczyły Viterbo i w 1245 zaatakowały Piacenzę. W 1247 obiegły Parmę, ale jej obrońcy w 1248 rozbili armię cesarza. Do niepowodzeń Fryderyka w Italii dołączyła utrata Toskanii (1249) i pojmanie syna, króla Sycylii. W 1249 Fryderyk zaczął ponownie odnosić zwycięstwa; stłumił kolejne powstanie na Sycylii i w 1250 jego wojska odniosły zwycięstwo nad Parmeń-

czykami. Wojnę zakończyła jego śmierć w 1250. Fryderyk był człowiekiem wybitnym; umierając, stwierdził, że starał się zreformować Kościół, ograniczając jego działanie do właściwej (duchowej) sfery. Można go uznać za prekursora walk, jakie reformacja będzie toczyła o zwiększenie praw władców świeckich. Patrz także KRUCJATA SIÓDMA 1248-1254. PAPINEAU POWSTANIE 1837. Kanadyjski polityk pochodzenia francuskiego, Louis Joseph Papineau (1786-1871), publicznie protestował przeciw „niesprawiedliwemu" traktowaniu przez rząd brytyjski Kanadyjczyków francuskiego pochodzenia z Dolnej Kanady (Quebec). Przemówienia, w których nawoływał do wyrzucenia zdominowanej przez Anglików rządzącej kliki, stały się w Montrealu bodźcem do zamieszek i walk. W rejonie Montrealu, w St. Denis, St. Charles i St. Eustachę doszło do zbrojnych starć między powstańcami Papineau (kanadyjskimi Francuzami) a lepiej wyposażonym i wyszkolonym wojskiem terytorialnym kanadyjskiego rządu wspartym przez żołnierzy angielskich (listopad 1837). Wojsko z łatwością pokonało powstańców i przywróciło porządek. Papineau uciekł do Stanów Zjednoczonych, a potem do Francji (1839); po amnestii wrócił do Kanady (1845). Patrz także MACKENZIEGO POWSTANIE isa?. PARAGWAJSKA WOJNA 1864-1870 (Lopeza wojna, wojna trójstronnego przymierza). Francisco Solano Lopez (1827-1870), prezydent-dyktator Paragwaju, marzył o rządach w wielkim państwie La Płaty w Ameryce Południowej, którego głównym ośrodkiem miał być Paragwaj. Gdy Brazylia, chcąc przyjść z pomocą Colorado (kolorowym), interweniowała zbrojnie w sprawy wewnętrzne Urugwaju (1864), Lopez, popierający Blanco (białych), rywali Colorado, zażądał wycofania cesarskich wojsk brazylijskich. Gdy Brazylia zlekceważyła to żądanie, paragwajskie wojska rozbudowane do siły 50 tysięcy żołnierzy i stanowiący największą

377

ówcześnie potęgę militarną Ameryki Południowej, wkroczyły pod koniec 1864 do brazylijskiego stanu Mato Grosso, zajęły go, a Lopez wypowiedział Brazylii wojnę. Nie uzyskawszy zgody Argentyny na przejście przez jej terytorium wojsk paragwajskich, które miały zaatakować Brazylię od południa, 18 marca 1865 Lopez wypowiedział wojnę Argentynie. Brazylia, Argentyna i Urugwaj zawiązały trójstronne przymierze (l maja 1865) skierowane przeciw Paragwajowi i utworzyły wspólną armię, którą dowodził argentyński generał Bartolome Mitrę (1821-1906). Brazylijska flota wygrała w połowie 1865 poważną bitwę na rzece Paranie, w rejonie Riachuelo, na południe od Corrientes, zmuszając Paragwaj do odwrotu i podjęcia działań obronnych na własnym terenie. Po kilku porażkach Lopez poprowadził swoje wojska do zwycięstwa pod Curupayti (22 września 1866). W 1867 wojska sojusznicze przedzierały się powoli w górę rzeki Paragwaj, zdobyły Humaitę, strategiczną twierdzę nad rzeką, a oddziały paragwajskie wycofały się na północ, do Angostury i Ypacarai. W końcu 1867 sojusznicy zdobyli oba miasta, po czym Brazylijczycy pod komendą następcy Mitrę, Luiza Alvesa de Lima e Silva, księcia Caxias (1803-1880), zdobyli i spustoszyli Asunción, stolicę Paragwaju. Lopez uciekł z popierającymi go oddziałami i rozpoczął walkę partyzancką w północnej i wschodniej części Paragwaju; zginął l marca 1870 w walce z Brazylijczykami w departamencie Concepción. Tymczasowy rząd Paragwaju zawarł z sojusznikami porozumienie pokojowe (20 czerwca 1870), na mocy którego Argentyna i Brazylia zyskały ponad 140 tysięcy km2 paragwajskiego terytorium. Wojna zrujnowała Paragwaj; z 525 tysięcy mieszkańców pozostało 221 tysięcy, w tym jedynie 29 tysięcy dorosłych mężczyzn. Był to najkrwawszy konflikt w historii Ameryki Południowej. PARAGWAJSKA WOJNA DOMOWA 1947.

Generał Higinio Morinigo mianowany prezydentem Paragwaju w 1940 zawiesił kon-

stytucję i sprawował rządy w stylu dyktatury wojskowej. W okresie jego rządów dochodziło w Paragwaju do częstych zakłóceń porządku publicznego, między innymi do strajków powszechnych i demonstracji studenckich. Siły zbrojne, na które przeznaczono 45% budżetu narodowego, zachowywały wierność wobec Morinigo i dławiły opozycję. W lipcu 1946 Morinigo zezwolił na podjęcie działalności politycznej, zakazanej od 1940, i utworzył dwupartyjny rząd. Rok później febryści wystąpili z gabinetu i pod kierownictwem przewodniczącego partii, Rafaela Franco (1896-1972), byłego prezydenta Paragwaju, oraz z pomocą liberałów, usiłowali przejąć władzę, ale ponieśli porażkę w wojnie domowej, toczącej się od marca do sierpnia 1947. Morinigo pozostał na stanowisku do puczu wojskowego 6 czerwca 1948. W ciągu następnych 15 miesięcy władzę w Paragwaju sprawowało pięciu prezydentów. PARAGWAJSKA WOJNA O NIEPODLEGŁOŚĆ 1810-1811. W 1776 Paragwaj, Argentyna, Boliwia i Banda Oriental (Urugwaj) stanowiły jedno wicekrólestwo La Pląta. Gdy Napoleon (1769-1821) zdetronizował króla Hiszpanii Ferdynanda VII (1784-1833), Argentyńczycy powołali w Buenos Aires juntę sprawującą władzę w Zjednoczonych Prowincjach La Pląta i zwrócili się do pozostałych prowincji, by okazały lojalność powstałej władzy centralnej. Paragwajczycy ogłosili niezależność, a rok później, w 1811, junta z Buenos Aires wysłała do Asunción wojska pod dowództwem Manuela Belgrano (1770-1820), które miały zmusić Paragwaj do uległości. Belgrano został pokonany i wycofał się. Paragwajczycy usunęli królewskiego zarządcę, ogłosili niezależność od Hiszpanii i ustanowili w Asunción rewolucyjną juntę. W 1814 powierzono władzę absolutną pierwszemu konsulowi, Jose Gasparowi Rodriguezowi de Francii (1766-1840), którego dwa lata później ogłoszono „dożywotnim dyktatorem". Patrz także ARGENTYNY WOJNA o NIEPODLEGŁOŚĆ isoe-isió.

378

PARAGWAJSKIE POWSTANIE 1959-1960.

Wielu mieszkańców Paragwaju sprzeciwiających się brutalnym rządom generała Alfredo Stroessnera (ur. 1912), prezydenta kraju od 1954, uciekło do Argentyny i założyło tam bazy, z których prowadzono ataki na rodzinny kraj w nadziei na obalenie rządu. We wrześniu 1959 Stroessner rozkazał zamknąć południową granicę kraju. 12 grudnia 1959 około 1000 powstańców z bazy w Argentynie przekroczyło granicę i wdarło się na kilka mil w głąb kraju. Rząd paragwajski ogłosił stan wyjątkowy. Incydenty przygraniczne w dalszym ciągu przyczyniały się do napięcia w stosunkach między Paragwajem i Argentyną. W 1960 powstańcy sześciokrotnie usiłowali wtargnąć do Paragwaju, zostali jednak powstrzymani przez siły Stroessnera; na południu uczestnicy powstania usiłowali wzniecić walki partyzanckie. Działalność powstańców i partyzantów została zdławiona przez wojsko. PARAGWAJSKI PRZEWRÓT 1954. Mimo słabości rządu i politycznych nieporozumień, Federico Chavez (zm. 1978), prezydent Paragwaju od 1949, zdołał ponownie wygrać wybory w 1953. Generał Alfredo Stroessner (ur. 1912), naczelny dowódca sił zbrojnych, popierany przez wojsko i liberałów, 5 maja 1954 stanął na czele przewrotu politycznego, który obalił rząd i usunął Chaveza. W 1954 po wyborach, w których był jedynym kandydatem, Stroessner został prezydentem, a po „wyborze" powołał dyktatorski rząd, który dławił wszelką opozycję. Wielu politycznych przeciwników zostało uwięzionych lub skazanych na wygnanie. Dyktator stłumił kilka powstań; udało mu się doprowadzić do stabilizacji pieniądza i rozpoczął wielkie roboty publiczne. PARTII l RZYMU WOJNY. Patrz RZYMIAN WOJNY z PAKTAMI 195-202. PARTII l SYRII WOJNY. Patrz SYRII WOJNY Z PARTIĄ.

PAULICJAŃSKA WOJNA 867-872. Paulicjanie, członkowie dualistyczno-gnostycznej sekty chrześcijańskiej założonej w Armenii w połowie VII w., ustanowili swoje państwo w Tefrike (Diwrigi, Turcja), w cesarstwie bizantyjskim. Prześladowani przez władze cesarstwa za herezję, paulicjanie przetrwali i szerzyli swoje nauki; występowali przeciw cesarstwu u boku muzułmanów (patrz BiZANTYJSKO-MUZUŁMAŃSKA WOJNA 851-863).

W 867 cesarz bizantyjski Bazyli I (813?-886), chcąc zniszczyć państwo paulicjanów, podjął wyprawę wojenną. W 872 wojska bizantyjskie najechały Tefrike, zabiły przywódcę paulicjanów Chrysocheira (zm. 872) oraz wielu innych, a pozostałych zmusiły do ucieczki do Armenii i Syrii. PAŹDZIERNIKOWA REWOLUCJA ROSYJSKA

1917 (listopadowa rewolucja). W lipcu 1917 bolszewicy usiłowali obalić rząd tymczasowy w Piotrogrodzie (Sankt Petersburg). Zamach stanu się nie udał, przywódca bolszewików, Włodzimierz Lenin (1870-1924) uciekł do Finlandii, a rosyjski socjalista, Aleksandr Kiereński (1881-1970), zastąpił na stanowisku premiera liberała, księcia Gieorgija Lwowa (1861-1925) (patrz BOLSZEWICKA REWOLUCJA 1917; LUTOWA REWOLUCJA ROSYJSKA 1917). Kolejny, tym razem reakcyjny zamach stanu również nie przyniósł powodzenia, osłabił jednak władzę Kiereńskiego (patrz KORNIŁOWA Pucz 1917). Rosjanie, wyczerpani ŚWIATOWĄ WOJNĄ I i przeżywający ogólny kryzys, braki w zaopatrzeniu, tracili zaufanie do przywódców wojskowych i rządu; przysparzało to popularności bolszewikom. Na początku listopada 1917 (koniec października według kalendarza starego stylu) rady rewolucyjne (sowiety) głosowały w całej Rosji za ustanowieniem władzy rad, która miała zakończyć wojnę i obiecała nacjonalizację przemysłu oraz ziemię dla chłopów. Jeden z liderów partii bolszewickiej Lew Trocki (1879-1940) stanął na czele wojskowego komitetu rewolucyjnego w Piotrogrodzie; wojsko stacjonujące w mieście przysięgło wierność rozkazom komitetu.

379

Kiereński zażądał unieważnienia przysięgi i 6 listopada (24 października) 1917 wydał wojsku rozkaz zamknięcia drukarni bolszewickiej w Piotrogrodzie. Bolszewicy oraz popierające ich wojsko i robotnicza Czerwona Gwardia zajęli bez walki budynki rządowe i instytucje użyteczności publicznej. Kiereński zbierał wojska, by usunąć bolszewików, ale w tym czasie jego ministrowie, wobec zbrojnej przewagi bolszewików, poddali się w Pałacu Zimowym. Wojska Kiereńskiego wycofały się do Gatczyna, w pobliżu Piotrogrodu. Popierający Kiereńskiego komitet obrony publicznej wydał rozkaz kadetom, by aresztowali członków wojskowego komitetu rewolucyjnego i zaatakowali budynki zajęte przez bolszewików lub przez rady. Bolszewicy odparli atak i zaczęli szturmować szkoły wojskowe. Trocki ruszył do Gatczyna, gdzie po dwóch dniach walk jego siły pokonały wojska rządowe. Kiereński uciekł za granicę. Lenin został przewodniczącym Rady Komisarzy Ludowych (jak nazwano nowy rząd). Po krwawych walkach ulicznych bolszewicy zdobyli Moskwę, a po miesiącu opanowali cały kraj. W styczniu 1918 Lenin rozwiązał wybrane w wolnych wyborach zgromadzenie narodowe, w którym przewagę mieli socjaliści, kładąc tym kres jedynej rosyjskiej próbie wprowadzenia ustroju demokratycznego. Patrz także ROSYJSKA WOJNA DOMOWA 1918-1921.

„PAŹDZIERNIKOWA WOJNA". Patrz ARABSKO-IZRAELSKA WOJNA 1973.

PEARL HARBOR 1941. W niedzielę 7 grudnia 1941, o godz. 7:55 rano, zespoły japońskiego lotnictwa morskiego znienacka zaatakowały amerykańską bazę lotniczą i morską w Pearl Harbor na wyspie Oahu, na Hawajach. Ataku nikt się nie spodziewał, mimo że od pewnego czasu narastało napięcie między Stanami Zjednoczonymi a Japonią (patrz ŚWIATOWA WOJNA ii 1939-1945). Wczesnym rankiem w niedzielę nikt na Hawajach nie był przygotowany do walki;

przez dwie godziny japońskie samoloty startujące z lotniskowców oraz lilipucie okręty podwodne zadały ciężkie straty flocie amerykańskiej. Z ośmiu pancerników zacumowanych w porcie zatonęły trzy, jeden wywrócił się, pozostałe zostały poważnie uszkodzone; zatonęły trzy krążowniki, trzy niszczyciele i pięć innych okrętów. Amerykanie stracili 247 samolotów, z tego 175 na ziemi. Zestrzelono jedynie 29 z 360 samolotów japońskich, reszta wróciła na lotniskowce. Zginęło ok. 2400 amerykańskich żołnierzy i marynarzy, ponad 1200 odniosło rany. Następnego dnia Kongres USA wypowiedział Japonii wojnę. Prezydent USA Franklin D. Roosevelt (1882-1945) powiedział, że „7 grudnia 1941 przejdzie do historii jako dzień hańby". Patrz także WOJNA ŚWIATOWA n NA OCEANIE SPOKOJNYM 1941-1945. PEKOTÓW WOJNA 1637. Wojowniczy Indianie Pekot zamieszkujący lasy południowej części Nowej Anglii, między zatoką Narragansett a rzeką Connecticut, prowadzili na tym terenie wojnę z rywalizującym plemieniem indiańskim. Osiedlanie się kolonistów angielskich w dolinie rzeki Connecticut wzbudziło niezadowolenie Pekotów, gdyż koloniści wdzierali się na ich rodzime obszary, co powodowało częste starcia. W 1636 na wyspie Błock został zabity John Oldham (1600?-1636), kupiec angielski; sprawcami zabójstwa byli zapewne Pekoci. W odwecie angielska ekspedycja karna z Massachusetts zburzyła kilka wiosek indiańskich. Anglicy byli niezadowoleni, gdyż Pekoci utrudniali im handel z Holendrami. Wojska kolonialne oraz zaprzyjaźnieni Indianie, pod dowództwem kapitana Johna Masona (1600P-1674), wzięły szturmem główną warownię Pekotów w Mystic (stan Connecticut) i zabiły ponad 500 obrońców. Zginęła duża część członków plemienia, a ujętych sprzedano w niewolę kolonistom lub do Indii Zachodnich. W 1655 koloniści przydzielili resztkom Pekotów rezerwat nad rzeką Mystic, gdzie potomkowie tego plemienia mieszkają do tej pory.

380

PELOPONESKA WOJNA PIERWSZA 460-445 p.n.e. Ateński Związek Morski (inaczej symmachia delijska) (patrz GRECKO-PERSKIE WOJNY) przekształcił się stopniowo w ateńskie imperium morskie, na co niechętnie patrzyła Sparta i Korynt, dwa rywalizujące z Atenami greckie miasta-państwa. Ogarnięta powstaniem helotów (patrz MESSEŃSKA WOJNA TRZECIA ok. 464-455 p.n.e.) Sparta zraziła do siebie Ateny, odrzucając zaofiarowaną pomoc. Megara mająca zatargi z Koryntem wystąpiła ze Związku Peloponeskiego i poprosiła o pomoc Ateny, a po uzyskaniu jej rozpoczęła w 460 wojnę z Koryntem. Początkowo Ateny odnosiły zwycięstwa, w 458 nad koryncką flotą i nad armią wysłaną przeciw Megarze; w 457 Ateny obiegły Eginę, sojusznika Koryntu, kapitulowała ona w 457; Spartanie w 457 wsparli Dorydę w jej walce z Fokidą i rozstrzygnęli wojnę na jej korzyść. Ateńczycy zaatakowali armię spartańską pod Tanagrą. Spartanie wycofali się na Peloponez. Wówczas Ateny podjęły zwycięską wyprawę przeciw Tebom. Pod dowództwem Peryklesa (495P-429) Ateny zajęły w 455 długi pas wybrzeża achajskiego. Klęski Aten w wojnie z Persją skłoniły je do zawarcia w 451 pięcioletniego rozejmu ze Sparta. Zimą 447-446 doszło do przewrotu w Beocji, gdzie dzięki pomocy Aten rządzili demokraci. Władzę objęli zwolennicy oligarchii, Beoci pobili armię ateńską. Przeciw Atenom zbuntowały się również Megara, Fokidą i Eubea (patrz ŚWIĘTA WOJNA DRUGA 449-448 p.n.e.). Ateny odzyskały Eubeę, ale ich imperium na lądzie właściwie przestało istnieć. W 445 wynegocjowano pokój. Ateny zachowały swoje posiadłości morskie, a Sparta lądowe. Pokój miał obowiązywać przez 30 lat, ale już po 14 latach rywalizujące kolonie oraz sojusznicy Sparty i Aten doprowadzili do wszczęcia nowych walk. Druga, czyli wielka wojna peloponeska 431-404 p.n.e. Zgodnie z koncepcją Peryklesa w pierwszej fazie wojny Ateny unikały bitew, a wojska spartańskie pustoszyły Attykę (patrz ARCHIDAMIJSKA WOJNA 431-421 p.n.e.). Jednak Perykles zmarł z powo-

du zarazy, która spowodowała śmierć jednej czwartej mieszkańców Aten. Kleon (zm. 422), nowy przywódca tego miasta-państwa, zmienił dotychczasową politykę wojenną sprowadzającą się do napadów i blokad, dzięki której w 429 Ateńczycy zamknęli Zatokę Koryncką. Pod przywództwem Kleona Ateny zdławiły bunt na Lesbos (428), bezskutecznie usiłowały zająć Beocję (427), która stanęła po stronie Sparty, ł zdobyły wszystkie, z wyjątkiem jednej, twierdze nad Zatoką Koryncką. Następnie w 425 Ateńczycy odnieśli zwycięstwo na Sfakterii na terytorium Sparty. Lekkozbrojni peltaści pobili hoplitów spartańskich. W 424 Tebańczycy pobili Ateńczyków pod Delion pogłębiwszy na swym prawym skrzydle szyk do 25 szeregów; padł duch bojowy w armii ateńskiej, a w Atenach pokojowe stronnictwo Nikiasza (zm. 413) podważało politykę Kleona. Rozgrywki wewnętrzne zaczęły decydować o sposobie prowadzenia wojny, co miało katastrofalne skutki. W 424 Spartanie pod wodzą Brasidasa (zm. 422) opanowali Amiipolis. Po nieudanej próbie odbicia Amfipolis (patrz BRASIDASA NAJAZDY 424-432 p.n.e.), Ateny i Sparta zgodziły się na roczne zawieszenie broni. Po śmierci Brasidasa i Kleona Nikiasz, nowy przywódca Aten, zawarł tzw. pokój Nikiasza; Ateny miały zatrzymać Pylos (port w Messenii), a Sparta Amfipolis. Niespokojny polityk ateński Alkibiades (450-404) doprowadził do zawarcia sojuszu z Argos, Mantineą i Tegeą, co spowodowało zerwanie ich porozumienia ze Sparta. Pokój, który miał trwać 50 lat, szybko został zerwany. Alkibiades następnie przekonał Nikiasza i jego radę do poparcia ekstrawaganckiego planu zdobycia Syrakuz; ateńskie siły zbrojne - lądowe i morskie - ruszyły na Syrakuzy, ale Alkibiades, oskarżony o świętokradztwo i wezwany do stawienia się przed sądem, zbiegł do Sparty, którą namówił do wysłania wojsk na pomoc Syrakuzom. Nikiasz, oblegający Syrakuzy, nie tylko nie zdobył miasta, ale sam został oblężony w 414; wielki wódz ateński Lamachos (zm. 414) poległ w bitwie, a flota

381

ateńska została rozbita przez flotę Sparty, Koryntu i Syrakuz w 413. Wszyscy Ateńczycy, którzy ocaleli, zostali niewolnikami; Ateny straciły 40 tysięcy żołnierzy oraz przywódców - Nikiasza i Demostenesa, których ujęto i stracono. Za radą Alkibiadesa w 413 Sparta obsadziła wojskiem Dekeleję w Attyce. Stąd dokonywano wypadów, pustoszono Attykę i odcinano dowóz żywności do Aten. Skarbiec Aten pustoszał, Spartanie odcięli bowiem dostęp kopalni srebra w Laurion. W 412 Sparta skłoniła część greckich miast w Azji Mniejszej należących do ateńskiego Związku Morskiego do powstania przeciw Atenom. Perski satrapa Lesbos zawarł przymierze ze Sparta za zgodę na zwierzchnictwo Persji nad greckimi miastami-państwami w Azji Mniejszej. Sparta dostała pieniądze na budowę floty. Nieprawdopodobnym sposobem Ateny zdołały odbudować flotę i odzyskać część zbuntowanych posiadłości (412). Alkibiades otrzymał pozwolenie na powrót do Aten. Mianowany dowódcą floty, poprowadził ją do zwycięstwa nad flotą spartańską pod Kynossemą i Abydos w 410. W bitwie pod Kyzikos (410) Ateńczycy odnieśli zdecydowane zwycięstwo nad spartańsko-perskimi siłami lądowymi i morskimi, po czym Sparta poprosiła o pokój z zachowaniem status quo, ale nowy władca i przywódca ludowy w Atenach, Kleofon (zm. 405), odrzucił propozycję. Alkibiades odzyskał w 408 Bizancjum, wrócił w triumfie do Aten, ale wkrótce stracił wpływy, gdyż jego flota (została w Efezie) poniosła klęskę u przylądka Notion w 406 w bitwie z flotą Sparty pod dowództwem Lizandra (zm. 395). Flota ateńska była wówczas zablokowana pod Mityleną, Ateny jednak zbudowały nową (zakrawa to na cud, gdyż były bliskie gospodarczego upadku) i pokonały Spartę w bitwie u wysp Arginuzy w 406. Kleofon ponownie odrzucił pokojową propozycję Sparty. W 405 pod AJGOSPOTAMOJ w pobliżu Hellespontu (Dardanele) spartańska flota pod dowództwem Lizandra zaskoczyła i rozbiła zacumowaną na noc flotę ateńską liczącą prawie 200 okrętów. Ateńskie załogi

dostały się do niewoli i zostały wymordowane. Lizander popłynął do Pireusu i Aten i rozpoczął oblężenie; po sześciu miesiącach wygłodniali Ateńczycy musieli się poddać. Kleofon stanął przed sądem i został stracony. Po zburzeniu fortyfikacji, zmniejszeniu liczby okrętów do dwunastu, wprowadzeniu władzy oligarchii i przyjęciu statusu podległego sprzymierzeńca Sparty Ateny nigdy nie odzyskały dawnej potęgi politycznej. PENRUDDOCKA POWSTANIE 1655. Na początku 1655 Oliver Cromwell (1599-1658), lord protektor Anglii, Szkocji i Irlandii rozwiązał opierający mu się parlament i zaczął sprawować wojskowe rządy dyktatorskie. Spowodowało to wybuchy licznych powstań zwolenników restauracji monarchii. W Wiltshire (Anglia) John Penruddock (1619-1655), rojalista pochodzący z rodziny szlacheckiej, który w wyniku swoich działań politycznych już wcześniej poniósł straty finansowe, wraz z 200 stronnikami zajął miasto Salisbury i ujął sędziów sądzących rojalistów za zdradę. Penruddock darował im życie i ruszył do Devon, gdzie pojmał go oddział wojsk Cromwella. Sądzili go sędziowie, których ujął w Salisbury; został uznany za winnego i ścięty. Cromwell przejawił jednak wspaniałomyślność; dzieciom Penruddocka oddano część skonfiskowanego majątku. Patrz także ANGIELSKA WOJNA DOMOWA PIERWSZA, CZYLI WIELKA 1642-1646. PERAKU WOJNA 1875-1876. Brytyjskie wpływy w Peraku, państwie w północno-wschodniej Malezji, zaczęły się w 1818 od podpisania porozumień handlowych z miejscowymi władcami. Traktat z Pangkor z 1874 umożliwił Wielkiej Brytanii wysłanie do Peraku pierwszego rezydenta, Jamesa W. Bircha (zm. 1875), który miał zająć się sprawami administracyjnymi. Wkrótce po przybyciu, pod koniec 1874, Birch zmienił wiele przestarzałych i nieskutecznych metod zarządzania, w szczególności dotyczących ściągania podatków i niewolnictwa. Sułtan Górnego Peraku i inni władcy malajscy

382

spotkali się potajemnie w lipcu 1875 i postanowili pozbyć się Bircha, ponieważ nie akceptowali wprowadzanych przez niego reform; chcieli ponadto wyeliminować i skończyć wszelkie obce wpływy. W czasie pobytu w Górnym Peraku Birch został zamordowany przez jednego z władców i jego wojowników. Wielka Brytania wysłała pośpiesznie wojsko do Peraku, które szybko zdusiło wszelki opór. W połowie 1876 Anglicy aresztowali buntujących się władców, postawili ich przed sądem i ukarali, a sułtana pozbawili władzy. Malezji nie udało się zahamować nasilających się politycznych i gospodarczych wpływów brytyjskich, jednak kolejni rezydenci brytyjscy nie próbowali wprowadzać zmian na własną rękę, lecz nawiązywali w tym celu współpracę z miejscowymi władcami malajskimi. PERCY'EGO BUNT 1403. Król Anglii Henryk IV (1367-1413) był uzurpatorem, mimo to dopuszczał się obrazy baronów. Ród Percych, na którego czele stał hrabia Northumberland, do 1402 popierał Henryka. W 1402 syn Northumberlanda, sir Henry Hotspur (Raptus) Percy (1366-1403) w bitwie pod Hamildon Hill (Anglicy odparli tam najazd Szkotów) wziął do niewoli szkockiego dowódcę, hrabiego Douglasa. Król Henryk niesłusznie i bezprawnie domagał się wydania Douglasa i prawa do okupu za niego. Rozgniewany Percy zaczął popierać prawnego sukcesora do angielskiego tronu, Edmunda Mortimera (1376-1409), i wyruszył z wojskiem do Walii, by przyłączyć się do Owena Glendowera (1359P-1416?), walczącego w Walii z wojskiem króla. Zanim Glendower zdołał przybyć Percy'emu z odsieczą, wojsko Henryka IV i księcia Henryka (późniejszy Henryk V, 1387-1422), w bitwie pod Shrewsbury, 21 lipca 1403, pobiły wojsko Percy'ego. Percy poległ, a jego wojsko się poddało (patrz NORTHUMBERLANDA BUNT uos).

wego rządu popieranego przez wojsko stanął najpierw generał Eduardo Lonardi (1896-1956), a potem generał Pedro Pablo Eugenio Aramburu (1903-1970). Aramburu usunął Lonardiego podczas bezkrwawego zamachu stanu 13 listopada 1955 i był zdecydowany przeciwstawić się powrotowi do władzy Perona lub jakiegokolwiek z jego stronników. Partia peronistów została wprawdzie zdelegalizowana, ale nadal szerzyła się przemoc i działalność podziemna. Przebywający na emigracji w Paragwaju Peron zalecał swoim sympatykom, by zamieszkami, sabotażem i akcjami terrorystycznymi utrudniali działania rządu. 14 czerwca 1956 peroniści wzniecili powstanie w prowincjach Santa Fe, La Pampa i Buenos Aires. Rząd ogłosił stan wyjątkowy i wysłał wojska w celu przywrócenia porządku. Powstanie stłumiono, ale po obu stronach było wielu zabitych i rannych; aresztowano ponad 2000 cywilów i wojskowych, 38 z nich stracono. Do końca 1956 władze odkryły i zlikwidowały kilka spisków peronistów. Nowa partia, Peronistowski Związek Ludowy, nawoływała, by w wyborach do zgromadzenia narodowego wrzucać puste kartki do urn. Dochodziło do częstych starć między zwolennikami i przeciwnikami przywrócenia rządu konstytucyjnego. W wyborach w 1957 większość wyborców wrzuciła czyste kartki, ale ci, którzy głosowali, na ogół opowiadali się za zwolennikami reform; kandydaci ci zajęli około 60% miejsc w zgromadzeniu. Zgromadzenie przywróciło konstytucję z 1853 i w zasadzie do tego ograniczyło swoją działalność. Pracę rządu utrudniały strajki powszechne robotników stojących w opozycji do rządu, w większości zwolenników Perona. Nieporozumienia wewnętrzne spowodowały straty, spadek produkcji oraz ogólny polityczny i gospodarczy chaos.

PERONISTÓW POWSTANIA 1956-1957. Po

PERSJI l MOGOŁÓW WOJNY. Patrz MOGO ŁÓW WOJNY z PERSJĄ.

obaleniu Juana Domingo Perona (1895-1974), dyktatora Argentyny (patrz ARGENTYŃSKI PRZEWRÓT 1955), na czele tymczaso-

PERSKA REWOLUCJA 1906-1909. Na początku XX w. Persja przeżywała głęboki

383

kryzys wewnętrzny; nieudolny szach był chory, gospodarce groziło załamanie na skutek spadku cen srebra i nie spłaconej jeszcze pożyczki rosyjskiej, a ponadto Persja stała się ofiarą handlowej rywalizacji między Rosją a Wielką Brytanią. Ulegając naciskom społeczeństwa, które domagało się konstytucji, szach podpisał w końcu 1906 Prawo Podstawowe, nowoczesny zbiór praw oparty na wzorach zachodnich, ustanawiający monarchię konstytucyjną. Szach wkrótce potem zmarł, a następcą został jego syn Mohammed Ali (1872-1925), który usiłował rozwiązać nowe zgromadzenie konstytucyjne (Madżles). Z pomocą Rosjan utworzył on perską brygadę Kozaków i stosując terror jako metodę perswazji, zawiesił parlament. Premier rządu został zamordowany, nowe zgromadzenie uchwaliło konstytucję (1907) przywracającą rządy absolutne, nie odwołując poprzedniej z 1906. Aresztowano nowego liberalnego premiera oraz inne osobistości popierające pierwszą konstytucję (grudzień 1907), Kozacy rozpędzili zgromadzenie (czerwiec 1908), a trzecie zgromadzenie obaliło konstytucję z 1906 jako sprzeczną z prawem islamskim. Mohammad Ali próbował sprawować rządy absolutne, ale w 1908 mieszkańcy Tebrizu podnieśli bunt, a w 1909 - mieszkańcy Resztu i Isfahanu. Z pomocą wojsk rosyjskich armia szacha oblegająca Tebriz zdławiła powstanie w marcu 1909. Zbuntowani koczownicy, Bachtiarzy, oraz wojsko z Resztu, zaatakowali i zdobyli w lipcu 1909 Teheran, stolicę kraju, po czym zmusili Mohammada Alego do abdykacji na korzyść 12-letniego syna Ahmada Mirzy (1898-1930), w którego imieniu władzę miał sprawować regent; Ahmad zasiadł na tronie jako ostatni władca z dynastii Kadżarów. PERSKA REWOLUCJA 1921. W 1921 Persja była bliska upadku. Ahmad (1898-1930), ostatni szach z dynastii Kadżarów, był władcą słabym i skorumpowanym, gospodarka państwa znajdowała się w złym stanie, była zdominowana przez Rosję i Wielką Brytanię, kierujące się własnymi interesami

handlowymi i strategicznymi. Chcąc skończyć z panującym chaosem, Reza Chan Pahlawi (1877-1944), oficer armii, poprowadził około 3000 Kozaków do Teheranu, stolicy Persji, i 21 lutego 1921 dokonał udanego przewrotu - obalił szacha i ustanowił nowy rząd. Reza Chan objął stanowisko ministra wojny oraz naczelnego dowódcy i wykorzystał posiadaną władzę, włącznie z prawem nakładania podatków, do opanowania całego kraju. Reza Chan rządził jak dyktator, ale wprowadził wiele reform, zreorganizował wojsko i doprowadził do wycofania wojsk rosyjskich z Persji (1921); w 1923 został premierem, zawarł porozumienie z Wielką Brytanią dotyczące wycofania wojsk, stacjonujących w Persji od ŚWIATOWEJ WOJNY I, i wywierając wpływ na uległe zgromadzenie narodowe (Madżles), sprawił, że w 1925 formalnie pozbawiono władzy nieobecnego szacha (przebywał w Europie). W tym samym roku przyznano Rezie władzę dyktatorską. W końcu 1925 przybrał nazwisko Reza Szach Pahlawi i założył dynastię Pahlawich. PERSKA WOJNA DOMOWA 1500-1503.

Uzun Hasan (1420-1478), turkmeński przywódca, ustanowił w zachodniej Persji i Azerbejdżanie krótkotrwałą dynastię. Dynastia ta wkrótce upadła i Azerbejdżan przeszedł w 1501 pod panowanie Safawidów. Turkmeńska dynastia Białych Owiec (Al Koyunlu), pozostająca pod wpływem poglądów derwiszów, obraziła uczucia ludności przez przystosowywanie praw Timurydów i Mongołów do ortodoksyjnych (sunickich) zasad. Szczególnie dotknięty czuł się sufijski szyita, szejk Hejdar z Ardebilu (Azerbejdżan), który zginął z ręki sunnity w 1488. Wojska Białych Owiec w 1495 zajęły Ardebil. Syn Hejdara, Ismail (1486-1524), przejął w 1499 przywództwo nad plemionami Czerwonogłowych (Kyzyłbaszy). Wykorzystał dynastyczne walki wewnętrzne Białych Owiec (9 władców w okresie 1478-1501) i walczył dopóty, dopóki nie ustanowił dynastii Safawidów. W 1501 charyzmatyczny Ismail zdo-

384

był miasto Tebriz i ogłosił się szachem. Ostatniego władcę z dynastii Białych Owiec pokonał pod Szurur, w krótkim czasie podbił większą część obecnego Iranu i Iraku, zdobył Hamadan w 1503, ustanowił szyityzm religią państwową i nawrócił na nią większość ortodoksyjnych sunnitów. Został później religijnym i politycznym przywódcą wszystkich plemion turkmeńskich w Anatolii (obecnie Turcja). PERSKA WOJNA DOMOWA 1722-1730.

W 1722 Afgańczycy podbili Persję (patrz AFGAŃSKIE POWSTANIA 1709-1726), poddał im się szach Husejn z dynastii Safanidów (l 675?-1726). Jego syn Tahmasp (zm. 1739) zbiegł na północ do Chorasanu i ogłosił się szachem jako Tahmasp II. Zamieszanie i walki w Persji umożliwiły Turkom w latach 1723-1725 zajęcie ziem perskich od Gruzji do Hamadanu. W 1725 na służbę Tahmaspa wstąpił Nadir Chan (Azer) z Chorasanu, znany później jako Nadir Szach (1688-1747). Opanował on w 1726 Chorasan. W 1729 wyparł Afganów z Persji, a w 1730 Turków z Hamadanu, Kermanu i Tebrizu. Prowadził dalej wojny z Persją i Afganami (patrz TURECKO-PERSKA WOJNA 1730-1736 i PERSKO-AFGAŃSKA WOJNA 1726-1738). Podczas tych wojen jego pozycja wzrosła tak bardzo, że odsunął od władzy Tahmaspa (1732) i osadził na tronie jego małoletniego syna, którego z kolei usunął w 1736, kiedy to ogłosił się Nadir Szachem, zastępując dynastię Safawidów dynastią Afszarów. Dynastia ta zgasła z jego śmiercią; został zamordowany w 1747. PERSKA WOJNA DOMOWA 1747-1760.

Śmierć wielkiego władcy Persji Nadir Szacha (1688-1747) zakończyła 11-letni okres dynastii Afszarów i przyczyniła się do przejściowego rozpadu perskiego imperium, które podzielili między siebie dowódcy Nadira. W 1747 o władzę walczyło 6 rywali; w 1760 środkowa i południowa Persja znalazła się pod władzą Karima Chana (1705P-1779), założyciela dynastii Zandów, który jako

regent rządził w imieniu małoletniego szacha Ismaila III (wzmian. 1755-1780), wnuka ostatniego szacha z dynastii Safawidów. Do 1757 Karim Chan pokonał trzech rywali i osadził wówczas na tronie Ismaila. W 1758 zwyciężył Muhameda Hasana - chana Kadżara, założyciela następnej dynastii perskiej (patrz PERSKA WOJNA DOMOWA 1779-1794) władającego północną Persją i podbił jego państwo. Karim tolerował, a może nawet popierał państwo Afszarów w Chorasanie, w którym panował szach Rokh, niewidomy wnuk Nadira. Od 1760 do swej śmierci Karim Chan, który nigdy nie przybrał tytułu szacha, usiłował ożywić Persję wznosząc wspaniałe budowle, zmniejszając podatki i rozwijając handel. PERSKA WOJNA DOMOWA 1779-1794. Po

śmierci perskiego władcy Karima Chana (1705P-1770) z dynastii Zand wybuchły walki o władzę pomiędzy członkami tej dynastii. W 1785 szachem został Dżafar Chan. Głównym wrogiem dynastii Zandów był członek rywalizującego rodu Kadżarów (patrz PERSKA WOJNA DOMOWA 1747-1700). Aga Mohammad Chan (Achta Chan) (1742-1797) okrutny wojownik, eunuch, zakładnik u Karima Chana, zbiegły po jego śmierci i odtąd prowadzący walki w północnej Persji zwyciężył Dżafara Chana i zdobył jego stolicę Istachan. Dżafar zbiegł do Szirazu, gdzie w wyniku spisku został zamordowany. Szachem został jego syn Loft Ali Chan (1789). W 1791 Aga Mohammad opanował Sziraz. W 1794 zdobył Kerman, wziętego tu do niewoli Alego kazał zabić, następnie urządził pogrom mieszkańców miasta, oślepiając mężczyzn za popieranie ostatniego przywódcy Zandów. Koronowany na „króla królów" (szachinszach) w 1796, najechał Chorasan i zamęczył na śmierć niewidomego władcę. Jego pragnienie władzy zniszczyło dobrobyt i gospodarkę Persji, ale mimo buntów i przeciwności ród Kadżarów pozostawał w Persji u władzy aż do przejęcia władzy przez dynastię Pahlawich (patrz PERSKA REWOLUCJA 1921). Aga Mohammad został zamordowany w 1797.

385

PERSKA WOJNA DOMOWA 522-521 p.n.e.

Walki o władzę pomiędzy członkami perskiej dynastii Achemenidów były częstym zjawiskiem. Król Kambyzes II (zm. 522), syn i następca Cyrusa II Wielkiego (600?-529) zamordował potajemnie swego brata Smerdisa (zm. ok. 525), by nie dzielić z nim władzy. Kambyzes wyprawił się na Egipt, pod Peluzjum (525) zwyciężył Egipcjan dowodzonych przez faraona Psametyka III (zm. ok. 523) i zajął Heliopolis i Memfis. Podczas nieudanej kampanii w górnym biegu Nilu, przeciw Nubii i Etiopii, Kambyzes dowiedział się, że mag Gaumata (zm. 521), kapłan z Medii, zaczął się podawać za Smerdisa (zabójstwo Smerdisa otoczone było tajemnicą) i jako prawowity władca stanął na czele buntu (522). Śpiesząc do kraju, by stłumić ten ruch, Kambyzes zmarł od rany lub popełnił samobójstwo. Samozwaniec Smerdis panował przez siedem miesięcy, dopóki nie został obalony i zabity przez dalekiego kuzyna Kambyzesa, Dariusza I (558P-486), nazwanego później Wielkim, który musiał zwalczać wrogów prawie w każdej prowincji perskiego imperium. Będąc członkiem królewskiej rodziny Achemenidów, Dariusz uznany został za prawowitego następcę Kambyzesa. Patrz także PERSKIE BUNTY 521-519 p.n.e. PERSKA ZATOKA, WOJNA W ZATOCE. Patrz IRAŃSKO-IRACKA WOJNA.

PERSKIE BUNTY 521-519 p.n.e. Po objęciu perskiego tronu w czasie PERSKIEJ WOJNY DOMOWEJ 522-521 Dariusz I (558?-486) walczył jeszcze przez dwa lata o umocnienie władzy, w niektórych prowincjach napotykał pewien opór. Dariusz rozpoczął od pośpiesznego marszu na Medię, gdzie zwyciężył, kazał stracić pretendenta do tronu w Medii, a następnie on i jego wodzowie zdławili powstania w Suzjanie, Babilonii i Sagartii. Nawet w samej Persji, a także w Babilonii (w czasie drugiego buntu) Dariusz musiał się rozprawić z samozwańcami utrzymującymi, że są potomkami Cyrusa lub Kyaksaresa (zm. 585). Musiał również

wysłać wojska do Armenii i Partii; według inskrypcji znalezionej we wsi Behistun (Bizitun, Iran), do 519, to jest do zdławienia kolejnego (trzeciego) buntu w Suzjanie, Dariusz w dziewiętnastu bitwach pokonał dziewięciu przywódców buntów. Teraz mógł już bez przeszkód wyruszyć przeciw zbuntowanym satrapom, których pokonanie zajęło mu lata 518 i 517. Dariusz prowadził liczne wyprawy wojenne i zyskał sobie, podobnie jak Cyrus, przydomek Wielki. Patrz także PERSKIE PODBOJE 519-509 p.n.e. PERSKIE PODBOJE 519-509 p.n.e. Po

umocnieniu władzy w Persji, król Dariusz I Wielki (558?-486) (patrz PERSKIE BUNTY 521-519 p.n.e.) podjął wyprawy wojenne mające na celu ochronę granic i powiększenie imperium. Zaczął od zabezpieczenia granic, potem, według greckiego historyka Herodota (484?-425), wystąpił przeciw dokonującym napadów na Persję i siejącym zniszczenie Scytom; walczył z nimi z powodzeniem na wschód od Morza Kaspijskiego. Działania te powiększyły terytorium Persji aż po dolinę Indusu na wschodzie. W 513 Dariusz skierował się na zachód i podporządkował sobie Scytów we wschodniej Tracji - była to pierwsza duża ofensywa podjęta przez Persję w Europie. Przeprawiwszy się przez Bosfor (i rzekę Dunaj) przy użyciu mostu pontonowego, armie Dariusza w 512 wyparły Scytów i Getów na tereny obecnej Rumunii. Nieprzyjaciele stosowali praktykę spalonej ziemi, w związku z czym Persowie mieli poważne trudności z zaopatrzeniem armii. Dariusz zaniechał dalszej kampanii, polecając satrapom jej zakończenie. Jego podwładni dokończyli podboju Tracji i greckich miast w Azji Mniejszej, zmusili Macedonię do zostania wasalem Persji i zajęli wyspy Lemnos i Imroz na Morzu Egejskim (do 509). Persja była gotowa do wyprawy na kontynent i wojny z Grecją, ale ta zaczęła się dopiero w 500 (patrz GRECKO-PERSKIE WOJNY). PERSKIE WOJNY. Patrz GRECKO-PERSKIE WOJNY.

386

PERSKI NAJAZD NA GRECJĘ 480-479 p.n.e.

Po klęsce Persów pod MARATONEM król Dariusz I (558P-486) zaczął zbierać armię i flotę, przygotowując się do najazdu na Grecję. Zmarł przed rozpoczęciem działań, a wyprawę poprowadził w 480 jego syn i następca, Kserkses I (519P-465). Persowie przeszli przez Macedonię, która była ich państwem wasalnym, a następnie przez Tesalię, która uznała ich zwierzchnictwo i ruszyli na południe. W celu obrony przesmyku Termopile, silna armia pod wodzą króla Sparty Leonidasa (zm. 480) udała się w kierunku Termopil, a flota grecka, głównie ateńska, zaatakowała flotę perską na Morzu Egejskim zadając jej dwie porażki. Przez dwa dni czołowe ataki Persów na przesmyk pod Termopilami nie zdołały przełamać Greków. Trzeciego dnia Persowie przez góry wyszli na tyły Leonidasa. Odesłał on większą część wojsk. Z resztą bił się do ostatka i sam poległ. Flota grecka w bitwie pod Salaminą we wrześniu 480 zniszczyła poważną część floty perskiej. Kserkses z częścią wojska wycofał się do Azji Mniejszej, zostawiając Mardoniusza (zm. 479) na czele pozostałej armii. Pod Platejami (479), wojska greckie pod dowództwem Pauzaniasza (zm. 471) rozbiły armię Mardoniusza, który zginął. Flota grecka ponownie rozbiła perską u przylądka Mykale, w pobliżu Samos, likwidując ostatecznie groźbę najazdu Persów na Europę. Patrz także GRECKO-PERSKIE WOJNY. PERSKI NAJAZD NA INDIE MOGOŁÓW 1738-1739. Przyczyną najazdu Nadir Szacha (1688-1747) z Persji na upadające imperium Mogołów (Indie) była pomoc udzielona Afgańczykom przez cesarza z dynastii Mogołów w czasie PERSKO-AFGAŃSKIEJ WOJNY 1726-1738. Prowadząc 50 tysięcy żo nierzy Nadir zmusił Kabul do kapitulacji we wrześniu 1738 i ruszył do Pendżabu. Persowie pokonali Mogołów na przełęczy Chajber, zdobyli Peszawar i Lahaur i po drodze do Delhi, stolicy Mogołów, pustoszyli okolicę. Hindusi zgromadzili w Karnal

prawie 300-tysięczną armię oraz 2000 słoni dla odparcia najeźdźców. Nadir obszedł obóz, zastawił zasadzkę w pobliżu wsi i rozbił prawe skrzydło wojsk indyjskich, które wywabił z obozu. Centrum indyjskie walczyło dzielnie, ale nie oparło się ogniowi muszkietów. Po kapitulacji wojsk indyjskich Nadir wkroczył do Delhi. Pogłoski, że został zamordowany, doprowadziły do rozruchów wywołanych przez jego żołnierzy; w czasie walk Hindusów z Persami Nadir omal nie zginął. Na rozkaz Nadira dokonano pogromu, w którym, jak się przypuszcza, zginęło około 20 tysięcy Hindusów. Wojska Nadira złupiły i spaliły całe Delhi. Nakładając haracz na każdego mieszkańca, Nadir zebrał kontrybucję w wysokości 700 milionów rupii, opuścił Delhi, udzielając cesarzowi mogolskiemu (którego pozostawił przy władzy) rad z zakresu sztuki rządzenia, i ruszył z powrotem do Persji. Nadir przyłączył jeszcze do swego państwa całe terytorium Indii na zachód od Indusu, po czym ruszył do domu eskortując kilkukilometrowe tabory ze zdobyczą; wiózł między innymi złupione skarby Indii, klejnoty koronne, diament Koh-i-nor i Pawi Tron (tron cesarski). PERSKO-AFGAŃSKA WOJNA 1726-1738.

Pod koniec AFGAŃSKICH POWSTAŃ 1709-1726 Afgańczycy opanowali niemal połowę Persji i zmusili do abdykacji szacha z dynastii Safawidów perskich, Husajna (l 675?-1726), na korzyść Aszrafa, Afgańczyka z plemienia Gilzajów (zm. 1730). Nie koronowany szach z dynastii Safawidów, Tahmasp II (zm. 1739), polegał na radach swego generała Nadir Chana, późniejszego Nadir Szacha (1688-1747), który prowadził wojnę z Afgańczykami. Nadir rozbudował armię, wprowadził w niej dyscyplinę i podbił tereny w pobliżu zajmowanego przez Afganów Heratu, do czasu wzmocnienia armii przezornie unikając większych bitew. W 1728 odebrał gilzajowskim Afgańczykom Mazandaran, odcinając drogi wiodące do Teheranu. W 1729 z przygotowaną już armią

387

ruszył na Herat i w czterech bitwach pobił Afganów z plemienia Abdalów, którzy później zastali jego głównymi sojusznikami w walce z ich rywalami, Gilzajami. W 1729, nad rzeką Mihmandust, siły Nadira zwyciężyły armię uzurpatora, szacha Aszrafa; do zwycięstwa Nadira przyczynili się głównie Abdalowie, którzy również pomogli mu pokonać Aszrafa w następnej bitwie pod Murchalkur, w pobliżu Isfahanu, w 1729. Aszraf uciekł wówczas do Szirazu. Nadir zdobył Isfahan, doprowadził do koronacji Tahmaspa, przyjął dobrowolną kapitulację Gilzajów w Kermanie, dał odpocząć wojsku i ruszył na Sziraz. Po kolejnej porażce w bitwie pod Zarghan (1730) Aszraf uciekł w kierunku afgańskiego miasta Kandahar, gdzie został zamordowany przez tamtejszego władcę, swojego kuzyna. W 1730 Nadir rozpoczął wojnę z Turcją. W 1731 i 1732 Nadir tłumił bunt w Heracie; w 1732 zdetronizował Tahmaspa i osadził na tronie małoletniego syna Tahmaspa, którego obalił w 1736, po czym sam został szachem. Jednocześnie Nadir przesiedlił 100 tysięcy Abdalów oraz spokrewnionych Afszarów do Meszhedu, aby zapewnienić bezpieczeństwo Chorasanowi; prowadził dalej walki z Turkami (patrz TURECKO-PERSKA WOJNA 1730-1736) i umacniał porządek oraz spokój w Persji. W 1737 ruszył z 80-tysięcznym wojskiem, na które w większości składała się kawaleria Abdalów, na Kandahar, w tym czasie bardzo silnie ufortyfikowany. Nadir kierował długim oblężeniem Kandaharu z nowo zbudowanego miasta Nadirabadu; w 1738 Kandahar zdobyto podstępem. Mieszkańców, prócz Gilzajów, przesiedlono do Nadirabadu. Zdobywcy częściowo zrównali Kandahar z ziemią; ruiny jego grubych, dziesięciometrowych murów zachowały się do dziś. Gilzajów zastąpili Abdalowie z Chorasanu, a Nadir odpoczywał dwa miesiące, po czym rozpoczął PERSKI NAJAZD NA INDIE MOGOŁÓW. Patrz także PERSKA WOJNA DOMOWA 1725-1730. PERSKO-AFGAŃSKA WOJNA 1798. Anglicy nakłaniali szacha Persji, Fatha Alego

(1766-1834), by wywarł presję na afgańskiego króla Zamana (zm. 1801?) i odwiódł go od wyruszenia na Indie brytyjskie. Zaman, jeden z 22 potężnych braci Barakzajów (rządząca dynastia w Afganistanie), zaplanował zbrojny atak na Delhi i Kaszmir i wraz z wojskiem wkroczył na terytorium Indii. W czasie jego nieobecności Fath Ali zachęcił starszego brata Zamana, Mohammada (wzmian. 1798-1816), by zawładnął afgańskim tronem. Wspierany przez Persów Mohammad przejął miasto Kandahar i potem afgańską stolicę, Kabul. Zaman, po powrocie z Indii został ujęty, oślepiony i uwięziony. Nowym królem został Mohammad. PERSKO-AFGAŃSKA WOJNA 1816. Przygotowując się do najazdu na Afganistan i zajęcia Heratu, miasta, do którego Persowie rościli sobie prawa, perskie wojska szacha Fatha Alego (1766-1834) wyruszyły do Ghorianu, perskiej twierdzy przygranicznej. Afgański zarządca Heratu przekupił Persów, obiecując im dużą sumę płatną w monetach z nazwiskiem Fatha Alego. Wezyr dworu króla Afganistanu Mahmuda (wzmian. 1798-1816) wydał rozkaz zatrzymania i deportowania zarządcy. Rozgniewany tym Fath Ali rozkazał wojsku wymarsz na Herat. Chcąc powstrzymać Persów, Mahmud oślepił wezyra (czego domagał się Fath Ali); w odwecie krewni wezyra pozbawili Mahmuda tronu. PERSKO-AFGAŃSKA WOJNA 1836-1838.

Za namową Rosji władca perski Mohammad Szach (1810-1848) zdecydował się zaatakować Afganistan i w tym celu zgromadził wojska w Chorasanie. 23 listopada 1837 Persowie rozpoczęli oblężenie Heratu. Afgańczycy wspomagani przez Anglików, którzy dążyli do wyeliminowania wpływów Rosji na tym terenie, wytrzymali dziesięciomiesięczne oblężenie i zmusili Persów do wycofania się 28 września 1838. Władca afgański, Dost Mohammad (1793-1863) usiłował teraz rozpocząć drugą islamską

388

świętą wojnę przeciw Peszawarowi, krainie położonej przy granicy wschodniej, zajmowanej przez członków sekty hinduskiej, sikhów (pierwsza wojna nie zakończyła się powodzeniem z powodu wewnętrznych sporów w Afganistanie); jego planom sprzeciwiła się Wielka Brytania. Dost Mohammad zgodził się później na obecność Rosjan na swoim dworze (patrz AFGAŃSKA WOJNA PIERWSZA1839-1842). PERSKO-AFGAŃSKA WOJNA 1855-1857.

Traktat z Peszawaru z 1855 był oficjalnym potwierdzeniem pokoju i przyjaźni między Wielką Brytanią i Afganistanem i zakończył 12-letni okres działań wojennych. W tym samym roku Persowie wkroczyli do Afganistanu, by zdobyć Herat (patrz PERSKO -AFGAŃSKA WOJNA 1836-1838), Wobec CZCgO na

prośbę Afganistanu Wielka Brytania udzieliła mu pomocy w walce z najeźdźcami (patrz ANGIELSKO-PERSKA WOJNA isse-iss?). W 1857 Persja wycofała się, a Dost Mohammed przystąpił do jednoczenia pod swoim berłem rozbitego Afganistanu, pozostającego pod panowaniem wielu niezależnych władców lokalnych. PERSKO-GRECKIE WOJNY. Patrz GRECKO-PERSKIE WOJNY. PERSKO-LIDYJSKA WOJNA 547-546 p.n.e.

Cyrus II Wielki (600P-529) władca wasalnego państwa Persji An-si (Partia) podległego królestwu Medów, został po MEDYJSKO-PERSKIEJ WOJNIE 550-549 p.n.e. władcą Medii. Bez poważniejszych walk wkroczył do stolicy Medów, Ekbatany, i przeniósł skarb państwa do stolicy An-si, Suzy. Król Lidii, Krezus (zm. 547), miał zamiar uwolnić i przywrócić do władzy swego szwagra, Astiagesa (wzmian. 584-549), ostatniego króla Medów, który przebywał w niewoli Cyrusa. Cyrus, którego Babilończycy zaczęli tytułować „królem Persji", zapewnił ich, że nie mają się czego obawiać i zagwarantował sobie ich neutralność; następnie zajął Cylicję (kraina w połu-

dniowej Turcji) i w ten sposób odciął wszystkie szlaki lądowe, którymi mogła dotrzeć pomoc dla Lidii. Krezus prosił Babilonię i Egipt o pomoc, a nie otrzymawszy jej, zaatakował w 547 Cyrusa nad rzeką Halys (Kizilirmak), stoczył nie rozstrzygniętą bitwę, po czym uznał, iż skończyła się pora roku odpowiednia do prowadzenia walki i wrócił do swej stolicy Sardes. Cyrus, nie licząc się z tym, ruszył na Sardes, pobił wojska Krezusa i rozpoczął oblężenie miasta, które poddało się dwa tygodnie później (546); Krezusa wzięto do niewoli, ale darowano mu życie. Cyrus udał się następnie na zachód i podbił greckie miasta w Eolii i Jonii, wasali Lidii; opierał mu się tylko Milet (dzięki pomocy Sparty) i poniósł za to surową karę. PERSKO-ROSYJSKIE WOJNY. Patrz RoSYJSKO-PERSKIE WOJNY.

PERSKO-RZYMSKIE WOJNY. Patrz RZYM-

SKO-PERSKIE WOJNY. PERSKO-TURECKIE WOJNY. Patrz TuRECKO-PERSKIE WOJNY.

PERUWIAŃSKA WOJNA DOMOWA 1842-1845. W 1842 po śmierci prezydenta Augustina Gamarry (1785-1841) w bitwie pod Ingavi w czasie PERUWIAŃSKO-BOLIWIJSKIEJ WOJNY 1841, wybuchła w Peru wojna domowa. Na początku 1843 Manuel Ignacio Vivanco, tytułujący się „uzdrowicielem", przejął władzę i mając poparcie wojska rozpoczął rządy dyktatorskie. Odrzucił konstytucję z 1839, nie zwoływał kongresu, stosował ostre represje wobec przeciwników politycznych. Od początku 1844 opozycja przeciw Vivanco skupiała się w południowym Peru, skąd Ramon Castilla (l 797?-1867) poprowadził wojsko w celu obrony dawnej konstytucji. W czasie nieobecności Vivanco wojska konstytucjonalistów przejęły stolicę Peru, Limę. W bitwie pod Carmen Alto, 22 lipca 1844, siły konstytucjonalistów pod komendą Castilli po-

389

konały armię Vivanco, zmuszając dyktatora do ucieczki za granicę. Walki między stronnictwami trwały do wyboru Castilli na prezydenta 1845. PERUWIAŃSKA WOJNA PARTYZANCKA 1980-. W połowie lat osiemdziesiątych XX w. grupy partyzanckie znane pod nazwą Świetlisty Szlak, których ideologia jest mieszaniną maoistowskiego komunizmu i dawnych szczepowych wierzeń, rozpoczęły w Peru akcje terrorystyczne; partyzanci niszczyli własność prywatną i rządową oraz mordowali lokalnych przywódców i inne osoby. Początkowo terenem tych akcji była Lima i port w Callao. Prawdopodobnie to partyzanci Świetlistego Szlaku zaatakowali więzienie w Ayacucho i pomogli w ucieczce 250 więźniom (1982), podkładali również bomby pod urządzenia energetyczne, tory kolejowe i budynki publiczne. Na początku 1983 wieśniacy zabili ośmiu dziennikarzy peruwiańskich, badających terroryzm w pobliżu Ayacucho; wieśniacy byli przekonani, że byli to partyzanci odpowiedzialni za morderstwo miejscowych polityków, które zdarzyło się rok wcześniej w tym regionie. Partyzanci Świetlistego Szlaku zabili później 66 mieszkańców wsi, w tym kobiety i dzieci. W Limie w 1983 wybuch zniszczył zakłady chemiczne i odciął dopływ prądu, później na pobliskim wzgórzu pokazał się świecący sierp i młot, który miał być wskazówką, że wybuch jest dziełem partyzantów Świetlistego Szlaku. Prezydent Peru ogłosił czteromiesięczny stan wyjątkowy i zwrócił się do wszystkich partii politycznych, by potępiły terrorystów, których działalność nadal zagrażała stabilności demokracji w państwie. Wybrany w 1990 prezydent Alberto K. Fujimori postanowił zakończyć rujnującą kraj wojnę: w tym celu 1992 zawiesił konstytucję oraz prawa i wolności obywatelskie, jednak do 1997 celu nie osiągnął. PERUWIAŃSKIE POWSTANIE 1780-1782.

Jose Gabriel Condorcanąui (1742P-1781), który przyjął nazwisko Tupak Amaru po

swym wielkim przodku, ostatnim wodzu Inków, stanął na czele powstania Indian z peruwiańskich gór przeciw rządowi hiszpańskiemu w związku ze stosowanym przymusem pracy. W listopadzie 1780 około 75 tysięcy źle uzbrojonych Indian, wspieranych początkowo przez Kreolów (tubylcy pochodzenia hiszpańskiego), wznieciło powstanie i niebawem opanowało dużą część obecnego południowego Peru, Boliwii i południowej Argentyny. Tupak Amaru, który ogłosił się wyzwolicielem swego ludu, próbował zdobyć Cuzco (Cusco), ale mu się to nie udało. W marcu 1781 władze schwytały go wraz z całą rodziną, sprowadziły do Cuzco i tam straciły (Tupak Amaru musiał najpierw być świadkiem egzekucji żony i dzieci, potem poddano go torturom i ścięto). Powstanie jednak trwało dalej, kierowane przez przyrodnich braci Tupaka Amaru; do czasu zdławienia powstania w 1782 Indianie dwukrotnie oblegali La Paź. W tłumieniu powstania w całym regionie brało udział 60 tysięcy żołnierzy. Aby uspokoić Indian i nie dopuścić do całkowitego rozstroju gospodarki Peru, rząd ogłosił powszechną amnestię. PERUWIAŃSKIE POWSTANIE 1948. APRA

- Amerykański Sojusz Ludowo-Rewolucyjny lub Partio Aprista - reformatorska partia polityczna założona i kierowana przez Victora Raula Hayę de la Torre (1895-1979), przyczyniła się w 1945 do wyboru na prezydenta Peru Jose Luisa Bustamante y Rivero. Członkowie Apristy, którzy w wyborach uzyskali dużo miejsc w obu izbach parlamentu i przyjęli trzy stanowiska w rządzie, zdecydowanie dążyli do przeprowadzenia reform politycznych i społecznych, ale napotkali w rządzie silną opozycję konserwatywną. W 1947 obarczono członków Apristy winą za zabójstwo wydawcy konserwatywnej gazety; podczas awantury członkowie gabinetu z ramienia Apristy złożyli rezygnację, a senatorowie nie należący do Apristy odmówili udziału w posiedzeniach Senatu. Nastąpił paraliż władzy ustawodawczej i wykonawczej. Punktem kulminacyj-

390

nym walki między Apristą a konserwatystami było powstanie opozycjonistów z Apristy w porcie Callao w październiku 1948; żołnierze i cywile przejęli parę okrętów wojennych. Wydawało się, że kraj stoi na krawędzi wojny domowej. 27-29 października 1948 szef sztabu generalnego armii peruwiańskiej, konserwatysta, generał Manuel Odria (1897-1974), stanął na czele skierowanego przeciw Apriście przewrotu wojskowego, który obalił Bustamante i jego gabinet; władzę przejęła junta wojskowa pod przewodnictwem Odrii. APRA i partia komunistyczna zostały zdelegalizowane, wielu członków Apristy uwięziono lub skazano na wygnanie, Haya de la Torre schronił się w ambasadzie kolumbijskiej w Limie. 2 lipca 1950, w sposób zgodny z prawem, wybrano Odrię na prezydenta Peru. PERUWIAŃSKO-BOLIWIJSKA WOJNA 1841.

Usiłując przyłączyć Boliwię do Peru prezydent Peru Augustin Gamarra (1785-1841) rozpoczął w 1841 inwazję na Boliwię. Boliwijczycy pod wodzą prezydenta Jose Balliviana (1804-1852) pokonali najeźdźców w bitwie pod Ingavi 18 listopada 1841; Gamarra poległ w bitwie. W czerwcu 1842 podpisano porozumienie pokojowe, które położyło kres działaniom zmierzającym do zjednoczenia Boliwii i Peru. Patrz także PERUWIAŃSKO-BOLIWIJSKIEJ FEDERACJI WOJNA 1836-1839; PERUWIAŃSKA WOJNA DOMOWA 1842-1845.

PERUWIAŃSKO-BOLIWIJSKIEJ FEDERACJI WOJNA 1836-1839. W 1835 boliwijski dyktator Andres Santa Gruz (1792-1865) zaatakował Peru, by zdławić bunt w peruwiańskiej armii; następnie Boliwia i Peru zawiązały federację, którą Peruwiańczycy powitali z uznaniem. Obawiając się zmian w równowadze sił, Chile i Argentyna sprzeciwiły się federacji; Chile zgłaszało do Peru pretensje z powodu rywalizacji handlowej i nie zapłaconych długów z czasów PERU WOJNY O NIEPODLEGŁOŚĆ. Chilijski polityk Diego Portales (1793-1837) nawo-

ływał do wojny; Chile wypowiedziało ją 11 listopada 1836. Siedem miesięcy później zbuntowani żołnierze zamordowali Portalesa. Pierwsza wyprawa do Peru nie przyniosła rozstrzygających wyników; Santa Gruz zaproponował zawarcie pokoju na podstawie porozumienia z Paucarpaty, ale Chile odrzuciło propozycję. W 1838 armia chilijska pod dowództwem generała Manuela Bulnesa (1799-1866) zdobyła Limę, stolicę Peru, odbitą rok później przez wojska Santa Cruza. Dwie wrogie armie spotkały się ponownie 20 stycznia 1839 w bitwie pod Yungay, w której wojska federacji poniosły zdecydowaną porażkę. Santa Gruz uciekł do Ekwadoru, a federacja rozpadła się. Patrz także PERUWIAŃSKO-BOLIWIJSKA WOJNA i84i. PERU WOJNA O NIEPODLEGŁOŚĆ 1820-1825. Jose de San Martin (1778-1850), południowoamerykański przywódca rewolucyjny pochodzenia hiszpańskiego, był przekonany, że dopóki Peru, stary bastion hiszpańskiej władzy królewskiej, nie zostanie wyzwolone, Ameryka Południowa nie będzie wolna. Po pokonaniu Hiszpanów w Chile (patrz CHILIJSKA WOJNA o NIEPODLEGŁOŚĆ isio-isis) San Martin zaokrętował w 1820 około 4000 żołnierzy na statki i przewiózł ich z Yalparaiso (Chile) do Pisco (Peru) pod eskortą floty chilijskiej lorda Thomasa Cochrane'a (1775-1860). Armia Martina rozłożyła się obozem w Huacho, gdzie przyłączyło się do niej wielu ochotników peruwiańskich. Gdy w lipcu 1821 wicekról hiszpański opuścił Limę, udając się w głąb kraju, jej mieszkańcy wezwali San Martina, by wkroczył do miasta. San Martin niezwłocznie ogłosił niepodległość Peru, do którego należała wówczas również Boliwia, znana jako Górne Peru. Potrzebując wsparcia wojskowego, San Martin zwrócił się o pomoc do Simona Bolivara (1783-1830), przywódcy rewolucjonistów południowoamerykańskich z północy. Obaj przywódcy spotkali się 26-27 lipca 1822 w Guayaąuil i połączyli swoje wojska. San Martin przekazał władzę Bolivarowi i wy-

391

cofał się z działalności rewolucyjnej. Bolivar i Antonio Jose de Sucre (1785-1830) przybyli do Peru w 1823 na czele 9-tysięcznej armii i 6 sierpnia 1824 pokonali hiszpańskich rojalistów dowodzonych przez Jose Canteraca (1775-1835) w bitwie pod Junin. 9 grudnia 1824 Sucre poprowadził około 6000 żołnierzy do zwycięstwa nad armią 9300 rojalistów pod wodzą Jose de La Serny (1770-1832) w bitwie pod Ayacucho; do niewoli dostała się cała armia La Serny zmuszając dowódcę hiszpańskiego do kapitulacji i zgody na wycofanie wojsk królewskich z Peru. Żołnierze Bolivara i Sucre udzielili pomocy rewolucjonistom z Górnego Peru, bez powodzenia prowadzących tam walkę o niepodległość, i w 1824 wspólnie pokonali 4-tysięczną armię hiszpańską. Bolivar chciał zjednoczyć Peru i Górne Peru, ale Sucre doszedł do porozumienia z przywódcami Górnego Peru w sprawie utworzenia tam oddzielnego państwa. Nazywając nowe państwo republiką Bolivara, czyli Boliwią, Sucre zaspokoił ambicje Bolivara, a sam został pierwszym prezydentem Boliwii. Patrz także ARGENTYNY WOJNA o NIEPODLEGŁOŚĆ isoe-isió; KOLUMBII WOJNA o NIEPODLEGŁOŚĆ isio-1819; WENEZUELSKA WOJNA o NIEPODLEGŁOŚĆ mi-i82i. PETERLOO MASAKRA 1819 (masakra w Manchesterze). Na początku XIX w. społeczeństwo angielskie dzieliło się na klasę uprzywilejowaną, która po NAPOLEOŃSKICH WOJNACH obawiała się rewolucji, oraz klasy niższe żądne reform parlamentarnych i gospodarczych. Starcie było nieuniknione i doszło do niego 16 sierpnia 1819 na St. Peter's Field w Manchesterze w czasie spokojnego wiecu, ostatniego z wielu zebrań organizowanych w 1819 w proteście przeciw kryzysowi gospodarczemu, wysokim cenom żywności i bierności rządu. Na wiecu zebrało się około 60 tysięcy osób. Duża liczba uczestników i ich żądania zaniepokoiły władze, które dla utrzymania porządku wezwały wojsko (15. pułk huzarów, ochotnicy z Cheshire) oraz nie wy-

szkoloną straż miejską. Wiec przebiegał spokojnie do chwili, gdy tuż po rozpoczęciu przemówień władze nakazały, by uczestnicy wiecu rozeszli się. Aresztowano mówców, a ochotnicza straż zaatakowała tłum. Po szarży kawalerii tłum się rozpierzchł, ale na placu pozostało 11 zabitych i ponad 400 rannych. Dochodzenie uwolniło władze od winy, jednak oburzona opinia publiczna nadała krwawemu zajściu ironiczną nazwę Peterloo, była to gorzka trawestacja słowa Waterloo (patrz STUDNIOWA WOJNA ms). PIEMONCKIE POWSTANIE 1821. Pod Wpływem FRANCUSKIEJ REWOLUCJI liberalna szlachta oraz karbonariusze (tajne stowarzyszenie opowiadające się za wolnością polityczną) podnieśli w Piemoncie bunt przeciw reakcyjnym rządom króla Sardynii Wiktora Emanuela I (1759-1824), który nie zgodził się na przyjęcie konstytucji (Piemont w północno-zachodnich Włoszech był wówczas częścią Królestwa Sardynii). Powstańcy wspierani przez Karola Alberta (1798-1849) z dynastii sabaudzkiej, wyznaczonego na następcę tronu, zmusili Wiktora Emanuela do zrzeczenia się władzy na rzecz brata Karola Feliksa (1765-1831). Powstanie zostało stłumione 10 marca 1821; pod nieobecność Karola Feliksa regentem został Karol Albert, który proklamował hiszpańską konstytucję. Jednak Karol Feliks nie chciał przyjąć konstytucji; 8 kwietnia 1821 połączone austriacko-sardyńskie wojska królewskie pokonały siły Piemontu w bitwie pod Novarą. Piemont znalazł się znowu pod twardym panowaniem Sardynii. Karol Feliks przeprowadził czystkę w armii, stracił trzech czołowych konspiratorów, a innych uwięził. Karol Albert pojednał się później z Karolem Feliksem, czym zraził do siebie liberałów. PIĘCIODNIOWE POWSTANIE 1848. Bezpośrednią przyczyną gwałtownych protestów przeciw despotycznym rządom austriackim w Mediolanie stało się zabicie mieszkańca miasta przez żołnierzy. Zamieszki trwały

392

pięć dni (18-23 marca 1848). Mediolańczycy wyszli na ulice, w całym mieście wznieśli ze sprzętów domowych 1650 barykad i prawie wszędzie toczyli walki z wojskami austriackimi. 14-tysięczna armia pod dowództwem austriackiego feldmarszałka Josepha Radetzky'ego (1766-1858) musiała opuścić Mediolan i czekać na zebranie się wojsk koalicyjnych w Lombardii (patrz WŁOSKA REWOLUCJA 1848-1849). Niepodległość Mediolanu trwała krótko - kilka miesięcy później Austriacy odzyskali panowanie nad miastem. PIĘĆ MIAR RYŻU 190-215. W czasie buntu chłopów chińskich w prowincjach Szantung i Szansi (patrz ŻÓŁTYCH TURBANÓW POWSTANIE i84-ok. 204) wybuchły również zamieszki w regionie położonym bardziej na południe, w środkowych Chinach, gdzie od początku II w. miała swą siedzibę niewielka grupa wyznawców taoizmu. Jej założycielem był Czang Ling (34?-156), który uzdrawiał chorych za pomocą głoszenia prawd wiary; jego pacjenci dawali mu rocznie pięć miarek (ok. 8 1) ryżu za leczenie lub członkostwo w grupie wiernych. W 190 wnuk Czang Linga, Czang Lu, wówczas przywódca Zasady Pięciu Miar Ryżu, utworzył własną armię i założył niepodległe teokratyczne państwo w obecnej prowincji Syczuan; zniósł prywatną własność, rozdzielał mieszkańcom zboże, zbudował dla podróżnych „przyzwoite zajazdy" i krzewił religię taoistyczną. Zachęcał swoich „obywateli" do pracy przy naprawie dróg, co miało być pokutą za grzechy. Cesarze dynastii Hań wyprawiali wojska przeciw Czang Lu i jego zwolennikom, jednakże wojsko nie zdołało zlikwidować ich państwa. Po 25-letniej wojnie, Czang Lu poddał się wielkiemu dowódcy wojskowemu Hanów, Cao Cao (155-220), zyskał przebaczenie, duże nadanie ziemskie i wysoki tytuł urzędniczy. PIĘTNASTOLETNIA WOJNA. Patrz AUSTRIAC KO-TURECKA WOJNA 1591-1606.

„PIĘTNASTU POWSTANIE". Patrz JAKOBITÓW POWSTANIE ms-me.

POITIERS, BITWA POD POITIERS 732 (bitwa pod Tours). W czasie pierwszej wojny FRANKÓW Z MAURAMI, Maurowie (muzułmanie hiszpańscy) pod wodzą Abd ar-Rahmana (zm. 732) wdarli się daleko w głąb królestwa Akwitanii. Eudo (Eudes) (665-735), król Akwitanii, nie zdołał ich powstrzymać i poprosił o pomoc Karola (688P-741), majordoma frankońskiego (patrz FRANKOŃSKA WOJNA DOMOWA TRZECIA 714-719). Maurowie najechali państwo frankońskie. Na początku października 732, w drodze na południe w kierunku Tours i Poitiers, gdzieś pomiędzy tymi dwoma miastami, Karol stoczył bitwę z wojskami Abd ar-Rahmana. Piechota frankońska, ustawiona w zwartym czworoboku, raziła konie i ludzi nieprzyjaciela, odpierając gwałtowne i szybkie ataki jazdy arabskiej; była to taktyka, dzięki której Frankowie pokonali Maurów pod Tuluzą w 721. Według arabskich zapisów historycznych Maurowie atakowali przez dwa dni, a według frankońskich - przez siedem. Jazda chrześcijańska obeszła skrycie szyk nieprzyjaciela i wpadła do jego obozu. Maurowie się wycofali. Abd ar-Rahman poległ w bitwie. Frankowie nie podjęli pościgu. Karol powstrzymał ekspansję muzułmanów w Europie; za to wielkie zwycięstwo uhonorowano go przydomkiem Młot. POITIERS, BITWA POD POITIERS 1356.

Chcąc powstrzymać królewicza angielskiego Edwarda, Czarnego Księcia (1330-1376), król Francji Jan II (1319-1364) polecił swoim licznym wojskom, by zastosowały angielską taktykę spieszania kawalerii. Silną pozycję angielską pod Poitiers 19 września 1356 zaatakowali Francuzi pod dowództwem Jana mając w pierwszym rzucie jazdę na koniach, w następnych - spieszoną. Strzały łuczników angielskich spowodowały, że doszło do paniki w pierwszym rzucie francuskim, który w ucieczce rozproszył drugi rzut spieszony. Wówczas kontratak Czarnego Księcia na czele rycerzy angielskich, którzy wsiedli na konie,

393

rozbił doszczętnie Francuzów. Anglicy wzięli do niewoli króla Jana i jego syna, przewieźli ich do Anglii i zażądali 3 milionów koron okupu. W 1357 zawarto rozejm, w 1359 król Anglii Edward III (1312-1377) wznowił STULETNIĄ WOJNĘ wypadem pod Reims i zawarł w 1360 traktat z Bretanii, na mocy którego uzyskał Akwitanię i został następcą tronu francuskiego (po śmierci Jana). Patrz także EDWARDA ZAGONY1355-1356. POLSKA WOJNA DOMOWA 1382-1384.

W 1382 doszło do wojny domowej w Wielkopolsce między Grzymałami, zwolennikami dynastii węgierskiej, a Nałęczami - jej przeciwnikami. Po śmierci króla Polski Ludwika Węgierskiego (zm. 1382) Polacy powołali na tron najmłodszą córkę Ludwika, Jadwigę (1373-1386), pod warunkiem że poślubi ona władcę, którego wybierze dla niej naród polski. Pertraktacje z jej matką trwały dwa lata, matka wyraziła zgodę na objęcie przez nią tronu. Stronnictwo Nałęczów chciało, by mężem Jadwigi został książę mazowiecki Siemowit IV. Zajął on w 1383 zbrojnie Kujawy, a w 1384- Łęczyckie. W 1384 Jadwiga przybyła do Polski i została koronowana w Krakowie, a w 1386 poślubiła wielkiego księcia litewskiego Jagiełłę, co doprowadziło do unii Polski i Litwy. W 1385 Siemiowit zrzekł się pretensji do tronu polskiego. POLSKA WOJNA DOMOWA 1768-1773.

W 1768 powstał w Polsce związek polskiej szlachty i magnatów katolickich, znany jako konfederacja barska, którego celem było przeciwstawienie się wpływom Rosji i jej żądaniu równych praw politycznych i religijnych dla protestantów i wyznawców prawosławia. Konfederacja, popierana energicznie przez Francję, usiłowała zbrojnie uwolnić Polskę od wpływów carycy Rosji Katarzyny II Wielkiej (1729-1796) i zmusić do abdykacji vróla Polski Stanisława II Augusta (1732-1798), który na żądanie Katarzyny przyznał prawa różnowiercom. Konfederację

barską wsparli także Turcy, którzy pragnęli ograniczyć ekspansjonizm rosyjski. W czerwcu 1770 wojska rosyjskie najechały Polskę, by zakończyć wojnę domową toczącą się między rządem królewskim a konfederatami. Nie udała się konfederatom poprzedzona ogłoszeniem bezkrólewia (3 listopada 1771) próba porwania króla Stanisława Augusta. Gdy Austriacy zagrozili wystąpieniem przeciw Rosji, Katarzyna, której zawodowa armia pokonała słabe polskie pospolite ruszenie, zwróciła się o pomoc do króla Prus Fryderyka II Wielkiego (1712-1786). Fryderyk obawiał się wprawdzie wciągnięcia Prus w powszechną wojnę europejską, z drugiej jednak strony obawiał się, że Rosja zagarnie całą Rzeczpospolitą i stanie się jedyną niekwestionowaną potęgą w Europie Wschodniej. W lutym 1772 Rosja i Prusy zawarły porozumienie, na mocy którego dokonano pierwszego rozbioru Polski. W tym roku, w sierpniu, również Austria otrzymała swoją część terytorium Polski. W 1773 zmuszono sejm polski do akceptacji dokonanego podziału; w wyniku rozbioru Polska utraciła prawie 30% swego terytorium (Prusy zagarnęły Warmię, województwo pomorskie, malborskie i chełmińskie oraz pas ziemi nad Notecią z niemal całym województwem inowrocławskim [łącznie 36300 km2]; Austria otrzymała południową część województwa krakowskiego i sandomierskiego, województwo ruskie, część bełskiego oraz skrawki województwa podolskiego i wołyńskiego [łącznie 81 900 km2]; Rosja objęła 93 tysiące km 2 : ziemie białoruskie na wschód od linii Dźwiny i Dniepru). POLSKA WOJNA SUKCESYJNA 1733-1738.

Po śmierci króla Polski Augusta II (1670-1733) o tron polski ponownie zaczął ubiegać się Stanisław Leszczyński (1677-1766), teść króla Francji Ludwika XV (1710-1774), który uzyskał poparcie Francji, Hiszpanii i Sardynii (patrz PÓŁNOCNA WOJNA DRUGA, CZYLI WIELKA 1700-1721). Poparła go większość polskich magnatów, ale

394

wielu Polaków, a zwłaszcza Litwinów, wolało innego kandydata, Augusta III (1696-1763), elektora saskiego, syna Augusta II, który uzyskał poparcie Rosji i Austrii. Do Warszawy wkroczyła armia rosyjska i zmusiła kadłubowy sejm do ogłoszenia królem Polski Augusta III. Stanisław uciekł do Gdańska. Od stycznia do czerwca 1734 wojska rosyjskie i saskie oblegały Stanisława i jego stronników oraz przybyłe na odsiecz wojsko francuskie; w czerwcu miasto się poddało, a Stanisław uciekł tuż przed kapitulacją. Początkowo wojna toczyła się na dwóch frontach. W Nadrenii nie uzyskano rozstrzygających wyników, wyjątek stanowiło oblężenie i zdobycie przez Francuzów Philippsburga po zajęciu Lotaryngii w 1734. We Włoszech Austriacy wygrali bitwę pod Parmą 26 czerwca 1734, Francuzi - bitwę pod Luzzarą 29 września 1734, potem Austriacy znowu wygrali pod Bitonto 25 maja 1735, w ostatnim dużym starciu w tej wojnie. Tymczasem Polskę rozrywały gwałtowne walki między rywalizującymi stronnictwami popierającymi Stanisława bądź Augusta. Chwilowy pokój z 1735 został wreszcie potwierdzony 18 listopada 1738 traktatem wiedeńskim, w którym Stanisław zrzekł się polskiego tronu, został księciem Lotaryngii (która miała wrócić do korony francuskiej po jego śmierci), a August III został koronowany w Krakowie w 1734 na króla Polski. Patrz także HISZPAŃSKO-PORTUGALSKA WOJNA 1735-1737.

POLSKIE POWSTANIE 1715-1717. Gdy August II (1670-1733) odzyskał polski tron (patrz PÓŁNOCNA WOJNA DRUGA, CZYLI WIELKAI 700-1721), zakwaterował w Polsce saskie wojska. Złodziejstwa i zniszczenia powodowane przez żołnierzy wzbudziły oburzenie mieszkańców. W rezultacie szlachta polska przy pełnym poparciu magnaterii wznieciła powstanie, w którym doszło do starć między wojskiem króla a rebeliantami. Setki ludzi straciło życie, a August nie mógł opanować sytuacji; gdy jego wojska poniosły ciężkie straty, poprosił o pomoc Rosję. Wobec takiej

groźby szlachta zgodziła się na rozpoczęcie negocjacji. Pokój z królem zawarto w 1717; wojska saskie miały opuścić Polskę, a liczebność polskiej armii ograniczono do zaledwie 18 tysięcy żołnierzy. POLSKIE WOJNY Z KRZYŻAKAMI. Patrz KRZYŻAKÓW PODBÓJ PRUS 1233-1283; KRZYŻAKÓW WOJNA z POLSKĄ 1309-1343; KRZYŻAKÓW WIELKA WOJNA z POLSKĄ i WIELKIM KSIĘST WEM LITEWSKIM 1409-1411; TRZYNASTOLETNIA WOJNA 1454-1466.

POLSKO-CZESKA WOJNA 1291-1312. Król Wacław II (1271-1305) po przejęciu w 1288 pełnej władzy (patrz HABSBURSKO-CZESKA WOJNA 1274-1278) odbudował potęgę Czech. Król osiągał duże dochody z bogatych kopalni srebra. W latach 1291-1292 w walkach z księciem Władysławem Łokietkiem (1260-1333) Wacław opanował Małopolskę, a w 1300 Wielkopolskę i Pomorze Gdańskie. W tym samym roku koronował się na króla Polski. W latach 1304-1305 Łokietek wznowił walkę o zjednoczenie Polski i opanował część Małopolski. Syn i następca Wacława II, król Wacław III (1289-1306), w 1306 w drodze do Polski został zamordowany w Ołomuńcu na Morawach. Łokietek w 1306 opanował resztę Małopolski i Pomorze Gdańskie. W 1320 został koronowany na króla Polski, Władysława I. Śmierć Wacława III zakończyła panowanie dynastii Przemyślidów w Czechach. O tron czeski ubiegało się kilku pretendentów, w 1310 otrzymał go książę Jan Luksemburski (1296-1346), zięć Wacława II. Z inspiracji Jana doszło do buntu w Krakowie w 1311, ale Łokietek go stłumił. Patrz także WĘGIERSKA WOJNA DOMOWA 1301-1308. POLSKO-CZESKA

WOJNA

1438-1439.

W 1438 król Niemiec Albrecht II (1397-1439), z austriackiego domu Habsburgów, po śmierci teścia, Zygmunta (1368-1437), został królem Czech i Węgier. Stronnictwo opozycyjne zaproponowało tron królewiczowi polskiemu Kazimierzowi. Po klęsce zwo-

395

lenników Kazimierza pod Żeleznicami (1438) Polska zawarła rozejm. Albrecht prowadził w tym czasie uciążliwą wojnę z Turkami; w 1439 zginął na Węgrzech. Król Polski Władysław III (1424-1444) w 1440 został królem Węgier jako Władysław I. Walczył on tu ze stronnictwem habsburskim. Jego przywódca, Czech Jan Jiskra z Brandysy (zm. 1470), w 1440 opanował Słowację. Po śmierci Władysława w bitwie z Turkami utalentowany wódz węgierski Janos Hunyadi (1387-1456) próbował odzyskać Słowację. Jiskra z Brandysy stawił opór Hunyadiemu, zwyciężył go w kilku bitwach (najdotkliwiej pobił go pod Lucenec w 1451). W końcu zawarto zawieszenie broni, na mocy którego w ręku Jiskry z Brandysy pozostała większa część Słowacji. Patrz także CZESKA WOJNA DOMOWA 1448-1451; WĘGIERSKO-TURECKA WOJNA 1441-1444; HUSYCKIE WOJNY. POLSKO-ROSYJSKIE WOJNY. Patrz ROSYJSKO-POLSK.IE WOJNY.

bałtyckich. Walki przerwało zawieszenie broni trwające do 1620, po czym 16-tysięczna armia szwedzka pod wodzą Gustawa obiegła i zdobyła Rygę we wrześniu 1621. W krótkim czasie Szwedzi opanowali całe Inflanty i Kurlandię (południowo-zachodnia część Łotwy). Następnie zajęli całe północne Prusy (1626) zagrażając dostępowi Polski do Morza Bałtyckiego. Gustaw wrócił na zimę do Szwecji; wiosną 1627 sprowadził posiłki i w 1628 zepchnął polskie wojska na południe, aż do granicy. W tej fazie była to wojna na wyczerpanie przeciwnika, z kilkoma nie rozstrzygniętymi starciami polskiej i szwedzkiej jazdy; wybrzeże Bałtyku opanowane było przez wojska szwedzkie. W 1629 rozejm w Altmarku zakończył wojnę. Polska utraciła Inflanty, Szwedzi zajęli wszystkie pruskie porty, z wyjątkiem Gdańska, Królewca (obecnie Kaliningrad) i Pucka. Patrz TRZYDZIESTOLETNIA WOJNA 1618-1648; POLSKO-TURECKA WOJNA 14441456, patrz także WĘGIERSKO-TURECKA WOJNA 1444-1456.

POLSKO-SZWEDZKA WOJNA O INFLANTY PIERWSZA 1600-1611. Walka między Polską a Szwecją o Inflanty (Estonia i część Łotwy), po najeździe Szwedów na Inflanty i zdobyciu większej części tego terytorium, przerodziła się w 1600 w otwartą wojnę. Polskie wojska z powodzeniem broniły Rygi i rozpoczęły udany kontratak, wygrywając między innymi bitwy pod Dorpatem (Tartu) i Rewlem (Tallin), nie zdołały jednak opanować całych Inflant. 15-tysięczna armia szwedzka pod dowództwem króla Karola IX (1550-1611) najechała w 1604 Inflanty, ruszyła w kierunku Rygi, została jednak rozgromiona pod Kircholmem przez liczące cztery tysiące ludzi polskie siły pod dowództwem Jana Karola Chodkiewicza (1560-1621). Po śmierci Karola, w 1611, strony zgodziły się na rozejm. Druga polsko-szwedzka wojna o Inflanty 1617-1629. Po zerwaniu rozejmu i podjęciu działań wojennych w 1617 szwedzkie wojska pod wodzą Gustawa II zajęły w Inflantach kilka portów

POLSKO-TURECKA WOJNA 1484-1500. Za

panowania króla Polski Kazimierza Jagiellończyka (1427-1492) między Polakami i Turkami doszło do walk w Mołdawii, która uznała zwierzchnictwo Polski. Flota turecka zdobyła Kiliję nad ujściem Dunaju i Akerman (Białogród) u ujścia Dniestru. Aby zlikwidować groźbę wiszącą nad polskim handlem, Kazimierz wyparł Turków z Mołdawii i w 1485 ruszył z 20-tysięcznym wojskiem do Kołomyi nad rzeką Prut. W Kołomyi sułtan turecki Bajezid II (1447-1513) rozpoczął negocjacje pokojowe. Obie strony nie zdołały osiągnąć porozumienia w sprawie przejętych twierdz, zawarto jednak rozejm trwający do śmierci Kazimierza. W 1496 król Jan Olbracht, syn i następca Kazimierza, podjął wyprawę przeciw Turkom. Poniósł jednak klęskę w lasach bukowińskich. W odwecie Turcy najechali Polskę w październiku 1498, doszli pod Kraków, jednak wycofali się z powodu niezwykle mroźnej zimy. W 1500 zawarto

396

rozejm, który zakończył działania wojenne między Polakami i Turkami. POLSKO-TURECKA WOJNA

1614-1621.

W odwecie za podżeganie przez Polskę do powstań w zajmowanej przez Turków Mołdawii i Wołoszczyźnie Turcy sprzymierzeni z Tatarami dokonywali krwawych napadów na Ukrainę. Hetman Stanisław Żółkiewski (1547-1620) wyruszył z 10-tysięcznym wojskiem do Mołdawii i z pomocą Kozaków i Mołdawian pokonał większą liczebnie turecko-tatarską armię pod Jassami 20 września 1620. W odpowiedzi sułtan turecki Osman II (1604-1622) skierował do Mołdawii armię z Konstantynopola, zmuszając Żółkiewskiego do odwrotu, gdyż przewaga liczebna Turków była znaczna. W końcu 1620 w bitwie pod Cecorą na terenie Mołdawii Turcy odnieśli druzgocące zwycięstwo nad oddziałami Żółkiewskiego, który zginął w bitwie. Nie był to koniec wojny; 75-tysięczne wojsko polskie pod dowództwem Stanisława Lubomirskiego (1583-1641) w 1621 stoczyło bitwę pod Chocimiem, nad Dniestrem, zatrzymując pochód Turków. Wkrótce podpisano rozejm, mimo to obie strony prowadziły dalej najazdy. Patrz także

zależność, pozostając jednak pod opieką Turków. Sejm nie zatwierdził traktatu; Polacy zjednoczyli się pod dowództwem Sobieskiego i wznowili wojnę. 11 listopada w bitwie pod Chocimiem polska armia rozgromiła Turków, którzy następnie wycofali się z Polski. W dniu poprzedzającym bitwę zmarł król Michał Korybut Wiśniowiecki; Sobieski triumfalnie wkroczył do Warszawy i został wybrany na króla, W 1675 armia licząca 150 tysięcy Turków i Tatarów ponownie zajęła Podole; została pokonana pod Lwowem. Jan III Sobieski przytłoczony wewnętrznymi sporami i intrygami dworskimi nie zdołał zebrać większej armii i mając zaledwie 20 tysięcy żołnierzy odparł kolejny najazd 200-tysięcznej armii w bitwie pod Żórawnem w październiku 1676. Pod ogromnym wrażeniem dzielności króla Turcy zawarli 16 października 1676 traktat w Żórawnie, na mocy którego duża część Ukrainy wróciła do Polski; Turcy zatrzymali jednak Podole. Patrz także ROSYJSKO-TURECKA WOJNA 1678-1681.

POLSKO-TURECKA WOJNA

1683-1699.

Patrz AUSTRIACKO-TURECKA WOJNA 1683-1699.

ROSYJSKO-POLSKA WOJNA 1609-1618J TRZYDZIE-

POŁUDNIOWOAFRYKAŃSKA WOJNA. Patrz

STOLETNIA WOJNA 1618-1648.

BURSKA WOJNA DRUGA, WIELKA 1899-1902.

POLSKO-TURECKA WOJNA 1671-1677. Po

POMARAŃCZE, WOJNA POMARAŃCZOWA 1801. Napoleon Bonaparte (1769-1821) domagał się, by Portugalia ustąpiła Francji część terytoriów i zamknęła porty przed brytyjskim handlem (patrz WOJNY REWOLUCYJNEJ FRANCJI 1792-1802). Gdy Portugalia odrzuciła jego żądania, Napoleon rozpoczął wojnę, do której niechętnie przyłączyła się Hiszpania. W kwietniu 1801 francuskie wojska dokonały najazdu na Portugalię, gdzie dołączyły do nich oddziały hiszpańskie pod dowództwem Manuela Godoya (1767-1851). Po pokonaniu Portugalczyków w pobliżu Olivenzy na granicy hiszpańskiej Godoy wysłał królowej Hiszpanii triumfalną wiadomość z zapowiedzią podjęcia marszu na Lizbonę. Do przesyłki dołączył pomarań-

ROSYJSKO-POLSKIEJ WOJNIE 1658-1667 Kozacy sprzymierzeni z Turkami i Tatarami nie chcieli uznać władzy polskiej w zachodniej Ukrainie i dokonywali krwawych napadów na te tereny. Polacy pod wodzą Jana Sobieskiego (1624-1696) rozproszyli wojowniczych Kozaków, musieli jednak wycofać się po najeździe na Podole 250-tysięcznej armii tureckiej, prowadzonej przez sułtana Mehmeda IV (1641-1691), która zdobyła w 1672 twierdzę Kamieniec Podolski. Król Polski Michał Korybut Wiśniowiecki (1638-1673) z oporami zgodził się na traktat w Buczaczu (18 października 1672), na mocy którego Podole przejęli Turcy, a polska część Ukrainy zyskała nie-

397

cze zebrane w okolicach Elvas (nazwa wojny pochodzi właśnie od tego podarunku). Portugalia pośpiesznie podpisała (6 czerwca) traktat pokojowy w Badajoz, w którym zobowiązała się do zamknięcia portów przed Wielką Brytanią, udzieliła Francji przywilejów handlowych, przekazała Hiszpanii Olivenzę, Francji - część Brazylii (Gujana Portugalska) i zobowiązała się do zapłacenia reparacji wojennych. Napoleon jednak odrzucił warunki traktatu, a ponadto groził zniszczeniem Hiszpanii i Portugalii, wobec czego Hiszpania przygotowywała się do obrony. Napoleon nie spełnił swoich gróźb, ponieważ Wielka Brytania zmusiła Francję do podjęcia innych działań. Patrz także NAPOLEOŃSKIE WOJNY 1803-1815.

PONTIACA WOJNA 1763-1766 (Pontiaca powstanie). Na mocy traktatu paryskiego z 1763 (patrz FRANCUZÓW i INDIAN WOJNA 1754-1763) Wielka Brytania otrzymała rozległe obszary w dolinie rzeki Ohio, co wzbudziło gniew Pontiaca (1720-1769), wodza Indian szczepu Ottawa. Plemiona zamieszkujące tereny na zachód od Appalachów utworzyły pod jego przewodnictwem konfederację w celu ochrony swoich terenów łowieckich i wyparły białych osadników. W maju 1763 Pontiac przypuścił zaskakujący atak na Fort Detroit, który bronił się aż do nadejścia odsieczy; Pontiac oblegał później Fort Detroit aż do listopada. W tym samym czasie Brytyjczycy zaatakowali obóz Pontiaca, ale ponieśli poważną porażkę w bitwie pod Bloody Run 31 lipca 1763. Indianie nigdy jednak nie zdobyli Detroit. W tym też okresie inne plemiona Indian atakowały brytyjskie forty i posterunki od północnej części stanu Nowy Jork do Wirginii i zniszczyły wszystkie poza fortami Niagara i Pitt (poprzednia nazwa: Duąuesne). Nadciągające z pomocą wojska pod komendą pułkownika Henry'ego Bouąueta (1719-1765) dotarły do Fort Pitt i 6 sierpnia 1763 rozbiły grupę plemion indiań-

skich w bitwie pod Bushy Run uwalniając Fort Pitt. Wiosną 1764 Brytyjczycy wysłali dwie armie na tereny zamieszkane przez Indian. Pomiąć wystąpił z propozycją pokoju dopiero w 1766, zawarł wówczas traktat pokojowy i uzyskał przebaczenie. PONTYJSKA WOJNA CEZARA 47 p.n.e. Po

śmierci Mitrydatesa VI Wielkiego, króla Pontu (ok. 132-63) (patrz MITRYDATESA WOJNY), Pompejusz Wielki (106-48), wódz rzymski na wschodzie, uznał Farnacesa II (wzmian. 63-47), syna Mitrydatesa, władcą królestwa bosporańskiego (Bosporus Cimmerius, na Krymie). W czasie walk zwolenników Pompejusza przeciw Juliuszowi Cezarowi (100-44) w wielkiej RZYMSKIEJ WOJNIE DOMOWEJ Farnaces skorzystał z okazji i utworzył na nowo królestwo Pontu oraz powiększył jego terytorium, dokonując podbojów w Azji Mniejszej. Wówczas Cezar, pozostawiwszy spacyfikowany Egipt w rękach Kleopatry (69-30), wyruszył z armią na północ, poprzez Syrię do Azji Mniejszej. W maju 47 w bitwie pod Zelą w Poncie przeważające siły Cezara z łatwością pokonały Farnacesa i jego armię. Cezar wysłał do Rzymu słynną wiadomość: „Veni, vidi, vici" („Przybyłem, zobaczyłem, zwyciężyłem"). Obszar Pontu został podzielony na mniejsze królestwa, a górskie twierdze zburzone. PORTO, REWOLUCJA W PORTO 1820. Po

pokonaniu Francji w wojnie na PÓŁWYSPIE IBERYJSKIM, stanowiącej ważną fazę NAPOLEOŃSKICH WOJEN, rządy w Portugalii sprawował ustanowiony przez Brytyjczyków regent. Król Portugalii Jan VI (1769-1826) pozostawał nadal w Brazylii, dokąd uciekł w czasie wojny i gdzie założył dwór. Obawiając się wzrostu wpływów portugalskich jakobinów (skrajni radykałowie polityczni), marszałek brytyjski William Carr Beresford (1768-1854), dowódca wojsk portugalskich, przekonany, że król mógłby przeszkodzić w wybuchu rewolucji w Portugalii, udał się do Brazylii, by namówić

398

Jana do powrotu. W czasie nieobecności Beresforda, pod wpływem HISZPAŃSKIEJ WOJNY DOMOWEJ 1820-1823 liberałowie nasilili działania. 24 sierpnia 1820 członkowie Klubu Jakobinów w Porto (Portugalia) wspólnie z wysokimi rangą oficerami armii pragnącymi pozbyć się Beresforda, przeprowadzili zamach stanu. Dwaj pułkownicy wraz z żołnierzami przejęli władzę i obwieścili powołanie junty narodowej; salwa zakończyła „rewolucję". W stolicy, Lizbonie, zamieszki wybuchły 15 września 1820, junta obaliła panującego regenta i zwołała posiedzenie Kortezów (zgromadzenie ustawodawcze). Wypędzono wojskowego rezydenta Wielkiej Brytanii, a Beresford wrócił do Anglii. W 1821 Jan przybył do Portugalii jako monarcha konstytucyjny. Patrz także BRAZYLIJSKA WOJNA o NIEPODLEGŁOŚĆ 1822-1825; PORTUGALSKA WOJNA DOMOWA1823-1824. PORTUGALII l MOGOŁÓW WOJNA 1631-1632. Hugli (Hooghly), miasto w delcie Gangesu i Brahmaputry, założone przez Portugalczyków w 1537, stało się wkrótce największym portugalskim portem w Zatoce Bengalskiej, we wschodniej części Indii. Sukces stał się również przyczyną jego upadku. Portugalczycy mieli monopol handlu solą, kontrolowali większość bengalskiego handlu, nałożyli cło na tytoń, którym nie chcieli się dzielić z Mogołami. Gniew tubylców budziła także portugalska praktyka uprowadzania i sprzedaży w niewolę dzieci, zarówno hinduskich, jak i muzułmańskich. Szahdźahan (1592-1666), cesarz mogolski, zakazał tego rodzaju praktyk, a gdy zakaz nie poskutkował, rozpoczął przygotowania do zdobycia Hugli. 24 czerwca 1632 prawie 150-tysięczna armia cesarska rozpoczęła trzymiesięczne oblężenie Hugli, którego broniło 300 żołnierzy portugalskich i 700 tubylców chrześcijan. Nim miasto skapitulowało, utonęło setki mieszkańców podczas prób ucieczki łodziami i zginęło około 1000 oblegających żołnierzy; 400 ocalałych obrońców trafiło do niewoli. Zostali przewie-

zieni do Agry, stolicy Mogołów i straceni, gdyż odmówili przejścia na islam (1635). Port już nigdy nie odzyskał dawnej świetności. PORTUGALII l OMANU WOJNY W AFRYCE WSCHODNIE! 1652-1730. Usadowiwszy się na wyspie Mombasa, u wybrzeży dzisiejszej Kenii, Portugalczycy opanowali na wiele lat handel złotem i niewolnikami na wschodnim wybrzeżu Afryki. W 1652 tubylcy z Mombasy prosili sułtana Omanu na Półwyspie Arabskim, by pomógł im wypędzić Portugalczyków z wyspy. Sułtan wysłał flotę, która zdobyła znajdującą się w posiadaniu Portugalczyków wyspę Zanzibar na południu od Mombasy; był to początek bardzo długiej walki między Arabami z Omanu a Portugalczykami o panowanie nad wybrzeżem Wschodniej Afryki, o jego bogactwa i dochodowy handel niewolnikami. W 1687 były król Paty (wyspa u wybrzeży Kenii) zwrócił się do Portugalczyków o pomoc w odzyskaniu królestwa, zdobytego przez Oman. Gdy flota portugalska dopłynęła do Paty, okazało się, że znajduje się tam znacznie silniejsza flota Omanu, wobec czego Portugalczycy musieli wycofać się na południe. W 1696 flota Omanu wpłynęła do głównego portu Mombasy i rozpoczęła oblężenie twierdzy Fort Jesus. Po trzech latach oblężenia Portugalczycy kapitulowali; do tego czasu utracili wszystkie nadbrzeżne ośrodki handlowe na północ od przylądka Delgado. W 1727 zbuntował się arabski garnizon w Fort Jesus, a król z Pata prosił Portugalczyków o pomoc w pozbyciu się Arabów z Omanu; tym razem jednak Oman zajęty wewnętrznymi niepokojami, nie mógł wysłać odsieczy. Portugalczycy prawie bez walki odzyskali Mombasę i Patę i ponownie założyli na Zanzibarze ośrodek handlu niewolnikami. W krótkim czasie wybuchły nieporozumienia między Portugalczykami a tubylcami, którzy obiegli garnizon portugalski; głód zmusił Portugalczyków do kapitulacji. Do 1730 Portugalczyków wyparto z Zanzibaru, Mombasy i Paty; przenieśli

399

się do kolonii w Goa w Indiach Zachodnich lub do Portugalskiej Afryki Wschodniej (Mozambik). PORTUGALSKA WOJNA DOMOWA 1449.

W 1446 królem Portugalii został Alfons V (1432-1481), który poślubił córkę swego wuja, byłego regenta Piotra (zm. 1449), księcia Coimbry. Brat Alfonsa, mający tytuł księcia Bragangy, usiłował zrazić króla do Piotra, który, świadomy uczuć władcy, oddalił się do Coimbry. Wysuwane nadal oskarżenia w stosunku do Piotra sprawiły, że Alfons zażądał, by Piotr rozwiązał swoją armię. Piotr odmówił, wówczas wyruszył przeciw niemu książę Braganęy. Stronnicy Piotra rozbili wojska księcia pod Penellą. Alfons zebrał 30 tysięcy żołnierzy i zwyciężył Piotra 21 maja 1449 w bitwie nad rzeką Alfarrobeira. Piotr poległ; jego śmierć zakończyła wojnę. PORTUGALSKA WOJNA DOMOWA 1481-1483. Po uzyskaniu korony portugalskiej król Jan II (1455-1495) usiłował ograniczyć rosnącą potęgę magnaterii, dopuszczającej się nadużyć politycznych i finansowych. Kortezy (zgromadzenie ustawodawcze), zwołane do Evory w 1481, nałożyły na magnaterię ograniczenia i wprowadziły przysięgę na wierność. Niezadowolenie z postanowień Kortezów znalazło ujście w spiskach i buntach magnatów, które król krwawo zdławił. Jan osobiście zabił w pałacu dwóch zbuntowanych kuzynów. Bezlitosne represje w stosunku do arystokracji nie odebrały Janowi nieograniczonego poparcia, jakim darzyli go portugalscy chłopi i klasa średnia. PORTUGALSKA WOJNA DOMOWA 1823-1824. W czasie tworzenia demokratycznej konstytucji portugalscy rojaliści wzniecili dwa nieudane powstania mające na celu przywrócenie monarchii absolutnej; pierwsze wybuchło w Vila Real, drugie - w Vila Franca de Xira. To ostatnie popierał Dom Miguel (1802-1866), trzeci syn króla Por-

tugalii Jana VI (1769-1826). 30 kwietnia 1824 Dom Miguel i zwolennicy absolutyzmu wystąpili przeciw rządowi i ruszyli na Lizbonę, gdzie żołnierze tamtejszego garnizonu obwołali Miguela królem; poczynania Dom Miguela poparła jego matka, królowa Portugalii. Pod zarzutem rzekomego spisku przeciw rodzinie królewskiej aresztowano szefa policji w Lizbonie i inne osobistości. Umiarkowani doradcy króla uciekli w popłochu, a król Jan został sam w pałacu Bemposta. Miguel obsadził stanowiska oficerskie w armii swoimi stronnikami. Społeczeństwo portugalskie oburzone takim samowolnym traktowaniem króla Jana zwróciło się przeciw Dom Miguelowi, który musiał prosić ojca o przebaczenie. Z pomocą korpusu dyplomatycznego Jan zdołał odzyskać władzę, a aresztowany Miguel skazany został na wygnanie do Wiednia. Król podpisał konstytucję przywracającą Kortezy (zgromadzenie ustawodawcze). W 1825 Jan zgodził się na niepodległość Brazylii; następcą tronu Brazylii i Portugalii został jego syn Piotr I (1798-1834), cesarz Brazylii (patrz BRAZYLIJSKA WOJNA o NIEPODLEGŁOŚĆ 1822-1825). Patrz także PORTO REWOLUCJA w PORTO 1820. PORTUGALSKA WOJNA DOMOWA 1826-1827. Po śmierci króla Portugalii Jana VI królem został jego syn, cesarz Brazylii Piotr I (1798-1834), który panował w Portugalii jako Piotr IV (patrz PORTUGALSKA WOJNA DOMOWA 1823-1824). Ku zadowoleniu liberałów król ustanowił konstytucję (opartą na brytyjskim systemie parlamentarnym), pozostał jednak w Brazylii zrzekając się tronu portugalskiego na korzyść małoletniej córki Marii da Gloria (1819-1853); warunkiem objęcia przez nią tronu było małżeństwo z młodszym bratem cesarza, Dom Miguelem (1802-1866), który zobowiązany został do uznania konstytucyjnego rządu. Doszło do wojny domowej między zwolennikami absolutyzmu, stronnikami Miguela, zwanymi miguelistami, którzy opanowali Lizbonę, a konstytucjonalistami wspierany-

400

mi przez generała Jana Carlosa de Oliveirę e Daun Saldanha (1791-1876). W styczniu 1827 w Lizbonie wylądowało 5000 żołnierzy angielskich, którzy pomogli pokonać stronników Miguela. Anglicy opuścili Portugalię, gdy Miguel przyjął konstytucję ustanowioną przez Piotra (wcześniej poślubił Marię per procura, małżeństwo nie zostało spełnione) i został regentem. Patrz także MIGUELISTÓW WOJNY 1828-1834.

PORTUGALSKIE KAMPANIE PRZECIW DIU 1509-1547. Portugalia chcąc zapewnić sobie monopol na handel korzeniami z Indii Wschodnich musiała odebrać egipskim muzułmanom panowanie na Morzu Arabskim. Równolegle z zakładaniem twierdz i punktów handlowych w Indiach (patrz PORTUGALSKIE PODBOJE w INDIACH i INDIACH WSCHODNICH 1500-1545) w 1509 Portugalczycy rozpoczęli działania wojenne przeciw muzułmanom, atakując i zatapiając statki egipskie u wybrzeży wyspy Diu, należącej do muzułmańskiego państwa Gudżarat w Indiach. W 1531 Portugalczycy podjęli działania mające na celu zdobycie Diu, które podbiło miasta portowe na zachodnim wybrzeżu Indii, w tym Goa. Diu bronili Egipcjanie oraz żołnierze z Gudżaratu. W 1533 Portugalczycy zdobyli wyspę, która ponad cztery wieki była ich kolonią. Wojska Gudżaratu oblegały Diu w 1538, jednakże bez powodzenia. Diu wraz z Goa i Damanem (zdobyty w 1538) stały się trzema ufortyfikowanymi ośrodkami portugalskiego handlu, które zdominowały wschodni kraniec Morza Arabskiego. Władza portugalska początkowo była słaba; w latach 1546-1547 Gudżarat oblegał Diu i stworzył tak poważne zagrożenie, że portugalski wicekról w Goa musiał przysłać wojska na odsiecz. Diu, Daman i Goa pozostały w posiadaniu Portugalii do 1961, później przejęły je Indie. PORTUGALSKIE PODBOJE W INDIACH l INDIACH WSCHODNICH 1500-1545. Wyprawa portugalska Vasco da Gamy (1469?-1524) w 1498 dotarła do Kalikaty (Kożikode) na

Wybrzeżu Malabarskim w Indiach. Po trzech miesiącach odpłynęła do kraju z ładowniami pełnymi korzeni. Portugalczycy byli przekonani, że Indie otwierają dla Portugalii możliwości krzewienia chrześcijaństwa, nabywania cennych korzeni i przełamania monopolu handlowego muzułmanów z wschodniej części Morza Śródziemnego, których Portugalczycy darzyli nienawiścią za ataki na świat chrześcijański. Ta wyprawa w 1498 stała się bodźcem do stworzenia niezwykłego portugalskiego imperium - łańcucha twierdz i placówek handlowych od Indii Wschodnich do Morza Arabskiego, bronionego przez silnie uzbrojoną flotę. Nie myślano o koloniach; zakładanie kolonii zaczęło się dopiero w 1557 po nabyciu Makau na chińskim wybrzeżu. Aby udowodnić życzliwym radżom i wrogim sułtanom wyższość chrześcijańskich kupców, aż do 1505 butne ekspedycje odpływając z ładowniami pełnymi korzeni strzelały z armat. W 1505 przybył do Indii pierwszy wicekról portugalski, Francisco Almeida (ok. 1450-1510), następnym od 1509 do 1515 był Alfonso de Albuąuerąue (1453-1515), który opracował plan stworzenia imperium portugalskiego na tamtych obszarach. Portugalczycy zbudowali twierdze w Kalikacie, Koczinie i Kannanurze w Indiach, na Sokotrze (wyspa u wybrzeża południowej części Jemenu) oraz na wybrzeżu wschodniej Afryki. W 1509 rozbili egipską flotę u wybrzeża Diu (wyspa indyjska) (patrz PORTUGALSKIE KAMPANIE PRZECIW Diu 1509-154?). Po dwóch wyprawach wojennych Portugalczycy odebrali Goa na Wybrzeżu Malabarskim szyickiemu szachowi Bidźapuru, władcy Widżajanagaru; w 1511 Albuąuerąue rozpoczął podbój obszarów uprawy korzeni w Indiach Wschodnich od zdobycia Malakki (Malezja). W 1516 padł Aczin i Pasai, Ternate i Tidor w 1521, a Makasar w 1545. Do tego czasu Portugalczycy stoczyli już cztery wojny z Kalikatem (1505, 1509, 1510 i 1525-1526); w 1520 po zwycięskiej wojnie zdobyli Czaul, opanowali Bombaj (1534), podbili Diu (1533) i Daman (1538). Bardzo wrogo nastawieni do muzułmanów,

401

a przyjaźnie ustosunkowani do Hindusów, skłonni do zawierania mieszanych małżeństw hindusko-portugalskich, Portugalczycy w ciągu niespełna pół wieku zdobyli monopol na handel korzeniami i stworzyli jedno z największych imperiów handlowych w historii. Patrz także WIDŻAJANAGARU WOJNY 1509-1555. PORTUGALSKIE WOJNY PRZECIW TERNATE 1550-1588. W XVI w. Portugalia była przodującą potęgą morską, posiadała porty i traktorie handlowe na całym świecie. Kilka z nich znajdowało się na wyspach archipelagu Moluków w Indiach Wschodnich, gdzie Portugalczycy mieli monopol na lukratywny handel korzeniami. Na jednej z wysp moluckich, Ternate, skupiła się uprawa goździków. Za zgodą panującego tam sułtana muzułmańskiego, Hajruna (zm. 1570), Portugalczycy zbudowali twierdzę (1522) i przekształcili wyspę w główny ośrodek uprawy goździków. Niebawem gwałty marynarzy i zarządców portugalskich zmieniły nastawienie sułtana, wybuchła wojna. W 1565 nad chrześcijańskimi osadnikami zawisła poważna groźba; uratowała ich flota, która przypłynęła z Goa w Indiach. Przywrócono pokój, ale po kilku latach doszło do wzrostu napięcia, gdyż okazało się, że Portugalczycy zatrzymują więcej zysków z handlu korzeniami, niż to przewidywało porozumienie z sułtanem Ternate. W celu uniknięcia rozlewu krwi sułtan przysiągł na Koran, a portugalski wicekról na Biblię, że zachowają pokój, ale już następnego dnia w czasie wizyty w twierdzy Hajrun został zamordowany. Syn i następca, Baabullah poprzysiągł zemstę i rozpoczął oblężenie twierdzy; zdobył ją po czterech latach, w 1574, i wyciął w pień cały portugalski garnizon. Pięć lat później angielski korsarz Francis Drakę (1540P-1596) przybył na Ternate, został dobrze przyjęty przez sułtana i odpłynął z 5 tonami goździków. W 1581 Portugalczyków znowu wypędzono. Zjednoczone rok wcześniej królestwa Hiszpanii i Portugalii wspólnymi siłami odzyskały Ternate, ale porażka HISZPAŃSKIEJ ARMADY u wybrzeży Anglii w 1588 zakończy-

la panowanie Hiszpanii na morzach, po czym Portugalczyków i Hiszpanów znowu wypędzono z Ternate. PORTUGALSKI PODBÓJ CEUTY 1415. Gdy

sułtan Maurów walczył z buntem w Maghrebie (część Maroka, Algierii i Tunezji), Ceuta, ufortyfikowane miasto portowe w Afryce Północnej nad Cieśniną Gibraltarską, pozostała bez obrony. Chcąc pozyskać uznanie papieża i króla Kastylii, król Portugalii Jan I (1357-1433) zorganizował wyprawę przeciwko Ceucie, traktując ją jako krucjatę. Król wziął na wyprawę synów, między nimi także księcia Henryka (1394-1460), nazwanego później Żeglarzem, pragnął bowiem, by nabrali doświadczenia w bitwie. Flota odpłynęła z Lizbony 25 lipca 1415. Okręty zakotwiczyły najpierw w Tarifie, a potem ruszyły do Ceuty, która oparła się pierwszemu szturmowi. Mieszkańcy miasta wystawili świece w oknach, by sprawić wrażenie, że jest ich znacznie więcej niż w rzeczywistości. Na pomoc Ceucie przybyły plemiona górskie, mimo to drugi szturm portugalski doprowadził do zdobycia miasta (24 sierpnia 1415). Był to początek ekspansji Portugalii na kontynencie afrykańskim. Niewielki oddział portugalski pozostawiony w Ceucie odparł wielokrotne ataki podejmowane w ciągu następnych trzech lat, zwłaszcza przez Maurów z Grenady. PORTUGALSKI PRZEWRÓT 1640 (przewrót l grudnia). Ucisk hiszpański w Portugalii i hiszpańskie tendencje unifikacyjne doprowadziły do zawiązania spisku; uzyskał on poparcie Jana (1605-1656), księcia Bragangy. l grudnia 1640 doszło do powstania w Lizbonie. Spiskowcy zaatakowali pałac królewski. Ofiarowano portugalską koronę Janowi, księciu Braganęy, który ją przyjął; 15 grudnia 1640 został królem Janem V. PORTUGALSKO-HISZPAŃSKIE

WOJNY.

Patrz HlSZPAŃSKO-PORTUGALSKIE WOJNY.

PORTUGALSKO-HOLENDERSKIE WOJNY W INDIACH WSCHODNICH 1601-1641. Na

402

początku XVII w. Holendrzy zyskali przewagę w Indiach Wschodnich (Archipelag Malajski wraz z Indochinami i Indiami) i zaczęli usuwać Portugalczyków z tych obszarów, na których osiedlili się przed stoma laty. W 1602 wielka portugalska flota wojenna została pobita przez Holendrów u wybrzeży Wysp Banda (wschodnia część Indonezji). Położona dalej na północ wyspa Ambon, zajmowana dotychczas przez Portugalię, została w 1605 zdobyta przez Holendrów. Później zmusili oni Portugalię do zawarcia 12-letniego zawieszenia broni. W 1619 Holendrzy zdobyli i zrównali z ziemią Dżakartę na Jawie i zbudowali w pobliżu warowne miasto Batawia, które było główną siedzibą holenderskiej Kompanii Wschodnioindyjskiej. Właśnie stamtąd holenderskie statki wyruszały przeciw Portugalczykom, a także przeciw Anglikom i tubylczym władcom. Holendrzy stopniowo opanowywali zyskowny handel korzeniami na Ambonie, Bandach, Temacie, Cejlonie i Jawie, zakładali tam i na innych wyspach wschodnioindyjskich placówki handlowe lub faktorie. Prowadzili działania wojenne na obsxarach sięgających portugalskich Indii. Holendrzy najechali i zdobyli w 1640 największy port i ośrodek handlu korzeniami na Cejlonie, Point de Galie (Galia), od 1507 pod panowaniem Portugalii. Tego samego roku obiegli również zajmowane przez Portugalczyków miasto portowe Malakka (patrz MALARKI OBLĘŻENIE 1640-1641). Po upadku miasta w 1641 Holendrzy zostali nowymi panami Indii Wschodnich, a handlowe imperium portugalskie legło w gruzach. Patrz także AMBOŃSKA MASAKRA 1023. PORTUGALSKO-KASTYLIJSKA WOJNA 1140.

Poprowadziwszy Portugalczyków do zwycięstwa nad Maurami (muzułmanie) w bitw : pod Ouriąue (miejsce niepewne, ale piawdopodobnie nie jest to dzisiejsze Ouriąue w południowej Portugalii), hrabia Alfons Henryk (1112-1185) ogłosił swą niezależność od kuzyna, króla Kastylii i Leonu Alfonsa VII (zm. 1157) i został koronowany

na pierwszego króla Portugalii (1139). Dochodził następnie swych praw po matce do ziem w południowej Galicji (północno-zachodnia część Hiszpanii); w odpowiedzi król hiszpański zebrał armię i najechał terytorium Portugalii w 1140. Alfons Henryk i Alfons VII spotkali się i postanowili, że spór rozstrzygnie turniej rycerski w Val-de-Vez. Rycerze portugalscy odnieśli zwycięstwo w symbolicznej walce turniejowej, ziemie przeszły na własność Portugalii, Alfons Henryk został niechętnie uznany za króla Portugalii. Alfons VII uznał formalnie jego koronę w porozumieniu pokojowym z Zamory w 1143. PORTUGALSKO-KASTYLIJSKIE WOJNY 1369-1388. W czasie STULETNIEJ WOJNY król Portugalii Piotr I Okrutny (1320-1367) wdał się w spór z hrabią Henrykiem Trastamarą (1333-1379) o prawa do tronu kastylijskiego. Po zamordowaniu Piotra królem Portugalii został jego syn Ferdynand I Przystojny (1345-1383), który przyjął także proponowane mu zwierzchnictwo nad kilkoma miastami kastylijskimi. W 1369 tron Kastylii (i Leonu) objął hrabia Henryk jako król Henryk II i niezwłocznie podjął wyprawę do Portugalii. Ferdynand musiał przyjąć warunki pokoju z Alcoutin (1371), na mocy którego zrzekł się praw do Kastylii, obiecał również poślubić córkę Henryka. Jednak Ferdynand darzył uczuciem zamężną Eleonorę Teles (zm. 1386), portugalską arystokratkę (później doprowadził do anulowania jej małżeństwa; po ślubie Eleonora została królową). W 1372 Henryk ponownie zaatakował Portugalię, obiegł Lizbonę, zmusił Ferdynanda do oddania kilku twierdz i zerwania sojuszu z Janem z Gandawy (1340-1399), angielskim księciem Lancaster, który rościł pretensje do kastylijskiego tronu, wynikające z jego małżeństwa ze starszą córką Piotra I. Po śmierci Henryka Ferdynand odnowił sojusz z Anglią, której wojska wzięły w 1381 udział w najeździe Portugalii na Kastylię. Ferdynand poniósł klęskę w tej wojnie, zawarł pokój (sierpień

403

1382) i z niechęcią oddał rękę córki i następczyni tronu, Beatrice, kastylijskiemu królowi Janowi I (1358-1390). Według kontraktu małżeńskiego rządy w Portugalii po śmierci Ferdynanda miała sprawować wdowa po nim Eleonora jako regentka, do czasu, aż Beatrice urodzi dziecko. Ferdynand nie cieszył się sympatią poddanych; po jego śmierci Portugalczycy nie uznali praw Kastylii do portugalskiego tronu i obwołali nieślubnego syna Piotra I, Jana (1357-1433), wielkiego mistrza zakonu rycerskiego Aviz, „obrońcą królestwa". Regentka królowa Eleonora została wypędzona z Lizbony; uciekła do Santarem, gdzie w 1384 przyszły jej z pomocą wojska Jana I Kastylijskiego (królową niebawem posłano do klasztoru). Oblężenie Lizbony przez Hiszpanów nie powiodło się z powodu zarazy; Jan z wojskiem wrócił do Hiszpanii. 6 kwietnia 1385 portugalskie Kortezy (zgromadzenie ustawodawcze) w Coimbrze obwołały Jana z Aviz królem. Jan natychmiast podjął wyprawę przeciw obszarom, które nie uznały jego praw do tronu. Stało się to przyczyną powrotu Jana z Kastylii na czele żołnierzy hiszpańskich i żołnierzy sojuszniczej Francji. W bitwie pod Aljubarrotą, w pobliżu Lizbony, liczniejsza armia portugalska wspomagana przez angielskich łuczników zwyciężyła wojska hiszpańsko-francuskie, które wycofały się potem z Portugalii; niepodległość kraju została ostatecznie zapewniona. W 1386 Portugalia i Anglia podpisały traktat w Windsorze, który ustanawiał wieczny sojusz między tymi krajami. Jan z Gandawy wysuwał nadal pretensje do tronu kastylijskiego i z pomocą Portugalczyków najechał, bez powodzenia, Kastylię (1387); zawarł pokój w Bayonne (Francja); w 1388 zrezygnował z praw do Kastylii w zamian za rekompensatę finansową. Portugalsko-kastylijskie zawieszenie broni w 1387 zostało przedłużone aż do zawarcia oficjalnego traktatu pokojowego w 1411. PORTUGALSKO-MAROKAŃSKA WOJNA 1458-1471. Po upadku KONSTANTYNOPOLA (1453) Europa drżała przed Tur-

kami osmańskimi. Przejawem tego strachu było porozumienie między portugalskim królem Alfonsem V Afrykańskim (1432-1481) i królem Kastylii Henrykiem I (1425-1474) w sprawie krucjaty przeciw muzułmanom. Henryk miał podbić państwo Maurów w Hiszpanii, a Alfons - teren obecnego Maroka. W 1458 Alfons przepłynął z 25 tysiącami żołnierzy Cieśninę Gibraltarską. Zamierzał zburzyć Tanger, muzułmańską twierdzę, przekonano go jednak, by pomaszerował w głąb lądu i obiegł miasto Alcazarquivir (Kasr el-Kebir). Miasto zostało zdobyte przez portugalskich najeźdźców. W 1464 Alfons rozpoczął w końcu atak na Tanger, główny port muzułmański w Maroku, ale poniósł klęskę; sam król ledwie uszedł z życiem i przez parę lat obawiał się wyruszyć z następną wyprawą wojenną. W 1468 Portugalczycy zdobyli i zburzyli muzułmańskie miasto Anfa (Casablanca) nad Oceanem Atlantyckim. Trzy lata później Alfons na czele 30-tysięcznego wojska, ruszył na Tanger, dokonując po drodze pogromu muzułmanów. Przerażeni mieszkańcy Tangeru opuścili miasto, zajęte następnie przez Portugalczyków. Patrz także HlSZPAŃSKO-MUZUŁMAŃSKA WOJNA 1481-1492.

PORTUGALSKO-MAROKAŃSKA WOJNA 1578. Król Portugalii Sebastian (1554-1578), wychowanek jezuitów, dążył do zorganizowania wielkiej krucjaty przeciw niewiernym zamieszkującym tereny obecnego Maroka. Mimo przestróg papieża Grzegorza XIII (1502-1585) i króla Hiszpanii Filipa II (1527-1598) Sebastian zebrał armię złożoną z 25 tysięcy żołnierzy, częściowo cudzoziemców. Wyprawa wyruszyła w czerwcu 1578; jej celem było poparcie pretendenta do tronu w Fezie (Maroko). Wojsko pomaszerowało do Alcazarquivir (Kasr el-Kebir), gdzie znacznie liczniejsze oddziały króla Fezu czekały już na pozbawionych żywności i osłabionych upałem przeciwników. 4 sierpnia 1578 doszło do tzw. bitwy trzech króli; armia portugalska pod nieudolnym dowództwem Sebastiana, któremu towarzyszył mu-

404

zułmański pretendent, poniosia klęskę. Na polu walki zginęli król Fezu, Sebastian i pretendent do tronu; poległo około ośmiu tysięcy żołnierzy Sebastiana, a około 15 tysięcy dostało się do niewoli, reszcie udało się uciec. Portugalia wykupiła z niewoli szlachtę za olbrzymią sumę, co niemal doprowadziło do bankructwa państwa; w kraju utrzymywały się pogłoski, że Sebastian nie zginął, co spowodowało powstanie ruchu znanego jako sebastianizm (mesjanistyczne przekonanie, że król wróci i pomoże Portugalczykom pozbyć się hiszpańskiej dominacji). Patrz także HISZPAŃSKO-PORTUGALSKA WOJNA 1580-1589.

POTTAWATOMIE, MASAKRA W POTTAWATOMIE 1856. WOJNĘ SECESYJNĄ poprzedziły w połowie lat pięćdziesiątych XIX w. walki na terenie Kansas między zwolennikami i przeciwnikami niewolnictwa (patrz WAKARUSA, WOJNA NAD RZEKĄ WAKARUSA 1855). 21 maja 1856 grupa zwolenników niewolnictwa zwanych „bandyci z pogranicza", banda uzbrojonych zbirów z Missouri, napadła na miasto Lawrence w Kansas i spaliła lub zniszczyła zabudowania będące własnością zwolenników „wolnej ziemi" (przeciwników niewolnictwa na terenach zachodnich). Fanatyczny amerykański abolicjonista, John Brown (1800-1859), który przybył do Osawatomie w Kansas w 1855, by przyłączyć się do synów i pomóc im w zwalczaniu niewolnictwa, oburzony „spustoszeniem LawrenceY' postanowił wziąć odwet. W nocy 24-25 maja 1856 Brown i sześciu stronników, w tym jego czterej synowie, wyciągnęli pięciu mężczyzn z domów w Pottawatomie Greek (hrabstwo Franklin), osadzie opowiadającej się za niewolnictwem i po kolei zarąbali ich na śmierć. Masakra przyczyniła się w dużym stopniu do rozpalenia walk w przygranicznej wojnie partyzanckiej w „krwawiącym Kansasie". W końcu wkroczyły do akcji wojska federalne i skończyły z rozlewem krwi i bezprawiem; nim Kansas przystąpił do Unii jako wolny (bez niewolnictwa) stan

(1861), w starciach zginęło ponad 200 osób. Patrz BROWNA NAPAD NA HARPERS FERRY 1859. POWHATAN FEDERACJI WOJNA 1622-1644. Anglicy, którzy przeżyli masakrę w JAMESTOWN, zaprosili wodzów indiańskich z federacji Powhatana (ok. 30 plemion algonkińskiej rodziny językowej z zachodniej części Wirginii, zjednoczonych wcześniej przez wodza Powhatana [1550P-1618]) na rzekomą konferencję pokojową i podczas spotkania zaatakowali Indian. Wódz Openkanano (zm. 1644) i inni zdołali się uratować i rozpoczęli walkę przeciw białym kolonistom. Osadnicy, którzy postanowili zgnieść federację, przez 14 lat organizowali po trzy wyprawy rocznie. Przerwane już działania wznowili Indianie niespodziewanym atakiem w 1641, potem nastąpiła znowu cisza i na koniec atak Indian w 1644, w którym zginęło około 500 białych. Anglicy wspierani teraz przez zaprzyjaźnionych, nawróconych na chrześcijaństwo Indian zdołali rozbić federację Powhatana (Openkanano został pojmany i zamordowany). Koloniści zawarli potem pokój z każdym plemieniem oddzielnie. POWSTANIE LISTOPADOWE 1830-1831. Po

trzecim rozbiorze Polski (patrz INSUREKCJA KOŚCIUSZKOWSKA 1794) działania administracji rosyjskiej sprawującej rządy w Polsce - upokorzenia i pozbawianie praw i swobód - oburzały polskich poddanych i budziły w nich pragnienie walki o niepodległość. Polscy żołnierze zawiązali tajny związek, sprzysiężenie Wysockiego i natchnieni FRANCUSKĄ REWOLUCJĄ 1830 snuli plany spisku, którego celem było obalenie władzy rosyjskiej. Pewni pomocy z Francji, wykładowcy Szkoły Podchorążych w War szawie, obawiając się, że na ich miejsce mianowani zostaną Rosjanie, 29 listopada 1830 rozpoczęli powstanie od ataku na rosyjską kawalerię i warszawską rezydencję wielkiego księcia. Oddziały polskie, miesz kańcy Warszawy i więźniowie dołączyli do

405

powstańców, ale jednocześnie miasto ogarniała stopniowo anarchia i gwałty. Wielki książę Konstanty (1779-1831), brat cara Mikołaja I (1796-1855), uciekł; dyktatorem obwołano generała Józefa Chłopickiego (1771-1854). Sejm 18 grudnia 1830 pod naciskiem opinii publicznej ogłosił powstanie powstaniem narodowym, 25 stycznia 1831 zaś złożył z polskiego tronu cara Mikołaja I. Car nie uznał nowych władz polskich i nakazał stłumienie powstania. 6 lutego 1831 armia rosyjska pod dowództwem Iwana Dybicza (1785-1831) wkroczyła do Królestwa Polskiego. Po bitwach pod Stoczkiem, Wawrem i Grochowem ofensywę rosyjską wstrzymano. Pod koniec marca wojska polskie przeszły do kontrofensywy, szansę sukcesu zaprzepaszczono jednak, Rosjanie wygrali decydującą bitwę pod Ostrołęką (26 maja 1831), przeszli do kontruderzenia, zdobyli Warszawę (6-7 września 1831). We wrześniu i październiku większość wojska polskiego przeszła granicę z Prusami lub Austrią i złożyła" broń. Stłumione zostało powstanie na Ukrainie i na Litwie. Duża część przywódców powstania udała się na emigrację. POWSTANIE STYCZNIOWE 1863-1864. Car

Aleksander II (1818-1881), dążąc do zjednania sobie Polaków, wprowadził liberalne reformy w szkolnictwie, administracji i sprawach dotyczących wyznań, ale jego zarządca swoim dyktatorskim postępowaniem w 1861 sprowokował zarówno radykalną młodzież, jak i umiarkowaną szlachtę do demonstracji na rzecz uzyskania niepodległości. W rok później car mianował na namiestnika Królestwa Polskiego swego brata Konstantego (1827-1892) i zgodził się na wybory lokalne. Polaków nie zadowoliły jednak te pociągnięcia, dokonano nawet zamachu na życie Konstantego. Gdy autokratyczny gubernator zarządził pobór do rosyjskiego wojska (branka), wielu młodych zbiegło do lasu i utworzyło rewolucyjne stowarzyszenie, którego celem było obalenie rządu. Otwarte powstanie wybuchło 22 stycznia 1863, roz-

przestrzeniając się szybko na cały kraj oraz Litwę. Oddziały źle uzbrojonej i niedoświadczonej młodzieży prawie przez dwa lata prowadziły walkę partyzancką przeciw wojskom rosyjskim. Ogółem w powstaniu stoczono 1229 bitew i potyczek. Wysiłki dyplomatyczne Wielkiej Brytanii, Francji i Austrii, mające doprowadzić do zakończenia walk, nie dały oczekiwanych rezultatów, natomiast sprowokowały nasilenie nacjonalizmu w Rosji. Polscy powstańcy utworzyli w Warszawie i na Litwie tajny rząd; jednak bez pomocy wojskowej obiecanej przez cesarza Francji Napoleona III (1808-1873), niezadowolonego z pomocy udzielonej Rosji przez Prusy, w maju 1864 powstanie ostatecznie upadło. Rosjanie zabili lub skazali na zesłanie uczestników powstania i skonfiskowali ich majątki. Polska utraciła wszelkie prawa samorządowe i została przekształcona w prowincję rosyjskiego imperium; językiem obowiązkowym w urzędach i szkołach stał się język rosyjski. PÓŁNOCNA WOJNA PIERWSZA 1655-1660.

Król Szwecji Karol X (1622-1660) dążył do opanowania pobrzeży bałtyckich Rzeczypospolitej (patrz POLSKO-SZWEDZKA WOJNA o INFLANTY DRUGA 1617-1629). Najechał Polskę prowadzącą wojnę z Rosją (patrz ROSYJSKO-POLSKA WOJNA 1654-1656; ROSYJSKO-

-SZWEDZKA WOJNA 1656-1658). Zwyciężył w kilku bitwach i opanował znaczną część Polski oraz Żmudzi. Poddała mu się i przeszła na jego stronę większość wojska polskiego. Król polski Jan Kazimierz (1609-1672) uszedł na austriacki Śląsk. Obroniła się tylko Jasna Góra pod Częstochową. Przyśpieszyło to wybuch powstania narodowego w końcu 1655, wzięło w nim udział wojsko. Jan Kazimierz powrócił do kraju. W lutym 1656 Karol Gustaw wyruszył w kierunku Lwowa, by zdławić powstanie. Wojna partyzancka prowadzona głównie przez Stefana Czarnieckiego nad Sanem doprowadziła do wyniszczenia głównej armii szwedzkiej i zmusiła Karola Gustawa do odwrotu. Polacy obiegli i zdobyli Warszawę (kwiecień

406

- czerwiec). Karol Gustaw 25 czerwca zawarł przymierze z Fryderykiem Wilhelmem (1620-1688), elektorem brandenburskim i władcą Prus Książęcych. Obaj odnieśli zwycięstwo w wielkiej bitwie pod Warszawą (28-30 lipca 1656), ale okazało się ono bezowocne. Jesienna ofensywa polska doprowadziła do odzyskania dalszej części kraju. W końcu tego roku Szwedzi zawarli przymierze z Jerzym II Rakoczym, księciem Siedmiogrodu. Jego najazd na Polskę przeprowadzony wespół ze Szwedami doprowadził do spustoszenia znacznej części kraju (1657). Tymczasem Dania sprzymierzyła się z Polską i wypowiedziała wojnę Szwecji (l czerwca). Karol Gustaw opuścił Jerzego II i rozpoczął podbój Holsztynu, Szlezwiku i Jutlandii - posiadłości Danii. Jerzy II otoczony przez Polaków i Tatarów pod Czarnym Ostrowiem kapitulował ze swą armią (22 lipca). Fryderyk Wilhelm zerwał ze Szwedami i zawarł przymierze z Polską za cenę suwerenności Prus Książęcych (traktaty welawsko-bydgoskie, 19 września, 6 listopada). Karol Gustaw w lutym 1658 przeszedł po lodzie morze, zajął wyspę Fionię i zagroził Kopenhadze, stolicy Danii. Wymusił na Danii traktat pokojowy w Roskilde (24 lutego 1658). Niezadowolony z układu zerwał go 15 sierpnia i rozpoczął oblężenie Kopenhagi. Flota holenderska wsparta przez Duńczyków odniosła zwycięstwo w Sundzie (8 listopada) nad flotą szwedzką, która musiała zrezygnować z blokady Kopenhagi. Branderburczycy, Austriacy i Polacy wyparli Szwedów z Holsztynu i Szlezwiku i części Jutlandii, a z Bornholmu i Trondheimu wyparli ich Duńczycy i Norwegowie. Obrońcy Kopenhagi odparli szturm szwedzki w lutym 1659, po zwycięstwie Danii w bitwie pod Nyborgiem i kapitulacji armii szwedzkiej w listopadzie 1659, szwedzki rząd regencyjny, który objął władzę po śmierci Karola (zmarł na febrę przygotowując najazd na Norwegię), podpisał pokój w Oliwie w 1660. Traktatem pokojowym Polska uznawała posiadanie przez Szwecję Inflant, Dania odzyskiwała Bornholm

i Trondheim, ale traciła Skawę. Utwierdzano suwerenność Prus Książęcych. Druga, czyli wielka wojna północna 1700-1721. Gdy w 1697 królem został Karol XII (1682-1718), Szwecji zagrażali aż trzej władcy, którzy w 1700 wszczęli z nią wojnę. Król duński, Fryderyk IV (1671-1730) chciał wcielić Holsztyn-Gottorp do Danii. Król polski, August II (1670-1733), jako elektor saski, chciał zdobyć Inflanty i obiegi Rygę, największe miasto Inflant. Car Rosji, Piotr I Wielki (1672-1725), wystąpił przeciw Szwecji, aby zdobyć Ingrię i obiegł Narwę. Karol najpierw zaatakował Danię i zajął Kopenhagę, zmuszając przeciwnika do zawarcia pokoju. Potem rozbił armię rosyjską pod Narwą. Zwyciężył Sasów pod Rygą (19 lipca 1701), zajął Kurlandię i Litwę, opanował Warszawę; pobił armię sasko-polską pod Kliszowem 19 lipca 1702, po czym zajął Kraków. 2 maja 1703 Karol pobił Sasów w bitwie pod Pułtuskiem. W 1704 pod naciskiem Karola szlachta polska z ugrupowania antyaugustowskiego wybrała na .króla Stanisława Leszczyńskiego (1677-1766). 13 lutego 1706 Karol zwyciężył Sasów i Rosjan pod Wschową. Następnie wyparł Rosjan z Białorusi. We wrześniu wkroczył do Saksonii. August II zawarł pokój zrzekając się polskiego tronu na rzecz Stanisława Leszczyńskiego. We wrześniu 1707 Karol wyruszył z Saksonii, aby na czele armii liczącej 40 tysięcy żołnierzy podjąć wyprawę poprzez wschodnią część Polski i Białoruś w kierunku Rosji. Pod Hołowczynem 14 lipca 1708 zwyciężył Rosjan. Dalej jednak Rosjanie stawiali opór stosując szańce polowe i zasieki. Doznawał braku żywności. Wobec tego mając nawiązane kontakty z Iwanem Mazepą (1640?-1709), zadnieprzańskim hetmanem kozackim, przeszedł na Ukrainę. Mazepa jednak pociągnął za sobą tylko niewielką część Kozaków. W czasie srogiej zimy wymarło wielu Szwedów. 28 czerwca 1709 Karol poniósł klęskę w bitwie z Piotrem I pod Połtawą, po której z zaledwie 1800 ludźmi uszedł do Mołdawii stanowiącej lenno turec-

407

kie. W latach 1701-1710 Piotr podbił Ingrię, Inflanty, rozpoczął podbój Finlandii. Rosjanie wyparli Szwedów i Stanisława z Polski, na jej tron wrócił August. Szwecja walczyła z koalicją - Rosją, Prusami od 1715, Saksonią, Hanowerem od 1715 i Danią, która w 1709 ponownie przystąpiła do wojny. Wojska szwedzkie pobiły w 1710 Duńczyków w Skanii (południowy kraniec Szwecji) i zwyciężyły armię duńsko-saską w Meklemburgii (1713), jednak w Holsztynie wojska rosyjskie, duńskie i saskie zmusiły Szwedów do kapitulacji (1714). Karol nakłonił Turków do rozpoczęcia krótkotrwałej wojny z Rosją (patrz ROSYJSKO-TURECKA WOJNA 1710-1711). Karol w 1714 przybył do Stralsundu nad Bałtykiem. W latach 1711-1713 sprzymierzeni opanowali prawie całe Pomorze Szwedzkie. W latach 1712-1714 Rosjanie zajęli większą część Finlandii. Sojusznicy obiegli Stralsund i zdobyli go w grudniu 1715. Karol uszedł do Szwecji, najechał Norwegię (wówczas w unii z Danią), został jednak śmiertelnie postrzelony w okopach w czasie przygotowań do oblężenia Fredrikshaldu (Halden) w grudniu 1718. Po śmierci Karola armia szwedzka wróciła do kraju. Ustalono warunki pokoju; w traktatach podpisanych w Sztokholmie (1719-1720) Szwedzi w zamian za duże odszkodowanie zrzekli się księstw Bremy i Yerden na rzecz Hanoweru i przekazali Prusom Szczecin i część zachodniego Pomorza. Dania w zamian za pewną sumę zrezygnowała ze zdobytych ziem, z wyjątkiem Szlezwiku. Na mocy traktatu z Nystad (1721) Rosja zatrzymała Inflanty, Ingrię, część Karelii i wiele wysp na Bałtyku, a zrzekła się Finlandii. Rosja stała się dominującym mocarstwem Europy.

0władzę między rywalizującymi dowódcami. Kierując się zasadami Suną, w celu zjedno czenia kraju wojska Kuomintangu pod do wództwem generała Czang Kaj-szeka (1886-1975) wyruszyły w lipcu 1926 z Kan tonu, siedziby Kuomintangu, i skierowały się na północ. Do sierpnia opanowały pro wincję Junan, a do października miasta Wuzhang, Hankow, Hanyang i Nanzhang. Wiosną 1927 Kuomintang sprawował władzę nad wszystkimi prowincjami na południe od rzeki Jangcy oraz nad prowincją Honan na północy. Jedną z przyczyn powodzenia armii Kuomintangu była zasada wpojona żołnie rzom, że nie wolno grabić ludności cywilnej, stąd po raz pierwszy w historii Chin wojsko było życzliwie przyjmowane przez mieszkań ców. Ważną rolę odegrała również skuteczna propaganda. W ciągu lata pogłębił się jednak rozłam w szeregach Kuomintangu. W celu rozwiązania sporu Czang Kaj-szek zrezygno wał z dowodzenia, partia zwolniła rosyjskich doradców, usunęła komunistów i radykałów 1przeprowadziła reorganizację. Wiosną 1928 Czang Kaj-szek ponownie objął dowództwo armii i podjął ofensywę na północ. Jeden z sympatyzujących z Kuomintangiem gene rałów z północy zdobył Pekin, stolicę Chin, a drugi uciekł do Mandżurii. Zwycięstwo zjednoczyło Chiny, stolicę przeniesiono z Pekinu na południe, do Nankinu. W ten sposób zakończyła się pierwsza faza planu Sun Czong-szana: zjednoczenie kraju po przez działania militarne i rozpoczęła się druga faza: uświadamiania politycznego. Patrz także CHIŃSKA WOJNA DOMOWA

PÓŁNOCNA WYPRAWA 1926-1928.

POŁNOCNOAFRYKAŃSKIE KAMPANIE 1940-1943. W czasie ŚWIATOWEJ WOJNY II głównym celem państw Osi w Afryce Północnej było zdobycie Kanału Sueskiego, a tym samym osiągnięcie panowania na Morzu Śródziemnym; dlatego też alianci starali się utrzymać te strategicznie ważne

Po

śmierci Sun Czong-szana (Sun Yat-sena) (1866-1925), założony przez niego w południowych Chinach Kuomintang, czyli chińska Partia Narodowa, podzielił się na dwa ugrupowania - prokomunistyczne i prawicowe. W północnych Chinach trwała walka

1930-1934.

PÓŁNOCNO-ZACHODNIE POWSTANIE. Patrz RIELA POWSTANIE DRUGIE isss.

408

tereny. Większość walk toczyła się wzdłuż wybrzeży Libii i Egiptu; dużą rolę odegrały czołgi, lotnictwo oraz miny przeciwczołgowe i przeciwpiechotne. We wrześniu 1940 włoska armia wkroczyła do Egiptu, ale Brytyjczycy zdołali ją odeprzeć; do lutego 1941 Włosi zostali pokonani. Niemiecki Afrika Korps, specjalnie przeszkolony do walk na pustyni przez swego dowódcę, generała Erwina Rommla (1891-1944), znanego pod przydomkiem „Lis pustyni", wszedł do walki w marcu 1941 i wyparł Brytyjczyków z Libii z powrotem do Egiptu. Brytyjska 8. Armia zaczęła kontrofensywę w listopadzie tego samego roku i odrzuciła Niemców na zachód. W maju 1942 Niemcy i Włosi pod dowództwem Rommla jeszcze raz rozpoczęli ofensywę, rozbili Brytyjczyków w wielkiej bitwie pancernej na linii El-Ghazala-Bir Hakeim (28 maja-13 czerwca 1942) i odrzucili ich około 400 kilometrów w głąb Egiptu. Brytyjczycy umocnili swój front rozciągający się od El-Alamejn na wybrzeżu do depresji tektonicznej El-Kattara, pustynnego terenu niemożliwego do przebycia. Afrika Korps nie zdołał przełamać tej pozycji. 23 października 1942 8. Armia brytyjska przejęta przez generała Bernarda L. Montgomery'ego (1887-1976) rozpoczęła decydującą ofensywę po ciężkim bombardowaniu lotniczym i artyleryjskim niemieckich pozycji. Brytyjczycy przełamali niemieckie pozycje obronne i zmusili Rommla do rozpoczęcia jednego z najdłuższych odwrotów w historii - w kierunku zachodnim, do Tunezji. Bitwa pod El-Alamejn udaremniła Rommlowi zamiar zdobycia Kairu i Kanału Sueskiego i zaliczana jest do jednej z decydujących bitew tej wojny, wpłynęła również bardzo korzystnie na morale wojsk sojuszniczych. Po porażkach zadanych im przez wojska brytyjskie i amerykańskie w Tunezji wojska Osi w Afryce Północnej skapitulowały 12 maja 1943. PÓŁWYSPU IBERYJSKIEGO WOJNA 1808-1814. Napoleon (1760-1821) zawsze napotykał kłopoty na Półwyspie Iberyjskim,

nawet przed podjęciem przez Austrię próby uniezależnienia się w czasie NAPOLEOŃSKICH WOJEN - kłopoty te skończyły się dopiero z końcem jego panowania. Gdy Portugalia, sojusznik Wielkiej Brytanii, nie chciała uczestniczyć w blokadzie kontynentalnej (bojkot handlowy Wielkiej Brytanii narzucony przez Napoleona), Napoleon zapewnił sobie zgodę Hiszpanii na przemarsz wojsk dla uderzenia na Portugalię. Wzbudziło to powszechne niezadowolenie Hiszpanów i doprowadziło w 1808 do abdykacji króla Karola IV (1748-1819) na korzyść syna Ferdynanda VII (1784-1833), przyjętego entuzjastycznie przez naród. Napoleon zmusił jednak Ferdynanda do zwrotu korony ojcu, który następnie zrzekł się swych praw na rzecz cesarza Francuzów. Napoleon oddał koronę swemu bratu, Józefowi Bonapartemu (1768-1844), co stało się przyczyną wybuchu powstania narodowego popieranego przez Wielką Brytanię. Po porażkach pod Bailen i Vimeiro w 1808 Francuzi poddali Lizbonę. Napoleon osobiście objął dowództwo nad wojskami francuskimi i na początku 1809 był bliski zwycięstwa nad Brytyjczykami pod Coruną. Jeszcze w 1809, gdy Francja zajęta była walkami w Austrii, Anglicy pod dowództwem sir Arthura Wellesleya, lorda Wellingtona (1769-1852) powrócili, by wyprzeć Francuzów z Portugalii i wkroczyć do Hiszpanii. 28 lipca 1809 pokonali Francuzów pod Talavera, ale Francuzi otrzymali posiłki i odzyskali przewagę. Od 1811 wojska Wellingtona niepowstrzymanie odzyskiwały kolejne portugalskie twierdze przygraniczne. Doszły do Salamanki i Madrytu i do 1812 usunęły Francuzów z południowej Hiszpanii. Wellington nie zdołał zająć Burgos, ale w 1813 rozgromił Francuzów pod Vitorią i ruszył za nimi w pościg do Francji, gdzie rozpoczął oblężenie Bayonne i Bordeaux. Jego działania połączyły się z wysiłkami sojuszników na innych frontach. Wojna na Półwyspie Iberyjskim ściągnęła na jego mieszkańców okrucieństwa i zainicjowała liczne rewolucje w całej Ameryce Łacińskiej.

409

PRACERIA 1440. Pięciomiesięczny bunt francuskich książąt i magnatów wybuchł po podobnym powstaniu w Pradze (stąd nazwa) i pozostałej części Czech. STULETNIA WOJNA obniżyła autorytet francuskiego monarchy, a przydała potęgi możnowładcom, którzy niekiedy osiągali całkowitą niezależność. Karol, chcąc wzmocnić swoją władzę, zabronił zaciągania i utrzymywania prywatnych armii (co kładło kres prywatnym wojnom), na co część magnatów i książąt, łącznie z synem Karola, delfinem, późniejszym królem Ludwikiem XI (1423-1483), oraz dowódcy zaciężnych armii podnieśli bunt w Poitou w lutym 1440. Zwyciężeni tam przez armię królewską, przenieśli się pod wodzą księcia Burbon na terytoria Burbonów i tam ponieśli kolejną porażkę. Walki zakończył pokój z Cusset; uczestnicy buntu i ich przywódcy łącznie z Janem II (zm. 1476), księciem Ałencon, który walczył z Joanną d'Arc (1412-1431) w Orleanie w 1429, zostali potraktowani łagodnie. Rywalizacja między władzą monarszą a książętami zakończyła się dopiero w 1477, kiedy wojskom Ludwika udało się złamać potęgę wielkich panów, na których czele stał Karol Śmiały z Burgundii (1433-1477). Patrz także ANGIELSKO-FRANCUSKA WOJNA 1475; BURGUNDZKO-SZWAJCARSKA WOJNA 1474-1477; HUSYCKIE WOJNY; DWÓCH Róż WOJNY 1455-1485. PROCHOWY SPISEK 1605. Tajne działania podejmowane przez kraje katolickie w celu obalenia władz w Anglii (inicjowane zwykle przez Hiszpanię) stały się również bodźcem do zawiązania spisku w kraju; uczestnicy konspiracji zamierzali wysadzić parlament i zabić króla Jakuba I (1566-1625) w dniu 5 listopada 1605 (ustalony termin, w którym król miał otworzyć obrady parlamentu). Miał to być początek wielkiego powstania angielskich katolików, dążących do ustanowienia rządu, który uwolniłby ich od prześladowań. Spiskowcy z katolickich hrabstw środkowych zgromadzili w piwnicy pod Izbą Lordów 36 baryłek prochu, których pil-

nował niejaki Guy Fawkes (1570-1606). O spisku dowiedziano się z tajemniczego listu nadesłanego do jednego z lordów. List zawierał ostrzeżenie, by nie brać udziału w otwarciu obrad parlamentu, jeżeli chce się uniknąć „przerażającego wybuchu". Aresztowany w piwnicy Fawkes został poddany torturom; na mękach ujawnił nazwiska spiskowców, których wkrótce ujęto. Fawkesa powieszono, innych uczestników spisku stracono lub uwięziono. Spisek przyczynił się do uchwalenia jeszcze surowszych praw wymierzonych przeciw angielskim katolikom. PRZEDMIEŚCIE (ARRABAL), POWSTANIE NA PRZEDMIEŚCIU 814. W 805 spisek mający na celu obalenie Al-Hakama I (zm. 822), muzułmańskiego emira Kordoby (Hiszpania) z dynastii Omajjadów, zakończył się niepowodzeniem. Represje i podatki Al-Hakama budziły coraz większe niezadowolenie przeciwników emira i doprowadziły w końcu do wybuchu w marcu 814 gwałtownych zamieszek wznieconych przez mieszkańców przedmieść (arrabal) Kordoby. Straż pałacowa zwyciężyła ludzi atakujących pałac emira, a później zgładziła (przez ukrzyżowanie) trzystu notabli z przedmieść. Przedmieścia spustoszono i zburzono, a ich mieszkańców (60 tysięcy) wypędzono z Hiszpanii; część z nich osiedliła się w Fezie, w Maroku; inni zostali piratami, popłynęli do Aleksandrii w Egipcie i opanowali miasto, skąd ich w 827 wyparto, uszli na Kretę. Al-Hakam w 814, a w 837 jego następca emir Abd ar-Rahman II (788-852) okrutnie zdławili również bunty hiszpańskich chrześcijan oraz żydów w Toledo (Hiszpania). „PUCZ PIWIARNI" 1923 (monachijski pucz.) Adolf Hitler, przywódca partii nazistowskiej, kierował nieudaną próbą obalenia republikańskiego rządu Niemiec. 8 listopada 1923 w Monachium bojówkarze jego partii wdarli się na duży polityczny mityng miejscowych prawicowych polityków w jednej z piwiarni i wymusili na bawarskich przy-

410

wódcach deklarację lojalności wobec nazistów. Głównym uczestnikom spotkania udało się jednak zbiec i zmobilizować wojsko przeciwko zamachowcom. Hilter uciekł, gdy uświadomił sobie, że nie zyska poparcia armii, ale został wkrótce aresztowany. W czasie dziewięciomiesięcznego pobytu w więzieniu, w twierdzy Landsberg, napisał „Mein Kampf", książkę, która stała się świętą księgą narodowego socjalizmu. Jakkolwiek pucz zakończył się fiaskiem, przyczynił się jednak do wzrostu popularności Hitlera w społeczeństwie; wielu Niemców uważało go odtąd za bohatera. PUEBLO POWSTANIE 1680. Pod koniec XVI w. Hiszpanie zaczęli posyłać misjonarzy katolickich do wiosek indiańskich na terenie obecnego Meksyku, gdzie mieszkały wówczas różne plemiona Indian, którym Hiszpanie nadali wspólną nazwę Pueblo. Indianie szybko podporządkowali się kolonizatorom, ale z biegiem czasu niszczenie przez Hiszpanów świętych obiektów Indian budziło coraz większą niechęć do hiszpańskich zdobywców. W 1680 znachor i wódz, Pope (zm. ok. 1690) zjednoczył pod swoim przewodnictwem Hopi, Zuni i inne plemiona Pueblo. W sierpniu tegoż roku wybuchło powstanie przeciw Hiszpanom. Indianie zabili około 400 hiszpańskich kolonistów i misjonarzy, spalili misje, wypędzili Hiszpanów ze stolicy Santa Fe i niszczyli wszystkie ślady kultury hiszpańskiej. Po śmierci Pope Indianie znowu podzielili się na nie związane ze sobą plemiona. W 1692 Hiszpanie odzyskali tereny zajęte przez Pueblo i zrównali z ziemią wiele indiańskich wiosek. PUGACZOWA

POWSTANIE

1773-1774.

W 1773 na stepach nad rzeką Jaik (obecnie Ural) pojawił się niespodziewanie Jemieljan Pugaczow, podając się za zdetronizowanego cara Piotra III (1728-1762). W rzeczywistości Piotr został zamordowany w czasie ROSYJSKIEGO PRZEWROTU 1762, po którym jego żona, Katarzyna II Wielka

(1729-1796), przejęła tron. Podawanie się Pugaczowa za cara, żarliwe nauki starowierców i obietnice zniesienia pańszczyzny po zdobyciu władzy przez Pugaczowa sprawiły, że zdołał zebrać armię złożoną z jaickich Kozaków, chłopów i miejskiej biedoty, a także Baszkirów. W latach 1773-1774 armia Pugaczowa bez powodzenia oblegała Orenburg nad rzeką Jaik. Pierwsze oddziały wysłane przez Katarzynę zostały pobite w listopadzie 1773. Następne siły carycy zwyciężyły jednak Pugaczowa pod Tatiszczewą 2 kwietnia, a pod Samarskim Gorodkiem 12 kwietnia. Powstańcy odeszli na Ural, a stamtąd ruszyli na Powołże. 23 lipca zdobyli Kazań, a 17 sierpnia Saratów. 4 września Pugaczow został pobity pod Carycynem (Wołgograd). Pugaczow zdołał ujść. Zdradzony, został wydany władzom, przewieziony do Moskwy i stracony w 1775. Carskie reformy jeszcze bardziej umocniły instytucję pańszczyzny w Rosji. PUNICKA WOJNA PIERWSZA 264-241 p.n.e. W czasie gdy Rzymianie powiększali swoje terytoria na Półwyspie Apenińskim, Kartagina, fenickie miasto w Afryce Północnej, rozciągnęła swoją władzę nad zachodnią częścią Morza Śródziemnego i jego wybrzeżami łącznie z Sycylią. W 264 Rzymianie podstępnie opanowali Messanę i odrzucili żądanie Kartagińczyków, domagających się oddania miasta, co stało się bezpośrednim powodem wojny. Walki toczyły się głównie na Sycylii. Rzymianie, którzy chcieli pokonać Kartaginę również na morzu, przystąpili do budowy okrętów i zbierania załóg, co było przedsięwzięciem bardzo kosztownym. Mimo kilku porażek na Sycylii, w Afryce Północnej i na morzu Rzymianie zyskali jednak panowanie na Morzu Śródziemnym; wojska Kartaginy na Sycylii, pozbawione posiłków i zaopatrzenia, po klęsce floty kartagińskiej w bitwie u Wysp Egadzkich, musiały się poddać (241). Zgodnie z warunkami traktatu pokojowego Sycylia została rzymską prowincją, a Kartagina musiała zapłacić olbrzymią kontrybucję.

411

Mimo tej klęski żądny odwetu wódz kartagiński Hamilkar Barkas (270P-228) zaczął zakładać kolonie w Hiszpanii. Po jego śmierci syn Hannibal (247-183) podjął działania ojca w Hiszpanii i w 218 zebrał tam dużą armię. Armia Hannibala (w tym także około 80 słoni) szybkim marszem przeszła przez południową Francję, pokonała Alpy i wkroczyła do północnej Italii, rozpoczynając nową wojnę. Druga wojna punicka 218-202 p.n.e. (wojna Hannibala). Rzymianie nie byli przygotowani do walki z dużą, dobrze uzbrojoną armią Kartaginy, której szeregi powiększyli jeszcze Galowie. Hannibal zadał im kolejne klęski w bitwach nad rzeką Ticinus (218), nad Trebią (218) i nad Jeziorem Trazymeńskim (217). Szczególnie ciężką klęskę ponieśli Rzymianie w bitwie pod Kannami, 2 sierpnia 216. Rzymiane stracili w tej bitwie ponad 50 tysięcy ludzi. Hannibal liczył, że podbite ludy italskie powstaną przeciw Rzymianom i przyłączą się do niego; okazało się, że tylko nieliczni skorzystali z tej okazji. Nowy wódz rzymski zmienił taktykę; unikał otwartych bitew, cofał się i zmuszał Kartagińczyków do wyczerpywania zapasów i sił ludzkich w daremnych pościgach. W latach 210-206 Scypion Afrykański Starszy (237-183) zdobył kartagińską Hiszpanię, a w 204 wylądował

w Afryce. Wówczas Hannibal pośpieszył na odsiecz Kartaginie. W bitwie pod Zamą w 202 Rzymianie zadali mu druzgocącą klęskę. Rzymianie nałożyli na Kartaginę kolejną ogromną kontrybucję, kartagińską flota wojenna została zredukowana do dziesięciu okrętów, ponadto zastrzegli sobie prawo nadzoru nad kartagińską polityką zagraniczną. Wkrótce Kartagina odzyskała w dużej mierze swoją pozycję centrum handlowego. W 150 Kartagina bez zgody Rzymu podjęła próbę obrony przed najazdem sprzymierzonej z Rzymem Numidii. Rzymianie potraktowali to jako pretekst do wypowiedzenia wojny Kartaginie. Trzecia wojna punicka 149-146 p.n.e. Wojnę przeciw Kartaginie sprowokował prawdopodobnie król Numidii Masyniss (238P-149). Kartagina została oblężona w 149, broniła się przez trzy lata, dopiero w 146 armia rzymska pod wodzą Scypiona Młodszego (Emilianus) (185?-129) zdobyła szturmem miasto. Kartaginę zburzono. W walkach, z głodu i chorób zginęło 90% mieszkańców miasta, a ci, którzy ocaleli, zostali sprzedani w niewolę. Rzym na terenach kartagińskich utworzył prowincję, a pozostałe miasta punickie przejęły handel zdominowany przedtem przez Kartaginę. Patrz także CELTYBERYJSKIE WOJNY 154-133 p.n.e..

412

Q OUANTRILLA NAPADY 1861-1865. Żądny krwi awanturnik William Clarke Quantrill (1837-1865), były nauczyciel, walczący w czasie WOJNY SECESYJNEJ po stronie Południa, dowodził sympatyzującą z Konfederacją bandą morderców, w której znaleźli się Cole Younger (1844-1916), William Andersen (zm.1864), Frank James (1843-1915) i jego młodszy brat Jesse (1847-1882), który przyłączył się do bandy w 1864 (patrz ANDERSONA NAPAD 1864). W Kansas i Missouri ludzie Quantrilla stale nękali oddziały Unii, napadali, grabili i mordowali ludność pod pozorem, że walczą po stronie Konfederacji (rzeczywistym ich celem była kradzież pieniędzy i kosztowności). Najbardziej osławione wyczyny Quantrilla

to napad na Olathe (Kansas), ograbione i spalone 6 września 1862; napad na warownię Lawrence, której ludność sprzyjała zniesieniu niewolnictwa, gdzie 450-osobowa banda Quantrilla 21 sierpnia 1863 zastrzeliła 180 mężczyzn, kobiet oraz dzieci i spaliła większość budynków; napad na Baxter Springs (Kansas), gdzie 6 października banda pokonała prawie 100 żołnierzy Unii, a potem zastrzeliła wszystkich jeńców, również cywilów. Później, wskutek rywalizacji jej przywódców, banda Quantrilla rozpadła się; z grupą dwudziestu wiernych zwolenników Quantrill przeniósł się do Kentucky, gdzie wytropili go żołnierze Unii; w czasie ucieczki został postrzelony w plecy i złapany. Zmarł od rany w więzieniu w Louisville 6 czerwca 1865.

413

R RADZIECKA INTERWENCJA W AFGANISTANIE. Patrz AFGAŃSKA WOJNA DOMOWA 1979-.

RADlPUTÓW POWSTANIE PRZECIW AURANGZEBOWI 1679-1709. Prawowierny muzuimanin, indyjski cesarz z dynastii Mogołów Aurangzeb (1618-1707), który przyjął tytuł Alamgir (Zdobywca świata), postanowił podnieść godność islamu przez poniżenie hindusów (wyznawców hinduizmu) i ich władców. W 1678 pojmował małoletniego radżputańskiego następcę tronu Marwaru (Dźodhpur), hindusa Adźita Singha (1678-ok. 1720), wcielił Marwar do swego państwa, ale Radźmutowie Marwaru i Mewaru podjęli z nim walkę w 1679. Aurangzeb przeniósł dwór cesarski do Adźmeru w zaprzyjaźnionym państwie hinduskim Amber (Dźajpur), ponownie ujął Adźita Singha (którego na krótko uwolnili żołnierze Radżputów), przywrócił zniesiony w 1562 przez poprzedniego cesarza Akbara (1542-1605) znienawidzony podatek pogłówny (dżizja), przy czym zrobił to tylko dlatego, że podatek płacili wyłącznie hindusi, oraz rozkazał zburzyć ponad 250 świątyń hinduskich we wszystkich trzech państwach Radżputów. W 1681 syn Aurangzeba, książę Akbar (zm. 1704), podniósł bunt. Przyczyną buntu były m.in. okrutne prześladowania hindusów. Opuszczając Adźmer Akbar zabrał ze sobą swoją armię i zawarł porozumienie z Radźmutami przeciw ojcu. Chociaż wojska Akbara były liczniejsze niż Aurangzeba, intrygi cesarza sprawiły, że Akbara opuścili książęta Radżputów i jego własne wojska. Akbar uciekł do Dekanu, gdzie daremnie starał się o pomoc, potem udał się

do Persji i tam zmarł. Mewar zawarł pokój, w którym w zamian za zniesienie dżizji poczynił ustępstwa terytorialne. Chociaż trudno było wierzyć w lojalność pokonanych Radżputów, Aurangzeb przeniósł dwór do Dekanu i nigdy więcej nie ujrzał Delhi i Hindustanu (równina Gangesu w północnych Indiach) (patrz MARATHÓW i MOGOŁÓW WOJNA 1681-1705). Radżputowie Marwaru nadal walczyli (do 1707); Adźit Singh obwożony po Dekanie jako więzień królewskiej krwi, został uwolniony w 1709 po MOGOŁÓW WOJNIE DOMOWEJ 1707-1708. Patrz także AURANGZEBA WOJNY 1636-1657.

RASZTRAKUTÓW l ĆOLÓW WOJNA ok. 940972. W czasie pierwszej wojny ĆALUKJÓWI RASZTRAKUTÓW w Indiach Rasztrakutowie, dawni wasale Ćalukjów, mieli okazję do powiększenia terytoriów przez przyłączenie do nich Malwy, królestwa położonego na północ od rzeki Narmady, a za panowania króla Kryszny III (wzmian. 939-968) - do zdobycia dawnego terytorium Pallawów jeszcze nie opanowanego przez Ćolów. Jednakże za panowania króla Parantaki I (wzmian. 907-953) Ćolowie zaczęli przyłączać te ziemie do swego królestwa; w 940 odebrali Rasztrakutom Nellur. Później z kolei Kryszna i jego następca Indra IV (koniec panowania w 973) zwyciężyli Ćolów, którzy ponieśli duże straty terytorialne - stracili między innymi równiny Wengi i Tamil (948-967). Rasztrakutowie walczyli o Kańćipuram, stolicę najpierw Ćolów, potem Pallawów, potem znowu Ćolów; zdobyli miasto w 972. Zwy-

414

cięstwa te zapewniły Rasztrakutom panowanie nad południową częścią Indii jednak tylko na krótko, gdyż w czasie drugiej wojny Ćalukjów i Rasztrakutów dynastia chyliła się szybko ku upadkowi. W 975 wojna zakończyła się ustanowieniem drugiej zachodniej dynastii Ćalukjów i doprowadziła do wojen ĆALUKJÓW I ĆOLÓW. RAZI N A POWSTANIE 1665-1671. Po wojnie ROSYJSKO-POLSKIEJ 1658-1667 Stiepan (Stieńka) Razin (zm. 1671), którego brat został stracony za dezercję, w 1665 został przywódcą ubogich Kozaków z górnego biegu Donu. W latach 1667-1668 dokonywał napadów na obszary położone nad dolnym biegiem Wołgi oraz rzeki Jaik (Ural), a w latach 1668-1669 - na perskie wybrzeże Morza Kaspijskiego. Władze rosyjskie udzieliły amnestii razinowcom w zamian za wydanie broni, statków i jeńców, co Razin wypełnił tylko częściowo. Wrócił nad Don wraz z ludźmi i łupem. W kwietniu 1670 Kozacy Razina (około 7000 ludzi) zdobyli Carycyn (Wołgograd) i wymordowali tamtejszą szlachtę, a 3 lipca w sile 12 tysięcy wzięli szturmem Astrachań. Do Kozaków dołączyły tysiące chłopów, połączone siły ruszyły w górę Wołgi. Razinowcy zdobyli Saratów i obiegli Symbirsk. Przeciw niezdyscyplinowanym 20-tysięcznym wojskom Razina wyruszyła armia carska; 15-16 października 1670 wojsko Razina zostało pobite pod Symbirskiem, Razin uciekł nad Don, został ujęty przez Kozaków niżowych w kwietniu 1671, przekazany do Moskwy i tam stracony. Wojska carskie stosowały krwawe represje. Obiegły i zdobyły Astrachań (8 grudnia 1671), ostatni ośrodek oporu powstańców. REBEKI NAPADY 1842-1844. Członkowie tajnego sprzysiężenia w wiejskim okręgu Carmarthenshire w Walii protestowali przeciw wielu przejawom zła, potępiali rząd brytyjski za opór stawiany przemysłowym i politycznym reformom wysuwanym przez czartyzm, za ucisk rolników, wzrost podat-

ków i za wprowadzone „reformy" prawa 0 ubogich (1834), które pogorszyły ich los. Gniew członków sprzysiężenia budziły przede wszystkim rogatki i komory celne na drogach Walii. Nowe rogatki i wzrost opłat przeważyły szalę. Spiskowcy zaczer pnęli motto z Księgi Rodzaju: „Błogosła wili Rebekę i rzekli jej... niech twoi po tomkowie posiądą bramę tych, którzy ich nienawidzą!"; uczestnicy sprzysiężenia na zywali każdego przywódcę „Rebeka", a ka żdego członka „jej córką". Mężczyźni prze brani w szaty kobiece, z toporami i po chodniami, napadali nocą na rogatki i ko mory celne; zniszczyli w sumie około 120, ale zaskoczonym poborcom myta na ogół nie wyrządzali krzywdy. W 1834 wojsko 1 policja usiłowały przeciwdziałać napa dom, ale te ustały dopiero po wprowa dzeniu poprawek do prawa o poborze myta i zmniejszeniu liczby rogatek. RED RIYER, POWSTANIE NAD RED RIYER.

Patrz RIELA POWSTANIE PIERWSZE 1869-1870. RED RIYER, WOJNA INDIAN ZNAD RZEKI RED RIYER 1874-1875. W końcu lat sześćdziesiątych XIX w. dwie grupy Indian - Czejenów, Arapahów, Komańczy, Kataka i Kiowa - przesiedlono do rezerwatów w Oklahomie i Teksasie. Wielu z nich nie znosiło ograniczeń swobody, wymykało się i napadało na osady białych. Jesienią 1874 przeciw Indianom wyruszyły kawaleria i piechota USA dowodzone przez generała Williama T. Shermana (1820-1891). Wojsko stoczyło 14 zaciętych bitew* przeważnie w dolinie rzeki Red, w północnym Teksasie. Żołnierze zniszczyli obozowiska zimowe kilku plemion w kanionie Pało Duro (patrz KIOWA INDIAN WOJNA 1374) i przez całą zimę prześladowali wszystkich Indian w Teksasie; Indianie nigdy nie mieli dość czasu, by naprawić namioty i zająć się dobytkiem, polować, wysuszyć mięso lub wypocząć. W jednej z bitew zniszczono obóz wodza Czejenów, który dał się zwieść i uwierzył, że atakujące wojsko jest liczniejsze, niż to

415

miało miejsce w rzeczywistości. Stopniowo Indianie poddawali się i wracali do rezerwatów; ich wodzów zamykano w więzieniach na Florydzie. Część Czejenów zbiegła do Kansas, ale wytropiono ich i bezlitośnie wybito. Wojna na ogół nie dotknęła Komanczów, ponieważ przebywali daleko, na równinie Stakes; w końcu i oni ulegli, gdy zdali sobie sprawę, że nigdy nie zdołają pokonać białych. Do końca 1875 na południowych równinach Ameryki nie było już ani koczujących Indian, ani stad bizonów. REFORMY, WOJNA O REFORMY MEKSYKAŃSKIE 1857-1860. Reformatorskie postanowienia meksykańskiej konstytucji z 1857 spotkały się z poparciem liberałów i sprzeciwem konserwatystów. Generał Felix Zuloaga (1814-1876), konserwatysta, opanował stolicę, miasto Meksyk, zmusił liberalnego prezydenta Meksyku, Ignacio Comonforta (1812-1863) do udania się na emigrację i na początku 1858 objął urząd prezydenta; zastąpił go potem inny konserwatysta, Miguel Miramon (1832-1867). W 1858 w Queretaro zebrał się kadłubowy Kongres i ogłosił prezydentem Meksyku liberała, Benito Juareza (1806-1872). W stolicy, w Meksyku, konserwatyści opanowali armię, popierani byli także przez Kościół i bogaczy. Rząd liberałów, dysponujący źle uzbrojonymi wojskami ochotniczymi, musiał ujść z Queretaro do Guadalajary, stamtąd na wybrzeże Oceanu Spokojnego i do Panamy; w końcu, 4 maja 1859, obrał za swą siedzibę port Yeracruz. W 1859 Stany Zjednoczone uznały ten rząd i przekazały liberałom broń. Armia liberałów pod dowództwem Santosa Degollado (zm. 1861) walczyła na zachodzie, przegrała jednak wszystkie większe bitwy; szczególnie dotkliwe były porażki pod Tacubayą (11 kwietnia 1859) i Calayą (listopad 1859). Na początku 1859 Miramon usiłował wyprzeć Juareza z Yeracruz, jednakże na nizinie wielu żołnierzy zachorowało i zmarło. Degollado ruszył w kierunku Meksyku, ale przegrał bitwę pod Chapultepec w kwietniu 1859. Rząd Juareza, mający ogromne

kłopoty finansowe, skonfiskował własność kościelną, dzięki czemu mógł lepiej uzbroić i wyposażyć armię. Jesus Gonzalez Ortega (1824-1881) poprowadził wojska liberałów do zwycięstwa w pobliżu Guadalajary, a potem pod Calderonem (1860). Decydujące zwycięstwo Ortegi nad wojskami Miramona w bitwie pod Calpulalpam 20 grudnia 1860 otworzyło liberałom drogę do stolicy. Juarez wkroczył do Meksyku l stycznia 1861. Przejął następnie władzę nad całym krajem i zaczął wprowadzać w życie reformy przewidziane w konstytucji. Patrz także MEK SYKAŃSKO-FRANCUSKA WOJNA 1861-1867.

REGULATORÓW REWOLTA 1771

(wojna

0 sprawiedliwość). Farmerzy z pogranicza, z zachodnich okręgów Karoliny Północnej, wysuwali wiele zarzutów wobec wschodniej arystokracji, która zdominowała władze ko lonii. W 1768 zawiązali związek, którego celem był protest przeciw nierównemu opo datkowaniu i korupcji w sądownictwie. W rok później grupa nadgranicznych far merów i osadników, która przybrała miano „regulatorzy", zyskała przewagę w zgroma dzeniu prowincji, jednak brytyjski guber nator prowincji, William Tryon (1729-1788), rozwiązał zgromadzenie, nim zdo łało rozpocząć działanie. Początkowo poko jowo nastawieni regulatorzy zaczęli działać gwałtowniej; gdy adwokata uznanego za winnego przekupstwa puszczono wolno, re gulatorzy wdarli się do budynku sądu i po bili go. W 1771 rząd uchwalił Bloody Act, który postanawiał, że ludzie dopuszczający się buntu, winni są zdrady. Napięcia przy bierały na sile; w maju tegoż roku Tryon wysłał 1200 żołnierzy, którzy 16 maja 1771 stoczyli bitwę przy Alamance Greek z dwo ma tysiącami źle uzbrojonych regulatorów 1 rozbili ich doszczętnie. Sześciu regulato rów powieszono, reszta musiała złożyć przy sięgę na posłuszeństwo władzy kolonii. REPUBLIKA Z NIEDŹWIEDZIEM NA SZTANDARZE, POWSTANIE W KALIFORNII 1846.

Po wybuchu MEKSYKAŃSKIEJ WOJNY

416

1846-1847, amerykańscy osadnicy w Kalifornii pod wodzą kapitana C. Fremonta (1813-1890) wypędzili władze meksykańskie i 14 czerwca 1846 ustanowili niepodległe państwo pod nazwą Republika z Niedźwiedziem na Sztandarze. W lipcu amerykańska eskadra pod dowództwem komodora Johna D. Sloata (1781-1867) zdobyła stolicę Kalifornii, Monterey, podniosła amerykańską flagę i ogłosiła przynależność Kalifornii do Stanów Zjednoczonych. Gdy na początku 1847 dotarł tam generał Stephen W. Kearny (1794-1848), stwierdził, że Kalifornia znajduje się już pod panowaniem USA, a władzę sprawują Fremont i komodor Robert Stockton (1795-1866), następca Sloata. Rozpoczęła się rywalizacja o władzę między Stocktonem a Kearnym; Fremont poparł Stocktona. Rząd USA utrzymał nominację Kearny'ego, a Fremont stanął przed sądem wojskowym za niesubordynację. Meksyk formalnie zrzekł się Kalifornii w 1848. REWOLUCJA 1848. Patrz AUSTRIACKA REWOLUCJA 1848-1849; FRANCUSKA REWOLUCJA 1848; NIEMIECKA REWOLUCJA 1848; WĘGIERSKA REWOLUCJA 1848-1849; WŁOSKA REWOLUCJA 1848-1849.

RIELA POWSTANIE PIERWSZE 1869-1870

(powstanie nad Red River). Kiedy w 1869 Kompania Zatoki Hudsońskiej przekazała rządowi kanadyjskiemu posiadane przez nią obszary w obecnej południowej Manitobie, francusko-kanadyjscy potomkowie Indian obawiali się, że mogą utracić swoje tradycyjne prawa do osiedlania się w dolinie rzeki Red. Louis Riel (1844-1885), Metys francuskiego pochodzenia, stanął na czele zbrojnego powstania i zdobył Fort Garry (Winnipeg) w listopadzie 1869. Ustanowiono rząd tymczasowy, którego prezydentem został Riel. Doszło do walk między stronnikami Riela i angielskimi osadnikami. Wysłano regularne wojska brytyjskie pod dowództwem pułkownika Gameta J. Wolseleya (1833-1913), które miało stłumić powstanie. 24 sierpnia 1870 powstańcy poddali bez

walki Fort Garry. Riel uciekł z kraju. W 1870 teren sporny został włączony do prowincji Manitoba, po czym uchwalono wówczas wiele praw, których domagał się Riel, jak np. wydzielone szkoły francuskie dla Metysów. Riela drugie powstanie 1885 (północno-zachodnie powstanie). Metysi i Indianie przenieśli się do obecnego Saskatchewan i tam walczyli o zachowanie tytułu własności do swoich ziem. Wezwany przez Metysów Riel powrócił i został przywódcą otwartego powstania, ustanowił rząd tymczasowy i nawoływał Indian do przyłączenia się do walki. Królewska Kanadyjska Policja Konna, powołana w 1873, oraz armia kanadyjska przystąpiły wspólnie do walki z powstaniem; otoczyły główną siedzibę Riela w Batoche i pokonały go zdecydowanie 12 maja 1885. Riela ujęto, postawiono przed sądem pod zarzutem zdrady i powieszono. Egzekucja sprowokowała protest francuskich Kanadyjczyków w Quebecu i zaciekły spór na temat wydzielonych szkół w Manitobie i Quebecu. RIFENÓW WOJNA 1893. Muzułmańscy Berberowie zwani Rifenami, zamieszkujący góry Er-Rif w północnej części Maroka, zagrażali hiszpańskim posiadłościom na marokańskim wybrzeżu Morza Śródziemnego. Gdy sułtanowi Maroka nie udało się uspokoić Rifenów, Hiszpanie wznieśli fortyfikacje dookoła swojej enklawy Melilla. Rifenowie wkrótce rozpoczęli oblężenie enklawy. Atak Rifenów oraz zabójstwo komendanta Melilli spotkały się z ogromnym oburzeniem opinii publicznej w Hiszpanii. W listopadzie 1893 wysłano do Melilli 25-tysięczną armię, która wyparła Rifenów. Zawarto traktat w Fezie (1894), w którym sułtan zgodził się na zapłacenie Hiszpanii 25 milionów peset odszkodowania wojennego i ukaranie Rifenów, ponadto Hiszpanii wolno było rozbudować fortyfikacje enklawy, dookoła której ustanowiono strefę buforową. RIFENÓW WOJNA 1919-1926 (Abd el-Krima powstanie). W 1919 posiadłości hisz-

417

pańskie w północnym Maroku atakowali na wschodzie Rifenowie, muzułmańscy Berberowie, pod wodzą Abd el-Krima (1882-1963), a na zachodzie Marokańczycy prowadzeni przez rozbójnika Ahmeda ibn Muhammada Rajsuliego (1875-1925). Wysoki komisarz hiszpański Maroka, Damaso Berenguer (1873-1953), uporał się z Rajsulim, natomiast generał Fernandez Silvestre (zm. 1921) poniósł klęskę; 21 lipca 1921 Abd el-Krim zwyciężył w bitwie pod Anual, w której poległ Silvestre oraz 12 tysięcy żołnierzy hiszpańskich (z ogólnej liczby 20 tysięcy). Porażka zmusiła Hiszpanów do odwrotu z terenów na wschodzie, na których Abd elKrim ustanowił „Republikę Rifu", obwołał się jej prezydentem i przygotowywał się do wyparcia Francuzów z całego Maroka i przejęcia władzy. Z dobrze uzbrojoną, 20-tysięczną armią Rifenów ruszył na południe i po drodze do Fezu zdobył w 1925 wiele francuskich strażnic. Francuzi i Hiszpanie odłożyli na bok wzajemną rywalizację w Maroku i zawarli sojusz w celu prowadzenia wspólnej walki z Abd el-Krimem. Dyktator hiszpański, Miguel Primo de Rivera (1870-1930), osobiście dowodził dużym francusko-hiszpańskim korpusem ekspedycyjnym, który wylądował we wrześniu 1925 w zatoce Alhucemas na wodach przybrzeżnych Morza Śródziemnego i ruszył w kierunku głównej kwatery Abd el-Krima w Targuiście. Od południa szybkim marszem ruszyła w kierunku północnym 160-tysięczna armia francuska pod komendą marszałka Philippe'a Petaina (1856-1951), wypierając zaciekle walczących Rifenów na terytorium na północ od Tazy (1925). Wobec nieuniknionej porażki w walce z przeważającymi siłami Abd el-Krim poddał się 26 maja 1926; został zesłany na wyspę Reunion. Na konferencji w Paryżu (16 czerwca-10 lipca 1926) Francja i Hiszpania przywróciły granice swych stref w Maroku, które ustanowiono w traktacie z 1912. RODEZYJSKA WOJNA DOMOWA 1971-1980. W końcu 1971 rywalizujące ugrupowania afrykańskie zmierzające do ustano-

wienia rządów czarnej większości w opanowanej przez białych Rodezji (Zimbabwe) utworzyły koalicyjny Front Wyzwolenia Zimbabwe, łącząc partyzanckie siły zbrojne walczące o obalenie dotychczasowych władz. Czarni partyzanci założyli bazy w Zambii oraz na terenach opanowanych przez FRELIMO w Mozambiku i stamtąd atakowali Rodezję. Po upadku kolonialnego imperium Portugalii w Afryce (patrz ANGOLI WOJNA o NIEPODLEGŁOŚĆ 1901-1976; MOZAMBIKU WOJNA o NIEPODLEGŁOŚĆ 1902-1974) premier Rodezji łan Douglas Smith (ur. 1919) stwierdził, iż kraj otaczają z trzech stron nieprzyjazne państwa afrykańskie, ogłosił stan wyjątkowy i rozpoczął walkę z partyzantami. Mozambik zamknął granicę z Rodezją (ok. 1300 km długości), ale wojska Rodezji często naruszały tę granicę w pościgu za partyzantami. W 1976 żołnierze rodezyjscy zniszczyli obóz uchodźców pozostający pod patronatem Organizacji Narodów Zjednoczonych, dowództwo armii stwierdziło bowiem, że obozy są miejscem schronienia partyzantów. Również czarni rebelianci działali z trzech kierunków w Zambii. Gdy obie strony zaczęły dopuszczać się coraz większych gwałtów, Stany Zjednoczone i Wielka Brytania podjęły działania na rzecz porozumienia pokojowego na drodze negocjacji, jednak biali Rodezyjczycy nie chcieli wyrzec się politycznej i gospodarczej władzy, a czarnych mieszkańców dzieliły spory plemienne, ideologiczne i polityczne. W 1978 partyzanci zaatakowali ogniem z moździerzy Umtali, jedno z większych miast Rodezji; w odwecie armia rodezyjska zbombardowała bazy w Mozambiku położone w odległości ok. 200 km od granicy. W 1978 osiągnięto w końcu porozumienie w sprawie konstytucji przyznającej władzę czarnej większości. Nazwa kraju została zmieniona na Zimbabwe Rodezją, a w wyborach (24 kwietnia 1979) ponad 67% głosów zdobyła partia biskupa Abla Muzorewy (ur. 1925), który został pierwszym czarnym premierem kraju. Porozumienie zakwestionowali jednak przywódcy dwóch dużych ugrupowań tubyl-

418

czych, Joszua Nkomo (ur. 1917) i Robert Mugabe (ur. 1924), którzy kontynuowali walkę. Jesienią 1979 Wielka Brytania zwołała konferencję pokojową w Londynie, na którą zaprosiła wszystkich afrykańskich przywódców politycznych. Na konferencji wypracowano porozumienie przyjęte przez wszystkich. W końcu 1979 zniesiono sankcje nałożone na Rodezję przez Organizację Narodów Zjednoczonych w 1966. W wyborach w 1980 Mugabe otrzymał prawie 63% głosów i został wybrany na premiera. Wielka Brytania przekazała mu ster rządów, przyjęto oficjalnie nową skróconą nazwę państwa: Zimbabwe. RODOS OBLĘŻENIE 305-304 p.n.e. W nieustającej walce z Ptolomeuszem I (zm. 283?) (patrz DIADOCHÓW WOJNA 323-231 p.n.e.) Antygon I (ok. 382-301) podjął niefortunną decyzję oblężenia Rodos (wyspa i miasto). Po utracie Cypru w 307 Ptolomeusz nie miał żeglarzy i wobec tego dostawy drewna z Rodos na budowę okrętów straciły na znaczeniu, ale Antygon postanowił ukarać mieszkańców wyspy za nieudzielenie mu pomocy w wojnie z Egiptem. Zadanie to powierzył swemu synowi Demetriuszowi I (337P-283). Demetriusz przyprowadził na Rodos 200 okrętów wojennych, 170 okrętów transportowych, 40 tysięcy żołnierzy i 30 tysięcy robotników. Obrońcy zniszczyli pływające osłony, zza których okręty greckie atakowały port. Potem Demetriusz zbudował olbrzymią wieżę oblężniczą Helepolis (Burzycielkę miast); mieszkańcy miasta wznieśli jednak dwa mury wewnętrzne i spalili Helepolis. Demetriusz zastosował podkony, ale obrońcy odpowiedzieli kontrpodkopami. Demetriusz próbował przeprowadzić atak z zaskoczenia, ale i ta próba zawiodła. Usiłował zablokować port, ale nie w pełni mu się to udało, obrońcy otrzymywali drogą morską żywność i najemnych żołnierzy od Ptolomeusza. Po roku oblężenia Demetriusz otrzymał rozkaz przerwania działań. Rodyjczycy uzyskali prawo zachowania neutralności w wojnie między Anty-

gonem i Egiptem, nadali Demetriuszowi ironiczny przydomek Poliokertes („Oblegający") i zbudowali Kolosa Rodyjskiego, aby wyrazić swą radość ze zwycięstwa. ROGUE RIYER, WOJNY NAP RZEKĄ ROOUE 1855-1856. W połowie XIX w. zaczęły się nieporozumienia między gubernatorem Terytorium Waszyngton a dowództwem armii USA; przyczyną ich była polityka wobec Indian - gubernator, popierany przez białych osadników, chciał usunąć Indian i zająć ich ziemie, natomiast armia sprzeciwiała się takiej grabieży. W górzystych okolicach rzeki Rogue, w Oregonie, komendant Fort Lane często angażował wojsko w nieporozumienia między Indianami i osadnikami, którzy zaczęli atakować wioski indiańskie. W październiku 1855 przeniósł do fortu indiańskie kobiety i dzieci, chcąc zapewnić im bezpieczeństwo. Tuż potem wojowniczo nastawieni osadnicy napadli na wioskę indiańską i zabili 27 wojowników, a w odwecie Indianie zabili 27 osadników. Biali w ciągu zimy atakowali wybrane losowo obozowiska Indian. 27 maja 1856 Indianie mieli się poddać pod Big Meadow żołnierzom Fort Lane, ale zamiast skapitulować, nagle zaatakowali żołnierzy. Ostrzeżony dowódca kazał wojsku okopać się, po czym aż do nadejścia odsieczy (28 maja) żołnierze ogniem z karabinów i haubic odpierali kolejne fale napierających Indian. Indianie uciekli, po miesiącu poddali się i zostali wypędzeni do rezerwatów na wybrzeżu Oceanu Spokojnego. ROHANA ROKOSZE. Patrz BEARNEŃSKIE RoKOSZE.

ROHILLÓW WOJNA 1774. Rohillowie, lud pochodzenia afgańskiego, wyparty na wschód przez Nadir Szacha (1688-1747), osiadł w 1740 w okręgu Rohilkhand (Uttar Pradesz) w północno-środkowej części Indii. W 1771 zagrożeni przez Marathów, zwrócili się o pomoc do nababa Oudhu, który posłał

419

do nich najemników. Rohillowie nie zaplacili za tę pomoc, a na dodatek ruszyli na Oudh, który teraz sam atakowany był przez Marathów. Brytyjski gubernator generalny Bengalu Warren Hastings (1732-1818) pragnąc, by Oudh stanowiło zaporę między Marathami a wschodnią częścią Indii, zgodził się oddać do dyspozycji nababa brygadę żołnierzy Kompanii Wschodnioindyjskiej. W 1773 Oudh i żołnierze brytyjscy zmusili Marathów do wycofania się. Później nabab z pomocą najemników brytyjskich zwyciężył Rohillów w Miranput Katra w lutym 1774 i włączył Rohilkhand do Oudh. Hasting dostał swoje buforowe państwo, Oudh powiększyło terytorium i tylko parlament brytyjski w Londynie był niezadowolony; Hasting został oskarżony o nadużycie władzy, ale proces zakończył się uniewinnieniem. Patrz także MARATHÓW WOJNY. ROSYJSKA REWOLUCJA 1905. Niezadowolenie wielu grup społecznych w Rosji - chłopów, robotników, szlachty, a także podbitych narodów - z istniejącego porządku podważało stabilność władzy carskiej; sytuację pogłębiła jeszcze klęska Rosji w ROSYJSKO-JAPOŃSKIEJ WOJNIE 1904-1905. 22 stycznia 1905 (krwawa niedziela) robotnicy z popem Gieorgijem Haponem (1870?-1906) na czele wyruszyli w pochodzie pod Pałac Zimowy, carską rezydencję w St. Petersburgu, by wręczyć carowi Mikołajowi II (1868-1918) petycję ze skargami i postulatami. Cara w tym czasie nie było w pałacu. Wojska rządowe otworzyły ogień do uczestników pochodu zabijając około 70, a raniąc prawie 300 robotników. Masakra ta wywołała strajki w całym kraju. Minister spraw wewnętrznych zaproponował uchwalenie umiarkowanej konstytucji, co spowodowało znaczną aktywizację lewicowej opozycji i doprowadziło do wybuchu strajku powszechnego, który 20-30 października 1905 objął całą Rosję. Pojawiły się dwa ośrodki przewodzące rewolucji: Rady Delegatów Robotniczych, których wiceprzewodniczącym był Lew Trocki (1879-1940), oraz

Partia Konstytucyjno-Demokratyczna (kadeci). Domagając się „ziemi dla ludu", chłopi przejmowali lub niszczyli majątki ziemskie. Robotnicy w czasie strajku kolejowego w Moskwie domagali się zmiany praw obywatelskich oraz powszechnej amnestii. Car uległ swojemu doradcy, hrabiemu Siergiejowi Wittemu (1849-1915), i wydał Manifest Październikowy (30 października 1905), w którym przyznał swobody obywatelskie, konstytucję i zapowiedział wybory do Dumy (zgromadzenie narodowe). Wydawało się, że cele rewolucji zostały osiągnięte, ale car nadal rządził jak despota i popierał reakcyjny terror (patrz CZARNEJ SOTNI NAPADY 1906-1911). 16 grudnia 1905 władze aresztowały i wtrąciły do więzienia prawie 200 członków rady St. Petersburga. Tydzień później protestujący robotnicy wzniecili powstanie w Moskwie. W dwóch miastach rosyjskich doszło do walk ulicznych między robotnikami i lojalnymi wojskami rządowymi, które zdławiły bunt. ROSYJSKA REWOLUCJA 1917. Patrz BOLSZEWICKA REWOLUCJA 1917; LUTOWA REWOLUCJA ROSYJSKA 1917; KORNIŁOWA Pucz 1917; PAŹDZIERNIKOWA REWOLUCJA ROSYJSKA 1917. ROSYJSKA WOJNA DOMOWA 1604-1613.

Patrz „SMUTA" w ROSJI 1604-1613. ROSYJSKA WOJNA DOMOWA 1918-1921.

Wojna domowa wybuchła w kilka miesięcy po rozwiązaniu przez bolszewików Dumy (zgromadzenia ustawodawczego) wybranej w powszechnych wyborach. (Lenin uznał Dumę za ciało kontrrewolucyjne.) W 1918 zaczęła się walka między sprawującymi władzę bolszewikami (czerwonymi) a ich przeciwnikami - białymi. Wojnę zapoczątkowało starcie pomiędzy przechodzącymi przez Syberię wojskami czeskimi a bolszewikami. Ukarani przez bolszewików Czesi napadli na syberyjskie wioski. Wykorzystując okazję, biali rozpoczęli walkę z nowo tworzoną bolszewicką Armią Czerwoną i zajęli prawie całą Syberię. W tym samym okresie, w lipcu

420

1918, w Jekaterynburgu zamordowany został car Mikołaj II (1868-1918) z rodziną. Miesiąc później, przychodząc z pomocą białym, we Władywostoku nad Morzem Japońskim wylądowały wojska brytyjskie, francuskie, japońskie i amerykańskie, natomiast w Archangielsku nad Morzem Białym wylądowały posiłki brytyjskie oraz amerykańskie, które pomogły w umocnieniu władzy utworzonego tam nowego rządu tymczasowego. Dzięki pomocy z zagranicy tereny na wschód od Uralu uwolniono spod władzy bolszewików. Jednakże Armia Czerwona pod dowództwem bolszewickiego komisarza ludowego spraw wojskowych, Lwa Trockiego (1879-1940), przejęła inicjatywę i pokonała trzy armie białych na terenie Kaukazu, Syberii i na wybrzeżu Morza Bałtyckiego. Czesi wycofali się, ale mocarstwa Ententy nadal przysyłały wojska i dostawy wyposażenia do walki z bolszewikami. Terror i zabójstwa szerzyły się po obu stronach, pogłębiał się brak zaufania bolszewików do wszystkich, którzy nie przyłączyli się do nich. Gdy zawiodły rokowania pokojowe, jedna armia białych ruszyła na Moskwę i doszła do Orła, około 320 km na południe od Moskwy, drugą armię białych dzieliło tylko 10 km od Piotrogrodu (Sankt Petersburg). Armia Czerwona odparła białych i pokonała ich w Noworosyjsku nad Morzem Czarnym. W listopadzie 1919 w ręce czerwonych wpadła kwatera główna dowódcy wojsk białych, admirała Aleksandra Kołczaka (1874-1920) w Omsku, na Syberii, później mocarstwa Ententy wycofały z walk swoje wojska, a oddziały białych walczące na sprzyjającym bolszewikom terenie zaczęły ponosić ciężkie straty. Krwawa wojna domowa, w czasie której doszło również do KRONSZTADZKIEGO BUNTU, zakończyła się w 1921; bolszewicy mocno dzierżyli władzę w całym kraju (łącznie z Syberią). Patrz także FIŃSKA WOJNA o NIEPODLEGŁOŚĆ 1918-1920; ROSYJSKO-POLSKA WOJNA 1919-1920.

ROSYJSKI PODBÓJ AZJI ŚRODKOWEJ 1865-1881. Turkmeńscy i tatarscy koczownicy

w Azji Środkowej, zamieszkujący stepy na południe od Syberii, dostali się pod panowanie Rosji w XIX w. Istotną rolę w podporządkowywaniu plemion kirgiskich zajmujących terytoria po rzekę Syr-Darię odegrały twierdze wzniesione przez cara Aleksandra I (1777-1825) i Mikołaja I (1796-1855). Na południe od Morza Aralskiego ataki ekstremistów islamskich na emirat Buchary oraz chanaty chiwański i kokandzki stały się pretekstem podboju tych terytoriów przez rosyjskich gubernatorów wojskowych. Rosyjskie wojska zajęły główne miasta Taszkient (1865) i Samarkandę (1868), a w 1867 mianowano rosyjskiego generał-gubernatora nowej prowincji turkiestańskiej utworzonej między Morzem Aralskim a jeziorem Issyk-Kul. Po upływie dwu lat od poniesionej porażki, w 1868, emir Buchary (muzułmanin) zgodził się na zwierzchnictwo Rosji w zamian za zachowanie tronu. Chan Chiwy zrobił to samo w 1873, a między Morzem Kaspijskim i Amu-Darią Rosjanie utworzyli prowincję zakaukaską. Gdy chan Kokandy nie chciał podporządkować się władzy Rosji, wojska rosyjskie najechały chanat i wcieliły go do Rosji (1876). Do 1881 ustanowiono rosyjski Turkiestan, zajmujący rozległe obszary w Azji Środkowej, od Morza Kaspijskiego na wschód do granicy chińskiej oraz od działu wodnego Irtysza na południe, do granicy z Afganistanem. ROSYJSKI PRZEWRÓT 1762. Gwardię i sfery dworskie zrażało postępowanie cara Piotra III (1728-1762). Szczególny opór budziły próby ściślejszego podporządkowania cerkwi i ograniczenie jej praw. Jego ambitna żona, Niemka, Katarzyna (1729-1796), zawiązała spisek mający na celu przejęcie władzy; do spisku wciągnięto gwardię carską pozyskaną przez jej oficera i kochanka, Grigorija Orłowa (1734-1783). W czasie pobytu Piotra w Oranienbaumie, w pobliżu Petersburga Katarzyna z Peterhofu przybyła do stolicy i mając poparcie trzech pułków gwardii ogłosiła się władczynią 9 lipca (28 czerwca

421

wg kalendarza starego stylu) 1762. Katarzyna została koronowana w Soborze Kazańskim na carycę i natychmiast ogłosiła detronizację Piotra; wszystko przeprowadzono bardzo szybko, tak że stronnicy syna Katarzyny Pawła (1754-1801), którego matka darzyła głęboką niechęcią, nie zdążyli stawić oporu. Tej samej nocy Katarzyna zjawiła się z wojskiem w Oranienbaumie, gdzie skłoniła Piotra do formalnej abdykacji (10 lipca). Tydzień później trzymany pod strażą Piotr został zabity podczas awantury zaaranżowanej przez brata Grigorija, Aleksieja Orłowa (1737-1809), uczestnika spisku. ROSYJSKO-AFOAŃSKA

WOJNA

1885.

W1884 Rosjanie zajęli miasto Merw (Mary), przekroczyli sporną granicę afgańsko-rosyjską, a w 1885 wyparli wojska afgańskie z okręgu Pandżdeh. Anglicy zaniepokojeni wstrzymaniem przez Rosję prac angielsko-rosyjskiej komisji ds. pokojowego ustalenia przebiegu granicy afgańsko-rosyjskiej rozpoczęli przygotowania do obrony miasta Herat, mającego zasadnicze znaczenie dla bezpieczeństwa Indii. W porozumieniu tymczasowym Rosja zgodziła się powstrzymać dalszy marsz wojsk do czasu ustalenia granic, jednakże wojska rosyjskie pogwałciły wydane im rozkazy i stoczyły krwawą bitwę pod Ak-Tepe 30 marca 1885, zadając Afgańczykom dotkliwą porażkę. Wydawało się, że wojna między Wielką Brytanią i Rosją jest nieunikniona, ale premier brytyjski William Gladstone (1809-1898) oparł się wojennym nastrojom w kraju i drogą rokowań zdołał osiągnąć porozumienie; Rosja uzyskała okręg Pandżdeh, natomiast Afganistan zachował przełęcz Zulfigar. Dalszy przebieg granicy ustalono w 1887. ROSYJSKO-AUSTRIACKO-TURECKA WOJNA 1787-1792. Do wznowienia wojny prowadzonej przez Katarzynę (krążyły pogłoski, że caryca pragnie podbić tureckie imperium) przyczyniło się wcielenie do Rosji Krymu (1783), objęcie przez Rosję protektoratu nad Gruzją, a także tureckie próby wywołania

powstania tatarskiego. Rosja podjęła wojnę w przymierzu z cesarzem niemieckim Józefem I. W 1787 Suworow udaremnił odzyskanie Krymu przez Turków, zadając klęskę ich desantowi pod Kinburnem, a Piotr Rumiancew w 1788 wkroczył do Mołdawii. Rosyjska flota czarnomorska pod dowództwem bohatera amerykańskiej marynarki Johna Paula Jonesa (1747-1792), który służył w rosyjskiej flocie w stopniu kontradmirała, zwyciężyła w czerwcu 1788 w dwóch bitwach morskich w pobliżu ujścia Dniepru. W 1788 Rumiancew zdobył Oczaków nad Morzem Czarnym; doszło do rzezi Turków. Rosjanie i Austriacy pobili Turków w bitwie pod Fokszananu (Focsani) na granicy mołdawsko-wołoskiej; Austriacy zdobyli Belgrad 1789. Po objęciu austriackiego tronu przez niechętnego Rosji Leopolda II (1747-1792) doszło do podpisania w Sistowej austriacko-tureckiego traktatu pokojowego, na mocy którego Belgrad wrócił do Turcji (1791). Suworow w 1790 zdobył twierdzę Izmaił nad Dunajem, a admirał Fiodor Uszakow rozbił flotę turecką u przylądka Kaliakri (1791). Rosja i Turcja zawarły 9 stycznia 1792 w Jassach traktat pokojowy. Rosja zwróciła Mołdawię, a zachowała Oczaków i wszystkie zdobyte ziemie na wschód od Dniestru. ROSYJSKO-FIŃSKA WOJNA 1918-1920.

Patrz FIŃSKA WOJNA o NIEPODLEGŁOŚĆ 1918-1920.

ROSYJSKO-FIŃSKA WOJNA 1939-1940 (zimowa wojna). W 1939 po wybuchu działań wojennych w Europie Związek Radziecki zażądał, by Finlandia odstąpiła mu bazę morską na półwyspie Hanko, zdemilitaryzowała linię Mannerheima (ufortyfikowana linia obrony przed Związkiem Radzieckim, przecinająca Przesmyk Karelski) i ustąpiła kilka wysp w Zatoce Fińskiej. Finlandia odmówiła; po zerwaniu rokowań w listopadzie 1939 Finlandię najechały siły armii radzieckiej liczące około miliona żołnierzy. Przez ponad trzy miesiące około 300-tysięczne wojsko fińskie (około 80% armii stano-

422

wili zmobilizowani rezerwiści) powstrzymywało przeważające siły wroga świetnie wykorzystując ciężkie warunki fińskiej zimy (głębokie śniegi i temperatura poniżej zera). W pobliżu wsi Suomussalmi we wschodniej Finlandii Finowie wygrali trwającą miesiąc bitwę, w której artyleria i piechota fińska zdziesiątkowała dwie radzieckie dywizje (11 grudnia 1939-8 stycznia 1940). Mimo że na pomoc Finom przyszli solidaryzujący się z nimi ochotnicy ze Szwecji i Norwegii, a także wojska alianckie, wojska fińskie nie zdołały w lutym 1940 odeprzeć zmasowanych ataków wojsk radzieckich na linię Mannerheima; wspartych ciężkim ogniem artyleryjskim i atakami lotniczymi, wojska radzieckie przełamały linię obrony, ponosząc przy tym ciężkie straty, i kontynuowały ofensywę w kierunku Yiipuri (Wyborg). Wyczerpani, bez wystarczającej pomocy z zagranicy, Finowie poprosili o pokój i 12 marca 1940 przyjęli radzieckie warunki, to znaczy oddali Przesmyk Karelski i Yiipuri. W czerwcu 1941 Finlandia przyłączyła się do najazdu Niemiec hitlerowskich na Związek Radziecki (patrz ŚWIATOWA WOJNA n NA FRONCIE ROSYJSKIM 1941-1945). ROSYJSKO-JAPOŃSKA WOJNA 1904-

1905. W 1903 rząd japoński zaproponował rządowi rosyjskiemu, aby wzajemnie uznać interesy i przywileje ekonomiczne obu stron w Mandżurii i Korei. Poprzednio Japonia rozbudowała swoją flotę i armię. Rosjanie przedłużali rokowania, aż w końcu 6 lutego 1904 zniecierpliwiony ambasador japoński przerwał rozmowy i wrócił do kraju. Trzy dni później japońska flota zatopiła dwa rosyjskie okręty wojenne w pobliżu Czemulpo (Inczhon, Korea) i przypuściła atak torpedowy na główne siły rosyjskie w Port Artur (Lushun), na chińskim półwyspie Liaodong; reszta floty rosyjskiej tkwiła w lodach we Władywostoku. Osiągnąwszy przewagę na morzu, Japonia mogła przetransportować tysiące żołnierzy do Korei i Mandżurii. Japończycy szybko zagarnęli Koreę i l maja wtargnęli do Mandżurii. Do

września Rosjanie zostali wyparci na północ, do Mukdenu (Shenyang); Japończycy otoczyli także Port Artur. Po dwóch krwawych, choć nie rozstrzygniętych, bitwach Rosjanie musieli jesienią wycofać się jeszcze dalej na północ. 2 stycznia 1905 po ciężkim oblężeniu skapitulował Port Artur. W tym czasie Rosjanie wyprawili do tego akwenu dużą eskadrę okrętów floty bałtyckiej. Na początku 1905 Japończycy ponownie podjęli ofensywę w Mandżurii, wygrali bitwę pod Mukdenem (21 lutego-10 marca) i odrzucili Rosjan o dalsze 100 km na północ. W maju 1905 przybyła rosyjska flota z Europy i skierowała się w stronę Władywostoku, ale po drodze natknęła się na flotę japońską. Bitwa pod Cuszimą trwała dwie doby; flota rosyjska poniosła druzgocącą klęskę, natomiast Japończycy stracili tylko trzy torpedowce. Prezydent USA Theodore Roosevelt (1858-1919) zaofiarował pośrednictwo Stanów Zjednoczonych w rozmowach pokojowych, 10 sierpnia przedstawiciele walczących stron spotkali się w Portsmouth w stanie New Hampshire, 5 września podpisali tam traktat pokojowy. Rosja ustąpiła Japonii część wyspy Sachalin (poniżej 50. równoleżnika), uznała japońskie „polityczne, wojskowe i gospodarcze interesy" w Korei, przekazała Japonii terytoria, które dzierżawiła od Chin w Liaodong, zgodziła się zwrócić Japonii koszty utrzymania rosyjskich jeńców i udzieliła prawa połowu ryb u wybrzeży Syberii. Dzięki zadziwiającemu i nieoczekiwanemu zwycięstwu Japonia została uznana za światową potęgę, co było dla niej najważniejszym osiągnięciem tej wojny. Patrz także SAMILÓW RUCH NIEPODLEGŁOŚCIOWY I9i9-i92o; CHIŃSKO-JAPOŃSKA WOJNA 1894-1895.

ROSYJSKO-PERSKA WOJNA 1722-1723.

Druga, czyli Wielka PÓŁNOCNA WOJNA bardzo wyczerpała siły Rosji, mimo to car Piotr I Wielki (1672-1725), obawiając się, że Turcja opanuje perskie nabrzeża Morza Kaspijskiego, rozpoczął wojnę z Persją, osłabioną powstaniami w Afganistanie

423

(patrz AFGAŃSKIE POWSTANIA 1709-1720). Wojska rosyjskie bez większego wysifku zdobyły miasta Derbent w 1722 i Baku oraz Reszt w 1723. Turcy ze swej strony podjęli rywalizację z Rosją i zdobyli Tyflis (Tbilisi), stolicę Gruzji. Na mocy traktatu z Petersburga z 12 września 1723 Rosja uzyskała wybrzeże Morza Kaspijskiego między Derbentem a Resztem. Traktat z Konstantynopola (1724) zapobiegł bezpośredniej wojnie Rosji z Turcją; zgodnie z traktatem Turcy otrzymali zachodnią część Persji (zajęli w latach 1724-1725 Tebriz, Kermanszah i Hamadan), a Rosja część północną (zatrzymując trzy regiony kaspijskie i zajęte terytoria).

przerażona ogniem artylerii rosyjskiej uciekła, wojska perskie przegrały bitwę. Posuwając się w głąb Persji wojska rosyjskie Iwana Paskiewicza (1782-1856) zajęły Erewan i Tebriz w 1827. Gdy wojska perskie rozeszły się z powodu nadchodzącej zimy, Rosjanie wkroczyli i zdobyli Teheran, gdzie przejęli cały arsenał artylerii perskiej. To zakończyło wojnę; w traktacie z Turkmanczaju obie strony uznały rzekę Aras za granicę rosyjsko-perską, Rosja uzyskała wyłączne prawa do utrzymywania okrętów wojennych na Morzu Kaspijskim, a Persja zgodziła się zapłacić reparacje wojenne; Rosja otrzymała ponadto nowe terytoria i prawa handlowe.

ROSYJSKO-PERSKA WOJNA 1804-1813. Po

ROSYJSKO-PERSKA WOJNA 1911. Po PERSKIEJ REWOLUCJI 1906-1909 Rosja wysłała wojska do Kazwinu dla ochrony swoich interesów. Następnie nie zgodziła się na wycofanie wojsk, pogwałcając tym samym porozumienie angielsko-rosyjskie z 1907. Amerykanin, William Morgan Shuster (1877-1960), zatrudniony w Persji jako naczelny skarbnik dla uporządkowania finansów państwa, starł się z Rosją, która wyraźnie popierała nieudany zbrojny zamach stanu, przeprowadzony w połowie 1911 przez byłego szacha Persji Mohammada Alego (1872-1925). Rosjanie dwukrotnie wystosowali ultimatum, żądając usunięcia Shustera, oba zostały odrzucone przez zgromadzenie narodowe (Madżles) w listopadzie 1911. Rosjanie dopuścili się okrucieństw w Tebrizie, w północnej Persji, przejęli Azerbejdżan, a potem ruszyli na Teheran. Regent Persji, stojący na czele rządu w okresie małoletności szacha Ahmada (1898-1930), dokonał 24 grudnia 1911 zamachu stanu, rozwiązał zgromadzenie, powołał dyrektoriat dla sprawowania rządów i zgodnie z żądaniem Rosji zgodził się zwolnić Shustera.

przyłączeniu do Rosji kaukaskich regionów pozostających do tej pory pod zwierzchnictwem Persji, Gruzji (1800) i Karabachu ugrupowania przeciwne aneksji stawiły opór i zwróciły się o pomoc do Persji. Wojska rosyjskie obiegły Erewan w 1804, ale nadejście posiłków perskich pod wodzą szacha Fatha Alego (1762?-1835) i następcy tronu księcia Abbasa (1783-1833) zmusiło Rosjan do wycofania się. Wojna ciągnęła się ze zmiennym szczęściem, dopiero w 1812 w bitwie pod Aslanduz Rosjanie zaskoczyli większą liczebnie armię perską pod wodzą Abbasa Mirzy i rozgromili ją. Mimo ogromnego zaangażowania Rosji w walce z Napoleonem (patrz NAPOLEONA KAMPANIA ROSYJSKA 1812), szach podpisał traktat pokojowy w Giulistanie (1813), w którym ustąpił Rosji Gruzję, Karabach i inne ziemie kaukaskie. Patrz także TURECKO-PERSKA WOJNA 1821-1823.

ROSYJSKO-PERSKA WOJNA 1825-1828.

Dwuznaczność traktatu zawartego w Giulistanie z 1813 (patrz ROSYJSKO-PERSKA WOJNA 1804-1813) i pośpiech, z jakim Rosja wcielała nowo pozyskane terytoria, skłoniły Persję w 1825 do złamania traktatu i podjęcia próby odzyskania Gruzji. W bitwie pod Gandżą, 26 września 1826, kawaleria perska

ROSYJSKO-POLSKA WOJNA 1609-1618.

Korzystając z zamętu w Rosji w okresie SMUTY i mając nadzieję na zdobycie mos-

424

kiewskiego tronu, król Polski Zygmunt III Waza (1566-1632) najechał Rosję i obiegł Smoleńsk w 1609. Wezwał wszystkich Polaków na Rusi do udzielenia mu pomocy. Posłowie bojarscy zawarli w lutym 1610 w obozie pod Smoleńskiem układ z Zygmuntem III, w którym uznali za cara królewicza polskiego Władysława (późniejszego króla Władysława IV [1595-1648]). Na mocy traktatu Dumie bojarskiej zapewniono współrządy w kraju, właścicielom ziemskim - nietykalność majątkową i osobistą oraz pełnię władzy nad chłopami. Wyższe urzędy w państwie zastrzeżono wyłącznie dla Rosjan. Tymczasem nowy dowódca rosyjski Dymitr Szujski (zm. 1612) wyruszył z wojskiem na odsiecz Smoleńskowi. Naprzeciw tej odsieczy stanął hetman Stanisław Żółkiewski (1547-1620) i rozbił doszczętnie siły rosyjskie w bitwie pod Kłuszynem 4 lipca 1610. W sierpniu tego roku wojsko polskie dotarło pod Moskwę. Zawarto kolejny układ, potwierdzający ustalenia układu smoleńskiego. Porozumienie z bojarami otworzyło Polakom drogę do Moskwy, do której oddziały Żółkiewskiego wkroczyły we wrześniu 1610. Tymczasem doszło do poważnych rozdźwięków w obozie polskim: król Zygmunt III - wbrew postanowieniom układu z bojarami - zaczął dążyć do inkorporacji państwa rosyjskiego do Rzeczypospolitej, przy czym władcą tego nowego tworu państwowego miał być on sam, a nie Władysław, plan króla stał w sprzeczności z rozsądną polityką hetmana Żółkiewskiego, który potrafił zaskarbić sobie zaufanie Moskwy. Żółkiewskiemu nie udało się odwieść króla od wcielania w życie nierealnych planów. W 1611 mieszkańcy Moskwy oraz prowincji zbuntowali się przeciw najeźdźcom. Tłumiąc powstanie Polacy spalili znaczną część Moskwy, ale zostali oblężeni na Kremlu przez pospolite ruszenie zorganizowane na prowincji. Siły pospolitego ruszenia zdołały powstrzymać wojska polskie idące na odsiecz oblężonym rodakom; oblężona od dłuższego czasu na Kremlu załoga polska została zmuszona do kapitulacji 26 paź-

dziernika 1612. W 1613 na cara wybrano Michała Romanowa (1596-1645), który pochodził ze starego rodu bojarskiego. Rzeczpospolita nadal okupowała wielkie obszary Rosji, oddziały polskie lub podległe Polakom penetrowały wiele rejonów kraju, dopuszczając się wobec ludności gwałtów i grabieży. Polacy początkowo nie uznali obioru Michała Romanowa, uważali za jedynego prawowitego władcę państwa moskiewskiego polskiego królewicza Władysława. W latach 1612-1616 prowadzono przy pośrednictwie austriackim rokowania polsko-moskiewskie, nie dały one jednak rezultatu. Zdecydowano się więc na rozstrzygnięcie militarne - wiosną 1617 Władysław podjął wyprawę na Moskwę „po należną mu prawnie koronę". Szturm Moskwy nie powiódł się. Rozpoczęte wkrótce potem rokowania zakończyły się 23 grudnia 1618 (3 stycznia 1619) podpisaniem we wsi Dywilino 15-letniego rozejmu, na mocy którego Smoleńsk i Siewierszczyzna przechodziły we władanie Rzeczpospolitej. Patrz także ROSYJSKO-SZWEDZKA WOJNA 1613-1617. ROSYJSKO-POLSKA WOJNA 1632-1634

(wojna smoleńska). Wobec zbliżającego się terminu wygaśnięcia rozejmu z Polską (patrz ROSYJSKO-POLSKA WOJNA 1609-1618) car Michał Romanów (1569-1645) przygotował wojnę, chcąc odzyskać utracony w 1611 Smoleńsk. Po śmierci króla Polski i wielkiego księcia litewskiego Zygmunta III Wazy (1566-1632) car stwierdził, że termin rozejmu obowiązywał tylko jego sygnatariuszy, po czym wyprawił we wrześniu 1632 Michała Szeina z 24-tysięcznym wojskiem. 18 października obiegł on Smoleńsk, broniony przez dwutysięczną załogę. W marcu 1633 dotarły do Smoleńska posiłki (900 żołnierzy). Polacy 17 lipca 1633 odparli szturm. Król Władysław IV (1595-1648) 30 sierpnia przybył z odsieczą na czele 25 tysięcy wojska. 19 września do króla przyłączyło się jeszcze prawie 15 tysięcy Kozaków zaporoskich. 21 września Władysław uderzył na szańce rosyjskie na północ-

425

nym brzegu Dniepru. Rosjanie wsparci przez oddziały Szeina zza rzeki podejmowali kontrataki, które zostały odparte, głównie przez jazdę polską z drugiego rzutu. Polacy ufortyfikowali się na zajętych pozycjach, osaczając niemal szańce Matisona, który wycofał się na południowy brzeg w nocy z 22 na 23 września. 28 września Władysław uderzył na szańce rosyjskie na południowym brzegu Dniepru, leżące na zachód od miasta. Zdobyto ich pierwszą linię. W nocy Rosjanie odeszli na swe pozycje na wschód Smoleńska, a następnie skupili tu całość swych sił w jednym obozie. 19 października Polacy zajęli Żaworonkowe Wzgórza na północnym brzegu Dniepru, stanowiące dogodną pozycję dla ostrzeliwania obozu Szeina. Kontrataki rosyjskie zostały odparte. W następnych dniach otoczono szańcami polskimi obóz Szeina. Głód i brak nadziei na odsiecz zmusiły Rosjan do kapitulacji 25 lutego 1634. Traktat pokojowy zawarto w czerwcu 1634 w Polanówce na zasadzie status quo. Władysław IV zrezygnował z tytułu cara rosyjskiego i uznał Michała Romanowa za cara Rosji.

syjskiej 1654 było zdobycie Witebska. Podejmowane na początku 1655 polskie i litewskie próby podjęcia kontrofensywy zakończyły się niepowodzeniem. Armia rosyjska parła dalej naprzód - 13 lipca wojska cara Aleksego zajęły Mińsk, a 10 sierpnia - mimo pełnej poświęcenia postawy garnizonu polskiego - Wilno. Wielkie Księstwo Litewskie zostało niemal całkowicie zajęte przez Rosjan. Zaniepokojeni wzrostem potęgi Moskwy Szwedzi podjęli interwencję zbrojną w Polsce (miała ona na celu zarówno osłabienie Rzeczpospolitej, jak i Rosji). W tej sytuacji Rosjanie zaczęli szukać kontaktów z przebywającym na emigracji, na Śląsku, królem Polskim Janem Kazimierzem (1609-1672). Król zawarł sojusz z cesarzem Świętego Cesarstwa Rzymskiego Leopoldem I (1640-1705) i podpisał rozejm z carem. Car ściągnął niepotrzebne teraz w Polsce wojska z powrotem na Ukrainę i skierował je do walki ze Szwedami o Inflanty (patrz ROSYJSKO-SZWEDZKA WOJNA 1656-1658).

ROSYJSKO-POLSKA WOJNA 1654-1656.

Wojna zakończyła się traktatem w Niemieży w 1656, w którym Rosja i Polska zawarły pakt skierowany przeciw Szwedom. Rozejm przerwała następna ROSYJSKO-POLSKA WOJNA 1658-1667.

W odwecie za porażkę poniesioną w walce z Polakami na Ukrainie (patrz CHMIELNICKIEGO POWSTANIE 1648-1054) Kozacy pod wodzą Bohdana Chmielnickiego (1593P-1657) zawarli sojusz z Rosjanami (ugoda perejasiawska). W 1654 wojska moskiewskie pod dowództwem cara Aleksego (1629-1676) rozpoczęły silne uderzenie na zajmowany przez Polaków Smoleńsk. Armia rosyjska posuwająca się w kierunku Smoleńska starła się z wojskami polskimi i litewskimi pod Orszą i Szepielewiczami (Polacy dowodzeni przez księcia Janusza Radziwiłła ponieśli klęskę). Na początku października poddała się załoga Smoleńska. Działająca na północnym zachodzie druga armia rosyjska zajęła pod koniec lipca Połock, co dawało Rosjanom znakomity punkt wyjściowy do dalszej ofensywy w głąb Rzeczpospolitej. Końcowym akordem zwycięskiej kampanii ro-

Po wygaśnięciu trzyletniego układu z Rosją (patrz ROSYJSKO-POLSKA WOJNA 1654-1656) na Litwie ponownie doszło do walki pomiędzy Polakami a Rosjanami. Po początkowych porażkach pod Wilnem i Kownem Polacy wyparli później Rosjan z Litwy. W 1660 Rzeczpospolita mogła - po podpisaniu traktatu oliwskiego, kończącego wojnę ze Szwecją - przerzucić na wschód siły militarne, zaangażowane dotąd na północy. Latem i jesienią tego roku doszło do dwóch wielkich kampanii na Białorusi i Ukrainie. Wojska litewskie pobiły armię rosyjską pod Lachowiczami i Połonką, wojska koronne zaś dowodzone przez Jerzego Lubomirskiego (1616-1667) zadały klęskę oddziałom kozackim pod Słobodyszczami. Wojna ograniczyła się później do walk przygranicznych,

ROSYJSKO-POLSKA WOJNA 1658-1667.

426

wreszcie zwycięstwo Polski w bitwie pod Lublinem otworzyło w 1664 drogę do negocjacji. Jednakże rokosz LUBOMIRSKIEGO sparaliżował polski rząd, pozwalając Moskwie na dyktowanie warunków traktatu pokojowego. Na mocy traktatu w Andruszowie (1667) Polska ustąpiła Rosji Smoleńsk i Kijów (według traktatu na dwa lata, jednakże Polska nigdy już Kijowa nie odzyskała), Ukrainę podzielono między oba kraje, ustalając granicę na Dnieprze. Kozacy mieli pozostawać pod wspólną kontrolą obu krajów. Patrz także POLSKO-TURECKA WOJNA 1671-1677.

ROSYJSKO-POLSKA WOJNA 1919-1920.

Po wycofaniu się zgodnie z warunkami rozejmu z 1918 (patrz ŚWIATOWA WOJNA i 1914-1918) wojsk niemieckich z Polski, w lutym 1919 na polskie terytoria nad Bugiem wkroczyły wojska Rosji Radzieckiej. W odpowiedzi wojska polskie, dowodzone przez Józefa Piłsudskiego (1867-1935), zepchnęły wojska przeciwnika nad Berezynę i na Ukrainę. Sojusznicza Rada zaakceptowała tymczasową granicę między Polską a Rosją Radziecką. Jednakże 28 stycznia 1920 przywódcy rosyjscy usiłowali narzucić granicę zgodną z istniejącą wówczas linią frontu, to znaczy położoną dalej na zachód, Piłsudski natomiast miał nadzieję przywrócić granice z 1772 i opanować Ukrainę. W tym celu zawarł układ z antyradzieckim ugrupowaniem Symona Petlury (1879-1926), po czym rozpoczął ofensywę; armia polska weszła na Ukrainę i zajęła Kijów (25 kwietnia-7 maja 1920). Potężne kontruderzenie radzieckie wyparło Polaków z Kijowa i Wilna; pod naporem armii rosyjskiej dowodzonej przez Michaiła Tuchaczewskiego (1893-1937) wojska polskie zaczęły uciekać. W połowie sierpnia 1920 siły rosyjskie przybliżyły się do przedmieść Warszawy, gdzie Polacy z pomocą Francuzów kierowanych przez generała Maxime'a Weyganda (1867-1965) przeszli do ofensywy i pokonali najeźdźców w zaciętej dziesięciodniowej bitwie. Polska armia pokonała wojska Tuchaczewskiego

w bitwie nad Niemnem we wrześniu 1920. 12 października 1921 strony zawarły wstępne porozumienie w Rydze i zgodziły się na rozejm; porozumienie to zostało zatwierdzone 18 marca 1921. Patrz także LITEWSKA WOJNA o NIEPODLEGŁOŚĆ 1918-1920; ROSYJSKA WOJNA DOMOWA 1918-1921. ROSYJSKO-SZWEDZKA WOJNA 1590-1595. Car rosyjski Fiodor I (1557-1598) pragnął zdobyć należącą do Szwedów północną część Estonii oraz jej największe miasto, Rewel (Tallin). Armia rosyjska wyruszyła na zachód w kierunku Narwy, niedaleko której na początku 1590 zwyciężyła około 20-tysięczną armię szwedzką. Oblegając bronioną przez Szwedów Narwę, wojska rosyjskie jednocześnie grabiły Estonię. Rokowania doprowadziły do rocznego rozejmu, Rosja uzyskała pewne miasta nad Zatoką Fińską. Król Szwecji Jan III (1537-1592) postanowił odzyskać miasta ustąpione Rosji. Plan ten nie powiódł się jednak. Jan III zmarł w czasie walk. Zawarto pokój w 1595. Zdobyte miasta pozostały w ręku Rosjan. ROSYJSKO-SZWEDZKA WOJNA 1613-1617. W latach 1610-1611 Szwedzi zajęli rosyjskie pobrzeże Zatoki Fińskiej i Nowogród. W 1613 po wyborze na cara Michała Romanowa (1596-1645) Rosjanie podjęli wyprawę na Nowogród, ale zostali pobici pod Bronnicami (24 lipca 1614). W 1615 król Szwecji Gustaw II Adolf (1594-1645) obiegł Psków, potężną przygraniczną twierdzę, ale nie udało mu się jej zdobyć. Gustaw postanowił wówczas wycofać się. Rokowania pokojowe zakończyły się traktatem w Stołbowie 26 stycznia 1617. Szwedzi oddali Moskwie Nowogród, a zyskali wszystkie ziemie nad Zatoką Fińską. Rosja zrezygnowała z roszczeń do Estonii i Inflant. ROSYJSKO-SZWEDZKA WOJNA 1656-1658. Car rosyjski Aleksy (1629-1676) uznał, że pierwsza PÓŁNOCNA WOJNA stworzyła okazję do odzyskania utraconych

427

na rzecz Szwecji ziem i opanowania Inflant. W czasie wyprawy na Rygę wojska Aleksego zdobyły kilka miast i twierdz, po czym obiegły Rygę 2 września, 12 października Szwedzi dokonali wypadu z miasta; Rosjanie ponieśli znaczną porażkę. Wkrótce zwinęli oblężenie. Szwedzi wzmocnili potem system obronny wybrzeży Morza Bałtyckiego, a w 1658 odparli jeszcze jedną ofensywę Rosjan. W tym samym roku zawarto rozejm. ROSYJSKO-SZWEDZKA WOJNA 1741--1743. Rosnące w siłę szwedzkie stronnictwo Hattar („kapelusze") było rzecznikiem wojny z Rosją o odzyskanie utraconych przez Szwecję terytoriów. Pod wpływem Francji źle przygotowana do wojny Szwecja rozpoczęła w 1741 działania, dysponując zaledwie 20 tysiącami żołnierzy. Rosja, która właśnie zakończyła ROSYJSKO-TURECKĄ WOJNĘ 1736-1739, rozpoczęła ofensywę wygrywając 3 września 1741 bitwę pod Wilmanstrand w Finlandii. W Petersburgu, w wyniku bezkrwawego przewrotu pałacowego, tron objęła Elżbieta Piotrowna (1709-1762). Caryca dążyła do pokoju ze Szwecją, jednakże uznała warunki Szwedów za niemożliwe do przyjęcia. Rosyjskie wojska ponownie najechały Finlandię, otoczyły główną armię szwedzką pod Helsingfors (Helsinki). Szwedzi, dysponujący 17 tysiącami wojska, kapitulowali 4 września 1742. Rokowania zakończyły się traktatem pokojowym z Abo (7 sierpnia 1743). Rosja zachowała południową część ziem fińskich po graniczną rzekę Kymmene. W zamian za łagodne warunki pokojowe bezdzietny król Szwecji Fryderyk I (1676-1751) zgodził się, aby dziedzicem korony szwedzkiej był wybrany przez Elżbietę Adolf Fryderyk (1710-1771), książę Holsztynu. Patrz także AUSTRIACKA WOJNA SUKCESYJNA 1740-1748. ROSYJSKO-SZWEDZKA WOJNA 1788-1790. W czasie drugiej ROSYJSKO-AUSTRIACKO-TURECKIEJ WOJNY król Szwecji Gustaw III (1746-1792) w czerwcu 1788 bez zgody sejmu najechał rosyjską

część Finlandii chcąc ją odzyskać. W 1788 i 1789 kampania nie przyniosła żadnych wyników. Oficerowie szwedzcy nie chcieli brać udziału w bezprawnej wojnie. Zawiązali oni w Anjala tajny Związek Wojskowy, jednym z jego celów były negocjacje pokojowe z carycą Rosji Katarzyną II Wielką (1729-1796). W rezultacie doszło do zwinięcia oblężenia Fredrikshammu (Hamina) w Finlandii 5 lipca 1788. Szwedzi ponieśli w latach 1788-1789 kilka klęsk na morzu, stracili wiele okrętów. W 1790 Gustaw wrócił na front i podjął działania w kierunku Petersburga, ale szwedzkie wojska lądowe zostały powstrzymane pod Wyborgiem, a zablokowana flota szwedzka uwolniła się dopiero po zwycięstwie pod Svensksund (2-9 lipca 1790); jedna trzecia okrętów rosyjskich zatonęła lub została zdobyta. Dania, walcząca u boku Rosji, najechała Yastergotland w południowo-zachodniej części Szwecji i obiegła Góteborg. Anglia i Prusy pośredniczyły w zawarciu rozejmu z Danią, 15 sierpnia 1790 Rosja i Szwecja podpisały traktat pokojowy w Yarala, przywracający status quo ante bellum. ROSYJSKO-SZWEDZKA WOJNA 1808-1809. W czasie NAPOLEOŃSKICH WOJEN Francja i Rosja zawarły pokój (1807) i wezwały Szwecję do zerwania sojuszu z Wielką Brytanią skierowanego przeciw Francji. Gdy król Szwecji Gustaw IV (1778-1837) odmówił, car Aleksander I (1777-1825) rozpoczął w lutym 1808 inwazję na należącą do Szwedów Finlandię. Wojska rosyjskie zdobyły twierdzę Sweaborg i ruszyły w głąb Finlandii, w końcu 1808 zmuszając Szwedów do opuszczenia tego kraju. Gustaw musiał udać się na emigrację po udanym zamachu stanu (13 marca 1809). Latem 1809 Rosja nie zgodziła się na rokowania pokojowe z nieustabilizowanym rządem szwedzkim; zamiast tego zwiększyła natężenie walk, zdobyła Wyspy Alandzkie i wygrała dwie bitwy w północnej Szwecji. W końcu nowy król Szwecji Karol XIII (1748-1818) zawarł po-

428

kój z carem; w traktacie z Fredriksham (17 września 1809) Szwedzi ustąpili Rosji Finlandię i Wyspy Alandzkie. Finlandia została wielkim księstwem pod berłem cara.

1683); Turcy zdobyli i spustoszyli znaczne terytorium. 8 stycznia 1681 podpisano układ w Radzynie, na jego podstawie Rosja zrzekła się Ukrainy Prawobrzeżnej (poza Kijowem).

ROSYJSKO-TATARSKA WOJNA 1571 -1572.

ROSYJSKO-TURECKA WOJNA 1695-1700.

Chan Tatarów krymskich Dewlet Girej wyruszył na północ, po drodze pustosząc kraj. Car Iwan IV Groźny (1530-1584) uszedł z Moskwy. Tatarzy dotarli pod mury miasta w 1571. Zdobyli i spalili Moskwę, oszczędzono tylko Kreml; Tatarzy uprowadzili rzekomo 100 tysięcy jeńców. W 1572 doszło do nowego najazdu Tatarów na państwo moskiewskie, Dewlet Girej dotarł nad Okę, gdzie jednak natrafił na bardzo silny opór. Tatarzy wycofali się.

Car Rosji Piotr I Wielki (1672-1725), przynaglany przez przyjaciela Francois'a Leforta (1656-1699), oficera rosyjskiego pochodzenia szwajcarsko-szkockiego, postanowił zdobyć ufortyfikowane miasto tureckie Azow, leżące w delcie Donu. Pierwsze oblężenie w 1695, kierowane przez samego cara, nie zakończyło się powodzeniem; nie można było zablokować miasta od strony wody, ponieważ Rosja nie miała okrętów. Rosjanie ponieśli ciężkie straty. Car zbudował flotę, która w 1696 zablokowała Azow. Zdobyto miasto w lipcu tego roku. Ponad 30 tysięcy Rosjan okupiło życiem to zwycięstwo. Piotr snuł plany wielkiej wyprawy przeciw Turcji. Udał się w podróż po Europie, by poszukać sprzymierzeńców i poznać techniczne i naukowe zdobycze Zachodu. Gdy inne państwa prowadzące wojnę z Turcją zawarły z nią pokój, który zakończył m.in. AUSTRIACKO-TURECKA WOJNĘ 1683-1699, Piotr porzucił swoje tureckie plany i wraz z Augustem II oraz z Danią postanowił rozpocząć wojnę ze Szwecją, co stanowiło początek drugiej, czyli wielkiej PÓŁNOCNEJ WOJNY. W 1700 Rosja podpisała traktat rozejmowy z Turcją; na jego podstawie zatrzymała Azow.

ROSYJSKO-TURECKA WOJNA 1568-1569.

Za panowania sułtana Selima II (1524?-1574) turecki wielki wezyr Mehmed Sokollu (1505-1579), dążąc do powstrzymania ekspansji Rosji, chciał zbudować kanał łączący Don i Wołgę, który umożliwiłby żeglugę między Morzem Czarnym i Kaspijskim. W 1568 wysłał do Azowa wojsko, które miało odbić Rosjanom Astrachań. Wojska ruszyły w górę Donu, aby rozpocząć budowę kanału. Po wykopaniu około jednej trzeciej jego długości dalszy bieg robót zahamowały problemy techniczne; okręty potrzebne do oblężenia Astrachania (1569) trzeba było przewieźć lądem. Po bezskutecznym oblężeniu w trakcie odwrotu Morzem Czarnym armia turecka poniosła wielkie straty w ludziach w czasie sztormu. Sułtan nakazał Sokollu, by zaniechał budowy kanału. ROSYJSKO-TURECKA WOJNA 1678-1681.

Sułtan turecki Mehmed IV po podporządkowaniu sobie hetmana kozackiego prawobrzeżnej Ukrainy Piotra Doroszenki (patrz POLSKO-TURECKA WOJNA 1672-1677) pOStanO-

wił podbić tę część Ukrainy Prawobrzeżnej, którą zajęli Rosjanie i przekazać Doroszence. W tym celu wysłał wojska tureckie pod wodzą wielkiego wezyra Kara Mustafy (zm.

ROSYJSKO-TURECKA WOJNA 1710-1711.

Gdy Rosjanie pod Połtawą w 1709 w czasie drugiej, czyli wielkiej PÓŁNOCNEJ WOJNY rozbili armię szwedzką, król Karol XII z jej resztkami uciekł do tureckiej Mołdawii. W październiku 1710 sułtan turecki pod wpływem Karola rozpoczął wojnę z carem Piotrem I. Turcy wtargnęli w granice Rosji (1711), Piotr z 60-tysięcznym wojskiem w 1711 najechał Mołdawię. Znacznie liczniejsza armia turecka zaskoczyła Rosjan i otoczyła ich siły nad Prutem. W tej sytuacji Piotr przystąpił do rozmów pokojowych.

429

Na mocy pokoju pruckiego z 21 lipca 1711 Rosja oddala Azow Turcji (patrz ROSYJ-SKOTURECKA WOJNA 1695-1700) i zniszczyła twierdze nadgraniczne; Karol uzyskał zapewnienie wolnego przejścia do Szwecji, pozostał jednak jeszcze przez trzy lata w Turcji starając się bezskutecznie, by Turcja rozpoczęła przeciw Rosji działania na większą skalę. ROSYJSKO-TURECKA WOJNA 1722-1724.

Patrz ROSYJSKO-PERSKA WOJNA 1722-1723.

część Serbii i część Bośni oraz Wołoszczyzny. Turcy wyruszyli naprzeciw Miinnicha, ale Rosja, walcząca teraz samotnie, postanowiła zawrzeć pokój. Na mocy traktatu z Niszu, z 3 października 1739, Rosja zwróciła prawie wszystkie swoje zdobycze terytorialne z wyjątkiem Azowa, który nie miał należeć do żadnego z obu państw, zobowiązała się jednak zniszczyć umocnienia twierdzy i zgodziła się na zakaz pływania rosyjskich okrętów wojennych na Morzu Azowskim i Morzu Czarnym.

ROSYJSKO-TURECKA WOJNA 1736-1739

ROSYJSKO-TURECKA WOJNA 1768-1774.

(austriacko-rosyjsko-turecka wojna 1737-1739). Zorientowawszy się, że Francja stara się o pomoc imperium tureckiego w POLSKIEJ WOJNIE SUKCESYJNEJ 1733-1738, Rosja wypowiedziała Turcji wojnę (1736) i wysłała wojska na tereny tureckie leżące na północ od Morza Kaspijskiego. Główne swe siły Rosja skierowała na Krym (wasalne państwo Turcji). Najechała i spustoszyła półwysep. Wycofała się z niego obawiając się powrotu głównych sił tatarskich z Zakaukazia. Rosja wymusiła na swym sprzymierzeńcu - Austrii wypowiedzenie wojny w styczniu 1737. Austriackie wojska wkroczyły do Bośni, Wołoszczyzny i południowej Serbii, ale napotkawszy silny opór, wycofały się. Rosjanie i Turcy walczyli o Azow, Oczakow i inne miasta, na przemian zdobywając je, tracąc i odzyskując. Za pośrednictwem Francji osiągnięto porozumienie pokojowe, ale mimo to wojna trwała nadal do 1738, a Turcy wyprawili się wzdłuż Dunaju w kierunku Belgradu. Wojskom austriackim nie udało się powstrzymać Turków na Bałkanach, ale w Mołdawii armia rosyjska pod komendą księcia Burkharda C. von Miinnicha (1683-1767) odniosła zdecydowanie zwycięstwo nad silną armią turecką, zdobyła Chocim i Jassy, stolicę Mołdawii, i miała zamiar wyprawić się na Konstantynopol (Stambuł), stolicę Turcji. Po upadku Belgradu 18 września 1739 Austriacy podpisali w tym mieście układ pokojowy; ustąpili Turcji Belgrad, północną

Ingerencja carycy Rosji Katarzyny II (1729-1796) w wewnętrzne sprawy Polski doprowadziła do zawiązania w 1768 konfederacji barskiej i walk polsko-rosyjskich. Turcja już uprzednio domagała się wycofania wojsk rosyjskich z Polski. Napad hajdamaków (powstańców ukraińskich) na Bałtę, pograniczne miasto tureckie, i jego spalenie zostały wzięte przez władze tureckie za działania wojsk rosyjskich, wobec tego wypowiedziały one wojnę Rosji. Zwycięstwo Rosjan pod Chocimiem (1769) doprowadziło do zajęcia Mołdawii i Wołoszczyzny. Rosjanie zdobyli też Azow. Turcy z pomocą Albańczyków zdołali w 1770 stłumić powstanie w Grecji, zainspirowane i wspomagane przez Rosję. Rosjanie rozbili 7 lipca 1779 flotę turecką w bitwie w Zatoce Czesmeńskiej (Morze Egejskie), a l sierpnia 1770 pod dowództwem hrabiego Piotra Rumiancewa (1725-1796) zwyciężyli nad Kahulem turecko-tatarską armię próbującą odbić Mołdawię. Rosjanie opanowali twierdze tureckie wzdłuż Dunaju, Dniestru i Prutu. W 1771 armia rosyjska zdobyła Krym. W tym czasie w Egipcie i Syrii wybuchło powstanie przeciw tureckiemu panowaniu, które Turcy zdławili w 1773. Za pośrednictwem Austrii 19 maja 1772 zawarto zawieszenie broni i rozpoczęto pertraktacje pokojowe. W kwietniu 1773 działania wznowiono. Rosjanie zdobyli Warnę i Silistrię. Wielki wezyr rozpoczął negocjacje pokojowe z Rumiancewem. W czerwcu 1774 wojska

430

rosyjskie pod dowództwem Aleksandra Suworowa (1729-1800) wygrały bitwę nad Koludżi w pobliżu Szumli. 16 lipca 1774 Turcy i Rosjanie (walczący wówczas z POWSTANIEM PUGACZOWA) podpisali traktat w Kuczuk-Kainardżi; Mołdawia i Wołoszczyzna wróciły pod władzę Turcji, Krym zyskał niezależność, a Rosja uzyskała część północnego wybrzeża Morza Czarnego i dwuznaczne prawo do interweniowania w sprawy Turcji, gdy wymagać tego będzie ochrona interesów Kościoła prawosławnego (zastrzeżenie to przyczyniło się do powstania „kwestii wschodniej", stale powracającej w odniesieniu do ziem europejskich podległych Turkom). ROSYJSKO-TURECKA WOJNA 1787-1792. Patrz ROSYJSKO-AUSTRIACKO-TURECKA WOJNA 1787-1792.

ROSYJSKO-TURECKA WOJNA 1806-1812.

W 1806 sułtan turecki Selim III odwołał popieranych przez Rosję gubernatorów Mołdawii i Wołoszczyzny za podżeganie do buntu. Za namową ambasadora francuskiego przy Porcie sułtan wypowiedział wojnę Rosji (patrz NAPOLEOŃSKIE WOJNY isos-isis) w 1806. Brytyjska flota wojenna popłynęła do Konstantynopola i zażądała, by sułtan usunął ambasadora Francji i zawarł pokój z Rosją (1807), ale sułtan odmówił; zmobilizowani mieszkańcy Konstantynopola skierowali na flotę brytyjską ogień z tysiąca dział. Anglicy ponieśli dotkliwe straty. W czerwcu 1807 flota rosyjska pokonała Turków w bitwie w pobliżu Lemnos. Napoleon (1769-1821) pośredniczył między Turkami a Rosjanami, doprowadzając do zawarcia rozejmu (sierpień 1807); obie strony wycofały wojska z Mołdawii i Wołoszczyzny, Turcy wrócili do Adrianopola (Edirne). Jednak potyczki trwały aż do zawarcia pokoju w Bukareszcie 28 maja 1812; pokój był wynikiem pośrednictwa Wielkiej Brytanii. Mołdawia i Wołoszczyzna pozostały pod władzą Turcji, ale granicę rosyjsko-turecką ustanowiono na Prucie; Besarabia przeszła pod panowanie Rosji.

ROSYJSKO-TURECKA WOJNA 1828-1829.

Przychodząc z pomocą Grecji w jej walce o niepodległość (patrz GRECKA WOJNA o NIEPODLEGŁOŚĆ 1821-1832) i widząc możliwość powiększenia swego terytorium, 26 kwietnia 1828 Rosja wypowiedziała Turcji wojnę. Rosyjskie wojska z powodzeniem oblegały Braiłę na Wołoszczyźnie, przekroczyły Dunaj i zdobyły tureckie twierdze Ruszczuk (Ruse) i Widyń (Yidin). Inna armia rosyjska po trzymiesięcznym oblężeniu zdobyła w 1828 Warnę. Na Kaukazie Rosjanie zdobyli Kars i zwyciężyli pod Achałcychem, później powstrzymał ich opór Kurdów. W 1829 Turcy stracili Sylistrię; w bitwie pod Czerkowną (11 czerwca) wojska rosyjskie generała Iwana Dybicza Zabałkańskiego (1785-1831) odniosły zwycięstwo nad armią wielkiego wezyra Mustafy Reszida Paszy (1802-1858), a następnie zwyciężyły pod Sliwen (12 sierpnia). Osiem dni później bardzo przerzedzone i dotknięte zarazą wojska Dybicza wkroczyły do Adrianopola (Edirne). W tym samym czasie inna armia rosyjska, nie wiedząc, że Dybicz już podpisał traktat pokojowy, zwyciężyła w bitwie pod Erewaniem. Traktat pokojowy z Adrianopola, z 16 września 1929, zapewnił księstwom naddunajskim (Mołdawia i Wołoszczyzna) ograniczoną autonomię, a Rosja uzyskała władzę nad ujściem Dunaju. Wszystkie pokojowo nastawione państwa otrzymały prawo żeglugi przez cieśniny tureckie, a Grecja zyskała niepodległość. Turcja musiała zapłacić wysokie reparacje wojenne i potwierdzić prawa Kościoła prawosławnego na jej terytoriach (patrz ROSYJSKO-TURECKA WOJNA 1768-1774). Patrz także KRYMSKA WOJNA isss-isse. ROSYJSKO-TURECKA WOJNA 1877-1878.

Rosja udzielała pomocy powstańcom serbskim (patrz SERBSKO-TURECKA WOJNA 1876-1877). Mimo to w Serbii nadal sprawowało władzę imperium osmańskie, które uciskało wyznawców prawosławia. Gdy Turcy nie zgodzili się na wprowadzenie reform, Rosja przystępując do kierowanego przez nią potężnego ruchu panslawistycznego, 24 kwiet-

431

nią 1877 wypowiedziała Turcji wojnę. Rumunia (unia Mołdawii i Wołoszczyzny od 1862) wzięła udział w wojnie u boku Rosji. Wojska rosyjskie wtargnęły na Bałkany, zdobyły przełęcz Szypka i Plewnę, która padła w 1877 po bohaterskiej, pięciomiesięcznej obronie Turków. Ofensywy i kontrofensywy obu stron, które miały na celu wyparcie z twierdz i zajmowanych obszarów, były na ogół nieskuteczne, jednak 18 listopada 1877 Rosjanie zdobyli turecką twierdzę Kars w Kaukazie, a potem obiegli Erzerum. 30 stycznia 1878 potężna armia rosyjska pod wodzą Michaiła Skobielewa (1843-1882), zdobywcy Plewny, Płowdiw i Adrianopola, znalazła się pod Konstantynopolem. Obie strony przystąpiły do rokowań w Adrianopolu (Edirne), które doprowadziły do traktatu pokojowego podpisanego w San Stefano 3 marca 1878. Rumunia i Serbia uzyskały niepodległość, a Bułgarii, która powiększyła się o dodatkowe terytoria, przyznano autonomię pod protektoratem Rosji. RUANDYJSKA WOJNA DOMOWA 1959-1944. Po ŚWIATOWEJ WOJNIE II Ru-

anda, dawna kolonia niemiecka w wschodniej Afryce, została oddana pod administrację Belgii jako terytorium powiernicze Organizacji Narodów Zjednoczonych Ruan-daUrundi. Kraj ten od dawna był zdominowany przez lud Tutsi (inaczej Watussi lub Tusi), choć stanowił on tylko 15% ludności. W listopadzie 1959 uciskany lud Hutu (Bahutu), stanowiący większość ludności kraju, lecz utrzymywany długo w feudalnej zależności, podniósł bunt przeciw rządzącym Tutsi, których poparli Tua (Pigmeje). Belgia przyznała Ruandzie samorząd. Hutu spodziewając się, że nie będą uczestniczyć w życiu politycznym Ruandy w takim stopniu, jaki wynikałby z ich liczebności, podnieśli bunt. Wybuchły krwawe walki plemienne, w których zwycięską stroną okazali się Hutu. Społeczeństwu pozwolono na wybór formy rządów. W 1961 w referendum nadzorowanym przez ONZ ponad 80% lud-

ności głosowało za zniesieniem monarchii. Zdetronizowano mwami (króla) z plemienia Tutsi i ogłoszono Ruandę republiką. W następstwie tych wydarzeń ponad 150 tysięcy Tutsi uciekło z kraju do sąsiednich państw (patrz BURUNDI WOJNA DOMOWA 1972). W 1963 przebywający na emigracji Tutsi wtargnęli zbrojnie do Ruandy, od roku będącej niepodległym państwem (po uzyskaniu niepodległości zmieniono pisownię nazwy państwa), w którym rządy sprawowali Hutu. Hutu odrzucili najeźdźców i wyrżnęli w odwecie wielu Tutsi. W 1964 Tutsi zaatakowali ponownie, równie bezskutecznie. RUCH 26 LIPCA 1953, WALKA Z DYKTATURĄ BATISTY. Mianem tym określa się ruch partyzancki i wezwanie, którym Fidel Castro (ur. 1926) starał się zachęcić mieszkańców Kuby do walki z dyktaturą Fulgencia Batisty y Zaldivara (1901-1973). „26 lipca 1953" upamiętnia dzień, w którym Castro na czele około 200 młodych powstańców kubańskich zaatakował koszary armii Moncada w Santiago (Kuba). Atak się nie powiódł; większość atakujących została zabita, Fidel wraz z bratem, Raulem (ur. 1931), zdołali uciec. Po kilku miesiącach poddali się, by powstrzymać policję Batisty od brutalnych prześladowań niewinnych mieszkańców Santiago, których oskarżano o uczestnictwo w walce z rządem. Castro został skazany na 15 lat więzienia na wyspie Pinos należącej do Kuby; karę darowano mu po 11-miesięcznym pobycie w więzieniu. Udał się do Meksyku, skąd wrócił, by kontynuować walkę z Ba-tistą (patrz KUBAŃSKA REWOLUCJA 1955-1959). Śmiały, choć nieudany atak Castro w 1953 oraz jego długa mowa obrończa na procesie przysporzyły mu sławy bohatera wśród mieszkańców Kuby, zwłaszcza młodych. RUMOWY BUNT. Patrz AUSTRALIJSKI BUNT RUMOWY 1808. RUSKA WOJNA DYNASTYCZNA 1015-1025.

Po śmierci wielkiego księcia kijowskiego

432

Włodzimierza (956-1015) księstwo podzielono między wielu spadkobierców. Jego ambitny syn Świętopełk Przeklęty (zm. 1021) usiłował zdobyć władzę nad całą Rusią; zamordował braci Borysa i Gleba (zm. 1015 lub 1018), a także Śwłatosława i przejął Kijów. Jego czwarty brat, Jarosław (zm. 1054), który odziedziczył Nowogród, wyruszył z wojskiem na Kijów, przeciw Świętopełkowi. Swiętopełk przegrał bitwę (1016), po czym uciekł do Polski, na dwór teścia, Bolesława I Chrobrego (zm. 1025). W 1018 Swiętopełk i Bolesław pobili Jarosława nad Bugiem, najechali Ruś i zajęli Kijów (patrz RUSKOPOLSKA WOJNA 1018-1025). Swiętopełk odzyskał tron kijowski, a Jarosław wycofał się do Nowogrodu. Swiętopełk podburzał ludność przeciw popierającym go Polakom, którzy opuścili Ruś i przyłączyli do Polski Grody Czerwieńskie. Jarosław wyruszył przeciw Świętopełkowi, który w 1019 został pobity nad Altą. Swiętopełk uszedł do Polski, a następnie do Czech. Władcą Rusi został Jarosław, wielki książę Kijowa i Nowogrodu. Kampania wojenna podjęta później przeciw Jarosławowi przez jeszcze jednego syna Włodzimierza doprowadziła do podziału posiadłości ruskich między obu braci, jednak wkrótce po śmierci brata ziemie te powróciły do Jarosława. RUSKA WOJNA DYNASTYCZNA 972-98O.

Książę Światosław (zm. 972) pozostawił księstwo ruskie trzem synom: Olegowi (zm. 977?), Jaropełkowi (zm. 979?) i Włodzimierzowi (956-1015). Po śmierci księcia rozpoczęły się bratobójcze walki o tron; w 977 siły Jaropełka z Kijowa zwyciężyły wojska Olega, Oleg został zabity w czasie ucieczki. Włodzimierz władający Nowogrodem został pobity, udał się do Skandynawii i tam starał się o pomoc. W 978 wrócił z najemnikami skandynawskimi, odzyskał Nowogród i zdobył Połock, a następnie Kijów. Jaropełk został stracony z rozkazu Włodzimierza. W 980 Włodzimierz był już jedynym władcą. Patrz WŁODZIMIERZA PODBOJE 981-985.

RUSKO-BUŁGARSKA WOJNA 967-972. Po

śmierci cara Symeona (zm. 927) Bułgarzy pozostali bez silnego politycznego przywódcy. W 967 cesarz bizantyjski Nicefor rozpoczął wojnę z Bułgarią. Sprzymierzył się z księciem kijowskim Swiatosławem (zm. 972). Opanował on miasta bułgarskie nad dolnym Dunajem (967). Car bułgarski Piotr zwrócił się o pomoc do Nicefora, który zgodził się jej udzielić za cenę uznania przez Bułgarię zwierzchnictwa Bizancjum. Następca Nicefora, Jan Tzimiskes (925-976) wyruszył w 972 do Bułgarii przeciw Rusom i zwyciężył ich w kilku bitwach, po klęsce 22 lipca pod Dorostolonem Światosław zawarł układ, na podstawie którego opuścił Bułgarię (patrz BIZANTYJSKO-RUSKA WOJNA 970-972).

RUSKO-POLSKA WOJNA 1018-1025. Książę kijowski Swiętopełk (zm. 1021), po klęsce poniesionej w 1016 w bitwie z bratem, wielkim księciem Nowogrodu, Jarosławem (zm. 1054), uciekł szukając schronienia na dworze teścia, księcia Polski Bolesława I Chrobrego (zm. 1025). Swiętopełk nakłaniał Polaków do przywrócenia mu władzy w Kijowie. Bolesław poprowadził wojska na Ruś, zwyciężył Jarosława w bitwie nad Bugiem (1020), zajął potem Kijów i przywrócił tron Świętopełkowi; Jarosław wycofał się do Nowogrodu. Swiętopełk zaczął się niecierpliwić z powodu obecności wojsk polskich w mieście i podburzał ludność przeciw nim. Polacy wyszli z Kijowa. W odwrocie zajęli Grody Czerwieńskie. Bolesław w chwili śmierci panował na obszarach od Łaby do Bugu i od Morza Bałtyckiego do Dunaju. RUSKO-SZWEDZKA WOJNA 1240-1242.

Szwecja, Dania i Litwa miały nadzieję, że skorzystają z zamieszania powstałego po najeździe Mongołów (patrz MONGOŁÓW NAJAZD NA Ruś DRUGI 1235-1240), żeby zdobyć nowe terytoria. Popierany przez papieża Grzegorza IX (l 147?-1241) szwedzki wódz i mąż stanu, Birger (zm. 1266), podjął wyprawę na Ruś. W 1240 wojska księcia

433

Nowogrodu, Aleksandra (1220?-1263), popierającego prawosławie, stoczyły bitwę ze Szwedami nad Newą, w pobliżu obecnego Sankt Petersburga i odniosły świetne zwycięstwo. Książę w uznaniu tego sukcesu otrzymał przydomek Newski. Opozycja w Nowogrodzie zmusiła Aleksandra do opuszczenia państwa nowogrodzkiego. W tym samym roku Krzyżacy inflanckiej gałęzi tego zakonu zdobyli Psków. Zbudowali twierdzę Koporie nad Newą. Aleksander w 1241 znów został księciem Nowogrodu, zdobył i zniszczył Koporie. W 1242 opanował Psków i podjął wyprawę na Izborsk. 5 kwietnia rozbił Krzyżaków w bitwie, zwanej bitwą na Lodowym Pobojowisku, na zamarzniętym kanale prowadzącym do jeziora Pejpus. Aleksander wrócił potem do Nowogrodu, gdzie zawarto pokój. RYCERZY POWSTANIE 1522-1523. Luterańska reformacja w Niemczech charakteryzowała się nasileniem ruchów społecznych, których celem było najczęściej ograniczenie władzy szlachty i Kościoła. W 1522 Franz von Sickingen (1481-1523) i Ulrych von Hutten (1488-1523), dwaj cesarscy (wolni) rycerze i rzecznicy reformacji, zainicjowali powstanie, którego celem było zachowanie uświęconego tradycją statusu cesarskich rycerzy oraz odebranie ziem książętom i Kościołowi. Zawiązana przez nich liga rycerzy bez powodzenia oblegała w 1522 katolickie miasto Trewir należące do arcybiskupa Trewiru. W odwecie niemieccy książęta Hesji i Palatynatu oraz arcybiskup Trewiru obiegli Sickingena w jego własnym zamku w Landstuhl i zmusili go do kapitulacji. Następnego dnia Sickingen zmarł od ran poniesionych w bitwie. Von Hutten uratował się, uciekając do Zurychu do szwajcarskiego reformatora religijnego Ulricha Zwingliego (1484-1531); zmarł tam po kilku miesiącach. Książęta niemieccy zwyciężyli później jeszcze raz - w CHŁOPSKIEJ WOJNIE 1524-1525. RZYMIAN l GOTÓW WOJNA PIERWSZA 249-252. Goci, wojowniczy lud germański,

zaczęli od III w. zagrażać granicom rzymskiego imperium (później podzielili się na Ostrogotów [wschodni Goci] i Wizygotów [zachodni Goci]; nazwy obu grup pochodzą od regionów ich zamieszkania). W 250 Goci przekroczyli Dunaj i ruszyli na południe do Dolnej Mezji (Bułgaria). Zostali pobici przez rzymską armię dowodzoną przez cesarza Decjusza (201-251), ale ruszyli do północnej Grecji. Decjusz podążył ich śladem, ale został zaskoczony przez nich i poniósł klęskę. Cesarz zebrał nowe siły i znowu wyruszył przeciw Gotom (251). Doszło do bitwy pod Abrittus, w której początkowo zwycięstwo przechylało się na jego stronę, ale potem szczęście się odwróciło. Obaj Decjuszowie - ojciec i syn - zostali zabici. Nowy cesarz rzymski, Gallus (205P-253), który kiedyś walczył pod rozkazami Decjusza, zawarł haniebny pokój; pozwolił Gotom zachować łupy, wycofać się w spokoju za Dunaj i zobowiązał się, że Rzym będzie płacić Gotom coroczną daninę w zamian za zaniechanie ataków na cesarstwo. Druga wojna Rzymian i Gotów 253-268. Wojna ograniczyła się w zasadzie do licznych najazdów Gotów na terytorium cesarstwa na Bałkanach i w Azji Mniejszej. W 253 Goci zaatakowali wybrzeże Morza Egejskiego, kilka lat później przeprawili się przez Hellespont (Dardanele) i najechali miasta na wybrzeżu jońskim Azji Mniejszej. Obładowani łupami zawrócili na kontynent europejski, pustosząc po drodze wszystko, co tylko mogli. W końcu dotarli do Morza Czarnego i popłynęli do rodzinnych siedzib na północy. W 267 pożeglowali na południe i ponownie zaatakowali wybrzeża Azji Mniejszej; napadli na wiele miast położonych nawet tak daleko na południu, jak Sparta, oraz zdobyli i złupili Ateny. W 268 spustoszyli całą Grecję. Cesarz rzymski Galienus (zm. 268) poprowadził armię do Mezji. W bitwie pod Naissus (Nisz) rozbił Gotów, na polu walki pozostało ich tysiące. Galienus zrezygnował z pościgu, ponieważ musiał wracać do Italii, gdzie czekały na niego inne zadania. Trzecia wojna Rzymian

434

i Gotów 269-270. W 269 Goci i Herulowie wyprawili się Morzem Czarnym, by pustoszyć nabrzeża należące do Rzymu. Część Germanów postanowiła wrócić lądem. Następca Galieusza, Klaudiusz II Gocki (214-270), rozbił armię Gotów pod Naissus (Nisz w Jugosławii). Flota rzymska zadała klęskę tym Gotom, którzy wpłynęli na Morze Śródziemne. Jeńców wcielono do armii rzymskiej. W 270 następcą Klaudiusza został Aurelian (212P-275), który zakończył walki z Gotami i pozwolił im osiedlać się w Dacji (Rumunia). Przez następne stulecie na terytoriach za Dunajem i Renem panował względny spokój. Czwarta wojna Rzymian i Gotów 367-369. Jedną z przyczyn wybuchu wojny były najazdy Hunów, koczowniczego ludu z Azji Środkowej, który wypierał plemiona z Europy Wschodniej na zachód i południe. Wizygoci pod wodzą Atanaryka (zm. 381), wypierani z Dacji, najeżdżali wielokrotnie Trację i zmusili cesarza rzymskiego na Wschodzie, Walensa (328P-378), do podjęcia walki. W latach 367-369 Rzymianie kilkakrotnie wyprawiali się na ziemie Wizygotów. Atanaryk musiał zobowiązać się w porozumieniu pokojowym, że Wizygoci pozostaną na obszarach leżących na północ od Dunaju. Pokój trwał krótko. Hunowie wtargnęli na obszary Ostrogotów (ziemie na terenie obecnej Ukrainy) i napierali na wszystkie plemiona germańskie w tym rejonie; część plemion poprosiła Walensa o pozwolenie na osiedlenie się w Tracji. Zgodę uzyskali, lecz skorumpowani urzędnicy rzymscy tak wykorzystywali nowych osadników, że ci w końcu chwycili za broń. Piąta wojna Rzymian i Gotów 377-383. Mimo uzyskanych posiłków rzymskim dowódcom nie udało się zwyciężyć grasujących i plądrujących Wizygotów, wobec czego w 378 sam Walens objął komendę nad wojskami. Mimo liczebnej przewagi Gotów i ich sprzymierzeńców zaatakował ich pod Adrianopolem (Edirne), co zakończyło się straszliwą klęską (patrz WIZYGOTÓW NAJAZDY NA CESARSTWO RZYMSKIE, WCZESNE 332-390). Poległo dwie trzecie

Rzymian, wśród nich także Walens; klęska pod Adrianopolem sprawiła, że rzymskie prowincje na wschodzie stały się bezbronne. Następny cesarz, Teodozjusz I Wielki (346?-395), walczył nadal z Wizygotami na Bałkanach, ale działania te były nieskuteczne i kosztowne. Uciekając się do dyplomacji, wynegocjował bezprecedensowe porozumienie, na mocy którego barbarzyńcy mogli osiedlać się na wyznaczonych obszarach, zachować własną władzę i tożsamość plemienną, a w zamian mieli walczyć u boku Rzymian jako sojusznicy. Patrz także WIZYGOTÓW NAJAZDY NA CESARSTWO RZYMSKIE, PÓŹNIEJSZE 410-470. RZYMIAN WOJNA Z ALEMANAMI 271. Alemanowie, lud pochodzenia germańskiego, ruszyli na zachód pragnąc zająć obszar zwany przez Rzymian Agri Decumates, obecnie Badenia-Wirtembergia w Niemczech. Około 270 Alemanowie rozpoczęli najazd na północną Italię. Cesarz rzymski Aurelian (212P-275) ruszył pośpiesznie z wojskiem na północ, do Mediolanu i poniósł klęskę pod Placentią (Piacenza). Alemanowie skierowali się na południe ku Rzymowi. Aurelian zebrał na nowo wojska, pociągnął śladem barbarzyńskich najeźdźców i dogonił ich pod Fano, w środkowej Italii. Alemanowie zostali pobici i zaczęli odwrót na północ. Wojska rzymskie ruszyły za nimi i zwyciężyły w następnej bitwie, pod Pawią, w której najeźdźcy zostali prawie zupełnie wybici. Resztki Alemanów uciekły przez Alpy w rodzinne strony. Aby zapewnić Rzymowi bezpieczeństwo, pod koniec lat siedemdziesiątych III wieku zbudowano twierdze na południowym brzegu Dunaju i otoczono Rzym murami obronnymi (271-282). RZYMIAN WOJNA Z PARTAMI 55-33 p.n.e.

Partia, starożytne państwo położone na terenach należących obecnie do Iranu, do 65 utrzymywało przyjacielskie stosunki z Rzymem. Krassus (l 15-53), który pragnął sławy i łupów wojennych, postanowił podbić Me-

435

zopotamię należącą do Partii. W 53 wkroczył na jej teren na czele 35-tysięcznego wojska. Spotkało go jednak rozczarowanie. Jego żołnierze nie mieli doświadczenia w prowadzeniu walk na stepach, miał niewiele jazdy, podczas gdy Partowie rozporządzali liczną kawalerią, głównie łucznikami. Ich strzały zdziesiątkowały piechotę rzymską pod Carrhae; Rzymianie skapitulowali, tylko 10 tysięcy się przebiło. Krassus został zamordowany. W 40 Partowie podbili Syrię i Palestynę, ale w latach 39-37 zostali stamtąd wyparci przez Rzymina. W 36 Antoniusz (83P-30) dokonał najazdu na Partię poprzez góry Armenii, ale król Armenii odmówił pomocy, a jazda partyjska napadała linie zaopatrzeniowe armii Antoniusza i rozbiła kolumnę prowadzącą jego machiny oblężnicze. Rzymianie nie zdołali zdobyć twierdzy Praspa, ponieśli ciężkie straty i musieli się wycofać. W 34 Antoniusz najechał Armenię i detronizował jej króla. RZYMIAN WOJNA Z PARTAMI 56-63 n.e.

Wologezes I (wzmian. 51-77), który został królem Partów w 51, po zamordowaniu marionetkowego króla Armenii z ramienia Rzymu, osadził na armeńskim tronie brata Tiridatesa (zm. 73?). Niezadowolony z tego cesarz rzymski Neron (37-68) wyprawił do Azji Mniejszej swego wodza, Korbulona (zm. 57), by przywrócił zwierzchnictwo Rzymu nad Armenią. W latach 57-60 Korbulon w ciężkich walkach opanował Armenię i osadził na tronie armeńskim Tigranesa. Wologezes, zajęty w tym czasie wewnętrznymi sprawami Partii, nie mógł wysyłać wojsk przeciw Rzymianom, ale w 61 najechał Armenię i ponownie osadził na tronie Tiridatesa. W następstwie wyprawy Korbulona na Armenię w 64 doszło do porozumienia, na mocy którego Tiridates pozostał nadal królem, ale uznał zwierzchnictwo Nerona. RZYMIAN WOJNA Z PARTAMI 195-202.

Gdy rywalizujący ze sobą cesarze walczyli w Rzymie o władzę, książę Orsoene w za-

chodniej Mezopotamii ogłosił swą niezależność od Rzymu. Cesarz Lucjusz Septymiusz Sewer (146-211) podbił w 105 Orsoene i zamienił ją w prowincję rzymską. Król Partii Wologezes IV (wzmian. 191-209) w 197 najechał Orsoene i obiegł miasto Nisibis (Nisibin lub Nusajbin). Sewer wyruszył przeciw niemu na wschód, przekroczył Eufrat i zajął partyjskie miasto Seleucję. Armia rzymska ruszyła dalej, na Ktezyfont, który zniszczono. Wologezes odstąpił od oblężenia Nisibis i wycofał się w góry. Partyjska twierdza Hatra oparła się Rzymianom w 197 oraz w 199. Sewer zdobył jednak Nisibis i ustanowił tam stolicę partyjskiej prowincji cesarstwa rzymskiego. Wprawdzie Rzymianie nie zdobyli Hatry, jednak w sumie działania Sewera przeciw Partom zakończyły się sukcesem. RZYMSKA WOJNA DOMOWA 193-197. Pretorianie (cesarska gwardia), zamordowali cesarza rzymskiego Publiusza Helwiusza Pertynaksa (126-193), ponieważ nie podobały im się zarządzone przez niego surowe pociągnięcia finansowe. Następnie sprzedali tron cesarski ofiarodawcy najwyższej ceny, niejakiemu Markowi Didiuszowi Julianusowi (133-193). Wkrótce cesarzami ogłosili się trzej dowódcy armii popierani przez podległe im legiony: Klodiusz Septymiusz Albinus (zm. 197) z Brytanii, Lucjusz Septymiusz Sewer (146-211) z Pannonii i Pesceniusz Niger (zm. 194) z Syrii. Sewera poparły także legiony nadreńskie. Wyruszył on na Rzym, senat rzymski uznał za cesarza Sewera i kazał stracić Didiusza. Sewer rozwiązał kohorty pretoriańskie. Nowe utworzył ze swych legionistów. Zdobył poparcie rywala, Albinusa, wyznaczając go na swego następcę - cezara. Maszerując na wschód, wojska Sewera odniosły zwycięstwo nad Nigerem w bitwach pod Kyzikos (193), Niceą (193) i Issos (194); Niger został ujęty w czasie ucieczki i zamordowany. Sewer długo oblegał Bizancjum, którego bronili wierni żołnierze Nigera, ostatecznie jednak miasto zdobył i zniszczył (196). Między

436

Sewerem i Albinusem pojawiły się tarcia; Albinus ogłosił się cesarzem (augustem), ruszył z legionami z Brytanii do Galii, Sewer przerwał swoje działania w Mezopotamii (patrz RZYMIAN WOJNA z PAKTAMI 195-202) i wrócił na zachód. Albinus poniósł klęskę i zginął pod Lugdunum (Lyon), które później Sewer niemal całkowicie zburzył (197). Sewer podjął następnie działania w Mezopotamii. W czasie panowania Sewera, ku bolesnemu rozczarowaniu senatu, władzę w Rzymie dzierżyli wojskowi. RZYMSKA WOJNA DOMOWA 84-79 p.n.e.

Gdy wódz rzymski Lucjusz Korneliusz Sulla (138-78) walczył w Azji Mniejszej z królem Pontu Mitrydatesem VI Eupatorem, zwanym Wielkim (ok. 132-63) w czasie pierwszej wojny MITRYDATESA, jego nieprzyjaciele w Rzymie przejęli władzę i wysłali Gajusza Flawiusza Fimbrię (zm. 84) z armią, by zamiast Sulli objął dowództwo nad wojskami rzymskimi na wschodzie. Sulla przeciągnął na swą stronę większość żołnierzy Fimbrii, który popełnił samobójstwo. Sulla wrócił do Italii w 83 szukać pomsty. Wojska rzymskie przeciwników Sulli wspierane przez Samnitów zostały kilkakrotnie zwyciężone przez Sullę. Jego przeciwnicy spróbowali zdobyć Rzym, ale Sulla zdążył przybyć do stolicy i w bitwie u Bramy Kollińskiej rozbił doszczętnie ich ostatnią armię w listopadzie 82. Senat rzymski zalegalizował wszystkie jego poczynania, także proskrypcje - mordowanie przeciwników bez sądów (na podstawie list proskrypcyjnych zamordowano 90 senatorów i 2600 ekwitów). W 82 Sulla został dyktatorem. Walki trwały do 79. RZYMSKA WOJNA DOMOWA 43-30 p.n.e.

Był to okres pełen zamętu, intryg, podejrzeń, propagandowych kłamstw, zemsty i zdrad. Po śmierci Juliusza Cezara (100-44) (patrz RZYMSKA WOJNA DOMOWA WIELKA 49-44 p.n.e.) w 43 przywódcy jego zwolenników, syn jego siostrzenicy i spadkobierca Oktawian (63 p.n.e.-14 n.e.), nazwany póź-

niej Augustem, wraz z Antoniuszem (83-30) i Markiem Lepidusem (zm. 13) przejęli rzeczywistą władzę w państwie, co zostało zatwierdzone w formie ustawy o triumwiracie (drugim) przyznającej im wspólnie absolutną władzę na okres pięciu lat, okres sprawowania władzy przedłużono im w 37. Przed podjęciem wyprawy przeciw wojskom zebranym przez zabójców Cezara, Marka Juniusza Brutusa (85P-42) i Gajusza Kasjusza Longinusa (zm. 42), triumwirowie rozprawili się z opozycją w Italii, skazując na śmierć wszystkich przywódców partii antycezariańskiej i konfiskując jednocześnie ich majątki. Następnie udali się do Macedonii, gdzie w październiku 42, w bitwie pod Filippi, zwyciężyli nieprzyjaciół w trakcie walk. Kasjusz i Brutus popełnili samobójstwo. Lepidusa, pod pozorem związków z Pompejuszem Młodszym, usunięto z triumwiratu. Zwycięzcy podzielili się imperium, ale spory były nieuchronne. Żona Antoniusza Fulwia i jego brat Lucjusz wzniecili w Peruzji (Perugia) zakończone klęską powstanie (41) przeciw Oktawianowi. Opór Oktawianowi stawiła również flota pod wodzą Pompejusza Młodszego (75-35), który nie przepuszczał dostaw zboża do Rzymu. Oktawian poniósł dwie porażki, w trzecim spotkaniu, w 36, pod Naulochos, u wybrzeży Sycylii, odniósł zwycięstwo dzięki utalentowanemu wodzowi, swojemu zięciowi, Markowi Wipsaniuszowi Agryppie (63-12). W tym samym czasie Antoniusz wznowił wojnę z Partią (patrz RZYMIAN WOJNA z PARTAMI 55-33 p.n.e.). Gdy Oktawian nie zgodził się na przysłanie mu posiłków, Antoniusz zwrócił się po pomoc do Kleopatry, z którą łączyły go stosunki osobiste; po poniesionej klęsce w Partii Antoniusz wrócił do Egiptu. W tym czasie Oktawian umacniał swą pozycję w Rzymie; wykorzystał także związek Antoniusza z Kleopatrą, by obrócić opinię ludu przeciw Antoniuszowi. Powszechną nienawiść do Antoniusza wzbudził jego rozwód z żoną (siostrą Oktawiana) w 32, poślubienie Kleopatry i zapisanie w testamencie jej i jej dzieciom całego majątku.

437

Senat wypowiedział Kleopatrze wojnę, obie strony zebrały flotę i wojska. Przeciwnicy spotkali się pod Akcjum, na Morzu Jońskim (2 września 31); okręty Agryppy zablokowały flotę Antoniusza, natomiast wojska Oktawiana częściowo osaczyły armię. Antoniusz z Kleopatrą podjęli desperacką próbę przedarcia się przez blokadę, jednak ich armia i flota wkrótce skapitulowały. Opanowanie Egiptu (30) zakończyło wojnę. Oktawian był teraz panem rzymskiego imperium, w którym zaczął się okres wewnętrznego spokoju. Patrz także OKTAWIANA WOJNA z ANTONIUSZEM 33-30 p.n.e. RZYMSKA WOJNA DOMOWA 68-69 n.e. Okrutne, tyrańskie rządy cesarza Nerona (37-68) wywoływały ogromne niezadowolenie w całym imperium rzymskim. Namiestnik rzymski w Galii Lugdańskiej Gajusz Juliusz Windeks (zm. 68) podniósł bunt, do którego przyłączył się Serwiusz Sulpicjusz Galba (3-69), namiestnik Hiszpanii Tarrakońskiej, obwołany cesarzem (za namową Windeksa) przez własne legiony. Bunt Windeksa zdławił Lucjusz Wirginiusz Rufus (15-69), namiestnik Górnej Germanii, Windeks popełnił samobójstwo. Rufus nie zgodził się, by wojsko tytułowało go cesarzem, poparł Galbę, którego cesarzem obwołali też pretorianie (cesarska gwardia przyboczna), a potem senat; Neron, skazany przez senat, popełnił samobójstwo. Legiony w Dolnej Germanii obwołały natomiast 3 stycznia 69 cesarzem namiestnika prowincji Aulusa Witeliusza, który ruszył do Italii, by przejąć władzę. W tym czasie zmienni w upodobaniach pretorianie przenieśli sympatie na Marka Salwiusza Othona (32-69), namiestnika Luzytanii (Portugalia), współuczestnika działań Galby przeciw Neronowi i zamordowali Galbę 15 stycznia. Othon został uznany przez senat; trzy miesiące później wyruszył z wojskami z Rzymu, by walczyć z Witeliuszem. Wojska Witeliusza zwyciężyły w pierwszej bitwie pod Bedriakum, w pobliżu Cremony (północne Włochy); Othon popełnił samobójstwo. Witeliusz wkroczył do Rzymu i został uznany przez

senat za cesarza. Cesarzem obwołany został również, przy poparciu rzymskiego namiestnika Syrii i Egiptu, Wespazjan (9-79), wybitny wódz armii w Judei. Duża armia nad Dunajem opowiedziała się za Wespazjanem i wyruszyła do Italii. Jej wódz Antoniusz Primus w drugiej bitwie pod Bedriakum (listopad? 69) zwyciężył główne siły Witeliusza, którego zamordowano w dniu (20 grudnia 69), gdy zwycięzcy przybyli do Rzymu, by objąć władzę. Dzień później senat obwołał Wespazjana cesarzem. RZYMSKA WOJNA DOMOWA 235-268. Lata 235-268 były dla rozległego cesarstwa rzymskiego czasem nieustającej niemal anarchii i wojny domowej, w którym rozliczni rywale walczyli o tytuł „augusta" (cesarza) oraz o władzę (patrz RZYMSKA WOJNA DOMOWA 238). Korupcja, nieustanne intrygi, podatki, konfiskaty majątku i 15 lat trwająca zaraza (251-265) przyczyniły się do osłabienia potęgi cesarstwa, którego granice zaczęły się chwiać pod naporem plemion germańskich (patrz RZYMIAN i GOTÓW WOJNY). Za panowania cesarza Galliena (Publiusz Licyniusz Egnacjusz) (zm. 268), który w latach 253-260 panował wspólnie z ojcem Walerianem (zm. 261?), w całym imperium nieustannie walczyli pretendenci do tronu, szczególnie wielu było ich w Galii (Francja), Ilirii (Illiricum) (Jugosławia i Albania) i w prowincjach wschodnich. W tym czasie tak wielu pretendentów ustanawiało swe państwa lub dążyło do objęcia tronu, że niektórzy historycy nazywają okres panowania Galliena „okresem trzydziestu tyranów", choć angielski historyk Edward Gibbon (1737-1794) doliczył się tylko 19. Na polach bitew piechota rzymska utraciła swą dotychczasową przewagę nad jazdą; Gallien pozbawił senatorów dowództwa nad armią i przekazał je doświadczonym oficerom jazdy. Usiłując zgnieść bunt w Mediolanie, został zamordowany przez własnych żołnierzy (268). Patrz także AURELIANA WOJNA PRZECIW TETRYKOWI 273-274; AURELIANA WOJNA PRZECIW ZENOBII 271-273.

438

RZYMSKA WOJNA DOMOWA 238. Cesarz Gajusz Juliusz Werusa Maksymin Trak (173-238), krzepki mieszkaniec Tracji, przez większą część swego panowania (od 235) prowadził wojnę z Germanami. Zbuntowane wojska rzymskie w prowincji Afryki Północnej wybrały na cesarza w 238 podstarzałego Gordiana I (158-238). Wspólnie z nim panował jego syn, Gordian II (192-238), który wkrótce poległ w bitwie w pobliżu Kartaginy walcząc ze stronnikami Maksymina. Wkrótce potem Gordian I popełnił samobójstwo z żalu po stracie syna. Senat rzymski uznał uprzednio cesarzami Gordianów, a po ich śmierci przyznał godność cesarską Maksyminusowi Klodiuszowi Pupienusowi (zm. 238) i Decynusowi Celiuszowi Balbinusowi (zm. 238), którzy mieli panować wspólnie, a godność cezara Gordianowi III (224P-244), synowi Gordiana II. Maksymin wyruszył na południe, wkroczył do północno-wschodniej Italii i obiegł Akwileę, stolicę tego regionu. Oblężenie się przewlekało, niezadowoleni z tego żołnierze Maksymina zamordowali go. Pupienusa i Balbinusa zamordowali wkrótce pretorianie, którzy uprzednio przed śmiercią Maksymina wszczęli bunt, zakończony co prawda porozumieniem, ale żołnierze ci obawiali się kary. RZYMSKA WOJNA DOMOWA 284-285. Cesarz rzymski Marek Aureliusz Karus (223?-283) zginął w czasie wojny RZYMSKO-PERSKIEJ 282-283. Jego ocalały syn, Karynus (zm. 285) został obwołany cesarzem rzymskim na Zachodzie. W tym samym czasie żołnierze na wschodzie wybrali na cesarza na Wschodzie Dioklecjana (245-313), dowódcę wojsk Karusa. Karynus uważający się za władcę całego imperium - Wschodu i Zachodu - poprowadził wojska na wschód do walki z Dioklecjanem. Zwyciężył w kilku potyczkach w Mezji (Bułgaria); w bitwie pod Margus (Morawa) wydawało się, że jego armia wygrywa, ale wówczas Karynus został zamordowany, najprawdopodobniej przez jednego ze swoich

dowódców. Dioklecjan odniósł zwycięstwo i został jedynym cesarzem zjednoczonego cesarstwa rzymskiego. Patrz także RZYMIAN i GOTÓW WOJNY. RZYMSKA WOJNA DOMOWA 306-307.

W 305 ze względu na zły stan zdrowia august (cesarz) Dioklecjan zrezygnował z tronu i skłonił do tego również drugiego augusta Maksymiana (zm. 310). Jego abdykacja wywołała kolejną rujnującą wojnę domową; wcześniej Dioklecjan mianował „cezarem" (cesarzem) Wschodu Galeriusza (zm. 311), a augustem Zachodu Konstancjusza I (250P-306). Cesarzami pomocniczymi (cezarami) zostali na Zachodzie Sewerus (zm. 307), a na Wschodzie Maksyminus Dają. Po śmierci Konstancjusza (306) wojska wybrały na jego następcę syna, Konstantyna I, uznał go za cezara Galeriusz, który mianował augustem Sewerusa. Roszczenia do tronu wkrótce wysunął w Italii syn Maksymiana, Maksencjusz (zm. 312). Sewerus wyruszył przeciw niemu. Maksymian chcąc przyjść synowi z pomocą, wrócił do czynnego życia politycznego. Gdy Sewerus stanął pod Rzymem, większość jego żołnierzy przeszła na stronę przeciwników. On sam uszedł do Rawenny, gdzie poddał się Maksymłanowi, który kazał go zabić. Galeriusz wyprawił się do Italii, ale uznawszy, że ma zbyt słabe siły, wycofał się. W 307 Maksencjusz ogłosił się cesarzem. W 310 w różnych obszarach rzymskiego imperium rządziło pięciu cesarzy. RZYMSKA WOJNA DOMOWA 311 -312. Cesarz Konstantyn I Wielki (280P-337) wkroczył w 312 do północnej Italii z 40-tysięczną armią i odniósł zwycięstwa w Turynie Brescii i Weronie nad przeważającymi liczebnie wojskami dowodzonymi przez generałów jego rywala, cesarza Maksencjusza (zm. 312), zajął Segusio (Suzę) Turyn, Mediolan, Weronę i Akwileję, po czym ruszył na Rzym. Maksencjusz z 75-tysięczną armią zmierzył się z nim w 312 przy Moście Mulwijskim nad Tybrem, w pobliżu Rzymu. Mniejsza

439

liczebnie armia Konstantyna (ok. 50 tysięcy żołnierzy) odniosła zdecydowane zwycięstwo; w czasie ucieczki Maksencjusz utonął w rzece. Według legendy Konstantyn przed bitwą zobaczył na niebie świetlisty krzyż z napisem „In hoc signo vinces" (pod tym znakiem zwyciężysz). Konstantyn przysiągł, że jeżeli odniesie zwycięstwo, nawróci się na chrześcijaństwo. Rok później, w 313, Konstantyn i Licyniusz (270P-325), rzymski cesarz Wschodu, spotkali się w Mediolanie i podpisali edykt, którym przyznali chrześcijanom swobodę wyznania. RZYMSKA WOJNA DOMOWA 313. Przeciwnikiem Licyniusza (270P-325) augusta (cesarza) rzymskiego na Wschodzie, był august Maksymin, zwany Dają (zm. 313), dążący do opanowania całej wschodniej części cesarstwa rzymskiego. W 313 Maksymin przeprawił się z armią przez Bosfor. Prowadząc ok. 30 tysięcy oddanych mu żołnierzy, Licyniusz ruszył naprzeciw siłom Maksymina i rozbił je pod Adrianopolem (Edirne) w Tracji. Maksymin wycofał się do Azji Mniejszej, gdzie wkrótce zmarł. RZYMSKA WOJNA DOMOWA 314-324.

Obaj cesarze - Zachodu, Konstantyn I Wielki (280P-337) i Wschodu, Licyniusz (270?-325) - dążyli do opanowania całego imperium rzymskiego. Konstantyn pomaszerował na wschód na czele 20-tysięcznej armii i w 314 stoczył zwycięską bitwę pod Cybale w południowo-wschodniej części Pannonii, po czym ścigał wycofującego się Licyniusza. Po przegranej bitwie pod Mardią Licyniusz zgodził się uznać władzę Konstantyna we wszystkich terytoriach europejskich z wyjątkiem Tracji i Mezji. Konstantyn zgodził się zrezygnować ze swoich roszczeń do zwierzchności nad całym cesarstwem. Napięcia i nieporozumienia powstawały także na tle stosunku do chrześcijan. W 324 wojnę wznowiono. Konstantyn zwyciężył wojska Licyniusza pod Adrianopolem (Edirne) 3 lipca 324; jego syn Flawiusz Juliusz Kryspus (zm. 326), mając pod ko-

mendą 200 okrętów, zwyciężył flotę Licyniusza, liczącą 350 okrętów w cieśninie Hellespont (Dardanele), także w lipcu 324. Licyniusz uciekł z Bizancjum do Azji Mniejszej, zebrał ogromną armię i stoczył długą i krwawą bitwę pod Chryzopolis (Scutari) we wrześniu 324, w której Konstantyn zadał mu druzgocącą klęskę. Licyniusz znowu zbiegł, potem jednak poddał się. Został stracony za snucie intryg. Patrz także RZYMIAN i GOTÓW WOJNY. RZYMSKA WOJNA DOMOWA 350-351. Po

śmierci cesarza rzymskiego Konstantyna I Wielkiego cesarstwo rzymskie zostało podzielone między jego trzech synów; Konstantyn II (317P-340) otrzymał Galię (Francję), Hiszpanię i Brytanię, Konstancjusz (317-361) - Azję Mniejszą, Egipt i Syrię, Konstans (323P-350) - Italię i Ilirię (Półwysep Bałkański) i prowincję Afrykę. Wkrótce Konstantyn II zażądał od młodszego brata Konstansa Italii i Afryki, po czym najechał w 340 Italię, został zwyciężony w bitwie pod Akwileją i sam zginął, a Konstans przejął zachodnią część imperium. Nie cieszył się jednak sympatią wojska, w 350 w wyniku udanego spisku wojskowego został zamordowany. Armia wybrała na cesarza Magnencjusza (zm. 353). Konstancjusz ruszył na zachód, by pomścić Konstansa, a Magnencjusz wyprawił się do Ilirii w 351. Początkowo zajął część Ilirii, ale przegrał bitwę pod Mursą (Osijek, Jugosławia) do czego przyczyniła się ciężka jazda Konstancjusza. Obie strony poniosły w tej walce ciężkie straty. Magnencjusz uciekł do północnej Italii, a Konstancjusz opanował prowincje: Afrykę, Hiszpanię i południową Italię. Uciekając przed Konstancjuszem, Magnencjusz udał się do Galii. Aresztowany przez swą gwardię, popełnił samobójstwo. Konstancjusz został tym samym jedynym władcą imperium rzymskiego. RZYMSKA WOJNA DOMOWA 360-361.

W 350 Persowie najechali rzymską Mezopotamię. Cesarz rzymski (august) Konstan-

440

cjusz II (317-361) nakazał wówczas, by z pomocą przyszedł mu jego krewny, cezar Julian (331-363), chrześcijanin, który z powodzeniem walczył z Frankami i Alemanami w Galii i cieszył się sympatią żołnierzy. Julian gotowy był przyjść z pomocą, ale jego wojska zbuntowały się i nie chciały opuścić Galii. Żołnierze obwołali Juliana augustem, a Julian przyjął tytuł. Dowiedziawszy się o tym, Konstancjusz postanowił wrócić na zachód i zgnieść bunt; decyzją tą rozpętał wojnę domową. Julian zdecydowany był stawić czoło swemu stryjowi. Obie armie wyruszyły w kierunku Konstantynopola z przeciwnych kierunków. Julian poszedł szybkim marszem przez południowe Niemcy do Pannonii (część Austrii, Węgier i Jugosławii), gdzie bez walki pochwycił pod Sirmium (Sremska Mitrovica) Lucyliana, legata Konstancjusza i wodza wysłanej przeciw niemu armii. Maszerując dalej na Konstantynopol, dowiedział się, że Konstancjusz w drodze zachorował i zmarł w Azji Mniejszej. Julian publicznie wyrzekł się wiary chrześcijańskiej i wrócił do wierzeń pogańskich, stąd znany jest jako Julian Apostata. Julian, wyznaczony przez Konstancjusza na dziedzica tronu, objął władzę i prowadził dalej wojnę z Persami (patrz RZYMSKO-PERSKA WOJNA 337-363). Patrz także WIZYGOTÓW NAJAZDY NA CESARSTWO RZYMSKIE, WCZESNE 332-390. RZYMSKA WOJNA DOMOWA 387-388.

W 375 imperium rzymskim rządziło trzech augustów (cesarzy): Gracjan (359-383) na zachodzie, jego przyrodni brat Walentynian II (373-392) w Italii, Ilirii (Bałkany) i Afryce, a ich wuj Walens (328P-378) na Wschodzie. W 378 Walens poległ w bitwie z Wizygotami pod Adrianopolem (Edirne) (patrz RZYMIAN i GOTÓW WOJNA PIĄTA 377-383); na jego następcę Gracjan wyznaczył Teodozjusza. Gracjan był raczej miernym cesarzem; jego rządy budziły duże niezadowolenie, zwłaszcza w Brytanii, gdzie wojsko wybrało w 383 na augusta swego wodza Magnusa Klemensa Maksymusa (zm.

388). Gracjan wyruszył z wyprawą karną do Galii, ale tu zamordowali go jego zbuntowani żołnierze. Walentynian i Teodozjusz musieli uznać Maksymusa za augusta, władcę Galii, Hiszpanii i Brytanii. W 387 Maksymus najechał Italię, Walentynian zwrócił się wówczas do Teodozjusza po pomoc. Teodozjusz zebrał ogromną armię lądową oraz flotę i wyruszył do Ilirii przeciw Maksymusowi. Zwyciężył tam Maksymusa w dwóch bitwach; w jednej z nich zaskoczył nieprzyjaciela, przeprawiając się odważnie przez rzekę (388). Maksymus wycofał się do Italii, a za nim podążył Teodozjusz, którego flota opanowała Adriatyk. Osaczony w Akwilei (w pobliżu Wenecji) Maksymus poddał się Teodozjuszowi, który kazał go stracić i przywrócił do władzy Walentyniana. Jakkolwiek w IV w. wielokrotnie walczono o władzę, jednakże imperium rzymskie nadal zachowało swą jedność, sytuacja ta miała ulec zmianie dopiero w następnym stuleciu. Patrz także HUNÓW NAJAZDY NA CESARSTWO RZYMSKIE; WIZYGOTÓW NAJAZDY NA CESARSTWO RZYMSKIE, PÓŹNIEJSZE 410-470. RZYMSKA WOJNA DOMOWA 394. Arbogast (zm. 394), z plemienia Franków, osiągnął znaczną pozycję jako wódz w służbie Rzymian. Zwyciężał Germanów w Galii oraz na terenach wzdłuż granicy cesarstwa rzymskiego na Renie (388-389). Zapewne to on zaaranżował zabójstwo Walentyniana II (372-392), cesarza rzymskiego na Zachodzie, po czym ogłosił cesarzem swego pogańskiego protegowanego, Eugeniusza (zm. 394), dawnego nauczyciela retoryki. Teodozjusz I Wielki (346P-395), cesarz rzymski na Wschodzie (od 379) i Zachodzie (od 392), nie uznał pogańskiego uzurpatora i wyruszył z wielką armią z Konstantynopola, by pomścić śmierć Walentyniana. W północno-wschodniej Italii stoczył bitwę z Eugeniuszem, Arbogastem i ich wojskami nad rzeką Frigidus (Yipacco) w pobliżu Akwilei. W pierwszym dniu walki (5 września 394) Teodozjusz był bliski porażki, ocaliły go zapadające ciemności. Noc spędził na mód-

441

litwie (byi chrześcijaninem), następnego dnia wygrał bitwę, przede wszystkim dzięki dobrej taktyce wodza Teodozjusza, Flawiusza Stylichona (359P-408) (patrz STYLICHONA WOJNY z WIZYGOTAMI 390-408). Eugeniusz poległ, a Arbogast popełnił samobójstwo; bunt pogan stłumiono, imperium zostało zjednoczone. Po śmierci Teodozjusza wschodnią część imperium objął jego syn Arkadiusz (377P-408), zachodnią - młodszy syn, Flawiusz Honoriusz (384-423); obaj nie byli przygotowani do odpierania barbarzyńców atakujących granice państwa. RZYMSKA WOJNA DOMOWA WIELKA 49-44 p.n.e. Podbój Galii (patrz GALIJSKIE WOJNY) przyniósł Juliuszowi Cezarowi (100-44) sławę; senat rzymski obawiał się popularności Cezara, a także jego legionów. Rywal Cezara, Pompejusz Wielki (106-48), popierał senat i jego decyzję nakazującą Cezarowi złożenie dowództwa w Galii. Cezar nie posłuchał senatu i przekraczając rzekę Rubikon - granicę w Italii - rozpoczął wojnę domową z Pompejuszem. Cezar na czele swych oddziałów ruszył na Rzym, po drodze zbierając zwolenników zajął Italię. Pompejusz z armią i większością senatorów udał się do Grecji, by zebrać nowe wojska. Tymczasem Cezar wyprawił się do Hiszpanii i zwyciężył tam legiony Pompejusza. Po powrocie do Rzymu ruszył do Grecji, gdzie dzięki znakomitej taktyce rozbił armię Pompejusza w bitwie pod Farsalos 9 sierpnia 48. Pompejusz uciekł do Egiptu, ale tu został zamordowany z rozkazu króla Egiptu Ptolomeusza XII (95P-47). Cezar udał się do Egiptu. Tu toczył spór o władzę Ptolomeusz XII i jego siostra-żona Kleopatra (69-30). Cezar poparł Kleopatrę, został oblężony w Aleksandrii przez wojsko jej brata, po nadejściu rozbił je, Ptolomeusz zginął (47). W Poncie zwyciężył i obalił króla Farnacesa (wzmian. 63-47) (patrz CEZARA WOJNA w FONCIE 47 p.n.e.). Wrócił na zimę 47-46 do Rzymu, wiosną wyruszył do Afryki Północnej, gdzie partia senacka zebrała nową armię, w której skład wchodziły również wojska Numidii

pod wodzą króla Juby I (ok. 85-46). Legiony Cezara rozbiły przeciwników w bitwie pod Tapsus w 46. W tym czasie syn Pompejusza Sextus zbierał wojska w Hiszpanii. Cezar zwyciężył go 17 marca 45 pod Mundą, prawdopodobnie w pobliżu Montilli (Hiszpania); była to ostatnia podjęta przez stronnictwo senackie próba zbrojnego przeciwstwienia się Cezarowi. Cezar wrócił do Rzymu i przyjął dożywotni urząd dyktatora. Nie można z całą pewnością stwierdzić, czy chciał zostać królem, ale wielu jego przeciwników, a nawet przyjaciół twierdziło, że miał taki zamiar. Uczestnicy spisku przeciw Cezarowi zamordowali go 15 marca 44 w budynku senatu; wśród morderców znaleźli się dawni stronnicy Pompejusza oraz kilku zawiedzionych towarzyszy Cezara, między innymi Marek Juniusz Brutus (85P-42). Zabójstwo to spowodowało ponowny wybuch wojny domowej (patrz RZYMSKA WOJNA DOMOWA 43-41 P.n.e.). RZYMSKA WOJNA PRZECIW PYRRUSOWI Z EPIRU 281 -272 p.n.e. Tarent (Tarentum, obecnie Taranto), spartańska kolonia na wybrzeżu południowej Italii, wystąpił przeciw rzymskiej ekspansji na tym terenie. Gdy Rzym wbrew układowi z Tarentem wysłał okręty do Zatoki Tarenckiej, Tarenczycy je zatopili. Doszło do wojny. Tarent poprosił o pomoc wybitnego wodza, króla Epiru (Grecja), Pyrrusa (319-272). Pyrrus z chęcią przyszedł z pomocą. W pierwszej bitwie z nim pod Herakleją w 280 Rzymianie ponieśli druzgocącą klęskę. W następnym roku Grecy dowodzeni przez Pyrrusa ponownie zwyciężyli Rzymian, tym razem w południowej Italii, pod Auskulum (Ascoli), ale zadano im w bitwie ciężkie straty; oceniając je Pyrrus miał powiedzieć: „Jeszcze jedno takie zwycięstwo i będę zgubiony" (stąd powiedzenie „pyrrusowe zwycięstwo"). Patrz także KARTAGIŃSKA WOJNA PRZECIW PYRRUSOWI Z EPIRU 278-276 p.n.e.

RZYMSKA WOJNA WSCHODNIA 161-166.

W początkach panowania cesarza rzymskiego Marka Aureliusza (121-180), Wologe-

442

zes III (wzmian. 147-191), król Fartów, wyprawił się do Armenii, pobił wojsko rzymskie i osadził na tronie w Armenii księcia z rodu Arsacydów. Marek Aureliusz wysłał współcesarza swego przybranego brata, Lucjusza Aureliusza Werusa (130-169), by objął dowództwo wojsk w wojnie z Partią. Rzeczywiste dowództwo sprawowali jego podkomendni. W 163 Stacjusz Pryskus zdobył Armenię. Awidiusz Kasjusz (zm. 175) zwyciężył w bitwie pod Dura-Europos nad Eufrateme (165?) W następnych dwóch latach toczył walki w Mezopotamii, gdzie zdobył Seleucję i Ktezyfont, stolicę Partii, wtargnął do Medii. Partia zaproponowała pokój. Władcą Armenii został książę z rodu Arsacydów, ale o orientacji rzymskiej. Wasalem Rzymu stało się królestwo Orsoene w Mezopotamii, dotąd lennik Partii. W tym czasie Wschód i Europę ogarnęła groźna zaraza, której ofiarą padło tysiące ludzi, w tym również żołnierze rzymscy wracający z wojny. RZYMSKA WOJNA ł CYMBRAMI l TEUTONAMI104-101 p.n.e. Przez wiele lat Cymbrowie i Teutoni, ludy germańskie zamieszkujące pierwotnie Półwysep Jutlandzki przesuwali się na południe. W 109 dotarli w okolice Galii Narbońskiej (rzymskiej). W latach 100-105 zwyciężyli kilka armii rzymskich. Najeżdżali Galię, niepodległą Hiszpanię. W 102 postanowili najechać Italię trzema zgrupowaniami (trzecie stanowili celtyccy Tygurnowie). Od 104 wybitny wódz rzymski, Gajusz Mariusz (l55?-86), zbierał i szkolił nowe wojska do walki z najeźdźcami. Zbudował silnie ufortyfikowany obóz w widłach Rodanu i Izery. Duże siły Teutonów idące w dół Rodanu miały zamiar przejść przez Alpy i wejść do Italii, zostały jednak okrążone i wybite przez wojska Mariusza w bitwie pod Aquae Sextiae (Aixen-Provence) w 102. Cymbrowie idący na wschód przez Szwajcarię, a potem przez przełęcz Brenner, rozbili wojska rzymskie w dolinie Adygi, w północnej Italii. Pomaszerowali następnie na południe, do doliny Padu. Mariusz z wojskiem ruszył do Italii,

połączył się z inną armią rzymską i rozbił Cymbrów w bitwie pod Yercellae w 101; rzekomo poległo w niej około 140 tysięcy barbarzyńców, a ponad 50 tysięcy wzięto do niewoli. Tygurnowie zostali odparci przez Rzymian w Alpach Wschodnich. RZYMSKA WOJNA Z MIASTEM WEJE PIERWSZA 438-426 p.n.e. Do potężnego miasta etruskiego, Weje (Veii), położonego około 20 km na północ od Rzymu, na prawym brzegu Tybru, należała osada, Fideny, położona 17 km na północ od Rzymu na lewym brzegu Tybru, strzegąca przeprawy przez rzekę. Rzymianie usiłowali opanować Fideny i około 438 zaczęli podejmować wyprawy w celu ich zdobycia. W czasie jednej z bitew poległ z ręki rzymskiego wodza król Wejów, Tolumniusz (zm. ok. 430). Weje wzywały inne miasta z Ligi Etruskiej, aby przyszły im z pomocą, jednakże żadne tego nie zrobiło. Po długotrwałym oblężeniu Rzymianie zdobyli Fideny w 426 i wcielili je do swojego terytorium. Druga rzymska wojna z miastem Weje 405-396 p.n.e. Licząc się z atakiem Rzymu, mieszkańcy Wejów otoczyli miasto silnymi fortyfikacjami (miasto położone było na wzgórzu). Armia rzymska nie zdołała zdobyć miasta, potem późniejszy dyktator rzymski, Marek Furiusz Kamillus (zm. ok. 365) rozpoczął oblężenie, które rzekomo trwało dziewięć lat; jego żołnierze opanowali równinę na północ od Wei i podobno wczołgali się w 396 kanałem ściekowym do środka miasta. Miasto zdobyto, zburzono, dokonano rzezi mieszkańców, część sprzedano w niewolę. Upadek Wejów był sygnałem końca panowania Etrusków w środkowej Italii, obszar ten zaczęli opanowywać Rzymianie. Patrz także ETRUSKO-RZYMSKIE WOJNY; RZYMU SPUSTOSZENIE PRZEZ CELTÓW 390 p.n.e..

RZYMSKA WOJNA Z WANDALAMI 468.

W 468 Wandalowie, lud germański, pod wodzą króla Genzeryka (390-477) panowali w Afryce Północnej, Sardynii i na innych

443

wyspach w zachodniej części Morza Śródziemnego, kontrolowanej przez ich flotę (patrz WANDALÓW NAJAZDY NA CESARSTWO RZYMSKIE 406-533). Leon I (400P-474), cesarz rzymski na Wschodzie, podjął działania przeciw Wandalom razem z cesarzem zachodnim Antemiuszem. Wojska tego ostatniego zajęły Sardynię, a wojska wschodniorzymskie Trypolitanię. Leon I wysłał przeciw Wandalom flotę pod komendą szwagra, Basiliskosa (zm. 478). Odniosła ona początkowo zwycięstwo nad flotą Wandalów. Jednak od branderów waldalskich spłonęła znaczna część okrętów rzymskich w pobliżu przylądka Bon (Ras ed-Dar, Tunezja). Ekspedycja zakończyła się klęską; Basiliskos uciekł do Konstantynopola (Stambuł), Wandalowie pozostali panami Morza Śródziemnego. Patrz także WANDALÓW i RZYMIAN WOJNA w PÓŁNOCNEJ AFRYCE 533-534. RZYMSKIE WOJNY NA GRANICY PÓŁNOCNEJ 24 p.n.e.-16 n.e. Pragnąc ustanowić bezpieczne, naturalne granice imperium, które chroniłyby Italię i Galię (Francja), cesarz Oktawian (63 p.n.e.-14 n.e.) przesunął legiony na północ i wschód od granicy na Renie wytyczonej w 51 p.n.e. przez Juliusza Cezara (100-44); Oktawian rozciągnął władzę Rzymu na Ilirię i Mezję. W 17 p.n.e. Germanie z powodzeniem zaatakowali terytorium cesarstwa nad środkowym Renem, w związku z czym August udał się do Galii, by osobiście kierować działaniami wojennymi. W tym samym czasie w 15 p.n.e. jego pasierbowie Tyberiusz (42 p.n.e.-37 n.e.) i Druzus (38-9 p.n.e.) podbili Recję (środkowe i wschodnie Alpy). Około 16 n.e. zajęto Norikum (Austria). W latach 12-9 p.n.e. Tyberiusz podbił Pannonię (zachodnie Węgry i Austria). W tym samym czasie Druzus dokonywał najazdów na ziemie germańskie między Renem a Łabą. Po śmierci Druzusa (zmarł od ran odniesionych przy upadku z konia). Tyberiusz w latach 8-7 p.n.e. umacniał zwierzchnictwo Rzymu nad tymi terenami. W latach 4-5 n.e. przeprowadzał działania

w Germanii, w 6 przeprowadzał ofensywę przeciw Markomanom, ale musiał ją przerwać, aby w latach 6-7 n.e. stłumić powstanie w Pannonii. Tyberiusz przekazał dowództwo nad wojskami w Germanii Warusowi (zm. 9 n.e.). Katastrofalna klęska Rzymian w bitwie w TEUTOBURSKIM LESIE w 9 n.e. zahamowała dalszą romanizację Germanii. W wyniku kilku wypraw, dowodzonych początkowo przez Tyberiusza, a później przez Germanika Cezara (15 p.n.e.-19 n.e.), syna Druzusa, podjętych w odwecie za haniebną porażkę teutoburską, Germanie ponieśli ciężkie straty (11-16 n.e.). Patrz także RZYMIAN i GOTÓW WOJNY. RZYMSKIE WOJNY NA WSCHODNICH GRANICACH 20 p.n.e.-19 n.e. Cesarz rzymski Oktawian (63 p.n.e.-14 n.e.) stale utrzymywał legiony rzymskie w odległych prowincjach wschodnich cesarstwa, które w dużym stopniu narażone były na zbrojne najazdy, zwłaszcza ze strony Armenii (stanowiącej w zasadzie kraj wasalny Rzymu) i niezależnej Partii. W 20 n.e. pasierb Oktawiana, Tyberiusz (42 p.n.e.-37 n.e.), wyruszył do Armenii, aby wprowadzić na tron Tigranesa, który gotów był zostać wasalem Rzymu. Udało się Tyberiuszowi te zamiary zrealizować. Król Partii z obawy przed najazdem rzymskim zawarł pokój i oddał znaki bojowe legionów rzymskich, które Partowie zdobyli w 53 p.n.e. (patrz RZYMIAN WOJNA z PAKTAMI 55-36 p.n.e.). Było to bardzo ważne dla prestiżu Rzymu; Tyberiusz zyskał ogromne uznanie, a po śmierci Oktawiania został cesarzem. Ok 6 p.n.e. Armenia dostała się pod zwierzchnictwo Partii. W l p.n.e. Gajusz Cezar znów osadził na tronie w Armenii wasali Rzymu, wkrótce potem zdetronizowanego. Patrz także RZYMSKO-ARMEŃSKIE WOJNY ; RZYMSKIE WOJNY WSCHODNIE 113-117.

RZYMSKIE WOJNY WSCHODNIE 113-117.

Cesarz rzymski Trajan (53-117) był niezwykle uczciwym i dobrze przygotowanym administratorem, a także bardzo zdolnym

444

dowódcą wojskowym. Kiedy król Armenii, zaaprobowany przez Rzym, został odsunięty od władzy, a tron uzyskał Part, który nie zyskał aprobaty Rzymu, Trajan wyruszył z armią na wschód (113). W 114 najechał Armenię, nie napotkawszy właściwie oporu, obalił króla i przekształcił kraj w rzymską prowincję. Trajan podbił następnie należącą do Partii Mezopotamię, i ustanowił na tym terenie nową prowincję - Asyrię. Rok później, gdy wojska rzymskie znajdowały się w Babilonii, nowe prowincje zbuntowały się. Trajan szybko stłumił powstania, odbił Mezopotamię. Koronował na króla Partii Partamaspatesa, syna ówczesnego władcy Partii - Chosnesa. Trajanowi nie powiodło się oblężenie Hatry. Rozpoczął odwrót, ale zachorował i zmarł w Selinuncie (Selindi, Turcja). Następca Trajana - Hadrian oddał Partii obszary zdobyte przez poprzednika. RZYMSKIE WOJNY Z KWADAMI l SARMATAMI 374-375. Pogwałcenie przez urzędników rzymskich układów z Kwadami, osiadłymi w Dacji, spowodowało to, że ich król Gabinus (zm. 374) wniósł skargę przeciw zerwaniu umów. Komendant twierdzy zamordował go za to. Kwadowie wraz ze swymi sprzymierzeńcami, Sarmatami, przekroczyli Dunaj; pustoszyli Mezję (Bułgaria), Pannonię (część Austrii, Węgry i Jugosławia) i zwyciężali legiony rzymskie. Działania przyszłego cesarza, Teodozjusza (346P-395), powstrzymały Sarmatów, którzy zawarli odrębny pokój (374), a cesarz rzymski Walentynian I (321-375) wyruszył z wojskami z Galii na terytorium Kwadów (375), spustoszył je i wrócił na zimowe leża. Zwyciężeni Kwadowie wysłali do Walentyniana posłów, którzy podjęcie walki usprawiedliwiali zerwaniem układów przez Rzymian. Słysząc to, Walentynian wpadł w taki gniew, że dostał zawału. Kwadowie zachowali spokój do 405, kiedy to najechali Italię wspólnie z Wizygotami (patrz STYLICHONA WOJNY z WIZYGOTAMI 390-408). Patrz także GOTÓW i SARMATÓW WOJNA 332-334; RZYMIAN i GOTÓW WOJNY.

RZYMSKI PODBÓJ BRYTANII 43-61. Wódz rzymski, Juliusz Cezar (100-44 p.n.e.) w czasie GALIJSKICH WOJEN dokonał wprawdzie uwieńczonego sukcesem najazdu na Brytanię, jednakże właściwy podbój wyspy zaczął się dopiero za czasów cesarza Klaudiusza I (10 p.n.e.-54 n.e.), który wysłał na wyspę cztery legiony pod komendą Aulusa Plaucjusza. W 43 n.e. rzymscy najeźdźcy wylądowali w Rutupiae (Richborough, Kent), zaskoczyli i zwyciężyli wojownicze plemiona Catuvelaunów i Trynovantów, pod dowództwem wodza Catuvelaunów Karatacusa (wzmian. 30-60). Pobite plemiona wycofały się w kierunku Londinium (Londyn), poniosły jednak jeszcze jedną klęskę w pobliżu Durobrivae (Rochester). Wkrótce potem przybył Klaudiusz, by osobiście dowodzić wyprawą i odniósł zdecydowane zwycięstwo. Karatacus, którego brat Togidubnus (zm. 43) poległ w walce z Rzymianami, uciekł na zachód i uzyskał pomoc różnych plemion (Sylurów i Ordowinów z Walii). Rzymianie wysyłali wciąż wojska, które wreszcie uporały się z tubylcami; niektóre plemiona poddawały się bez stawiania oporu. Do 47 Rzymianie całkowicie opanowali południowo-wschodnią część Brytanii; głównym ośrodkami romanizacji życia mieszkańców wyspy były Londinium, Camulodunum (Colchester) i Yerulamium (St. Albans). Na zachodzie granica biegła wzdłuż drogi znanej pod nazwą Fosse Way, którą rzymskie legiony przekroczyły przy najeździe na terytorium Brygantów. Po porażce w północnej Walii Karatacus udał się po pomoc do królowej Brygantów, Kartymandui (wzmian. 30-70), jednak w 51 królowa wydała go Rzymianom, którzy pomogli jej umocnić władzę, tłumiąc kilka powstań (później, w 57, Rzymianie pomogli jej zdławić bunt wzniecony przez jej męża i współwładcę). Jeszcze kilkakrotnie wybuchały nieudane powstania (patrz BOADICEI POWSTANIE 60-6i), ale w 61, za panowania cesarza Nerona (37-68), pogranicze brytyjskie w sposób trwały włączono do obszarów cesarstwa rzymskiego. Patrz także MONS GRAUPIUS, BITWA POD MONS GRAUPIUS 84 n.c.

445

RZYMSKO-ARMEŃSKA WOJNA 113-117.

Patrz RZYMSKA WOJNA WSCHODNIA 113-117. RZYMSKO-ARMEŃSKA WOJNA 162-165.

Patrz RZYMSKA WOJNA WSCHODNIA 162-105. RZYMSKO-ARMEŃSKA

WOJNA

72-66

p.n.e. Król Fontu, Mitrydates VI Eupator, zwany Wielkim (ok. 132-63), pokonany przez Rzymian pod dowództwem Lucjusza Licyniusza Lukullusa (110?-56) w trzeciej wojnie MITRYDATESA, znalazł schronienie u swego zięcia, króla Armenii Tigranesa I Wielkiego (140?-56), który nie zgodził się na wydanie Mitrydatesa Rzymianom. Lukullus najechał wówczas Armenię i po zwycięskiej bitwie zdobył jesienią 69 bogatą stolicę, Tigranocertę. Następnego roku usiłował zająć resztę kraju, nie był jednak przygotowany do walki w górzystym terenie i surowego klimatu. Mitrydates szybko przeszkolił nowo zebraną armię armeńską w rzymskim sposobie walki, mimo to żołnierze Tigranesa zostali pobici w 68. Zmęczeni żołnierze Lukullusa byli już blisko nowej stolicy Armenii, Artaksaty, ale odmówili dalszego marszu, zmuszając Lukullusa do odwrotu w dolinę Eufratu. Mitrydates wrócił do Pontu, by podjąć znowu walkę z Rzymianami. Lukullus ruszył za nim, ale w 66 został odwołany do Rzymu. Pompejusz Wielki (106-48) objął komendę nad wojskami rzymskimi na wschodzie i wspomagany przez zbuntowanego syna Tigranesa, wyruszył do Armenii (66). Tigranes zapłacił ogromną kontrybucję, a później sprawował rządy pod patronatem Rzymu. RZYMSKO-ARMEŃSKA WOJNA 93-92 p.n.e. Armeńskie królestwo Tigranesa I Wielkiego (140?-56) uzależnione było od imperium Fartów króla Mitrydatesa II Wielkiego (124P-87). Sam Tigranes był swego czasu zakładnikiem Mitrydatesa, prawdopodobnie kupił wolność za 70 dolin odstąpionych Fartom. Tigranes zaczął powiększać swoje terytoria od wcielenia sąsiednich obszarów we wschodniej części Azji Mniej-

szej. Zawarł przymierze z królem Pontu, Mitrydatesem VI Eupatorem, zwanym Wielkim (ok. 132-63) i poślubił jego córkę (patrz MITRYDATESA WOJNY). W 93 Tigranes najechał Kapadocję we wschodniej części Azji Mniejszej, państwo pozostające pod patronatem Rzymu. Lucjusz Korneliusz Sulla (138-78), wódz rzymski i pretor w Azji Mniejszej, spotkał się z wysłannikiem Mitrydatesa II, Orobaze (zm. 91?), nad Eufratem (obie strony przyjęły, że rzeka stanowi wspólną granicę) i zawarł przymierze przeciw Tigranesowi. Rzymianie jednak zdołali sami, przed nadejściem pomocy Partów, wyprzeć armeńskich najeźdźców z Kapadocji. Orobaze po powrocie do kraju został oskarżony o obrazę majestatu (w czasie spotkania nad Eufratem zajął miejsce poniżej Sulli) i ścięty. RZYMSKO-ETRUSKIE WOJNY. Patrz ElRUSKO-RZYMSKIE WOJNY.

RZYMSKO-PERSKA

WOJNA

230-233.

W 224 przywódca Persów Ardaszir (Atakserkses) I (zm. 241) wystąpił przeciw królowi Partii, zwyciężył i obalił go, podbił całe imperium Partii i założył dynastię Sasanidów. Zamierzał przywrócić granice z czasów Achemenidów, podbić Azję Mniejszą i Syrię. W 230 najechał rzymską Mezopotamię. Młody i nie mający doświadczenia w dowodzeniu cesarz Marek Aureliusz Aleksander Sewer (208P-235) po bezskutecznych próbach wynegocjowania pokoju musiał podjąć walkę. W 232 trzy armie rzymskie z różnych kierunków ruszyły na Persję. Armia pod wodzą Aleksandra Sewera doznała klęski, dwie pozostałe armie uzyskały pewne powodzenie. Ardaszir poniósł jednak tak ciężkie straty, że nie mógł wykorzystać swego „zwycięstwa". Aleksander Sewer wrócił do Rzymu i odbył triumf. Nie zawarto formalnego pokoju, przywrócono jednak poprzednie granice rzymskie. RZYMSKO-PERSKA WOJNA 241-244. Sz-

pur I (zm. 272), dynastii

król

Persji

z

446

Sasanidów, syn Ardaszira I (zm. 241), podjął próbę zdobywania pogranicznych prowincji rzymskich. Zdobył rzymską Mezopotamię, większą część Syrii i zagroził Antiochii. Cesarz rzymski Marek Antoniusz Gordian III (224P-244) i jego teść, wybitny wódz Gajusz Furiusz Timezyteusz (zm. 243) przybyli w 242 z armią do Syrii, zwyciężyli Szapura w bitwie pod Resaena w 243 i wyparli go z Syrii. Jednak śmierć Timezeusza i zabójstwo Gordiana (zdaniem niektórych, popełnione przez jego następcę, Filipa Araba [204-249]) uniemożliwiły Rzymianom wykorzystanie tego sukcesu. Cesarz Filip zawarł pokój z Szapurem; przywrócono poprzednie granice rzymsko-perskie.

perium Sasanidów. Bahram ze względu na bunt we wschodniej części swego państwa zawarł pokój. W 283 Karus w tajemniczych okolicznościach zmarł w pobliżu Tygrysu, rzekomo od uderzenia piorunu; krążyły jednak pogłoski, że zamordował go prefekt pretorianów, Ariusz Aper (zm. 285). Współcesarzami Rzymu zostali bracia Numerianus i Karinus (zm. 285). Armia rzymska rozpoczęła odwrót przez Azję Mniejszą; już nad Bosforem Numerianusa znaleziono martwego. Oskarżonego o zamordowanie go Apera własnoręcznie zabił Dioklecjan (245-313), służący pod rozkazami Karusa, po czym wojsko obwołało go cesarzem (patrz RZYMSKA WOJNA DOMOWA 284-285).

RZYMSKO-PERSKA WOJNA 256-261. Król Persji Szapur I (zm. 272) zdobył Armenię i osadził na jej tronie marionetkowego króla. Wojska perskie najechały rzymską Mezopotamię i Syrię oraz zdobyły Antiochię (256). Cesarz rzymski Walerian (zm. 261?) wyruszył z armią do Azji Mniejszej i odbił Antiochię, przegrał jednak bitwę pod Edessą (Urfa) w 260. Po otoczeniu armii rzymskiej zdesperowany Walerian rozpoczął negocjacje pokojowe z Szapurem, podczas których Persowie wzięli go do niewoli. Po uwięzieniu cesarza Rzymianie poddali się. Przewieziony do Persji Walerian zmarł w niewoli. Wojska Szapura pośpiesznie zajęły Syrię i odbiły Antiochię. Wracając z łupem do kraju, Persowie zostali zwyciężeni przez księcia Palmiry; klęska ta położyła kres najazdom Szapura na Azję Mniejszą i Syrię.

RZYMSKO-PERSKA WOJNA 295-297. Narses (zm. ok. 302), król Persji z dynastii Sasanidów, najechał rzymską Mezopotamię i podporządkował sobie Armenię. Rzymski cezar na wschodzie, Galeriusz (zm. 311), wyruszył przeciw Persom ze stosunkowo niewielką armią; odniósł zwycięstwa w kilku potyczkach w Mezopotamii, ale poniósł druzgocącą klęskę w bitwie pod Carrhae (Harran) w 296. Rok później, wzmocniwszy armię, Galeriusz wyruszył znowu do Persji i tym razem odniósł zwycięstwo; gdzieś nad Tygrysem udało mu się zaskoczyć i rozbić znacznie większą armię perską. Wziął wielu jeńców i zdobył ogromne łupy, do niewoli dostały się także rodzina i harem Narsesa. Narses musiał przyjąć warunki pokoju podyktowane przez Rzym. Na mocy pokoju z Nisibis (Nisibin lub Nusajbin) z 295, Persja zwróciła Rzymowi górną Mezopotamię, ustąpiła pięć prowincji położonych na północny wschód od Tygrysu i uznała króla z ramienia Rzymu, Tiridatesa III (238?-314) władcą Armenii. Rodzina i harem wróciły do Narsesa.

RZYMSKO-PERSKA

WOJNA

282-283.

W 282 nowy cesarz rzymski Marek Aureliusz Karus (223P-283) wraz z młodszym synem Markiem Aureliuszem Numerianusem (zm. 284) objęli dowództwo nad wyprawą przeciw Persom, którymi dowodził król Bahram I (zm. 276). Rzymianie odnieśli sukces; odbili górną Mezopotamię i zdobyli Ktezyfont, stolicę Persji. Karus wkroczył na tereny położone na wschód od Tygrysu, chcąc prawdopodobnie pobić perskie im-

RZYMSKO-PERSKA WOJNA 337-363. Po

śmierci cesarza rzymskiego Konstantyna I Wielkiego (228P-337), władcą wschodniej części cesarstwa został jego drugi syn Konstancjusz II (317-361). Prowadził długie

447

wojny z królem Persji Szapurem II Wielkim (309-379), który pragnął odzyskać Armenię i północną Mezopotamię. Szapur najechał Mezopotamię w 351. Konstancjusz w 360 przybył do Syrii, ale miał zbyt słabe siły, by odzyskać utracone tereny. Zmarł w Tarsie, w Cylicji (361). Jego następca, cesarz Julian (331-363), w 363 podjął wyprawę do Persji, początkowo z powodzeniem, nie zdołał jednak zdobyć Ktezyfontu. Podobnie jak inni wodzowie rzymscy, miał trudności z prowadzeniem walki na pustyni. W czasie odwrotu spod Ktezyfontu poległ w potyczce. Szapur mógł po tym swobodnie budować perskie imperium, nie napotykając przeszkód ze strony Rzymu.

pieniądze były mu potrzebne na daninę dla Heftalitów (tzw. Białych Hunów), którzy pomogli Kawadowi odzyskać tron zabrany mu przez brata. Gdy Anastazjusz odmówił, Kawad najechał w 502 rzymską Armenię i zdobył największe miasto, Teodozjopolis (Erzurum). W następnym roku ponownie triumfował w rzymskiej Mezopotamii, gdzie po trzymiesięcznym oblężeniu zdobył Amidę (Diyarbakir). Nie powiodło mu się jednak oblężenie Edessy (Urfa) i wojska cesarstwa wschodniorzymskiego odzyskały Amidę. Wreszcie zawarto pokój; granica rzymsko-perska biegła tak, jak w 502. Patrz także GHASSANIDÓW i LACHMIDÓW WOJNY;

RZYMSKO-PERSKA WOJNA 421-422. Król Persji Bahram V (zm. 439), zwany Gór („dziki osioł"), po objęciu tronu i umocnieniu swojej pozycji m.in. dzięki poparciu możnowładców zmienił politykę ojca, Jezdegerda I (zm. 420) i wznowił gwałtowne prześladowania chrześcijan. Prześladowania oburzyły Rzym i ściągnęły na Persję wojnę z cesarstwem. W kilku mniejszych bitwach w Mezopotamii wojska Bahrama poniosły porażkę; król zgodził się na warunki pokojowe, które zapewniały chrześcijanom swobodę wyznania w całej Persji. Rzymianie z kolei zgodzili się na tolerowanie zoroastryzmu, religii panującej w Persji.

RZYMSKO-PERSKA WOJNA 524-532. Patrz JUSTYNIANA WOJNA PERSKA PIERWSZA 524-532.

RZYMSKO-PERSKA WOJNA 441. Król Persji z dynastii Sasanidów, Jezdegerd II (zm. 457), syn i następca Bahrama V (zm. 439) zaczął prześladować żydów i chrześcijan (patrz RZYMSKO-PERSKA WOJNA 421-422). Wobec tego Rzym wysłał przeciw Jezdegerdowi armię. Po kilku drobnych zwycięstwach wojsk rzymskich król Jezdegerd przystał na pokój i zapewnił żydom i chrześcijanom swobodę wyznania. RZYMSKO-PERSKA WOJNA 502-506. Król z dynastii Sasanidów, Kawad I (zm. 531), poprosił cesarza wschodniorzymskiego Anastazjusza I (430?-518) o pomoc finansową;

JUSTYNIANA WOJNA PERSKA PIERWSZA 524-532.

RZYMSKO-PERSKA WOJNA 539-562. Patrz JUSTYNIANA WOJNA PERSKA DRUGA 539-502. RZYMSKO-PERSKA WOJNA 572-591. Zbliżenie Bizancjum z Turkami, wrogami Persów doprowadziło do wojny. Król Persji z dynastii Sasanidów Chosroes I (zm. 579) najechał rzymską część Armenii i zdobył twierdzę Dara nad Eufratem. Gorzej powiodło mu się w Mezopotamii. W 575 bizantyjski wódz Justynian odniósł zwycięstwo pod Mekitene. W 579 Rzymianie (Bizantyjczycy) i Persowie rozpoczęli negocjacje pokojowe, które przerwano po śmierci Chosroesa. Jego syn i następca, Hormizd (Ormizd) IV (zm. 590) nie chciał zrezygnować z ziem zdobytych przez ojca, wobec czego wojna wybuchła ponownie. Potęgę imperium Sasanidów nadwerężyło powstanie wewnątrz kraju i najazd Turków, którzy zajęli większą część Chorasanu. Wybitny wódz perski, Bahram Czobin (zm. 591?), odniósł wielkie zwycięstwo w bitwie z Turkami i odzyskał większą część utraconego terytorium, natomiast Rzymianie zadali mu ciężkie klęski pod Nisibis (Nisibin lub Nusajbin) i nad rzeką Araks (Aras) w 590. Mimo klęsk Bahram miał jeszcze wystarczająco dużą armię, by stanąć na

448

czele spisku przeciw Hormizdowi; w wyniku spisku pozbawiono Hormizda tronu i zamordowano. Bahram obwołał się królem w 590, a prawowity następca tronu, Chosroes II (zm. 628), uciekł do Syrii i zabiegał o pomoc cesarza wschodniorzymskiego Maurycego (ok. 539-602). Maurycy udzielił mu jej; armia cesarska wyruszyła z Chosroesem do Persji i zwyciężyła wojska Bahrama w bitwie pod Zabem (590). Ostatecznie Rzymianie rozbili armię Bahrama w 591, w Medii (obecnie północno-zachodni Iran). Bahram uciekł, ale wkrótce został zabity lub zmarł śmiercią naturalną. Chosroes odzyskał tron i zawarł pokój z cesarstwem wschodniorzymskim; przywrócono dawne granice, Rzymianie przestali płacić daninę za kaukaskie twierdze. RZYMU SPUSTOSZENIE PRZEZ CELTÓW 390 p.n.e. Celtowie (inaczej Galowie) przeszli przez Alpy i wtargnęli do Italii północnej; w 396 zajęli miasto Melpum (Mediolan), ruszyli dalej na południe, do środkowej Etrurii, około 391 obiegli etruskie miasto Clusium (Chiusi). Na wezwania Clusium 0 pomoc z Rzymu przybyła misja pokojowa, która bezskutecznie usiłowała namówić Cel tów do powrotu na północ. Najeźdźcy prowa dzeni przez wodza Brennusa zwyciężyli armię rzymską nad Allią (lipiec 390), później przy puścili atak na Rzym i zdobyli miasto z wyjąt kiem twierdzy i świątyni Jowisza Qupitera) na Kapitolu. Wiele budynków, przeważnie drewnianych, spłonęło całkowicie, najeźdź ców ogarnął szał grabieży i mordów. Po kilku miesiącach, nie mogąc zdobyć wzgórza i do wiedziawszy się, że ich ziemiom położonym w dolinie Padu grozi atak iliryjskiego plemie nia Wenetów, Celtowie przyjęli dużą daninę zaofiarowaną im przez rzymskiego polityka Marka Furiusza Kamillusa (zm. ok. 365) 1 odeszli. Według legendy, w czasie ważenia złota na daninę trybun rzymski narzekał na niedokładność wagi, wówczas Brennus poło żył miecz na szali mówiąc: „Vae victis!" (Biada zwyciężonym!). Patrz także ETRUSKO-RZYMSKIE WOJNY WCZESNE ok. 509-308 p.n.e.

RZYMU SPUSTOSZENIE PRZEZ MUZUŁMANÓW 846. Na początku IX w. Morze Śródziemne opanowali muzułmańscy piraci z Hiszpanii. W 831 zdobyli Palermo na Sycylii, założyli małe państwa muzułmańskie w Tarencie i Bari na południowym wybrzeżu Italii (840) i z tych siedzib siali terror na Morzu Adriatyckim i Tyrreńskim, zapuszczając się często i w głąb lądu. Odparci pod Neapolem w 846, ruszyli na północ, dotarli do Tybru i zdobyli twierdzę zbudowaną u ujścia rzeki przez papieża Grzegorza IV (zm. 844). Następnie wylądowali na południowym brzegu Tybru i pomaszerowali na Rzym, grabiąc i paląc rzymskie przedmieścia. Ogromne straty poniosło Wzgórze Watykańskie, znajdujące się wówczas poza murami obronnymi Rzymu, zbezczeszczona została stara Bazylika św. Piotra. Po odejściu obładowanych łupami najeźdźców papież Leon IV (800P-855) zbudował dookoła Watykanu mury obronne; znane przez lata pod nazwą „mury leonijskie" otaczały grodek zwany „civitas Leonina". RZYMU SPUSTOSZENIE PRZEZ WIZYGOTÓW 410. W 408 cesarz Honoriusz odrzucił żądania Wizygotów domagających się od Rzymu wypłaty znacznych sum. Król Wizygotów, Alaryk (370P-410), otoczył Rzym, zgodził się odstąpić za cenę znacznego okupu i odszedł do Toskanii. Gdy władze rzymskie opóźniały się z wypłatą okupu Wizygoci zdobyli w 409 port Rzymu - Ostię. Alaryk zmusił senat rzymski do obrania marionetkowego cesarza Pryskusa Attakusa, który mianował go naczelnym wodzem rzymskim. Doszło do sporów między Pryskusem a Alarykiem, który zdetronizował cesarza. Próbował dojść do porozumienia z Honoriuszem, ale to się nie powiodło. Rozejm zerwali Rzymianie atakując obóz Alaryka (410). Postanowił złupić Rzym, w tym celu obiegł go. Gdy w mieście zapanował głód, senat rzymski zgodził się złożyć Alarykowi jeszcze większą daninę, ale władze w Rawennie odrzuciły tę możliwość. Trzy tygodnie później 24 sierpnia zdrajcy wpuścili żoł-

449

nierzy Alaryka przez Bramę Salariańską. Wizygoci wspólnie z rzymskimi niewolnikami zlupili Rzym, podpalali znaczniejsze budynki, oszczędzali jedynie kościoły. Zamordowano wielu mieszkańców, innych zwolniono za okupem, a część zamieniono w niewolników. Obładowani łupem Wizygoci pomaszerowali na południe (patrz WIZYGOTÓW NAJAZDY NA CESARSTWO RZYMSKIE, PÓŹNIEJSZE 410-476). Patrz także RZYMU UPADEK 476. RZYMU UPADEK 476. Przez dwa dziesięciolecia po spustoszeniu Rzymu przez Wandalów w 455 (patrz WANDALÓW NAJAZDY NA CESARSTWO RZYMSKIE 400-533) w Italii duży wpływ na rząd mieli germańscy dowódcy wojskowi na służbie rzymskiej. W 476 najemnicy germańscy, stanowiący większość żołnierzy rzymskiej armii zażądali przy-

dzielenia im części ziem wielkich majątków. Odmówił im tego Orestes, wódz naczelny armii rzymskiej, rządzący w imieniu cesarza, a swego małoletniego syna Romulusa Augustulusa (zm. po 507?). Najemnicy się zbuntowali i obwołali królem swego wodza Odoakra (434P-493). 23 sierpnia 476 Odoaker pobił Orestesa (zm. 476); Orestes dostał się do niewoli i został stracony. Odoaker zdobył Rawennę, stolicę zachodniego cesarstwa rzymskiego, zdetronizował cesarza Romulusa Augustulusa, pozwalając mu osiąść w Kampanii, po czym objął rządy w Italii. Tytułu cesarza nie przybrał, ale nie uważał swego terytorium za część wschodniego cesarstwa rzymskiego. Rok 476 uważany jest za ostateczny upadek wielowiekowego układu politycznego w Europie Zachodniej i początek okresu zwanego wczesnym średniowieczem.

450

s SAHARA HISZPAŃSKA, WOJNA O SAHARĘ HISZPAŃSKĄ 1976-. W 1976 Hiszpania przekazała Maroku dwie trzecie obszaru swojej zamorskiej prowincji, Sahary Hiszpańskiej, a jedną trzecią (część południową) - Mauretanii. Tuż potem oddziały Maroka poprowadziły „Zielony marsz" 350 tysięcy ludzi na tereny, do których Maroko rościło sobie prawa; w tym samym czasie na swoje obszary wkroczyły wojska Mauretanii. Front Polisario, popierane przez Algierię saharyjskie ugrupowanie niepodległościowe, rozpoczął walkę partyzancką z wojskami obu tych państw. Celem frontu było utworzenie niepodległego państwa, Arabskiej Demokratycznej Republiki Sahary (ADRS). W 1980 Mauretania podpisała z Polisario traktat, zrzekając się na rzecz Frontu zwierzchności nad należącym do niej obszarem. Król Maroka Hasan II (ur. 1929) dokonał aneksji tego obszaru i wysłał tam marokańskie wojska. W 1981 ponad 40 krajów, w tym większość krajów afrykańskich, uznało rząd ADRS na uchodźstwie. Powstańcy Polisario atakowali wojska marokańskie, dążąc do wyparcia ich z obszaru zwanego obecnie Saharą Zachodnią. We wrześniu 1991, po 15 latach walk, Front Polisario zawarł rozejm z armią marokańską, osiągnięty dzięki mediacji ONZ. Przewidziane na styczeń 1992 referendum w sprawie niepodległości Sahary Zachodniej nie doszło do skutku ze względu na spór o liczbę uprawnionych do głosowania. SAINT ALBANS, NAJAZD NA SAINT ALBANS 1864. Bodźcem do utworzenia w 1867 unii wszystkich posiadłości brytyjskich w Ame-

ryce Północnej (Kanada) była obawa Kanadyjczyków przed agresją Stanów Zjednoczonych. W czasie WOJNY SECESYJNEJ około 25 konfederatów przebywających w Kanadzie przekroczyło granicę Unii i zaatakowało miasto Saint Albans w stanie Yermont (19 października 1864). Napastnicy zabili jednego mężczyznę, zrabowali około 200 tysięcy dolarów z trzech banków i uciekli z powrotem do Kanady. Ścigający ich ludzie szeryfa przekroczyli granicę; kilku napastników złapali, musieli jednak wydać ich władzom Kanady. Wkrótce aresztowano prawie połowę sprawców napadu; gdy sąd kanadyjski zwolnił ich bez kary, w Stanach Zjednoczonych zaczęto mówić o wojnie z Wielką Brytanią i Kanadą. Zrabowane pieniądze zwrócono, pięciu napastników aresztowano ponownie i zatrzymano pod zarzutem naruszenia neutralności Kanady. Narastająca obawa przed wybuchem wojny skłoniła Kanadę na początku 1865 do rozmieszczenia wzdłuż granicy 2000 żołnierzy wojsk terytorialnych. SAJO, BITWA NAD SAJO 1241. Gdy Mongołowie wtargnęli na Węgry, król Węgier Bela IV (1206-1270) skoncentrował swe siły pod Budą. Mongołowie podszedłszy pod Peszt, wycofali się na północny wschód, za nimi ruszyła armia węgierska. Mongołowie zajęli pozycję na lewym brzegu Sajo, w pobliżu Mohi. Straż przednia węgierska 10 kwietnia 1241 opanowała most. Wódz Mongołów Subedej kazał Batuchanowi związać czołowo Węgrów, a sam z siłami głównymi miał uderzyć na nich z tyłu. 11 kwietnia Batuchan zdobył most i zaatakował

451

Węgrów na prawym brzegu Sajo. Subedej przeprawiwszy się przez rzekę, wyszedł na tyły Węgrów. Doszło do ich częściowego osaczenia, znaczna ich część poległa lub dostała się do niewoli. Część uciekła, m.in. król Bela. Doszło do pościgu Mongołów. Śmierć najwyższego chana chanów Mongołów Ugedeja (zm. 1241) spowodowała, że musieli wrócić do Karakorum, by dokonać wyboru nowego władcy. SANDAŁ, POWSTANIE 1935. Bezrolni chłopi zatrudnieni na wielkich plantacjach w środkowej części Luzonu (Filipiny) zaczęli na początku lat trzydziestych XX w. masowo wstępować do ruchu Sakdal, zapoczątkowanego i kierowanego przez Benigno Ramosa (wzmian. 1930-1935), sakdal w języku tagalog (największa grupa językowa na Filipinach) znaczy „oskarżenie". Ramos domagał się niższych podatków od ubogich, reformy rolnej i niezależności Filipin od Stanów Zjednoczonych. Ruch przerodził się stopniowo w partię polityczną, która w wyborach jesienią 1934 zyskała dużą liczbę głosów. W nocy 2 maja 1935 stronnicy Sakdalu przejęli budynki rządowe w czternastu miastach na Luzonie. Następnego dnia wezwane wojska rządowe szybko uspokoiły zbuntowanych chłopów; w starciach zginęło około 100 powstańców. Ramos uciekł do Japonii, partię Sakdal zdelegalizowano i rozwiązano. W pośrednim następstwie tego powstania w tym samym roku zagwarantowano większą samodzielność Filipinom, aby zapewnić Ameryce ich przynależność w wypadku konfliktu z Japonią. SALADYNA ŚWIĘTA WOJNA 1187-1189.

Zebrawszy ogromną armię, Saladyn (1137?-1193), sułtan Egiptu i wielki wódz muzułmański, rozpoczął świętą wojnę z chrześcijańskimi krzyżowcami w celu zdobycia łacińskiego Królestwa Jerozolimy (rozejm został pogwałcony przez chrześcijan, którzy pod wodzą Rajnolda z Chatillon [zm. 1187] ograbili muzułmańską karawanę). W bitwie pod Hattin w 1187 armia Saladyna odniosła

zwycięstwo nad krzyżowcami dowodzonymi przez Rajnolda i Gwidona z Lusignan (1129-1194) i wzięła do niewoli obu wodzów chrześcijańskich (Rajnolda obwinianego o pogwałcenie rozejmu ścięto po odmowie przejścia na islam, Gwidona zwolniono w zamian za odstąpienie Saladynowi portu Askalon). Saladyn z powodzeniem oblegał Jerozolimę; zajął ją 2 października 1187. W 1189 krzyżowcy obiegli Akkę i sami z kolei zostali oblężeni przez Saladyna. Po przybyciu 8 czerwca krzyżowców pod dowództwem króla Anglii Ryszarda I Lwie Serce (1157-1199) miasto poddało się 12 lipca (patrz KRUCJATA TRZECIA 1189-1192). Patrz także KRZYŻOWCÓW i TURKÓW WOJNY. SALWADORSKA WOJNA DOMOWA 1977-1992. W 1977 do władzy w Salwadorze doszedł konserwatywny rząd cywilno-wojskowy; w tym czasie w Salwadorze nasilały się gwałtowne starcia między zwalczającymi się frakcjami lewicowymi i prawicowymi. W kraju szerzyły się porwania, zabójstwa i nieuzasadnione aresztowania. W tych okolicznościach doszło do puczu wojskowego (15 października 1979), w wyniku którego powstała nowa rządząca junta. Rząd nawoływał bezskutecznie zarówno ugrupowania lewicowe, jak i prawicowe do złożenia broni. 24 marca 1980 w stolicy, San Salvador, prawicowy terrorysta zamordował salwadorskiego arcybiskupa Oscara Arnulfo Romero (1918-1980), gorącego obrońcę praw człowieka i rzecznika biedoty. W czasie jego pogrzebu rozległy się wybuchy oraz strzały snajperów. Działania te wywołały panikę, w wyniku której zginęło 31 osób, a około 200 zostało rannych. Później tego samego roku (4 grudnia 1980) znaleziono w Salwadorze ciała czterech zaginionych amerykańskich sióstr zakonnych. W odpowiedzi władze Stanów Zjednoczonych zawiesiły tymczasowo pomoc wojskową i ekonomiczną dla Salwadoru. Lewicowi partyzanci, wspierani przez Kubę i Nikaraguę, działali głównie na wsiach, napadali na miasta, posterunki policyjne i wojskowe, zby zdobyć

452

tam broń; opanowali około jednej trzeciej terytorium kraju. Szacuje się, że do 1986 zginęło w walkach około 45 tysięcy osób, przeważnie cywilów. Zabójstwa jezuitów, zakonnic, związkowców, przywódców chłopskich, ludzi podejrzewanych o komunizm lub o chęć wprowadzenia reform demokratycznych przypisuje się prawicowym szwadronom śmierci. W 1990 obie strony konfliktu rozpoczęły w Meksyku negocjacje pokojowe. W listopadzie 1991 opozycja marksistowska proklamowała zakończenie wojny przeciwko rządowi. 15 stycznia 1992 podpisano oficjalne porozumienie pokojowe. SALWADORSKI PRZEWRÓT 1948. Od 1931 do 1944 w Salwadorze dyktatorskie rządy sprawował prezydent, generał Maximiliano Hernandez Martinez (1882-1966); ustąpił z urzędu po strajku powszechnym (maj 1944) zorganizowanym w proteście przeciw bezlitosnym represjom po zdławionym przez niego przewrocie wojskowym, do którego doszło miesiąc wcześniej. Rząd wojskowy wysunął na stanowisko prezydenta Salvadora Castanedę Castro (ok. 1888-1965), a w ciągu następnych trzech lat ograniczył swobody obywatelskie. Castaneda wprowadził wszakże wiele reform w szkolnictwie i ustawodawstwie pracy, a także propagował związek Salwadoru z sąsiednią Gwatemalą. Mimo to został usunięty w wyniku puczu młodych oficerów (12-14 grudnia 1948), którzy domagali się reform społecznych i gospodarczych. Na czele gabinetu stanął major Oscar Osorio (1910-1969), członek junty, która przejęła władzę; w 1950 został wybrany na prezydenta; zalegalizował związki zawodowe, usprawnił budownictwo mieszkaniowe i stworzył korzystne warunki dla rozwoju przemysłu i rolnictwa. SALWADORSKO-HONDURASKA WOJNA 1969. Patrz FUTBOLOWA WOJNA 1969.

SAMARKANDY ZBURZENIE PRZEZ MONGOŁÓW. Patrz BUCHARY i SAMARKANDY ZDOBY CIE PRZEZ MONGOŁÓW 1220.

SAMILÓW RUCH NIEPODLEGŁOŚCIOWY 1919-1920 (ruch l marca). W 1910 Japonia dokonała aneksji Korei. Pod koniec ŚWIATOWEJ WOJNY I Koreańczycy bezskutecznie usiłowali skłonić Konferencję Paryską do uznania ich za naród uciskany i mający prawo do samostanowienia. Trzydziestu trzech czołowych koreańskich działaczy religijnych oraz kulturalnych podpisało l marca 1919 „Deklarację niepodległości". Tego samego dnia „Deklaracja" została odczytana na ogromnym wiecu w stolicy Korei, Seulu. Ruch niepodległościowy rozszerzał się błyskawicznie obejmując inne miasta; w ciągu następnego roku w całym kraju odbyło się ponad 1500 demonstracji, w których uczestniczyło około 2 milionów osób. Demonstracje przebiegały spokojnie, mimo to japońska policja i wojsko występowały niezwykle ostro przeciw demonstrantom; w czasie starć zabito lub zraniono prawie 23 tysiące ludzi, z 47 tysięcy aresztowano, około pięciu tysięcy osadzono w więzieniach. Po stłumieniu demonstracji japoński rząd przyznał Koreańczykom pewną autonomię, jakkolwiek bardzo ograniczoną. Obecnie l marca obchodzony jest w obu państwach koreańskich jako święto narodowe dla upamiętnienia patriotyzmu uczestników demonstracji. Patrz także CHIŃSKO-JAPOŃSKA WOJNA 1894-1895.

SAMNICKA WOJNA PIERWSZA 343-341 p.n.e. Wojownicze plemiona Samnitów zamieszkiwały obecny region Abruzzów we Włoszech, głównie południową część Apeninów. W IV w. p.n.e. Samnici zaczęli powiększać swoje terytoria, co prowadziło do konfrontacji z Rzymem. Pierwsze starcie nastąpiło w 343, gdy Kapua, miasto należące do Związku Latyńskiego, poprosiło Rzym o pomoc w walce z Samnitami. Rzym przysłał wojska, które zwyciężyły w niewielkiej bitwie pod Mount Gaurus w 342, ale bunty żołnierzy rzymskich sprawiły, że pomoc Rzymu okazała się nieskuteczna. Układ pokojowy (341), na mocy którego Samnici przejęli kilka miast w Kampanii, wzbudził

453

wielkie oburzenie wśród latyńskich sojuszników Rzymu (patrz LATYŃSKA WOJNA 340-338 p.n.e.). Większa część Kampanii znalazła się pod protektoratem Rzymu. Druga wojna samnicka 327-304 p.n.e. W 327 Samnici poparli jedną z grup walczących o władzę w Neapolu i obsadzili miasto. Samnitów skłoniono do opuszczenia Neapolu, który został sojusznikiem Rzymu, co doprowadziło do wznowienia walk. W walkach w górzystym terenie Samnici górowali nad Rzymianami; w 321 otoczyli Rzymian w wąskim przesmyku apenińskim, zwanym Wąwozami Kaudyńskimi (Furculae Cudinae) i zmusili ich do kapitulacji. Rzymianie, zmuszeni do przejścia pod jarzmem, przeżyli upokorzenie, którego nigdy nie zapomnieli. Rzym zmienił organizację armii i przyjął taktykę bardziej odpowiednią do walki w górach. Działania wojenne podjęto w 317, w następnym roku Rzymianie wpadli w zasadzkę w wąwozie pod Lautułae. Rzymianie szybko zebrali siły, wygrali ważną bitwę pod Ciuną (315) i odbili utracone obszary, wypierając Samnitów z Kampanii. Rzymianie założyli kolonie dokoła Samnium (kraj Samnitów), stanowiły one bazy wypadowe dla wojsk rzymskich wznoszono w nich twierdze, poprowadzili również z Rzymu do Kampanii brukowaną drogę, Via Appia, która umożliwiała komunikację nawet przy intensywnych deszczach. Samnici nakłonili miasta etruskie na północy do powstania przeciw Rzymowi, ale Etruskowie ponieśli porażkę w bitwie nad Jeziorem Wadymońskim (310) i musieli zawrzeć pokój (308). Samnici namówili również plemiona zamieszkujące środkowe Apeniny do zerwania sojuszu z Rzymem, jednak Rzymianie zmusili je do uległości. Po przegraniu bitwy pod Bovianum (305) Samnici i ich sprzymierzeńcy musieli w 304 zawrzeć pokój. Trzecia wojna samnicka 298-290 p.n.e. Samnici starali się siłą zmusić Lukanów do zawarcia z nimi przymierza. Ci zwrócili się o pomoc do Rzymian, którzy wyparli Samnitów z Lukanii. W 296 Samnitom udało się wciągnąć do przymierza przeciw Rzymianom Sabi-

nów, Umbrów, Etrusków i Galów. Połączone wojska Etrusków, Galów i Samnitów poniosły klęskę w 295 pod Sentinum (Sassoferrato) niedaleko wybrzeży Adriatyku. Wszystkie plemiona biorące udział w wojnie, z wyjątkiem Samnitów, zawarły z Rzymem pokój. Rzymianie systematycznie pustoszyli ziemie Samnitów i wygrali bitwę pod Akwilonią (293). W końcu, w 290 Samnici musieli wystąpić o pokój. Zostali podporządkowani Rzymowi jako tzw. sprzymierzeńcy. SAMOAŃSKA WOJNA DOMOWA 1880-1881. Plemiona zamieszkałe na Samoa, archipelagu w południowej części Oceanu Spokojnego, od dawna toczyły ze sobą okresowe walki. W latach 1878-1879 Stany Zjednoczone, Niemcy i Wielka Brytania podpisały porozumienia zapewniające im na Samoa prawa handlowe i inne przywileje. W 1880 mocarstwa te zgodziły się uznać Malietoa Talavou za króla Samoa, zmarł on jednak jeszcze w tym samym roku, co spowodowało wybuch wojny domowej między różnymi grupami dążącymi do władzy. Około ośmiu miesięcy później Malietoa Laupepa (zm. 1898) objął tron i został uznany przez mocarstwa. SAMOAŃSKA WOJNA DOMOWA 1887-1889. Tubylcy z Samoa, archipelagu wysp w południowej części Oceanu Spokojnego, byli oburzeni z powodu wysokich podatków ściąganych przez niemiecką kompanię handlową. Niemieckie okręty przywiozły żołnierzy na pomoc miejscowemu wodzowi, Tamasese, który w 1887 obwołał się tafaifa („królem całej Samoa"); stary król Malietoa Laupepa (zm. 1898) został wygnany. We wrześniu 1888 Samoańczycy prowadzeni przez potężnego wodza Mataafę (zm. po 1899) podnieśli bunt przeciw Tamasese. Niemiecki konsul w Apii (na samoańskiej wyspie Uppola) powiódł wojowników Tamasese przeciw buntownikom, ale został zmuszony do odwrotu do przylądka Mulinu'u, gdzie kanonierka niemiecka zapewniła

454

im ochronę. Gdy kanonierka ostrzelała wioski buntowników, przedstawiciele Wielkiej Brytanii i USA złożyli protest. Wojownicy Mataafy spustoszyli niemieckie plantacje i zabili żołnierzy niemieckich. Konsul niemiecki ogłosił stan wyjątkowy; zażądał dwóch kompanii piechoty morskiej, wojska jednak nie przysłano, ponieważ rząd niemiecki obawiał się, że mogłoby to spowodować interwencję USA. W 1889 za zgodą Stanów Zjednoczonych, Wielkiej Brytanii i Niemiec Malietoa wrócił na tron; wszystkie te państwa uzyskały prawa administracyjne do Samoa. SAMOAŃSKA WOJNA DOMOWA 1893-1894. Wiosną 1893 Mataafa (zm. po 1899), wódz Samoa, nie zastosował się do nakazu udania się do Apii, stolicy Samoa, i rozpoczął wojnę przeciw swemu rywalowi, Malietoa Laupepie (zm. 1898), królowi Samoa. Siły wodza Mataafy okazały się za słabe i Mataafa musiał się wycofać na małą wyspę samoańską Manono. Okręty niemieckie i brytyjskie przybyły, by przerwać walkę; Mataafa skapitulował i wraz z kilkoma zwolennikami został przewieziony na pokładzie okrętu niemieckiego na wyspy Marshalla. SAMOAŃSKA WOJNA DOMOWA 1898-1899. Po śmierci w 1898 samoańskiego króla, Malietoa Laupepy, jego rywal, Mataafa (zm. po 1899) wrócił na pokładzie okrętu niemieckiego z wygnania i wkrótce został wybrany na samoańskiego króla; w rzeczywistości był marionetkowym władcą, pozostającym pod wpływem Niemców. Konsulowie USA i Wielkiej Brytanii nie zgadzali się z tym wyborem i popierali syna zmarłego króla. Samoańczycy rozpoczęli walki. W styczniu 1899 w stolicy Apii zapanował ogromny chaos; toczono walki uliczne, grabiono i palono domy. Początkowo przewagę miał Mataafa i jego samoańscy oraz niemieccy zwolennicy, później przybyły okręty wojenne USA i Wielkiej Brytanii i ostrzelały Apię (15 marca 1899); angielsko-amerykań-

skie wojska opanowały drogi na wybrzeżu, ale nie zdołały pokonać nieprzyjaciela w głębi kraju. Wszystkie walki ustały po przybyciu 13 maja 1899 komisji trójstronnej (USA, Wielka Brytania i Niemcy); obie walczące strony samoańskie zgodziły się zdać broń, za którą przyznano odszkodowania. Monarchia została zniesiona. Na mocy trójstronnego porozumienia (1899) Niemcy uzyskały zachodnie wyspy samoańskłe z dwiema najważniejszymi - Savaii i Uppola (na której znajdowała się Apia), Stany Zjednoczone otrzymały wschodnie wyspy (amerykańskie Samoa ze stolicą Pago Pago na wyspie Tutula), a Wielka Brytania zrezygnowała z tego regionu w zamian za uznanie jej praw do archipelagu Tonga i Wysp Salomona. SAND CREEK, MASAKRA W S AŃ D CREEK 1864 (Chivingtona masakra). 28 listopada 1864 oddział amerykańskiej kawalerii i artylerii po pięciu dniach marszu w zimnie przez równiny natrafił na obóz Indian Czejenów i Arapahów nad Sand Greek (dopływ rzeki Arkansas w południowo-wschodniej części Kolorado). Dowódca, pułkownik John M. Chivington (1821-1894), postanowił wejść do obozu. Wódz Czejenów, Czarny Kocioł (zm. 1868), wywiesił nad swym namiotem białą oraz amerykańską flagę na znak przyjaźni, a przebywający w obozie biały kupiec usiłował odwieść wojsko od gwałtów. W ogólnym zamieszaniu doszło do starć i obie strony zaczęły strzelać. W toku walki Indianie zostali wyparci w górę rzeki; łuki i strzały Indian nie mogły sprostać broni palnej żołnierzy, którzy podczas gwałtownego pościgu strzelali na oślep - do mężczyzn, kobiet i dzieci. Przy życiu pozostały tylko dwie Indianki i pięcioro dzieci (zostali wzięci do niewoli). Zginęło siedmiu żołnierzy i ponad czterystu Indian. Wojsko zarekwirowało dobytek Indian i ruszyło w dalszą drogę. Wydarzenie badała komisja wojskowa, która ustalała również odpowiedzialność Chivingtona za masakrę. Komisja nie orzekła, kto ponosi winę i wo-

455

bęc tego nie wydala żadnego wiążącego oświadczenia. Patrz także CZEJENÓW i ARAPAHÓW WOJNA 1864-1868.

SANDINO PRZEWRÓT. Patrz NlKARAGUAŃSKA WOJNA DOMOWA 1925-1933. SANUSIJJI POWSTANIE 1915-1917. Sanusijja, islamski zakon-sekta, założony w 1837 przez Muhammada ibn Alego as-Sanusi, przyjął zasady mistycznego sufizmu i nawoływał do ścisłego przestrzegania pierwotnych zasad islamu. Zakon zyskał wielu zwolenników w Cyrenajce (wschodnia część Libii). Politycznie zaangażowani, wojowniczy członkowie zakonu, zwani sanusytami, walczyli bez powodzenia z francuskim ekspansjonizmem na Saharze (1902-1913) i włoską kolonizacją oraz pacyfikacją Libii (1911-1934). W czasie ŚWIATOWEJ WOJNY I pod wpływem propagandy tureckiej sanusyci w listopadzie 1915 zaatakowali wojska brytyjskie na Pustyni Libijskiej w Egipcie. Początkowo odnosili sukcesy. Anglicy byli zmuszeni przysłać posiłki w celu powstrzymania ich ataków. Ofensywa brytyjska w lutym-marcu 1916 zmusiła sanusytów do wycofania się do oazy Siwa, ale nie skłoniła do kapitulacji. W 1917 Anglicy przejęli oazę i wypędzili niedobitki sanusytów, którzy wrócili do Libii, by stawiać opór Włochom. Po ŚWIATOWEJ WOJNIE II doszli w Libii do władzy. Idris I (1890-1983), przywódca sekty i wnuk Ali as-Sanusiego, został w 1951 pierwszym królem niepodległej Libii. Panował do 1969, następnie został obalony w wyniku puczu pułkownika Muammara al-Kadafiego (ur. 1943). SARDYŃSKIE POWSTANIE 1821. Patrz PlEMONCKIE POWSTANIE 1321. SASÓW NAJAZDY ek. 205-369. Najazdy Germanów na zajmowaną przez Rzymian Brytanię rozpoczęły się na początku III w. Rzymianie nazwali najeźdźców Sasami. Około 250 zaczęli budować twierdze na

wybrzeżu, od Kentu na zachodzie do obecnego Portsmouth w Hampshire; dowodził nimi komes brzegu saskiego z siedzibą w Rutupiae (Richborough). Do początku IV w. linia twierdz sięgała na zachodzie aż po Cardiff; Londyn wyposażono w mury obronne, York też zyskał umocnienia. W czasie krótkotrwałych najazdów napastnicy pustoszyli, mordowali, dopuszczali się gwałtów i palili domostwa. Najeźdźcy wyruszali albo z wybrzeża amsterdamskiego i lądowali w regionie Britain's Wash, albo z regionu Boulogne i docierali do Kentu, albo też z okolic Cherbourga, skąd udawali się w kierunku wyspy Wight. Najazdy na Brytanię osiągnęły szczytowe nasilenie w 367, przy czym napady Sasów zbiegły się z zagonami Piktów z terenów obecnej Szkocji i Szkotów (Irlandczyków) z zachodu. W bitwie z Sasami poległ wówczas komes brzegu saskiego i wódz Armii Północnej. Najazdom Sasów sprzyjało wycofanie części wojsk rzymskich z Brytanii. Opustoszały wsie, ich mieszkańcy schronili się bowiem za murami obronnymi miast; poważnie ucierpiał handel i rolnictwo. Wreszcie w latach 368-369 rzymski wódz Teodozjusz wyparł najeźdźców, sytuacja się ustabilizowała aż do pierwszych lat panowania jego syna, rzymskiego cesarza Honoriusza (384-423). SASÓW NAJAZDY 407-550. Gdy wojska rzymskie opuściły w 407 Brytanię, by wziąć udział w walkach o tron cesarski, Sasi ponownie zaczęli dokonywać częstych najazdów na wyspę i zapuszczali się daleko w głąb jej terytorium. Do roku 429 trwały walki bez walnych bitew. W 429 piracka flota Sasów i Piktów zaatakowała Yerulamium (St. Albans). Najazdy Sasów, Szkotów i Piktów wywołały chaos, ale brytyjska prośba o pomoc Rzymu pozostała bez echa (446). Władzę przejmowali samozwańczy tyrani, między innymi Yortigern (zm. ok. 461), wódz brytyjski, który najął Germanów do walki z Piktami i ofiarował im w nagrodę ziemie w Kent. Najemni barbarzyńcy Juto-

456

wie (właściwie Jutowie, Anglowie, Sasi, Fryzowie i Frankowie) buntowali się, żądali coraz więcej ziemi i wezwali pobratymców, którzy pomogli im odnieść zwycięstwa pod Aylesford (ok. 455) i Crayford (ok. 457), a około 475 ustanowić królestwo Kent. Po śmierci Yortigerna nastąpiła wędrówka Brytów na zachód i emigracja wielu tysięcy do Armoryki (Mała Brytania). Doszło do powstania ok. 470 unii Brytów. Utworzone zostały królestwa Sussex (477) i Wessex (495). Wódz Brytów, nie wymieniony z nazwiska przez historyka Gildasa (516P-570), a nazywany przez historyka Nenniusza (wzmian. ok. 796) Artoriusem (Arturem), w 516 lub 518 zadał Sasom dotkliwą porażkę pod Baddon Hill (Mount Badon lub Liddington Badbury); sukces ten osiągnął dzięki użyciu kawalerii, której Sasi nie mieli. Do około 550 stara droga rzymska zwana Drogą Fosse (Fosse Way) oddzielała Brytów na zachodzie od Sasów na wschodzie. SASÓW NAJAZDY 550-577. Pod koniec V w. germańscy najeźdźcy, którzy osiedli w Brytanii, zaczęli tworzyć oddzielne królestwa (Kent ok. 475, Sussex ok. 477, Wessex ok. 495, Wschodnia Anglia ok. 500, Essex ok. 505, Nortumbria [Bernicja 559 i Deira ok. 560] ok. 605, Mercja ok. 606 - wszystkie zwane przez historyków Heptarchią). Po 550 w Brytanii walczono dla zdobycia łupów i ich ekspansji terytorialnej. Do 522 Brytowie na zachodzie tworzyli królestwo walijskie Strathclyde (Szkocja), Rheged, Gododdin, Elmet, Cumbrię; walijskie królestwa Gwynedd, Dyged i Gwent; oraz Dumnonię (Somerset, Devon i Kornwalię). Większość walk Brytowie prowadzili na obszarach południowo-zachodnich oraz w Wessex. W 552 Brytowie próbowali najeżdżać na tereny w rejonie Drogi Fosse pod Searoburh (Old Sarum), jednakże bez powodzenia. W odwecie Sasi przekroczyli Drogę Fosse w 556 oraz w 571, zwyciężyli pod Beranburh (Barbury) i Bedeanford (Bedford?). W 577, w decydującej i ostatniej ważnej bitwie w historii najazdów anglosaskich, pod Deor-

ham (Dyrham, w pobliżu Bath) poległo bardzo wielu Brytów z Dumnonii, ale Dumnonia nie została zajęta. Celtycka Brytania była wyczerpana wojnami i choć Sasi z kontynentu nadal sporadycznie napadali na ziemie saskie w Brytanii, najeźdźcy toczyli mordercze walki między sobą, które tylko z rzadka dotykały Brytów. Patrz także ETHELFRITHA WOJNY 593-016. SATSUMY BUNT 1877. Od XII w. samurajowie byli w Japonii społeczną warstwą wojowników z prawem dziedziczenia tytułu. Ich skargi na szogunat Tokugawy doprowadziły do upadku szoguna w 1867 (patrz MEIJI REWOLUCJA 1863-1868) i zjednoczenia kraju pod berłem cesarza. Potężni daimyo sami przekazali swe posiadłości cesarzowi, co było pierwszym krokiem ku obaleniu systemu feudalnego. W 1871 samurajowie byli jedynym reliktem feudalizmu. Przyznano im stałą rentę odpowiadającą połowie dawnego dziedziczonego uposażenia, pozwolono odłożyć miecze (dotychczas mieli obowiązek noszenia dwóch mieczy) i zająć się handlem, rolnictwem lub przemysłem. W 1873 samurajom zaproponowano możliwość zamiany rent na jednorazowy ekwiwalent, a od 1876 zamiana rent na ekwiwalent była obowiązkowa. W tym samym czasie wydano dekret zakazujący noszenia mieczy; mogli je nosić tylko wojskowi zreformowanej armii. Była to obraza honoru samurajów, dekret ten spowodował liczne bunty. Większość z nich z łatwością uspokojono, ale na południu, w Satsumie, bunt podniosło 40 tysięcy wojowników wyszkolonych w posługiwaniu się bronią tradycyjną oraz nowoczesną. Na czele buntu stanął Saigo Takamori (1827-1877), jeden z pierwszych reformatorów. Bunt wybuchł 29 stycznia 1877 i trwał osiem miesięcy. Cesarz wysłał do walki z samurajami 65 tysięcy ludzi; armia ta, sformowana z chłopów i mieszczan, osiągnęła w końcu przewagę nad dawną elitą wojskową. Niektórzy historycy twierdzą, że gdyby Saigo nie marnotrawił czasu i ludzi na obleganie zamku Kumamoto, wynik

457

walki mógłby być inny. Saigo poległ w ostatniej bitwie pod Kagoshimą (24 września 1877), a jego oddani stronnicy popełnili samobójstwo. SEKIGAHARA, BITWA POD SEKIGAHARĄ 1600. Przed śmiercią Toyotomi Hideyoshi (1536-1598) mianował swego wiernego i najpotężniejszego daimyo w Japonii, Tokugawę lyeyasu (1542-1616), przewodniczącym rady regentów, która miała panować w imieniu małoletniego syna Toyotomi, Hideyori (1598-1615). Wykonawczą władzę sprawowała powołana w 1585 rada pięciu ministrów. Przewodniczący rady, Ishida Mitsunari (1563-1600), zaczął wkrótce knuć spisek przeciw Tokugawie. Dowiedziawszy się o tym, Tokugawa, utalentowany mąż stanu, nakłonił wielu stronników Mitsunari do przejścia na jego stronę i coraz bardziej powiększał szeregi własnych zwolenników. Obie strony spotkały się 16 października 1600 w bitwie pod Sekigahara w prowincji Mino. W tym czasie Japończycy dysponowali już bronią palną kupowaną od Europejczyków i posługiwali się nią równie dobrze jak mieczami. Nieregularna, podzielona wewnętrznymi sporami, 100-tysięczna armia Ishidy nie dorównywała dobrze wyszkolonej, zdyscyplinowanej 80-tysięcznej armii Tokugawy, która odniosła zdecydowane zwycięstwo zabijając ponad 30 tysięcy przeciwników. Ishida dostał się do niewoli i został stracony. Był to jeden z najważniejszych konfliktów w historii Japonii, przygotował on bowiem scenę polityczną dla szogunatu Tokugawy, a szogunat ten sprawował władzę przez następne 250 lat. Patrz także OSAKA, OBLĘŻENIE ZAMKU ISH-IÓIS. SELANGURU WOJNA DOMOWA 1867-1873. Wodzowie Selanguru, państwa w południowo-zachodniej części Malezji, skłóceni z powodów politycznych i ekonomicznych (szczególnie z powodu ściągania ceł z dochodowego eksportu cyny) w latach sześćdziesiątych XIX w. podzielili się na dwa zwalczające się ugrupowania. Wodzowie

z terytoriów w górnym biegu rzeki Klang prowadzili sporadyczne walki z wodzami z dolnego biegu tej rzeki oraz z sułtanem Selanguru. Około 1870 do walki przyłączyli się chińscy imigranci, górnicy z kopalń cyny, należący do dwóch tajnych stowarzyszeń chińskich; stowarzyszenie Ghee Hin stanęło po stronie grupy z górnej Klang, a stowarzyszenie Hai San - po stronie grupy z dolnej Klang. Wiele walk toczyło się na terenach obozów położonych w dżungli, miejscach zamieszkania górników. O zwycięstwie zadecydowała interwencja Anglików, którzy opowiedzieli się po stronie wodzów z dolnej Klang, również armia pobliskiego Pahangu przyszła im z pomocą; w końcu 1873 dysydenci z górnej Klang zostali pokonani. W rok później Selangur znalazł się pod protektoratem brytyjskim. SELEUCYDÓW WOJNA Z EGIPTEM 169-168 p.n.e. Antioch IV Epifanes (zm. 163), król z dynastii Seleucydów, władał obszarami Syrii - Celesyrii (Dolina Bekaa, Liban), Fenicji i Palestyny. Prawa do tych obszarów rościł również Egipt, który przygotowywał się do inwazji. Antioch uprzedził ją i najechał państwo egipskie, zdobył Peluzjum, najważniejszą egipską twierdzę nadgraniczną, a następnie obiegł Aleksandrię, ale zwinął oblężenie i wrócił, by uspokoić zamieszki w swoim kraju. Ptolomeusz VI Filometor (186?-145) i jego brat Ptolomeusz VIII Euergetes (184?-116), władcy Egiptu, poprosili Rzym o pomoc. W 168 Antioch najechał ponownie Egipt, podszedł pod Aleksandrię, ale wycofał się z Egiptu na żądanie Rzymu. Patrz także SYRYJSKO-EGIPSKIE WOJNY. SEMINOLÓW WOJNA PIERWSZA 1817-1818. Hiszpańska kolonia na Florydzie była schronieniem dla zbiegłych niewolników, którzy wśród Indian Seminolów znajdowali nowe domy. W pogoni za zbiegami wojska USA przekraczały często granicę; w odwecie Seminolowie dokonywali błyskawicznych napadów i oskalpowali wie-

458

lu Amerykanów. Armia USA wysłała ekspedycję z zadaniem zniszczenia hiszpańskiej twierdzy nad rzeką Apalachicola, co stało się początkiem poważnego konfliktu. W 1817 dowództwo nad wojskami USA objął generał Andrew Jackson (1767-1845); bez upoważnienia pomaszerował z niewielkim oddziałem żołnierzy na południe i zdobył hiszpańskie twierdze Marks i Pensacola. Schwytał również kilku indiańskich wodzów i dwóch kupców angielskich handlujących z Indianami - Alexandra Arbuthnota oraz Roberta Ambristera - i wszystkich kazał stracić (1818). Wywołało to burzę protestów brytyjskich, zaprotestowała również większość członków gabinetu prezydenta USA, nie podjęto jednak żadnych działań; natomiast na amerykańskim Zachodzie uznano Jacksona za bohatera. W 1819 prezydent USA John Quincy Adams (1767-1848) wynegocjował porozumienie, na mocy którego Hiszpania odstąpiła za 5 milionów dolarów wszystkie swe posiadłości na wschód od Missisipi. Druga wojna Seminolów 1835-1842. Powodem wybuchu wojny była odmowa wodza Osceoli (1800?-1839) i większości jego plemienia uznania porozumienia w sprawie przeniesienia się do rezerwatu, jakie rząd USA zawarł z kilkoma wodzami indiańskimi. Seminolowie nie opuścili rodzinnego kraju, Florydy, i nie przenieśli się na zachód od Missisipi, lecz wycofali się do Everglades na Florydzie i latami z powodzeniem unikali armii USA. Otrzymawszy gwarancję bezpieczeństwa, Osceola przybył na konferencję pokojową, jednakże zdradziecko ujęto go i osadzono w więzieniu, gdzie wkrótce zmarł. Pozbawieni przywódcy Seminołowie stopniowo ulegali i zostali w końcu podporządkowani. Większość Indian zgodziła przenieść się na zachód i żyć w rezerwacie w obecnej Oklahomie, niewielka liczba pozostała w Everglades, gdzie obecnie pozostaje przy życiu około tysiąca ich potomków. Była to najbardziej kosztowna z wojen między wojskami USA a Indianami; ponad 40 milionów dolarów, zginęło około 2000 żołnierzy armii

USA, a tysiące Indian straciło życie i domy. Trzecia wojna Seminolów 1855-1858. Gdy Floryda w 1845 została stanem USA, pozostali na Florydzie Seminolowie z uporem trzymali się ziemi swoich przodków i odpierali ataki białych wdzierających się na te tereny. Dziesięć lat później władze podjęły skoordynowaną akcję, by wytropić i przesiedlić kilkuset Indian z ich siedzib w Everglades. Walki nie były zbyt intensywne. Rząd USA zapłacił w końcu najbardziej opornym Seminolom za przeniesienie się na zachód, mimo to mała grupa pozostała na tych bagnistych terenach i zawarła pokój dopiero w 1934. SERBSKIE POWSTANIE PIERWSZE 1804-1813. Imperium tureckie od długiego czasu usiłowało zdławić narastające nastroje patriotyczne swych serbskich poddanych, którzy na własnych ziemiach (zagarniętych przez Turków) traktowani byli jak chłopi pańszczyźniani. Serbowie z paszałyku belgradzkiego mieli ponadto dosyć rządów znienawidzonych janczarów. Pod wodzą Jerzego Czarnego (Karadjordje) (1762-1817), syna chłopa serbskiego, Serbowie podnieśli bunt i wypędzili janczarów w grudniu 1806. Po odrzuceniu przez Portę prośby o autonomię dla Serbii Jerzy Czarny zawarł sojusz z Rosją, która w tym czasie walczyła z Turcją (patrz ROSYJSKO-TURECKA WOJNA 1806-1812). Wojska serbsko-rosyjskie pokonały Turków w bitwach pod Varvarinem i Łożnicą (1810), i wyzwoliły niemal całą Serbię, ale NAPOLEONA KAMPANIA ROSYJSKA (1812) zmusiła Rosjan do zawarcia w Bukareszcie porozumienia z Turcją. Turcy mogli teraz skoncentrować wszystkie siły na Serbii; do Serbii wkroczyła ogromna armia turecka, pokonała Serbów w 1813 i odzyskała władzę. Jerzy Czarny uciekł do Austrii. Drugie powstanie serbskie 1815-1817. Na czele nowego, udanego powstania Serbów przeciw Turkom (1815), które zapewniło Serbii znaczną autonomię, stanął chłopski rewolucjonista, Miłosz Obrenowić (1780-1860), rywal Jerzego Czar-

459

nego. W 1817 Jerzy Czarny wrócił do kraju, ale został zamordowany z rozkazu Obrenowicia (zapoczątkowało to długą i krwawą walkę między rywalizującymi rodzinami obu przywódców). Zgromadzenie narodowe przyznało Obrenowiciowi tytuł księcia Serbii (1817), później (1827) Turcy uznali ten tytuł za tytuł dziedziczny. Do 1830 status Serbii, jako księstwa autonomicznego pod zwierzchnictwem Turcji i protekcją Rosji, zyskał międzynarodowe uznanie. SERBSKO-BUŁGARSKA WOJNA 1885-1886.

Pokój na Bałkanach, który zapanował po kongresie berlińskim w 1878 (patrz ROSYJSKO-TURECKA WOJNA 1877-1878; SERBSKO-TU-

1876-1878), naruszyła Bułgaria za panowania Aleksandra Józefa Battenberga (1857-1893), zajmując w 1885 Wschodnią Rumelię (południowa Bułgaria). Serbia, niezadowolona z tego, co posiadała, domagała się, by Bułgaria przekazała jej część swoich ziem. Gdy na konferencji międzynarodowej nie osiągnięto porozumienia co do ekspansji Bułgarii i żądań Serbii, Serbia wypowiedziała wojnę Bułgarii i wysłała wojska do Bułgarii, ale oddziały Aleksandra wyparły je z powrotem do Serbii i ruszyły w kierunku Belgradu. Wzbudziło to niepokój protektora Serbii, Austrii, zwłaszcza po porażce Serbów w bitwie pod Slivnicą 17-19 listopada 1885. Dalszy marsz wojsk bułgarskich w głąb Serbii został wstrzymany dopiero po interwencji Austrii. Aleksander zgodził się na zawieszenie broni; w 1886, w traktacie bukareszteńskim przywrócono starą granicę między Serbią a Bułgarią oraz uznano dokonaną przez Aleksandra aneksję Wschodniej Rumelii. RECKA WOJNA

SERBSKO-TURECKA WOJNA 1876-1878.

Chrześcijańscy mieszkańcy Bośni i Hercegowiny zbuntowali się w 1875 przeciw muzułmańskim władcom tureckim i zwrócili się o pomoc do Serbii, autonomicznego wówczas państwa w ramach tureckiego imperium. Wybujały nacjonalizm serbski oraz obietnice pomocy dla powstańców zgłaszane

przez Rosję skłoniły Serbię do wypowiedzenia Turcji wojny (30 czerwca 1876), dzień później to samo zrobiła Czarnogóra. Wojska Czarnogóry odniosły zwycięstwo pokonując Turków w Hercegowinie; pozostały tam do końca wojny. Serbom powodziło się gorzej, ponieważ obiecana przez Rosję pomoc nie nadeszła. Turcy najechali Serbię i wygrali zaciętą bitwę pod Aleksinac 9 sierpnia 1876, po której Serbia poprosiła wielkie mocarstwa o mediację. Druga porażka Serbów pod Aleksinac l września 1876 doprowadziła do krótkiego zawieszenia broni, zerwanego przez Serbię trzy tygodnie później. Rosja bezskutecznie domagała się od Turków zaprzestania walki. Turcy opanowali prawie całą Serbię i dopiero wtedy nastąpiło zawieszenie broni, a po nim oddzielne porozumienie pokojowe (1877) między Porta a Serbią, zawarte pod auspicjami wielkich mocarstw. Konflikt między Turcją a Rosją przerodził się w wojnę (patrz ROSYJSKO-TURECKA WOJNA 1877-1878). Niezadowolenie Wielkiej Brytanii z powodu traktatu z San Stefan o, kończącego wojny z 1878, doprowadziło do zwołania kongresu berlińskiego; porozumienie uzyskane na kongresie, oprócz przyznania niepodległości Serbii, Czarnogórze i Rumunii, oddało Austro-Węgrom Bośnię i Hercegowinę, upokorzyło Rosję jako potęgę morską, a wskutek braku konsultacji z krajami bałkańskimi stało się przyczyną przyszłych konfliktów, z których największym była ŚWIATOWA WOJNA I. Patrz także TURCJI i CZARNOGÓRY WOJNY. SERTORIUSZA WOJNA 80-72 p.n.e. Wybitny wódz rzymski Kwintus Sertoriusz (zm. 72), zwolennik Mariusza, został w 83 namiestnikiem Luzytanii (Portugalia i zachodnia Hiszpania). Gdy Lucjusz Korneliusz Sulla (138-72) został dyktatorem rzymskim, a wojska jego legata wyparły z Luzytanii należącego do jego przeciwników Sertoriusza, ten ostatni musiał uciekać w 81 do Afryki Północnej (patrz RZYMSKA WOJNA DOMOWA 84-82 p.n.e.)- Rok później Luzytanie chwycili za broń, zbuntowali się przeciw

460

Rzymowi i poprosili Sertoriusza, by stanął na czele powstania, na co Sertoriusz wyraził zgodę. W 80 nie powiodła się próba pobicia go przez namiestnika rzymskiego w Luzytanii. Armia pod dowództwem Kwintusa Metellusa Piusa (zm. ok. 64), wysłana przez Sullę w celu zdławienia powstania, również nie zdołała go pokonać. Do 77 Sertoriusz opanował większą część obecnej Hiszpanii i Portugalii. W 77 siły Sertoriusza zostały wzmocnione przez Marka Perpennę (zm. 72), który przybył z niedobitkami armii Marka Emiliusza Lepidusa, który zbuntował się przeciw senatowi. Z Rzymu wyruszyła w 77 za Pireneje nowa armia dowodzona przez Pompejusza Wielkiego (106-48), która miała wesprzeć wojska Metellusa, przeważnie jednak obaj wodzowie działali osobno. Pompejusz został pobity w 76 pod Lauronem, a w 75 pod Sucro (obecnie Aluza). W 75 Metellus odniósł zwycięstwo nad Hurtulejuszem, wodzem Sertoriusza, w pobliżu Segowii. W latach 74-73 Metellus i Pompejusz zdobyli znaczną liczbę twierdz spychając siły Sertoriusza do doliny Ebra. Sertoriusz wprowadził ostrą dyscyplinę i ciężkie kary za jej naruszanie, czym wywołał niezadowolenie swego wojska. Perpenna zamordował Sertoriusza i objął dowództwo, ale wkrótce został zwyciężony przez Pompejusza i stracony. SEYEN OAKS, MASAKRA W SEYEN OAKS 1816. Szkocki filantrop, Thomas Douglas (1771-1820), piąty hrabia Selkirk, właściciel kontrolnego pakietu akcji Kompanii Hudsońskiej, postanowił założyć kolonię osadników szkockich w żyznej dolinie rzeki Red w pobliżu obecnego Winnipeg, w rejonie Manitoba. Pierwsi osadnicy przybyli w 1812. Ich przybycie zaskoczyło North West Company (głównego rywala Kompanii Hudsońskiej), której dostawcy futer wykorzystywali ten teren do transportu towarów. Pierwsi osadnicy dali się przekonać i odjechali w 1815, ale następnego roku przybyła nowa grupa i ponownie osiadła w kolonii nad rzeką Red. Handlarze futer z North

West Company podburzyli wówczas swoich sojuszników, którzy w czerwcu 1816 zniszczyli położone na obrzeżach posterunki oraz zbiory kolonistów. W miejscowości zwanej Seven Oaks grupa 25 osadników zmierzyła się ze swoimi prześladowcami (60 ludzi); chcieli położyć kres ich akcjom; w starciu zginęło 21 kolonistów. Kolonia nad rzeką Red dostała się w ręce North West Company. W odwecie Douglas najął grupę szwajcarskich najemników, którzy zajęli główną placówkę North West w Fort William. Zaaresztowano prowodyrów masakry w Seven Oaks, a w 1817 nad rzekę Red znów przybyli koloniści. Tym razem udało im się przeżyć i rozwinąć kolonię. SHAYSA POWSTANIE 1786-1787. Po AMERYKAŃSKIEJ REWOLUCJI nastąpił kryzys gospodarczy. Niskie ceny, wysokie podatki przyczyniły się do zubożenia gospodarstw farmerskich. Farmerzy w zachodniej części Massachusetts domagali się pomocy w postaci papierowego pieniądza, odroczenia spłaty długów i zlikwidowania kary więzienia za długi. Gdy stanowe zgromadzenie ustawodawcze odroczyło obrady bez udzielenia pomocy, Daniel Shays (1747-1825) stanął w sierpniu 1786 na czele zbrojnego powstania, które miało na celu przeciwstawienie się orzeczeniom sądów cywilnych, pozbawiającym farmerów prawa wykupu farm. Na początku 1787 farmerzy zagrozili arsenałowi federalnemu w Springfield (Massachusetts), w związku z czym gubernator James Bowdoin (1726-1790) wezwał milicję stanową pod dowództwem generała Benjamina Lincolna (1733-1810). W lutym 1787 powstańców rozgromiono pod Petersham; oddziały powstańcze poszły w rozsypkę. Shays uciekł do Yermont, później uzyskał przebaczenie. Bunt przyśpieszył rewizję Artykułów Konfederacji i ratyfikację nowej konstytucji federalnej. SHIMABARA, POWSTANIE NA PÓŁWYSPIE SHIMABARA 1637-1638. Wiarę katolicką wprowadził do Japonii portugalski ksiądz

461

w 1549. W ślad za nim przybyło wielu misjonarzy, którzy nawrócili na chrześcijaństwo liczne rzesze Japończyków. Szogunowie Tokugawa często wypędzali z kraju misjonarzy i zabraniali Japończykom praktykowania wiary katolickiej. W 1623 nowy szogun ponownie wprowadził wszystkie stare prawa przeciw chrześcijaństwu; wyznawcy chrześcijaństwa byli bezlitośnie prześladowani, szczególnie na południowej wyspie Kiusiu, której ludność utrzymywała kontakty z Hiszpanami i Portugalczykami. Katolicyzm przyjął się dość wcześnie na półwyspie Shimabara, na wschód od Nagasaki, na Kiusiu oraz na pobliskich wyspach Amakusa, gdzie po 1623 wielu chrześcijan skazano na śmierć. Pod koniec 1637 chrześcijanie podnieśli otwarty bunt przeciw uciskowi religijnemu, polityce rolnej i podatkowej rządów Tokugawy. Na początku 1638 około 37 tysięcy powstańców - mężczyzn, kobiet i dzieci - schroniło się w opuszczonym zamku Hara na wybrzeżu półwyspu Shimabara i przez trzy miesiące wytrzymało oblężenie 100-tysięcznej armii Tokugawy oraz ostrzał holenderskiego okrętu wezwanego przez japoński rząd. W końcu przymierający głodem, pozbawieni amunicji obrońcy nie mogli dłużej bronić murów; zamek został zdobyty szturmem, większość powstańców poniosła śmierć, do niewoli wzięto jedynie 105 ludzi. Upadek powstania stanowił w Japonii koniec chrześcijaństwa jako religii zorganizowanej. SHIMONOSEKI „WOJNA" 1863-1864. Da-

imyo klanu Choshu, którego posiadłości ciągnęły się wzdłuż północnych wybrzeży strategicznej cieśniny Shimonoseki w Japonii, popierał stronnictwo opowiadające się za wypędzeniem z kraju wszystkich obcokrajowców. 26 czerwca 1863 jego dwa okręty zaatakowały amerykański parostatek zakotwiczony u wejścia do cieśniny, a w lipcu działa nadbrzeżne oraz okręty wojenne ostrzelały statki francuskie i holenderskie. W odwecie amerykański okręt wojenny zatopił dwa okręty Choshu, a francuski

okręt wojenny spalił małą wieś i zniszczył nadbrzeżną baterię. Choshu jednak nadal ostrzeliwali każdy obcy statek, jaki znalazł się w zasięgu ich dział. W marcu następnego roku konsul brytyjski w Edo (Tokio) przekonał swoich zagranicznych kolegów, że należy siłą otworzyć zagranicznym statkom wejście do cieśniny i zmusić Japończyków do przestrzegania traktatów handlowych zawartych z europejskimi mocarstwami. Postanowili działać wspólnie; 5 września 1864 siedemnaście okrętów należących do Francji, Wielkiej Brytanii, Holandii i Stanów Zjednoczonych wpłynęło do cieśniny Shimonoseki i w ciągu trzech dni zniszczyło wszystkie baterie Choshu na wybrzeżu. Dowódcy sojuszniczy wynegocjowali następnie porozumienie, w którym Japończycy zagwarantowali swobodną żeglugę przez cieśninę, przyznali sojusznikom prawo handlu na półwyspie Shimonoseki. Zwycięzcy zakazali wznoszenia umocnień na wybrzeżu cieśniny i zażądali wysokiego odszkodowania. Od tego czasu Japończycy nie podejmowali prób pozbycia się cudzoziemców, przeciwnie, zaczęli ich naśladować i przyswajać sobie ich naukę i technikę. Patrz także MEIJI REWOLUCJA 1863-1868. SIEDMIOGRODU WOJNA ł HABSBURGAMI

1644-1645. W czasie TRZYDZIESTOLETNIEJ WOJNY Siedmiogród opierał się skutecznie katolickim Habsburgom dążącym do narzucenia Węgrom kontrreformacji (Siedmiogród stanowił wówczas wschodnią część Węgier). Za rządów Jerzego I Rakoczego (1591-1648) Siedmiogród uzyskał międzynarodowy autorytet jako obrońca protestantyzmu i zwrócił na siebie uwagę Szwedów, którzy w zwycięskim marszu posuwali się przez Śląsk ku Morawom; po drodze zajęli w 1642 Lipsk. W 1644 Szwecja i Siedmiogród zawarły przymierze i wypowiedziały wojnę Habsburgom. Wojna rozpoczęła się w 1645 ponownym najazdem Szwedów na Czechy, porażką austriackiej armii i jazdy bawarskiej pod Jankowicami (6 marca 1645). Szwedzi ruszyli w kierunku

462

Górnej Austrii, a wojska Rakoczego pomaszerowały na północ, zagrażając samemu Wiedniowi. 3 sierpnia 1645 połączone wojska Szwecji i Siedmiogrodu, wspomagane przez wojska Francji i Hesji, rozniosły cesarską (austriacko-bawarską) armię pod Allerheimem (Nordlingen) w Bawarii; w bitwie poległ dzielny dowódca cesarski, baron Franz von Mercy (1590P-1645). Na mocy pokoju w Linzu, z 16 grudnia 1645, Węgry uzyskały swobodę wyznania, a Siedmiogród dodatkowe terytorium. SIEDMIOGRODZKO-TURECKA WOJNA 1657-1662. Imperium osmańskie musiało często podejmować działania represyjne w celu zachowania swej zwierzchności nad podległymi państwami europejskimi. Podporządkowany Turcji Siedmiogród podjął w 1657 samodzielną, bezowocną walkę z Polską, co sprawiło, że Porta wystąpiła przeciw księciu Jerzemu II Rakoczemu (1621-1660). Wybrano nowego księcia, jednakże w 1658 Rakoczy ponownie objął panowanie i odparł Turków oblegających Lippę, stolicę Siedmiogrodu. Pięć miesięcy później atak Wołochów i Turków dowodzonych przez wielkiego wezyra doprowadził do spustoszenia Karlsburgu i zdobycia trzech innych twierdz. Pozbawiony władzy Rakoczy uciekł do swoich posiadłości w austriackiej części Węgier. W 1659 zebrał żołnierzy węgierskich, wrócił do Siedmiogrodu i został tam ponownie obwołany księciem. W odpowiedzi tureckie wojska pod wodzą paszy Budy najechały Siedmiogród i przypuściły zwycięski atak na tereny od Temeswaru do Tordy i Hermannstadtu. Rakoczy zwrócił się o pomoc do austriackich Węgier i poczynił pewne ustępstwa terytorialne. Austriacy zwlekali, a armia turecka ruszyła (1660) z północno-wschodnich Węgier; siejąc po drodze spustoszenie, wkroczyła do Siedmiogrodu i pokonała Rakoczego pod Fenes, Rakoczy został śmiertelnie ranny w bitwie. W 1661 buntowniczy Siedmiogród wybrał następnego księcia. Armia księcia liczyła jedynie 10 tysięcy żołnierzy, jego siły zostały

dodatkowo osłabione na skutek odejścia wojsk austriackich, które wycofały się w obliczu czterech armii tureckich pustoszących Siedmiogród. Książę został otoczony w pobliżu Segesvar (Scharsburg), poniósł porażkę i został zamordowany (1662). Turcy przywrócili w Siedmiogrodzie porządek, osadzili własnego księcia i, jak na ironię, rozpoczynając wojnę AUSTRIACKO-TURECKĄ WOJNĘ 1663-1664, przekształcili zwycięstwo w porażkę. SIEDMIOLETNIA WOJNA 1756-1763. Rywalizacja o kolonie między Wielką Brytanią i Francją, a także walka o hegemonię w Niemczech między Prusami a Austrią rozpoczęta w czasie AUSTRIACKIEJ WOJNY SUKCESYJNEJ doprowadziły w końcu do światowego konfliktu. W Europie walki toczyły Prusy, Wielka Brytania i Hanower z jednej strony, a Francja, Austria, Rosja, Szwecja i przez pewien czas Hiszpania z drugiej; w Ameryce Północnej walki prowadziły ze sobą Francja i Wielka Brytania (patrz FRANCUZÓW i INDIAN WOJNA 1754-1763); w Indiach walczyli ci sami przeciwnicy. W Europie i na innych kontynentach stoczono ponad 30 bitew. Był to ostatni konflikt przed WOJNAMI REWOLUCYJNEJ FRANCJI, w którym uczestniczyły wszystkie wielkie mocarstwa europejskie. Armia pruska i austriacka stoczyły ze sobą tak wiele walk, że wojnę tę zwie się często wojną austriacko-pruską. Rozpoczęło ją wtargnięcie Prus do Saksonii w 1756 osaczenie i kapitulacja armii saskiej pod Pirną; na co Austria wypowiedziała wojnę królowi Prus Fryderykowi II Wielkiemu (1712-1786). Wojska pruskie najechały następnie Czechy, zwyciężyły główną armię austriacką pod Pragą (6 maja) i obiegły ją w tym mieście. Idący na odsiecz Austriacy pod wodzą marszałka Leopolda von Dauna (1705-1766) pobili króla pruskiego w bitwie pod Kolinem. Porażka zmusiła Fryderyka do zwinięcia oblężenia Pragi i wycofania się z Czech. W Saksonii wojska pruskie dowodzone przez Fryderyka zwyciężyły 5 listopada 1757

463

siły austriacko-francuskie pod Rossbach; 6 grudnia 1757 armia austriacka doznała kolejnej klęski pod Lutynią (Leuthen) na Śląsku. 25 sierpnia 1758 Prusacy zwyciężyli także Rosjan w krwawej bitwie pod Sarbinowem (Zorndorf) na Pomorzu Zachodnim, została jednak pobita przez Dauna pod Hochkirch (Saksonia) 14 października. Armia brytyjska i hanowerska odniosła zwycięstwa nad Francuzami 23 czerwca 1758 pod Krefeld i l sierpnia 1759 pod Minden; przed bitwą pod Minden Francuzi po raz ostatni w tej wojnie zagrozili Hanowerowi i Prusom. Powodzenie Prus zachwiało się w 1759 pod Maxen, gdzie Austriakom poddało się 12 tysięcy Prusaków. Następnie ponieśli druzgocącą klęskę w bitwie pod Kunowicami (Kunersdorfem), w której 90-tysięczna armia austro-rosyjska rozgromiła 50 tysięcy Prusaków dowodzonych przez Fryderyka. Król pruski załamał się pod wpływem klęski i chciał abdykować. 15 sierpnia 1760 Fryderyk zwyciężył Austriaków pod Legnicą. W październiku Berlin, stolica Prus, został zajęty przez Rosjan. Szczęście uśmiechnęło się do Prus na krótko w bitwie pod Torgau 3 listopada 1760, w której pobito armię Dauna. Prusy miały jednak kłopoty; skończyły się subsydia brytyjskie, gdyż w 1761 w wyniku wyborów w Wielkiej Brytanii ustąpili z rządu stronnicy Prus. Niepowodzenie to zrównoważyła zmiana władcy Rosji; Piotr III (1728-1762) zostawszy w 1762 carem (na krótko), zawarł sojusz z Prusami. Daun został 21 lipca 1762 pobity przez Fryderyka, wspartego przez Rosjan pod Burkatowem (Burkersdorfem) na Śląsku. Po obaleniu Piotra III Rosja wycofała się z wojny. 27 maja 1762 Szwecja zawarła separatystyczny pokój z Prusami. W Karnatiku, w południowej części Indii, wojska brytyjskie zyskały przewagę nad wojskami francuskimi po zwycięstwie pod Wandiwash w 1760 i zdobyciu Puttuczczeri w 1761. Anglicy z powodzeniem walczyli z H i s z p a n i ą w E u r o pi e , na K u b i e i n a Filipinach (1762). Większość walczących krajów dążyła do pokoju, ponieważ prze-

dłużający się konflikt poważnie nadwerężył ich finanse. W traktacie paryskim 10 lutego 1763 Francja zrzekła się na korzyść Wielkiej Brytanii roszczeń do Ameryki Północnej i Indii, a w traktacie z Hubertusburgu, sześć dni później, ustanowiono pokój na zasadzie status quo między Austrią, Saksonią i Prusami, które zatrzymały Śląsk. Patrz także KARNATIK, WOJNY w KARNATIKU; MAJSURU WOJNY;HlSZPAŃSKO-PORTUGALSKA WOJNA 1762.

SIEDMIOTYGODNIOWA WOJNA 1866 (austriacko-pruska wojna). Premier Prus, Otto von Bismarck (1815-1898), dążąc do zakończenia dominacji Austrii w Związku Niemieckim i zjednoczenia Niemiec pod hegemonią Prus, zignorował zastrzeżenia swego króla Wilhelma I (1797-1888) i wywołał wojnę, zajmując księstwo Holsztyn zarządzane przez Austrię na mocy traktatu zawartego po DUŃSKO-PRUSKIEJ WOJNIE 1864. Po zajęciu Holsztynu Austria i jej sprzymierzeńcy - Wirtembergia, Saksonia, Hanower, Badenia i inne mniejsze państewka niemieckie - wystąpili przeciw Prusom i sprzymierzonym z nimi Włochom. Pruskie wojska zaatakowały Saksonię, Hanower, Hesję ełektorską i Czechy, 3 lipca 1866 rozbiły Austriaków w bitwie pod Sadową (Kóniggratz) we wschodnich Czechach. We Włoszech Austria wygrała 24 czerwca 1966 bitwę pod Custozzą, w której 80 tysięcy Austriaków zmierzyło się ze 120 tysiącami Włochów dowodzonych nieudolnie przez króla Sardynii Wiktora Emanuela II (1820-1878). 20 lipca 1866 Austria wygrała także bitwę na morzu w pobliżu Lissy (Vis), w której po raz pierwszy w Europie brały udział okręty opancerzone. Za pośrednictwem cesarza Napoleona III (1808-1873) rozpoczęły się wstępne rozmowy pokojowe, które doprowadziły do porozumienia w Pradze (23 sierpnia 1866), kończącego tę trwającą siedem tygodni wojnę. Austria została wyłączona ze Związku Niemieckiego, Prusy zyskały zwierzchnictwo nad Szlezwikiem-Holsztynem, Hanowerem, Hesją, Nassau i Frankfurtem, a nowy,

464

zdominowany przez Prusy, Związek Północnoniemiecki, zastąpił dawny Związek Niemiecki. Był to wstęp do ustanowienia w 1871, po FRANCUSKO-PRUSKIEJ WOJNIE, cesarstwa niemieckiego. Mimo zwycięstw we Włoszech za namową Napoleona III Austria oddała Włochom Wenecję (traktat wiedeński). W 1867 Austria zmieniła organizację państwa na pozostałych terenach i utworzyła Austro-Węgry. SIEDMIU REDUCCIONES WOJNA 1752-1756. Przez długi czas Hiszpania i Portugalia walczyły o Banda Oriental (południowy Urugwaj) nad Rio de la Pląta; do 1724 większa część tego terytorium przeszła pod władzę Hiszpanii. W porozumieniu hiszpańsko-portugalskim (1750) zaproponowano, by siedem założonych i prowadzonych przez jezuitów reducciones (osady misyjne zakładane dla krzewienia chrześcijaństwa, obrony oraz dla szerzenia uprawy roli wśród tubylczych Indian Guarani, których Hiszpanie często usiłowali wykorzystywać jako robotników), położonych wzdłuż rzeki obecnie zwanej Urugwaj, wymienić na założone i opanowane przez Portugalczyków miasto Colonia, ważny nadbrzeżny ośrodek handlowy nad Rio de la Pląta. Planowi temu sprzeciwili się zarówno jezuici, jak i Anglicy, handlowi partnerzy jezuitów i Portugalczyków. Działania podjęli tylko jezuici, którzy namówili Guarani do buntu przeciw przymusowemu przesiedleniu do Brazylii. Wojska hiszpańskie i portugalskie przez cztery lata prowadziły pacyfikację Indian. Czterech „zbuntowanych" jezuitów wezwano do Lizbony i postawiono przed sądem, do 1759 premier portugalski Sebastiao Jose de Carvalho e Mello (markiz Pombal) (1699-1782) zwolnił wszystkich jezuitów z rządu, szkół i administracji kolonialnej. Hiszpania pozyskała Colonię w 1777. SIEKIERA, WOJNA O SIEKIERĘ 1846-1847.

Susza i plaga szarańczy w Afryce Południowej przyczyniły się do zaostrzenia nastrojów między tubylcami z plemienia Kosa

a Europejczykami; w 1846 wybuchały lokalne walki o pastwiska i ziemie uprawne wzdłuż rzeki Great Fish (patrz KAPRÓW WOJNY). Nasilały się kradzieże bydła, wojska brytyjskie wkroczyły do kraju Kafrów, by zmusić plemię Kosa do wydania ludzi ściganych za łamanie prawa (w tym człowieka, który skradł siekierę ze sklepu w Fort Beaufort i uciekł dzięki pomocy oddziału Kosa - stąd nazwa wojny). Kosa uzyskali przewagę i z kolei napadli na tereny kolonistów, ale po początkowym powodzeniu zostali znowu wyparci, a ich ziemie włączono do kolonii. Gubernator brytyjski, sir Henry Smith (1787-1860) w obecności pokonanych wodzów Kosa wysadził w powietrze wagon prochu, usiłując w ten sposób zastraszyć ich i nakłonić do zawarcia trwałego pokoju. Jego wysiłki okazały się daremne. SIKHÓW WOJNA PIERWSZA 1845-1846. Po

1818 Anglicy mieli tylko jednego rywala do władzy w Indiach, było nim niedawno powstałe królestwo sikhów w Pendżabie, posiadające olbrzymią, 100-tysięczną armię khalsów („czysty": żołnierze-święci). Anglicy uznali, że Pendżab, którym władał Randźit Singha, jest zbyt silny, by go atakować, i zostawili kraj w spokoju. Stosunki pogorszyły się w 1838, gdy Randźit Singh nie wysłał wojsk do Afganistanu i nie pozwolił na przejście tam wojsk brytyjskich (patrz AFGAŃSKA WOJNA PIERWSZA 1839-1842). Osłabienie Pendżabu po śmierci Randźit Singha skłoniło Anglików do wszczęcia działań wojennych. Najpierw podbili Sind na granicy Pendżabu (1843); w 1844 zgromadzili wojska w pobliżu tej granicy, a rok później rozpoczęli walkę i w ciągu trzech miesięcy zdobyli Lahaur. Porozumienie z 1846 kosztowało Pendżab utratę Kaszmiru i wszystkich urodzajnych ziem między rzekami Beas i Satledź. Druga wojna sikhów 1848-1849. Do drugiej wojny doprowadziła sprzeczność między duchem niezależności narodowej cechującym sikhów a dążeniem Anglików do opanowania całych Indii. W 1848 wojskom brytyjskim wiodło się źle. Na początku 1849 Brytyjczycy przegrali

465

znowu pod Ćilianawalla, ale potem w ciągu dwóch miesięcy zdobyli cały Pendżab - spichlerz brytyjskiego imperium, a później serce Pakistanu. Sprawując rządy Anglicy przyjmowali rolę dobrotliwych despotów, dźwigających „brzemię białego człowieka"; sikhowie, by uniknąć jeszcze gorszego traktowania przez muzułmanów, woleli zachować lojalność względem imperium. SIKHÓW ZŁOTEJ ŚWIĄTYNI OBLĘŻENIE 1984. Większość mieszkańców indyjskiego stanu Pendżab stanowią sikhowie, członkowie monoteistycznej sekty łączącej elementy hinduizmu i islamu. Akali Dal, partia sikhijska, nalegała na rząd Indii, by udzielił Pendżabowi większej autonomii politycznej i religijnej, natomiast ekstremiści sikhijscy prowadzili w całym stanie akcje terrorystyczne, dopuszczając się również mordów. Ekstremiści sikhijscy sformułowali program utworzenia Chalistanu - niepodległego państwa sikhijskiego. W mieście Amritsar (Pendżab) obywatelskie nieposłuszeństwo sikhów przekształciło się w gwałty, w związku z czym na początku czerwca 1984 rząd indyjski wysłał tam wojsko (około 12 tysięcy żołnierzy). Według doniesień, terroryści i ludzie, którzy naruszyli spokój publiczny, schronili się w Złotej Świątyni, największej świętości sikhów. 6 czerwca 1984 wojsko przypuściło szturm i zdobyło zespół budynków Złotej Świątyni, bronionej z użyciem broni maszynowej i rakiet przeciwczołgowych. Poległo ponad 500 sikhów i 55 żołnierzy, zatrzymano około 1500 sikhów. Potem wojsko zaatakowało inne miejsca kultu sikhów w Pendżabie; czynny opór powstańców ustał. Akali Dal protestowała przeciw tej akcji. Zbezczeszczenie przez wojska rządowe świątyni w Amritsarze wywołało w odpowiedzi falę terroryzmu. Jego ofiarą padła m.in. oskarżona przez sikhów o świętokradztwo premier Indii Indira Gandhi (1917-1984). SIMNELA REBELIA 1486-1487. Do wrogów Henryka VII (1457-1509) prawdopodobnie zaliczała się też jego żona, królowa Elżbieta

(1465-1503) z rodziny Yorków, córka Edwarda IV (1442-1483), która była przeciwniczką Lancasterów (patrz DWÓCH Róż WOJNY 1455-1485). Jakoby wspólnie z siostrą i Johnem de la Pole'em earlem Lincolnu (1464-1487) nauczyła Lamberta Simnela, jak wcielić się w osobę Edwarda, hrabiego Warwick, stronnika Yorków osadzonego w londyńskiej Tower. W 1486 Simnel znalazł się w Irlandii, której mieszkańcy opowiadali się za Yorkami; uzyskał tu silne poparcie i został koronowany na króla. W 1487 wrócił do Anglii z kilkoma tysiącami najemników, opłacanych przez Burgundię, a dowodzonych przez Pole'a. Wojska królewskie rozbiły buntowników pod Stoke, w bitwie zginął Pole, a Simnel dostał się do niewoli. Henryk wybaczył mu; legenda głosi, że Simnel został potem kuchcikiem w królewskiej kuchni. SIPAJÓW BUNT. Patrz INDYJSKIE POWSTANIE 1857-1858.

SIUKSÓW WOJNA 1862-1864. Indianom z plemienia Siuksów po odstąpieniu ziem na wschód od rzeki Red i rzeki Big Sioux w stanach Minnesota i Iowa pozostały tylko marne tereny łowieckie. Zaczęli się odnosić coraz bardziej wrogo do białych osadników i kupców, z których wielu bez skrupułów wdzierało się na tereny Indian. W sierpniu 1862 grupa wojowników indiańskich pod wodzą Małego Kruka (l803?-1863) zastawiła zasadzkę i rozbiła nad górnym biegiem rzeki Minnesota oddział z Fort Ridgely, a następnie obiegła sam fort. 24 sierpnia 1862 Siuksowie zaatakowali osadę New Ulm (Minnesota) i wymordowali jej mieszkańców. Gubernator Minnesoty, Henry H. Sibley (1811-1891), zebrał w Fort Snelling ochotniczą milicję i wyruszył, by wymierzyć karę Siuksom, którzy paląc budynki, zabijając mężczyzn, kobiety i dzieci, niszcząc zbiory, wywołali panikę w okolicy. Nad Wood Lakę w obecnej Dakocie Północnej, Sibley pokonał Małego Kruka (23 września 1862), który uciekł na zachód; rok później wrócił i zginął zastrzelony przez farmera

466

z Minnesoty. W tym czasie Sibley wraz z generałem Alfredem Sullym (1821-1879) rozpoczęli dużą operację wojskową. Sibley i jego ludzie odnieśli zwycięstwo nad bandami Siuksów (lipiec 1863) w Dakocie Północnej. Sully, prowadzący oddzielną kampanię, również odniósł kilka zwycięstw, po czym podjął następną wyprawę do Badlands, gdzie rozbił dużą grupę Siuksów pod Killdeer Mountain (28 lipca 1864). Następnie Sully skierował się na zachód do rzeki Yellowstone zabijając po drodze Siuksów, którzy zdecydowali się walczyć, po czym wrócił do nowo wzniesionego Fortu Rice w pobliżu obecnego Bismarck w Dakocie Północnej. SIUKSÓW WOJNA 1865-1868. W miarę jak coraz więcej taborów przejeżdżało przez Wielkie Równiny, a górnicy napływali do obecnego Kolorado i Montany, szczepy Indian Oglala, czyli Dakota z plemienia Siuksów, odnosiły się coraz bardziej wrogo do białych wkraczających na ich tereny łowieckie. Indianie napadali nieustannie na jednostki wojskowe USA, wysłane do budowy fortów mających strzec szlaku Bozeman, najkrótszego połączenia Fortu Laramie w Wyoming z kopalniami złota w Montanie. W 1866 Siuksowie zastawili zasadzkę i zabili 83 żołnierzy wysłanych na pomoc oblężonej grupie robotników (patrz FETTERMANA MASAKRA 1866). Siuksowie byli znakomitymi jeźdźcami i strzelcami wyborowymi, ich stała taktyka polegała na niespodziewanym ataku i ucieczce. Napady i grabieże Indian były tak częste, że pod wpływem społecznego wzburzenia w 1867 Kongres USA wyznaczył specjalną komisję, która miała doprowadzić do zakończenia walk. Następnego roku wódz Czerwona Chmura (1822-1909) zgodził się podpisać układ pokojowy, w którym zastrzeżono, że wojsko USA opuści forty wzdłuż szlaku Bozeman, jak również sam szlak; Siuksowie z kolei mieli zrzec się części swojego terytorium i do 1876 przenieść się do rezerwatu. Warunki układu zostały zrealizowane i przez kilka lat Siuksowie zachowywali względny spokój.

SIUKSÓW WOJNA 1876-1877. W 1876 odkryto złoto w Black Hills (południowo-zachodnia część Dakoty Południowej); Indianie uważali tę okolicę za świętą, a rząd Stanów Zjednoczonych przyrzekł respektować ich wierzenia. Mimo starań wojsko USA nie zdołało utrzymać białych poszukiwaczy z dala od tego regionu; liczba uzasadnionych skarg Siuksów na białych wzrosła. Wiele wędrownych grup indiańskich nie chciało się przenieść do przydzielonego im rezerwatu w terminie do l lutego 1876, wyznaczonym przez rząd jako termin ostateczny; przeciw Indianom wyruszyła ekspedycja wojskowa. Jedna kolumna wojsk pod komendą generała George'a Crooka (1829-1890) spaliła wioskę wodza Siuksów Szalonego Konia (l849?-1877), ale wkrótce została pokonana przez Indian. Crook na krótko się wycofał, by sprowadzić posiłki, po czym znowu ruszył na północ. W tym czasie druga kolumna pod dowództwem generała Alfreda Howe'a Terry'ego (1827-1890) posuwała się z Dakoty na zachód; w jej skład wchodził 7. Pułk Kawalerii pułkownika George'a Armstronga Custera (1839-1876). Po otrzymaniu wiadomości, że duża grupa Indian znajduje się nad rzeką Rosebud (południowo-wschodnia część Montany), posłano na zwiady kawalerię. Custer zlekceważył rozkaz i udał się za Indianami w pościg na południe od rzeki Little Bighorn. Nie czekając na posiłki i nie wiedząc o liczebnej przewadze Indian (około 2500 Siuksów i Czejenów dowodzonych przez Siedzącego Byka [1834-1890], Galia [l840?-1894] i Szalonego Konia), Custer zdecydował się na natychmiastowy atak. Podzielił oddział na trzy grupy, dwie z nich wysłał dalej, w górę strumienia, by otoczyły i zaatakowały Indian, a sam poprowadził rano 25 lipca 1876 bezpośrednią szarżę dwóch szwadronów, złożonych z 266 żołnierzy. Indianie otoczyli grupę Custera na wzgórzu i zabili wszystkich, w walce zginął także sam Custer (wzgórze nazwano później „Ostatnia pozycja Custera"). Dwie pozostałe grupy nie zdołały przyjść Cus-

467

terowi z pomocą; Indianie zaatakowali je i zmusili do odwrotu; od zguby uratowało je tylko nadejście Terry'ego i jego wojsk. Terry i Crook prowadzili nadal energiczną kampanię przeciw Indianom, szczególnie przeciw Siuksom. W 1877 pokonano i zmuszono do poddania się grupę Szalonego Konia, sam wódz został zabity rzekomo w czasie ucieczki. Siedzący Byk, Gali oraz inni wojownicy uszli do Kanady, większość Siuksów została zabita lub ujęta; niedobitki zmuszono do przeniesienia się do rezerwatów. Siedzący Byk i Gali wrócili w 1871, poddali się i uzyskali przebaczenie. SIUKSÓW WOJNA 1890-1891 (mesjańska wojna). Życie Siuksów i Indian z innych plemion w rezerwatach stanów Dakota Północna, Dakota Południowa i Montana było bardzo trudne; zbiory były marne, szerzyły się choroby i nędza. W latach osiemdziesiątych XIX w. z każdym rokiem wzrastał nacisk na Indian, by sprzedali ziemię białym. Wielu Siuksów przyswoiło sobie nowe, mistyczne wierzenie, zgodnie z którym wiosną 1891 miał nadejść indiański mesjasz, który zjednoczy wszystkich Indian i stworzy raj na ziemi. Wyznawcy praktykowali Taniec Duchów, który wprowadzał ich w trans, powodował wizje i stan zbiorowej ekstazy. Zaniepokojeni tym agenci rządu USA do spraw Indian wezwali wojsko, by zapobiegło tym praktykom. Na widok wojska rozgniewani Siuksowie podnieśli bunt. W Great River policja indiańska chciała zaaresztować wodza Siedzącego Byka (1834-1890); gdy stawił opór, został zastrzelony. Dwa tygodnie później, 29 grudnia 1890, 7. Pułk Kawalerii USA pokonał Siuksów w rezerwacie Black Hills w bitwie pod Wounded Knee Greek (Dakota Południowa); wojsko zmasakrowało przeszło 200 Indian - mężczyzn, kobiet i dzieci; kawaleria wzięła odwet za porażkę pod Little Bighorn (patrz SIUKSÓW WOJNA 1876-1877). Po kilku starciach Siuksowie poddali się 16 stycznia 1891. Był to ostatni większy opór Indian; jak wszystkie poprzednie skończył się ich porażką.

SKAGERRAK, BITWA W CIEŚNINIE SKAGERRAK. Patrz JUTLANDZKA BITWA 1910. SKANDYNAWSKA WOJNA 1026-1030. Po

objęciu tronu Norwegii w 1015 przez Olafa II (Olaf Haraldson) (995P-1030) wyparł on Duńczyków z kraju. Gdy król Danii Kanut I Wielki (994P-1035) zaczął dążyć do podboju Norwegii, król Olaf zawarł sojusz z królem Szwecji Emundem (zm. 1051). W 1026 Duńczycy zwyciężyli Szwedów w bitwie morskiej u Strangebjergu. W czasie nieobecności Kanuta Olaf i Emund najechali Danię, ale w 1028, po powrocie swojego króla, Duńczycy rozbili szwedzko-norweską flotę u wybrzeży Danii, pod Helgeą. Emund wrócił do kraju. Duńczycy wypędzili Olafa z Norwegii do Szwecji. Olaf zebrał tam armię, by odzyskać Norwegię, jednak został zwyciężony w bitwie pod Stiklestad w 1030 i sam w niej poległ. SKANDYNAWSKA WOJNA 1448-1471. Po

śmierci Krzysztofa III (1418-1448), króla Danii, Szwecji i Norwegii, Szwecja i Norwegia zjednoczyły się w 1449 pod berłem szwedzkiego możnowładcy Karla Knutssona (1408?-1470), który panował jako król Karol VIII. Silne poparcie, jakie uzyskał nowy król Danii Chrystian I (1426-1481), zachęciło go do tworzenia zjednoczonego królestwa skandynawskiego. W 1449 został królem Norwegii. Prowadził wojnę z Karolem o Szwecję. W 1457 wybuchło powstanie w Szwecji przeciw Knutssonowi. Nie lubiany i opuszczony przez duchowieństwo, Karol musiał w lutym 1457 uciekać, a Chrystiana koronowano na króla Skandynawii. Po pewnym czasie Chrystian utracił popularność z powodu sporów natury osobistej i finansowej z Kościołem, a także ze względu na uciążliwe podatki i dyktatorskie metody rządzenia. Biskup szwedzki z Linkoping uznał zobowiązania do posłuszeństwa królowi za nieważne i wystąpił przeciw niemu. W 1463 wybuchło powstanie w Szwecji pod wodzą Stena Sture, siostrzeńca Karola VIII. Wezwano Karola do

468

powrotu na tron (1464). Chrystian przebywając w Kopenhadze usiłował nawiązać dobre stosunki z arcybiskupem Uppsali, który wspierał opozycję przeciw Karolowi. Zwyciężony w bitwie w 1465, Karol musiał ponownie uciekać. Arcybiskup panował niepodzielnie do 1466, kiedy to spisek oponentów zmusił go do poproszenia Chrystiana 0 pomoc wojskową. Opozycja w 1467 do prowadziła do powrotu Karola na tron. Mimo że przeciwni Karolowi panowie, chcąc go usunąć, przyłączyli się do produńskiego duchowieństwa, Karol zwyciężył w bitwie i Duńczycy przystąpili do rokowań pokojowych. Po śmierci Karola w 1470 stanowisko regenta przypadło w udziale Stenowi Sturemu (1440P-1503), który w pa ździerniku 1471 odniósł zdecydowane zwy cięstwo nad Chrystianem w bitwie pod Brunkeberg w pobliżu Sztokholmu. W 1472 zawarto pokój, Chrystian nominalnie pozo stał królem szwedzkim. SKANDYNAWSKA WOJNA SIEDMIOLETNIA. Patrz DUŃSKO-SZWEDZKA WOJNA (1563-1570).

SKANDYNAWSKIE NAJAZDY. Patrz WlKINGÓW NAJAZDY ok. 800-ok. 1016. SKANDYNAWSKIE POWSTANIE 1433-1439.

Król Danii Eryk VII (Eryk Pomorski) (1382-1459), władca państw połączonych unią kalmarską (królestw Danii, Szwecji 1 Norwegii) narzucił Szwecji uciążliwych administratorów duńskich i domagał się utworzenia licznych wojsk i dostarczenia pieniędzy na wojnę z Hanzą (patrz KAL MARSKĄ WOJNA z HANZĄ 1422-1435). W czerw cu 1433 w prowincji szwedzkiej Dalarne wybuchło powstanie chłopów i górników pod wodzą Engelbrechta Engelbrechtssona (zm. 1436), górnika; zdobywali oni zamki i wypędzali duńskich administratorów. Do powstania przyłączyły się prowincje Upland, Yermland i Sodermanland, a tylko rada szwedzka zwróciła się do Norwegii i nie których miast hanzeatyckich, aby dołączyły one do tego ruchu. W 1435 gubernatorem

Szwecji obwołano Engelbrechtssona Eryk pertraktował w sprawie przywrócenia unii szwedzko-duńskiej i odzyskania tronu, co uzyskał, ale za cenę ograniczenia jego władzy. Gdy Eryk nie dotrzymywał swych zobowiązań, rada wypowiedziała mu posłuszeństwo i wybrała dwóch gubernatorów: Karla Knutssona (1408P-1470) i Engelbrechtssona. Dania i Szwecja domagały się ograniczenia władzy królewskiej na rzecz rad trzech państw. Eryk musiał to zaakceptować (1436), odsunął się od sprawowania rządów i osiadł w Gotlandii, został w 1439 złożony z tronu i w Danii, i w Szwecji (Norwegia uczyniła to w 1442). Próba zbrojnego odzyskania tronu w Szwecji przez Eryka nie powiodła się. Władcą unii kalmarskiej został po nim jego siostrzeniec, Krzysztof Bawarski (1418-1448). SLUYS, BITWA POD SLUYS 1340. W okresie STULETNIEJ WOJNY król Anglii Edward III prowadził w 1337 niezbyt udaną kampanię we Flandrii. Wrócił do Anglii, by zebrać więcej wojska i okrętów i spróbować ponownie. Chcąc uniemożliwić Edwardowi powrót, Francuzi zgromadzili flotę złożoną ze 150 okrętów, na których zaokrętowano 40 tysięcy żołnierzy. Jednak taktyka Edwarda, który polegał na łucznikach, a w czasie bitwy rozmieszczał swą flotę tak, by słońce świeciło w oczy Francuzom, zapewniła Anglikom przewagę i doprowadziła do zwycięstwa. W trwającej cały dzień bitwie, którą francuski kronikarz Jean Froissart (1333?-1401) nazwał „krwawą i morderczą", większość okrętów francuskich zatonęła lub została zdobyta. Anglicy uzyskali roczny rozejm i panowanie nad kanałem La Manche. SMOLEŃSK, WOJNA O SMOLEŃSK. Patrz ROSYJSKO-POLSKA WOJNA 1632-1634.

„SMUTA" W ROSJI 1604-1613. Po śmierci cara Fiodora I (1557-1598) jego szwagier i główny doradca Borys Godunow (1551?-1605) doprowadził do tego, że wybrano go

469

na cara. W 1604 kilku bojarów, przeciwnych Godunowowi i kilku magnatów polskich, wysunęło pretendenta do tronu carskiego Dymitra Samozwańca (zm. 1606) jako rzekomo ocalałego Dymitra (1581-1591), młodszego brata Fiodora. Rzeczywisty Dymitr zginął tragicznie, został zapewne zamordowany. Dymitr Samozwaniec wyruszył w 1604 do Rosji na czele kilku tysięcy Polaków i Kozaków zaporoskich. Samozwaniec zwyciężył w bitwie nad rzeką Urij (1604), ale poniósł klęskę pod Dobryniczami (1605). W 1605 po nagłej śmierci Godunowa wojsko rosyjskie zaczęło licznie przechodzić na stronę Samozwańca, który został carem. Panował przez rok, po czym został zamordowany przez wrogich mu bojarów. Na cara wybrano bojara, Wasyla IV Szujskiego (zm. 1612). W 1607 pojawił się człowiek podający się za jeszcze raz cudownie ocalałego Dymitra (Dymitr Samozwaniec II, zm. 1610). Poparło go kilku polskich magnatów, a wkrótce i niektórzy możnowładcy rosyjscy. W 1608 wyruszył w kierunku Moskwy, odniósł dwa zwycięstwa nad wojskami Szujskiego. Rozłożył się obozem pod Moskwą, w Tuszynie (znany był później jako „łotr z Tuszyna"). Wojska Samozwańca wyruszyły pod Moskwę, ale zostały pobite w jej pobliżu nad rzeką Chodynką. W tym roku wybuchła ROSYJSKO-POLSKA WOJNA 1609-1618. Wojska Szujskiego zostały rozbite przez Polaków pod Kłuszynem (1610). Rosjanie zdetronizowali Wasyla. Polacy zajęli Moskwę. Samozwaniec został zamordowany. Bojarzy zaofiarowali koronę synowi króla Polski, Władysławowi (1595-1648). W 1611 wybuchło powstanie skierowane przeciwko Polakom. W lutym 1613 Sobór Ziemski (rosyjskie zgromadzenie przedstawicielskie) wybrał na nowego cara Michała Romanowa (1596-1645). Patrz także

konstytucji, silniejszego rządu centralnego, swobody wyznania i świeckiego szkolnictwa (wygnanie jezuitów), próbowali narzucić swoje poglądy wszystkim kantonom szwajcarskim; na początku lat czterdziestych XIX w. napotkali silny opór katolików. W celu ochrony swoich interesów i przeciwstawienia się centralistycznym tendencjom siedem katolickich kantonów (Lucerna, Uri, Schwyz, Unterwalden, Fryburg, Zug i Valais) zawiązało w 1845 obronny sojusz nazwany Sonderbund (Związek separatystów). Gdy zwolennicy reform, mający większość w sejmie związkowym, przegłosowali decyzję o rozwiązaniu Sonderbundu (1847), siedem katolickich kantonów nie zgodziło się z uchwałą, chwyciło za broń i zwróciło się 0 pomoc za granicę (bezskutecznie). W krót kiej i niemal bezkrwawej wojnie domowej (4-24 listopada 1847) wojska federalne pod komendą generała Guillaume'a Henriego Dufoura (1787-1875) pokonały przeważają ce liczebnie siły Sonderbundu. Sonderbund został rozwiązany, a jego członkowie musieli zapłacić koszty prowadzenia wojny. Zwy cięzcy przyjęli nową konstytucję (1848), która wprowadziła silny rząd centralny, zachowując rządy lokalne w kantonach.

ROSYJSKO-SZWEDZKA WOJNA 1613-1617.

1 Elidę i zdławił powstanie w Sparcie (191). Jednakże wódz Związku, Filopojmen (253?-183), podjął akcję w Sparcie bez zgody konsula rzymskiego. Filopojmen zagroził wojną, jeżeli Spartanie, sprawcy ataku, nie poddadzą się. Spartanie w odpowiedzi zabili 30 obywateli o sympatiach proachajskich,

SOJUSZNIKÓW WOJNY. Patrz SPRZYMIERZEŃCZE WOJNY. SONDERBUNDU WOJNA 1847. Protestanccy liberałowie szwajcarscy, dążąc do zmiany

SOUTHAMPTON, POWSTANIE W SOUTHAMPTON. Patrz TURNERA BUNT issi. SPARTAKUSA BUNT. Patrz NIEWOLNICZA WOJNA TRZECIA 73-71 p.n.e. SPARTAŃSKO-ACHAJSKA WOJNA 189-188 p.n.e. Senat rzymski starał się prowadzić politykę prohelleńską, jednocześnie trzymając Macedonię na wodzy. Związek Achajski, który nieustannie chciał przewodzić całemu Peloponezowi, przyłączył Messenię

470

przegłosowali wystąpienie ze Związku Achajskiego i oddali się pod opiekę Rzymian. Filopojmen wypowiedział im wojnę; wojska Związku najechały Lakonię (188) i ujęły od 80 do 350 stronników secesji Sparty, których stracono po przeprowadzeniu procesu pokazowego. Rozebrano mury obronne Sparty, wypędzono wszystkich najemnych żołnierzy, a także przeciwników Achai oraz uwolnionych helotów; na miejsce dotychczasowych praw wprowadzono prawa achajskie i narzucono Sparcie nowy traktat. Surowość Filopojmena spowodowała interwencję Rzymu, który chciał ograniczyć potęgę Związku. SPARTAŃSKO-ACHAJSKA WOJNA 193-192 p.n.e. Druga MACEDOŃSKA WOJNA osłabiła Spartę i stała się bodźcem do rozwoju Związku Achajskiego. Zgodnie z traktatem (195) zwycięski Rzym, w nagrodę za okazaną mu pomoc wojskową, przekazał Związkowi zwierzchnictwo nad spartańskimi portami morskimi, nie udzielając mu jednak prawa własności. Filopojmen (253P-183), wódz naczelny Związku, dążył do opanowania całej Sparty; okazją stały się bunty w portach morskich Sparty (193) wzniecone przez Nabisa (207-192), tyrana Sparty. W wyniku buntów Sparta odzyskała porty, a Nabis rozpoczął oblężenie Gytejon (193), gdzie stacjonował achajski garnizon. Filopojmen zapewnił sobie pomoc słynnego wodza rzymskiego Tytusa Kwinkcjusza Flamininusa (230?-174). Ruszywszy do Gytejon jeszcze przed przybyciem Rzymian, Filopojmen rozpoczął kampanię, którą zwycięsko zakończyli Rzymianie, natomiast armie Związku poszły śladem wojsk Nabisa w góry Barbosthenes (192). Wojska spartańskie zostały niemal całkowicie unicestwione. Filopojmen przystąpił do blokady Sparty i pustoszenia Lakonii, ale dominujący tu Flamininus wstrzymał te działania, przywrócił status quo ante i obalił nadzieje Filopojmena na wcielenie Sparty. W 192 Etolowie próbujący wciągnąć Spartę do wojny z Rzymem zamordowali Nabisa; Sparta później na krótko przystąpiła do Związku Achajskiego.

SPARTAŃSKO-ACHAJSKA WOJNA 228-226 p.n.e. Wojna DIADOCHÓW podzieliła Grecję, a po jej zakończeniu greckie mias-tapaństwa walczyły nadal między sobą o dominację. Pod koniec III w. p.n.e. najpotężniejszymi rywalami w tej walce była Macedonia i Sparta; trzecim rywalem był Związek Achajski (związek miast Achai w Grecji), dawny sprzymierzeniec Macedonii, którego przywódca, Aratos z Sykionu (zm. 213), dążył do przyciągnięcia do Związku całego Peloponezu. Związek Etolski zaniepokojony wzrostem siły Związku Achajskiego przekazał wrogo nastawionemu do Związku Achajskiego królowi Sparty Kleomenesowi III (ok. 260-219) kilka miast w Arkadii, m.in. Mantiras. W 229 doszło do wojny Sparty i Związku Achajskiego o przylegające do tych miast achajskie Megalopolis. W 227 Aratos ponownie wybrany na dowódcę wojskowego Związku Achajskiego doznał porażki pod Lykaion, ale później odzyskał Mantineję. Kleomenes odniósł zwycięstwo pod Laodikeją. W 226 Kleomenes dokonał przewrotu i powiększył swoją władzę w Sparcie, po czym podjął działania wojenne; odzyskał Mantineję, najechał Achaję i rozbił armię Związku pod Hekatobajon. Doszło do rozejmu. Począwszy od 225 zaczął się rozpad Związku Achajskiego, a Macedonia i Sparta zostały jedynymi (później doszedł Rzym) rywalami do hegemonii w Grecji. SPIRIT LAKĘ, MASAKRA W SPIRIT LAKĘ 1857. Grupa Siuksów prowadzona przez wodza Inkpadutę dokonała napadu na nowo założoną osadę w pobliżu Spirit Lakę w południowo-zachodnim Iowa w odwecie za zabicie kilku Indian z plemienia Siuksów przez białego handlarza. Indianie zamordowali 32 osoby - mężczyzn, kobiety i dzieci - oraz uprowadzili cztery kobiety, z których dwie później zabili; z dwu ocalałych kobiet jedną uwolniono, a drugą zatrzymano dla okupu. Grupę Siuksów Inkpaduty ścigał później bezskutecznie oddział z Fortu Ridgely w Minnesocie.

471

SPITHEAD, BUNT W SPITHEAD 1797. Angielscy marynarze z portu macierzystego Spithead nad kanałem La Manche brali udział w monotonnej i nużącej blokadzie Francji (patrz WOJNY REWOLUCYJNEJ FRANCJI 1792-1802). 15 kwietnia 1797 załogi Marynarki Królewskiej podniosły bunt, żądając zmiany sposobu traktowania; oficerów wysadzono na ląd, a wybrany komitet kierował okrętami i ich bazą. Zachowując porządek, marynarze przedstawili Admiralicji i Izbie Gmin petycje, w których skarżyli się na ostrą dyscyplinę, złe wyżywienie i niski żołd (nie zmieniony od panowania króla Karola II [1630-1685]). Władze brytyjskie były pod wrażeniem przyzwoitego zachowania marynarzy i uznały ich prośby za zasadne, spełniły je, kończąc tym trzytygodniowy bunt. Patrz także NORĘ, BUNT w NORĘ 1797.

SPRZYMIERZEŃCZA WOJNA 91-88 p.n.e.

(wojna sojuszników lub Marsów wojna). W 91 Marek Liwiusz Druzus (zm. 91), trybun ludowy, przedstawił w senacie rzymskim projekt ustawy rozszerzającej prawo do uzyskania obywatelstwa rzymskiego na wszystkich mieszkańców Italii. Jednak Marek Liwiusz Druzus został zamordowany przed wejściem projektu w życie. Zniechęcone plemiona z górzystych terenów południowej i środkowej Italii, a przede wszystkim Marsowie, zbuntowały się i założyły niezależny związek zwany Italią. Żołnierze ich walczyli często po stronie Rzymian i byli równie dobrze wyszkoleni jak żołnierze rzymscy. Rzymianie nie mogli uporać się z buntem, a Socii (sojusznicy) Italii nie byli w stanie pokonać Rzymu, zatem doszło do sytuacji patowej. W 90 konsul rzymski Lucjusz Juliusz Cezar (zm. 87) zaproponował uchwalone później prawo (prawo julłjskie, lex lulia), na mocy którego obywatelstwo rzymskie mieli uzyskać ci sojusznicy Rzymu, którzy nie podnieśli buntu i zachowali wobec Rzymu lojalność (głównie Umbrowie, Etruskowie i Latynowie), a także ci, którzy niezwłocznie złożyli-

by broń. Zdecydowani na walkę powstańcy zwyciężyli w 89 nad jeziorem Fucino wojska rzymskie dowodzone przez Lucjusza Porcjusza Katona (zm. 89); Kato poległ, ale w 89 Gnejusz Pompejusz Strabon (zm. 87) odniósł pod Askulum decydujące zwycięstwo, które zakończyło wojnę na północy. W tym samym roku prawo obywatelstwa rozciągnięto na wszystkich, którzy zgłoszą się w ciągu 60 dni, niezależnie od udziału w buncie. Tymczasem Rzymianie pod komendą Lucjusza Korneliusza Sulli (138-78) zwyciężyli na południu, odbierając powstańcom również Pompeje. Do 88 prawie wszyscy mieszkańcy Italii przyjęli zaproponowane obywatelstwo i zwierzchność Rzymu. SPRZYMIERZEŃCZA WOJNA 219-217 p.n.e.

(wojna sojuszników). Wojna była sprawdzianem możliwości Filipa V (238-179), od 221 króla podupadłej Macedonii. Macedonia była najpotężniejszym członkiem Związku Hellenów (Związek Koryncki) i dlatego proszono ją, by rozstrzygała o problemach członków Związku. W 220 Związek Etolski najechał Achajów. Władze Związku Hellenów zwróciły się do 18-letniego króla z prośbą o podjęcie działań przeciw Etolii. Filip, obawiając się prawdopodobnej interwencji Rzymu, zwlekał z podjęciem działań (patrz ILIRYJSKA WOJNA DRUGA 219 p.n.e.), kiedy jednak Etolia zaatakowała Macedonię w 219, Filip zareagował szybko - najechał Peloponez, ukarał Elidę, sojusznika Etolii i rozprawił się ze zdradzieckim spiskiem polityków. W 218 zaatakował Etolię, a przede wszystkim główny ośrodek Związku Etolskiego - Thermon, oraz splądrował Lakonię, aby uniemożliwić Sparcie podjęcie działań. W 217 prowadził gwałtowne walki przeciw egejskiej placówce Etolii, Phthiotic Thebesm. Etolonie zwrócili się o pokój. Zawarto go na zasadzie status quo. Filip stał się ulubieńcem większej części Grecji. SPRZYMIERZEŃCZA WOJNA 357-355 p.n.e.

Ateny, stojące na czele Ateńskiego Związku Morskiego (symmachia delijska), starały się

472

powiększyć Związek. Eubea w 357 zbuntowała się przeciw Tebom. Eubea, leżąca na hellesponckich szlakach dostaw zboża, miała dla Aten bardzo duże znaczenie. Ateny więc przyszły jej z pomocą. Miasta eubejskie przystąpiły do Związku Ateńskiego. Ateny oskarżane były o narzucanie swojej woli innym miastom (patrz PELOPONESKA WOJNA PIERWSZA 450-455 P.n.e.). Zacieśniały kontrolę nad innymi sprzymierzonymi miastami-państwami. W 357 Chios podniosło bunt, tak samo Rodos, Bizancjum, a później i inne miasta-państwa, domagając się takich samych praw politycznych, jakie miały Ateny. Ateny obiegły Samos w 356, a flota ateńska popłynęła do Bizancjum, została jednak zwyciężona w tym samym roku w pobliżu Embaty. W 356 Ateny wysłały posiłki dla zbuntowanego satrapy perskiego Artabarosa. W 355 Persja wystosowała ultimatum da Aten domagając się wycofania ich wojsk z Azji. Ateny musiały przyjąć kolejny „pokój królewski" (patrz KORYNCKA WOJNA 395-387 p.n.e.). Nie mając sił, by prowadzić wojnę, zgodziły się na niepodległość swoich zbuntowanych sojuszników i oddały porty na północy w zamian za prawo do handlu na Morzu Egejskim. Uległość Aten udaremniła możliwość ograniczenia ekspansjonistycznych dążeń Macedonii (patrz ŚWIĘTA WOJNA TRZECIA 355-340 p.n.e.).

w związku z czym w 1440 Zurych zwrócił się do konserwatywnego sejmu cesarskiego z prośbą o pomoc. Fryderyk III Habsburg (1415-1443), książę Austrii i król Niemiec, człowiek o ograniczonych horyzontach, zgodził się pomóc Zurychowi (1442). W odpowiedzi Schwyz i sprzymierzony z nim Glarus wypowiedziały wojnę Zurychowi i Austrii. Wojska Zurychu wycofały się po śmierci burmistrza miasta. Sejm uchwalił pojednawcze zarządzenie, a Zurych zerwał sojusz z Austrią, która odrzuciła zarządzenie sejmu. Związek Szwajcarski przyszedł z pomocą Schwyzowi. Liczące 20 tysięcy żołnierzy wojska Związku obiegły Zurych. Fryderyk poprosił o pomoc Francję, a król Francji, Karol VII (1403-1461), pragnąc odzyskać Bazyleę, przysłał 40 tysięcy żołnierzy. Wojska te zostały pobite w 1444 i wycofały się, po czym zawarto pokój w Ensisheim (Zurych nie podpisał porozumienia pokojowego). W nowym traktacie pokojowym z Konstancji (1446) Austria i Zurych oficjalnie zerwały sojusz, Zurych odzyskał część terytoriów, a Schwyz dostał większą część Toggenburga. Znacznie większe znaczenie miało orzeczenie sądu rozjemczego z 1450, który nakazał Austrii wycofanie się z Argowii - to znaczy ze Szwajcarii - i ustanowił tam władzę Domu Sabaudzkiego.

STARA WOJNA ZURYSKA 1436-1450. Wojna ta jest przykładem napięć, jakie pojawiły się na przełomie ustępującej epoki feudalnej i nadchodzących czasów nowożytnych. Cesarskie (wolne) miasto Zurych uzyskało różne feudalne domeny i miało nadzieję na pozyskanie następnej, gdy po śmierci ostatniego hrabiego Toggenburga nad Jeziorem Zuryskim hrabstwo to pozostało bez władcy. Konkurentem Zurychu było Schwyz, także miasto cesarskie. Schwyz pierwsze podjęło działania; ustanowiło gminy w Toggenburgu i zamknęło drogę do Zurychu. W 1437 zebrani na konferencji przedstawiciele kantonu zaakceptowali te działania. Działania Schwyzu odcięły część rynków Zurychu,

ST. CLAIRA PORAŻKA 1791. Gdy Josiah Harmar (1753-1813) nie zdołał uspokoić Indian w Terytorium Północno-Wschodnim (patrz HARMARA PORAŻKA 1790), Arthur St. Clair (1736-1818), gubernator terytorium i dowódca wojsk federalnych, wyruszył 3 października 1791 z Fortu Washingtona (Stan Cincinnati) z oddziałem liczącym 2100 ludzi i skierował się na północ. Na postoju w pobliżu górnego biegu Wabash River, ludzie St. Claire'a, których pozostało tylko około 1400 (reszta zdezerterowała), zostali 4 listopada 1791 znienacka zaatakowani przez Indian pod dowództwem Małego Żółwia (1752-1812). Po krwawej trzygodzinnej walce, w której poległa przeszło połowa żołnierzy, St. Claire wycofał

473

się. Porażka byta ogromnym upokorzeniem; zajął się nią nawet Kongres. St. Claire został w końcu uwolniony od zarzutów, przyczynę porażki przypisano niedoświadczeniu żołnierzy. Patrz także FALLEN TIMBERS, BITWA POD FALLEN TIMBERS 1794. STRZELCÓW BUNT 1698. Strzelcy, elitarna rosyjska formacja wojskowa, z której rekrutowała się również straż przyboczna cara, stawali się stopniowo groźną potęgą polityczną. Strzelcy poparli starania rodu Miłosławskich, wspierającego cara Iwana V (1666-1696) i jego siostry-regentki, Zofii Aleksiejewny (1657-1704) w walce z bratem przyrodnim Piotrem (później Piotrem I) (1672-1725). Po śmierci Iwana Piotr został jedynym władcą Rosji; reformy Piotra zwiększyły wymagania w stosunku do korpusu strzelców i doprowadziły do wrzenia w ich szeregach. W czasie wyprawy Piotra do Europy (1697-1698) strzelcy zaczęli buntować się przeciw carowi ł popierać powrót Zofii do władzy. Latem 1698 około 2200 strzelców pod bronią ruszyło, by wynieść Zofię na tron, ale zostali bardzo szybko pokonani przez najemne wojska Piotra (dowiedziawszy się w Wiedniu o spisku, Piotr wrócił do kraju). Spiskowców spotkała surowa kara: ponad 1000 stracono. Rządy terroru dotknęły również innych przeciwników Piotra; Zofia została uwięziona w klasztorze, gdzie spędziła resztę życia, a oddziały strzelców rozwiązano. STUDNIOWA WOJNA 1815. Napoleon (1769-1821) uciekł z Elby (patrz NAPOLEOŃSKIE WOJNY 1803-1815) i wylądował w Cannes, gdzie przyłączył się do niego Michel Ney (1769-1815) na czele licznej armii francuskiej. Razem ruszyli na Paryż, gdzie po detronizacji króla Ludwika XVIII (1755-1824) Napoleon objął władzę i rozpoczął rządy Stu Dni. Austria, Wielka Brytania i Rosja zawarły sojusz przeciw Napoleonowi i planowały inwazję na Francję. Napoleon na czele 125-tysięcznej armii rozpoczął natarcie, ruszył na północ do Belgii, by tam pokonać najbliżej znajdujące się wojska sojusznicze. Zdobył

Charleroi i w bitwie pod Ligny 16 czerwca 1815 odniósł zwycięstwo nad wojskami pruskimi pod dowództwem Gebharda Bluechera (1749-1819). Tego samego dnia Brytyjczycy pod dowództwem sir Arthura Wellesleya, lorda Wellingtona (1769-1852), pokonali pod Quatre-Bas wojska francuskie marszałka Neya, który zdołał jednak zatrzymać siły Wellingtona maszerujące z pomocą Bluecherowi walczącemu z Napoleonem. 18 czerwca 1815 pod Waterloo Napoleon przypuścił atak na Wellingtona. Brytyjczycy wspomagani przez wojsko Bluechera odnieśli druzgocące zwycięstwo. Sprzymierzeni bez przeszkód wkroczyli do Paryża, zmusili Napoleona do abdykacji na rzecz syna i przewieźli go na Wyspę Świętej Heleny, na południu Oceanu Atlantyckiego, gdzie pozostał do końca życia. Patrz także NAPOLEONA KAMPANIA ROSYJSKA 1812. STULETNIA WOJNA 1337-1453. W 1337 król Anglii Edward III (1312-1377) przyjął tytuł „Król Francji" kontynuując w ten sposób spór dynastyczny zapoczątkowany przez dynastię normandzką w 1066 (patrz NORMANÓW PODBÓJ ANGLII 1066). Atak Edwarda był odwetem za odmowę króla Francji Filipa VI (1293-1350) zwrotu Gujenny, a równocześnie zemstą za interweniowanie Francji w wojnę ze Szkocją (patrz DUPPLIN MOOR , BITWA POD DUPPLIN MOOR 1332). W ten sposób Edward również odpowiedział na roszczenia Filipa, swego senioralnego pana, do angielskich posiadłości na kontynencie i zasygnalizował zamiar opanowania Flandrii. Okres wojny dzieli się na cztery fazy; pierwsza obejmuje lata 1337-1360. Edward wygrał najpierw bitwę morską pod Sluys (patrz SLUYS , BITWA POD SLUYS 1340), a następnie wyprawił się do Francji lądując w Cherbourgu. Wkrótce doszło do bitwy pod Grecy (patrz CRECY, BITWA POD GRECY 1345), w której spieszeni angielscy łucznicy, wyposażeni w długie łuki, zwyciężyli jazdę francuską i kuszników genueńskich. Edward zdobył następnie Calais i po śmierci Filipa zawarł rozejm,

474

przerwany w 1356 pojmaniem w bitwie pod Poitiers 1356 króla Francji Jana II (1319-1364). Dokonał tego Edward, Czarny Książę (1333-1376), najstarszy syn Edwarda III (patrz POITIERS, BITWA POD POITIERS isse). Wyniszczenie kraju wojną doprowadziło do wybuchu powstania francuskich chłopów - ŻAKIERII w 1358. Ciągnęła się wojna domowa w Bretanii (patrz BRETOŃSKA WOJNA SUKCESYJNA 1341-1355). Na mocy traktatu zawartego w Bretigny Anglia odzyskała Akwitanię, a Edward zrzekł się pretensji do tronu francuskiego. Drugi okres wojny stuletniej rozpoczął się w 1369, gdy król Francji postanowił wykorzystać okazję, jaką stworzyła w 1368 GASKOŃSKICH PANÓW REBELIA; zagarnął Akwitanię i zaczął metodycznie odzyskiwać utracone ziemie (wyróżnił się w tych działaniach konetabl Bertrand Du Guesclin), unikając przy tym bezpośrednich starć i popierając wybuchające tam powstania (patrz LIMOGES, MASAKRA w LIMOGES 1370). Za czasów następcy Czarnego Księcia, Jana z Gandawy (1340-1399), Anglia jeszcze szybciej traciła swe posiadłości; w 1372 poddały się Poitiers, Poitou i La Rochelle. Anglicy przegrali również bitwę morską pod La Rochelle. W 1373 nowa kampania gandawska zakończyła się niepowodzeniem; Anglia utraciła Akwitanię i Bretanię (patrz CHŁOPÓW ANGIELSKICH POWSTANIE i38i). Trzeci okres wojny rozpoczął się w 1412 od angielskiego zagonu od Normandii po Bordeaux; król Anglii Henryk V zajął Harfleur i odniósł druzgocące zwycięstwo pod Azincourt (patrz AZINCOURT, BITWA POD AZINCOURT 1415). W 1419 Anglia odzyskała Normandię. W 1420 traktatem z Troyes król francuski Karol VI uznał Henryka V za swego spadkobiercę i regenta, wydziedziczając swego syna delfina (późniejszego Karola VII). Ten jednak po śmierci ojca (1422) wystąpił jako prawowity król, podczas gdy Anglicy i ich francuscy zwolennicy uznali za władcę Francji małego syna Henryka V - Henryka VI. Zwolennicy delfina przegrali bitwę pod Caravant w 1423. W kolejnej bitwie Fran-

cuzi zostali zwyciężeni pod Verneuil w 1424. W 1428 Anglicy skupili wysiłki na Orleanie (patrz ORLEANU OBLĘŻENIE 1429), prowadząc nie licujące ze stylem rycerskim walki oblężenie. Charyzmatyczna Joanna d'Arc (1412-1431) sprowadziła odsiecz i zmusiła Anglików do odwrotu w 1429, po czym ruszyła do Reims, gdzie odbyła się koronacja delfina na króla Karola VII (1403-1461). W 1436 Francuzi odzyskali Paryż. W 1444 zawarli rozejm. W 1449 czwarty okres wojny rozpoczęła Francja po przeprowadzeniu reform administracyjnych i wojskowych. W krótkim czasie Francuzi wyzwolili Normandię, a w 1451 Karol zdobył Gujennę. Anglicy zajęli BORDEAUX w 1453 i usiłowali odbić Gujennę, okazało się jednak, że nowe francuskie armaty są znacznie skuteczniejsze niż łuki Anglików. Pokonani pod Castillon, Anglicy wycofali się do Bordeaux, które jednak jeszcze w 1453 musieli opuścić. Wprawdzie traktatu pokojowego nie podpisano, ale w rzeczywistości był to koniec wojny. Wojna doprowadziła Anglię do bankructwa, upadku władzy królewskiej i kompromitacji dynastii Lancasterów, co przygotowało grunt do wojny domowej z Yorkami (patrz DWÓCH Róż WOJNY 1455-1485). Większe korzyści odnieśli Francuzi: doszło do zjednoczenia kraju i rozpoczął się proces przemian prowadzących do zniesienia feudalizmu. Patrz także EDWARDA ZAGONY 1355-1356; „GUGLERÓW" WOJNA 1375-1376; PORTUGALSKO-KASTYLIJSKIE WOJNY 1369-1388.

STYLICHONA WOJNY Z WIZYGOTAMI 390-408. Wizygoci, pod wodzą Alaryka (370P-410) najechali Trację, (390) (patrz WIZYGOTÓW NAJAZDY NA CESARSTWO RZYMSKIE, WCZESNE 332-390), zrywając w ten sposób pokój zawarty w 382 ze wschodniorzymskim cesarzem Teodozjuszem I (346?-395). Doprowadziło to do walk Wizygotów z wodzem rzymskim Flawiuszem Stylichonem (359P-408), Wandalem z pochodzenia, który znał metody walki barbarzyńców. Do 392 Rzymianie uporali się z najazdami Wizygotów. Po śmierci Teodozjusza i wy-

475

niesieniu Alaryka na króla Wizygotów Wizygoci wznowili od 305 najazdy na południowe i zachodnie Bałkany. W Grecji zniszczyli świątynię Demeter (396), z miast na północy nie uległy tylko Teby. Stylichon, którego wojskom nie udało się osiągnąć zwycięstwa w Tesalii, został na krótko przeniesiony do Italii. Powrócił do Grecji w 397 i powstrzymał Wizygotów w Arkadii, ale nie mógł do końca zrealizować swoich planów, ponieważ ponownie wrócił do Italii, by ukarać afrykańskich Maurów, którzy nie chcieli wysłać zboża do Rzymu. Część oddziałów wizygockich plądrowała potem Epir, aż wreszcie przekupiony Alaryk zawarł w 397 pokój; został magister militum Ilirii i uzyskał Epir; z punktu widzenia Rzymu ustępstwo to było dość niefortunne, ponieważ Alaryk mógł stamtąd nękać Zachodnie Cesarstwo Rzymskie. Alaryk zawiązał z wodzem Ostrogotów, Radagajsem (zm. 405), konfederację, w skład której weszli także Wandalowie i Alanowie. W 401 północna Italia, szczególnie Mediolan, cierpiała wskutek nieustannych ataków barbarzyńców. Wojska Stylichona wyparły armie konfederacji na zachód, a następnie pokonały je w 402 w krwawej bitwie pod Polencją (Polenza) w północnej Italii. Wzięto wówczas do niewoli rodzinę i żonę Alaryka, sam Alaryk musiał wracać do Ilirii. Po roku pojawił się ponownie i obiegł Weronę. Jest możliwe, że Stylichon, dążący do opanowania wschodniorzymskiego cesarstwa nie rozbił doszczętnie Wizygotów, bo widział w nich narzędzie nacisku na tamto cesarstwo. Plan się nie udał, ponieważ Radagajs zamiast na cesarstwo wschodniorzymskie ruszył na Italię, w 406 obiegł Florencję. Gdy nadeszła odsiecz pod dowództwem Stylichona, Goci wycofali się pod Fiesale, gdzie oblężeni skapitulowali. Alaryk przejął bazę Ostrogotów w Norikum (południowa Austria) i zażądał olbrzymiej zapłaty za usługi rzekomo oddane Rzymianom przez Gotów. Stylichon zgodził się ją wypłacić (407), został za to oskarżony o zdradę, postawiony przed sądem i stracony w 408.

Uwolniony od wytrawnego przeciwnika, Alaryk zaczął zagrażać samej stolicy cesarstwa (patrz RZYMU SPUSTOSZENIE PRZEZ WIZYGOTÓW 410). SUDAŃSKA WOJNA 1881-1885. Muhammad Ahmad (l843?-1885), głęboko wierzący muzułmanin, usunął się na wyspę Aba na Nilu Białym; jego pobożność pozyskała mu wielu zwolenników, w tym również członków wojowniczej sekty derwiszów. Niebawem ogłosił się Mahdim, „oczekiwanym wybawicielem" i rozpoczął świętą wojnę z Egiptem, pozostającym pod kontrolą Anglików, których siedzibą był Kair. Zwolennicy Mahdiego pokonali wojska rządowe, które miały go ująć. 12 sierpnia 1881 mahdyści odnieśli kolejne zwycięstwo w bitwie pod Aba. Siły Mahdiego ruszyły na zachód, na górę Qadir w Kordofanie (Sudan). Dwie kolejne ekspedycje wysłane przeciw Mahdiemu wpadły w zasadzkę i zostały całkowicie rozbite. Wokół Mahdiego zgromadziły się tysiące muzułmanów, a egipscy żołnierze nie chcieli walczyć ze swymi współwyznawcami, muzułmanami, na których czele stał człowiek mający rzekomo ogromną, nadprzyrodzoną moc. W połowie 1882 wojska Mahdiego zaatakowały garnizony rządowe w całym Kordofanie. Mahdyści po kolei pobili załogi wszystkich garnizonów, ale gdy zaatakowali miasto ElObejd, obrońcy odparli ich potężnym ogniem karabinowym. Mahdyści obiegli miasto, chcąc głodem zmusić je do kapitulacji; ekspedycja wysłana na odsiecz została rozgromiona. 17 stycznia 1883 miasto się poddało; w celu jego odzyskania sformowano nowe oddziały pod dowództwem brytyjskim; wojska te, narażone po drodze na nieustające ataki, uległy w końcu mahdystom. Za radą rządu brytyjskiego Egipt zostawił Sudan mahdystom, a dla nadzorowania ewakuacji Chartumu Wielka Brytania wysłała tam generała Charlesa George'a Gordona. Jednak Gordon postanowił bronić miasto; siły Mahdiego prawie przez rok oblegały Chartum, którego bronił mały

476

garnizon, oczekując na odsiecz. 26 stycznia 1885 mahdyści opanowali fortyfikacje miasta i zabili obrońców, zginął również Gordon. Wojska, które po dwóch dniach nadeszły z odsieczą, otrzymały rozkaz odwrotu. Mahdi zmarł pięć miesięcy później, ale jego następca, kalif („doradca") Abdullahi (1846P-1899) poprowadził derwiszów do zwycięstwa i wyzwolił Sudan spod obcego panowania. SUDAŃSKA WOJNA 1896-1899. Wielka Brytania postanowiła odzyskać Sudan, opanowany przez mahdystów pod przewodnictwem kalifa Abdullahiego (l846?-1899). Sudan stawał się przedmiotem coraz większego zainteresowania Włoch i Francji. Na południe, w górę Nilu, ruszyła z Egiptu do Sudanu armia angielsko-egipska dowodzona przez generała Horatio Herberta Kitchenera (1850P-1916), towarzyszyła jej flotylla kanonierek rzecznych; dla transportu wojsk budowano po drodze linię kolejową. Mahdyści stawiali silny opór. Wojska angielsko-egipskie zdobyły Dongolę (21 września 1896) i Abu Hamed (7 sierpnia 1897) i odniosły zwycięstwo nad mahdystami w bitwie nad rzeką Atbarą (8 kwietnia 1898). 2 września 1898 pod Omdurmanem nad Nilem, tuż obok Chartumu, 40-tysięczna armia mahdystów i derwiszów pod dowództwem kalifa atakowała uporczywie liczącą około 26 tysięcy żołnierzy armię Kitchenera. Wszystkie natarcia zostały odparte ogniem broni maszynowej, który spowodował ciężkie straty w szeregach kalifa. Kitchener rozpoczął kontratak; 21. Pułk Lansjerów (wśród których znajdował się Winston Churchill [1874-1965]) wyparł derwiszów z pola bitwy. Kalif z resztkami wojska rzucił się do ucieczki. Udał się do Kordofanu, gdzie udało mu się utrzymać ponad rok. 24 listopada 1899 wojska mahdystów poniosły całkowitą klęskę, kalif poległ w bitwie. Sudan został kondominium angielsko-egipskim. SUESKA WOJNA. Patrz ARABSKO-IZRAELSKA WOJNA 1956.

SUKHOTHAI BUNT. Patrz TAJÓW WOJNA 1371-1378.

SYBERII PODBÓJ 1581-1598. Kozak Jermak Timofiejewicz (zm. 1584), przywódca bandy złodziei plądrujących wsie rosyjskie, ścigany przez wojska rosyjskie za zabójstwo, uciekł za Wołgę i został najęty przez kupców Stroganowów do ochrony zagrożonych przez Tatarów posiadłości w zachodniej części Syberii. Jermak wyruszył l września 1581 z 850 Kozakami, przeszedł Ural i wiosną 1582 dotarł do syberyjskiego chanatu Tatarów. Kozacy wyposażeni w broń palną i działa triumfowali nad liczniejszymi Tatarami uzbrojonymi jedynie w łuki i strzały. Jermak zdobył stolicę chanatu, Kaszłyk w zachodniej części Syberii. Car Iwan IV Groźny (1530-1584) początkowo przeciwny podbojowi Syberii, był zachwycony sukcesem Jermaka; udzielił mu przebaczenia i przyjął w Moskwie jego wysłanników. Car wysłał posiłki wojskowe, jednak z południa nadciągnęły wojska, które rozgromiły Jermaka oraz jego Kozaków w sierpniu 1584. Według legendy Jermak utonął w Irtyszu w czasie ucieczki, pociągnięty na dno przez podarowaną mu przez cara zbroję. W 1586 rosyjskie wojska umocniły władzę cara w chanacie syberyjskim, ale Tatarzy niezmordowanie napadali na rosyjskie terytoria i dopiero w 1598 zostali całkowicie podporządkowani. Wielki chanat syberyjski obejmujący zachodnią Syberię został włączony do państwa moskiewskiego. SYCYLIJSKIE NIESZPORY, POWSTANIE l MASAKRA 1282. Sycylijczycy burzyli się pod ciężkimi rządami Karola I Andegaweńskiego (1226-1286), francuskiego króla Neapolu i Sycylii (Obojga Sycylii). W poniedziałek wielkanocny, 30 marca 1282, wierni, którzy przybyli na nieszpory do kościoła w pobliżu Palermo, zaatakowali i zabili kilku rzucających na nich obelgi żołnierzy francuskich. Wybuchło powstanie, które objęło całą Sycylię. W nocy z 30 na 31 marca 1282 Sycylijczycy zabili około 2000 francuskich

477

mieszkańców Sycylii, po czym zwrócili się o pomoc do Aragończyków i ich króla, Piotra III (1239-1285), rywala Karola do sycylijskiego tronu (patrz SYCYLIJSKIE NIESZPORY,WOJNA 1282-1302). SYCYLIJSKIE NIESZPORY, WOJNA 1282-1302. Odpowiadając na prośbę powstańców sycylijskich o pomoc w walce z rządami francuskich Andegawenów (patrz SYCYLIJSKIE NIESZPORY, POWSTANIE i MASAKRA 1282), król aragoński Piotr III (1239-1285) stanął w 1282 na czele wyprawy na Sycylię i został przez powstańców obwołany królem Sycylii. Karol I Andegaweński (1226-1285), francuski król Neapolu i Sycylii, przebywający wówczas w Kalabrii, gdzie przygotowywał wyprawę przeciw Konstantynopolowi (miał nadzieję, że założy na Wschodzie imperium Andegawenów), ruszył na Sycylię, gdzie jego wojska stoczyły bitwę z siłami sycylijsko-aragońskimi. Sycylijsko-aragoński admirał Roger de Loria (l 245?-1304) odniósł poważne zwycięstwa nad Andegawenami w bitwach morskich u wybrzeży Messyny w 1283 i w pobliżu Neapolu w 1284. Jego flota pokonała również flotę króla Francji Filipa III (1245-1285), który przystąpił do wojny, udzielając Karolowi pełnego poparcia (patrz ARAGOŃSKO-FRANCUSKA WOJNA 1284-1285). Wojna trwała 20 lat; andegaweńscy królowie Neapolu walczyli z aragońskimi królami Sycylii o władzę na wyspie. Na mocy traktatu z Anagni z 1295 król Aragonii, Jakub II (1260?-1327), syn Piotra III, zrzekł się władzy nad Sycylią, a w zamian papież ustanowił go królem Sardynii i Korsyki (papież popierał roszczenia Andegawenów do Sycylii). Sycylijczycy zbuntowali się i koronowali brata Jakuba, Fryderyka II (1272-1337), który walczył z Andegawenami aż do zawarcia pokoju w Caltabellocie w 1302. Papież i andegaweński król Neapolu uznali Fryderyka za króla Sycylii. SYCYLIJSKO-BIZANYYJSKA WOJNA 1147-1158. Za panowania normańskiego króla Rogera II (1095-1154) Sycylia zdominowała

dawne normańskie państwa - Apulię, Kalabrię i Capuę - burząc papieską politykę równowagi sił, utrudniając spełnienie związanych z Italią ambicji cesarza Świętego Cesarstwa Rzymskiego i zagrażając zachodnim posiadłościom cesarstwa bizantyjskiego. Sycylia prowadziła walki przede wszystkim z Manuelem I Komnenosem (l 120?-1180), cesarzem bizantyjskim. Roger zręcznie popierał dogodne dla niego stronnictwa mające udział w papieskiej polityce i pomagał buntownikom w Świętym Cesarstwie Rzymskim, nie chcąc dopuścić do sojuszu cesarstwa bizantyjskiego i Świętego Cesarstwa Rzymskiego. W latach 1147-1148 najechał Korfu i Neapolis, spustoszył Eubeę i splądrował Teby. Sprzyjało mu szczęście; śmierć króla Niemiec Konrada III (1093-1152) pokrzyżowała plany wyprawy cesarstwa bizantyjskiego na Sycylię. Zamiast tego państwo papieskie i Święte Cesarstwo Rzymskie zawarły sojusz (1153), a cesarz Fryderyk I Barbarossa (ok. 1125-1190) groził najazdem na Sycylię. Inwazję wstrzymała śmierć Rogera; jego politykę prowadził dalej syn, Wilhelm I (zm. 1166). Wilhelm zaproponował Manuelowi pokój, a po odmowie zawarł pokój z Wenecją pozbawiając Bizantyjczyków floty wojennej. Z pomocą papieża Manuel zaatakował Italię, zdobył Capuę (l 155), ale poniósł druzgocącą klęskę pod Brindisi (1156). Papież musiał zawrzeć separatystyczny pokój (1157) i ustanowił Wilhelma władcą Sycylii, Apulii, Capui, Neapolu, Amalfi i Salerno. W tym samym roku wojska Wilhelma spustoszyły wybrzeże greckie, wymuszając na Manuelu pokój (1158), a na papiestwie sojusz przeciw Fryderykowi, który nadal pragnął ziemi i władzy w Italii. Patrz także LIGI LOMBARDZKIEJ WOJNY 1167-1183; NORMAŃSKO-BIZANTYJSKIE WOJNY.

SYCYLIJSKO-BIZANTYJSKA WOJNA 1170-1171. Ekspansjonistyczną politykę władców Sycylii kontynuował ostatni normański król Sycylii Wilhelm II (1154-1189). Największym wrogiem Sycylii był nadal cesarz bizantyjski Manuel I Komnenos (1120?-

478

-1180). Wilhelm odegrał w wojnie 1170-1171 rolę drugorzędną; udział w niej ograniczył do pomocy Wenecji, która w 1170 została całkowicie wyparta z Morza Egejskiego i zdecydowanie dążyła do zmiany tej sytuacji. Zawarł również sojusz z Genuą, który miał ochronić jej flotę wojenną przed zagarnięciem przez Bizantyjczyków. Taka polityka była związana ze złożoną przez Manuela propozycją małżeństwa dynastycznego Wilhelma z jego córką, ale gdy Manuel wycofał propozycję (1172) i przedstawił ją księciu Świętego Cesarstwa Rzymskiego, Wilhelm pomógł Wenecji kontynuować bezowocne działania pod Ankoną (l 173). Później działania wojenne osłabły, a w 1177 ustały zupełnie. Wilhelm jednak nie był zadowolony; zawarł przymierze ze Świętym Cesarstwem Rzymskim, pozyskał dalekiego sojusznika, Anglię, poślubiając córkę króla Henryka II (1133-1189), i przygotowywał się do dużej kampanii wojennej (patrz SYCYLIJSKO-BIZANTYJSKA WOJNA nss). SYCYLIJSKO-BIZANTYJSKA WOJNA 1185.

Po śmierci cesarza bizantyjskiego Manuela I Komnenosa (1120?-1180), tradycyjnego wroga normańskiej Sycylii, w cesarstwie zaczęła się walka o tron; pokonany przez stryja Andronikosa I Komnenosa (1110?-1185) Aleksy II Komnenos (1168?-1183) utracił władzę. Król Sycylii Wilhelm II (1154-1189) wysłał 80 tysięcy wojska na Bałkany. Jego żołnierze zdobyli Durazzo (Durres, Albania) i Saloniki (Tessaloniki), a potem pomaszerowali na Konstantynopol, stolicę cesarstwa bizantyjskiego. Rozpoczęły się niezwłocznie rozmowy pokojowe, ale Sycylijczycy nadużyli zaufania, prowadząc w czasie ich trwania działania wojenne. Ogromnie tym poirytowani Bizantyjczycy pokonali ogromną armię normańską, która wycofała się na zachód i uległa ponownie pod Salonikami. Po śmierci Wilhelma tron sycylijski poprzez ciotkę Wilhelma przypadł jej mężowi, przyszłemu cesarzowi Świętego Cesarstwa Rzymskiego Henrykowi VI (1165-1197). Henryk zajęty zabezpieczaniem dziedzictwa na Sycylii i w Italii, nie

interesował się Konstantynopolem. Patrz także SYCYLIJSKIE NIESZPORY , WOJNA 1282-1302.

SYJAMSKA WOJNA DOMOWA 1610-1612

(bunt gwardii yamady). Na początku XVII w. Japończycy uciekający od ucisku szogunatu Tokugawy w Japonii byli chętnie widziani w królestwie Tajów, Ajutthaji, czyli Syjamie, gdzie w stolicy, mieście Ajutthaji, wstępowali do uprzywilejowanej gwardii pałacowej dowodzonej przez ziomka Yamadę Nagamasę (zm. 1632). Gdy Sogtham Sprawiedliwy, inaczej Intharadża II (zm. 1628) został w 1619 królem Syjamu, gwardia japońska zbuntowała się, popierała bowiem innego kandydata do tronu. W tym samym czasie z północy wtargnęła armia laotańska, rzekomo w celu wsparcia japońskiej gwardii, i wkroczyła do Lop Buri, na północ od syjamskiej stolicy. Songtham wyparł Laotańczyków, stłumił bunt japońskiej gwardii, po czym pozwolił Japończykom zachować ich pozycję wojskową w zamian za ustąpienie twierdzy w Phetchabunie. SYJAMSKA WOJNA DOMOWA 1630-1636.

W 1630 Phra Czao Prasatthong (zm. 1656), potężny możnowładca i mąż stanu, otruł króla Sogthama Sprawiedliwego, znanego także jako Intharadża II (zm. 1628) i zagarnął tron królestwa Tajów, po czym usunął dwóch swoich synów. Wybuchł krwawy konflikt, wiele stronnictw stawiło opór Prasatthongowi, który chcąc pozbyć się rywala otruł następnie Yamadę Nagamasę (zm. 1632), dowódcę gwardii pałacowej w Ajutthaji. Gdy japoński szogun Tokugawa odmówił uznania jego władzy, Prasatthong chciał wymordować japońskich gwardzistów; większość z nich zdołała uciec morzem. Prasatthong, chcąc umocnić swoją władzę nakazał uwięzienie i stracenie około 3000 osób, łącznie z członkami prawowitej rodziny królewskiej. Król posłał wojska na południe, by zdławiły bunt w prowincji Pattani na Półwyspie Malajskim (1634-1636); buntu nie udało się zgnieść, Pattani zyskało rzeczywistą autonomię.

479

SYJAMSKA WOJNA DOMOWA 1733. Po

śmierci króla Syjamu Bhumindaradży, czyli Phra Czao Thai Są (1681-1733), wybuchła zawzięta walka o tron między jego drugim synem, księciem Aphai (zm. 1733), i młodszym bratem zmarłego króla, Boromokotem (zm. 1758), który nosił tytuł uparat (następca tronu); Bhumindaradża usiłował wcześniej zmienić następcę tronu i ustanowić nim księcia Aphai. Początkowo siły księcia zyskiwały przewagę, jednak gdy wojska Boromokota nacierały na pałac królewski, żołnierze Aphai opuścili go, umożliwiając Boromokotowi zdobycie tronu i objęcie władzy w stolicy Ajutthaji. Uciekający wraz z bratem Aphai został w krótkim czasie ujęty i zabity. Boromokot bezlitośnie wymordował wszystkich liczących się wrogów. Po odparciu ataku około 300 zbuntowanych Chińczyków na pałac król panował w spokoju aż do śmierci. SYJAMSKIE WOJNY. Patrz TAJÓW WOJNY.

SYJAMSKO-BIRMAŃSKA WOJNA 1549. Syjam albo inaczej Ajutthaja (Tajlandia) obserwował z obawą działania birmańskiego króla Taungu Tabinswetha (1512-1550) (patrz BIRMAŃSKA WOJNA DOMOWA 1535-1540). Tabinsweth rozpoczął próbę podboju Syjamu od wtargnięcia wojsk birmańskich na ziemię syjamską pod pretekstem odwetu za atak na Tawaj w południowej Birmie. Siły birmańskie wspierane przez najemników portugalskich pomaszerowały na wschód przez Przełęcz Trzech Pagód i dotarły do Kanchana Buri i Ajutthaji, stolicy Syjamu, którą oblegali przez cztery miesiące (1549). Walcząc w męskich szatach straciły życie królowa syjamska Surijodaja (zm. 1549) i jej córka; syn króla Syjamu, Rameszwara (zm. 1564), oraz zięć króla Maha Dhammaradża zostali wzięci do niewoli, uwolniono ich później w zamian za zagwarantowanie bezpiecznego odwrotu wojskom birmańskim, które z powodu wyczerpania zapasów żywności wycofały się, mimo że nie zdobyły stolicy. Przygnębiony porażką, nie radzący sobie z opanowaniem własnego niespokoj-

nego kraju, Tabinsweth popadł w alkoholizm. W1550 wybuchło powstanie Monów w Pegu (Dolna Birma); książę Monów zamordował Tabinswetha i obwołał się królem. Szwagier Tabinswetha, Bajinnaung (1515-1581), zgniótł powstanie i zasiadł na tronie. SYJAMSKO-BIRMAŃSKA WOJNA 1563-1569. Król Birmy Bajinnaung (1515-1581) nie chciał dopuścić do sojuszu Syjamu z państwem Szanów w Górnej Birmie (w końcu opanował tereny Szanów i powiększył terytorium Birmy mniej więcej do obecnej wielkości). Za pretekst do najazdu na Syjam posłużyła odmowa króla Syjamu Mahaczakrabartiego (zm. 1569) przekazania Birmie świętego białego słonia. Bajinnaung ruszył na południe (jego wojska posługiwały się armatami ustawionymi na drewnianych wieżach), wtargnął na teren Sukhotai (1563) i obiegł stolicę Syjamu, Ajutthaję (1564). Mahaczakrabarti wynegocjował pokój i przekazał Birmańczykom jako zakładników przywódców opozycji, wśród nich także własnego syna. Syjam utracił część terytoriów. Phitsanulok stało się lennym państwem Birmy pod władzą Mahy Dhammaradży (zm. 1590). Syjam miał płacić daninę Birmie. W 1566 doszło do najazdu syjamskiego na Phitsanulok, który został odparty za pomocą wojsk birmańskich. Bajinnaung w 1568 wysłał do Syjamu ogromną armię, która oblegała przez dziesięć miesięcy miasto Ajutthaję. Nieugięty opór Syjamczyków został przełamany 30 sierpnia 1569 na skutek zdrady mnicha, który pomógł Birmańczykom wejść do miasta. Po śmierci Mahaczakrabartiego tron objął jego syn Mahindra, który w tym samym roku zmarł w niewoli. Bajinnaung osadził na tronie syjamskim Mahę Dhammaradżę jako swego wasala. Tysiące Syjamczyków wzięto do niewoli i przesiedlono do Birmy. Patrz także BIRMAŃSKO-LAOTAŃSKA WOJNA 1564-1565.

SYJAMSKO-BIRMAŃSKA WOJNA 1584-1592. Po SYJAMSKO-BIRMAŃSKIEJ WOJNIE 1563-1569 przez 15 lat Syjam

480

(Tajlandia) był wasalem Birmy. W 1584 Phra Naret (ok. 1555-1605), syn wasalnego króla Syjamu Mahy Dhammaradży (zm. 1590), sprawujący faktycznie władzę w tym państwie, ogłosił jego niepodległość. Birmański król Nandza Bajin (zm. 1599), syn i następca Bajinnaunga (1515-1581) wyprawił dwie armie, które najechały Syjam z dwóch kierunków: przez Przełęcz Trzech Pagód oraz przez Cziang Maj (północno-zachodnia Tajlandia); najeźdźców odparto i zmuszono do odwrotu. Pod koniec 1586 trzy armie birmańskie najechały Syjam z różnych kierunków i ruszyły w stronę stolicy kraju, Ajutthaji. Birmańczycy oblegali miasto i przypuszczali na nie szturmy od stycznia do maja 1587, w końcu musieli się wycofać z powodu wyczerpania zapasów żywności, chorób, częstych wypadów Phra Nareta oraz nadejścia pory deszczowej. Po śmierci ojca w 1599 Phra Naret objął tron jako król Naresuan. Kolejna inwazja Birmy również zakończyła się niepowodzeniem. Nandza Bajin w ostatniej próbie pokonania Naresuana i odebrania niepodległości Syjanowi rozpoczął najazd w 1592. W bitwie pod Nong Są Rai duża armia birmańska dowodzona przez następcę tronu, księcia Minkjizwę (zm. 1592), starła się z Naresuanem i jego wojskami; obaj wodzowie siedząc na słoniach stoczyli pojedynek; książę zginął. Birmańczycy wycofali się. Patrz także SYJAMSKO-KAMBODŻAŃSKA WOJNA 1587.

SYJAMSKO-BIRMAŃSKA WOJNA 1593-1600. Po śmierci następcy tronu w bitwie pod Nong Są Rai i wycofaniu się wojsk birmańskich z Syjamu (patrz SYJAMSKO-BIRMAŃSKA WOJNA 1584-1592) król Syjamu Naresuan najechał położone na półwyspie tereny Birmy, zdobył prowincje Tawaj i Tenaserim. Wojska króla pomaszerowały na północ i zajęły Moulmein i Martaban (1594). Jednocześnie Naresuan rozpoczął działania na wschodzie, w Kambodży; po ciężkich walkach padła stolica Kambodży Lowek (na północ od Phnom Penh); Naresuan narzucił Kambodży swoje zwierzchnictwo (1594).

W 1595 wojska Naresuana obiegły stolicę Birmy, ale nadejście odsieczy zmusiło je do wycofania się. Naresuan pomógł potem wypędzić wojska laotańskie, które w 1595 najechały Cziang Maj (północno-zachodnia Tajlandia), po czym w 1599 władca Cziang Maju został wasalem Syjamu. W 1595 król Birmy Nandza Bajin (zm. 1599) musiał wycofać się do Pegu, stolicy Birmy, została ona oblężona przez wojska Syjamu, ale wycofały się one po nadejściu odsieczy. Doszło do wybuchu BIRMAŃSKIEJ WOJNY DOMOWEJ 1599, Naresuan przeprowadził następną ofensywę przeciw Pegu, zdobył i okupował miasto. Okupację Pegu przerwali powstańcy birmańscy, którzy zabili Nandzę Bajina, zebrali siły i pokonali Syjamczyków. Patrz także SYJAMSKO-KAMBODŻAŃSKA WOJNA 1593-1594.

SYJAMSKO-BIRMAŃSKA WOJNA 1607-1618. Po zniszczeniu Pegu (patrz BIRMAŃSKA WOJNA DOMOWA 1599) nastąpił rozpad Birmy. Kraj ponownie zjednoczył Anaukpetlun (zm.1628), władca Awy w Górnej Birmie, który zaczął od zdobycia miast Prome (Pji) w 1607, Taungu w 1610 i Syriamu w 1613 (patrz BIRMAŃSKO-PORTUGALSKA WOJNA 1613). Wojska Anaukpetluna wtargnęły do zajmowanych przez Syjam regionów Tawaj i Tenaserim w południowej części Dolnej Birmy (16131614). Tawaj był przez pewien czas okupowany, a w Tenaserimie najeźdźców powstrzymały wojska portugalskie i syjamskie, przywracając poprzednią zachodnią granicę Syjamu. W tym samym czasie (1614) Birmańczycy najechali królestwo Cziang Maj (północno-zachodnia Tajlandia), usiłując znieść zwierzchnictwo Syjamu i narzucić własne; po oblężeniu zdobyli miasto Lampung. Starcia trwały do podpisania w 1618 porozumienia między Birmą a Syjamem, w którym Birma uzyskała władzę nad Cziang Majem, a Syjam nad Tawajem. SYJAMSKO-BIRMAŃSKA WOJNA 1660-1662. Król Syjamu Narai (1632-1688) widząc okazję do odzyskania panowania

481

nad zajmowanym przez Birmę regionem Cziang Maj (północno-zachodnia Tajlandia), wkroczył tam ze swoimi wojskami, zdobył kilka miast, został jednak odparty (1660) i zmuszony do wycofania się (1661). Dynastyczne spory w Birmie zachęciły go do ponownej próby. Narai wprowadził zmiany w dowództwie wojsk i wysłał 100 tysięcy żołnierzy na podbój regionu, a zwłaszcza Lampungu, Lamphunu i Cziang Maju (miasto). W 1662 jego wojska zdobyły oraz splądrowały Cziang Maj i rozgromiły posiłki birmańskie. Narai rozmieścił liczne oddziały wojskowe wzdłuż granicy z Birmą, co sprowokowało atak Birmy, odparty przez Syjam. Narai wkroczył potem do Birmy i zdobył Martaban i Rangun. Po wyczerpaniu się zapasów musiał wrócić do kraju, pozostawiając te terytoria Birmańczykom. Patrz także BIRMAŃSKOCHIŃ-SKA WOJNA i658-i66i; TAJÓW WOJNA 16601662. SYJAMSKO-BIRMAŃSKA WOJNA 1764-1769. Król Birmy Hsinbjuszin (zm. 1776) z dynastii Konbaung powiększał królestwo kosztem sąsiednich krajów (patrz BIRMAŃSKO-MANIPURSKA WOJNA 1764). W 1764 jegO

wojska pomaszerowały na wschód, na Syjam, zdobywając Cziang Maj. Zwycięskie wojska ruszyły potem na południe do stolicy Syjamu, Ajutthaji, obiegły ją i zdobyły w kwietniu 1767, głównie dzięki zasługom doskonałego wodza birmańskiego Mahy Nawrahy, który zmarł tuż przed wkroczeniem wojsk birmańskich do syjamskiej stolicy. Miasto zostało spustoszone, wiele bezcennych dzieł sztuki zniszczono lub wywieziono; później stolica została przeniesiona najpierw do Thon Buri, a potem do Bangkoku. Tysiące jeńców zabrano jako niewolników do Birmy. Syjamski wódz Phya Tak (Phraya Taksin) (1734-1783), pokonany pod Ajutthają, zbiegł, a następnie zebrał nową armię, która w 1768 wyruszyła do stolicy i wywalczyła zwycięstwo. Taksin zasiadł na syjamskim tronie (1767), pokonał w 1769 dwóch rywali do syjamskiej korony i ponownie zjednoczył kraj. Patrz także BlRMAŃSKO-CHIŃSKA WOJNA 1765-1769;

SYJAMSKO-WIETNAMSKA WOJNA 1769-1773.

SYJAMSKO-BIRMAŃSKA WOJNA 1775-1776. Phya Tak (Phraya Taksin) (1743-1782), który zdobył tron syjamski w czasie SYJAMSKO-BIRMAŃSKIEJ WOJNY 1764-1769, w 1769 usiłował bez powodzenia odzyskać władzę w zdobytym przez Birmańczyków Cziang Maju (północno-zachodnia Tajlandia). Sześć lat później (1775) jego wojska triumfowały. Próba odbicia Cziang Maju podjęta w rok później przez króla Birmy Hsinbjuszina (zm. 1776) zakończyła się niepowodzeniem. SYJAMSKO-BIRMAŃSKA WOJNA 1785-1792. Król Birmy Bodawpaja (zm. 1819) z dynastii Konbaung pokonał kilku rywali i w 1782 objął władzę. W 1784 najechał na zachodzie sąsiednie, przybrzeżne królestwo Arakan, podbił je, przekształcił w prowincję Birmy; zniewolił jego króla; ponad 20 tysięcy mieszkańców Arakanu wzięto do niewoli i przesiedlono jako niewolników do Birmy. Ośmielony sukcesem Bodawpaja poprowadził armię na wschód i najechał Syjam, gdzie na skutek jego nieudolnego dowodzenia wojska birmańskie zostały rozgromione. Wojna toczyła się z przerwami, ostatecznie Birma uzyskała władzę nad przybrzeżnymi regionami Tawaj i Tenaserim (południowo-wschodnia Dolna Birma). SYJAMSKO-KAMBODiAŃSKA WOJNA 1587.

Król Kambodży Sattha (zm. 1596) popierał syjamskiego księcia Phra Nareta (ok. 1555-1605) i jego walkę o uniezależnienie się od Birmy (patrz SYJAMSKO-BIRMAŃSKA WOJNA 1584-1592). W kwietniu 1586 wojska dowodzone przez brata Satthy wsparły Phra Nareta w walce z Birmańczykami w Cziang Maju (północno-zachodnia Tajlandia). Phra Naret w odpowiedzi na lekceważenie okazane przez brata Satthy kazał wbić na pal laotańskich jeńców, Sattha zerwał stosunki z syjamskim księciem, dokonał najazdu na południowy Syjam (1587) i zdobył Prachim (Prachin Buri). Prośba Kambodży o pomoc Portugalii i Manili nie została spełniona. Phra Naret zrezygnował z pościgu za wyco-

482

fującymi się Birmańczykami (nie zdołali zdobyć Ajutthaji, stolicy Syjamu), zmusił wojska kambodżańskie do odwrotu, odbił Prachim i wtargnął do Kambodży, gdzie zdobył Battambang oraz Pursat i dotarł aż do stolicy Lowek; braki w zaopatrzeniu zmusiły go do wycofania się. Złożył ślubowanie, że ukarze Satthę za zerwanie sojuszu.

(ok. 1555-1605), by wprowadził na tron brata Satthy, księcia Srisuphanmę (zm. 1618). W 1603 Srisuphanma wrócił do Kambodży z sześciotysięczną armią syjamską. Szybko pokonał stawiany opór i został królem, wasalem Naresuana. Patrz także SYJAMSKO-KAMBODŻAŃSKA WOJNA 1593-1594.

SYJAMSKO-KAMBODŻAŃSKA WOJNA 1593-1594. Po wyzwoleniu Syjamu spod zwierzchnictwa Birmy (patrz SYJAMSKO-BIRMAŃSKA WOJNA 1584-1592) król Syjamu Naresuan (Phra Naret) (ok. 1555-1605) szukał odwetu na królu Kambodży Satcie (zm. 1596) (patrz SYJAMSKO-KAMBODŻAŃSKA WOJNA 1587). W maju 1593 syjamskie wojska liczące około 100 tysięcy żołnierzy ruszyły na wschód, wkroczyły do Kambodży i zajęły miasta Battambang i Pursat. Naresuan pomaszerował na Lowek, stolicę Kambodży, gdzie dołączyły do niego dwie inne armie syjamskie, które zdobyły Siem Reap, Basak (Champassak, w Laosie) i inne miasta na północy. Mimo iż nie udało mu się uzyskać hiszpańskiej pomocy z Manili, Sattha nie chciał kapitulować; uwięził syjamskiego dyplomatę i wyruszył na odsiecz Lowekowi. W lipcu 1594 Lowek padł po krwawym szturmie. Sattha zbiegł i znalazł schronienie w Luang Prabang, gdzie zmarł w 1596. Jego brat, książę Srisuphanma (zm. 1618), został uwięziony w Ajutthaji, Kambodżą rządził syjamski gubernator wojskowy.

1622. Po śmierci króla Kambodży, wasala Syjamu, Sreja Saurjopora (zm. 1618), zwanego wcześniej księciem Srisuphanma, jego syn i następca, Czetta II (zm. 1625), ogłosił niezależność Kambodży od Syjamu. Król Syjamu Songtham Sprawiedliwy, inaczej Intharadża II (zm.1628) wyprawił ekspedycję lądową i morską, by przywrócić zwierzchność Syjamu (1622). Flota nie podjęła żadnych działań i wkrótce wróciła do Syjamu. Podstępni przewodnicy poprowadzili armię syjamską w niewłaściwym kierunku i daleko od dobrych dróg, gdzie wojska kambodżańskie odważyły się przypuścić atak. Syjamczycy ponieśli ciężkie straty w ludziach, koniach oraz słoniach i wycofali się. Po tej porażce Songtham bezskutecznie starał się o pomoc Anglii i Holandii w zorganizowaniu następnej wyprawy.

SYJAMSKO-KAMBODŻAŃSKA WOJNA 1603.

W 1596 przybyły do Kambodży wojska hiszpańskie mające udzielić pomocy królowi Satcie (zm. 1596), który jednak utracił już tron. Hiszpanie zabili uzurpatora do kambodżańskiego tronu i w 1597 osadzili na nim syna Satthy. Wielu mieszkańców Kambodży nie znosiło władzy narzuconej przez obcokrajowców; w połowie 1599 doszło do pogromu hiszpańskich żołnierzy w Phnom Penh. Tron obejmowali kolejno trzej słabi, skorumpowani książęta, wreszcie królowa matka poprosiła króla Syjamu Naresuana

SYJAMSKO-KAMBODŻAŃSKA WOJNA

SYJAMSKO-KAMBODiAŃSKA WOJNA 1714-1717. W wyniku wojny domowej o sukcesję (1714) nowy kambodżański król, Prea Srej Thomea, został obalony przez wuja, poprzedniego króla Keo Fa (zm. ok. 1720), który odzyskał tron z pomocą wojsk wietnamskich i laotańskich. Wypędzony król pośpiesznie uciekł do Syjamu i poprosił o pomoc króla Bhumindaradżę, zwanego też Phra Czao Thai Są (1681-1733), dążącego do ograniczenia rosnących wpływów Wietnamu w Kambodży. W 1715 i 1716 próby przywrócenia tronu Prei Srej Thomei nie powiodły się. W 1717 Bhumindaradża wysłał do Kambodży dwie duże ekspedycje; jedna udała się przez Siem Reap na północ, druga, wspomagana przez flotę, szła wzdłuż wybrzeży Zatoki Syjamskiej. W bitwie pod Banteay Meas, na południu, połączone siły

483

kambodżańskie i wietnamskie pokonały syjamskie wojska, ponieważ zaatakowana flota syjamska wpadła w panikę, wypłynęła na pełne morze, gdzie rozbiła ją burza. Natomiast na północy wojska syjamskie zyskały przewagę i posuwały się w kierunku stolicy Kambodży Udongu (na północ od Phnom Penh). W zamian za kapitulację i uległość wobec Syjamu pozwolono królowi Keo Fa zatrzymać tron. Sprawa Prei Srej Thomei upadła. SYJAMSKO-KAMBODiAŃSKA WOJNA 1831 -1834 (syjamsko-wietnamska wojna). Gdy Ang Czan II (1791-1835) odzyskał tron kambodżański (patrz KAMBODŻAŃSKI PRZEWRÓT isii-1812), armia syjamska wkroczyła na tereny północnej Kambodży, pomaszerowała na południe, pokonała wojska kambodżańskie w bitwie pod Kompong Chang i zmusiła Ang Czana do ucieczki do Wietnamu (1832). Syjamczycy dotarli do Chau-doc i Vinh-long w południowym Wietnamie, napotkali tam opór wojsk wietnamskich, które zmusiły ich do wycofania się. W całej Kambodży i wschodnim Laosie (pod władzą Syjamu) wybuchło powstanie, a przeciw wojskom syjamskim ruszyła 15-tysięczna armia wietnamska i pomogła Ang Czanowi wrócić do Udongu, stolicy Kambodży (na północ od Phnom Penh). Po wycofaniu się Syjamu niemal całkowitą władzę w Kambodży przejął Wietnam. Patrz także SYJAMSKO-WIETNAMSKA WOJNA 1841-1845.

SYJAMSKO-LAOTAŃSKA WOJNA 1826-1829. Król Laosu Czao Anou (1767-1835) pragnął skończyć z syjamską hegemonią nad jego miastem-państwem Vien Czang (Yientiane) i tym samym wzmocnić więzy z wietnamskim cesarzem Minh Mangiem (1792-1841). W 1826, usłyszawszy pogłoski (w rzeczywistości bezpodstawne), że brytyjska flota zamierza zaatakować Bangkok, stolicę Syjamu, rozpoczął atak z trzech różnych kierunków na Syjam; armie z Vien Czangu, Roi Et i Ubonu szybko pomaszero-

wały do Bangkoku pod pretekstem jego obrony przez Brytyjczykami. Zorientowawszy się szybko, że Czao Anou dąży do wyzwolenia swego kraju, Syjam zebrał wojska i wypędził laotańskich najeźdźców, którzy byli już w odległości trzech dni marszu od Bangkoku, odepchnął ich z powrotem do Koratu (Nakhon Ratczasima) i Ubonu. W 1827 stoczono krwawą, siedmiodniową bitwę pod Nong-Bua-Lamphu, w wyniku której laotańskie wojska musiały wycofać się przez rzekę Mekong na północ. W pościgu wojska syjamskie zdobyły i spustoszyły Vien Czang. Czao Anou schronił się w dżungli, ale wielu jego ludzi uprowadzono jako niewolników do Syjamu. W 1828 Czao Anou nakłonił wietnamskiego cesarza, by udzielił mu pomocy wojskowej w walce 0 uwolnienie kraju. Wszakże w drodze do Vien Czangu większość żołnierzy zdezer terowała. Czao Anou poniósł pod Vien Czangiem porażkę i uciekł na północ do Tran Ninh (Xieng Khouang). Aby zapobiec wojnie, władca Tran Ninhu wydał go Syja mowi. Czao Anou został przewieziony w klat ce do Bangkoku i zamęczony na śmierć. Patrz także SYJAMSKO-KAMBODŻAŃSKA WOJ NA1831-1834. SYJAMSKO-WIETNAMSKA WOJNA 1769-1773. Przez długi okres Kambodża była wasalnym państwem Syjamu, a jej wschodnie prowincje opanował Wietnam. W 1769 król Kambodży Ang Non (1779) został zdetronizowany przez brata, który uzyskał pomoc z Wietnamu, a potem odmówił płacenia daniny Syjamowi. Wojska syjamskie pod wodzą króla Phyi Taka (Phrayi Taksina) (1734-1782) wyruszyły na wschód 1 zajęły kambodżańskie regiony Siem Reap i Battambang. Gdy Wietnam zaatakował w 1770 syjamskie miasta Trat i Chanthaburi, Taksin wyprawił swe wojska na Kambodżę drogą lądową i morską, zdobył Banteay Meas, Phnom Penh i inne miejs cowości. Po dotarciu wojsk syjamskich do stolicy Banteay Pechu popierany przez Wiet nam marionetkowy władca uciekł, a na

484

tronie znów zasiadł Ang Non jako wasal Syjamu (1771). Wietnam ponownie zdecydował się na interwencję; jedna armia zajęła Rach Gia nad Zatoką Syjamską, a druga popłynęła w górę Mekongu do Phnom Penh, wygrała tam bitwę i ponownie osadziła marionetkowego króla na tronie (1772). W 1773 Taksin podjął wyprawę do Kambodży i osadził na tronie Ang Nona. SYJAMSKO-WIETNAMSKA WOJNA 1831-1834. Patrz SYJAMSKO - KAMBODŻAŃSKA WOJNA 1831-1834.

SYJAMSKO-WIETNAMSKA WOJNA 1841-1845. Podjęta przez Syjam bezskuteczna próba odzyskania zwierzchności nad Kambodżą (patrz SYJAMSKO-KAMBODŻAŃSKA WOJNA 1831-1834), którą wówczas władała królowa wprowadzona na tron przez Wietnam, sprawiła, że kraj ten jeszcze mocniej odczuł wietnamskie jarzmo. W 1841 ucisk Wietnamu wywołał powstanie, które objęło całą Kambodżę; powstańcy zabili wielu wietnamskich panów, a następnie zwrócili się do Syjamu o pomoc i poprosili kambodżańskiego księcia Ang Duonga przebywającego w Bangkoku na wygnaniu, by wrócił i został królem. Król Syjamu Rama III (zm. 1851) wysłał wojsko, które osadziło na kambodżańskim tronie Ang Duonga (1841). Wietnam, mający w Kambodży ponad 50 garnizonów, prowadził na wsiach zaciekłą, czteroletnią walkę przeciw powstańcom oraz przeciw wojskom syjamskim; na ogół ponosił porażki, ale nie chciał wycofać się z Kambodży. Wreszcie w 1845 obie strony przystały na kompromis; zgodnie z porozumieniem Kambodża znalazła się pod wspólnym nadzorem Syjamu i Wietnamu, ale Syjam miał mocniejszą pozycję. W 1848 Ang Duong został formalnie koronowany na króla Kambodży. SYNAJSKA WOJNA. Patrz ARABSKO-IZRAELSKA WOJNA 1956. SYRII WOJNA Z PARTIĄ 130-127 p.n.e.

Antioch VII Euergetes (lub inaczej Sidetes

[158P-129]) ruszył z wojskami syryjskimi na Partię, odzyskał utracone wcześniej obszary w Babilonii i prawdopodobnie zmusił króla Partii Fraatesa (zm. 128) do uwolnienia brata Antiocha, Demetriusza II Nikatora, trzymanego od 10 lat w niewoli. W czasie dalszego marszu na Medię, Antioch poległ w bitwie stoczonej z wojskami Fraatesa pod Ekbataną (Hamadan w Iranie), stolicą Medii. Sprzymierzeńcy Antiocha, Sakowie, najechali potem Partię, by pomóc wojskom Syrii. Najazd zmusił Fraatesa do przerzucenia wojsk przeciw Sakom, został jednak pobity i poniósł śmierć. Mimo to Syryjczycy nie zdołali odzyskać tych ziem, którymi kiedyś władali Seleucydzi. SYRII WOJNA Z PARTIĄ 141-139 p.n.e.

Król Partii Mitrydates I (wzmian. 171-138), zwany również Arsakesem VI, zdobył Medię i Babilonię. Miasta greckie tych obszarów, błagały króla Syrii Demetriusza II Nikatora (zm. ok. 125), aby je wyzwolił. W 141 wahający się Demetriusz zgodził się rozpocząć wojnę z Partią. W pierwszych starciach odnosił zwycięstwa, ale w 139 jego wojska zostały zwyciężone, a on sam dostał się do niewoli, w której pozostawał przez 10 lat, pozwolono mu jednak utrzymywać królewski dwór. W tym czasie tron w Syrii objął Antioch VII Euergetes (lub inaczej Sidetes [158?-129]), brat Demetriusza. SYRII WOJNA Z PERGAMONEM 224-221

p.n.e. Pergamon (Bergama) było jednym z miast greckich w północnej Azji Mniejszej, które założył macedoński zdobywca Aleksander Wielki (356-323). Około 238 król Pergamonu Attalos I Soter (269-197) odniósł wielkie zwycięstwo nad Galatami, mieszkańcami środkowej części Azji Mniejszej. Zwycięstwo zachęciło go do próby dalszego powiększenia swego terytorium. W latach 230-228 zdobył część terytoriów należących do Antiocha Hieraksa Seleucydy. W 223 nowym królem Syrii z dynastii Seleucydów został młody Antioch III Wielki (242-187). Wyruszył on do Medii, by tłumić

485

bunt. Kuzyn Antiocha, Achajos (zm. 214), w 223 podjął walkę z Pergamonem i do 221 odzyskał tereny zdobyte przez Attalosa. SYRYJSKO-EGIPSKA WOJNA PIERWSZA 274-271 p.n.e. (wojna seleucydów). Po śmierci Aleksandra Wielkiego (356-323 p.n.e.) macedońscy wodzowie podzielili jego olbrzymie imperium i sami, później ich następcy, rozpoczęli stuletnią, nieustającą walkę o panowanie w Azji Mniejszej (patrz DIADOCHÓW WOJNY 323-281 p.n.e.). Seleucydzi panowali w Syrii, a w Egipcie dynastia Ptolomeuszy. W 274 Syryjczycy pod wodzą króla Antiocha I Sotera (324-261) najechali Palestynę (część obecnego Izraela, Jordanii i Egiptu), do której pretensje rościł Ptolomeusz II Filadelfos (309-246). Początkowo Antioch odnosił na lądzie sukcesy, ale po trzech latach wojny na Morzu Śródziemnym panowały egipskie okręty wojenne. Druga wojna syryjsko-egipska 260-255 p.n.e. Władca Egiptu Ptolomeusz II zdobył część posiadłości seleudzkich w Azji Mniejszej. Wojska Seleucydy Antiocmian II Theos (286-247) odzyskały miasta położone na wschodnim wybrzeżu Morza Śródziemnego, utracone przez jego ojca, Antiocha I. W końcu król zgodził się na pokój; zgodnie z warunkami pokoju oddalił żonę, Laodykę (wzmian. III w.), i poślubił córkę Ptolomeusza II, Berenikę (zm. 246). Małżeństwo nie było udane i po kilku latach Antioch opuścił drugą żonę oraz małego synka i wrócił do Laodyki. Ta go prawdopodobnie otruła, ogłosiła królem swego syna, Seleukosa II (zm. 226). Brat Bereniki, król Ptolomeusz III Euergetes (282P-221), rozpoczął działania wojenne, aby bronić interesów Bereniki i jej syna. Trzecia wojna syryjsko-egipska 246-241 p.n.e. (laodycejska wojna lub wojna Bereniki). Wojska lądowe Ptolomeusza III najechały syryjskie terytorium Seleucydów i ruszyły na Babilon, natomiast egipska flota odzyskała porty utracone w poprzedniej wojnie. Ptolomeusz opanował dużą część Azji Mniejszej i Syrii, a także niektóre porty egejskie; w tym okresie

egipskie imperium Ptolomeuszy osiągnęło szczyt swej potęgi. Jednak zaburzenia w Egipcie zmusiły Ptolomeusza do powrotu do kraju. Tymczasem Laodyka zamordowała Berenikę i jej syna. Seleukos II zdołał odzyskać część zdobyczy egipskich. W 223 na tron syryjski wstąpił Antioch III Wielki (242-287) i przystąpił do odbudowy imperium Seleucydów. Czwarta wojna syryjsko-egipska 219-217 p.n.e. Syryjskie wojska pod wodzą Antiocha III odzyskały południową Syrię. Najechały Palestynę i dotarły prawie do Morza Czerwonego. Król Ptolomeusz IV Filopator (244?-203) zebrał armię, by przeciwstawić się grożącemu niebezpieczeństwu. W 217 przeciwnicy spotkali się pod Rafią (Rafa); zwyciężyli Egipcjanie, którzy wkrótce odzyskali Palestynę i część Syrii. Piąta wojna syryjsko-egipska 202-198 p.n.e. Antioch III ponownie spróbował przejąć Palestynę, tym razem z powodzeniem; Egipcjanie zostali całkowicie rozbici w bitwie pod Panium (198). Palestyna i inne posiadłości Ptolomeuszy w Syrii i południowo-wschodniej części Azji Mniejszej, z wyjątkiem Cypru, przeszły pod panowanie Seleucydów. Dla zagwarantowania porozumienia pokojowego Antioch oddał rękę córki, Kleopatry I (wzmian 193-176), królowi Ptolomeuszowi V Epifanesowi (210P-181). Patrz także DAMASZKU WOJNA 280-279 p.n.e.; MACEDOŃSKIE WOJNY; SELEUCYDÓW WOJNA z EGIPTEM 109-168 p.n.e.

SYRYJSKO-RZYMSKA WOJNA 192-189 p.n.e. Po klęsce Macedonii pod Kynoskefalaj w 197 (patrz MACEDOŃSKA WOJNA DRUGA 200-190 p.n.e.) Związek Etolski (środkowa Grecja) chciał uzyskać dominującą pozycję w Grecji, którą poprzednio zajmowała Macedonia. W 192 Etolczycy zaatakowali sprzymierzeńców Rzymu w Grecji i poprosili króla Syrii Antiocha III Wielkiego (242-187) o pomoc. Antioch zgodził się chętnie i przeprawił przez Morze Egejskie około 10 tysięcy żołnierzy. Rzymianie zwyciężyli armię syryjską pod Termopilami (191), zmusili króla do odwrotu do Azji.

486

Zwyciężeni Etołowie zostali zmuszeni do zawarcia pokoju, na jego podstawie stali się państwem podległym Rzymowi. Połączone siły morskie Rzymian, Rodosu i Pergamonu (Bergama) odniosły dwukrotnie zwycięstwo nad flotą Antiocha. Rzymianie pod nominalnym dowództwem Lucjusza Korneliusza Scypiona (wzmian. II w.), a rzeczywistym jego brata Publiusza Korneliusza Scypiona Afrykańskiego (237-183) najechali Azję Mniejszą. Armie przeciwników w grudniu 190 stoczyły bitwę pod Magnezją w pobliżu Smyrny. Ciężka jazda prawego skrzydła pod dowództwem Antiocha III rozbiła lekkozbrojnych i legiony lewego skrzydła rzymskiego, jednakże zapędziła się zbyt daleko w pościgu. Tymczasem prawe skrzydło Rzymian (kawaleria i lekko zbrojni) rozbiło lewe skrzydło syryjskie o takimże składzie, po czym uderzyło z boku na falangę, atakowaną od czoła przez legiony, i rozbiło ją. Była to katastrofalna klęska Syrii, która straciła część terytoriów, oddała okręty wojenne (z wyjątkiem dziesięciu) oraz słonie bojowe i musiała zapłacić ogromną kontrybucję. SZAHDŹAHANA BUNT 1622-1626. W 1622 szach Persji Abbas I Wielki (1557-1628?) podjął powtórną i udaną tym razem próbę odebrania Mogołom Kandaharu (pierwsza próba w 1605 nie powiodła się). Cesarz mogolski Dżahangir rozkazał synowi, księciu Churramowi (1569-1627), znanemu jako Szahdźahan, by poprowadził armię z Dekanu do Afganistanu i podjął walkę z Abbasem (patrz MOGOŁÓW WOJNA z PERSJĄ 1622-1623). Wiedząc, że cesarzowa Nur Dżahan (zm. 1645) intryguje przeciw niemu (patrz SZAHDŹAHANA PODBOJE 1613-1621) i chcąc być blisko Delhi, ośrodka władzy, w którym mógłby opanować tron w razie śmierci chorego ojca, Churram nie podjął działań. Wysłał pismo, w którym wyjaśnił, że należy przeczekać porę deszczową. Nur Dżahan potraktowała to jako początek buntu, przekonała o tym cesarza i przyczyniła się do tego, że Churram został potępiony przez

ojca. W 1623 Churram wprawdzie wyruszył, ale w kierunku Agry, a nie Kandaharu. Jego wojska bezskutecznie usiłowały zdobyć dawną siedzibę dworu, miasto Fatehpur Sikri i wycofały się do Dekanu. Wojska cesarskie pod wodzą Mahabata-chana (zm. 1634), który sam zbuntował się przeciw cesarzowej w 1627, udały się w pościg za Churramem, wyparły go do Bengalu, a potem przyszły za nim z powrotem do Dekanu. Churram zyskał wprawdzie kilku stronników, ale nie terytoria. Wyczerpany i pokonany w latach 1625-1626, poddał się całkowicie żądaniom ojca, zyskał przebaczenie i stanowisko zarządcy Balaghatu w Dekanie. Patrz także MAHABATA-CHANA BUNT 1026-1627. SZAHDŹAHANA

PODBOJE

1613-1621.

Przez wiele lat głównym wodzem cesarza Indii z dynastii Mogołów, Dżahangira (1569-1627) był jego syn, książę Churram (1592-1666), który później obwołał się cesarzem Szahdźahanem. Od wstąpienia na tron w 1605 Dżahangir nie brał osobiście udziału w wojnach; lubił przyjemne i próżniacze życie, stopniowo coraz bardziej oddawał się dwóm rujnującym nałogom - piciu alkoholu i zażywaniu opium, pozostawał także pod silnym wpływem perskiej żony, Nur Dżahan (zm. 1645), i jej rodziny, która w tym czasie sprawowała rzeczywistą władzę w cesarstwie. Za panowania Dżahangira do 1612 terytorium kraju nie powiększyło się, natomiast Churram poszerzył zasięg wpływów imperium. W 1613 podjął wyprawę na Mewar, którego nawet Akbar (1542-1605) nie zdołał podbić (patrz MOGOŁÓW PODBÓJ RADŻASTANU 1561-1595). Dzięki silnej armii i wybitnej osobowości doprowadził do porozumienia, zgodnie z którym rana (książę hinduski) Mewaru płacił daninę imperium Mogołów, utrzymywał z nimi przyjazne stosunki i zamiast oddać ziemie, oddał syna na dwór cesarski. Armia mogolska zwyciężyła w 1620 sąsiadującą z Mewarem Kangrę, która zgodziła się płacić daninę. W latach 1616-1617 Churram prowadził wojnę w Ahamadnagarze (Dekan), w 1616 zdobył

487

miasta Ahmadnagar i Balaghat, ale w Ahmadnagarze nadal działała w partyzantka. W 1616 ojciec Churramowi nadał tytuł Szahdźachana. Po 1617 Nur Dżahan zaczęła występować przeciw księciu Churramowi, ponieważ zdała sobie sprawę, że jego potęga i osobowość nie pozwolą na kierowanie nim po wstąpieniu na tron. Zaczęła faworyzować zięcia i wywierała tak wielki wpływ na Dżahangira, że Churram - by te wpływy ograniczyć - wszczął bunt przeciw ojcu (patrz SZAHDŹAHANA BUNT 1622-1626). Patrz

także MOGOŁÓW WOJNA DOMOWA IĆOT . „SZALONA WOJNA" 1488-1491 („guerre folie")- Oponenci popierający roszczenia Ludwika (1462-1515), księcia Orleanu do regencji w okresie małoletności króla Francji Karola VIII (1470-1498) (należał do nich również Franciszek II, książę Bretanii) zostali zwyciężeni przez wojska siostry króla, Anny (1460-1522), w bitwie pod Saint-Aubin-du-Cormier w 1488. Jednym z warunków traktatu z Sable było wycofanie obcych wojsk z Bretanii, ponadto ustalono, że Anna Bretońska, następczyni Franciszka, nie może wyjść za mąż bez zgody króla Francji. Po śmierci ojca Anna Bretońska poślubiła per procura arcyksięcia austriackiego Maksymiliana (1459-1519). Karol zagrożony okrążeniem kraju przez Austrię, prosił Annę, by wyrzekła się małżeństwa z Maksymilianem i została jego żoną. Ta propozycja stała się przyczyną sporu z królem Aragonii Ferdynandem II (1452-1516) i królem Henrykiem VII (1457-1509), którzy udzielili poparcia Maksymilianowi. Po demonstracji sił królewskich pod Rennes (Francja) w traktacie z Laval Anna zgodziła się poślubić Karola w zamian za potwierdzenie autonomii Bretanii. „SZALONEGO MUŁŁY" ŚWIĘTE WOJNY 1899-1920. Muhammad ibn Abd Alłah Hasan (1864-1920), przywódca wojowniczego muzułmańskiego bractwa sufickiego, zwanego Salihija, zaciekle przeciwstawiał się obcym „niewiernym chrześcijańskim"

kolonizatorom uważając, że ich wpływy naruszą czystość islamu w Somalii. Z tego powodu ogłosił dżihad (świętą wojnę), której celem było usunięcie Brytyjczyków i innych obcych z Somalii. W latach 1900-1904 jego stronnicy, muzułmańscy derwisze, czterokrotnie pokonali połączone wojska brytyjskie, włoskie i etiopskie. W 1905 zgodził się osiąść ze swymi zwolennikami w Somalii Włoskiej, gdzie założył państwo teokratyczne. W 1908 ponownie rozpoczął dżihad. Obdarzony przez Brytyjczyków przydomkiem „szalony mułła" miał około 10 tysięcy stronników, którzy terroryzowali cały obszar i zabili prawie jedną trzecią męskiej ludności. Mimo że Brytyjczycy zostawili mu władzę w głębi kraju (1910), Hasan zaatakował nadbrzeżną Somalię. W 1913 siły Salihija unicestwiły kierowaną przez Brytyjczyków Somali Camel Constabulary (policja na wielbłądach) w Duł Madoba. W czasie ŚWIATOWEJ WOJNY I z turecką i niemiecką pomocą nękał Brytyjczyków, dokonując napadów z twierdzy w Taleh. W 1920 po zbombardowaniu Taleh „szalony mułła" uciekł do Etiopii, gdzie zmarł. Salihija przestała istnieć, ale w niektórych regionach Somalii „szalonego mułłę" nadal uważa się za bohatera wojen o wyzwolenie narodowe. SZEŚCIODNIOWA WOJNA 1967. Prezydent Egiptu Gamal Abdel Nasser (1918-1970) zażądał w maju 1967 wycofania z Egiptu wojsk Organizacji Narodów Zjednoczonych. Wkrótce po spełnieniu tego żądania zarządził blokadę statków w cieśninie Tiran, zamykając w ten sposób izraelski port Ejlat nad zatoką Akaba. W tym czasie Syria, Egipt i Izrael zmobilizowały armie i rozlokowały je wzdłuż swoich granic, gdyż od końca ARABSKO-IZRAELSKIEJ WOJNY 1956 dochodziło na tych terenach do częstych ataków partyzanckich. 5 czerwca 1967 izraelskie samoloty niespodziewanie zbombardowały 24 lotniska arabskie, niszcząc na ziemi przeszło 400 samolotów egipskich, syryjskich i jordańskich. Wojska izraelskie najechały półwysep Synaj, Jerozolimę-Stare

488

Miasto, zachodni brzeg Jordanu, strefę Gazy i wzgórza Golan. Wojna zakończyła się 10 czerwca 1967 rozejmem wynegocjowanym pod patronatem ONZ. Izrael zatrzymał zajęte terytoria. Patrz także ARABSKO-IZRAELSKA WOJNA 1973.

SZKOCKA WOJNA 1295-1296. Następcą króla Szkocji Aleksandra III (zm. 1286) została jego wnuczka Małgorzata, księżniczka norweska, która miała poślubić syna króla Anglii Henryka III. Małgorzata zmarła w 1290 w czasie podróży z Norwegii, a po jej śmierci o tron Szkocji rywalizowali Robert Bruce (1274-1329) i Jan Balliol (1249-1315). W 1291 poproszony o rozjemstwo król Anglii Edward I (1239-1307) opowiedział się za Balliolem, którego koronowano w 1292 i uznał się za lennika Edwarda. Edward wysunął żądania mocno ograniczające suwerenność Szkocji. Balliol odwołał swój hołd w 1295, wywołując tym samym bunt. W 1295 Szkocja podpisała przymierze z Francją, zebrała wojska i przygotowywała wyprawę na północną część Anglii w 1296. Edward uprzedził ją; przyjął hołd wasalny od wielu Szkotów, również od Roberta Bruce'a, jego wojska spustoszyły Berwick, zwyciężyły i uwięziły Balliola, zdobyły Edynburg, Stirling, Perth, Elgin i inne zamki. Po przyjęciu hołdu wasalnego od Szkotów Edward zabrał poświęcony kamień ze Scone i opuścił Szkocję, pozostawiając ją bez króla, wcieloną do Anglii jako „bezpańskie lenno", pod nadzorem trzech komisarzy i wielu garnizonów. Patrz także BANNOCKBURN, BITWA POD BANNOCKBURN 1313-1314J BRUCE'A POWSTANIE 13061314; SZKOCKA WOJNA 1314-1328; WALLACE'A BUNT 1297-1305.

SZKOCKA WOJNA 1314-1328. W 1314 szkockie wojska pod wodzą Roberta Bruce'a (1274-1329) dokonywały częstych najazdów na Anglię (patrz BANNOCKBURN, BITWA POD BANNOCKBURN 1313-1314). W latach 1315-1318, w czasie walk Roberta w Irlandii (patrz SZKOCKA WYPRAWA DO IRLANDII

1315-1318), Anglia była narażona na najazdy Szkotów pod dowództwem Jamesa „Czarnego" Douglasa (1286P-1330). W 1318 Anglicy utracili twierdzę w Berwick, a w 1319 Robert wysłał wojska pod komendą Douglasa do Yorkshire, gdzie pod Myton tak wielu mnichów brało udział w potyczce, że Szkoci mówili o zwycięstwie nad „kapitułą Myton". Do 1322 Robert unikał większych bitew z Anglikami, później, w czasie wyprawy króla Edwarda II (1284-1327) na Szkocję, wojska Roberta stoczyły z Anglikami bitwę pod Byland, osiągnęły zwycięstwo zaskakując przeciwnika atakiem o świcie. Edward uciekł z pola bitwy i wycofał się do Yorkshire. Mimo zawarcia rozejmu w 1323 aż do 1328 trwały napady na przygraniczne obszary. Zawarty w 1328 układ pokojowy z Northampton stanowił oficjalne uznanie niepodległości Szkocji. Patrz także BRUCE'A POWSTANIE 1300-1314; SZKOCKA WOJNA 1295-1296; WALLACE'A BUNT 1297-1305. SZKOCKA WYPRAWA DO IRLANDII 1315-1318. Domnal O'Neill, król Tyrone, wezwał Szkotów na pomoc przeciw Anglikom, przekazując swe prawa do tronu Edwardowi Bruce (zm. 1318), bratu i następcy króla Szkocji Roberta (1274-1329), który w 1315 wylądował w Irlandii, na czele 6000 wojska. Uzyskawszy poparcie irlandzkich mieszkańców Connaught i zachodniego Meath, Edward został w 1316 koronowany na króla. Siły jego rosły nadal, gdyż poparcia udzieliło mu wielu Irlandczyków angielskiego pochodzenia. W 1317 wraz z królem Szkocji Robertem podjęli wyprawę na południe Irlandii, docierając aż do Limerick, utracili jednak poparcie części mieszkańców, ponieważ wyrządzili im ogromne szkody. Szkoci nie założyli żadnych umocnionych punktów oparcia i zostali wyparci do Ulsteru przez wojska angielsko-irlandzkie pod wodzą angielskiego wicekróla Rogera de Mortimera (1287P-1330), który przybył z Anglii z silną armią. Robert wrócił do Szkocji. Król Edward wyruszył w 1318 z Ulsteru naprzeciw armii Mortimera, ale poniósł

489

klęskę poległ w bitwie pod Faughard w pobliżu Dundalk. Patrz także SZKOCKA WOJNA 1314-1328.

SZKOCKIE POWSTANIE PRZECIW MARII DE GUISE 1559-1560. Wdowa po królu Jakubie V (1512-1542) katoliczka Maria de Guise (1515-1560), regentka Szkocji, występowała przeciw szerzącemu się w Szkocji protestantyzmowi. Wielcy panowie sporządzili „First Covenant" (Pierwsza ugoda), projekt utworzenia protestanckiego kościoła narodowego, lecz ani duchowieństwo, ani parlament nie zaakceptowali go. W 1559 natchniony John Knox (1505-1572) wygłaszał tak porywające kazania, że pod ich wpływem tłum atakował i plądrował kościoły. Maria poprosiła Francję o pomoc. Wojska francuskie przybyły do Szkocji, odniosły zwycięstwo nad armią protestancką. Jednakże protestanci zyskali wsparcie królowej Elżbiety I (1533-1603); króowa wysłała flotę i wojsko angielskie, które przez sześć miesięcy oblegało francuskie siły pod Leith. Po śmierci Marii w 1560 opór katolików zmalał. W 1560 na mocy traktatu z Edynburga wszystkie wojska obce wycofały się ze Szkocji, a w kraju religią panującą został protestancki Kościół szkocki z Knoxem na czele. SZKOCKIE POWSTANIE PRZECIW MARII, KRÓLOWEJ SZKOTÓW 1567-1568. Tajemnicze morderstwo lorda Henryka Darnleya (1542-1567), męża Marii, królowej Szkotów (1542-1587), którą posądzano o owe zabójstwo, spowodowało oburzenie protestantów, i kosztowało Marię utratę korony. Jej niespodziewane, zawarte zaledwie w trzy miesiące później, małżeństwo z Jamesem Hepburnem (1536?-! 678), czwartym hrabią Bothwell, pogłębiło niechęć do królowej. Lordowie protestanccy pod wodzą hrabiego Jamesa Moraya, nieślubnego brata Marii, wierząc, że to Bothwell był mordercą Darnleya, zebrali wojska, które miały rzekomo uratować królową przed Bothwellem. 15 czerwca 1567 wojska Bothwella i Moraya

stanęły do bitwy pod Carberry Hill, ale żołnierze Bothwella uciekli; Maria została wzięta do niewoli, a Bothwell zbiegł do Skandynawii. Maria zrzekła się korony na rzecz małoletniego syna, Jakuba VI (1566-1625). Wkrótce zbiegła z więzienia w Lochleven i zebrała 6-tysięczne wojsko, została jednak zwyciężona przez Moraya pod Langside w 1568. Natychmiast uciekła do Anglii; uwięziona przez królową Elżbietę I (1533-1603) spędziła w więzieniu resztę życia, została stracona. SZKOCKO-ANGIELSKIE WOJNY. Patrz AŃ GIELSKO-SZKOCKIE WOJNY. SZLEZWIKU-HOLSZTYNU WOJNA.

Patrz

DUŃSKO-PRUSKA WOJNA 1864. SZMALKADZKA

WOJNA

1546-1547.

W 1531 dziewięć państw niemieckich zawiązało związek szmalkadzki, sojusz dla obrony protestantów w Niemczech. Uczestnicy mieli nadzieję, że powstrzymają wrogie posunięcia katolickiego cesarza Świętego Cesarstwa Rzymskiego Karola V (1500-1558). W 1544, obawiając się, że związek może zawrzeć sojusz z jego wrogiem, królem Francji Franciszkiem I (1494-1547), Karol uznał związek. Później (1546) postanowił go zniszczyć i w Ratyzbonie wypowiedział mu wojnę. Uczynił to w sytuacji, gdy wszystkie jego liczne wojska znajdowały się daleko i armia związku mogłaby uzyskać przewagę, ale związek niepotrzebnie zwlekał. Karol zebrawszy większe siły, wyparł wojska związku z południowych Niemiec. Kilku członków związku przeszło na stronę cesarza. Armia Karola dowodzona przez Ferdynanda Toleda, księcia Albę (1503-1582), rozbiła saską armię związku pod Miihlbergiem nad Łabą 24 kwietnia 1547 i wzięła do niewoli jej dowódcę Jana Fryderyka (1503-1554), elektora saskiego. Przywódca związku, landgraf heski Filip (1504-1567), również został wzięty do niewoli pod MiihIbergiem. Obaj, Jan Fryderyk i Filip, pokazali się na sejmie w Augsburgu, który

490

usiłował rozwiązać (1548) problem różnic religijnych w Świętym Cesarstwie Rzymskim. Patrz także HABSBURGÓW i WALEZJUSZY WOJNA 1547-1559; WŁOSKIE WOJNY MIĘDZY KAROLEM v A FRANCISZKIEM I. SZTANDAR, BITWA POD SZTANDAREM 1138. Poprzez małżeństwo król Szkocji Dawid I (1084-1153) został hrabią Huntingdon, uzyskując tym samym angielskie tereny w Nortumbrii i Durham. Pragnął przyłączyć je do Szkocji, nie podjął jednak wcześniej żadnych starań, aż do czasu, gdy zaproponowano mu Huntingdon, Nortumbrię oraz Cumberland w zamian za poparcie Matyldy (1102-1167) w walce z królem Stefanem (1086?-! 154) o tron angielski (patrz ANGIELSKA WOJNA DYNASTYCZNA 1138-1154). W kwietniu 1138 Dawid wyprawił się do północnej Anglii i stoczył bitwę pod Northallerton z armią angielskich baronów otaczających umieszczony na wozie sztandar (stąd nazwa bitwy). Na sztandarze widniały wizerunki trzech świętych z Yorkshire i święta hostia. Po otrzymaniu błogosławieństwa arcybiskupa Yorku Anglicy zaatakowali i pobili Szkotów, którzy uciekli, gdy rozeszła się nieprawdziwa pogłoska o śmierci Dawida. Stefan zgodził się jednak, by na czas jego panowania uzyskane przez Dawida terytoria angielskie wraz z Nortumbrią nadaną jego synowi pozostały w jego ręku. SZTOKHOLMSKA MASAKRA. Patrz KALMAR

SKA WOJNA DOMOWA 1520-1523.

SZWAJCARSKA WOJNA DOMOWA 143«-1450. Patrz STARA WOJNA ZURYSKA 1436-1450.

SZWAJCARSKA WOJNA O NIEPODLEGŁOŚĆ. Patrz AUSTRIACKO-SZWAJCARSKA WOJNA 1385-1388.

SZWAJCARSKA WOJNA Z SABAUDIĄ 1403-1416. W 1403 dwa kantony szwajcarskie, Uri i Unterwalden, chcąc poszerzyć swe tereny na południu, zajęły dolinę górnego

biegu rzeki Ticino, nad granicą szwajcarsko-włoską. W 1410 oba kantony zwróciły się o pomoc do innych kantonów należących do Związku Szwajcarskiego i zajęły jeszcze dolinę Val d'Ossola na południe od przełęczy Simplon. W 1414 Szwajcaria straciła tę dolinę na korzyść Sabaudii, zdołała ją jednak odzyskać w końcu 1416. W tym momencie większość przełęczy alpejskich prowadzących do Włoch północnych znalazła się pod kontrolą Szwajcarii. SZWAJCARSKIE POWSTANIE 1798. Szwajcarski region Vaud podniósł bunt przeciw znienawidzonej władzy z Berna. Na czele buntu stanął Frederic Cesar de La Harpe. Pod wpływem sugestii Napoleona Bonaparte (1769-1821) wojska rewolucyjnej Francji pod pozorem pomocy dla Vaud najechały Szwajcarię; region Vaud został przekształcony w „republikę lemańską" (styczeń 1798), która wkrótce stała się kantonem lemańskim, a po 1803 kantonem Vaud. W ciągu kilku miesięcy Francja opanowała całą Szwajcarię i przemianowała ją na Republikę Helwecką. Berno wypowiedziało Francji wojnę; 5 marca 1798 dwa oddziały wojsk berneńskich stoczyły dwie bitwy - jedną wygraną, a drugą przegraną, po czym Berno poddało się. Większość pozostałych kantonów szwajcarskich stawiło opór wojskom francuskim i w maju 1798 osiągnęło zwycięstwa pod Rothenturm, Morgarten oraz nad jeziorem Zug. Później, w odpowiedzi na wezwanie Francji do zawarcia pokoju, większość Szwajcarów złożyła broń i podporządkowała się konstytucji napisanej przez Francuzów z myślą o francuskich interesach. Kanton Unterwalden prowadził walkę nadal, ale w czerwcu tegoż roku uległ przeważającym siłom francuskim. Miesiąc później pokój zawarty na warunkach podyktowanych przez Francję zniósł Związek Szwajcarski (do 1815); Szwajcarzy zobowiązani zostali do udzielenia pomocy Francji w NAPOLEOŃSKICH WOJNACH i do zgody na francuską okupację ich terytorium. Oparła się jedynie połowa kantonu Nidwal-

491

den, ale i ona poddała się po masakrze 1000 mężczyzn, 102 kobiet i 25 dzieci w Stanz, we wrześniu 1798. Patrz także WOJNY REWOLUCYJNEJ FRANCJI 1792-1802. SZWAJCARSKO-AUSTRIACKIE WOJNY. Patrz AUSTRIACKO-SZWAJCARSKIE WOJNY. SZWAJCARSKO-BURGUNDZKIE WOJNY. Patrz BURGUNDZKO-SZWAJCARSKIE WOJNY.

SZWAJCARSKO-HABSBURSKIE WOJNY.

Patrz AUSTRIACKO-SZWAJCARSKIE WOJNY. SZWAJCARSKO-MEDIOLAŃSKA WOJNA 1478.

Wraz ze wzrostem liczby najemnych żołnierzy i kupców przekraczających Przełęcz Świętego Gotarda na granicy włosko-szwajcarskiej, koniecznością stało się wyraźne określenie niedokładnie dotychczas ustalonej granicy. Val Levantina odrzuciła w 1475 zwierzchność Mediolanu, a jej wojska wspierane przez piechotę szwajcarską bez powodzenia oblegały pobliskie miasto Bellinzona na granicy szwajcarsko-włoskie j, niedaleko Przełęczy Świętego Gotarda. Później, 28 grudnia 1478, zdyscyplinowana piechota szwajcarska w bitwie pod Giornico odniosła zwycięstwo nad przeważającymi siłami mediolańskimi. Mimo że większość kantonów szwajcarskich odmówiła dalszej pomocy wojskowej w walkach z Mediolanem, kanton Uri zdobył Bellizonę w 1500. SZWAJCARSKO-SZWABSKA WOJNA. Patrz AUSTRIACKO-SZWAJCARSKA WOJNA 1499.

SZWEDZKA WOJNA 1630-1635. Po duńskim okresie (patrz DUŃSKA WOJNA 1625-1629) TRZYDZIESTOLETNIEJ WOJNY, w czasie największych sukcesów Świętego Cesarstwa Rzymskiego, król Szwecji Gustaw II Adolf (1594-1632), z wyznania luteranin, obawiając się mocnego usadowienia się cesarza na południowy m brzegu Bałtyku i wmieszania się w sprawy bałtyckie, być może sam dążąc do opanowania tych pobrzeży bałtyckich, nie chcąc dopuścić do

wygaśnięcia protestantyzmu, w Niemczech w czerwcu 1630 wylądował na czele dobrze wyszkolonych wojsk szwedzkich na Pomorzu Zachodnim i zmusił jego księcia do zawarcia z nim przymierza. Z królem Szwecji zawarły sojusze Hesja i wolne cesarskie miasto luterańskie Magdeburg. Cesarz Ferdynand II (1578-1637), mając nadzieję na osiągnięcie jedności Niemiec, zdymisjonował naczelnego wodza wojsk cesarskich, księcia Albrechta von Wallensteina (1583-1634), chcąc tą decyzją udobruchać potężnych książąt niemieckich, którzy nienawidzili Albrechta; jego miejsce zajął Jan, książę Tilly (1559-1632). Wojska cesarskie obiegły Magdeburg (1630-1631), zdobyły miasto, splądrowały i zrujnowały je. Idąc za przykładem innych niemieckich książąt protestanckich, elektorzy Saksonii i Brandenburgii niezwłocznie zawarli sojusz z królem Gustawem, który na podstawie traktatu w Baerwalde (styczeń 1631) uzyskał pomoc finansową Francji. 17 września 1631 szwedzko-saskie wojska zwyciężyły armię Tilly'ego w bitwie pod Breitenfeldem, w pobliżu Lipska, a następnie ruszyły w kierunku południowo-zachodnich Niemiec i zajęły ich część, Sasi zajęli część Czech. Maszerując na południe armia Gustawa pobiła siły Tilly'ego w bitwie nad rzeką Lech (15-16 kwietnia 1632), w której sam książę został śmiertelnie ranny. Augsburg, Monachium i południowa Bawaria wpadły w ręce Gustawa. Cesarz ponownie oddał dowództwo naczelne Wallensteinowi, który zorganizował armię. Wyparł on Sasów z Czech. W lipcu Wallenstein przybył pod Norymbergę, gdzie w obozie warownym stacjonował Gustaw. Wódz cesarski stanął w pobliżu, w ufortyfikowanym obozie, i odcinał Szwedom dowóz żywności. Ataki Gustawa 24 sierpnia na jego obóz zostały odparte. Szwedzi wyruszyli na Bawarię, ale najazd Wallensteina na Saksonię zmusił Gustawa do pośpieszenia na pomoc sprzymierzeńcowi. Pod Liitzen armia cesarska dowodzona przez Wallensteina doznała porażki, a Gustaw zginął na polu bitwy. Ferdynand uznał

492

jednak, że rosnące ambicje Wallensteina, z którym nawiązywali kontakty emigranci czescy, są dla niego niebezpieczne; w 1634 Wallenstein zginął zamordowany. Po przegraniu bitwy pod Nordlingen w 1634, Szwedzi wycofali się z południowych Niemiec, a gdy Ferdynand zgodził się uchylić antyprotestancki edykt restytucyjny, Saksonia i Brandenburgia zawarły pokój z cesarzem. Szwedzi, wyczerpani wojną, zwrócili się do Francji o pomoc (patrz FRANCUSKA WOJNA

potem zakończył długotrwałą wojnę DUŃSKO-SZWEDZKA 1563-1570. SZWEDZKA WOJNA Z LUBEKĄ. Patrz LUBEKI WOJNA 1531-1536. SZWEDZKO-DUŃSKIE WOJNY. Patrz DuŃ SKO-SZWEDZKIE WOJNY.

SZWEDZKO-ROSYJSKIE WOJNY. Patrz Ro SYJSKO-SZWEDZKIE WOJNY.

1635-1648).

SZWEDZKA WOJNA DOMOWA 1520-1523. Patrz KALMARSKA WOJNA DOMOWA 1520-1523. SZWEDZKA WOJNA DOMOWA 1562-1568.

W 1560 tron szwedzki objął Eryk XIV (1533-1577) podejrzewał on, że jego przyrodni brat Jan (1537-1592), książę Finlandii, zamierza pozbawić go korony, że zawarł małżeństwo z siostrą polskiego króla Zygmunta Augusta (1520-1572), aby uzyskać pomoc Polski. Wojska Eryka zdobyły stolicę księcia, Abo (Turku w południowo-zachodniej Finlandii) i wzięły Jana do niewoli (1564). Uwięziono go pod zarzutem zdrady. Eryk, cierpiący okresami na zaburzenia umysłowe, wydał wówczas rozkaz wymordowania członków świetnego rodu Sture (magnaci szwedzcy) za zmowę z Janem. Uwolniony w 1567 po zrzeczeniu się swego księstwa, Jan podburzył szlachtę do buntu; początkiem wojny domowej było zdobycie sztokholmskiej twierdzy w czasie uroczystości weselnych Eryka w 1568. Wojska Jana obiegły i zdobyły Sztokholm, Eryka nakłoniono do zrzeczenia się korony na rzecz Jana w zamian za zapewnienie mu osobistego bezpieczeństwa (Eryk przebywał w więzieniu od 1569, zmarł tam w 1577, prawdopodobnie został otruty). Jan został obwołany królem Szwecji Janem III i wkrótce

SZYITÓW POWSTANIE 814-819. Kalif z dynastii Abbasydów Allah al-Mamun (785-833) próbował położyć kres podziałowi świata islamskiego na szyitów (wierzących w boskie prawo czwartego kalifa Ali ibn Abi Taliba [600P-661] oraz jego następców) i sunnitów (wierzących w boskość trzech kalifów panujących przed Alim). Jego działanie przyczyniło się do wybuchu powstania ekstremistów szyickich, alidów, którzy zajęli święte miasta Mekkę i Medynę, zdobyli południową Mezopotamię i zagrażali muzułmańskiej stolicy, Bagdadowi. Wierny wódz Al-Mamuna, Harsam ibn A'jan poprowadził wojska kalifatu do zwycięstwa nad zbuntowanymi alidami; ich przywódca Abu'l-Saraja (zm. 818) trafił do niewoli i został ścięty. Chcąc uspokoić powstańców, Al-Mamun wyznaczył na swego następcę szyitę, Alego ar-Ridę (zm. 818). Rozgniewani tym sunnici z Bagdadu zdetronizowali Al-Mamuna i wybrali na kalifa jego stryja Ibrahima (779-839) z dynastii Abbasydów, spokrewnionego podobnie jak Al-Mamun z trzecim kalifem. Ar-Rida umarł otruty w tajemniczych okolicznościach, a Al-Mamun przebywający w Merwie, wrócił w sierpniu 819 do Bagdadu wraz z wieloma stronnikami i objął władzę w kalifacie zmuszając alidów do uległości. Patrz także MUZUŁMAŃSKA WOJNA DOMOWA 657-661.

493

ś ŚLĄSKA WOJNA PIERWSZA 1740-1742.

W 1740 król Prus i elektor brandenburski Fryderyk II Wielki (1712-1786) wysunął słabo uzasadnione roszczenia dynastyczne do Śląska, wówczas należącego do korony czeskiej. Roszczenia te odrzuciła Maria Teresa z Habsburgów (1717-1780), królowa Węgier i Czech. Fryderyk zaproponował Marii Teresie w zamian za Śląsk sojusz wojskowy i głos Brandenburgii za kandydaturą jej męża w wyborach na cesarza Świętego Cesarstwa Rzymskiego. Po odrzuceniu propozycji w 1740 Fryderyk poprowadził 40-tysięczną armię na Śląsk i mając dziesięciokrotną przewagę liczebną nad wojskami Marii Teresy w ciągu siedmiu tygodni opanował cały ten region. W odpowiedzi w 1741 Maria wysłała na Śląsk 20 tysięcy żołnierzy; doskonała piechota Fryderyka pobiła ich w bitwie pod Małujowicami (Mollwitz). Początkowo przeważająca liczebnie kawaleria austriacka rozbiła jazdę Fryderyka i zmusiła do ucieczki, ale piechota pruska odparła pięć szarż, co rozstrzygnęło bitwę; uważa się często, że bitwa ta otwiera ogólnoeuropejską wojnę o austriacką sukcesję. W 1742 Fryderyk wtargnął do Czech i zwyciężył w bitwie pod Chotusicami. Za pośrednictwem Anglii Austria zawarła z Prusami pokój we Wrocławiu (1742); Fryderyk zyskał prawie cały Śląsk. Druga wojna śląska 1744-1745. Obawiając się, że odnosząca właśnie sukcesy Austria upomni się o Śląsk, Fryderyk wtargnął w 1744 do Czech na czele 80-tysięcznej armii. Na początku września 1744 zdobył Pragę. W 1745 wygrał bitwę pod Dobromierzem (Hohenfriedberg 4 czerwca). Następnie wta-

rgnął do Czech, ale brak żywności zmusił go do odwrotu. 30 września pobił Austriaków pod Żatcem, a Sasów pod Hennersdorfem i Kesselsdorfem. Traktat w Dreźnie potwierdził zdobycze śląskie Fryderyka z pierwszej wojny śląskiej, ale rozpoczęta już AUSTRIACKA WOJNA SUKCESYJNA trwała nadal. Trzecia wojna śląska patrz SIEDMIOLETNIA WOJNA. ŚRUTOWA WOJNA 1838. Kierowana przez Thaddeusa Stevensa (1792-1868) i popierana przez część wigów, partia antymasońska próbowała nie dopuścić demokratów z Filadelfii do Kongresu Pensylwanii w Harrisburgu. Rozwścieczony tłum mieszkańców Filadelfii opanował Harrisburg i groził zastosowaniem przemocy. Gubernator Pensylwanii nie otrzymał pomocy wojsk federalnych, wobec czego wezwał milicję stanową i rozkazał nabić karabiny śrutem, by opanować zamieszki. Demokraci zostali wpuszczeni do Kongresu, ponownie zapanował porządek. ŚWIATOWA WOJNA l 1914-1918. Bezpośrednią przyczyną wybuchu wojny był zamach na następcę austro-węgierskiego tronu, księcia Ferdynanda, do jakiego doszło w Serbii. Jednak międzynarodowe napięcie i rywalizacja (patrz BAŁKAŃSKIE WOJNY) narastały już od wielu lat. 28 lipca 1914 monarchia austro-węgierska wypowiedziała Serbii wojnę. Rosja rozpoczęła mobilizację wojsk wzdłuż granicy niemieckiej, a Niemcy wypowiedziały wojnę Rosji i sprzymierzonej z nią Francji. Niemcy niezwłocznie przystąpiły do działań we Francji, zamierzając

494

podbić ją w ciągu kilku miesięcy, a potem skierować na Rosję swą potężną machinę wojenną. Armia niemiecka pogwałciła neutralność Luksemburga i Belgii, wkroczyła do obu krajów, aby następnie zaatakować Francję od północnego wschodu. W odpowiedzi na to do Francji przyłączyła się Wielka Brytania, by wspólnie wyprzeć najeźdźców. Państwa centralne - Austro-Węgry i Niemcy, do których dołączyło później imperium osmańskie (Turcja) i Bułgaria, stanęły przeciw państwom Ententy - Francji, Wielkiej Brytanii, Serbii, Rosji i Belgii, do których przyłączyły się później Włochy, Rumunia, Portugalia, Czarnogóra, Japonia, Australia, Stany Zjednoczone i dwadzieścia innych państw. W ciągu miesiąca dywizje niemieckie dotarły do przedmieść Paryża, ale ustępujące wojska francuskie opanowały w końcu sytuację i przeszły do kontrofensywy (patrz MARNA, PIERWSZA BITWA NAD MARNĄ 1914) odrzucając Niemców z powrotem na północ. Przez następne cztery lata nieprzyjacielskie armie stały naprzeciwko siebie, czasami jedynie w odległości kilkudziesięciu metrów, wzdłuż linii ciągnącej się od Morza Północnego do Szwajcarii (patrz ŚWIATOWA WOJNA i NA FRONCIE ZACHODNIM 1914-1918). Do krwawych bitew doszło pod Ypres, w Artois, nad Sommą, w dolinie Mozy, w lasach ardeńskich i na wielu innych obszarach (patrz MARNA, DRUGA BITWA NAD MARNĄ ms; YERDUN, BITWA POD YERDUN 1916). Obie strony ponosiły przerażające straty, ale linia frontu w zasadzie nie zmieniła się aż do jesieni 1918. Wojska austro-węgierskie musiały stawić czoło Rosjanom na swej granicy wschodniej (patrz ŚWIATOWA WOJNA i NA FRONCIE WSCHODNIM 1914-1917) oraz Włochom na południu (patrz ŚWIATOWA WOJNA i NA FRONCIE WŁOSKIM ms-mg), jednocześnie walcząc o zapanowanie nad Serbią i Czarnogórą (patrz ŚWIATOWA WOJNA i NA BAŁKANACH 1915-1918). Gdy flota niemiecka nie mogła dłużej działać skutecznie na morzach zachodnioeuropejskich i na Atlantyku (patrz JUTLANDZKA BITWA 1910), Niemcy rozpoczęły

wojnę podwodną. To tak oburzyło Amerykanów, że 6 kwietnia 1917 wypowiedzieli Niemcom wojnę. Choć upłynęło trochę czasu, nim Amerykanie zdołali wysłać większą liczbę żołnierzy i znaczącą liczbę sprzętu, przystąpienie USA do wojny miało dla sprzymierzonych ogromne znaczenie psychologiczne. Mimo porażki na Gallipoli (patrz DARDANELSKA KAMPANIA 1915) Wielka Brytania nadal panowała na morzach, pod jej ochroną pozostawał Kanał Sueski, co umożliwiło zajęcie kolonii niemieckich w Afryce, zaopatrzenie armii walczących na Bliskim Wschodzie (patrz ŚWIATOWA WOJNA i w MEZOPOTAMII 1914-1918; ŚWIATOWA WOJNA i w PALESTYNIE 1917-1918) i transport wojsk z dominiów i kolonii brytyjskiej Wspólnoty Narodów. W 1917 Rosja wycofała się z wojny (patrz BOLSZEWICKA REWOLUCJA 1917), co pozwoliło Niemcom na przeniesienie masy swych wojsk z frontu wschodniego na zachodni i udzielenie pomocy monarchii austro-węgierskiej oraz rozpadającemu się imperium tureckiemu. Zastoju na froncie zachodnim nie przełamało nawet przybycie nowych sił. Francuzi, Anglicy i Amerykanie powoli, lecz wytrwale wypierali Niemców z powrotem w kierunku linii Hindenburga, tymczasem Bułgaria padła, imperium tureckie zabiegało o pokój, załamały się Austro-Węgry. Zrujnowani wojną Niemcy buntowali się; cesarz i generałowie niemieccy musieli podpisać porozumienie o zawieszeniu broni (11 listopada 1918). Zawarty później traktat wersalski oraz inne traktaty zmieniły oblicze Europy i Bliskiego Wschodu i stały się przyczyną wielu zmian politycznych, gospodarczych i społecznych. W wojnie tej po raz pierwszy wprowadzono do walk czołgi, samoloty i gazy bojowe. Spowodowała ona niezwykłe cierpienia i zniszczenia we wszystkich krajach, gdzie toczyły się walki. Ofiarą jej padło ponad 10 milionów ludzi, a znacznie więcej odniosło rany. Patrz także ROSYJSKO-POLSKA WOJNA 1919-1920; TURECKA WOJNA o NIEPODLEGŁOŚĆ 1919-1923; ZEEBRUGGE, RAJD NA ZEEBRUGGE 1918.

495

ŚWIATOWA WOJNA l NA BAŁKANACH 1915-1918. Na Półwyspie Bałkańskim wrzało od bardzo dawna; przyczyną były nieporozumienia na tle narodowościowym i dążenia ekspansjonistyczne (patrz BAŁKAŃSKIE WOJNY). 28 lipca 1914 Austro-Węgry wypowiedziały wojnę Serbii (patrz ŚWIATOWA WOJNA 11914-1918), ale rozpoczęły działania, dopiero gdy wojska austro-węgierskie i niemieckie wyparły Rosjan z Galicji; ofensywa na Serbię nastąpiła z północy. W październiku 1915 do państw centralnych (Niemcy, Austro-Węgry i Turcja) przyłączyła się Bułgaria i niezwłocznie dokonała agresji na Serbię od strony południowej; wojska bułgarskie zostały jednak rozbite przez nieprzyjaciela mającego przewagę liczebną i ogniową. Austriacy rozpoczęli walkę z Czarnogórą sąsiadującą z Serbią i w styczniu 1916 zdobyli jej stolicę. Następnie Bułgarzy i Austriacy najechali Albanię z północy i wschodu, nie zdołali jednak wyprzeć Włochów z południowej części kraju. Rumunia wahała się przez dwa lata rozważając, która strona ma większe szansę na wygranie wojny; w sierpniu 1916 postanowiła stanąć po stronie mocarstw Ententy i wypowiedziała wojnę państwom centralnym. Wojska rumuńskie wkroczyły do Siedmiogrodu na Węgrzech, początkowo odnosząc sukcesy, ale wkrótce odrzuciły je dwie armie niemieckie. Niebawem Bułgarzy i Niemcy najechali Rumunię. W Grecji sprzymierzeni opanowali łączność (telegraf i poczta), flotę grecką, duże magazyny uzbrojenia i zablokowali wybrzeże. Francuskie i brytyjskie korpusy ekspedycyjne w Salonikach (północna Grecja) gwarantowały neutralność Grecji w tej wojnie, ale aż do września 1918 nie podjęły żadnych działań przeciw Bułgarom w Macedonii. Alianci, wzmocnieni przez wypędzonych żołnierzy serbskich i wojska greckie, zaatakowali na trzech frontach i w ciągu dwóch tygodni zdobyli ważniejsze bułgarskie punkty oporu. Wkrótce Bułgaria wystąpiła o pokój i zgodziła się na bezwarunkową kapitulację. Sprzymierzeni nadal parli na północ i wyzwolili Serbię oraz Czarnogórę. Siły rumuń-

skie wkroczyły powtórnie na bałkańskie pole bitwy i pomogły usunąć austro-węgierskie i niemieckie z Rumunii i południowej Rosji. Zdetronizowano proniemieckich władców państw bałkańskich (obecnej Albanii, Grecji, Rumunii, Bułgarii, Jugosławii i europejskiej części Turcji); o losie tych państw zadecydowała później konferencja pokojowa. Patrz także WĘGIERSKA REWOLUCJA i9is; SERBSKO-BUŁGARSKA WOJNA 1885-1886.

ŚWIATOWA WOJNA l NA FRONCIE WŁOSKIM 1915-1918. Włochy zachowały neutralność do 1915; 23 maja 1915 postanowiły przyłączyć się do aliantów, by walczyć ze swoim tradycyjnym nieprzyjacielem, Austro-Węgrami (patrz ŚWIATOWA WOJNA i 1914-1918). Armia włoska rozpoczęła uderzenie w dolinie rzeki Soczy (Isonzo), ale Austriacy ufortyfikowali wzniesienia i mimo że Włosi podejmowali kolejne ofensywy, nie udało im się osiągnąć jakiegoś widocznego zwycięstwa. Jesienią 1915 oraz w 1916 w rejonie Caporetto Włosi zdołali przekroczyć rzekę i zdobyli Gorycję. W ciągu następnego roku posunęli się do przodu w kilku miejscach; Niemcy obawiając się wyparcia ich austriackiego sojusznika, posłali tam posiłki, które zmieniły dotychczasowy bieg walk. Po ciężkim ostrzeliwaniu artyleryjskim załamani Włosi zaczęli opuszczać Caporetto, odwrót przekształcił się w klęskę. Sytuację opanowano dopiero po dotarciu Włochów do rzeki Piawy. Działania na dużą skalę prowadzono również na zachodzie, w Alpach, w rejonie Trydent-Adyga (Tyrol Południowy); w 1916 Austriacy zaatakowali źle przygotowane placówki włoskie, przeszli granicę; istniało duże prawdopodobieństwo, że zdobędą Wenecję i odetną armię włoską nad Soczą. Jednakże wojska włoskie, zajmujące dominującą pozycję na Monte Ciove, utrzymały się mimo przewagi liczebnej Austriaków i powstrzymały ich nacisk. Ofensywa Austriaków osłabiła ich pozycję na froncie wschodnim i ułatwiła Rosjanom inwazję na austriacki obszar między Styrem a Seretem (patrz ŚWIATOWA WOJNA i NA FRONCIE WSCHODNIM 1914-1917). W listopadzie 1918 Austriacy skapitulowali przed

496

włoskim generałem, który pokonał ich pod Yittorio Yeneto. Na mocy traktatu pokojowego Włochy uzyskały Triest i inne terytoria zdobyte przez Austriaków w poprzednich wojnach. ŚWIATOWA WOJNA l NA FRONCIE WSCHODNIM 1914-1917. Gdy Austro-Węgry wypowiedziały Serbii wojnę 28 lipca 1914 (patrz ŚWIATOWA WOJNA 11914-1918), w Rosji, mimo protestów Niemiec, ogłoszono powszechną mobilizację; l sierpnia oba państwa były w stanie wojny. Wojska rosyjskie najechały Prusy Wschodnie, doznały klęski w bitwie pod Tannenbergiem (29-23 sierpnia 1914), w której Niemcy wzięli jeńców i zdobyli dużo sprzętu, oraz na Pojezierzu Mazurskim (9-14 września 1914). Lepsze wyniki Rosjanie osiągali w Galicji (południowa Polska i zachodnia Ukraina) w walkach z armią Austro-Węgier; na początku 1915 odebrali Austriakom kluczowe przejścia przez Karpaty, zdobyli stolicę regionu - Lwów i miasto-twierdzę Przemyśl. Jesienią 1914 Niemcy dwukrotnie atakowali zajmowaną przez Rosjan część Polski, dwukrotnie na próżno usiłowali zdobyć Warszawę, ale opanowali zachodnią część Królestwa Polskiego. Zimą 1915 wojska obu stron stały naprzeciw siebie w okopach ciągnących się wzdłuż linii frontu, liczącej ok. 1500 km. W maju 1915 połączone armie austro-węgierska i niemiecka rozpoczęły pod Gorlicami ofensywę w Galicji; ciężka artyleria zmusiła Rosjan do porzucenia górskich umocnień, Niemcy odbili Lwów i Przemyśl. Później Niemcy rozpoczęli na rozległym froncie ofensywę, zwaną uderzeniem Hindenburga od nazwiska świetnego stratega, generała Paula Hindenburga (1847-1934), i wyparli Rosjan z Polski. Ich manewry okrążające groziły otoczeniem wojsk rosyjskich, toteż Rosjanie pośpiesznie wycofali się, pozostawiając nieprzyjacielowi Warszawę, Brześć, Wilno i część Litwy. Rok później, w czerwcu 1916, Rosjanie rozpoczęli w rejonie rzek Styr i Seret tzw. ofensywę Brusiłowa na Austro-Węgry i na odcinku 400 km przesunęli się

naprzód o 30 do 80 km, a zatrzymali się jedynie wskutek wyczerpania zapasów. W Rosji skorumpowany rząd budził coraz większe niezadowolenie (1916); w marcu 1917 obalono carat (patrz BOLSZEWICKA REWOLUCJA 1917; LUTOWA REWOLUCJA ROSYJSKA 1917). Nowy rząd rosyjski zawarł niezwłocznie pokój z Niemcami, kończąc wojnę na froncie wschodnim. ŚWIATOWA WOJNA l NA FRONCIE ZACHODNIM 1914-1918. We wrześniu 1914 Francuzi i Anglicy zatrzymali szybką i potężną ofensywę na Belgię i północną Francję, podjętą przez Niemców na początku I wojny światowej (patrz MARNA, PIERWSZA BITWA NAD MARNĄ 1914) i zmusili przeciwnika do odwrotu za rzekę Aisne. Na północy sprzymierzeni walczyli z Niemcami o panowanie nad Ypres w południowo-zachodniej Belgii i portami nad kanałem La Manche, a na południowym wschodzie odrzucili Niemców z powrotem w Ardeny. Do grudnia 1914 obie strony ustabilizowały się w umocnionych okopach długości prawie 1000 km ciągnących się od Ostendy (Belgia) do Douai, Saint-Quentin, Reims, Yerdun, Saint-Mihiel i Luneville (północno-wschodnia Francja) i dalej do granicy szwajcarskiej. Przez następne cztery lata linia walk prawie nie uległa zmianie; mimo częstego huraganowego ogromu ciężkiej artylerii i mas żołnierzy wyskakujących z okopów do walki z nieprzyjacielem, zdobycze terytorialne były znikome, a ofiary w ludziach ogromne. Życie w okopach dokuczało wszystkim; strach, błoto, zimno i brud tej wojny w okopach opisano w wielu powieściach i pamiętnikach. W1916 Niemcy rozpoczęli kilka kolejnych ofensyw na najpotężniejszą twierdzę sprzymierzonych (patrz YERDUN, BITWA POD YERDUN i9ie), Francuzi wytrzymali wielotygodniowy napór niemiecki. Drugą ofensywę niemiecką alianci odparli w lipcu 1918 i przeszli do kontrofensywy, dzięki której wojska sojusznicze dowodzone przez marszałka Ferdynanda Focha (1851-1929) wyparły Niemców z większej części Francji i Belgii. Kontrofen-

497

sywa wojsk amerykańskich zmusiła Niemców do wycofania się z Ardenów i Saint Mihiel. W miarę zbliżania się końca wojny front zachodni przesuwał się na wschód. ŚWIATOWA WOJNA l W EGIPCIE 1914-1917. Imperium osmańskie (Turcja) wypowiedziało wojnę sprzymierzonym, Wielka Brytania rozciągnęła protektorat wówczas nad Egiptem i zdetronizowała jego władcę 0 proniemieckich sympatiach. Decydujące znaczenie dla przebiegu wojny w Egipcie miał Kanał Sueski. Zarówno Turcy, jak 1 Niemcy dążyli do opanowania kanału. W lutym 1915 oddziały tureckie idące z trzech kierunków dotarły do kanału, ale Anglicy zdążyli umocnić jego zachodni brzeg; Turcy ponieśli ciężkie straty i musieli się wycofać. Rok później Anglicy zaczęli budować umocnienia na 130-kilometrowym odcinku wschodniego brzegu kanału i zabez pieczać pustynię na półwyspie Synaj. Przesu wając się powoli w kierunku El-Arisz na granicy z Palestyną, Anglicy budowali linię kolejową i wodociąg. W lipcu 1916 zaatako wały ich znaczne siły tureckie; Turcy pono wnie ponieśli druzgocącą klęskę, a masa ich żołnierzy dostała się do niewoli. W grudniu 1916 Anglicy znaleźli się około 30 km od miejsca przeznaczenia; turecki garnizon wycofał się bez walki. W Egipcie nadal jeszcze przebywały dwa tureckie ugrupowa nia; zostały zlikwidowane z zaskoczenia przez Brytyjski Korpus Wielbłądzi. W 1917 ostatnie wojska tureckie opuściły Egipt; Kanał Sueski był bezpieczny. ŚWIATOWA WOJNA l W MEZOPOTAMII 1914-1918. W listopadzie 1914, tuż po przystąpieniu imperium osmańskiego (Turcja) do wojny po stronie państw centralnych, Anglicy wysłali z Indii niewielki oddział wojska do Zatoki Perskiej w celu ustanowienia w Mezopotamii brytyjskiej strefy wpływów, a tym samym zapewnienia ochrony Indii i Egiptowi. Wojska dostały rozkaz marszu na północ i zdobycia Bagdadu. Początkowo oddziały brytyjskie uzyskały

przewagę nad wojskami tureckimi, ale po porażce armii brytyjsko-francuskiej na półwyspie Gelibol (Gallipoli) (patrz DARDANELSKA KAMPANIA 1915) dywizje tureckie ruszyły do Mezopotamii. Turcy odrzucili Anglików do Kut al-Amary i obiegli miasto. Posiłki wysyłane kilkakrotnie na odsiecz oblężonym Anglikom nie mogły przedostać się przez turecką linię frontu; w kwietniu 1916, po 143 dniach oblężenia Anglicy skapitulowali. Rok później sprzymierzeni wysłali do Zatoki Perskiej dodatkowe wojska i kanonierki i szybko posuwali się na północ, zajmując oba brzegi Tygrysu. Po ciężkich walkach zdobyli Kut al-Amarę i rozpoczęli pościg za Turkami cofającymi się w górę rzeki, do Bagdadu. Zabezpieczając się przed kontrofensywą, Anglicy nadal ścigali uciekających Turków i opanowali większą część Mezopotamii, w tym także linię kolejową Bagdad-Samara. Jakkolwiek działania te nie miały większego znaczenia dla przebiegu całej wojny, jednak poprawiły one nadwerężone morale aliantów i zadały nieodwracalny cios Turcji. ŚWIATOWA WOJNA l W PALESTYNIE 1917-1918. Po wyparciu Turków z Egiptu (patrz ŚWIATOWA WOJNA i w EGIPCIE 1914-1917) Anglicy ruszyli za nieprzyjacielem do Palestyny. Dwukrotne próby zdobycia twierdzy w Gazie zakończyły się fiaskiem, powodzenie przyniosła trzecia próba, którą podjął Edmund H. H. Allenby (1861-1936). Wcześniej zdobył Beer-Szewę na wschodzie, a po zwycięstwie pod Gazą jego żołnierze skierowali się na północ. Anglicy natrafili na poważniejszy opór dopiero w Lyddzie, węźle kolejowym między Jerozolimą i Jaffą. Po zaciętych walkach wyparli wojska tureckie i rozdzielili je na dwie części. Anglicy zdobyli następnie Jaffę na wybrzeżu i skręcili na wschód w kierunku silnie ufortyfikowanej Jerozolimy. Allenby opracował plan oblężenia miasta i zdobycia wszystkich umocnień. Walki były ciężkie, prowadzone w trudnym terenie i przy złej pogodzie. Po uzyskaniu posiłków Anglicy rozpoczęli 8 grudnia 1917 szturm na

498

Święte Miasto; następnego dnia Turcy skapitulowali. Dwa tygodnie później, po przegrupowaniu, Turcy próbowali odzyskać Jerozolimę, jednak bez powodzenia; Anglicy stopniowo wyparli ich ze wzgórz do obecnej Syrii. Po wiekach tureckiego panowania Palestyna została protektoratem brytyjskim. ŚWIATOWA WOJNA II 1939-1945. Największa potęga państw Osi - Niemcy - czuły się oszukane z powodu ostrych warunków narzuconych im w traktacie wersalskim, i dążyły do odzyskania bądź powiększenia swojego terytorium. Gdy 30 stycznia 1933 w Niemczech doszedł do władzy Adolf Hitler (1889-1945), stopniowo dążący do dyktatury, Niemcy zaczęły lekceważyć umowy międzynarodowe i podejmowały działania agresywne. W 1935 zremilitaryzowały Nadrenię, przyłączyły Austrię, następnie czeskie Sudety w 1938, w 1939 zajęły Czechosłowację i Kłajpedę (patrz KŁAJPEDA, POWSTANIE w KŁAJPEDZIE 1923). Faszystowskie Włochy za rządów Benito Mussoliniego (1883-1945) podbiły Etiopię (patrz WŁOSKO-ETIOPSKA WOJNA 1935-1936) i w 1939 Albanię. Japonia najechała Mandżurię w 1931 i rozpoczęła nie wypowiedzianą wojnę z Chinami (patrz CHIŃSKO-JAPOŃSKA WOJNA 1937-1945). Większość narodów świata pragnęła pokoju i z obawą obserwowała te wojownicze działania. Gdy l września 1939 Hitler zaatakował Polskę (patrz BLITZKRIEG, KAMPANIA WRZEŚNIOWA w POLSCE 1939), Wielka Brytania i Francja musiały spełnić warunki sojuszu obronnego z Polską, ale na ocalenie Polski było już za późno. Na początku wojny Związek Radziecki, stając po stronie państw Osi, zajął kraje bałtyckie i Finlandię (patrz ROSYJSKO-FIŃSKA WOJNA 1939-1940). Po podbiciu Polski (wrzesień 1939) Hitler skierował energię na zachód; 3 września 1939 Francja i Wielka Brytania wypowiedziały Niemcom wojnę. Potężne, zmechanizowane armie hitlerowskie napadły 8 kwietnia 1940 na Danię i Norwegię (patrz NORWEGIA, INWAZJA NA NORWEGIĘ 1940). Miesiąc później, 10 maja 1940, wojska

hitlerowskie Niemiec wkroczyły do Holandii, Belgii i Luksemburga, przełamały linię wzmocnień Maginota (patrz FRANCJA, BITWA o FRANCJĘ) i zajęły porty nad kanałem La Manche, wypierając brytyjski korpus ekspedycyjny (patrz DUNKIERKI EWAKUACJA 1940). Po zajęciu północnej Francji i ustanowieniu marionetkowego rządu Yichy na południu, niemiecka Luftwaffe rozpoczęła bombardowanie Wielkiej Brytanii, by w ten sposób zmusić ją do uległości; próba ta nie powiodła się (patrz ANGLIA, BITWA o ANGLIĘ). W końcu wojna 1940 objęła Półwysep Bałkański (patrz ŚWIATOWA WOJNA ii NA BAŁKANACH), a nieco wcześniej Afrykę Północną, gdzie Włosi z Libii napadli na Egipt. 22 czerwca 1941 Hitler skierował siły przeciw dawnemu sprzymierzeńcowi i napadł na ZSRR (patrz ŚWIATOWA WOJNA n NA FRONCIE ROSYJSKIM 1941-1945). Stany Zjednoczone zachowały jeszcze neutralność, ale zawarły z Wielką Brytanią porozumienie Lend-Lease, na mocy którego dostarczały żywność i zaopatrzenie dla armii. Dostawy transportowane były przez Ocean Atlantycki statkami pod zbrojnym konwojem celem ochrony przed akcjami niemieckich okrętów podwodnych (patrz ATLANTYK, BITWA o ATLANTYK 1940-1943). Wielka Brytania przeżyła ciężki rok 1941, ponieważ aż do napaści Niemiec na ZSRR i ataku lotnictwa japońskiego na bazę morską USA, PEARL HARBOR walczyła z państwami Osi samotnie. Na początku 1942 Japonia rozwijała „Wschodnioazjatycką Strefę Dobrobytu", ale USA szybko odzyskały siły po początkowej porażce i zaczęły niszczyć potęgę Japonii na morzu (patrz ŚWIATOWA WOJNA n NA OCEANIE SPOKOJNYM 1941-1945). Zwycięstwo pod El-Alamejn w północno-zachodnim Egipcie nad niemieckim Afrika Korps (patrz

PÓŁNOCNOAFRYKAŃSKA

KAMPANIA

1940-1943) ocaliło Kanał Sueski. Oddziały Wolnej Francji oraz wojska USA, które wylądowały w Algierii i francuskim Maroku, dołączyły do Anglików i razem wyparły z Afryki wojska państw Osi (do maja 1943). Oczekiwane przez Niemców zwycięstwo pod

499

Stalingradem (Wołgograd) na początku 1943 przerodziło się w ich klęskę. Korzystając z baz w Afryce Północnej, sojusznicy dokonali inwazji na Sycylię i Włochy (patrz

wych, w obozach koncentracyjnych, marszach śmierci i krwawych bitwach, a także od chorób, głodu, tortur i przymusowej pracy.

ŚWIATOWA WOJNA H NA FRONCIE WŁOSKIM

ŚWIATOWA WOJNA II NA BAŁKANACH 1939-1941. Włoski dyktator Benito Mussolini (1883-1945) marzył o wspaniałym imperium włoskim, które mógłby utworzyć z pomocą niemieckiego sojusznika, Adolfa Hitlera (1889-1945). W kwietniu 1939 wojska włoskie najechały i w krótkim czasie podbiły Albanię, skąd w grudniu 1940 napadły na Grecję. Grecy okazali się dużo lepszymi żołnierzami niż Włosi; Włosi zmuszeni byli wycofać się do Albanii. W sierpniu 1940 Związek Radziecki zażądał dwóch rumuńskich obwodów, a Węgrzy domagali się władzy nad Siedmiogrodem; po pewnych wahaniach proniemiecki dyktator Rumunii, marszałek Antonescu, zaspokoił te żądania. Chcąc być pewnym lojalności sojuszników na Półwyspie Bałkańskim, Hitler wysłał w styczniu 1941 niemieckie wojska na Węgry i potem do Rumunii, a wkrótce do Bułgarii. Jugosłowiańscy przywódcy przystąpili do paktu z Niemcami, na mocy którego mieli sprawować marionetkowe rządy, ale armia jugosłowiańska odrzuciła ten pakt i postanowiła walczyć. 6 kwietnia 1941 niemieckie lotnictwo i wojska lądowe zaatakowało Jugosławię i Grecję, które nie były w stanie przeciwstawić się doskonale uzbrojonym i liczniejszym siłom niemieckim. Jugosławia została zajęta po 11 dniach; w ramach operacji Kara Niemcy zbombardowali Belgrad. Resztki jugosłowiańskiej armii schroniły się w górach, skąd w ciągu następnych trzech lat prowadziły z Niemcami zaciętą wojnę partyzancką. Na pomoc Grecji wysłano brytyjskie wojska ekspedycyjne, które zdołały jedynie opóźnić marsz Niemców. Okrążone w Albanii wojska greckie skapitulowały 20 kwietnia 1941. Anglicy ewakuowali się na Kretę, Niemcy podjęli desanty spadochronowe na tę wyspę i po dziesięciodniowej bitwie lądowej i morskiej bombardowania niemieckiego lotnictwa zmusiły załogę wyspy do kapitulacji. Turcy

1943-1945). Przywódcy alianccy (głównie z Wielkiej Brytanii, Francji, Kanady, Australii, ZSRR, Belgii, Holandii, Chin i USA) spotkali się na kilku konferencjach, by zadecydować o przyszłej strategii i celach wojny; na jednej z nich podpisano Deklarację Narodów Zjednoczonych. Na wschodzie Japończycy walczyli zażarcie z wojskami chińskimi, amerykańskimi, brytyjskimi i australijskimi w Birmie (patrz BIRMAŃSKA KAMPANIA 1943-1945) i na wyspach Oceanu Spokojnego, jednak powodzenie odnosili jedynie w Chinach (patrz ŚWIATOWA WOJNA ii w CHINACH 1941-1945). Sojusznicy przeprowadzali - zwłaszcza od 1943 - ciężkie naloty bombowe na okupowaną przez Niemców Europę, a 6 czerwca 1944 dokonali inwazji w Normandii (patrz NORMANDIA, LĄDOWANIE i BITWA w NORMANDII 1944, ŚWIATOWA WOJNA n NA FRONCIE ZACHODNIM 1944-1945). Pod koniec 1944 fronty były na Wiśle i na Renie, zwycięstwo sprzymierzonych było już pewne, choć czasami ponosili jeszcze dotkliwe porażki (patrz ARDENY, BITWA w ARDENACH 1944-1945). Od połowy stycznia 1945 Rosjanie, Amerykanie i Anglicy zbliżali się do Berlina, od wschodu i zachodu. Wojska sojusznicze spotkały się na Labie w Torgau, w Saksonii, 25 kwietnia 1945. Kilka dni później Hitler popełnił samobójstwo w betonowym schronie w Berlinie. Niemcy podpisały bezwarunkową kapitulację 7 maja 1945. Gdy amerykańskie bomby atomowe zburzyły dwa duże miasta japońskie, Hiroszimę i Nagasaki, 14 sierpnia 1945 skapitulowała Japonia. Stany Zjednoczone i Związek Radziecki zakończyły tę wojnę jako supermocarstwa. II wojna światowa była najbardziej przerażającą wojną w historii; miliony żołnierzy, marynarzy, lotników, żołnierzy piechoty morskiej i cywilów zginęło podczas nalotów, na statkach zatopionych przez okręty podwodne, na skutek ataków rakieto-

500

podpisali z Niemcami układ o przyjaźni i zagwarantowali Niemcom drogę przez Dardanele. Utrata Bałkanów była ciężkim ciosem dla Wielkiej Brytanii w jej samotnej walce z hitlerowską machiną wojenną. ŚWIATOWA WOJNA II NA BLISKIM WSCHODZIE 1941. Wielka Brytania podejmowała starania, by w czasie II wojny światowej Bliski Wschód nie dostał się w ręce państw Osi. Wojska Wielkiej Brytanii wylądowały w angielskich bazach lotniczych w Basrze i Habbaniyi na zachód od Bagdadu, w którym władzę sprawował rząd proniemiecki. Irak zalał teren między Tygrysem a Eufratem, chcąc w ten sposób powstrzymać marsz Anglików na Bagdad. Po trzech tygodniach rozproszonych walk iracki opór załamał się i Anglicy zajęli Bagdad. Mniej więcej tydzień później, 8 czerwca 1941, wojska Wolnej Francji wspomagane przez oddziały państw Wspólnoty Brytyjskiej wyruszyły z Palestyny i Transjordanii i najechały Syrię i Liban, a potem z Iraku wkroczyły do Syrii wojska brytyjskie. W libańskim mieście Sydon (Saida) opór stawiły francuskie wojska Yichy, ale bombardowanie brytyjskiego lotnictwa zmusiło je do odwrotu. Posuwające się na zachód armie sprzymierzonych zdobyły syryjskie miasta Aleppo (Haleb) i Latakiję. Niemieckie naloty bombowe na siły aliantów nie były zbyt skuteczne. 14 lipca 1941 podpisano rozejm w Akce (Izrael); wojska Wolnej Francji i Wielkiej Brytanii pozostały w Syrii i Libanie do końca wojny. Wielka Brytania dążyła do opanowania pól naftowych w Iranie, gdzie w wydobyciu ropy pomagali niemieccy technicy. Pod koniec lata 1941 alianci dokonali błyskawicznej inwazji na Iran; wojska radzieckie zajęły nad Morzem Kaspijskim większe porty, lotnictwo radzieckie zbombardowało Teheran, a wojska brytyjskie weszły z terenu Iraku i zajęły pola naftowe; zatopiono nieliczną flotę irańską. Po czterech dniach kampania sprzymierzonych zakończyła się sukcesem; Wielka Brytania osiągnęła zamierzony cel z bardzo niewielkimi stratami w ludziach i sprzęcie.

ŚWIATOWA WOJNA II NA FRONCIE ROSYJSKIM 1941-1945. Związek Radziecki rozpoczął II wojnę światową jako sojusznik państw Osi, pokonał Finlandię (patrz ROSYJSKO-FIŃSKA WOJNA 1939-1940) i zaanektował kraje bałtyckie. Agresja na ZSRR rozpoczęła się 22 czerwca 1941, dokonały jej armie niemieckie z udziałem wojsk rumuńskich, węgierskich, włoskich, fińskich, słowackich i hiszpańskich; napaść ta stanowiła zaskoczenie dla całego świata. Jeszcze większym zaskoczeniem był dzielny opór radzieckich żołnierzy i ludności cywilnej. Adolf Hitler (1889-1945) spodziewał się, że złamie opór ZSRR w ciągu czterech do sześciu tygodni, jednak nie docenił przeciwnika, ogromnych odległości, jakie należało pokonać, oraz braku dostatecznej liczby dobrych dróg i taboru kolejowego. Początkowo Niemcy odnosili sukcesy; błyskawicznie posuwali się w głąb radzieckiego terytorium. Leningrad przeszedł dwuletnie, straszliwe oblężenie i blokadę, Kijów padł, pół miliona żołnierzy radzieckich zabito lub wzięto do niewoli. Ukraina, zamożna rolnicza i przemysłowa republika, wpadła w ręce Niemców. Niemcy doszli pod Moskwę. Nastała jednak zima i Niemcy utknęli. Wiosną 1942 Niemcy podjęli ofensywę, zamierzając zdobyć Kaukaz i kaspijskie pola naftowe, ale zostali zatrzymani pod Groźnym na Kaukazie i pod Stalingradem (obecnie Wołgograd). Ostrzeliwane i bombardowane miasto legło w gruzach, Rosjanie walczyli zawzięcie o każdy dom, każdą fabrykę. 19 listopada 1942 naczelne dowództwo radzieckie zgromadziło pozostałe jeszcze wojska, które ruszyły z północy i południa w stronę Stalingradu. Dwie grupy wojsk radzieckich spotkały się za linią wojsk niemieckich, okrążając je w płonącym mieście i na zachód od niego. Wszystkie wysiłki podejmowane dla przerwania okrążenia zakończyły się fiaskiem, 2 lutego 1943 Niemcy w rejonie Stalingradu poddali się ostatecznie. Zwycięstwo pod Stalingradem było punktem zwrotnym w tej wojnie; Rosjanie rozpoczęli ofensywę i wypędzili Niemców, którzy w czasie odwrotu dokony-

501

wali masowych zbrodni i siali zniszczenie. Do końca 1944 Rosjanie odbili państwa bałtyckie, wschodnią Polskę, Ukrainę, Rumunię, Bułgarię i Finlandię. Na początku 1945 zdobyli Prusy Wschodnie, Czechosłowację i wschodnią część Niemiec, w kwietniu tegoż roku zdobyli Berlin, stolicę Niemiec. ŚWIATOWA WOJNA II NA FRONCIE WŁOSKIM 1943-1945. Po klęsce wojsk państw Osi wPÓŁNOCNOAFRYKAŃSKIEJ KAMPANII sprzymierzeni rozpoczęli działania we Włoszech. 10 lipca 1943 tysiące żołnierzy brytyjskich i amerykańskich pod osłoną ciemności wylądowało na wybrzeżu południowej Sycylii. Całkowicie zaskoczyli garnizony włoskie i niemieckie i w ciągu kilku godzin opanowali ok. 250 km wybrzeża. Po bitwie na przylądku pod Gelą wojska alianckie ruszyły przez Sycylię i zdobyły Palermo; 17 sierpnia 1943 cała Sycylia należała już do sprzymierzonych. 25 lipca został obalony włoski dyktator Benito Mussolini (1883-1945), a Wiktor Emanuel III poprosił o pokój; alianci zgodzili się na zawieszenie broni 3 września 1944, tego samego dnia, w którym wojska alianckie wylądowały w Kalabrii, na krańcu Półwyspu Apenińskiego. Sześć dni później nie spodziewające się oporu, liczne wojska sprzymierzonych dokonały desantu pod Salerno, jednak Adolf Hitler (1889-1945) wysłał wcześniej wojska, które zajęły strategiczne punkty we Włoszech i zaciekle walczyły z desantem aliantów. Wojska sprzymierzonych posuwały się powoli w górę półwyspu, zdobyły Neapol, a w grudniu 1943 dotarły do umocnionej przez Niemców przełęczy pod Monte Casino, na południe od Rzymu. W górzystym terenie doszło do trzech kolejnych najcięższych bitew tej wojny. Dodatkowe wojska wylądowały w Anzio, zamierzając oskrzydlić Niemców, i zdobyły tam przyczółek, jednak po przybyciu posiłków niemieckich musiały rozpaczliwie walczyć o utrzymanie go. W końcu w maju 1944 sojusznicy pokonali Niemców pod Anzio oraz pod Monte Casino i wojska alianckie ruszyły znowu na północ. 4 czerwca 1944 wyzwolono

Rzym, dwa miesiące później Florencję. Marsz wojsk alianckich został na pewien czas zatrzymany na obronnej Linii Gotów w Alpach, w północnej części Włoch. W tym okresie partyzanci włoscy nękali wszystkie placówki niemieckie. W kwietniu 1945 wojska sojusznicze sforsowały Pad, a oddziały partyzanckie wyzwoliły Mediolan, Genuę i Wenecję. Partyzanci schwytali Mussoliniego podczas próby ucieczki z kraju i rozstrzelali go. 29 kwietnia 1945 Niemcy poddali się, potem partyzanci złożyli broń i rozwiązali ruch oporu. ŚWIATOWA WOJNA II NA FRONCIE ZACHODNIM 1944-1945. W 1942 i 1943 amerykańskie i brytyjskie bombowce atakowały najważniejsze ośrodki przemysłowe Niemiec, ale front zachodni powstał na europejskiej ziemi dopiero po udanym desancie alianckim na plażach francuskiej Normandii w czerwcu 1944 (patrz NORMANDIA, LĄDOWANIE i BITWA w NORMANDII 1944). Zmechanizowana 3. Armia USA ruszyła na południe w dolinę Loary, a następnie skierowała się na wschód, w kierunku zajętego przez Niemców Paryża, który został wyzwolony 25 sierpnia 1944. Jeszcze w tym miesiącu siły amerykańskie ruszyły na wschód, w stronę Mozeli; Amerykanie zdobyli twierdzę i miasto Liege i na początku września znaleźli się przy granicy niemieckiej w pobliżu Akwizgranu, natomiast wojska brytyjskie zdobyły Brukselę i Antwerpię w Belgii. W sierpniu 1944 siły alianckie wylądowały także w południowej Francji i skierowały się na północ. Ofensywę sprzymierzonych hamowały braki w zaopatrzeniu, zwłaszcza brak paliwa, w końcu utknęła ona w martwym punkcie, aż do uruchomienia portów na kontynencie. We wrześniu 1944 alianci bez powodzenia próbowali zdobyć most na Renie w Arnhem (Holandia). Trzy miesiące później Niemcy niespodziewanie rozpoczęli ofensywę na nie przygotowany amerykański front w Ardenach (patrz ARDENY , BITWA w ARDENACH 1944-1945), mając nadzieję na rozdzielenie i rozbicie wojsk sojuszniczych, jednak ta ostatnia ofensywa Niemców

502

w końcu się załamała. W lutym 1945 alianci ponownie przystąpili do ofensywy, usunęli wycofujących się Niemców z zachodniego brzegu Renu, sforsowali Ren pod Remagenem, a później także w innych miejscach i okrążyli około 300 tysięcy żołnierzy niemieckich w dolinie Ruhry. Potem front zachodni szybko przesuwał się w kierunku Berlina. ŚWIATOWA WOJNA II NA OCEANIE SPOKOJNYM 1941-1945. Kilka godzin po niespodziewanym ataku na PEARL HARBOR, japońskie bombowce zniszczyły także większość samolotów amerykańskich bazowanych na lotnisku pod Manilą (Filipiny), trzy dni później zatopiły dwa pancerniki brytyjskie pod Kuantan w Zatoce Syjamskiej. Niemal bez przeszkód Japończycy zdobyli wyspy Wake i Guam, brytyjską bazę w Hongkongu i dokonali zmasowanej inwazji na Filipiny. Bataan i Corregidor na Filipinach broniły się uporczywie prawie przez pięć miesięcy, ale w końcu skapitulowały. W lutym 1942 po zdobyciu Syjamu Japończycy ruszyli w dół Półwyspu Malajskiego i zawładnęli brytyjską umocnioną bazą morską i portem Singapur biorąc 70 tysięcy jeńców. Japończycy zdobyli kolejno Jawę, Borneo, Bali, Sumatrę, Timor i Birmę okupując całą Azję Południowo-Wschodnią. Następnym ich celem był Port Moresby na Nowej Gwinei, skąd zamierzali uderzyć na Australię; w realizacji tego celu przeszkodziła nie rozstrzygnięta bitwa na Morzu Koralowym (7-8 maja 1942) między flotą japońską i amerykańską. Bieg wojny odwróciła miesiąc później bitwa o Midway. Była to niemal wyłącznie bitwa lotnicza; celem ataków z powietrza były okręty przeciwnika. Japończycy ponieśli ciężkie straty. W podjętej potem ofensywie Amerykanie po krwawych, sześciomiesięcznych walkach w dżungli (7 sierpnia 1942-9 lutego 1943) zdobyli wyspę Guadalcanal i Papuę na Nowej Gwinei. W 1943 usunięto Japończyków z Aleutów u wybrzeży Alaski. Celem kolejnych wielkich operacji desantowych, wspomaganych bombardowaniem z powietrza i ogniem artylerii z okrętów, były Wyspy

Salomona, Gilberta (Kiribati) i Marshalla. W sierpniu 1944 alianci zdobyli Saipan, Tinian i Guam na Marianach. W ten sposób Japonia znalazła się w zasięgu najcięższych amerykańskich bombowców B29 „Superfortress", które rozpoczęły masowe naloty. 20 października 1944 wojska amerykańskie wylądowały na Leyte w Filipinach; generał USA Douglas MacArthur (1880-1964), naczelny dowódca sprzymierzonych na południowo-zachodnim akwenie Oceanu Spokojnego, oświadczył: „Wróciłem". 23-26 października 1944 w zatoce Leyte przeciwnicy stoczyli jedną z największych w historii bitew morskich; Japończycy ponieśli klęskę, ale Filipiny zostały oswobodzone dopiero po kolejnych czterech miesiącach zawziętych walk na lądzie. Amerykańska piechota morska zdobyła Iwo Jimę w marcu 1945, a w miesiąc później rozpoczął się desant na Okinawę, na której Japończycy bronili się jeszcze ponad dwa miesiące. W lipcu 1945 alianci wystosowali ultimatum do Japonii, w którym podano warunki kapitulacji uzgodnione na konferencji w Poczdamie; Japończycy nie odpowiedzieli na ultimatum. Amerykanie podjęli wówczas trudną decyzję użycia dopiero co skonstruowanej bomby atomowej. 6 sierpnia 1945 zrzucono jedną bombę na japońskie miasto Hiroszima; 90% miasta zostało zrównane z ziemią, około 130 tysięcy ludzi zabitych lub rannych. Druga bomba spadła na Nagasaki 9 sierpnia 1945; jedna trzecia miasta została zburzona, zginęło lub zostało rannych 75 tysięcy ludzi. Pięć dni później cesarz japoński Hirohito (1901-1989) odrzucił stanowisko swoich doradców wojskowych i przyjął poczdamskie warunki pokojowe. ŚWIATOWA WOJNA II W CHINACH 1941-1945. Chiny, pozostające od wielu lat w stanie wojny z Japonią (patrz CHIŃSKO-JAPOŃSKA WOJNA 1937-1945), przystąpiły do II wojny światowej po stronie sprzymierzonych pod koniec 1941. Większa część chińskiego wybrzeża znajdowała się w rękach Japończyków, w związku z czym dostawy dla chińskich armii w głębi kraju dostar-

503

czane były Drogą Birmańską. Po odcięciu drogi w 1942 (patrz BIRMAŃSKA KAMPANIA 1943-1945) dostawy dla Chin szły drogą lotniczą ponad „garbem" Himalajów, samolotami kierowanymi przez doświadczonych pilotów angielskich i amerykańskich. 14. Armia Lotnicza USA założyła bazy w południowo-wschodnich Chinach, z których prowadziła skuteczne naloty bombowe na japoński transport morski; szefem sztabu wojsk amerykańskich przy Czang Kaj-szeku (1886-1975) i naczelnym dowódcą lądowych i lotniczych wojsk sprzymierzonych na chińskim teatrze działań wojennych był generał Joseph „Kwaśny Joe" Stilwell (1883-1946). Wiosną 1944 Japończycy rozpoczęli nową, wielką ofensywę. Zajęli najpierw prowincję Honan (wojska prowincji uciekły) i ruszyli dalej na południe wzdłuż linii kolejowej Hankow-Kanton. Wojska japońskie przemieszczały się nocą, by uniknąć „latających tygrysów", samolotów myśliwskich P-40 „Tomahawk" pilotowanych przez Grupę Ochotników USA w Chinach, którzy nieustannie bombardowali i ostrzeliwali trasy przemarszu wojsk japońskich. Japończycy pokonywali każdą próbę oporu wojsk chińskich. Do listopada 1944 Japończycy osiągnęli swój cel - opanowali linię kolejową prowadzącą z północnych Indochin do Pekinu i zajęli osiem prowincji chińskich. Na północy nie uzyskali tak pomyślnych wyników, gdyż chińska komunistyczna armia i milicja chłopska przyjęły partyzancką taktykę walki i nękały japońskie garnizony i twierdze. Po zakończeniu wojny chińscy komuniści domagali się, by to oni odebrali kapitulację Japończyków i przejęli ich broń. Mimo dużej pomocy udzielanej mu przez Anglików i Amerykanów, skorumpowany i skłócony chiński rząd nacjonalistyczny w Zhongąingu nigdy nie wystąpił ofensywnie przeciw Japończykom, woląc zachować swe najlepsze wojska do działań przeciw komunistom. ŚWIĘTA WOJNA PIERWSZA ek. 590 p.n.e.

święte wojny były toczone w obronie sanktuarium Apollina w Delfach, stąd pochodzi

ich nazwa. Wojny wynikały zarówno z pobudek politycznych, jak i religijnych. W pierwszej wojnie brała udział Amfiktionia Delficka utworzona przez państwa skupione wokół Termopili, a później Delf w celu prowadzenia bieżących spraw sanktuarium oraz organizowania igrzysk pytyjskich. Wojna toczyła się przeciw Krissie, miastu w Fokidzie, mającemu zwierzchnictwo nad Delfami, które jednocześnie pełniło rolę portu świątyni. Przyczyną wojny były opłaty, jakich świętokradczo domagała się Krissa od pielgrzymów udających się do Delf. Siły Amfiktionii obiegły miasto od strony lądu, a flota Klejstenesa, tyrana Sykionu, zablokowała port. Miasto zostało zdobyte i zburzone. W wyniku wojny Amfiktionia zyskała pełną władzę nad sanktuarium, a Klejstenes sławę, ponadto Fokida dostała się pod wpływy tesalskich miast-państw. Druga święta wojna ok. 449-448 p.n.e. Działania wojenne nie były zbyt poważne, istotne znaczenie w tej wojnie miało wmieszanie się Sparty w sprawy Amfiktionii. Fokejczycy popierani przez Ateny podporządkowali sobie miasto Delfy twierdząc, że mają prawo do zarządzania nim. Amfiktionia zaprotestowała uważając, że sprawuje władzę nie tylko nad sanktuarium, ale także i nad miastem. Wojska Sparty usunęły z Delf Fokejczyków, o ile wiadomo, bez walki, jednakże wojska ateńskie pod wodzą Peryklesa (ok. 495-429) ponownie wprowadziły ich do Delf. Amfiktionia, do której należały również Ateny, oburzona była tą jednostronną akcją polityczną. Doszło w 446 do wojny spartańs-koateńskiej; w pokoju zawartym na przełomie lat 440-445 Delfy prawdopodobnie ogłoszono państwem niezależnym. Fokida, która przestała być sojusznikiem Aten, weszła w skład Symmachii spartańskiej. Zimą 447-466 w Beocji w drodze zamachów stanu obalono rząd proateńskich demokratów. Wojska ateńskie próbujące przywrócić im władzę zostały w 446 pobite. Trzecia święta wojna 355-346 p.n.e. Wojna zaczęła się od niewielkiego konfliktu, później zanosiło się na to, że zostaną do niej wciągnięte wszyst-

504

kle państwa greckie. Teby oskarżyły Fokidę, odwiecznego wroga, o uprawę ziem poświęconych Apollinowi. Fokida została ukarana grzywną, podobnie jak Sparta (z opóźnieniem), za zajęcie tebańskiej Kadmei w 382 (patrz TEBAŃSKO-SPARTAŃSKA WOJNA 379-371 P.n.e.). Fokida, którą władał Filomelos (zm. 354), odmówiła zapłacenia odszkodowania; w 355 zdobyła sanktuarium Apollina i jego skarbiec, uzyskując potajemnie poparcie Sparty. Nie powiodła się próba Beotów opanowania Delf. Z inicjatywy Teban przy poparciu Tessalów rada Amfiktionia wypowiedziała Fokidzie wojnę świętą (355). Tebańczycy w 355 wypowiedzieli wojnę, w 354 Filomelos zwyciężył Tessalów, ale Beoci pobili Filomełosa pod Neon w 354, Filomenos zginął. Przywódcą Fokidy został Onomarchos w 353 pobił Tessalów i ich sprzymierzeńca Filipa II (382-336) króla Macedonii, ale w 352 ci sojusznicy odnieśli zwycięstwo pod Tebami na Polu Krokusowym. Gdy latem tego roku Fokejczyków wsparły Sparta, Ateny i Achaja, Filip II wycofał się ze świętej wojny. Potem wojna ta prowadzona była na małą skalę przez Fokidę z jednej strony, a Beocję i Lokrydę z drugiej. W 374 Filip II posłał niezbyt liczne posiłki do Beocji. W 347 jego wojska otoczyły armię fokejską, która kapitulowała, po czym poddała się cała Fokida. Rada Amfiktiomii pod wpływem Filipa nakazała zburzyć jej miasta i nałożyć na nią duże odszkodowanie. Czwarta święta wojna 339-338 p.n.e. (amfissejska wojna). Wojna rozpoczęła się podobnie jak poprzednia; oskarżono Amfissę o uprawę poświęconej ziemi i wypowiedziano jej wojnę w 339. Jednak wojska Amfissy odparły siły delfijskie i Amfikitionia powierzyła Filipowi Macedońskiemu mającemu ambicje ekspansjonistyczne dowództwo naczelne. Beoci tradycyjnie zaprzyjaźnieni z Amfissą za namową ateńskiego przywódcy Demostenesa (384P-322) zawarli przymierze z Atenami przeciw Filipowi. Filip zwyciężył sojuszników pod Cheroneą (338). W wyniku pokoju Demadesa Beocja i Ateny musiały rozwiązać swe związki. Grecja utraciła niezależność;

w 337 wszystkie dotychczasowe przymierza zastąpił Związek Koryncki pod hegemonią Macedonii. ŚWIĘTEGO BARTŁOMIEJA NOC 1572. Rodzina króla Francji Karola IX (1550-1574) dążąc do zbliżenia z hugenotami postanowiła doprowadzić do ślubu przywódcy protestantów, Henryka z Nawarry, późniejszego króla Henryka IV (1553-1610) i Małgorzaty (1553-1615), siostry króla. Na ów ślub przybyli do Paryża liczni hugenoci wraz ze swymi przywódcami. Katarzyna Medycejska (15191589) zaczęła się obawiać wpływu, jaki wywierał książę Gaspard Coligny (15191572), wódz hugenotów, na jej syna, Karola IX. Próba zaplanowanego przez Katarzynę morderstwa Coligny'ego nie powiodła się, doszło tylko do jego zranienia (22 sierpnia 1572). Zamach wzburzył hugenotów, którzy zapowiadali zemstę. Katarzyna i jej otoczenie uważając, że dojdzie do wojny domowej, postanowili pozbawić hugenotów ich przywódców. Nakłonili Karola, by wydał rozkaz wymordowania hugenotów. O wyznaczonej porze 24 sierpnia 1572, w dzień świętego Bartłomieja, motłoch paryski zaczął rozruchy i urządził pogrom hugenotów; ofiarą padł między innymi Coligny. Król rozkazał, by zaprzestano masakry, ale mimo to fala pogromów dotarła na prowincję i utrzymywała się do września 1572. W samym Paryżu zginęło około 3000 protestantów; szacuje się, że w całej Francji ofiarą masakry padło około 50 tysięcy ludzi. Pogromy przyczyniły się do wznowienia wojny domowej między katolikami a protestantami (patrz FRANCUSKA RELIGIJNA WOJNA CZWARTA1572-1573). ŚWIĘTEGO JERZEGO DZIEŃ, POWSTANIE. Patrz ESTOŃSKIE POWSTANIE 1343-1345.

ŚWIĘTEJ LIGI WOJNA 1510-1514. Poparcie udzielone przez Francję Alfonsowi I Este (1486-1534) w walce przeciw papieskiej władzy skłoniło papieża Juliusza II (1443-1513) do utworzenia Świętej Ligi państw

505

włoskich (łącznie z Wenecją, niedawnym wrogiem papieża [patrz LIGI z CAMBRAI WOJNA isos-isio], kantonami szwajcarskimi, Hiszpanią i Anglią), w celu wspólnego wypędzenia Francji z Italii. Do maja 1512 Liga wyparła Francuzów z Mediolanu i innych miast. Po wielkim zwycięstwie sił szwajcarsko-włoskich w bitwie pod Novarą 6 lipca 1513 Francuzi wycofali się z Włoch i zawarli odrębne porozumienie ze Szwajcarią i jej sojusznikami. Śmierć papieża Juliusza II przyczyniła się do rozpadu Ligi. Szwajcarzy, którym przekazano Mediolan, oddali go Maksymilianowi Sforzy (1491-1530), ale wykorzystali chaos, jaki był wynikiem wojny w Lombardii (północne Włochy) i zdobyli Locarno, Lugano i Ossolę. W 1515 nowy król Francji, Franciszek I (1494-1547), najechał Lombardię i rozbił Szwajcarów w bitwie pod Marignano 13-14 września 1515, odzyskując Mediolan. W traktacie pokojowym zawartym z nowym papieżem, Leonem X (1475-1521), Franciszek uzyskał również Parmę i Piacenzę. Wenecjanie, wówczas sojusznicy Francji, zajęli Bergamo, Peschierę i Brescię i oblegali Weronę w latach 1515-1516. Francja zawarła pokój i przymierze ze Szwajcarią, która zatrzymała większość przełęczy w Alpach i przyznała Francji prawo zaciągania w Szwajcarii wojsk najemnych.

„ŚWIŃSKA WOJNA" 1906-1909. Usiłując zmniejszyć zależność gospodarczą od monarchii austro-węgierskiej, od 1904 Serbia zaczęła ograniczać import z Austrii i sprowadzać broń z Francji, zawiązała również unię celną z Bułgarią (1905), z powodu której towary austriackie obciążone cłem nie miały w Serbii popytu. Przyzwyczajona do decydującego głosu w sprawach gospodarczych, Austria w odpowiedzi zamknęła w 1906 granicę dla serbskiej wieprzowiny. Serbia, nie chcąc podporządkować się Austrii, pozyskała fundusze z Francji na budowę nowych zakładów przetwórczych na użytek handlu międzynarodowego, zaczęła zamawiać surowce z rywalizujących z Austrią Niemiec i wywarła presję na zarządzane przez Austrię prowincje - Bośnię i Hercegowinę - by udostępniły jej port handlowy nad Adriatykiem. Rosja poparła Serbię; wojny między Austrią, Węgrami i Rosją uniknięto tylko dzięki ultimatum Niemiec (1909), które zażądały, by Rosja zaprzestała udzielać pomocy Serbii. Serbia i Austria zawarły nowe porozumienie handlowe (1909), ale Serbia potajemnie podjudzała przeciwko Austrii południowych Słowian w niedawno przyłączonej do Austrii Bośni i Hercegowinie, co przyczyniło się do wybuchu ŚWIATOWEJ WOJNY I. Patrz także BAŁKAŃSKIE WOJNY.

506

T TADŻYKISTAN, WOJNA DOMOWA W TADŻYKISTANIE l»»2. Po rozpadzie Związku Radzieckiego Tadżykistan 9 września 1991 proklamował niepodległość (w ZSRR Tadżykistan od 1929 miał status republiki związkowej). Po ogłoszeniu deklaracji niepodległości o władzę w Tadżykistanie rywalizowały zwaśnione klany północne i południowe. Wojna klanów była także konsekwencją rozpoczętej w latach osiemdziesiątych walki o wpływy w starych i nowych elitach politycznych, które miały decydujący głos w kwestii kontroli nad bogactwami naturalnymi, najważniejszymi przedsiębiorstwami oraz handlem. Ważnym czynnikiem kształtującym sytuację w kraju był od końca lat siedemdziesiątych odradzający się islam (Islamska Partia Tadżykistanu działała w podziemiu od 1979, oficjalnie została zarejestrowana w 1990, liczyła podówczas kilkadziesiąt tysięcy członków). Na początku września 1992 prezydent Tadżykistanu, komunista Rachmon Nabijew, przedstawiciel klanu północnego został obalony przez ugrupowania antykomunistyczne, skupione wokół partii islamskiej i demokratycznej (przewagę mieli w nich przedstawiciele klanów południowych). Walki pomiędzy ugrupowaniami popierającymi Nabijewa a islamistami przeniosły się do pozostałych regionów kraju. Na dużą skalę dokonywano czystek, dochodziło do rzezi przedstawicieli wrogich klanów, zamieszkujących poza terytorium własnego klanu. Zachowująca oficjalnie neutralność stacjonująca w republice rosyjska dywizja zmotoryzowana faktycznie wspierała oddziały Narodowego Frontu Tadżykistanu (zbrojnej formacji walczącej po

stronie obalonego prezydenta Nabijewa). Rosja nie poparła islamsko-demokratycznych struktur władzy w obawie przed utworzeniem w Tadżykistanie muzułmańskiego państwa wyznaniowego, opartego na wzorcach irańskich (Tadżycy są bliscy etnicznie i kulturowo Irańczykom, mówią językiem farsi, należącym do nowoirańskiej grupy językowej). W grudniu 1992 Narodowy Front Tadżykistanu po ciężkich walkach (przy użyciu zakupionego od wojsk rosyjskich sprzętu i broni) wyparł poza granice Tadżykistanu siły koalicji islamsko-demokratycznej. Bojownicy zwycięskiego frontu dopuścili się masowych pogromów ludności cywilnej, wspierającej pokonanych islamistów, nastąpił masowy odpływ jego zwolenników (głównie do Afganistanu). Według nieoficjalnych danych podczas tadżyckiej wojny domowej zginęło 60-100 tysięcy ludzi. Od 1993 w Tadżykistanie pełni służbę kontyngent pokojowy Wspólnoty Niepodległych Państw (na bazie stacjonujących w stolicy Tadżykistanu Duszanbe formacji rosyjskich). Prowadzone pod auspicjami ONZ rozmowy pokojowe doprowadziły do podpisania porozumień pokojowych w 1997, które umożliwiły udział we władzach przedstawicielom opozycji islamskiej oraz przyczyniły się do ustabilizowania sytuacji w republice. TAIRA l MINAMOTO WOJNA. Patrz GEMPEI

WOJNA H80-U85.

TAJÓW WOJNA 1371-1378. W 1371 król Ajutthai (królestwo Tajów w południowo-środkowym Syjamie) Boromoradża I (zm. 1388) poprowadził wyprawę wojenną na

507

północ w celu odzyskania władzy nad Sukhothai, małym królestwem Taj ów, które podupadło za panowania Tammaradży II (zm. 1409) i zostało opanowane przez powstańców. Chcąc uniknąć ewentualnej interwencji Chin, Boromoradża posłał do Nankinu prezenty dla chińskiego cesarza. W 1372 wojska Boromoradży zdobyły miasta Muang Nakhon, Phangkha i Sengczarao, a w następnym roku ruszyły do Czakangrao. Z rozkazu Boromoradży zabito tam wodza Sai Keo (zm. 1373) i wyparto armię innego wodza, Kham Henga. Ajutthaja przerwała działania na dwa lata, później Boromoradża wrócił do zbuntowanego Sukhotai, opanował miasto Phitsanulok i wziął do niewoli jego dowódcę Khun Sam Keo (zm. ok. 1376) oraz wielu mieszkańców miasta. W 1376 Boromoradża zaatakował Czakangrao, bronione przez wojska Kham Henga, który nie zawarł sojuszu z królestwem Tajów Cziang Maj. Król Cziang Maju miał nadzieję, że zapewni bezpieczeństwo swemu królestwu, zachowując królestwo Sukhotai w charakterze neutralnego państwa buforowego między Cziang Majem i Ajutthaja. Sprzymierzone siły usiłowały bez powodzenia wpędzić wojska Ajutthai w zasadzkę; żołnierze sprzymierzonych zginęli w bitwie w pobliżu Kamphaeng Phet. Wódz Sukhotai, Thao Phadong, uszedł z życiem, pokonany został w kolejnej bitwie, w której do niewoli dostało się wielu dostojników państwowych Sukhotai. W 1378 Boromoradża ponownie obiegł Kamphaeng Phet. Tym razem Tammaradża przyjął warunki pokojowe - kapitulacja i zrzeczenie się terenów zachodnich wraz z Kamphaeng Phet na rzecz Ajutthai. Tammaradża uznał zwierzchnictwo Ajutthai nad Sukhothai (ze stolicą w Phitsanulok) i pozostał przy władzy. Patrz także KHMERSKO-SYJAMSKIE WOJNYok. 1352-1444. TAJÓW WOJNA 1387-1390. W 1387 na tron Cziang Maju, królestwa Tajów położonego w górzystej i porośniętej lasami części północnego Syjamu, wstąpił 14-letni Sen

Muangma (1373-1411). Jego wuj, książę Phrohm, spiskował dążąc do przejęcia tronu, a gdy mu się to nie udało, wezwał na pomoc Boromoradżę I (zm. 1388), króla Ajutthai (królestwo Tajów w południowym Syjamie). Boromoradża wysłał wojsko żywiąc skrytą nadzieję na objęcie panowania w Cziang Maju. Wojska przeciwników spotkały się w bitwie pod Sen Sanuk, w pobliżu miasta Cziang Maj. Zwyciężyły wojska Sen Muangmy, a wojska Ajutthai wycofały się do kraju. Sen Muangma i jego wuj rozwiązali dzielące ich problemy; Phrohm został włączony do królewskiej świty, a w dowód przyjaźni dał siostrzeńcowi świętą statuę Buddy, którą skradł władcy Kamphaeng Phetu. Władca Kamphaeng Phetu protestował przeciw tej kradzieży i okupacji jego miasta przez wojska księcia Phrohma; z pomocą przyszedł mu Boromoradża - poprowadził wojska i zdobył Kamphaeng Phet, ale zmarł w drodze powrotnej, w 1388. Dwa lata później Sen Muangma wyruszył z wojskami pod pozorem pomocy dla królestwa Tajów, Sukhothai (środkowy Syjam) w odzyskaniu niezależności od królestwa Ajutthai. Król Sukhothai Tammaradża II (zm. 1409), dowiedziawszy się o zamierzonym przejęciu jego królestwa przez Cziang Maj, wystąpił przeciw Sen Muangmie i pokonał go; by uniknąć niewoli Sen Muangma uciekł niesiony na plecach przez dwóch służących. TAJÓW WOJNA 1411. Po śmierci króla Cziang Maju (królestwo Tajów w północnej części Syjamu) Sen Muangmy (1373-1411), między dwoma jego synami, księciem Sam Fangkenem (zm. 1442) i księciem Ji Kumkamem (wzmian. 1411-1420), wybuchł spór o następstwo tronu. Ji Kumkani poprosił o pomoc króla Ajutthai (królestwo Tajów w środkowym Syjamie) Intharadżę I (zm. 1424). Król wysłał armię pod komendą swego wasala, króla Sukhotai Tammaradży III (zm. 1419), miała ona osadzić Ji Kumkama na tronie Cziang Maju. Wojska Tammaradży zbudowały w pobliżu miasta Pha-

508

yao ziemny fort na wzgórzu, z którego miano korzystać przy oblężeniu i ostrzale Phayao. Przeciwnicy stoczyli bitwę, w której obie strony podobno użyły armat. Obrońcy Phayao przetopili brązowe płyty i z nich wykonali armatę, odparli ataki i zniszczyli fort wzniesiony przez wojska Tammaradży. Krótko potem wojska Ajutthai rozpoczęły oblężenie stołecznego miasta Cziang Maju, które zaciekle odpierało wszystkie ataki, wreszcie Sam Fangken zaproponował, by spór o sukcesję rozstrzygnąć pojedynkiem między dwoma wojownikami - jednym z Cziang Maju, a drugim z Ajutthai. Ji Kumkam zgodził się zrezygnować z tronu w razie przegranej jego wojownika (z Ajutthai). Po kilku godzinach pieszej walki, zawodnik Ajutthai został ranny w stopę i zwycięzcą ogłoszono jego przeciwnika z Cziang Maju. Wojska Ajutthai rozpoczęły odwrót z Cziang Maju, po czym ruszyły na północ i zdobyły miasto Cziang Maj. Wzięli tam do niewoli wielu mieszkańców, którzy zostali w Ajutthai niewolnikami (odszkodowanie za koszty prowadzenia wojny). TAJÓW WOJNA 1442-1448. Książę Czao Lok (1411-1487) zmusił ojca, króla Cziang Maju (królestwo Tajów w północnej części obecnego Syjamu) Sam Fangkena (zm. 1442), do abdykacji i sam objął tron jako król Sri Suthamtilok. Dziesiąty syn Sam Fang Kena, książę Czao Dżoi (zm. ok. 1446), odmówił poparcia przewrotu dokonanego przez brata, sprowadził ojca do miasta Muang Fang i rozpoczął walkę o władzę. Gdy Sri Suthamtilok zdobył Muang Fang, Czao Dżoi opuścił ojca i uciekł do Thoen, gdzie namówił gubernatora miasta do szukania pomocy w królestwie Ajutthai, na południu. Król Ajutthai Boromoradża II (zm. 1448), dążący po powiększenia zakresu swoich wpływów, z zadowoleniem ruszył z wojskami na pomoc Czao Dżoi, ale jego akcja była spóźniona - przed nadejściem odsieczy siły Sri Suthamtiloka przystąpiły do ataku i zabiły księcia Czao Dżoi oraz gubernatora miasta. Wojska Boromoradży

przesuwały się dalej, biorąc po drodze jeńców, aż wreszcie powstrzymały ich siły Cziang Maju. Laotańscy szpiedzy Cziang Maju, którzy przeniknęli w szeregi wrogiej armii, obcięli ogony słoniom przeciwnika wywołując popłoch wśród zwierząt. W czasie trwającego chaosu żołnierze Cziang Maju przypuścili atak i pokonali przeciwników. Boromoradża zachorował i wrócił do kraju. W 1448 ponownie wyprawił się przeciw Cziang Majowi, zmarł w czasie kampanii. TAJÓW WOJNA 1451-1456. Dążąc do zawładnięcia małym królestwem Cziang Maj na północy, Boromotrailokanath (zm. 1488), król powiększonej Ajutthai (królestwo Tajów w Syjamie środkowym), wzmocnił jej siły wojskowe. W 1451 w dawnym królestwie Sukhotai wybuchło powstanie przeciw panowaniu Ajutthai. Wódz miasta Sawankhalok i inni mieszkańcy poprosili Sri Suthamtiloka (1411-1487), króla Cziang Maju, o pomoc w odzyskaniu niepodległości. Spełniając tę prośbę, wojska Cziang Maju wkroczyły do Sukhothai, ale zostały zmuszone do odwrotu. Ofensywa Ajutthai zakończyła się okupacją Cziang Maju (1452). Następnie do wojny przystąpił laotański król Luang Prabangu, Sai Tiakaphat (zm. 1479?), który zmusił Ajutthaję do wycofania się, a Cziang Maj do obrony. Później armia Cziang Maju najechała Ajutthaję i na krótko zajęła Kamphaeng Phet, po czym na pewien czas działania wojenne ustały. TAJÓW WOJNA 1461-1464. Gdy spiskujący władca miasta Sawankhalok (pod jarzmem Ajutthai) opuścił miasto i został naczelnikiem miasta Phayao w Cziang Maju, wybuchły na nowo działania wojenne między sąsiadującymi i rywalizującymi ze sobą królestwami - Ajutthają i Cziang Majem. W 1461 wojska Sri Suthamtiloka (1411-1487), króla Cziang Maju, najechały ziemie Ajutthai i ruszyły na południe, by zająć Sukhothai i rozpocząć oblężenie Phitsanuloku. Uderzenie Chińczyków z prowincji Junan na Cziang Maj zmusiło Sri Suthama-

509

tiloka do wycofania wojsk z Ajutthai. W 1463 król Boromotrailokanath (zm. 1488), dążąc do scentralizowania i zacieśnienia kontroli wojskowej, przeniósł stolicę Ajutthai do Phitsanoluku. Wojska króla odparły następną inwazję Cziang Maju na Ajutthaję, udaremniły przejęcie Sukhothai i odrzuciły najeźdźców daleko poza granice własnego kraju. W stoczonej przy blasku księżyca bitwie pod Doi Ba (1463) korzystające ze słoni wojska Cziang Maju wpędziły Ajutthańczyków w bagno i zmusiły do odwrotu. Pokój przywrócono w 1464. TAJÓW WOJNA 1474-1475. Rozmowy dyplomatyczne między rywalizującymi królestwami Ajutthają i Cziang Majem, podejmowane w celu rozwiązania spornych spraw, doprowadziły jedynie do trwającego sześć lat rozlewu krwi, najazdu Ajutthai na Cziang Maj i zajęcia jego terytorium. Wojska Cziang Maju poniosły porażkę; w 1475 król tego kraju Sri Suthamtilok (1411-1487) zaproponował pokój. Formalnego porozumienia pokojowego nie zawarto, jednak działania wojenne przerwano na około 10 lat. Później Sri Suthamtilok zabił wysłanników Ajutthai, najazd Ajutthai na Cziang Maj nie wyjaśnił sytuacji (1486) i wreszcie walki przerwała śmierć Sri Suthamtiloka. TAJÓW WOJNA 1492. Powodem wznowienia wojny między królestwami Ajutthają i Cziang Maj był tym razem kryształowy posąg Buddy, własność Cziang Maju, skradziony przez syna króla Ajutthai, gdy był on w Cziang Maju kapłanem Buddy. Mimo żądań Cziang Maju posągu nie zwrócono, wobec czego Phra Jot (wzmian. 1487-1495), król Cziang Maju, zaatakował Ajutthaję i zmusił króla Ramę Thiboldiego II (1472-1529) do zwrotu zabranego przez syna posągu. TAJÓW WOJNA ek. 1500-1529. Małemu królestwu Tajów, Cziang Majowi zagrażało większe od niego królestwo Ajutthają. Cziang Maj przyjęło agresywną postawę, by

w ten sposób uchronić się przed nieprzyjacielem. W 1507 król Cziang Maju Ratana rozpoczął atak na terytorium Ajutthai, ale jego wojska zostały pokonane w ciężkiej bitwie niedaleko Sukhothai i musiały się wycofać. Następnego roku Ajutthają dokonała najazdu na Cziang Maj; po zajęciu Phrae najeźdźcy przegrali krwawą bitwę w pobliżu miasta i musieli się wycofać. Nie powiódł się również najazd Ajutthai w 1510. Potyczki ciągnęły się przez pięć lat, po czym wojska Cziang Maju zaatakowały Sukhothai i Kamphaeng Phet na południu. Król Ajutthai Rama Thibodi II (1472-1529) i jego dwaj synowie podjęli szeroką ofensywę, wypędzili nieprzyjacielskie wojska z kraju i nacierali na nie aż do rzeki Wang w pobliżu Lampungu, gdzie Rama Thibodi wygrał bitwę, a potem złupił Lampung i zabrał cenny posąg Buddy. Ajutthają uzyskała w tej kampanii poważną pomoc Portugalii (armaty i korpus szkoleniowy). W chwili śmierci Ramy Thibodi wojska Cziang Maju były wyparte z Sukhothai i innych miast Ajutthai. Patrz także SYJAMSKO-BIRMAŃSKIE WOJNY.

TAJÓW WOJNA 1660-1662. W 1659, w pościgu za Yong Li (zm. 1662), pretendentem do chińskiego tronu z dynastii Ming, armia dynastii mandżurskiej (King) zaatakowała birmańską stolicę Awę (patrz BIRMAŃSKO-CHIŃSKA WOJNA 1658-1661). Obawiając się upadku Awy, król Birmy, który schronił się w Cziang Maju (miasto Tajów), poprosił o pomoc króla Ajutthai (Syjamu), Narai (1632-1688). Monowie, którzy podnieśli bunt w Dolnej Birmie, również starali się o pomoc Narai. Gdy Chińczycy przerwali atak i wycofali się, dygnitarze Cziang Maju próbowali odwołać prośbę o pomoc, ale siły Ajutthai były już w drodze (Narai miał nadzieję przejąć zajmowane przez Birmę terytorium Cziang Maju). Wojska Ajutthai zdobyły i splądrowały miasto Cziang Maj (1662), a następnie rozpoczęły kampanię w Dolnej Birmie. W 1664 mieszkańcy Cziang Maju zbuntowali się, wypędzili Ajut-

510

thańczyków i przywrócili panowanie Birmy, które trwało do 1727. Patrz także SYJAMSKO-BIRMAŃSKA WOJNA 1660-1662.

TAJPINGÓW

POWSTANIE

1850-1864.

W 1850 mandżurscy władcy Chin (dynastia King) wydali rozkaz, by wojska cesarskie zlikwidowały stowarzyszenie religijne, którego prawdy wiary wywodziły się po części z doktryny protestanckiej. Armia cesarska doznała poważnej porażki, a ruch religijny zapoczątkowany i prowadzony przez uczonego Hong Xiuquana (1813-1864) przekształcił się szybko w powstanie przeciw Mandżurom. Ruch przyciągnął rzesze niezadowolonych mieszkańców południowych Chin, ale początkowo jego uczestnicy byli słabo uzbrojeni. W 1852 członkowie ruchu zdobyli arsenał w Yuezhou (Yoyang). Pozyskawszy broń, zajęli dolinę Jangcy i zdobyli Nankin, gdzie Hong Xiuquan proklamował nową dynastię Tajping, czyli Najwyższego Spokoju. Wojska cesarskie i prowincjonalne nie były w stanie powstrzymać jego stronników, którzy siali spustoszenie na całym obszarze południowych Chin. W 1860 obce mocarstwa, które w wyniku pierwszej i drugiej OPIUMOWEJ WOJNY wymusiły na Chińczykach ogromne ustępstwa, uznały, że w imię własnych interesów muszą przyjść Mandżurom z pomocą. Pewien oficer marynarki amerykańskiej zorganizował małą armię na sposób zachodni, która dzięki odnoszonym sukcesom zyskała nazwę „Wiecznie Zwycięskiej Armii". W 1862 na jej czele stanął oficer brytyjski, Charles George Gordon (1833-1885) i pod jego dowództwem armia ta odbiła kilka ufortyfikowanych miast. Do zdławienia powstania przyczyniły się także dwie armie chińskie, zebrane i dowodzone przez ochotników. W lipcu 1864 wzięto szturmem Nankin, a rok później opanowano ostatnie ośrodki oporu. Większość zamożnych niegdyś obszarów Chin leżała w ruinie, a miliony ludzi zginęły w czasie powstania, które głęboko wstrząsnęło dynastią King i niewątpliwie stało się

jednym z najpoważniejszych wydarzeń w dziewiętnastowiecznej historii Chin. Patrz także NIEN POWSTANIE 1853-1868. TAJSONÓW POWSTANIE. Patrz WlETNAMSKA WOJNA DOMOWA 1772-1802. TALAMBO, INCYDENT W TALAMBO 1862.

Peruwiańscy robotnicy rolni na hacjendzie w Talambo (Peru) napadli na grupę imigrantów baskijskich. Rząd hiszpański wydelegował do Peru wicekróla z żądaniem odszkodowania. Rząd peruwiański nie przyjął Hiszpana. Gdy negocjacje zawiodły, eskadra hiszpańska zajęła w 1864 peruwiańskie wyspy Chincha, na których pozyskiwano cenny nawóz naturalny. Prezydent Peru zgodził się wówczas z żądaniami Hiszpanii i zapłacił 3 miliony peso na zwrot wysp (1865). Ustępstwo to wzbudziło gniew większości Peruwiańczyków i doprowadziło do obalenia prezydenta przez generała Mariano Ignacio Pradę (1826-1901). Patrz także HISZPAŃSKO-PERUWIAŃSKA WOJNA 1864-1866.

TARANAKI WOJNA PIERWSZA 1860-1861.

W 1859 jeden z podrzędnych wodzów ludu Maori (Maorysi) w regionie Taranaki na Wyspie Północnej (Nowa Zelandia) sprzedał Europejczykom ziemie nad rzeką Waitara, nie uzyskawszy zgody członków plemienia, które potem nie chciało uznać konfiskaty tych ziem. Na początku 1860, Anglicy, nie zwracając uwagi na weto przewidziane w traktacie z Waitangi (patrz WAIRAU MASAKRA 1843), zaatakowali pa (warownie) Maori, początkowo bez powodzenia. W 1861 Anglicy zdobyli w końcu warownię Te Arei Pa, zawarli rozejm i pozwolili Maori zatrzymać ziemie w Tataramaika, które były własnością Europejczyków. Mimo rozejmu z 1861, aż do 1872 trwały sporadyczne potyczki, w wyniku których Maorysi stracili dalsze ziemie, doszło do rozprzężenia społeczności Maorysów, ich liczebność spadła o 54% (zginęło ponad 50 tysięcy osób). Ten 12-letni okres, określany często jako druga wojna Maorysów, zbiegł się w 1863 oraz w 1864 z drugą

511

i trzecią wojną Taranaki. Druga wojna Taranaki 1863-1864 (wojna Waikato). Wojnę z Maori podjęto w kwietniu 1863 po tym, jak gubernator Nowej Zelandii, sir George Grey (1812-1898), zbudował drogę, z której zaatakować można było upragnione przez Europejczyków obszary w dolinie rzeki Waikato (Wyspa Północna). Wojska rządowe wyparły Maorysów z terenów w Tataramaika, oblegały warownie Maori, wykorzystując w walce kanonierki i oddziały strażników leśnych. Maori przeszli do wojny partyzanckiej. Zwycięstwa Anglików pod Meremere i Rangiriri (1863) oraz Orakau Pa (1864) doprowadziły do zakończenia działań wojennych w regionie Waikato, jednakże walki na Wyspie Północnej trwały do 1872. Trzecia wojna Taranaki 1864-1872. Słynny maoryski Hau Hau - religijno-wojenny kult szerzący się wśród wojowników, którego wyznawcy uważali, że są odporni na kule - spowodował znaczne straty w szeregach wojsk brytyjskich. Po zwycięstwie pod Orakau Pa w drugiej wojnie Taranaki rząd pragnął zawrzeć pokój, ale Brytyjska Kompania Wschodnioindyjska chciała pozyskać dodatkowe obszary, wobec czego walka trwała nadal; warunki traktatu w Waitangi poszły w zapomnienie. W 1865 Anglicy odnieśli zwycięstwo pod Weroroa Pa, ale w 1868 następny religijno-wojenny kult, Ringatu, przerwał ich sukcesy i sprawił, że wszystkie działania kolonialistów zostały wstrzymane. Do 1872 wojna przekształciła się w konflikt, w której szale zwycięstwa nie przechylały się na żadną stronę. Gdy w wyniku całkowitego wyczerpania sił obie strony przerwały działania, społeczność Maori była tak wyniszczona, że jedynie terytorium King Country w Nowej Zelandii pozostało dla Europejczyków zamknięte. Do końca XIX w. nie widać było żadnych oznak wychodzenia Maori z kryzysu wywołanego wojną. Patrz także MAORYSÓW WOJNA 1844-1847. TATARSKIE PODBOJE l NAJAZDY. Patrz MONGOLSKIE PODBOJE i NAJAZDY.

TEBAŃSKO-SPARTAŃSKA WOJNA 379-371 p.n.e. Teoretycznie na mocy pokoju królewskiego z 386 (patrz KORYNCKA WOJNA 395-387 p.n.e.) greckie miasta-państwa miały autonomię, tyrańskie zwierzchnictwo sprawowała Sparta, zawsze gotowa, by przypodobać się Persji. Głównym przeciwnikiem Sparty były Teby, które Sparta rozmyślnie prowokowała, przyznając autonomię innym miastom beockim, zajmując w 382 Kadmeę, tebańską cytadelę, wywołując bunty, a potem je tłumiąc oraz zajmując w 379 Olint w celu zablokowania pomocy Aten i Chalkis dla Teb. Tebańczycy odzyskali Kadmeę w 379, pokonali idące na odsiecz dwie armie Sparty i zawarli w 378 obronne przymierze z Atenami. Od tej chwili zaczął się szybki upadek potęgi Sparty; powstał drugi Związek Ateński oparty na zasadach niezawisłości członków. Sparta przeprowadziła najazdy na Beocję w 377 i 376. W 371 pod naciskiem Persji doszło do zawarcia ogólnogreckiego traktatu pokojowego, nie uznającego istnienia Związku Beockiego (Związek Beocki nie zaakceptował tego traktatu). Sparta wszczęła wojnę, chcąc zmusić Związek Beocki do uznania traktatu, poniosła jednak klęskę w bitwie pod Leuktrami (371). Powstania doprowadziły do rozpadu utworzonego przez Spartę Związku Peloponeskiego, doszło do utworzenia Związku Arkadyjskiego. Teby stały się dominującym w Grecji miastem-państwem. TEKSASKA WOJNA O NIEPODLEGŁOŚĆ 1836 (teksaska rewolucja). Do 1836 w Teksasie, należącym wówczas do Meksyku, osiedliło się około 30 tysięcy Amerykanów. Meksyk spróbował później powstrzymać imigrację Amerykanów i wprowadzić w Teksasie bardziej zcentralizowaną władzę. Mieszkańcy Teksasu podnieśli bunt i 2 marca 1836 ogłosili niepdległość. W celu stłumienia buntu do Teksasu wkroczył generał Antonio Lopez de Santa Anna (1794-1876) na czele 5-tysięcznego oddziału wojska. 182 mieszkańców Teksasu przez 12 dni wiązało wojska meksykańskie pod Alamo, w San

512

Antonio, nim zostali wreszcie pokonani i zabici. Wkrótce w pobliżu Goliad poddał się oddział teksański liczący około 400 ludzi, z których ponad 300 zostało zamordowanych. W odpowiedzi na wezwanie „Pamiętajcie o Alamo! Pamiętajcie o Goliad!" mała armia teksaska pod komendą generała Samuela Houstona (1793-1863) pokonała 21 kwietnia 1836 żołnierzy meksykańskich w bitwie pod San Jacinto. Wzięty do niewoli generał Santa Anna musiał podpisać porozumienie, które uznawało niepodległość Teksasu. Później Meksyk unieważnił to porozumienie, jednak nie poczynił żadnych kroków, by odzyskać władzę w Teksasie, który został niepodległą republiką i dążył do przyłączenia się do Stanów Zjednoczonych. TEODORYKA WOJNA Z ODOAKREM 489-493. Ostrogoci (Goci wschodni), lud pochodzenia germańskiego, pod wodzą króla Teodoryka Wielkiego (454P-526) teoretycznie sprzymierzeńcy Bizancjum, prowadzili dokuczliwe najazdy na prowincje wschodniego cesarstwa rzymskiego. Cesarz wschodniorzymski Zenon (426-491), chcąc pozbyć się Ostrogotów, mianował Teodoryka namiestnikiem cesarskim Italii i polecił mu, by wyruszył do Italii i wypędził z niej Odoakra (Odowakra) (434P-493), który pozbawił tronu ostatniego cesarza zachodniorzymskiego (patrz RZYMU UPADEK 470) i został władcą Italii. Na czele ponad 150 tysięcy Ostrogotów, Teodoryk przekroczył w 489 Alpy Julijskie, wtargnął do północnej Italii i pobił Odoakra w 489 pokonał go w bitwie nad Soczą (Sontius, Isonzo) oraz w bitwie pod Weroną. Odoaker uciekł do swej stolicy, Rawenny, będącej miastem niemal nie do zdobycia, uzyskał posiłki z południa i w 490 dokonał udanego wypadu na oblegające Rawennę wojska Teodoryka. Pobici Ostrogoci ścigani przez Odoakra cofnęli się do Pawii (połowa armii Odoakra walczyła z wojskami wizygocko-burgundzkimi, które najechały wówczas Italię), ale 11 sierpnia 490 wygrali bitwę nad rzeką Addą. Odoaker znowu wycofał się do Rawenny, w ślad za

nim ruszyły wojska Teodoryka, które przez trzy i pół roku oblegały Rawennę. W końcu blokada morska Ostrogotów zmusiła Odoakra do zawarcia traktatu pokojowego (27 lutego 493), zgodnie z którym Odoaker i Teodoryk mieli wspólnie panować w Italii. Gdy tuż potem oczekiwał wraz z synami i wodzami na ucztę, został zdradziecko ujęty i natychmiast zamordowany przez ludzi Teodoryka. Teodoryka obwołano jedynym władcą Italii; panował długo, choć nigdy nie został oficjalnie uznany przez cesarza wschodniorzymskiego. TEUTOBURSKI LAS, BITWA W TEUTOBURSKIM LESIE 9 n.e. Rzymianie starali się opanować tereny Germanii między Renem i Łabą. W 6 n.e. wysłano tam Publiusza Kwintiliusza Warusa (zm. 9 n.e.), rzymskiego wodza, który miał zarządzać tą częścią Germanii i dowodzić trzema legionami i wojskami pomocniczymi. Arogancki i pozbawiony taktu Warus przedwcześnie obłożył Germanów podatkami i uraził Arminiusa (Hermanna) (18 p.n.e.?-9 n.e.), dowódcę oddziału germańskiego w armii rzymskiej, obywatela rzymskiego i wodza germańskiego plemienia Cherusków. Zorganizował on powstanie i Warusa, który skoncentrował w końcu lata 9 n.e. trzy legiony i wojska pomocnicze zwabił do Lasu Teutoburskłego. W lesie (prawdopodobnie w pobliżu obecnego Detmold w Niemczech) wozy taboru ugrzęzły w bagnie, tarasując drogę; wówczas zaatakowali Germanie zaskoczonych Rzymian i osaczyli ich. Warus bezskutecznie usiłował przebić się na zachód. W trzydniowych walkach rozbito armię rzymską. Upokorzony Warus popełnił samobójstwo. Klęska Rzymian zmusiła Augusta (Oktawiana) (63 p.n.e.-14 n.e.) do przyjęcia Renu za wschodnią, a Dunaju za północną granicę germańskich posiadłości cesarstwa i rezygnacji z granicy na Łabie. Patrz RZYMSKIE WOJNY NA GRANICY PÓŁNOCNEJ 24 p.n.e.-ia n.e. TIANJIN, MASAKRA W TIANJINIE

1870.

Wielu chińskich dostojników oraz wyznawców licznych religii istniejących w Chinach

513

nie znosiło białych misjonarzy chrześcijańskich, którzy w połowie XIX w. licznie ściągali do ich kraju. W celu podburzenia ludu szerzono pogłoski, że cudzoziemcy są czarownikami. Francuskie szarytki prowadzące sierociniec w Tianjinie dawały zwykle małą nagrodę pieniężną za przyprowadzenie do sierocińca bezdomnych i porzuconych dzieci. Stało się to powodem plotek; mówiono, że siostry wykorzystują dzieci, porywają je i używają podczas obrzędów magicznych. 21 czerwca 1870 rozwścieczony tłum z urzędnikiem miejscowych władz na czele zebrał się pod sierocińcem. Konsul francuski, chcąc rozproszyć tłum, kazał swoim strażnikom strzelać. Chińczycy wdarli się do sierocińca, spustoszyli go, zabijając przy okazji 18 cudzoziemców, w tym konsula i 10 sióstr. W Rzymie i Paryżu wybuchła burza protestów, okręty zachodnich mocarstw popłynęły do Tianjinu. Francja domagała się surowych kar dla odpowiedzialnych za zajścia; 16 Chińczyków stracono, a rząd chiński złożył oficjalne przeprosiny. TIEPOLA REBELIA 1310. Wielka Rada sprawująca rządy w Wenecji stała się z czasem instytucją w najwyższym stopniu oligarchiczną; członkostwo w niej było przekazywane dziedzicznie. Odsunięci od wpływu na decyzje rządowe Wenecjanie podnieśli w 1300 bunt, który jednak zakończył się klęską, a jego przywódców powieszono. Dziesięć lat później Bajamonte Tiepolo (zm. 1328) wraz z patrycjuszowskim rodem Querini zawiązał spisek w celu przejęcia władzy. Gdy spisek wyszedł na jaw, jego uczestnicy musieli rozpocząć działania przed zakończeniem przygotowań; 15 czerwca 1310 zajęli piazza (plac miejski). Wojska doży, Pietra Gradenigo (1249-1311) szybko stłumiły rebelię. Ujęto i stracono przywódcę spisku z rodu Querini, natomiast Tiepolo zdołał uciec. Wielka Rada powołała następnie tajny trybunał, radę dziesięciu, rzekomo do „ochrony" republiki przed spiskami oraz do tropienia buntowników. W 1335 trybunał został instytucją stałą i stopniowo przejął

wiele funkcji rządowych, zwłaszcza sprawy związane z finansami i wojskiem. TIMOLEONA WOJNA 344-339 p.n.e. Mając dość ciężkich rządów tyrana Dionizjusza II (zm. 344), obywatele Syrakuz zwrócili się o pomoc do Koryntu, miasta-założyciela Syrakuz. Do walki z Dionizjuszem i popierającego go tyrana Leontinoj (Lentini), Korynt wysłał Timoleona, znanego jako „bicz na tyranów". Timoleon w 344 po przybyciu na Sycylię pobił sprzymierzonego z Kartaginą Hiketasa, co do którego miał uzasadnione podejrzenie, że dąży do tyranii. Zawarł porozumienie z Dionizjuszem oblężonym w Syrakuzach przez Hiketasa. Tyran zrzekł się władzy, a Timoleon w Syrakuzach wprowadził rządy umiarkowanej oligarchii. Musiał również prowadzić rozpoczętą wcześniej walkę z potężną Kartaginą. W 343 doprowadził do zaniechania oblężenia Syrakuz przez Hiketasa i Kartagińczyków. W 341 zwyciężył silną armię kartagińską nad rzeką Krimiskos i odzyskał utracone wcześniej miasta Akragas, Galę oraz Camarinę (patrz HANNIBALA SPUSTOSZENIE AKRAGAS 400 p.n.e.; HIMILKONA WOJNA 405 p.n.e.). Zawarto pokój w 339, który trwał prawie 30 lat; zerwany został przez AGATOKLESA WOJNĘ Z KARTAGINĄ. W 337 zwyciężył Timoleon greckich tyranów Sycylii. TIMURA NAJAZD NA INDIE

1398-1399.

Podobnie jak Czyngis-chan (1167P-1227) Timur (1336-1405), wódz turecko-mongolski, rzadko prowadził wojny bez formalnego powodu. Oficjalnie wystąpił przeciw Delhi z zarzutem, że faworyzuje się tam wyznawców innych religii niż islam; w rzeczywistości skorzystał z dynastycznych waśni sułtanatu i toczących się w całych Indiach walk muzułmańsko-hinduskich. Zgodnie z mongolską tradycją wkroczył do Indii od strony Afganistanu, zbudował most na łodziach dla przeprawy przez Indus i w czasie niespiesznego marszu na wschód splądrował Pendżab. Celem Timura było Delhi i jego

514

bogactwa. Do oblężenia miasta nie doszło; wojska Timura wygrały bitwę pod miastem (17 grudnia 1398) i wzięły wielu jeńców. Timur triumfialnie wkroczył do Delhi, następnego dnia został osadzony na tronie i ściągnął okup. Jednak wkrótce sytuacja uległa pogorszeniu; żołnierze Timura grabili i gwałcili bez umiaru. Uwięziono i stracono mieszkańców miasta, stracono również jeńców w czasie bitwy pod Delhi - w sumie zginęło od 50 tysięcy do 80 tysięcy ludzi. Następnie Delhi spalono. Po 10 dniach zdobywcy nie śpiesząc się odeszli, prowadząc wozy pełne skarbów oraz wziętych do niewoli rzemieślników, którzy mieli odbudować leżący w ruinie główny meczet w Samarkandzie. Wojska Timura szły grabiąc po drodze, spustoszyły Lahaur, przeszły Indus i wróciły do kraju. Zdewastowane Delhi nawiedziła zaraza i głód (wg historyków przez dwa miesiące w mieście nie widać było najmniejszego ruchu). Jednak w północnych Indiach żywa była pamięć o Timurze; jego prawnuk Babur (1483-1530) w 1526 założył w Indiach wielką dynastię Mogołów. TIMURA NAJAZD NA RUŚ l TERENY ZŁOTEJ ORDY1395-1396. Po zwycięstwie nad Tochtamyszem (zm. 1406) nad rzeką Terek (1395) (patrz TIMURA WOJNA z TOCHTAMYSZEM DRUGA 1390-1395) Timur (1336-1405) poprowadził następnie 100-tysięczną armię na Ruś, wtargnął do ziemi riazańskiej, zdobył miasto Jelec i zatrzymał się dopiero w odległości ok. 300 km od Moskwy. Następnie jego wojska skręciły na południe, zdobyły Azow i wymordowały jego niemuzułmańską ludność, spustoszyły ziemie Czerkiesów i Alanów. Jego wojska wykazując się niezwykłą umiejętnością walk w górzystym terenie, zdobyły dwie wysokogórskie twierdze, rzekomo nie do zdobycia - Kuły i Taus w Dagestanie. Następnie wojska Timura zwróciły się na południe, zniszczyły Astrachań, port nad Morzem Kaspijskim oraz Saraj Berke (nad Achtubą w pobliżu obecnego Lenińska), stolicę Złotej Ordy. Wra-

cając przez Dagestan w 1396 spotkał się tam ze zbrojnym oporem, który stłumił. Po ośmiu miesiącach wypoczynku Timur wrócił z wojskiem do swej stolicy, Samarkandy, by przygotować się do wyprawy na Indie (patrz TIMURA NAJAZD NA INDIE 1398-1399). TIMURA PODBOJE 1360-1405. Timur Lang („Timur kulawy"), w Europie zwany Tamerlanem (1336-1405), uważany jest czasem za potomka Czyngis-chana (1167?-1227), ale w rzeczywistości nie był Mongołem, lecz Turkiem z plemienia Barłasów. Był konserwatywnym muzułmaninem, ale tolerował inne wyznania. Podobnie jak Czyngis-chan, był analfabetą obdarzonym żywą inteligencją, ale brakowało mu cierpliwości, by zajmować się administracją państwa. Syn tureckiego wodza, wychowany był w tradycjach imperium Ilchanów (Hulagidów), które właśnie się rozpadło, stosował sztukę wojenną wzorującą się na mongolskiej i jak Mongołowie potrafił manipulować przeciwnikami. Turcy wchodzący w skład jego armii stali się wytrawnymi, zdyscyplinowanymi i brutalnymi zdobywcami. Timur znany jest z charakterystycznego dla Mongołów okrucieństwa w prowadzeniu wojen, które prowadził od młodości. Był władcą Keszu w Transoksanii (obecnie Uzbekistan). W 1361 zbliżył się do Husejna, władcy Kabulu i Balchu w Chorasanie (obecnie Afganistan). Obaj opanowywali coraz to większe obszary Transoksanii, stali się jej głównymi władcami. W 1363 przeprowadzili na kurułtaju wybór na chana Kabulszacha, swej marionetki. W 1366 sprzymierzeńcy opanowali Samarkandę. W latach 1368-1370 Timur i Husejn prowadzili ze sobą wojnę. W 1370 Timur doprowadził do wyboru chanem przez kurułtaj Sojurgatmysza, ale nie przekazał mu nawet cienia władzy, sam wkrótce został obrany wielkim emirem. Obiegł Husejna w Balchu, po jego kapitulacji doprowadził do jego stracenia. Około 1370 przeprowadzał wyprawy na Mogolistan (obecnie wschodnia część Kazachstanu). W 1372 najechał Chorezm, a następnie

515

zhołdował go. W latach 1376-1379 Timur w czasie wojny dynastycznej ZŁOTEJ ORDY wspierał Tochtamysza, pretendenta do tronu chańskiego Białej Odry, który osiągnął go w 1379, a w 1380 został również chanem Złotej Ordy. W latach 1381-1388 Timur podbił Iran. Działania te przerwała pierwsza wojna TIMURA Z TOCHTAMYSZEM 1386-1389. W latach 1390-1395 toczyła się druga wojna Timura z Tochtamyszem. W jej trakcie, w czasie przerwy w działaniach przeciw Złotej Ordzie, Timur w 1393 podbił Irak. W1394 wtargnął do Armenii i Gruzji i spustoszył je. Po zwycięstwie nad Tochtamyszem w 1395 wrócił do w 1396 Samarkandy, stolicy timurydzkiego imperium, jednak zgodnie ze swoimi zwyczajami nie przebywał tam długo - opracował plan wyprawy do Indii i wyruszył do tego kraju, splądrował Delhi (patrz TIMURA NAJAZD NA INDIE 1398-1399). Powrócił do Samarkandy ze skarbami Indii, po czym ponownie spustoszył Gruzję. W 1400 Timur wszczął wojnę z Turcją osmańską, zdobył Siuas. Następnie najechał Syrię należącą do egipskiego państwa mameluków. Rozbił armię przeciwnika pod Aleppo (2 listopada), zdobył Damaszek (1401), stłumił powstanie w Iraku. W 1402 podjął wyprawę przeciwko Turcji osmańskiej. W1402 w bitwie pod ANKARĄ Timur zwyciężył Bajezida I (1347-1403), osmańskiego sułtana. Następnie Timur wrócił do Samarkandy, starannie opracował szczegółowy plan wyprawy przeciw Chinom, zmarł jednak w drodze do Chin w 1405. Założona przez niego dynastia Timurydów przetrwała 100 lat poświęcając więcej uwagi nauce i sztuce niż działaniom wojennym. Patrz także CZYNGIS-CHANA PODBOJE 1190-1227.

TIMURA WOJNA Z TOCHTAMYSZEM PIERWSZA 1386-1389. Podobnie jak w stosunku do swego rywala Mamaja (zm. 1380), wódz mongolski Tochtamysz (zm. 1406) szybko zapomniał o wdzięczności i zobowiązaniach, które winien był Timurowi (1336-1405), swemu protektorowi (patrz ZŁOTEJ ORDY WOJNA DYNASTYCZNA i359-1381). W 1372 Ti-

mur zhołdował Chorezm należący dawniej do Złotej Ordy. Tochtamysz postanowił go odzyskać. W 1385 Tochtamysz podjął najazd na Azerbejdżan. Do opanowania tego kraju dążył i Timur, który wtargnął tam w 1386. Syn Timura Miran szach pobił Tochtamysza nad rzeką Samur w Nagestanie. W 1387 Tochtamysz wykorzystał to, że Timur podbijał Iran i najechał na Transoksanię (Manarannahr), dotarł do Buchary. Przyłączył się do niego Chorezm. Gdy Timur powrócił, Tochtamysz się wycofał. Timur podbił Chorezm i włączył do swego państwa. Ukarał Urgencz za udzielenie Tochtamyszowi pomocy. Miasto zburzył, a mieszkańców przesiedlił. W 1388 Tochtamysz podjął wyprawę do Transoksanii i obiegł Sauran nad Syr-Darżg. Wiosną 1389 Timur zebrawszy armię wyruszył przeciw Tochtamyszowi, który się wycofał. Druga wojna Timura z Tochtamyszem 1390-1395. W 1390 Timur wyruszył z Samarkandy przeciw Tochtamyszowi. Ciągnął pustym stepem na północ od Morza Aralskiego (obecnie Kazachstan), przeszedł przez rzeki Tobół, Jaik (Ural), Samarę, lik. 18 czerwca 1391 doszło do trzydniowej Bitwy Stepów nad Kundurczą. Lewe skrzydło wojsk Timura zostało pobite i wycofywało się, ale później jego odwody przełamały szyk przeciwnika i uderzyły na tyły Tochtamysza. Tochtamysz uciekł. Zawarł przymierze z mameluckim sułtanem Egiptu. Jesienią 1394 Tochtamysz najechał na Szirman. Timur skoncentrował wojska i w lutym 1395 wyruszył przeciw Tochtamyszowi. 15 kwietnia 1395 nad rzeką Terek, Timur stoczył bitwę z Tochtamyszem i rozbił jego wojska. Tochtamysz uciekł z pola bitwy, a później Timur niezmordowanie go ścigał. Zniszczył Saraj Berke - stolicę Złotej Ordy. Chanem Złotej Ordy zrobił Timura Kutłuka. Uciekający Tochtamysz próbował pogodzić się z Timurem, jednak bez powodzenia (patrz TIMURA NAJAZD NA Ruś i TERENY ZŁOTEJ ORDY 1395-1396). Złota Orda nigdy nie odzyskała dawnej chwały, a ostateczny jej upadek nastąpił w 1502.

516

TINCHEBRAI, BITWA POD TINCHEBRAI 1106. Robert Krótkoudy (l 054?-1134), książę Normandii, buntował się przeciw ojcu (patrz WILHELMA i ZDOBYWCY NAJAZD NA NORMANDIĘ io?6) i walczył z bratem (patrz WILHELMA H WOJNA z ROBERTEM KRÓ-TKOUDYM 1089-1096). Po powrocie z krucjaty w 1100 następnego roku usiłował bez powodzenia odebrać angielski tron młodszemu bratu, królowi Henrykowi I (1068--1135). Nieudolne rządy Roberta w Normandii skłoniły później Henryka do najazdu. Zwyciężył brata w bitwie pod Tincheb-rai we Francji (28 września 1106). Roberta ujęto i uwięziono w Cardiff, w Walii, gdzie przebywał do końca życia. Znaczenie bitwy pod Tinchebrai można porównać do znaczenia bitwy pod Hastings (patrz NORMA-NÓW PODBÓJ ANGLII 1005), ponieważ pozwoliła ona na pokojową konsolidację angielsko--normandzkiego królestwa. Patrz także AN-

nikany), a trzy lata później usunąć Anglików, którzy zajęli przybrzeżne tereny Saint Domingue. W 1797 Toussaint, który starał się zmniejszyć napięcia między czarnymi i białymi, był już faktycznym władcą Hispanioli (Haiti i Republika Dominikany). Jego jedynym rywalem był Andre Rigaud (1761-1811), Mulat, przywódca na wpół niezależnego państwa w południowej części wyspy. Latem 1799 wojska Toussainta pod komendą Dessalines'a zaatakowały twierdzę Mulatów Jacmel i po siedmiu miesiącach oblężenia zmusiły Alexandre'a Petiona (1770-1818), zastępcę Rigauda, do kapitulacji. Toussaint pokonał potem samego Rigauda w bitwie pod Aąuin, zmuszając rywala i jego 700 żołnierzy do opuszczenia wyspy. W ciągu roku opanował całą wyspę i przyjął tytuł gubernatora generalnego (1801). Patrz także HAITAŃSKO-FRANCUSKA WOJNA isoi-

GIELSKO-FRANCUSKA WOJNA 1109-1113.

TRANSWALSKA WOJNA DOMOWA 1862-1864. Po „wielkim treku" na północ, podjętym przez Burów (Holendrów) pragnących uciec od rządów brytyjskich w południowej Afryce, wędrowcy osiedlili się w regionach Transwalu, z których każdy miał swoją małą stolicę. Rządy tych czterech regionów nieustannie spierały się o granice, sprawy religijne i polityczne. W 1856 w południowo-zachodnim Transwalu powołano Republikę Południowoafrykańską, a na prezydenta wybrano Marthinusa Pretoriusa (1819-1901). Jego dążenia do zjednoczenia całego Transwalu napotkały opór; zwaśnione ugrupowania nadal utrzymywały oddzielne rządy. Pretorius wybrany (1859) również na prezydenta położonego na południu, sąsiedniego Wolnego Państwa Orania, usiłował bez powodzenia połączyć obie republiki, nadal też dążył do pogodzenia transwalskich stronnictw. W końcu między Burami wybuchła wojna domowa; Pretorius zrezygnował z prezydentury w Oranii (1863) i całą energię poświęcił na pośredniczenie w rozwiązywaniu sporów między walczącymi stronami. Na początku 1864 zdołał wy-

TOUSSAINTA L'OUVERTURA POWSTANIE 1793-1803. FRANCUSKA REWOLUCJA odbiła się echem w kolonii francuskiej na Saint Domingue (Haiti), gdzie czarni niewolnicy, chcąc osiągnąć równe prawa i wolność, wzniecili w 1791 powstanie przeciw swoim panom. Frangois Dominiąue Toussaint (1743-1803), samouk, dawny niewolnik, zorganizował i dowodził murzyńską armią; gdy w wojnie z Francją wojska hiszpańskie dokonały inwazji na wyspę (patrz WOJNY REWOLUCYJNEJ FRANCJI 1792-1802), Toussaint przyłączył się do Hiszpanów. Szybkie działania wojenne zapewniły mu sukces, przyjął potem nazwisko L'Ouverture (L'Ouverture - „otwarcie"). Do zwycięzcy zaczęli przyłączać się inni czarni przywódcy, tacy jak Jean Jacąues Dessalines (1758-1806) i Henri Christophe (1767-1820). W 1794 dowiedziawszy się, że Francja przyznała wolność wszystkim niewolnikom, Toussaint przeszedł na stronę Francuzów i w 1795 pomógł francuskiemu generałowi Etienne Laveaux wypędzić Hiszpanów z Santo Domingo (Republika Domi-

-1803.

517

negocjować zakończenie konfliktu; do tego czasu wszystkie regiony przyłączyły się do Republiki Południowoafrykańskiej, a Pretoriusa powtórnie wybrano na jej prezydenta (1864). Patrz także BURSKA WOJNA PIERWSZA 1880-1881.

TRANSWALSKIE POWSTANIE. Patrz BURSKA WOJNA PIERWSZA mo-mi.

TROJAŃSKA WOJNA ok. 1200 p.n.e. Jest wysoce prawdopodobne, że historia wojny trojańskiej przedstawiona w zmitologizowanej formie w „Iliadzie" Homera oparta jest na faktach historycznych. W starożytnych zapisach znajdują się imiona zamieszczone w utworze Homera, a dowody archeologiczne potwierdzają tezę o najazdach Greków achajskich w XIII w. p.n.e., zakończonych osiągnięciem przez nich prymatu na wschodnich wybrzeżach Morza Śródziemnego, także nad starożytnym miastem, Troją. Zgodnie z relacją Homera przyczyną wojny było porwanie Heleny, żony Menelaosa, którą z pomocą bogini Wenus uprowadził Parys, syn króla Troi Priama. Menelaos wezwał na pomoc innych greckich wodzów, którzy przybyli wraz z wojskiem i oddali się pod dowództwo brata Menelaosa, Agamemnona, króla Myken. Chcąc zapewnić pomyślne wiatry dla żeglugi bohaterów greckich znajdujących się na okrętach w Aulidzie, Agamemnon złożył w ofierze córkę Ifigenię. Grecy przepłynęli Morze Egejskie i przez dziewięć lat pustoszyli obszary wokół Troi, ale Hektor, król Troi, odpierał ich ataki. W dziesiątym roku Grecy uciekli się do ruse de guerre (podstęp wojenny); we wnętrzu olbrzymiego drewnianego konia ukryli żołnierzy, pozostawili go Trojanom jako dar wotywny i ostentacyjnie odpłynęli. Trojanie wciągnęli konia za mury miasta, wówczas Grecy wrócili, a żołnierze znajdujący się we wnętrzu konia otworzyli bramy miasta. Troja została zdobyta. TRÓJSTRONNEGO PRZYMIERZA WOJNA. Patrz PARAGWAJSKA WOJNA 1864-1870.

TRUNG SIÓSTR POWSTANIE 39-43. Na terenie obecnego Wietnamu mąż Trung Trać (zm. 43) oraz inni panowie wietnamscy zostali zamordowani przez Chińczyków za spisek mający na celu obalenie chińskich władców z dynastii Hań, których biurokratyczne rządy zagrażały feudalnemu ustrojowi Wietnamu (patrz CHIŃSKI PODBÓJ NAM YIETU 111 p.n.t). Po śmierci męża kierownictwo arystokratycznego ruchu niepodległościowego przejęła Trung Trać oraz jej siostra Trung Nhi (zm. 43). Pełne żarliwości siostry Trung stanęły na czele powstania, w ciągu roku (39-40) zdobyły około 65 twierdz. Ogłosiły się królowymi dużego niepodległego państwa (obecnie północna część Wietnamu), nie uzyskawszy jednak żadnego poparcia chłopstwa, zostały wkrótce zwyciężone przez wojska chińskie pod dowództwem Ma Yuana (14-49). Po klęsce pod Lang Bać w pobliżu obecnego Hanoi (42) siostry Trung wycofały się do rejonu Cam Khe, gdzie poniosły drugą klęskę, po czym odeszły do Hat Mon (Son Tay). Tu wobec beznadziejnej sytuacji wojskowej, nie mogąc znieść hańby, utopiły się w miejscu, gdzie rzeka Hat Giang wpada do Rzeki Czerwonej. Chiny ponownie opanowały kraj. TRYNIDAD l TOBAGO, POWSTANIE W PAŃSTWIE TRYNIDAD l TOBAGO 1970. Pogarszające się warunki społeczne i gospodarcze w państwie Trynidad i Tobago, położonym na dwóch wyspach o tej samej nazwie, stały się przyczyną poważnych zamieszek, głównie między Murzynami (ok. 43% ludności) i Indianami (ok. 40%). Czarni działacze zorganizowali demonstracje, domagali się, by rząd podjął działania w celu rozwiązania istniejących problemów, w tym także w celu likwidacji bezrobocia. W następstwie gubernator generalny stolicy, Port of Spain, ogłosił stan wojenny, zakazał dalszych akcji protestacyjnych, wprowadził godzinę policyjną od zmroku do świtu oraz cenzurę prasy i zaaresztował kilku czarnych działaczy. Na obu wyspach wybuchły rozruchy. Popierając zamieszki zbuntowało się kilkuset żołnierzy; zdobyli arsenał i wzięli zakładników. Na prośbę rządu

518

wysp Stany Zjednoczone przysłały broń i amunicję. Okręty amerykańskie i brytyjskie popłynęły w ten region, aby obserwować wydarzenia. 25 kwietnia 1970, pięć dni od rozpoczęcia rozruchów i buntu armii, lojalne wojska rządowe zdławiły powstanie. Władze wprowadziły dalsze zarządzenia ograniczające swobody obywatelskie i działalność polityczną. Stan wojenny trwał do 1972. W lipcu tegoż roku uwolniono więźniów politycznych, a miesiąc później żołnierzy, którzy brali udział w buncie. TRYPOLITAŃSKA WOJNA 1800-1805. Przez wiele lat muzułmańscy piraci z państw przybrzeżnych w Afryce Północnej (Trypolitania, Tunezja, Algieria i Maroko) ściągali haracz i brali do niewoli marynarzy ze statków chrześcijańskich żeglujących po wodach Morza Śródziemnego u wybrzeży Afryki Północnej. W 1800 pasza Trypolisu domagał się od Stanów Zjednoczonych jeszcze większego haraczu, a nawet wypowiedział Stanom wojnę. Prezydent USA Thomas Jefferson (1743-1826) po pewnym wahaniu wysłał do Afryki Północnej eskadrę okrętów wojennych, która miała rozprawić się z piratami. Przez pewien czas Amerykanie z powodzeniem blokowali Trypolis, ale atak na miasto nie powiódł się. W 1803 następną eskadrą na Morzem Śródziemnym dowodził Edward Preble (1761-1807), który wysłał fregatę Philadelphia, by rozpoczęła blokadę Trypolisu. Burza zniosła fregatę na mieliznę w porcie; fregatę opanowano, a załogę uwięziono. Zdobywcy zdjęli fregatę z mielizny i zaczęli przystosowywać ją do własnych potrzeb. Pewnej nocy w lutym 1804 porucznik marynarki USA Stephen Decatur (1779-1820) na czele niewielkiego oddziału wszedł na pokład fregaty stojącej w trypolitańskim porcie i podłożył ogień; był to jeden z najodważniejszych wyczynów tej wojny. USA nadal prowadziły ścisłą blokadę portu, w końcu w 1805 pasza Trypolisu zgodził się na zawarcie traktatu pokojowego. Stany Zjednoczone przestały płacić coroczny haracz, choć inne kraje chrześ-

cijańskie płaciły go nadal. Innym państwom z wybrzeża Afryki Północnej Amerykanie płacili haracz do 1815 (patrz ALGIERSKA WOJNA 1954-1962). Piraci przestali być groźni dopiero w 1830, gdy Francja zdobyła Algierię. TRZECH GUBERNATORÓW POWSTANIE 1674-1681. Trzech generałów chińskich, wśród nich Wu Sangui, pomogło Mandżurom podbić Chiny i na miejscu dynastii Ming założyć dynastię King (patrz MANDŻURSKI PODBÓJ CHIN 1618-1650); w nagrodę zostali gubernatorami trzech prowincji (pozostawiono im znaczną autonomię) w południowych Chinach - Junan (otrzymał ją Wu), Guangdong i Fukien. Kangxi (1654-1722), chiński cesarz z dynastii mandżurskiej, postanowił zlikwidować tę autonomię i nakazał owym gubernatorom zdemobilizować ich armie (1673). Wu nie usłuchał rozkazu cesarza. Ogłosił niepodległość i przejął rządy w prowincjach Junan, Syczuan, Guizhow, Honan i Guangxi. Gubernatorzy prowincji Guangdongu i Fukienu przyłączyli się do buntu Wu. Cesarz wyprawił wojska najpierw do Guangdongu i Fukienu; powstanie stłumiono dopiero po kilku latach kosztem ogromnego rozlewu krwi. Wu ustanowił dynastię Czu i ogłosił się cesarzem; został wyparty do Junanu i Syczuanu, gdzie prowadził walkę do śmierci; zmarł na dyzenterię w 1678. Walkę przejął jego wnuk, który został ostatecznie pokonany trzy lata później. TRZECH HENRYKÓW WOJNA. Patrz FRAŃ CUSKA RELIGIJNA WOJNA ÓSMA 1585-1589. TRZECH SANCHO WOJNA 1068. W czasie KASTYLIJSKIEJ WOJNY DOMOWEJ 1065-1071 król Kastylii Sancho II (ok. 1038-1072) usiłował kosztem sąsiadów powiększyć swoje terytoria. Rozpoczął działania przeciw kuzynowi, królowi Nawarry Sancho IV (1054-1074), który wezwał na pomoc kuzyna, króla Aragonu Sancha I (1043-1094). Wojska kastylijskie Sancha II zostały rozbite w bitwie w 1068.

519

TRZYDNIOWA WOJNA. Patrz GRECKO-TURECKA WOJNA 1897.

TRZYDZIESTOLETNIA WOJNA 1618-1648.

U podłoża tej wyniszczającej, ogólnoeuropejskiej wojny leżały konflikty religijne: protestantyzm przeciw kontrreformacji katolickiej, pluralistyczna tolerancja przeciw arbitralnemu narzucaniu wyznania, luteranizm i kalwinizm, Unia protestancka i Liga Katolicka. Był to również konflikt polityczny: centralistyczne dążenia cesarza skierowane przeciw dążeniom władców księstw niemieckich do uzyskania jak największej niezależności. Austriacka dynastia Habsburgów dążyła do opanowania znacznej części Europy, korzystając przy tym z pomocy większości katolickich książąt niemieckich, natomiast protestanccy książęta niemieccy oraz państwa obce (Francja, Szwecja, Dania i Niderlandy) usiłowały ograniczyć potęgę Habsburgów. Habsburska Hiszpania opowiedziała się po stronie austriackich Habsburgów i w 1621 włączyła się do wojny. Konflikt zapoczątkowało powstanie w Czechach, które wybuchło, gdy Czesi wybrali na króla protestanckiego elektora Palatynatu na miejsce katolickiego cesarza Ferdynanda II Habsburga (1578-1637). Wojska Ligi Katolickiej odniosły zwycięstwo, a Habsburgowie ustanowili ponownie w Czechach katolicyzm religią panującą. Popierany przez Ferdynanda książę Maksymilian Bawarski (1573-1651) opanował przy pomocy wojsk hiszpańskich Palatynat. Dania musiała samotnie prowadzić DUŃSKĄ WOJNĘ 1625-1629, ponieważ kraje przeciwne Habsburgom nie zdołały porozumieć się i przyjść z pomocą krajom protestanckim; teatr wojny przeniósł się z środkowej Europy do północnej. Duńczycy pod wodzą króla Christiana IV (1577-1648) ponieśli klęski w bitwach pod Lutter w sierpniu 1626 i pod Wolgast we wrześniu 1628. W 1629 Dania zawarła pokój z Świętym Cesarstwem Rzymskim (Austria) i podpisała traktat w Lubece, w którym zobowiązała się nie interweniować w sprawach niemieckich.

Trzy miesiące przed zawarciem tego porozumienia, w okresie największych sukcesów cesarstwa, cesarz Ferdynand wydał edykt restytucyjny na jego mocy protestanci musieli zwrócić wszystkie ziemie księstwa kościelnego w Niemczech zagarnięte po pokoju w Augsburgu w 1555. Obawiając się rosnącego zagrożenia ze strony Habsburgów i pragnąc ocalić protestantyzm od upadku, król Szwecji Gustaw II Adolf (1594-1632) rozpoczął SZWEDZKĄ WOJNĘ 1630-1635 najazdem na Pomorze Zachodnie; w sojuszu z Saksonią, Brandenburgią i wieloma małymi księstwami niemieckimi, dotarł do Renu, potem ruszył na wschód i w 1632 zagroził samemu Wiedniowi. Po śmierci Gustawa Adolfa w bitwie pod Luetzen (16 listopada 1632), w której Szwedzi pobili wojska Świętego Cesarstwa Rzymskiego pod dowództwem księcia Albrechta von Wallenstein (1583-1634), książęta niemieccy zgodzili się na zawarcie pokoju pod warunkiem, że cesarz odwoła edykt restytucyjny. Wyczerpana samotnymi walkami Szwecja zwróciła się o pomoc do Francji, której wojska przystąpiły później do wojny (patrz FRANCUSKA WOJNA 1635-1648). Udział Francji pod kierownictwem kardynała Richelieu (1585-1642) sprawił, że konflikt przerodził się w walkę Habsburgów z Burbonami. Francuzi zwyciężyli Hiszpanów w 1639 i zajęli Alzację, a ich holenderscy sprzymierzeńcy atakowali statki hiszpańskie płynące z Nowego Świata (Ameryka). Francja nadal podejmowała działania zaczepne w południowych Niemczech od zachodu, Szwecja prowadziła ofensywy od północy. Stoczono wiele bitew, między innymi pod Rheinfelden (1638, zwycięstwo armii francusko-niemieckiej nad siłami cesarskimi), pod Breitenfeldem (w 1642 Szwedzi ponownie zwyciężyli wojska cesarskie, pierwszy sukces odnieśli tam w 1631), pod Rocroi (w 1643 wojska francuskie rozbiły armię hiszpańską) i pod Jankovem (1645, szwedzkie zwycięstwo nad sprzymierzonymi siłami austriacko-bawarskimi). Negocjacje pokojowe ciągnęły się latami, walki trwały cały czas. Wielu źle opłacanych żołnierzy

520

zaciężnych z konieczności wybierało żywność i plądrowało, powiększając ogrom zniszczeń wojennych i powodując ogromne spustoszenia w całych Niemczech. Wojnę zakończył pokój westfalski z 24 października 1648. Księstwa niemieckie uzyskały niemal pełną niezależność pod właściwie tylko nominalnym zwierzchnictwem Cesarstwa; Szwedzi dostali terytoria nad Morzem Północnym i Bałtykiem; Francja otrzymała Alzację i część Lotaryngii z granicą na Renie; Szwajcaria i Holandia (Zjednoczone Prowincje Północnych Niderlandów) uzyskały uznanie swej niepodległości. Potwierdzono prawa niemieckich władców protestanckich, tak luteran, jak i kalwinów do utrzymania w swych państwach swych wyznań. Patrz także BEARNEŃSKIE ROKOSZE; DUŃSKO-SZWEDZKA WOJNA 1643-1645; FRANCUSKO-HISZPAŃSKA WOJNA 1648-1659; FRONDY WOJNY; MANTUAŃSKA WOJNA SUKCESYJNA 1628-1631; SIEDMIOGRODU WOJNA z HABSBURGAMI 16441645. TRZYLETNIA WOJNA PÓŹNIEJSZA. Patrz JAPOŃSKA PÓŹNIEJSZA WOJNA TRZYLETNIA 1083 -1087.

TRZYNASTOLETNIA WOJNA

1454-1466.

Król Polski Kazimierz II Jagiellończyk (1427-1492) chciał odzyskać Pomorze Gdańskie zagarnięte przez Krzyżaków (niemiecki zakon rycerski) w czasie ubiegłych wojen (patrz KRZYŻAKÓW WOJNY z POLSKĄ 1308-B43). Despotyczne rządy Krzyżaków doprowadziły w 1454 do powstania ludności państwa krzyżackiego (Polaków i Niemców), mającego poparcie Polski. Powstanie doprowadziło do wyparcia Krzyżaków z większej części ich państwa. Kazimierz wypowiedział wojnę Krzyżakom. Krzyżakom udało się zwerbować liczną armię zaciężną w Niemczech, która odniosła zwycięstwo pod Chojnicami. Krzyżacy odzyskali znaczną część swego terytorium. Przewlekła wojna wyczerpała skarbiec Krzyżaków; w 1455, gdy nie mogli dłużej opłacać wojsk zaciężnych, Krzyżacy oddali im w zastaw Malbork, główną siedzibę zakonu i inne zamki.

Zaciężni sprzedali je Polsce. W 1457 i 1460-1461 Krzyżacy podejmowali działania zaczepne. Lata 1462-1466 to okres ofensywy polskiej. 17 września 1462 Polacy odnieśli zwycięstwo w bitwie pod Swiecinem. W 1463 flota krzyżacka została pobita na Zalewie Wiślanym. Dalsze sukcesy Polaków doprowadziły do drugiego traktatu toruńskiego z 14 października 1466; Polska uzyskała Pomorze Gdańskie, ziemię chełmińską i Warmię, a Krzyżacy zatrzymali jako lenno znaczną część Prus z nową stolicą, Królewcem (obecnie Kaliningrad), wielki mistrz został wasalem króla Polski. Zakon, pierwotnie wyłącznie niemiecki, miał przyjmować do swego grona również Polaków, czego nie zrealizowano. TUKULERÓW WOJNY Z FRANCJĄ 1834-1864. Od IV do XIV w. w państwie Tekrur w dolinie rzeki Senegal w Afryce Zachodniej panował lud Tukulerów. W XI w. przeszli oni na islam, rozszerzyli swoje wpływy na północ z Marokiem włącznie i założyli dynastię Almorawidów. W XIV w. Tekrur został podbity przez państwo Mali i Tukulerowie utracili niezależność. W połowie XIX w. charyzmatyczny przywódca Omar el-Hadżdż (ok. 1795-1864) założył zakon tidżanija i usiłując wskrzesić dawną świetność Tekruru, rozpoczął dżihad (świętą wojnę) z sąsiadami Tekruru. Omar nie uwzględnił stanowiska Francji, która skolonizowała przybrzeżne terytoria Senegalu. Za czasów gubernatora kolonii, Louis'a Faidherbe'a (1818-1889), Francuzi rozważali możliwość dalszej ekspansji w głąb lądu; dopóki Omar kierował swoje ataki na wschód od górnego biegu Senegalu, Francja miała się jedynie na baczności, gdy jednak Tukułerowie skierowali uwagę na zachód (1854), wojska francuskie zaczęły od drobnych potyczek w wojownikami Omara, a później (1856) uporały się z atakami Omara na garnizony. Tukulerowie powrócili na obszary nie zajęte przez Francuzów i zajęli Segu, duże królestwo Bambarów (1861); nie naruszając prawie interesów francuskich, rozciągnęli swą władzę daleko na wschód, do

521

Timbuktu w środkowej części Mali. Tukulerowie byli bezwzględnymi zdobywcami, w związku z czym zaczęły wybuchać bunty; zapanowai chaos, Omar zginął, a powstania wyczerpały jego synów (którzy prowadzili przez wiele lat wyniszczające walki dynastyczne o sukcesję). W tej sytuacji Francuzi, którzy byli dotychczas na ogół tylko obserwatorami, w 1890 zdołali opanować Segu i Senegal niemal bez walki. TUPAĆ AMARU POWSTANIE. Patrz PERU

WIAŃSKIE POWSTANIE 1780-1782. TUPAMAROS RZĄDY TERRORU 1967-1973.

Tupamaros, lewacka organizacja partyzancka, występowała przeciw rządowi Urugwaju i prowadziła działalność terrorystyczną - jej dziełem były napady, zamachy bombowe, napady na banki, uprowadzanie ludzi i zabójstwa. Członkowie tej organizacji zdobywali broń i amunicję, atakując posterunki policyjne, składy broni i jednostki wojskowe. Uprowadzali znane osobistości - Urugwajczyków i obcokrajowców - by uzyskać okup lub zwolnienie zatrzymanych towarzyszy. W 1971 ponad 100 członków Tupamaros uciekło z więzienia przez trzynastometrowy podkop, 38 kobiet wyrwało się z najsilniej strzeżonego więzienia. Do tego czasu za walkę i ściganie partyzantów z ruchu Tupamaros odpowiedzialna była policja, później obarczono tym zadaniem armię. Antyrządowe akcje terrorystyczne trwały nadal, w kwietniu 1972 rząd ogłosił „stan wojny wewnętrznej" i wprowadził prawa stanu wojennego, które miały ułatwić policji i wojsku wykorzystanie istniejących możliwości kraju do walki z partyzantami. 12 lutego 1973 prezydent Juan Maria Bordaberry (ur. 1928) wyraził zgodę na rząd wojskowy; rozwiązał Kongres, a cztery miesiące później zastąpił go radą państwa. W celu rozbicia partyzantki armia stosowała ostre środki represyjne, masowe aresztowania, a nawet tortury. Część partyzantów Tupamaros uciekła do Argentyny, od 1973 prowadząc tam walkę z rządem, l stycznia 1975 zdelegalizo-

wano w Urugwaju wszystkie partie marksistowskie, od tego czasu wojsko sprawowało ścisłą kontrolę nad wszystkimi aspektami życia w kraju, że istnienie jakichkolwiek ruchów wywrotowych było prawie niemożliwe. TURCJI l CZARNOGÓRY WOJNA PIERWSZA 1852-1853. Czarnogóra, małe państwo na Bałkanach, podlegała osmańskim Turkom, którzy jednak nigdy nie zdołali podporządkować sobie Czarnogóry całkowicie. Walka z Turkami była bowiem niezmiennie celem mieszkańców tego kraju. Ruch Czarnogórców na rzecz niepodległości rozpoczął książę, biskup Daniło II (1822-1860), który w 1851 rozdzielił urzędy księcia i biskupa i doprowadził do dziedziczności tronu. Daniło przekroczył w ten sposób swoje kompentencje wasala Porty, w związku z czym w 1852 Turcy wysłali do Czarnogóry wojsko. Czarnogórcy odnieśli wiele zwycięstw i zmusili przeciwników do odwrotu. Wojną zainteresowała się Austria; cesarz austriacki przesunął wojska na granice z Bośnią i Hercegowiną i nakazał tureckiemu dowódcy Omarowi Paszy, by wycofał się z Czarnogóry. Gdy presję wywarła również Rosja, w 1853 Turcy wycofali się. Nie doszło do zawarcia żadnego formalnego porozumienia. Druga wojna Turcji i Czarnogóry 1861-1862. Zamieszki i powstanie po śmierci Daniły II skłoniły Turków do wysłania do Czarnogóry dużej ekspedycji pod dowództwem Omara Paszy. Wojska tureckie oblegały Cetinje, historyczną stolicę Czarnogóry, zajęły cały kraj, ale nie udało im się podporządkować go w pełni. Konwencja ze Szkodry przywróciła status quo ante z jednym zastrzeżeniem, mianowicie Czarnogóra złożyła zobowiązanie, że nie będzie budować twierdz na granicy ani sprowadzać broni. Uzyskała niepodległość dopiero w 1878, na mocy postanowień kongresu berlińskiego przyznającego jej autonomię. Patrz także KRYMSKA WOJNA 1853-1856. TURECKA WOJNA DOMOWA 1403-1413.

Śmierć tureckiego sułtana Bajezida I

522

(1347-1403), wziętego do niewoli po przegranej bitwie pod ANKARĄ, wstrząsnęła młodym imperium tureckim. O władzę walczyło czterech z sześciu synów Bajezida, którzy opanowali różne części państwa. Mehmed (1389-1421) zdobył Karaman, Sulejman (zm. 1411) opanował europejskie posiadłości imperium, a Isa (zm. 1405) i Mustafa (zm. 1413) zdobyli ziemie w Anatolii (obecnie Turcja). Początkowo wydawało się, że przewagę ma Sulejman; zawarł przymierze z cesarstwem bizantyjskim w 1405, potem zwyciężył i zamordował Isę. Mustafa usiłował pokonać Sulejmana oraz współcesarza bizantyjskiego w Tracji (1406), jednakże opuścili go sojusznicy - Serbowie i Bułgarzy - a w następstwie Sulejman zajął europejską stolicę Turków, Adrianopol (Edirne). Przewaga Sulejmana nie trwała długo; Mustafa ruszył na niego na czele wojsk tureckich i wołoskich, namówił do zdrady janczarów Sulejmana, potem ujął go i kazał udusić (1411). Mustafa miał zamiar oblegać Konstantynopol (Stambuł), jednakże stracił flotę i przegrał walkę. Nadal wszakże miał przewagę; fałszywie oskarżając Bizancjum o wezwanie na pomoc Timura (1336-1405), zebrał dużą armię (1412), ukarał Serbów za odstąpienie od niego w 1406, a następnie zdobył Saloniki i oślepił ich władcę, syna Sulejmana. Najmłodszy syn Bajezida, Mehmed, wystąpił w roli mściciela Sulejmana i zyskał poparcie tureckich możnowładców. Zawarł przymierze z cesarstwem bizantyjskim, pomógł przerwać kolejne oblężenie Konstantynopola podjęte przez Mustafę, pozyskał janczarów, po czym stoczył trzy bitwy z Mustafą, nim go wreszcie zwyciężył i kazał udusić (1413). Wyeliminowawszy brata, Mehmed I rozpoczął zjednoczenie tureckiego imperium.

nież szczególny zwyczaj Turków osmańskich, zgodnie z którym rządzący sułtan mógł pozbawić życia swoich braci. Jego synowie, ku własnej zgubie, nie byli tak bezlitośni. Bajezid (1447-1513), syn Mehmeda, zarządca Amasyi, po śmierci ojca przybył do Konstantynopola w czasie buntu janczarów. Bajezid zabił wielkiego wezyra, który wspierał jego młodszego brata i rozpoczął prześladowania Żydów i chrześcijan. Obietnicą amnestii i podwyżki żołdu zyskał poparcie janczarów i w 1481 został sułtanem Bajezidem II. Jego młodszy brat, Cem (1459-1495), zarządca Karamanu, nie chcąc walczyć z janczarami, przybył do starej stolicy tureckiej, Bursy, i ogłosił się sułtanem; po 18 dniach jednak zrezygnował i zgłosił polubowne rozwiązanie, zgodnie z którym Bajezid miał panować w Europie. Zasada niepodzielności władzy, wzmocniona względami religijnymi oraz ambicjami Bajezida, doprowadziła do bitwy pod Yenisehirem w 1481; pokonany Cem uciekł do Kairu. Uzyskawszy pomoc mameluków, Cem wrócił w 1482, nie udało mu się jednak wzniecić powstania w Kamaranie, poniósł porażkę i uciekł na Rodos. Na wyspie joannici (zakon rycerski św. Jana Chrzciciela), którzy w 1480 pod wodzą Pierre'a d'Aubussona (1423-1503) obronili Rodos przed flotą muzułmańską, trzymali Gema w niewoli (za roczną opłatą z Turcji), później przekazali go papieżowi; Cem żył w niewoli do śmierci, której powodem, być może, był rozkaz Bajezida. W czasie tych 13 lat Bajezid nie angażował się w wojny europejskie, obawiał się bowiem uwolnienia Gema i wznowienia wojny domowej. Po śmierci Gema Bajezid uznał, że teraz może swobodnie rozpocząć wojnę z Wenecją (patrz WE-

TURECKA WOJNA DOMOWA 1481-1482.

TURECKA WOJNA DOMOWA 1509-1513.

Mehmed II Zwycięzca (1429-1481) wprowadził zasadę niepodzielności rządów, co przyczyniło się do wzmocnienia tureckiego imperium. Władza należała wyłącznie do niego, a bezpieczeństwu rządów służył rów-

Sułtan Bajezid II (1447-1513), który objął tron w bratobójczych walkach o władzę (patrz TURECKA WOJNA DOMOWA 1481-1482), został zmuszony do odejścia w podobnych okolicznościach; zbuntowali się przeciw

NECKO-TURECKA WOJNA 1499-1503).

523

niemu jego synowie, członkowie plemion turkmeńskich oraz janczarzy. Nawet śmierć przypominała tamte okoliczności; jego brat Gem zginął otruty, prawdopodobnie na rozkaz Bajezida, również Bajezid zmarł od trucizny (1513), truciznę podano mu prawdopodobnie na rozkaz syna, Selima I (1467-1520). Bajezid wybrał na swego następcę syna Ahmeda (zm. 1513), ale Selim, gubernator Trapezuntu, też dążył do objęcia tronu. Gdy Bajezid chciał abdykować na korzyść Ahmeda, Selim z wojskiem ruszył do Adrianopola (Edirne) i zażądał przekazania mu władzy w prowincjach europejskich (sułtanem miał być nadal Bajezid). Selim wkrótce zdobył miasto, został jednak zaraz zwyciężony, uciekł do Trapezuntu (1509-1510). W 1511 pod wpływem szacha Persji Ismaila I (1486-1524) z dynastii Safawidów turkmeńscy nomadowie, szyici, podnieśli bunt i zdobyli Bursę, ok. 250 km od Adrianopola. Wielki wezyr wyruszył, by zdławić bunt, a w tym czasie Ahmed zaskoczył Bajezida, domagając się przyrzeczonej mu sukcesji. Bajezid nie zgodził się na abdykację i ochronił tym samym Ahmeda przed buntem janczarów. Później Ahmed razem z bratem Kortudem (zm. 1513) usiłował zdobyć władzę w Anatolii. W 1512 armia Selima zwyciężyła wojska Ahmeda, wspieranego przez Persów. Selim ruszył do Adrianopola, uzyskał pomoc janczarów i zmusił Bajezida do abdykacji. Miesiąc później i Bajezid, i Kortud nie żyli. W 1513 Ahmed został pokonany i uduszony. W podobny sposób zginęli wszyscy bratankowie Selima. Aby całkowicie usunąć wszelką możliwą opozycję, Selim, któremu z racji okrucieństwa nadano przydomek Bezlitosny, usunął czterech z pięciu synów i wydał rozkaz pogromu 40 tysięcy szyitów z Anatolii. Patrz także PERSKA WOJNA DOMOWA 1500-1503; TURECKO-PERSKA WOJNA 1514-1516.

TURECKA WOJNA DOMOWA 1559. Z czysto wojskowego punktu widzenia sułtan Sulejman I (1496-1566) w pełni zasługuje na przydomek Wspaniały nadany mu przez

historyków; jego osobiste życie zasługuje jednak na znacznie mniej pochwał. Jak wielu innych sułtanów ulegał podszeptom haremu, nawet w kwestiach polityki. Uwierzył kłamstwu swej ukochanej żony, Roksolany (zm. 1559) i skazał na ścięcie najstarszego syna Mustafę (zm. 1553) za rzekomy udział w spisku mającym na celu przejęcie tronu. Po śmierci Roksolany wybuchła rywalizacja między synami z jej związku z Sulejmanem - Selimem (1524P-1574) i Bajezidem (zm. 1561). Bajezid zebrał armię przeciw Selimowi, faworytowi Sulejmana, ale poniósł porażkę w bitwie pod Konya w 1559 i uciekł do Persji. W 1561 szach perski, za aprobatą Sulejmana, opłacony sowicie przez Selima za tę usługę, wydał Bajezida katom. TURECKA WOJNA O NIEPODLEGŁOŚĆ 1919-1923. Po zakończeniu ŚWIATOWEJ WOJNY I zwycięscy sojusznicy europejscy zajęli Turcję i zamierzali dokonać podziału kraju. Rząd młodoturków uciekł z Turcji. Ostatni sułtan turecki Mehmed VI Yahideddin (1861-1926) był przekonany, że stawianie oporu aliantom nie ma sensu, natomiast przywódca ruchu młodotureckiego Mustafa Kemal, zwany później Kemal Atatiirk (1881-1938), nie godził się na kapitulację. Współczesne państwo tureckie wiele zawdzięcza jego nieprzejednanej postawie, nadano mu za te zasługi przydomek Kemal („doskonały") Atatiirk („ojciec Turków"). W 1919 Mustafa Kemal uzyskał oficjalne stanowisko w Anatolii (azjatycka część Turcji) i stamtąd kierował narodowym ruchem oporu zarówno przeciw wojsku sułtana, jak i przeciw greckim siłom okupacyjnym. Na kongresie w Erzurum w 1919 Kemal stanął na czele Stowarzyszenia Praw Anatolii i Rumelii; jego ugrupowanie zmusiło Zgromadzenie Deputowanych w Konstantynopolu (Stambuł) do wydania Deklaracji Paktu Narodowego, w której stwierdzono, że terytorium Turcji winno zawierać się w granicach według stanu w dniu 11 listopada 1918, tj. w dniu zawieszenia broni koń-

524

czącego I wojnę światową. W odpowiedzi sprzymierzeni okupujący Konstantynopol zaaresztowali deputowanych i rozpoczęli działania zbrojne przeciw kemalistom i nacjonalistom. Wybuchła wojna domowa; Kemal w zgromadzeniu prowincjonalnym w Ankarze oświadczył, że sułtan pozostaje pod wpływem obcych mocarstw i wezwał wszystkich muzułmanów do walki z obcą ekspansją. W nowej ustawie zasadniczej z 1921 znalazł się zapis, że naród jest suwerenny; państwo przyjęło nazwę Turcja. Wojna domowa rozgorzała na dobre. W 1921 Grecy odnieśli porażkę w bitwie nad rzeką Sakaryą (patrz GRECKO-TURECKA WOJNA 1921-1922), wycofywali się ze stratami, aż wreszcie poddali się we wrześniu 1922 w Smyrnie (Izmir). W 1921 i 1922 kemaliści zyskali uznanie międzynarodowe: układ z Rosją, wycofanie włoskich wojsk, zrzeczenie się przez Francję Cylicji w Turcji, powrót do Turcji Konstantynopola i Tracji. W 1922 kemalowski parlament zniósł sułtanat. Konferencja w Lozannie (listopad 1922-lipiec 1923) ustanowiła granice Turcji, zadecydowała o migracji greckich i tureckich mniejszości narodowych i uznała cieśniny tureckie - Bosfor i Dardanele - za drogi międzynarodowe. 29 października Turcja została republiką, a Kemal jej pierwszym prezydentem. Patrz także MŁODOTURKÓW POWSTANIE1908-1909. TURECKO-AUSTRIACKIE WOJNY. Patrz Aus TRIACKO-TURECKIE WOJNY.

TURECKO-BIZANTYJSKIE WOJNY. Patrz Bl ZANTYJSKO-TURECKIE WOJNY.

TURECKO-EGIPSKA WOJNA PIERWSZA 1832-1833. Mimo obietnicy oddania Syrii i Krety w nagrodę za pomoc wojskową udzieloną Turcji przez syna paszy Egiptu w GRECKIEJ WOJNIE O NIEPODLEGŁOŚĆ, Turcja nie przekazała Egiptowi Syrii (oddała jedynie Kretę), w związku z czym Muhammad Ali (l 769?-1849), pasza Egiptu, poprzysiągł zemstę. Opracował plan najazdu

armii egipskiej (dowodzonej przez francuskich oficerów) na Syrię i, wykorzystując jako pretekst osobistą sprzeczkę z paszą Akki, wysłał w 1832 syna Ibrahima (1789-1848) z dużą armią, by zaatakował Syrię. W 1832 Egipt odniósł pełny sukces: najwcześniej padły Gaza i Jerozolima, oblężenie i blokada zmusiły do kapitulacji Akkę, a świeżo zmobilizowane, niedoświadczone wojska sułtana Mehmeda II (1784-1839) przegrały bitwy pod Aleppo i Damaszkiem. Ibrahim wkroczył do Anatolii (Turcja), zdobył Konyę i ruszył w kierunku Bursy, około 80 km od Konstantynopola. Porta poprosiła o pomoc Rosję, która w odpowiedzi wysłała do Konstantynopola w 1833 flotę i 18 tysięcy żołnierzy. Ibrahim szybko zrezygnował z planu ataku na miasto. Zaniepokojeni działaniem Rosji Francuzi i Anglicy wynegocjowali pokój z Ibrahimem (1833); uznali ojca Ibrahima za paszę Egiptu i Krety, Egipt objął władzę w Syrii i Adanie. Francuzi i Anglicy zapewnili, że w zamian za wycofanie się Rosji przeciwstawią się dalszej inwazji Egiptu. Jednakże w odrębnym traktacie pokojowym w Hunkar Iskelesi Turcy zawarli z Rosją przymierze zaczepno-obronne, potajemnie udzielając Rosji prawa do zamknięcia w razie wojny cieśniny Dardanele dla wszystkich obcych okrętów. Muhammad Ali traktował pokój jedynie jako rozejm. Druga turecko-egipska wojna 1839-1841. W 1838 Egipt ogłosił niepodległość i przestał płacić Turkom daninę. W odpowiedzi sułtan Mehmed II przygotowywał wojska do ataku na Syrię. Po zakończeniu przygotowań, w 1839 wypowiedział jej wojnę, wysłał flotę na Morze Śródziemne i dokonał inwazji. Obie ekspedycje - lądowa i morska - zakończyły się klęską. Wielu żołnierzy, przekupionych egipskim złotem, zdezerterowało, pozostali zostali rozbici. Dowódca floty okazał się zdrajcą; popłynął do Aleksandrii i poddał się Egipcjanom. Obok Francji udzielającej Egiptowi pomocy, również i inne mocarstwa zachodnie obawiały się interwencji Rosji. Tym razem jednak Rosja była bardzo pojednawcza i żre-

525

zygnowała z wyłącznego prawa żeglugi przez Dardanele. Francja, Wielka Brytania i Rosja namówiły wspólnie Portę do przekształcenia Egiptu w dziedziczny paszałyk pod warunkiem zwrotu floty tureckiej (1840). Muhammad Ali odmówił, wobec czego wojska mocarstw zachodnich przystąpiły do rozwiązania problemu metodą siłową. Wielka Brytania ostrzelała i zniszczyła twierdze w Bejrucie i Akce, posłała wojsko i udzieliła Arabom pomocy w buncie przeciw ciężkim rządom Muhammada Alego, pokonała również egipskie armie okupacyjne w Syrii. Gdy zagrożono ostrzelaniem Aleksandrii, Muhammad Ali zwrócił flotę turecką, zaczął znowu płacić Porcie daninę, zgodził się zmniejszyć liczebność swoich wojsk i wycofał się całkowicie z Syrii. TURECKO-GRECKIE WOJNY. Patrz GRECKO-TURECKIE WOJNY. TURECKO-PERSKA WOJNA 1473. Patrz WłiNECKO-TURECKA WOJNA 1463-1479.

TURECKO-PERSKA

WOJNA

1514-1516.

Gdy sułtan Selim I (1467-1520) wstąpił na tron turecki, czemu towarzyszył rozlew krwi, natychmiast rozpoczął przygotowania do wojny z szyicką Persją, gdyż jako fanatyczny sunnita przekonany był, że musi ukarać nieortodoksyjnych szyitów - Persów, którzy popierali jego brata Ahmeda (zm. 1513) w TURECKIEJ WOJNIE DOMOWEJ 1509-1513. W 1514 wyruszył z Adrianopola, swojej głównej siedziby, do Azerbejdżanu. Maszerujące wojska bardzo często głodowały, gdyż wycofujący się Persowie stosowali taktykę spalonej ziemi. Selim ominął perskie miasto Tebriz. W bitwie na równinie Czałdyran (23 sierpnia 1515) zwyciężył Persów, którzy nie mieli artylerii i dostatecznej liczby piechoty. Wrócił potem do Tebrizu, zdobył miasto po dwutygodniowym oblężeniu, złupił i wymordował mieszkańców, pozostawiając przy życiu tylko 1000 rzemieślników, których wysłał do Konstantynopola. Armia turecka wycofała

się do Amasyi i Ankary. Wkrótce Selim przeprowadził drugą wyprawę, w jej trakcie Turcy zdobyli potężną twierdzę Kamach i zapanowali nad Kurdystanem, wcześniej pozostającym pod rządami Safawidów. Zajęcie Albistanu i obalenie dynastii Duldakir ściągnęło na Turków gniew syryjskich Mameluków i przyśpieszyło wybuch wojny MAMELUKÓW I TURKÓW 1516-1517, która przerwała dalsze tureckie działania wojenne w Persji. Szach perski Ismail I (1486-1524) nie wykorzystał jednak okazji, by zaatakować Turków; w wojnie turecko-perskiej nastąpiła dziesięcioletnia przerwa. TURECKO-PERSKA WOJNA 1526-1555. Po

zakończeniu TURECKO-PERSKIEJ WOJNY 1514-1516 perscy Safawidzi starali się wzniecać bunty w różnych prowincjach tureckich. Zajęty walkami w Europie (patrz WĘGIERSKO-TURECKA WOJNA 1521-1525) sułtan osmański Sulejman II Wspaniały (1496-1566) unikał większych kampanii w Persji, usiłował natomiast pozbyć się agitatorów i zwolenników Safawidów we wschodniej Anatolii; namówił także Turków uzbeckich do zaatakowania Persji od wschodu. Mimo tych starań w 1526 wybuchła wojna, a powodem było powstanie Turkmenów w Cylicji; Turcy stłumili powstanie (1526-1528) w Karamanie, w którym uczestniczyły wojska mameluków dowodzone przez zbuntowanego Kalenderoghlu (zm. 1528) oraz najechali Kurdystan po ucieczce jego przywódcy do Persji. W 1529 doszło do powstania Zulfikara-beka, który opanował perski Irak, ale szach Tahmasp I odzyskał go w 1530. Sulejman postanowił opanować Mezopotamię. Jego wojska zdobyły Tebriz (1534), Wan, i Erzurum. Po bezprecedensowym marszu w zimie sułtan wkroczył do Bagdadu i opanował Mezopotamię. Persowie na początku 1535 wykorzystali nieobecność Sulejmana w Mezopotamii i odzyskali Tebriz. Po powrocie sułtan odebrał Tebriz, wyruszył przeciw głównym siłom perskim, które uchylały się od bitew. Po powrocie Sulejmana do Stambułu Persowie odzyskali

526

Tebriz i Wan, w 1548 znowu zdobyte przez Sulejmana, odzyskane przez Persów po powrocie armii tureckiej na leża zimowe w Anatolii w 1549. Działania wojenne rozpoczęły się na nowo w 1552 od zajęcia Erzurum przez Persów. Armia osmańska pod wodzą Sulejmana odbiła Erzurum i ruszyła do zachodniej Persji, którą pustoszyła w latach 1553-1554. W końcu 1554 Sulejman zgodził się na rozejm, a potem zawarł pokój w Amasyi (1555), w którym zrzekł się roszczeń do Tebrizu, Erewana i Nachiczewana, zatrzymując Mezopotamię, zachodnią Armenię i większą część Kurdystanu. Zdawał sobie sprawę, że energiczna wojna, pociągająca za sobą wysokie koszty, mogłaby doprowadzić do pokonania i opanowania Persji, ale sytuacja w Turcji i za granicą na to nie pozwalała. Patrz także AUSTRIACKO-TURECKA WOJNA 1529-1533; WENECKO-TURECKA WOJNA 1537-1540. TURECKO-PERSKA WOJNA 1578-1590. PO

śmierci perskiego szacha Tahmaspa I (1514-1576) Persja stanęła na krawędzi wojny o następstwo tronu. Turcy osmańscy byli przekonani, że uda im się w końcu podbić ten kraj. W 1578 Turcy rozpoczęli działania zaczepne na wielką skalę. W krótkim czasie zwyciężyli dwie armie perskie, podbili Gruzję, wkroczyli także do Dagestanu w Persji. Pęd pierwszego uderzenia tureckiego nie przetrwał długo, Persja zaczęła bowiem stawiać skuteczniejszy opór. Turcy stracili ponadto wiele energii i czasu na umocnienie panowania w Gruzji - zdobyli wielką twierdzę Kars (1579), opanowali i ufortyfikowali Erewan w Armenii (1583) i zbudowali system obronny w pobliżu Tyflisu (Tbilisi) (1584). Przeważające siły tureckie dokończyły podboju Dagestanu i zdobyły w 1583 Szyrwan. W latach 1585-1588 Turcy zdobyli Azerbejdżan, ale kontrofensywa perska uwolniła Tebriz z rąk tureckich. Persowie na krótko zdobyli Tyflis i Erewan. Wewnętrzne problemy Persji i ataki Uzbeków na Persów na wschodzie doprowadziły do zmniejszenia liczebności wojsk perskich walczących z Turkami, co

przyczyniło się do powodzenia Turków w Gannie i Karabachu (1588). Persowie musieli przystąpić do rozmów pokojowych. Odzyskanie przez Turków Tebrizu (1590) i Azerbejdżanu doprowadziło ostatecznie do porozumienia pokojowego, w którym Persja ustąpiła Gruzję, Azerbejdżan, Lurestan, Szyrwan i inne prowincje. TURECKO-PERSKA WOJNA 1603-1612. Persja pragnęła odzyskać ziemie odstąpione Turcji pod koniec TURECKO-PERSKIEJ WOJNY 1578-1590, jednakże walka z Uzbekami odwlekła ofensywę do 1603. Szach perski Abbas I Wielki (1557-1628), dążąc do zawarcia przymierza antytureckiego, wysłał w 1599 posłów do Europy. Wobec niepowodzeń dyplomatycznych wyprawił w 1603 wojska do Azerbejdżanu, co zmusiło Turcję do walki na trzech frontach: na Węgrzech (patrz AUSTRIACKO-TURECKA WOJNA 1591-1606), w Azerbejdżanie i w samej Turcji ogarniętej buntami z powodu obciążenia podatkami potrzebnymi na prowadzenie wojen. Po długim oblężeniu Persowie zdobyli Tebriz w 1603, a w 1604 odzyskali Erewan, Szyrwan i Kars. Turecki sułtan Ahmed I (1589-1617), rozgniewany zdobyczami Persów, wyruszył przeciw nim z dużą armią, lecz w bitwie w pobliżu jeziora Urmia poniósł ciężkie straty, walcząc z mniejszą armią perską dowodzoną przez Abbasa (1606). Abbas zdobył potem Bagdad, Mosul i Diyarbakir. Ta wojna oraz wydarzenia w Egipcie, Libanie, u wschodnich wybrzeży Morza Śródziemnego i na nawiedzanych przez Kozaków wybrzeżach Morza Czarnego skłoniły Ahmeda do wykazania pojednawczości przy zawieraniu pokoju z Austrią w Zsitvarok, w 1606. Powrót wojsk tureckich z Europy nie polepszył sytuacji. Abbas odzyskał wszystkie ziemie stracone w 1590 i właściwie usunął Turków z Kaukazu. Z pozycji zwycięzcy podyktował warunki pokoju z 1612, korzystnego wyłącznie dla Persji. TURECKO-PERSKA

WOJNA

1616-1618.

Spory wokół warunków traktatu pokojowego

527

kończącego TURECKO-PERSKĄ WOJNĘ 1603-1612 doprowadziły w 1616 do wznowienia walk. Liczne wojska tureckie obiegły Erewan, ale surowa zima i działania armii perskiej zmusiły je do odwrotu jeszcze w tym samym roku. W 1618 Turcy dokonali ponownej inwazji; ruszyli na Tebriz, ale Persowie dzięki zasadzce rozbili część wojsk tureckich; pozostałe zostały rozbite później w pobliżu Tebriz. Wkrótce rozpoczęły się negocjacje pokojowe zakończone układem, w którym powtórzono warunki porozumienia z 1612. Na wschodzie przywrócono granicę sprzed TURECKO-PERSKIEJ WOJNY 1526-1555. TURECKO-PERSKĄ

WOJNA

1623-1638.

Konflikt był skutkiem wewnętrznej walki 0 władzę w zajmowanym przez Turków Bagdadzie, gdzie o rządy współzawodniczyli pasza i wojsko. Oficer janczarów na ich czele opanował Bagdad i bezskutecznie ubie gał się, by Porta oficjalnie mianowała go nowym paszą. Zwrócił się następnie do szacha perskiego Abbasa I Wielkiego (1557-1628) o pomoc. Porta jednak zgodziła się, by został paszą; i wtedy nadciągnął niewielki oddział wojsk perskich. Gdy samozwańczy pasza zrezygnował z pomocy Persów, ci zabili go w 1623 i opanowali Bagdad. W celu odzyskania Bagdadu i in nych ziem pozostających w rękach Persów, Turcy podjęli trzy wyprawy: 1625-1626 - wyprawa nie powiodła się z powodu braku artylerii i buntu w armii tureckiej; 1629-1630 - niepowodzenie było następstwem złej pogody; 1630 - Turcy zwyciężyli w bit wie pod Mihribanem i zdobyli Hamadan, wyrżnęli jego ludność, ale zostali powstrzy mani pod Bagdadem. Sułtan turecki Murad IV (1609-1640) odłożył czwartą wyprawę z powodu wojny z Druzami (patrz TURKÓW 1 DRUZÓW WOJNA 1631-1635), w której siły tureckie pokonały Druzów, uważanych przez Murada za potencjalnych zdrajców. W 1635 Murad dowodził armią, która od zyskała Erewan, ale utknęła pod Tebrizem. Piąta wyprawa, odwlekana do 1638, mimo

że Persowie odbili Erewan w 1636, skierowała się prosto na Bagdad. Turcy pod dowództwem samego Murada przez siedem miesięcy oblegali miasto, ponieważ Persowie zdecydowani byli walczyć do ostatniego człowieka. Po zdobyciu Bagdadu (1638) zawarto pokój; Turcy zatrzymali Bagdad, a Persowie Erewan. Wschodnią granicą imperium osmańskiego została granica między Mezopotamią i Persją. Patrz także JANCZARÓWBUNT 1621-1622. TURECKO-PERSKĄ WOJNA 1730-1736. Na-

dir-chan (późniejszy Nadir Szach), formalnie wódz szacha Tahmaspa II, sprawował rzeczywistą władzę w Persji. Nadir w 1730 podjął walkę z tureckimi okupantami (patrz PERSKA WOJNA DOMOWA 1725-1730). Pobił Turków pod Hamadanem i odzyskał Hamadan, Kermanszad i południowy Azerbejdżan. Następnie podjął walkę z Afgańczykami. Korzystając z tego Tahmasp II wyruszył przeciw Turkom, ale został pobity (1731). W 1732 zawarł pokój z Turcją, odstąpił jej Zakaukazie i część Kermanszachu. (patrz PERSKO-AFGAŃSKA WOJNA 1726-1738). Nadir-chan złożył z tronu Tahmaspa II, na jego miejsce został szachem został jego roczny syn, Abbas III. Nadir nie uznał pokoju z Turcją. Wtargnął do Iraku, obiegł Bagdad (1733). Turcy odnieśli zwycięstwo nad Karkukiem. Persowie zwinęli oblężenie Bagdadu. Klęska Turków pod Leilanem w pobliżu Karkuku powstrzymała ich. W latach 1734-1735 Nadir zdobył północny Azerbejdżan, wschodnią Gruzję i północną Armenię. W 1736 Nadir został szachem Persji. Traktat konstantynopolski z 1736 przywrócił zachodnie granice Persji do stanu sprzed panowania sułtana Sulejmana II Wspaniałego (1496-1566) i kończąc tę wojnę, pozwolił Nadir Szachowi, pierwszemu i jedynemu afszarskiemu szachowi, na kontynuację walki z Afganami. TURECKO-PERSKĄ WOJNA 1743-1747. Na

początku lat czterdziestych XVIII w. doszło do zatargów Turcji z Persją domagającej się

528

praw dla szyitów od Turcji. Nadir Szach (1688-1747) w 1743 wypowiedział Turcji wojnę, podjął wyprawę na Konstantynopol. Dowiedziawszy się, że ulem turecki (muzułmański doradca prawny w sprawach wiary) ogłosił, że wojna z Persją jest wojną świętą, Nadir zawrócił na wschód, zdobył Kirkuk i Arbil i oblegał Mosul. Zagrożenie ze strony Chin, pozostających pod władzą Mandżurów, skłoniło Nadira do podjęcia gry dyplomatycznej, która pozwoliła mu stłumić bunty (1743-1744), jakie wybuchały w całej Persji z powodu wysokich podatków wojennych. Na początku 1744 Persja wznowiła najazdy na imperium tureckie. Nadir Szach wyruszył z Hamadanu, obiegł Kars, a później zawrócił pośpiesznie do Dagestanu, by stłumić tam powstanie. Wrócił, by stanąć przeciw olbrzymiej armii tureckiej, którą rozbił w bitwie pod Karsem w sierpniu 1745. Turcy uszli na zachód, pustosząc po drodze własny kraj i doprowadzając do walk między różnymi plemionami tureckimi. Nadir Szach bez miary nakładał na swoich poddanych podatki i należności, oślepiał i karał śmiercią nieudolnych urzędników. Spowodowało to kolejne powstanie w Persji w latach 1745-1746. W 1746 Persja zawarła pokój z Turcją; granice Persji nie uległy zmianie, Bagdad pozostał przy Turcji. Zadowolona Porta wysłała posła z tysiącosobowym orszakiem, jednak przed jego przybyciem rozwścieczeni obywatele zamordowali Nadira. Patrz także PERSKA WOJNA DOMOWA 1747-1760.

TURECKO-PERSKA WOJNA 1821-1823. Po

ciężkich stratach poniesionych w Gruzji podczas ROSYJSKO-PERSKIEJ WOJNY 1804-1813 perski następca tronu Abbas Mirza (1783-1833) poprzysiągł, że zmodernizuje armię. Wysłał Persów do Anglii na naukę zachodniej taktyki i organizacji wojska i zaprosił oficerów brytyjskich do szkolenia oddziałów, a zwłaszcza niedawno sformowanej piechoty. Turcy wystąpili w obronie zbuntowanych plemion w Azerbejdżanie, czym sprowokowali w 1821 atak Mirzy

na wschodnią Anatolię. Walki toczyły się w rejonie jeziora Wan; punktem kulminacyjnym była zakończona sukcesem Persów bitwa pod Erzurum (1821), w której armia Mirzy rozgromiła przeważające siły tureckie. Pokój zawarto dopiero dwa lata później w Erzurum; obie strony uznały poprzednie granice, nie nastąpiły żadne zmiany terytorialne. Patrz także ROSYJSKO-PERSKA WOJNA 1825-1828. TURECKO-POLSKIE WOJNY. Patrz POLSKO-TURECKIE WOJNY. TURECKO-ROSYJSKIE WOJNY. Patrz ROSYJSKO-TURECKIE WOJNY. TURECKO-WĘGIERSKIE WOJNY. Patrz WE GIERSKO-TURECKIE WOJNY.

TURKMEŃSKO-TURECKIE WOJNY 1400-1473. Za czasów sułtana osmańskiego Bajezida I (1347-1403) Turcja rozpoczęła podbój zachodniej Anatolii. Niespodziewany najazd Timura (1336-1405) i jego zwycięstwo pod ANKARĄ w 1402 utrudniło aneksję, ponieważ Timur ustanowił tam księstwa timurydzkie. Tureccy sułtani mieli ponadto dwa inne problemy, mianowicie zapewnienie sobie lojalności wielkich panów, nie wywodzących się z Turków osmańskich, świadomych swojej potęgi politycznej oraz pokonanie oporu nomadów turkmeńskich. Do 1421 Turcy nie osiągnęli postępów, częściowo z powodu TURECKIEJ WOJNY DOMOWEJ 1403-1413. W 1421 rozpoczął panowanie sułtan Murad II (1403-1451). W okresie swego panowania Murad przekształcił w państwa wasalne wszystkie księstwa timurydzkie z wyjątkiem Karamanu i Dżandaru. Notable, którzy wynieśli go na tron, mieli związane ręce, gdyż Murad opierał się na grupach nietureckich i stworzył własną armię zawodową - korpus janczarów - składającą się z niewolników chrześcijańskich nawróconych na islam, lojalnych tylko względem sułtana. Do 1444, po rebelii w zawsze niespokojnym

529

Karamanie, Turcy osmańscy opanowali znaczną część Anatolii i rozciągnęli swoje terytorium prawie do Azerbejdżanu. Jednak problem turkmeńskich nomadów pozostał nie rozwiązany. Pojedynczo słabe plemiona turkmeńskie osiągnęły pewien stopień zjednoczenia dzięki podporządkowaniu się nieortodoksyjnym stowarzyszeniom religijnym, działającym także jako partie polityczne. Najważniejszą z nich utworzyły plemiona zwane Czerwonogłowymi (Kyzyłbaszowie), znajdujące się pod wpływem derwiszów-mistyków. Na ich czele od 1453 stał Uzun Hasan (1420-1478), będący również od 1453 przywódcą plemion Białych Owiec (Ak Kojunłu) koczujących w dorzeczu górnego Tygrysu i Eufratu. Drugi związek plemienny, Czarne Owce (Kara Kojunłu), władał obszarem na terenie obecnego Iraku i Azerbejdżanu; do 1466 przesunęli się na teren wschodniej Anatolii. Pobił ich w 1467 Hasan, który potem zdobył Bagdad i znaczną część obecnego Iraku oraz zachodnią Persję. Będąc przeciwnikiem Turków osmańskich, Hasan stał się osobistością tak znaczącą, że w czasie WENECKO-TURECKIEJ WOJNY 1463-1479 władze papieskie pertraktowały z nim w sprawie udziału Białych Owiec i Karamanu w walce z Konstantynopolem. Osmański sułtan Mehmed II Zwycięzca (1429-1481) zdobył Karaman i wypierał Hasana na wschód; Białe Owce poniosły klęskę pod Beszkentem (1473). Porta miała teraz słabe oparcie we wschodniej Anatolii, gdzie sytuacja skomplikowała się jeszcze bardziej, gdy w 1501 dynastię Białych Owiec zastąpiła w Azerbejdżanie i Persji szyicka dynastia Safawidów; zmiana ta doprowadziła do TURECKO-PERSKIEJ WOJNY 1514-1516. TURKÓW l DRUZÓW WOJNA 1585. Druzowie wywodzą się od wyznawców al-Hakima (zm. 1021), szóstego kalifa Egiptu z dynastii Fatymidów, uznanego w 1017 za wcielenie Boga. Druzowie, istniejąca do dziś mała islamska sekta, w XI w. odgrywali dużą rolę polityczną na obszarach obecnego Libanu,

zwłaszcza jako przeciwnicy dominujących szyitów. Po klęsce zadanej mamelukom (patrz MAMELUKÓW i TURKÓW WOJNA 1516-151?) przez Turków osmańskich i przejęciu przez Turków władzy w Libanie sułtan Selim I, który uważał się za pogromcę niewiernych, a zwłaszcza wojowniczych szyitów, uznał, że należy ułagodzić druzów i mianował emirem druzów w imperium tureckim Fahra ad-Dina (zm. 1544) z rodu Mań. Podczas jednej z wielu prób odzyskania przez Liban choćby ograniczonej autonomii doszło w 1585 do powstania pod wodzą Jusufa Sajfy, władcy szyickiego z Trypolisu. Powstanie przekształciło się w wojnę, w której uczestniczyło wiele ugrupowań religijno-politycznych. Po opanowaniu tego obszaru Turcy stracili syna Fahra, Korkmaza (1544-1585). Następnym emirem został stryj Fahra, a po nim wnuk pierwszego emira, Fahr ad-Din II (1572-1635), przywódca druzów od 1590; dzięki niemu druzowie stali się dominującą siłą w życiu politycznym Libanu. TURKÓW I DRUZÓW WOJNA 16111613. Po 1590 Fahr ad-Din II (1572-1635), emir druzów od 1607, stale umacniał i rozszerzał swoje wpływy, aż wreszcie druzowie zyskali kontrolę nad najważniejszym religijno-politycznym ugrupowaniem na terenie obecnego Libanu - Kajsytami. Wiedząc o tym, że Turcy zajęci są wojną w Europie i Azji (patrz AUSTRIACKO-TURECKA WOJNA 1591-1606; TURECKO-PERSKA WOJNA 1603-1612), dążąc do

zapewnienia bezpieczeństwa swym statkom handlowym, Fahr zawarł w 1608 przymierze z Toskanią w Italii. Zaniepokojony umacnianiem się władzy Fahra i jego uniezalżnianiem się, sułtan turecki Ahmed (1589-1617) rozkazał paszy Damaszku, by podjął karną ekspedycję przeciw Fahrowi i druzom. Fahr zajmował terytoria od Nazaretu na południu do góry Karmel na północy i posiadał 40-tysięczną armię. Nawet w najbardziej sprzyjających warunkach pokonanie go byłoby trudnym zadaniem, stąd też początkowo działania tureckie nie

530

zakończyły się sukcesem. W 1613 udany atak paszy zmusił Fahra do szukania schronienia w Toskanii, ku zadowolenia Ahmeda. W 1618 nowy, młodociany sułtan turecki Osman II (1604-1622) nie wiedząc o tajnym porozumieniu Fahra z Toskanią, pozwoli mu wrócić do Libanu i spokojnie powiększać swoje terytoria. TURKÓW l DRUZÓW WOJNA 1631-1635.

Ambicje terytorialne władcy druzów, Fahra ad-Dina II (1572-1635), były stałym źródłem urazy jego wrogów w Libanie; w 1625 Fahr pokonał przeciwników, mimo pomocy udzielonej im przez paszę Damaszku. Przy cichej pomocy wielkiego księcia Toskanii nadal stawiał opór Porcie, a żeby uniknąć działań wojennych przekupił urzędników tureckich w Konstantynopolu. Jednakże sułtan turecki Murad IV (1609-1640), planując kolejną kampanię przeciw Persji (patrz

murzyński, nazywany „prorokiem" przez swoich zwolenników, nabrał przekonania, że został wybrany przez Boga, by wyprowadzić swój lud z niewoli w okręgu Southampton (Wirginia). 21-23 sierpnia 1831 razem z 75 zwolennikami wzniecił gwałtowne, krwawe zamieszki, w czasie których zabito 55 białych (w tym również właściciela Turnera, Josepha Travisa z rodziną). Ludzie Turnera sterroryzowali okręg Tidewater. Do stłumienia buntu władze wysłały żołnierzy z fortu Monroe i marynarzy. Powstańców rozproszono, część z nich zabito lub ujęto. Turner uciekł do lasu, po sześciu tygodniach poszukiwań złapano go i powieszono razem z dwudziestoma zwolennikami. Wybuch powstania i jego gwałtowny przebieg spowodował trwające aż do wojny secesyjnej surowsze traktowania niewolników i zaostrzenie praw przeciw zbiegom w południowych stanach.

TURECKO-PERSKA WOJNA 1623-1638) i Wątpiąc

TUSKARORÓW WOJNA 1711-1712. W po-

w lojalność druzów, którzy mogli udzielić Persji pomocy w Syrii i Mezopotamii, wysłał w 1633 morską i lądową ekspedycję przeciw Fahrowi. Flota turecka zablokowała wybrzeże libańskie, a 80-tysięczna armia turecka (syryjsko-egipska) zwyciężyła liczące 25 tysięcy ludzi siły druzów, maronitów i najemników dowodzonych przez Fahra. Sam Fahr uniknął niewoli chroniąc się w górach, ale Turcy złapali i stracili jednego z jego synów. W końcu 1634 Turcy ujęli Fahra, zawieźli do Konstantynopola i tam ścięli razem z dwoma synami (1635). Dynastia Mań (Fahra) wygasła w 1697, ale wojowniczość druzów przetrwała do obecnych czasów.

łowie XVII w., w okresie osiedlania się kolonistów angielskich, Indianie Tuskarora zamieszkiwali wschodnią część obecnej Karoliny Północnej. Zagarnianie ziem Tuskarorów i grabieże białych nasilały wrogość Indian, wreszcie w 1711 Indianie napadli na angielską osadę i zabili około 200 kolonistów. W odwecie Anglicy wyposażeni w lepszą broń pokonali Tuskarorów i wyparli ich z Karoliny Północnej. Indianie udali się na północ i zostali przyjęci do Ligi Irokezów (lub Związku Sześciu Narodów), do której należeli ponadto Indianie Mohawk, Oneida, Onondaga, Kajuga i Seneka. Odejście Tuskarorów umożliwiło dalszą kolonizację Karoliny Północnej.

TURKÓW l MAMELUKÓW WOJNY. Patrz MAMĘ LUKO W i TURKÓW WOJNY . TURKÓW SELDłUCKICH WOJNY Z CESARSTWEM BIZANTYJSKIM. Patrz BlZANTYJSKO-TURECKIE WOJNY.

TURNERA BUNT 1831 (powstanie w Southampton). Nat Turner (1800-1831), piśmienny, fanatycznie pobożny niewolnik

TUTSI-HUTU WOJNY. Patrz BURUNDYJSKA WOJNA DOMOWA 1972; RUANDYJSKA WOJNA

DOMOWA 1959-1961.

TYLERA POWSTANIE. Patrz CHŁOPÓW ANGIELSKICH POWSTANIE 1415.

TYRONE'A POWSTANIE 1595-1603. Irlandczycy, przywykli do nieustannych walk

531

między sobą lub z obcymi władcami, nie godzili się na podatki na utrzymanie angielskich wojsk, domagali się tolerancji dla katolicyzmu prześladowanego przez królową Anglii Elżbietę I (1533-1603). W 1595 Hugh 0'Neil, drugi hrabia Tyrone (1540?-1616), zjednoczył zwaśnione grupy, zwrócił się do Hiszpanii po pomoc i w szeregu potyczek zwyciężył kilku najlepszych dowódców Elżbiety, m.in. w większej bitwie nad Żółtym Brodem (1598). Elżbieta wydała 2 miliony funtów na rozwiązanie tego problemu; w 1598 wysłała hrabiego Essexa na czele 16-tysięcznego wojska, by rozprawił się z Tyronem i jego stronnikami, którzy ożywili działania po otrzymaniu hiszpańskiej pomocy. Napotkawszy wiele przeciwności, Essex w końcu zgodził się na rozejm (1600); nie uzyskał nań pozwolenia, po czym został odwołany przez rozgniewaną królową. Na wyspie w 1601 wylądowali Hiszpanie, ale zostali oblężeni w Kinstale, odsiecz irlandzka została pobita i w 1602 Hiszpanie kapitulowali. W 1603 Tyrone poddał się Anglikom. Oskarżany o spisek w 1604 udał się na dobrowolne wygnanie. TYRU OBLĘŻENIE 333-332 p.n.e. Przed oblężeniem AORNOS najcięższą pjóbą dla geniuszu oblężniczego Aleksandra Wielkiego (356-323) było oblężenie Tyru (patrz ALEKSANDRA WIELKIEGO PODBOJE 334-323 p.n.e.). Starożytny Tyr, położony na wyspie u wybrzeży Fenicji, uchodził za miasto nie do zdobycia. Król Babilonu Nebokadnezar II (ok. 630-562) zdobył go dopiero po 13 latach oblężenia (585-578). Usiłując dostać się do Tyru od strony lądu, Aleksander kazał zbudować groblę; Tyryjczycy niemal doprowadzili do przerwania robót, ostrzeliwując z machin bojowych i z łuków robotników i wypuszczając brandery przenoszące ogień na groble. Chcąc po sześciu miesią-

cach oblężenia podnieść morale swoich ludzi, Aleksander przypomniał im, że upadek Tyru oznacza upadek perskiej floty. Na szczęście poddała się flota cypryjska. Aleksander 220 okrętami zaatakował miasto od strony morza; okręty związane parami posłużyły za platformy dla taranów i wież oblężniczych, co pozwoliło Macedończykom zbliżyć się do murów Tyru. W czasie dziewięciomiesięcznego oblężenia zginęło 8000 Tyryjczyków, mieszkańców wziętych do niewoli sprzedano. TYSIĄCA DNI WOJNA 1899-1903. W okresie prezydentury konserwatysty Rafaela Nuńeza (1825-1894) i jego następcy Miguela Ań tonią Cara (1843-1909) republiką Kolumbii wstrząsały często zaciekłe walki polityczne między liberałami i konserwatystami. W 1898 konserwatyści wybrali Manuela Sanclemente (l 820?-1902) na następcę Cara. Kłótnie w szeregach zwycięskiej partii stały się dla liberałów okazją do wzniecenia w 1899 powstania przeciw rządowi. Konserwatywny wiceprezydent Jose Manuel Marroąuin (1827-1908) dokonał 31 lipca 1900 udanego zamachu stanu, usunął prezydenta Sanclemente z urzędu i zajął jego miejsce. Doszło do krwawych starć zbrojnych między uzbrojonymi liberałami i konserwatystami, wojna domowa trwała trzy lata i doprowadziła Kolumbię do gospodarczej ruiny. Wreszcie wojska federalne Marroąuina zdławiły powstanie liberałów i przywróciły porządek; walki zakończyły się w czerwcu 1903, straciło w nich życie około 100 tysięcy mieszkańców. Później, w tym samym roku, Panama, wówczas stanowiąca część Kolumbii, ogłosiła niepodległość i oderwała się dzięki pomocy Stanów Zjednoczonych (patrz PANAMSKA REWOLUCJA 1903). W 1904 na prezydenta Kolumbii wybrano generała Rafaela Reyesa (1850?-1921), który rozpoczął odbudowę zniszczonego wojną kraju.

532

U UGANDYJSKA WOJNA DOMOWA 1978-1979. Jesienią 1978 wojska ugandyjskie na rozkaz dożywotniego prezydenta (faktycznego dyktatora) feldmarszałka Idi Amina „Dada" (ur. ok. 1925) najechały sąsiednią Tanzanię i po wysadzeniu jedynego mostu na rzece Kagera, zajęły ok. 1800 km2 obcego terytorium zwanego Kagera Salient. W odpowiedzi prezydent Tanzanii Julius Kambarge Nyerere (ur. 1922) wysłał w październiku 1978 do Ugandy armię wzmocnioną przez uchodźców ugandyjskich, którzy opuścili rodzinny kraj, uciekając od tyrańskich rządów Amina. Wygrawszy kilka potyczek, siły Tanzanii maszerowały przez południową część Ugandy. Otoczyły stolicę Ugandy, Kampalę, gdzie na krótko zatrzymały je oddziały libijskie przysłane na pomoc Aminowi. 11 kwietnia 1979 żołnierze tanzańscy, uchodźcy ugandyjscy oraz nacjonaliści weszli do Kampali, której mieszkańcy powitali ich jak oswobodzicieli. Chcąc uniknąć uwięzienia, Amin uciekł do Libii, a następnie do Arabii Saudyjskiej. W czasie ośmiu lat swoich rządów doprowadził kraj do ruiny, wypędził wszystkich Azjatów, zabił tysiące tubylców, wydał ogromne sumy na rozbudowę armii i znacjonalizował całą ziemię nie płacąc odszkodowań właścicielom. UGANDYJSKIE WOJNY RELIGIJNE 1885-1892. Około 1879 do obecnej Ugandy dotarli misjonarze: brytyjscy duchowni Kościoła anglikańskiego, francuscy katolicy i arabscy muzułmanie. Miejscowy król Mwanga coraz bardziej obawiał się wpływów, jakie cudzoziemcy wywierali na jego

lud, i postanowił ich zlikwidować. W 1885 ujął naczelnych misjonarzy anglikańskich i zabił biskupa przybyłego do Ugandy ze wschodu - to jest z tego kierunku świata, z którego według legendy mieli nadejść zdobywcy Ugandy. Nasiliły się prześladowania chrześcijan; z zimną krwią zabijano nawróconych lub palono ich na stosie. Mwandze nie udało się zrealizować planu umieszczenia wszystkich chrześcijan i muzułmanów na wyspie na Jeziorze Wiktorii i zamorzyć ich tam głodem; król musiał uciekać, by ratować życie, a tron objął jego brat Kikewa. Kikewa podzielił główne misje między trzy grupy religijne, mając nadzieję, że w ten sposób osiągnie spokój. Jednakże muzułmanie zamordowali wielu wodzów plemiennych, którzy przeszli na chrześcijaństwo. Ich stronnicy uciekli, ale później zebrali się i stoczyli z muzułmanami zwycięską bitwę (październik 1889). Miesiąc później muzułmanie odnieśli zwycięstwo w następnej bitwie, zostali jednak ostatecznie pokonani w lutym 1890. Potem wszczęli kłótnie protestanci i katolicy. Atak rozpoczęły stronnictwa francuskich katolików, ale wiosną 1892 zostały pokonane pod Kampalą przez brytyjskich protestantów. Ich członkowie schronili się na wyspach Sese na Jeziorze Wiktorii, by stąd napadać na protestantów. Później tego samego roku brytyjski oficer zaatakował wyspy i rozgromił katolików, którzy uciekli i osiedlili się w południowej części Ugandy. Muzułmanie zamieszkali w innym miejscu, a protestanci opanowali najważniejszą część Ugandy, która w 1894 została brytyjskim protektoratem.

533

UNII ŚRODKOWOAMERYKAŃSKIEJ WOJNY DOMOWE 1826-1829, 1838-184O. Unia Środkowoamerykańska, luźna unia polityczna utworzona w 1823 przez Gwatemalę, Salwador, Nikaraguę, Honduras i Kostarykę, wybrała w 1825 na pierwszego prezydenta liberała Manuela Jose Arcego (1783?-1847). Nieporozumienia między konserwatystami (rzecznikami rządów centralnych i Kościoła) i liberałami (zwolennikami federalizmu i reform) wstrząsały Kongresem Unii w Gwatemali, stolicy Unii. Arce, pozostający w konflikcie z własną partią, po odrzuceniu przez kongres proponowanych przez niego praw wprowadził rządy dyktatorskie. Liberałowie z Salwadoru usiłowali obalić Arcego w stolicy, mieście Gwatemala, gdzie do władzy doszli konserwatyści (wojska Arcego pokonały liberałów z Salwadoru broniąc nienaruszalności Unii, dzięki czemu Arce pozyskał poparcie konserwatystów). Kiedy armia Arcego oblegała San Salwador, na pomoc obrońcom przyszedł Francisco Morazan (1792-1842) - liberał, który przywiódł wojsko z rodzimego Hondurasu i uwolnił miasto (1829). Wojska Morazana rozgromiły następnie armię konserwatystów pod stolicą Gwatemali, po czym Morazan przejął władzę (1829), został prezydentem Unii (1830) i przeniósł jej stolicę do San Salwadoru. Nie udało mu się jednak zakończyć sporów między politycznymi ugrupowaniami w krajach Unii, napotykał ponadto coraz silniejszy opór konserwatystów. W 1838 Kongres rozwiązał Unię na skutek nasilających się obaw przed hegemonią jednego z państw członkowskich. Morazan bezskutecznie usiłował odzyskać władzę w Gwatemali, sprawowaną tam wówczas przez dowódcę zbuntowanej armii, Rafaela Carrerę (1814-1865), człowieka bezlitosnego i skrajnego konserwatystę. W marcu 1840 armia Morazana została doszczętnie rozbita pod Gwatemalą, a on sam udał się na emigrację. W 1842 wrócił i kierował wojskami Kostaryki w nieudanej próbie przywrócenia Unii Środkowoamerykańskiej. Carera został dyktatorem Gwatemali i pomagał

w ustanawianiu rządów konserwatywnych w innych, niezależnych już krajach. URUGWAJSKA REWOLUCJA 1933. W 1931 Gabriel Terra (1873-1942) z liberalnej partii Colorado (kolorowych) został wybrany na prezydenta Urugwaju, którego gospodarka ucierpiała poważnie na skutek Wielkiego Kryzysu. Terra wszedł w konflikt z narodową radą administracyjną, która kontrolowała władzę wykonawczą, występowali przeciw niemu również konserwatyści z partii Blanco (białych) oraz radykałowie z Colorado; ci ostatni domagali się większego uspołecznienia gospodarki. 30 marca 1933 Terra rozwiązał narodową radę oraz parlament (do parlamentu wysłał żołnierzy, by rozpędzili posłów), obalił konstytucję i wprowadził władzę dyktatorską. Zgodnie z nową konstytucją, przyjętą w 1934, w rękach prezydenta znalazła się cała władza; konstytucja przewidywała również proporcjonalną reprezentację partii w gabinecie i senacie. Wybrany ponownie na prezydenta, Terra sprawował rządy dyktatorskie. W rok później (1935) stłumił niewielkie powstanie. Na pewien czas ograniczono wolność słowa i zamknięto redakcje gazet opozycyjnych. Jednakże za czasów Terry poprawił się stan gospodarki Urugwaju, nastąpiło również jej uspołecznienie. W 1938 Terra ustąpił i w stosunkowo uczciwie przeprowadzonych wyborach na prezydenta wybrano jego szwagra, generała Alfreda Baldomira (1884-1948), który przywrócił rząd demokratyczny. URUGWAJSKA WOJNA DOMOWA 1842-

-1851. Patrz MONTEVIDEO OBLĘŻENIE ms-1851.

URUGWAJSKA WOJNA O NIEPODLEGŁOŚĆ.

Patrz ARGENTYŃSKO-BRAZYLIJSKA WOJNA 1825-1828; URUGWAJSKIE POWSTANIE isii-isie.

URUGWAJSKIE POWSTANIE 1811-1816.

Banda Oriental (Urugwaj) była przez długi czas przedmiotem sporu między Hiszpanią

534

a Portugalią. W 1776 została częścią hiszpańskiego wicekrólestwa La Pląta obejmującego obecną Argentynę, Paragwaj i Boliwię. Gdy Napoleon Bonaparte (1769-1821) usunął w 1808 z tronu króla Hiszpanii Ferdynanda VII (1784-1833) (patrz NAPOLEOŃSKIE WOJNY 1803-1815; PÓŁWYSPU IBERYJSKIEGO WOJNA 1808-1814), Argentyna pierwsza rozpoczęła starania o uzyskanie panowania nad Banda Oriental, proponując, że przystąpi do Zjednoczonych Prowincji La Pląta. Zmuszony do opuszczenia Buenos Aires hiszpański wicekról Francisco Javier de Elio (1767-1822) (patrz ARGENTYNY WOJNA o NIEPODLEGŁOŚĆ isoe-isić) schronił się w Montevideo, skąd Urugwajczycy pod wodzą Jose Gervasia Artigasa (1764-1850) usiłowali usunąć go siłą. Elio poprosił o pomoc siostrę Ferdynanda, Carlotę Joaąuinę (1775-1830), żonę brazylijskiego regenta Jana (1769-1826). W 1811 do Banda Oriental wkroczyły wojska portugalskie, by bronić wicekróla przed dążącymi do niedopodległości rewolucjonistami z Montevideo i Buenos Aires. Artigas poprowadził rewolucjonistów do zwycięstwa, opanował Banda Oriental i postanowił, że terytorium to winno być niezależne od Argentyny. W 1814 wojska argentyńskie przypuściły atak na Montevideo, ale zostały odparte w 1815; Banda zdobyła niezależność zarówno od Hiszpanii, jak i od Argentyny. Rok później wkroczyły wojska brazylijskie wyparły Artigasa i zajęły terytorium Bandy, która pozostawała częścią Brazylii od 1821 do 1828. W 1828, po zakończeniu ARGENTYŃSKO-BRAZYLIJSKIEJ WOJNY 1825-1828, Banda Oriental uzyskała niepodległość i przyjęła nazwę Urugwaj.

UTAH WOJNA 1857-1858 (wojna mormonów). Utah, w którym w połowie lat czterdziestych XIX w. osiedlili się mormoni (wyznawcy mormonizmu, doktryny będącej połączeniem chrześcijaństwa, islamu i judaizmu), miał zostać jako kolejny stan w 1850 przyłączony do USA, a gubernatorem mianowano wówczas przywódcę mormonów, Brighama Younga (1801-1877). Urzędnicy federalni uskarżali się na dyktatorskie metody Younga oraz na władzę jego kościoła, ludzi zaś szokowała poligamia praktykowana przez mormonów. Mormoni natomiast nie chcieli mieć wyznawców innych religii na swoim terytorium i opierali się przepływowi imigrantów przez Utah oraz dalszemu osadnictwu. Sytuacja pogarszała się; w 1857 prezydent USA wysłał do Utah pułkownika •Alberta S. Johnstona (1803-1862) na czele 2500 żołnierzy w celu wprowadzenia na urząd nowego niemormońskiego gubernatora, który miał wzmocnić tam władzę federalną. Milicja mormonów, danici, opóźniała marsz Johnstona przez równiny; płoszyła konie, niszczyła wozy i paliła trawy. Young zwołał do Salt Lakę City mormonów z całego Utah w celu obrony stolicy. Mediator federalny zdołał doprowadzić do kompromisu jeszcze przed rozpoczęciem walk. Mormoni uznali nowego gubernatora i pozwolili mu na wjazd do Salt Lakę City; wojska pozostały poza obrębem miasta, a wkrótce wróciły na Wschód. Prezydent wybaczył „rebeliantom", jednak tarcia między mormonami i rządem utrzymywały się jeszcze przez następne 40 lat. Utah przyjęto do Unii (1896), dopiero gdy kościół mormoński zniósł poligamię. Patrz także MOUNTAIN MEADOWS, MASAKRA w MOUNTAIN MEADOWS 1857.

535

V YASSY, MASAKRA W YASSY 1562. Zaciekła wrogość między protestantami i katolikami we Francji zaostrzyła się jeszcze bardziej po nieudanym spisku w Ambois (1560); spisek zawiązali protestanci, a jego celem było przerwanie prześladowań protestantów prowadzonych za przyzwoleniem króla Francji Franciszka II (1544-1560) pozostającego pod silnymi wpływami magnackiego rodu Gwizjuszy, szermierzy katolicyzmu. Niepowodzeniem zakończył się plan uprowadzenia króla z zamku królewskiego w Ambois oraz zaaresztowania przywódców Gwizjuszy; hugenockich spiskowców wyłapano i powieszono, nie okazując żadnej litości. Śmierć Franciszka osłabiła potęgę Gwizjuszy. Mając nadzieję, że zapobiegnie wojnie domowej, Katarzyna Medycejska (1519-1589), panująca królowa-matka, edyktem ze stycznia 1562 udzieliła hugenotom ograniczonej swobody wyznania na określonych terenach. l marca 1562 w Yassy obok nabożeństwa katolickiego, w którym uczestniczył książę Franciszek Gwizjusz (1519-1563), odprawiało się nabożeństwo protestanckie. Doszło do wybuchu zbrojnego zatargu, w jego trakcie władze księcia Gwizjusza zabili 30 przeciwników, ranili 100. Doszło do rozbudzenia wśród protestantów żądzy odwetu, przyśpieszyło to wybuch pierwszej FRANCUSKIEJ RELIGIJNEJ WOJNY. YERDUN, BITWA POD YERDUN 1916. Verdim, duża francuska twierdza nad Mozą, stanowiąca centrum całego francuskiego systemu fortyfikacyjnego przeciw Niemcom, była celem ofensywy niemieckiej poczynając od lutego 1916, w czasie ŚWIATOWEJ

WOJNY I. Po ciężkim ostrzeliwaniu artyleryjskim wojska niemieckie ruszyły naprzód i zdobyły kilka mniejszych fortów otaczających Yerdun. Francuskie wojska podjęły kontrofensywę i zatrzymały natarcie Niemców. Bitwa trwała przez kilka miesięcy. Teren walk przechodził z rąk do rąk, po silnych działaniach zaczepnych Niemców następowały kontrofensywy obrońców. „Nie przejdą!" stało się hasłem francuskiego oporu, istotnie twierdza Yerdun oparła się ostrzałowi Niemców. W sierpniu 1916 Niemcy zdali sobie sprawę, że nie zdobędą twierdzy i zaniechali dalszych ataków. W najbardziej wyniszczającej bitwie I wojny światowej straciło życie około miliona Francuzów. YESEYA BUNT 1822. Denmark Yesey (ok. 1767-1822), inteligentny, czarny wyzwoleniec zajmujący się stolarstwem, opracował plan i zorganizował duże powstanie niewolników w Charleston (Karolina Południowa) i jego okolicach (spodziewał się, że uwolni niewolników od okropnych warunków, w jakich żyli, opanuje Charleston, a w razie konieczności, ucieknie do Indii Zachodnich). Yesey i kilku jego towarzyszy zebrali sporo broni, uzbroili kilka tysięcy okolicznych niewolników i ustalili datę rozpoczęcia powstania na jedną z niedziel lipca 1822. Gdy te ustalenia wyszły na jaw (czarni zdrajcy poinformowali władze), Yesey przesunął datę na sobotę, 16 czerwca, jednak władze przygotowały się szybko do obrony Charleston i rozpoczęły aresztowania podejrzanych Murzynów, w tym również Yeseya. 136 postawiono przed sądem; 67 skazano na drobne kary za udział w spisku, 32

536

skazano na wygnanie, a 37 (łącznie z Yeseyem) powieszono za czynny udział w przygotowywanym powstaniu. Czterech białych, którym udowodniono udział w spisku niewolników, skazano na grzywny i więzienie. VILLI NAPADY 1916-1917. Obalenie w 1911 znienawidzonego dyktatora, prezydenta Porfirio Diaza (1830-1915), stało się początkiem walki o władzę, w której do 1915 zwycięstwa odnosił Francisco „Pancho" Yilla (1877-1923) popierany przez Amerykanów. W 1915 pokonały go wojska Alvara Obregona (1880-1928), które zapewniły władzę w Meksyku Yenustianio Carranzie (1859-1920), wrogowi Yilli. Stany Zjednoczone uznały Carranzę i odtrąciły Yillę, który w odpowiedzi atakował Amerykanów w Meksyku. Ludzie Yilli przekroczyli granicę i napadli na Columbus (9 marca 1916); zanim ich przepędzono, zabili kilkunastu Amerykanów. Prezydent USA Woodrow Wilson (1856-1924) rozkazał generałowi Johnowi J. Pershingowi (1856-1924) poprowadzenie ekspedycji karnej do Meksyku przeciw Yilli, którego siły stoczyły kilka potyczek z Amerykanami. Po 11 miesiącach wyprawa zakończyła się niepowodzeniem (Pershing wycofał się w lutym 1917); Yilli, którego napady nie ustawały, nie udało się schwytać. Inwazja USA i tak jednak przysparzała Yilli wielu zwolenników wśród Meksykanów, został on uznany za bohatera narodowego, mimo że do śmierci Carranzy w 1920 stał na czele rebelii w północnym Meksyku. Patrz także MEKSYKAŃSKA WOJNA DOMOWA 1911; MEKSYKAŃSKIE POWSTANIE 1914-1915.

VILLMERGEŃSKA WOJNA PIERWSZA 1656.

Po reformacji powodem powstań były zazwyczaj powody ekonomiczne; szwajcarscy chłopi z niechęcią odnosili się do narzucanych przez władze miejskie podatków, które miały być przeznaczone na cele obronne, do konieczności posługiwania się deprecjonowanym często pieniądzem, bitym przez każdy kanton, oraz do na ogół pogardliwego traktowania. Pretensje te stały się w 1653 przyczyną bezowocnych powstań chłopów szwajcarskich poprzedzających wojny villmergańskie; różnicę stanowiło wyznanie uczestników - chłopi byli katolikami, a mieszczanie protestantami. W 1656 pięć katolickich kantonów przystąpiło do wojny przeciw bogatym protestanckim kantonom Zurychu i Berna i zwyciężyło ich wojska w bitwie pod Yillmergen. W 1656 Trzeci Pokój Ziemski z Baden potwierdził prawo każdego kantonu do utrzymywania jedności wyznaniowej na swoim terytorium. Druga wojna yillmergeńska 1712. Przyczyną zerwania Pokoju Ziemskiego była pomoc opata z St. Gallen w budowie głównej drogi; działanie opata odbiło się niekorzystnie na protestantach z Toggenburga. Gdy wojska Zurychu i Berna zajęły Toggenburg, Argowię, Turgowię i Rheintal, próby osiągnięcia ugody spełzły na niczym. Protestanci z Berna zwyciężyli katolików w drugiej bitwie pod Yillmergen. Pokój w Argowii (1712) odwołał postanowienia drugiego pokoju w Kappel (patrz KAPPELSKIE WOJNY) i zapewnił tolerancję religijną zarówno katolikom, jak i protestantom żyjącym w jednym kantonie. Przewaga przesunęła się znowu na stronę kantonów protestanckich.

537

w WAIRAU MASAKRA 1843. Po rozpoczęciu w 1840 osadnictwa w Nowej Zelandii Wil-liam Hobson (zm. 1842), zastępca gubernatora kolonii Nowa Zelandia i konsul dla obszarów podległych wodzom Maorysów, chciał uniknąć gwałtów, których dopuszczała się Brytyjska Kompania Wschodnioindyjska. W 1840 zawarł przezornie w Waitangi układ z Maorysami, w którym wodzowie maoryscy zrzekali się suwerenności w zamian za brytyjską ochronę; wodzom zagwarantowano ziemię na własność, którą zgodzili się odsprzedać jedynie koronie brytyjskiej. Ważnym warunkiem umowy było prawo weta w odniesieniu do każdej propozycji sprzedaży. Jednakże Kompania Nowozelandzka miała mniej moralnych skrupułów i zaczęła zawierać z podrźędniejszymi wodzami porozumienia kupna oraz bezprawnie nabywać inne obszary ziemi. Zaniepokojeni Maorysi zaczęli stawiać opór. Doprowadziło to do masakry Wairau 17 czerwca 1843. Pięćdziesięciu Europejczyków zatrudnionych w Kompanii zawiadomiło władze, że wodzowie maoryscy nie pozwalają na pomiary „zakupionych" obszarów, i domagało się zaaresztowania wodzów. W trakcie spotkania, w którym brało udział dziewięćdziesięciu Maorysów i dwóch wodzów (którzy nie pozwolili się aresztować), Europejczycy zgodzili się na prośbę wodzów, by sprawę zbadał rząd; nagle padły strzały, zginęła jedna z żon wodza i dzwudziestu dwóch Europejczyków. Atmosfera wrogości, jaka powstała po tym incydencie, przyczyniła się do wybuchu wojny (patrz MAORYSÓW WOJNA 1844-1847).

WAKARUSA, WOJNA NAD RZEKĄ WAKARUSA 1855. Akt Kansas-Nebraska z 1854, zgodnie z zasadą suwerenności ludu, pozwolił osadnikom z obszarów Kansas-Nebraska na podjęcie decyzji w sprawie niewolnictwa (w głosowaniu bezpośrednim). Ugrupowania zwolenników i przeciwników utrzymania niewolnictwa w Kansas uchwaliły odrębne konstytucje i powołały konkurencyjne rządy w Lecomton (za niewolnictwem) i Topeka (przeciw niewolnictwu) (1855). Zamordowanie przeciwnika niewolnictwa w listopadzie 1855 rozpętało tzw. wojnę Wakarusa, to jest szereg potyczek między zwolennikami i przeciwnikami niewolnictwa wzdłuż rzeki Wakarusa w pobliżu Lawrence (Kansas) (26 listopada - 7 grudnia 1855) w wyniku których, kilku ludzi straciło życie. Uzbrojeni zwolennicy niewolnictwa z Missouri, zwani „bandytami z pogranicza", zamierzali zaatakować Lawrence (Kansas) bronione przez partię zwolenników „wolnej ziemi" (przeciwnicy niewolnictwa na terenach zachodnich). Interwencja miejscowego gubernatora położyła kres atakom i samej „wojnie". W 1856 bandyci z pogranicza napadli na Lawrence, a w odwecie abolicjoniści zaatakowali osadników z Pottawatomie Greek (patrz POTTAWATOMIE, MASAKRA w POTTAWATOMIE isse). Sprzeczność interesów zwolenników i przeciwników niewolnictwa przerodziła się w wojnę domową znaną jako „krwawiący Kansas", która skończyła się dopiero po interwencji i wprowadzeniu porządku przez wojska federalne w 1860. Patrz także WOJNA SECESYJNA 1861-1865.

538

WALKERA NAJAZD NA MEKSYK 1853-1854. William Walker (1824-1860), awanturnik amerykański mieszkający w Kalifornii, zaangażował się w plan osadnictwa amerykańskiego w Meksyku. Zorganizował nielegalną wyprawę zbrojną, po czym wypłynął z San Francisco 15 października 1853 pod pretekstem obrony Meksykan ów przed Indianami z plemienia Apaczów grasującymi w północno-zachodnim Meksyku. Walker wylądował w La Paź w Baja California, czyli Kalifornii Dolnej, a następnie ogłosił Kalifornię Dolną niepodległą republiką, a siebie jej prezydentem (3 listopada 1853). Później obwieścił o przyłączeniu meksykańskiego stanu Sonory (18 stycznia 1854). Meksyk wielokrotnie atakował amerykańskich najeźdźców, którzy w końcu musieli stamtąd uciekać, ponieważ zabrakło im żywności i amunicji. W maju 1854 Walker poddał się na granicy, w pobliżu San Diego, władzom USA. Stanął przed sądem oskarżony o naruszenie neutralności, ale został uniewinniony, a rok później rozpoczął bezprawne działania zbrojne w Nikaragui.

pragnął opanować drogę tranzytową wiodącą przez Nikaraguę. Jesienią 1856 wojska Kostaryki pod dowództwem Juana Rafaela Mory (1814-1860) wkroczyły do Nikaragui i zdobyły San Juan del Sur (Rivas) i drogę tranzytową. Prezydent Gwatemali, Rafael Carrera (1814-1865), wysłał wojska, które zdobyły Masayę i z pomocą wojsk Salwadoru i konserwatystów nikaraguańskich zaczęły oblegać Granadę. Nie dopuszczono do przyłączenia się do Walkera jego amerykańskich sympatyków. Gdy cholera zmniejszyła liczebność jego sił, Walker opuścił Granadę i udał się do Rivas, gdzie tygodniami oblegali go Kostarykańczycy. Chcąc uniknąć niewoli, poddał się l maja 1857 komandorowi USA Charlesowi Henry'emu Davisowi (1815-1886) na pokładzie okrętu wojennego St. Mary's. W końcu tego samego roku powrócił do Nikaragui, został aresztowany i deportowany. W 1860 ponownie próbował zdobyć władzę w Ameryce Środkowej; wylądował w Hondurasie, został tam aresztowany, skazany przez sąd wojskowy na śmierć i rozstrzelany.

WALKERA NAJAZD NA NIKARAGUI 1855-1857. Amerykański najemnik, William Walker (1824-1860), i jego 58 towarzyszy udało się w czerwcu 1855 do Nikaragui na zaproszenie don Francisca Castellona (zm. 1855), przywódcy powstania liberałów przeciw konserwatywnemu rządowi tego kraju. Grupa Walkera, zwana Amerykańską Falangą, przyłączyła się do powstańców, przejęła na jeziorze Nikaragua parowiec amerykański, a następnie miasto Granadę, bastion konserwatystów. Po śmierci Castellona Walker objął dowództwo w walkach z konserwatystami, którzy wkrótce zostali pokonani. W lipcu 1856 obwołał się prezydentem Nikaragui, był nawet przez krótki czas uznawany przez rząd USA. Amerykański awanturnik wzbudził wrogie uczucia państw Ameryki Środkowej oraz w swoim dawnym przyjacielu, amerykańskim magnacie Corneliusie Yanderbilcie (1794-1877), który

WALLACE'A BUNT 1297-1305. Król Anglii Edward I (1239-1307) stosował świadomie terror jako główny środek swej polityki wobec Szkocji, toteż zatarg między Williamem Wallace'em (1272P-1305) i żołnierzami angielskimi oraz dokonane zabójstwo angielskiego szeryfa przez Wallace'a doprowadziły szybko do narodowego powstania. W 1297 powstańcy Wallace'a pokonali pod Stirling Bridge armię angielską. Anglicy ponieśli klęskę wskutek nieudolności swego zbyt pewnego siebie dowódcy, który rozkazał dużej i armii przekroczyć rzekę po wąskim moście w pobliżu opactwa w Cambuskenneth. Edward pobił Wallace'a pod Falkirk w 1298, gdzie po raz pierwszy łucznicy angielscy wystąpili przeciw piechurom uzbrojonym w piki. Wallace musiał prześć do walki partyzanckiej. Edward opuścił Szkocję, by rozprawić się z baronami buntującymi się przeciw podatkom; wrócił w 1303 i zwyciężył Wallace'a pod Stirling.

539

Wallace zbiegi, ale nagroda wyznaczona za jego głowę zachęciła do zdradzenia go. W 1305 stanął przed sądem, został powieszony, a potem rozerwany końmi. Patrz także BRUCE'A POWSTANIE 1306-1314, SZKOCKA WOJNA 1295-1296.

WANDALÓW l RZYMIAN WOJNA W AFRYCE PÓŁNOCNEJ 533-534. Od połowy V w. Wandalowie, lud germański, panowali w Afryce Północnej (patrz WANDALÓW NAJAZDY NA CESARSTWO RZYMSKIE 400-533). Byli okrutnymi panami dla zromanizowanej już ludności i prześladowali katolików. W 533 cesarz wschodniorzymski Justynian I (483-565) wysłał ekspedycję do Afryki Północno-Zachodniej pod komendą świetnego wodza Belizariusza (505P-565). Król Wandalów Gelimer (Geilamir), stały wróg Rzymian, bezprawnie odebrał wcześniej tron swojemu kuzynowi (530); Justynian wykorzystał to jako pretekst do interwencji. Armia Belizariusza pokonała siły Gelimera w bitwie w pobliżu Kartaginy, stolicy Wandalów, po czym zajęła miasto. Trzy miesiące później, w grudniu 533, armia Gelimera poniosła ostateczną klęskę; Gelimer uciekał do Numidii (terytorium obecnej Algierii), ale został ujęty przez ścigającego go nieprzyjaciela (marzec 534) i przewieziony do Konstantynopola; osiadł później w Galacji, w środkowej części Azji Mniejszej. Klęska ta przyśpieszyła zniknięcie Wandalów. Patrz także GOTÓW WOJNA 534-554. WANDALÓW NAJAZDY NA CESARSTWO RZYMSKIE 406-533. Wandalowie, starożytny lud germański z Półwyspu Jutlandzkiego (Dania), osiedli w V w. p.n.e. na wschód od współczesnego Berlina, w III w. występują nad środkowym Dunajem, prawdopodobnie za zgodą cesarstwa rzymskiego. Wypierani stamtąd, przesuwali się na zachód, pod koniec IV w. znaleźli się nad górnym Dunajem, najechali w 406 Galię (Francję), a w 409 wtargnęli do Hiszpani. Od 415 rozpoczęły się najazdy Wizygotów, ludu również pochodzenia germańskiego. W 428

królem Wandalów został Genzeryk (Gaiserich) (390-477), wyznawca arianizmu (odłam religii chrześcijańskiej). W 429, pod naporem Wizygotów, poprowadził swój lud do Afryki Północnej, zwyciężył tam wojska rzymskie i do 435 opanował większą część rzymskiej Afryki północno-zachodniej. Zdobyta przez Wandalów Kartagina (439) została ich stolicą i bazą dla napadów na Sycylię i południową Italię. W 442 zawarli pokój z Rzymem. Po zamordowaniu Walentyniana III (419-455), cesarza zachodniorzymskiego, wdowa po nim wezwała Genzeryka na pomoc w walce z uzurpatorem, cesarzem Petroniuszem Maksymusem (zm. 455). W czerwcu 455 flota Wandalów dopłynęła do ujścia Tybru, po czym Genzeryk ruszył na Rzym. Wandalowie zabili Maksymusa w czasie ucieczki, zajęli miasto, pustoszyli je przez dwa tygodnie i wrócili do Kartaginy, zabierając jako zakładniczkę wdowę po Walentynianie (patrz RZYMSKA WOJNA z WANDALAMI 468). Genzeryk nadal dokonywał pirackich napadów i opanował Sycylię, Sardynię, Korsykę i Baleary. Śmierć Genzeryka (477) przerwała napady Wandalów na Rzym, ale najazdy na inne terytoria trwały aż do klęski zadanej im przez rzymsko-bizantyjską armię pod wodzą Belizariusza (505?-565); w następstwie tej klęski w 533 Wandalowie utracili Kartaginę (patrz WANDALÓW i RZYMIAN WOJNA w AFRYCE PÓŁNOCNEJ 533-534). Wandalowie wkrótce zniknęli z kart historii. Patrz także WIZYGOTÓW NAJAZDY NA CESARSTWO RZYMSKIE, PÓŹNIEJSZE 410-470. WANDEJSKIE WOJNY 1793-1832. W wiejskim, konserwatywnym departamencie w zachodniej Francji wybuchło pięć powstań wywołanych zmianami wprowadzanymi przez rząd w Paryżu. Mieszkańcy Wandei, głęboko wierzący katolicy, ekonomicznie zacofani, z furią reagowali na antykościelne uchwały rewolucjonistów paryskich (patrz FRANCUSKA REWOLUCJA 1739-1792). Pierwsze i najważniejsze powstanie wybuchło w Wandei w 1793 w odpowiedzi

540

na dekret o poborze. Oddziały Wandejczyków (nazywane później Wielką Armią), liczące około 50 tysięcy ludzi, do których dołączyli znani rojaliści z arystokracji, zajęły w lutym 1793 miasta Wandei. Powstanie wandejskie oraz niezależne od niego powstania w Lyonie, Marsylii i Normandii stanowiły poważną groźbę dla francuskiego rządu rewolucyjnego, już i tak chwiejącego się z powodu prowadzonych wojen (patrz WOJNY REWOLUCYJNEJ FRANCJI 1792-1802). W czerwcu 1793 Wielka Armia zdobyła miasto Saumur, przekroczyła Loarę, ale ugrzęzła oblegając Nantes i nie zdołała zdobyć Bretanii, Normandii i Main, co miało jej otworzyć drogę do Paryża. Do października powstańcy odnosili na ogół zwycięstwa; w październiku 1793 pod Cholet armia rządowa zwyciężyła siły powstańcze liczące wówczas 65 tysięcy ludzi. Niedobitki walczyły dalej, ale w grudniu 1793 doznały ciężkich porażek pod Le Mans i Savenay. Surowe represje rządowe wywołały nowe, bezskuteczne próby oporu. Walki ustały po uchwaleniu amnestii (grudzień 1794) oraz dekretu o zwolnieniu z poboru powszechnego i o wolności wyznania (porozumienie z La Jaunaie, 1795). Drugie powstanie, znacznie słabsze, wybuchło w czerwcu 1795, gdy do Bretanii wróciła z wygnania arystokracja francuska popierana przez Wielką Brytanię. Powstanie zostało po miesiącu zdławione; w 1796 władze ujęły i straciły arystokratycznych przywódców, co ostatecznie zakończyło walki. Francuski rząd rewolucyjny w Paryżu w krótkim czasie przywrócił porządek. W 1799, 1815 i 1832 wybuchły w Wandei trzy dalsze powstania, mające charakter raczej rojalistyczny niż religijny; powstania te znane są jako wojny wandejskie. W 1815 opór Wandei wywołały rządy cesarza Napoleona Bonaparte (1769-1821), a w 1832 - rządy króla Ludwika Filipa (1773-1850). Patrz także FRANCUSKA REWOLUCJA 1830; NAPOLEOŃSKIE WOJNY isos-isis. WARBECKA REBELIA 1495-1499. Po upadku rebelii LAMBERTA SIMNELA (1487)

została podjęta kolejna próba podstawienia fałszywego pretendenta do tronu. Nowym oszustem był Flamand z pochodzenia, tkacz Perkin Warbeck (1474?-1499), przygotowany do odgrywania roli Ryszarda, księcia Yorku, rzekomo zamordowanego przez króla Ryszarda III (1452-1485). Poplecznikami Warbecka byli cesarz Świętego Cesarstwa Rzymskiego, księżna Burgundii, hrabia Warwick i król Szkocji Jakub IV (1473-1513). W 1495 najemne oddziały Warbecka wylądowały w Anglii. Wobec braku poparcia ludności udał się Warbeck do Szkocji, przekonał Jakuba, że istotnie jest Ryszardem i poślubił kuzynkę króla. Szkocka wyprawa do Anglii z 1496 również była bezskuteczna, częściowo z powodu rozdźwięków między Jakubem i Warbeckiem. Warbeck nie pozyskał zwolennika i opuścił Szkocję. W 1496 pojawił się w Kornwalii, zebrał 6000 wojska. Nie zdobył Exeteru, gdzie jego sześciotysięczna armia ustąpiła przed wojskami króla Henryka VII (1457-1509). Warbeck uciekł, ale w 1493 został ujęty w Beaulieu w Hampshire. Otrzymawszy obietnicę przebaczenia, wyznał wszystko; wbrew wcześniejszym gwarancjom został powieszony po dwóch próbach ucieczki z więzienia w londyńskiej Tower. WARWICKA BUNT 1469-1471. Richard Neville hrabia Warwick (1428-1471), znany jako „twórca królów" był doradcą króla Anglii Edwarda IV (1442-1483) i wywierał na króla duży wpływ aż do 1465. Warwick prowadził wówczas we Francji delikatnej natury negocjacje w sprawie żony dla króla, a po ich zakończeniu dowiedział się o trzymanym w sekrecie małżeństwie Edwarda z Elżbietą Woodville (1437?-1492), która nie pochodziła z rodziny królewskiej. Ukrywający swoje niezadowolenie Warwick został ponownie zaskoczony, gdy samowładny Edward odebrał urzędy jego ludziom mianując na ich miejsce członków rodziny Woodville. Kolejnym powodem jego irytacji był nierozsądny sojusz z Burgundią, który Edward zawarł w 1467. Wreszcie w 1468

541

Warwick podniósł otwarty bunt, zwyciężyi Edwarda pod Edgecote i wziął go do niewoli. W nadziei na dojście do porozumienia uwolnił Edwarda, jednak ten w 1470 oskarżył Warwicka o zdradę, doszło do ponownego buntu, Edward odniósł zwycięstwo pod Empington. Warwick uciekł do Francji. We Francji pogodził się ze swoim dawnym wrogiem, królową Małgorzatą (1430?-1482), małżonką angielskiego króla Henryka VI (1421-1471) uwięzionego w londyńskiej Tower. Z francuską pomocą Warwick i Małgorzata zebrali wojska, najechali Anglię w 1470, uwolnili Henryka i osadzili go na tronie. Edward uciekł do Burgundii, ale wrócił w 1471 i w bitwie pod Barnet zwyciężył Warwicka, który zginął w walce. Edward IV ponownie uwięził rodzinę Henryka. Henryk zmarł w Tower. Edward odzyskał pełną władzę. WATA TYLERA POWSTANIE. Patrz CHŁOPÓW

ANGIELSKICH POWSTANIE 1415. WATERLOO, BITWA POD WATERLOO. Patrz

STUDNIOWA WOJNA isis.

WELUR, BUNT W WELURZE 1806. Lekceważenie okazywane przez Brytyjską Kompanię Wschodnioindyjską religijnym i kastowym zwyczajom indyjskich żołnierzy w służbie Kompanii (sipajów) doprowadziło do wybuchu krwawego i niepotrzebnego buntu w Welurze (Indie) w maju 1806. Anglicy zastąpili wówczas indyjskie turbany nakryciem głowy podobnym do kapelusza; chcąc, by wojsko wyglądało przyzwoicie, zakazali noszenia w czasie defilad jakichkolwiek ozdób oraz oznak kastowych. 1500 sipajów w Welurze rozdzieliło się na dwie grupy, jedna zaatakowała koszary i zabiła wielu z 4000 przebywających w nich Europejczyków, druga ostrzelała domy oficerów zabijając tych, którzy wyszli na próg. Z pobliskiego miasta Arkot nadeszli brytyjscy dragoni, wysadzili bramy twierdzy Welur bronionej przez sipajów i zabili około 400 buntowników (w czasie walk zginęło około

130 żołnierzy angielskich). Gubernator Madrasu, winny tego niedopatrzenia, został zdymisjonowany. WENECKI PODBÓJ FRIULI 1411-1420. Za

panowania króla Zygmunta (1368-1437) Węgrzy zagrażali Friuli (kraina historyczna w północno-wschodnich Włoszech nad Morzem Adriatyckim, po 1947 częściowo w Jugosławii); książęta Friuli poprosili wówczas (1411) Wenecję o pomoc wojskową. W wyniku udanej kampanii przeciw Węgrom, Friuli wpadło w ręce Wenecji (1420). Wenecja przesunęła swoje granice na północ po Alpy Karnijskie i na wschód po Alpy Julijskie. WENECKO-BIZANTYJSKA WOJNA 1170-1177. Bizantyjczycy z niechęcią odnosili się do obecności weneckich kupców, których liczba stale wzrastała, oraz do przywilejów nadanych im po pierwszych dwóch KRUCJATACH. Genua i Piza oraz inni handlowi rywale Wenecji przynaglali bizantyjskiego cesarza Manuela I Komnenosa (1120-1180) do działania; w 1171, w ciągu jednego dnia, aresztowano w cesarstwie bizantyjskim wszystkich Wenecjan, a ich dobra na pewien czas skonfiskowano. Cesarz zajął placówki weneckie nad Morzem Egejskim; posiadłości Wenecji nad Morzem Adriatyckim przejęli Węgrzy (patrz WĘGIERSKO-WENECKA WOJNA im). Doża wenecki wypuścił pierwsze rządowe obligacje, które miały sfinansować wyprawę dla odzyskania miast Żary (Zadar) i Raguzy (Dubrownik) na wybrzeżu dalmatyńskim oraz portu Negropont (Chalkis) nad Morzem Egejskim. Z pomocą Normanów Wenecjanie zdobyli Raguzę i spustoszyli zajmowane przez Bizancjum wypy Chios i Lesbos na Morzu Egejskim (1171). W 1173, po utracie Ankony, do Wenecji przywleczono straszliwą zarazę; w powstałym chaosie zamordowano dożę. Zreorganizowano wenecki rząd i powołano zespół rozstrzygający (poprzednik Wielkiej Rady). W 1177 ucichły wszystkie walki i rozpoczęły się przewlekłe negocjacje

542

trwające do 1183, wtedy to Andronik I Komnenos (1118-1185), cesarz bizantyjski, ponownie nawiązał stosunki handlowe i polityczne z Wenecją, której obiecał odszkodowanie za poniesione straty. WENECKO-GENUEŃSKA WOJNA 1255-1270. Wojna ta była wynikiem dążeń Wenecji i Genui, rywali handlowych we wschodniej części Morza Śródziemnego, do pozbycia się konkurenta i uzyskania wyłączności w handlu z Konstantynopolem i koloniami łacińskimi należącymi do krzyżowców. Wenecjanie wygrali z Genuą trzy bitwy morskie u wybrzeży Palestyny, co umożliwiło im wyparcie Genui z Akki. Stoczono kilka niewielkich i nie rozstrzygniętych bitew morskich u wybrzeży wysp na Morzu Egejskim oraz u wybrzeży Grecji; najbardziej znaczącą była bitwa pod Trapani (Sycylia) w 1264, w której wenecka flota rozbiła flotę genueńską, w bitwie zginęło ponad 1000 marynarzy genueńskich. Gdy Wenecja uzyskała od cesarza bizantyjskiego dodatkowe prawa handlowe, między Wenecją a Genuą nastąpił rozejm (1270).

u wybrzeża dalmatyńskiego; Wenecjanie stracili przeszło 900 marynarzy zabitych lub wziętych do niewoli. W 1299 Wenecja i Genua podpisały pakt o nieagresji. WENECKO-GENUEŃSKA WOJNA 1350-1355. Kolejna wojna między Wenecją i Genuą wybuchła, gdy Genueńczycy przejęli kilka weneckich statków w pobliżu Kaffy, zamożnej genueńskiej kolonii handlowej na Półwyspie Krymskim. Wkrótce Genua zdobyła ważną kolonię wenecką w Negroponcie (Eubea). Wenecjanie zawarli szybko przymierze z cesarzem w Konstantynopolu oraz królem Aragonii. Stoczono nie rozstrzygniętą bitwę w cieśninie Bosfor. Zwycięstwo Wenecjan u wybrzeży Sardynii w 1352 pozwoliło im na rozpoczęcie blokady Genui, która zawarła przymierze z Mediolanem i przystąpiła do ofensywy. Zwycięstwo Genui w bitwie pod Sapienzą w 1354 zmusiło Wenecję do zawarcia pokoju; oba miasta zobowiązały się do nienaruszania terytoriów i szlaków handlowych przeciwnika. Patrz także CHIOGGIA, WOJNA o CHIOGGIĘ i378-i38i. WENECKO-GENUEŃSKA

WENECKO-GENUEŃSKA WOJNA 1291-1299. Wenecja sprzymierzona z Pizą zagrażała genueńskim szlakom handlu korzeniami, biegnącym przez Morze Czarne i wschodnią część Morza Śródziemnego. W 1294 Genueńczycy pokonali w Zatoce Aleksandretty (Zatoka Iskenderun) połączoną flotę Wenecji i Pizy, po czym spustoszyli wenecki port Canea (Chania) na Krecie i zniszczyli tam weneckie statki przewożące korzenie. Genueńczycy mieszkający w Konstantynopolu napadali na Wenecjan i wielu z nich zamordowali. W odwecie flota wenecka pod dowództwem Rogeria Morosiniego splądrowała Galatę, genueński port handlowy w pobliżu Konstantynopola. Od czasu do czasu dochodziło do niewielkich potyczek, aż wreszcie Genueńczycy dowodzeni przez Lambę Dorię odnieśli w 1299 zdecydowane zwycięstwo na morzu w bitwie pod Curzolą,

WOJNA

1378-

-1381. Patrz CHIOGGIA, WOJNA o CHIOGGIĘ 1378-1381.

WENECKO-MEDIOLAŃSKA WOJNA 1404-1406. Mediolan stracił wiele zdobyczy Giana Galeazza Yiscontiego (1351-1402); wiele miast północnej i środkowej Italii powróciło do miejscowych panów (patrz FLORENCKO-MEDIOLAŃSKA WOJNA 1397-1402). Wenecjanie opanowali mediolańskie posiadłości: Yicenzę, Weronę, Padwę i Bassano. W 1406 udusili Francesco II Novello da Carrara (zm. 1406), który na mocy porozumienia zachował panowanie w Padwie i Weronie; śmierć Francesca zakończyła linię rodu Carrara. Wenecja opanowała w ten sposób większą część północno-wschodniej Italii. WENECKO-MEDIOLAŃSKA WOJNA 1426.

Filippo Maria Yisconti (1402-1447), książę

543

Mediolanu, miał nadzieję na odzyskanie Werony i Yicenzy, utraconych po śmierci ojca, oraz na opanowanie całej północnej Italii. W 1426 Wenecja, kierując się korzyściami handlowymi i obawą przed ambicjami Yiscontiego, zawarła sojusz z Florencją przeciw Mediolanowi. Do przymierza przyłączyły się niebawem Siena, Ferrara, Sabaudia i Mantua i wspólnie sformowały dużą armię pod dowództwem Francesca Carmagnoli (1390-1432). Po wkroczeniu wojsk Carmagnoli do Brescii wybuchło przygotowywane wcześniej powstanie, które pomogło w oblężeniu. Mediolański obrońca Francesco Sforza (1401-1466) poddał się, ale obie strony otrzymały posiłki, co przedłużyło walkę o osiem miesięcy, do listopada 1426, to jest do upadku ostatnich umocnienień mediolańskiego miasta; do zwycięstwa Carmagnoli przyczyniła się nowa broń, armaty. Dzięki interwencji papieża Marcina V (1368-1431) 30 grudnia 1426 podpisano w Wenecji traktat pokojowy. Wenecja dostała Brescię i okolice, Florencja odzyskała utracone terytorium, Sabaudia władała obszarem pozyskanym od Mediolanu, a Mediolanowi zakazano ingerowania w stosunki między dowolnym państwem i Rzymem. WENECKO-MEDIOLAŃSKA WOJNA 1427-1428. Niemal natychmiast po podpisaniu pokoju w Wenecji (patrz WENECKO-MEDIOLAŃSKA WOJNA 1426) Filippo Maria Yisconti (1402-1447), książę Mediolanu próbował w Chiari zaskoczyć i zabić weneckiego wodza Francesca Carmagnolę (1390-1532). Yisconti uzbroił flotę rzeczną na Padzie i wznowił działania wojenne. Po stoczeniu nie rozstrzygniętej bitwy pod Golotonlengo, Carmagnola skierował się do Cremony. Gdy stwierdził, że wojska Yiscontiego zajęły miasto, przypuścił atak wszystkimi siłami na podmiejską Casa-al-Secco. Żołnierze Carmagnoli zasypali fosę ciałami poległych, wdarli do miasta i zwyciężyli. Później Carmagnola wpędził w pułapkę i pokonał siły mediolańskie na bagnach w pobliżu Brescii. Florencja wyczerpana wojną i zagrożona

rosnącą potęgą Wenecji, zaproponowała pokój zawarty w Ferrarze w kwietniu 1428. Wenecji przyznano Brescię i część Cremony. WENECKO-MEDIOLAŃSKA WOJNA 1429-1433. Gdy Florencja zaatakowała Lukkę i pokonała flotę genueńską u wybrzeży Riwiery, zrywając pokój zawarty w Ferrarze (patrz WENECKO-MEDIOLAŃSKA WOJNA 1427-1428), na nowo wybuchła wojna między Wenecją a Mediolanem. Francesco Carmagnola (1390-1432) poprowadził weneckie wojska do Cremony, gdzie w Soncino nad Padem uległ 6 czerwca 1431 wojskom mediolańskim pod dowództwem Francesca Sforzy. Również flota mediolańska odniosła zwycięstwo w bitwie morskiej pod Biną. Niepowodzenia militarne spowodowały, że Carmagnola stanął przed sądem w Wenecji. Oskarżono go o zdradę, uznano za winnego i ścięto 5 kwietnia 1432. W 1433 książę Mediolanu zgodził się na pokój i wojnę przerwano. Wenecja odzyskała władzę nad Brescią i Bergamo. WENECKO-MEDIOLAŃSKA WOJNA 1448-1454. Gdy książę Mediolanu Filippo Maria Yisconti (1402-1447) zmarł, nie pozostawiając dziedzica, Wenecjanie postanowili wykorzystać niepokoje w Mediolanie i wkroczyli do księstwa. Wybrany na dowódcę armii mediolańskiej Francesco Sforza (1401-1466) rozpoczął ofensywę w 1448, zdobył znaczną część terytorium Wenecji, rozbił jej flotę i wygrał bitwę pod Caravaggio. Mimo to prowadził z Wenecją poufne negocjacje, zerwał w końcu z Mediolanem i przeszedł na stronę Wenecji. Otoczony przez wojska Sforzy, Mediolan skapitulował, a mieszkańcy miasta wybrali Sforze na nowego księcia. W 1452 zawarł sojusz z Florencją, Genuą i Mantua przeciw Wenecji. Wojna między Wenecją i Mediolanem zakończyła się pokojem w Lodi w 1454. WENECKO-TURECKA WOJNA 1416. W od-

powiedzi na osiągnięcia Turków w basenie Morza Egejskiego flota wenecka pod dowó-

544

dztwem Pietra Loredana (zm. 1439) pokonała i rozbiła flotę turecką w bitwie u wybrzeży Gelibolu (Gallipoli) w czerwcu 1416. W następstwie Wenecja opanowała wybrzeże i wyspy dalmatyńskie, uzyskała także nowe placówki w Grecji i na Eubei. Sułtan Mehmed I (l389?-1421), zmuszony ubiegać się o pokój, po raz pierwszy w historii posłał tureckiego posła do chrześcijańskiego państwa. WENECKO-TURECKA WOJNA 1425-1430.

Okręty tureckie wysłane przez tureckiego sułtana Murada II (1403-1451) zniszczyły placówki weneckie położone na wybrzeżu albańskim oraz w Epirze, w zachodniej Grecji. W 1430 Turcy zajęli Tessaloniki (Saloniki), miasto nad Morzem Egejskim, gdzie stacjonował garnizon wenecki liczący 1400 ludzi. Turcy zabili lub sprzedali w niewolę mieszkańców miasta, a kościoły przekształcili w meczety. Zajęta innymi działaniami wojennymi Wenecja musiała w 1430 zawrzeć pokój (patrz WENECKOMEDIOLAŃSKA WOJNA 1429-1433).

WENECKO-TURECKA WOJNA 1443-1453.

W celu obrony Konstantynopola przed wojskami tureckimi sułtana Mehmeda II (1429-1481) Wenecja wyekspediowała tam swoje okręty. Po upadku miasta w 1453 (patrz KONSTANTYNOPOLA UPADEK 1453) Turcy ruszyli dalej, zdobyli Grecję i Albanię, izolując w ten sposób weneckie placówki. Turcy wyparli Wenecjan z Rumelii w południowej części Półwyspu Bałkańskiego i z Anatolii (azjatycka część Turcji). WENECKO-TURECKA WOJNA 1463-1479.

Flota turecka, rozbudowana przez sułtana Mehmeda II Zdobywcę (1429-1481), zajęła grecki port Mitilini na Morzu Egejskim i nękała wybrzeże dalmatyńskie. W 1470 tureckie siły lądowe i morskie zajęły Negropont (Chalkis), port na wyspie Eubea. Wenecjanie pozyskali pomoc Persji. Wojska perskie wkroczyły do Anatolii, zostały jednak pokonane w bitwie pod Erzincan nad górnym Eufratem (1473). Persowie musieli

się wycofać; Wenecjanie zostali pozbawieni potężnego sojusznika, a Mehmed opanował Anatolię. Turcy najechali Albanię i napadali na obrzeża Wenecji. Na mocy traktatu z Konstantynopola z 1479 Wenecja ustąpiła wszystkie terytoria zdobyte przez Turków łącznie ze Skutari (część Konstantynopola), w którym wenecki garnizon bohatersko odpierał wiele ataków tureckich w latach 1478-1479, Negropontem, wyspą Lemnos i innymi placówkami weneckimi nad Morzem Egejskim. Wenecja zapłaciła również 100 tysięcy dukatów kontrybucji i zgodziła się płacić Turkom roczną daninę za prawo do handlu. Patrz także TURKMEŃSKO-TURECKIE WOJNY 1400-1473.

WENECKO-TURECKA WOJNA 1499-1503.

Turcy osmańscy nadal łupili Wenecjan, którzy uzyskali pewną pomoc królów Francji, Aragonii i Portugalii, natomiast ani Rzym, ani inni rywale Wenecji nie udzielili jej poparcia. Wyćwiczona flota turecka wygrała 28 lipca 1499 bitwę pod Lepanto, zadając ciężką klęskę flocie weneckiej, której dowódca Antonio Grimani (1436-1523) dostał się do niewoli; wrócił później w kajdanach. Tureckie zwycięstwa w Pylos, Modon i Coron oraz napady tureckie na Italię aż po Yicenzę prowadzone przez Alpy Julijskie, zmusiły Wenecję do zawarcia pokoju w listopadzie 1503. Turcy zyskali panowanie nad częścią Morei (Peloponez) i niektórymi wyspami, ale stracili Keffalinię, największą wyspę w archipelagu Wysp Jońskich. WENECKO-TURECKA WOJNA 1537-1540.

Rzekoma obraza ze strony Wenecji stała się przyczyną wojny, którą wypowiedział sułtan turecki Sulejman I Wspaniały (1496P-1566). W 1537 siły tureckie złupiły Apulię w południowej Italii. Zamierzając rozpocząć oblężenie weneckiej wyspy Kerkiry (Korfu), Sulejman zbierał wielkie wojska lądowe i morskie, zrezygnował z tych planów po przybyciu na tę wyspę silnej cesarsko-weneckiej floty dowodzonej przez Andreę Dorię (1468?-1560). Tureckie siły morskie pod

545

komendą Chajr ad-dina Barbarossy II (1466?-1546), grasując na Morzu Egejskim i Morzu Adriatyckim, zdobyły wiele wysp oraz placówek weneckich i najechały Kretę w 1538. 27 września 1538 flota Barbarossy odniosła zwycięstwo nad cesarsko-wenecką flotą dowodzoną przez Dori w bitwie w pobliżu Prewezy. Do 1540 Wenecja oddała Turkom wyspy na Morzu Egejskim i placówki w Morei (Peloponez) łącznie z Nauplio i Monemvasią. WENECKO-TURECKA WOJNA 1570-1573.

Gdy Wenecja nie zgodziła się na oddanie Turkom Cypru, sułtan Selim II (1524?-1574) rozkazał tureckim siłom lądowym i morskim dokonać inwazji na wyspę. Latem 1570 około 5000 żołnierzy walczyło w Ni kozji z 50-tysięczną armią turecką oblegającą miasto, w końcu jednak ulegli. Turcy zma sakrowali garnizon wenecki i dopuścili się mordów na mieszkańcach miasta. Następnie prawie przez rok oblegali i blokowali od strony morza zajmowany przez Wenecjan port Famagusta na Cyprze. Gdy połowa obrońców poległa i zostało tylko 2500 żoł nierzy, wenecki gubernator Famagusty przy jął warunki pokoju proponowane przez Tur ków, którzy potem, na początku sierpnia 1571, bezlitośnie wymordowali obrońców. Flota Świętej Ligi składająca się z 200 weneckich, hiszpańskich i papieskich okrę tów pod dowództwem Don Juana (Jan Au striacki) (1547-1578) rozbiła 7 października 1570 flotę turecką w Krwawej Bitwie pod Lepanto (Grecja). Hiszpania nie wykorzys tała zwycięstwa i w 1572 turecka flota zmusiła Wenecjan do wystąpienia ze Świętej Ligi i podpisania porozumienia (7 marca 1573); Wenecja oddała Cypr oraz posiadłości w Albanii i Epirze, zapłaciła także dużą kontrybucję. WENECKO-TURECKA WOJNA 1645-1669.

Patrz KANDII WOJNA 1645-1669. WENECKO-TURECKA WOJNA 1685-1699.

W latach 1685-1687 Wenecjanie pod do-

wództwem Francesca Morosiniego (1618-1694) odebrali Turkom część Dalmacji i Morei (Peloponez). We wrześniu 1687 Morosini zdobył Ateny, ale musiał je później opuścić, mimo że panował nad większą częścią Peloponezu. W 1651 Wenecjanie zdobyli Chios, wyspę na Morzu Egejskim, którą jednak potem zwrócili; Turcy zajmowali wyspę do pierwszej BAŁKAŃSKIEJ WOJNY w 1912. Wojnę zakończył w styczniu 1699 traktat w Karłowicach, na mocy którego Wenecja uzyskała Peloponez i znaczną część Dalmacji. Patrz także AUSTRIACKO-TURECKA WOJNA 1683-1699.

WENECKO-TURECKA WOJNA 1714-1718.

W 1714 Wenecjanie wzniecili powstanie w Czarnogórze (najechali również Bośnię i przejęli tureckie okręty na Morzu Śródziemnym). W odwecie imperium osmańskie wypowiedziało Wenecji wojnę i wysłało wojska lądowe i flotę, które zajęły wiele weneckich wysp i twierdz na Morzu Egejskim. W ciągu roku Turcy zajęli cały Peloponez, a z pomocą Egiptu i państw Afryki Północnej wyparli Wenecjan także z basenu Morza Egejskiego i z Krety, na której Wenecja po wojnie KANDII zachowała jeszcze małą twierdzę. Wenecjanie, otrzymawszy pewną pomoc Hiszpanii, Portugalii i kilku państewek włoskich, odparli atak Turków na Kerkirę (Korfu). Od 1716 obok Wenecji walczyła również Austria (patrz AUSTRIACKO-TURECKA WOJNA 1714-1718). Dzię-

ki pośrednictwu Wielkiej Brytanii i Danii zawarto 21 lipca 1718 pokój w Pozarevacu; Wenecja oddała Peloponez, ale uzyskała pewne posiadłości w Albanii i Dalmacji. WENEZUELSKA WOJNA DOMOWA 1858-1864. W marcu 1858 konserwatyści i liberałowie (patrz WENEZUELSKIE POWSTANIE 1848-1849) obalili autokratyczne rządy braci Monagas, którzy sprawowali władzę od 1848, jednak zwycięzcy rywalizowali również między sobą. Wkrótce między ambitnymi, prowincjonalnymi caudiłlo (przywódcy wojskowi) doszło do wojny domowej

546

i caią Wenezuelę ogarnęły tzw. wojny federalistyczne, giównie między konserwatystami a liberałami; konserwatyści dążyli do silnych rządów centralnych, a liberałowie chcieli rządu federalnego i demokracji. Toczono zacięte walki, rząd przechodził z rąk do rąk, aż wreszcie powrócił z emigracji Jose Antonio Paez (1790-1873), były prezydent, by utworzyć rząd konserwatystów (1861). Zamieszki utrzymywały się nadal, gdyż liberałowie zwalczali represyjną politykę Paeza, który sprawował rządy dyktatorskie. W 1863 jego stronnicy zostali pokonani, a on sam udał się znowu na emigrację. W 1864 liberałowie z generałem Juanem Falconem (1820-1870) i Antonio Guzmanem Blanco (1829-1899) na czele zdobyli władzę i wydali federalną konstytucję. WENEZUELSKA WOJNA DOMOWA 1868-1870. Federalna Wenezuela za czasów prezydenta Juana Falcona (1820-1870), liberała, pogrążała się w coraz głębszym politycznym chaosie; trwały walki między potężnymi prowincjonalnymi caudillo (przywódcy wojskowi). Na czele powstania konserwatystów stanął Jose Tadeo Monagas; w 1868 powstańcy obalili Falcona. Monagas na krótko odzyskał władzę, gdyż wkrótce zmarł, a po jego śmierci wybuchła krwawa wojna domowa. W wyniku kontrrewolucji kierowanej przez energicznego liberała Antonio Guzmana Blanco (1829-1899) w 1870 konserwatyści zostali pokonani; Guzman Blanco, były wiceprezydent w rządzie Falcona, objął władzę, a później (1873) został wybrany na konstytucyjnego prezydenta. Sprawował rządy umiarkowanie dyktatorskie, doprowadził do poprawy gospodarki i szkolnictwa, wprowadził swobodę wyznania i ograniczył prawa Kościoła katolickiego. W latach 1888-1889 powstanie wzniecone przez jego przeciwników odsunęło go od władzy. Guzman Blanco do końca życia przebywał za granicą. WENEZUELSKA WOJNA O NIEPODLEGŁOŚĆ 1811-1821. Po najeździe Napoleona Bona-

parte na Hiszpanię (patrz PÓŁWYSPU IBERYJSKIEGO WOJNA ISOS-ISH) w Caracas złożono z urzędu hiszpańskiego generalnego kapitana, a władzę w Wenezueli przejęła junta, która wydelegowała do Anglii Simona Bolivara (1783-1830), by starał się o pomoc w wojnie o wyzwolenie spod władzy Hiszpanii. Wkrótce do kraju powrócił Francisco Miranda (1750-1816), Wenezuelczyk walczący w WOJNACH REWOLUCYJNEJ FRANCJI, który stanął na czele powstania. 5 lipca 1811 proklamowano niepodległość Wenezueli, jednak siły Mirandy zostały szybko pokonane i w kraju przywrócono rządy króla (Mirandę aresztowano i uwięziono w Hiszpanii, gdzie zmarł). W 1813 Bolivar poprowadził Wenezuelczyków do zwycięstwa nad Hiszpanami, dowodzonymi przez Dominga de Monteverde (1772-1823), po czym zdobył Caracas, zyskując tytuł Oswobodziciela (Libertador). Bolivar wygrał kilka bitew, ale Hiszpanie pokonali go pod La Puerta, odzyskali panowanie w Wenezueli i zmusili go do ucieczki do Nowej Granady (Kolumbia). Przebywał przez dwa lata na>>emigracji w Nowej Granadzie, na Jamajce i Haiti (patrz KOLUMBII WOJNA o NIEPODLEGŁOŚĆ isio-isis). W 1816 Bolivar wrócił do Wenezueli i wspierany przez patriotów pod wodzą Jose Antonia Paeza (1790-1873) i ochotników z Europy, założył kwaterę główną w Angosturze (Ciudad Bolivar). Prowadził walki głównie w Nowej Granadzie, którą wyzwolił spod hiszpańskiego panowania w 1819, a następnie zajął się sprawami Wenezueli. Podpisał z rojalistami rozejm, który później zerwał, i rozbił Hiszpanów w bitwie pod Carabobo 24 czerwca 1821. Wenezuela została oswobodzona. Patrz także CHILIJSKA WOJNA o NIEPODLEGŁOŚĆ isio-1819; PERU WOJNA o NIEPODLEGŁOŚĆ1820—1825. WENEZUELSKIE POWSTANIE 1848-1849.

Jose Antono Paez (1790-1873), przywódca konserwatystów, w latach 1830-1848 sprawował w Wenezueli rządy, bądź jako prezydent, bądź najsilniejszy polityk w kraju.

547

Był to okres politycznej stabilności i postępu gospodarczego. Jego przyjaciel generał Jose Tadeo Monagas (1784-1868), wybrany w 1846 na prezydenta Wenezueli, zerwał z nim, gdy Paez mianował liberałów na stanowiska ministerialne. Kongres, w którym konserwatyści mieli przewagę, był oburzony, a Paez stanął na czele swych stronników w powstaniu przeciw Monagasowi. Zwyciężyły wojska Monagasa, a Paez udał się na emigrację. W latach 1848-1858 w Wenezueli dyktatorskie rządy prezydenckie sprawował Monagas lub jego brat Jose Gregorio Monagas (1795-1858), którzy kolejno zajmowali najwyższy urząd i dążyli do przedłużenia kadencji prezydenta z czterech do sześciu lat (patrz WENEZUELSKA WOJNA DOMOWA1858-1864). WENEZUELSKIE POWSTANIE 1945. Prezydent Isaias Medina Angarita (1897-1953) złagodził rządy, umożliwiając zakładanie partii opozycyjnych, między nimi Akcji Demokratycznej, lewicowej partii socjalistycznej, odwołującej się do klasy średniej, robotników, studentów i młodych oficerów wojsk lądowych. W miarę zbliżania się wyborów 1945 rosło niezadowolenie Akcji Demokratycznej, gdyż na mocy konstytucji następny prezydent miał być wybrany raczej przez Kongres aniżeli w głosowaniu powszechnym. Prawdopodobne wyniki takich wyborów były dla partii nie do przyjęcia, wobec czego 18 października 1945 kilku młodych oficerów, członków partii, stanęło na czele powstania, które usunęło z urzędu Medinę, uwięziło go i wprowadziło władzę siedmioosobowej junty z Romulem Batencourtem (1908-1981) jako tymczasowym prezydentem. Nowy rząd uchwalił w 1947 konstytucję przyznającą nowe prawa społeczne, a w końcu tegoż roku przeprowadził wybory prezydenckie, pierwsze wolne wybory w historii Wenezueli. WENEZUELSKIE POWSTANIE 1958. Rząd wenezuelski pod kierunkiem prezydenta Marcosa Pereza Jimeneza (ur. 1914) krytykowany był za korupcję, represje policyjne

i nierozważne wydatki na roboty publiczne i budowę hoteli turystycznych. Niezadowolenie społeczeństwa doprowadziło l stycznia 1958 do wybuchu buntu kilku jednostek sił powietrznych; bombardowanie z powietrza stolicy Caracas spowodowało duże szkody i straty w ludziach. Następnego dnia siły Pereza Jimeneza opanowały sytuację, w wojsku panował jednak niepokój i tydzień później doszło do buntu marynarki wojennej. Perez Jimenez gorączkowo reorganizował kilkakrotnie gabinet, starając się umocnić władzę. 21 stycznia 1958 strajk powszechny w Caracas sparaliżował życie w mieście, dwa dni później cała armia przyłączyła się do protestu społeczeństwa. Zdając sobie sprawę, że nie może rządzić bez poparcia kręgów wojskowych, Perez Jimenez odleciał do Miami zabierając ze sobą wiele milionów dolarów. Pięciu oficerów sformowało rząd tymczasowy, który miał sprawować władzę do czasu przeprowadzenia nowych wyborów. WENIZELISTÓW POWSTANIE. Patrz KRETEŃSKIE POWSTANIE 1935. WERCYNGETORYKSA POWSTANIE. Patrz GALIJSKIE WOJNY. WĘGIERSKA

REWOLUCJA

1848-1849.

3 marca 1848 w płomiennym przemówieniu w sejmie węgierskim Lajos Kossuth (1802-1894) potępił rząd austriacki (habsburski) cesarza Ferdynanda (1793-1875), który był jednocześnie królem węgierskim; w przemówieniu Kossuth domagał się również konstytucji demokratycznej jako niezbędnego warunku trwałości monarchii (patrz AUSTRIACKA REWOLUCJA 1848-1849). Poparcie dla Kossutha i autonomii demonstrowali chłopi węgierscy, robotnicy, studenci radykałowie, a zwłaszcza madziarska szlachta. Uchwały marcowe sejmu (1848), powołujące niezależny rząd węgierski w Budapeszcie, zostały zaakceptowane przez cesarza. Rewolucyjny ruch narodowy stał się jednak przyczyną rozłamu; chorwacki hrabia Joseph Jellacić (1801-1859), generał austriacki, od-

548

mówił uznania uchwał sejmu i domagał się autonomii dla Chorwacji. Serbowie, Słowacy, Czesi i Rumuni również pragnęli autonomii. Ferdynand wycofał swe poparcie dla premiera Ludwika Battyanyego (l 806?-1849) stojącego na czele rządu węgierskiego i poparł Jellacicia, mianując go głównodowodzącym sił cesarskich prowadzących działania przeciw Węgrom. Wezwania Kossutha do oporu usłuchało tysiące mieszkańców, którzy podjęli walkę z wojskami austriackimi wkraczającymi na Węgry pod wodzą księcia Alfreda Windischgratza (1787-1862). Wojska austriackie podjęły ofensywę z kilku stron, uwieńczoną kapitulacją Budapesztu i aresztowaniem 5 stycznia 1849 Battyanyego i innych przywódców węgierskich. Po upadku innych miast rząd węgierski przeniósł się do Debreczyna. Wojska węgierskie pod dowództwem Artura Górgeya (1818-1916) schroniły się w górach na północ od Budapesztu. Henryk Dembiński (1791-1864), polski dowódca wojsk węgierskich, usiłował oswobodzić stolicę, został jednak pokonany przez siły Windischgratza w bitwie pod Kapolną 26-27 lutego 1849. Na prośbę austriackiego premiera Felixa Schwarzenburga (1800-1852) Rosja udzieliła Austrii pomocy w dławieniu rewolucji. W Siedmiogrodzie Józef Bem (1794-1850) na czele małej armii, w porozumieniu z Kossuthem, cudem powstrzymywał przeważające siły austriackie i uległ dopiero po przybyciu posiłków rosyjskich w końcu lipca 1849. Wcześniej, wiosną 1849, przewagę uzyskały wojska Górgeya i zmusiły Windischgratza do wycofania się z Węgier. 13 kwietnia proklamowano niepodległość Węgier, ustanawiając rządy republikańskie i powołując Kossutha na „gubernatora-prezydenta". Wkraczający Rosjanie i Austriacy w ciągu czerwca i lipca wyparli Górgeya do południowo-wschodnich Węgier, gdzie schronił się także skłócony rząd węgierski. Wojska austriackie barona Juliusa von Haynau (1786-1853) rozgromiły Węgrów Górgeya w bitwie pod Temeswarem (Timisoara) 9 sierpnia 1849. Kossuth przekazał kierownictwo rządu Górgeyowi i uciekł wraz z innymi przywódcami do Turcji. Dwa

dni później Górgey poddał się Rosjanom. Haynau wziął ostry odwet na Węgrach; stracono Battyanyego i wielu oficerów węgierskich, setki cywilnych mieszkańców powieszono lub uwięziono. Austria wprowadziła na Węgrzech nową, niemieckojęzyczną administrację. WĘGIERSKA REWOLUCJA 1918. W czasie ŚWIATOWEJ WOJNY I węgierscy zwolennicy lewicy oraz nacjonaliści coraz bardziej zniecierpliwieni porażkami i brakiem żywności dążyli do oderwania Węgier od monarchii austro-węgierskiej. Węgierski sejm wezwał wojska do powrotu do kraju, a 25 października 1918 hrabia Mihaly Karolyi (1875-1955) utworzył rząd liberalny - Węgierską Radę Narodową. Popierając Karolyiego Węgrzy opowiadali się publicznie za zakończeniem wojny, rozwiązaniem sejmu, powszechnymi wyborami i końcem monarchii austro-węgierskiej. Cesarz Karol I (1887-1922) był zmuszony mianować Karolyiego premierem, liczył, że posunięcie to przywróci porządek (31 października 1918). Do władzy na Węgrzech doszła koalicja radykalno-socjalistyczna. Istnieniu państwa zagrażał nacjonalizm różnych grup etnicznych; Słowacy, Serbowie i Rumuni zamierzali oderwać się od Węgier. Dążąc do zachowania jedności narodowej Karolyi przyjął warunki pokojowe; Francji powierzono nadzór nad wycofaniem wojsk węgierskich z obszarów południowo-wschodnich, wojska serbskie zajęły południe, Rumuni wkroczyli do Siedmiogrodu, a czescy żołnierze stacjonowali w Słowacji. Monarchia austro-węgierska upadła, cesarz zrezygnował z jakiegokolwiek udziału w sprawach państwowych. 16 listopada 1918 rada narodowa ogłosiła Węgry republiką. Patrz także KUNA CZERWONY TERROR 1919. WĘGIERSKA WOJNA DOMOWA 1301 -

1308. Wraz ze śmiercią króla Węgier Andrzeja III Weneckiego (zm. 1301) wygasła dynastia Arpadów; rozpoczęła się wojna między kandydatami do węgierskiej korony św. Stefana pomiędzy królem czeskim Wacławem III

549

(1289-1306), księciem bawarskim Ottonem III (zm. 1312) i neapolitańskim Karolem Robertem Andegaweńskim (1288-1342), popieranym przez króla Niemiec Albrechta I (1250P-1308) i papieża Bonifacego VIII (1235P-1303). Albrecht żądał, by król czeski Wacław II (1271-1305), ojciec Wacława III, zrezygnował ze swych roszczeń i usunął Wacława III z węgierskiego tronu (w 1301 Wacława III wybrał sejm węgierski). Gdy Wacław II odmówił, Albrecht w 1304 najechał Czechy. Wojska Wacława II wyparły siły Albrechta, ale w trakcie przygotowań do najazdu na Austrię król zmarł. W 1305 Wacław III, wówczas już król czeski, nie zdołał utrzymać się na Węgrzech i zrzekł się tronu na rzecz księcia Ottona. Nadal panował chaos i zamęt, aż wreszcie w 1308 sejm węgierski wybrał Karola Roberta na króla Karola I (koronacja nastąpiła dwa lata później).

został wybrany na króla Węgier. Jednocześnie doszło w zachodnich Węgrzech do elekcji arcyksięcia austriackiego Ferdynanda (1503-1564), późniejszego cesarza Świętego Cesarstwa Rzymskiego, szwagra poprzedniego króla węgierskiego Ludwika II (1506-1526). Wojska Ferdynanda wkroczyły na Węgry, obiegły i zdobyły Ostrzyhom i Budę. W bitwie pod Tokajem (1527) wojska Zapolyi poniosły klęskę. Wybór Ferdynanda zatwierdził sejm węgierski. Zapolya został wyparty z Węgier w 1528, ale jeszcze w tym samym roku powrócił. Już w 1527 Zapolya zwrócił się o pomoc do sułtana tureckiego Sulejmana I Wspaniałego (1496-1566); w 1529 sułtan wkroczył na Węgry, zdobył Budę, wyparł wojska Ferdynanda z tego kraju, ponownie osadził na tronie Zapolyę. Zapolya uznał się za lennika tego władcy i wziął udział w jego wyprawie na Wiedeń (patrz AUSTRIACKO-TURECKA WOJNA1529-1533).

WĘGIERSKA WOJNA DOMOWA 1439-144O.

W1439 zmarł król Węgier i Czech Albrecht II (1397-1439), pozostawiając brzemienną żonę. Wywiązały się spory o sukcesję. Szlachta obrała na króla Władysława III (1424-1444), króla Polski, popieranego przez zwycięskiego wodza, szlachcica Jana Hunyadiego (1387-1456) (patrz WĘGIERSKO-TURECKA WOJNA 1437-1438). Inni Węgrzy opowiadali się za kandydatem partii Habsburgów, małoletnim synem Albrechta, Władysławem (1440-1457), który został oddany pod opiekę nieudolnego Fryderyka III (1415-1493), króla Niemiec i późniejszego cesarza Świętego Cesarstwa Rzymskiego. Wynik wojny domowej umocnił pozycję Władysława III, duże znaczenie miała dla króla pomoc Hunyadiego. Później, gdy Władysław III zginął w bitwie pod Warną w 1444 (patrz WĘGIERSKO-TURECKA WOJNA 1444-1456), Hunyadi został regentem obwołanego królem Węgier czteroletniego syna Albrechta, Władysława V Pogrobowca. WĘGIERSKA WOJNA DOMOWA 1526-1529.

Po wojnie WĘGIERSKO-TURECKIEJ 1521-1526 Jan Zapolya z Siedmiogrodu

WĘGIERSKA WOJNA DOMOWA 1530-1547.

W czasie AUSTRIACKO-TURECKIEJ WOJNY 1537-1547 na mocy tajnego traktatu w Nagyvarad dokonano podziału Węgier; arcyksiążę austriacki Ferdynand (1503-1564) otrzymał Chorwację, Słowenię i zachodnią część Węgier, natomiast Jan Zapolya (1487-1540) zachował tytuł króla i resztę kraju łącznie ze stolicą, Budą. Po śmierci Zapolyi jego państwo miał przejąć Ferdynand. Po śmierci Zapolyi, wbrew układowi, na króla Węgier wybrano jego małoletniego syna, Jana II Zygmunta (1540-1571). Ferdynand domagał się przekazania mu królestwa i obiegł Budę, co zmusiło wdowę po Janie Zapolyi do szukania poparcia dla obrony praw jej syna. Sułtan turecki Sulejman I Wspaniały (1496-1566) uznał, że nie może zgodzić się na opanowanie przez Austrię Węgier, zajął w 1541 Budę i inne miasta, w środkowej części kraju wprowadził administrację turecką. Walki trwały do 1547, kiedy kłopoty w Persji (patrz TURECKO-PERSKA WOJNA 1526-1555) zmusiły w końcu sułtana do zawarcia pięcio-

550

letniego rozejmu. Podpisany traktat ponownie podzielił Węgry; Ferdynand zachował wcześniej posiadane ziemie (Węgry austriackie), ale musiał płacić roczną daninę. Jan II Zygmunt zachował tytuł króla oraz otrzymał Siedmiogród i obszary sąsiednie, a Turcja dostała Węgry środkowe. Sygnatariuszami układu byli cesarz Świętego Cesarstwa Karol V (1500-1558), papież, Francja i Wenecja; po raz pierwszy uznali oni Turcję za czynnik wpływający na politykę europejską. Patrz także AUSTRIACKO-TURECKA WOJNA 15511553. WĘGIERSKA WOJNA DOMOWA 1921. Były cesarz austro-węgierski Karol I (1887-1922) - od 1919 przebywający na wygnaniu w Szwajcarii (patrz KUNA CZERWONY TERROR 1919) - w marcu 1921 niespodziewanie wrócił na Węgry, by odzyskać tron węgierski, i wezwał Miklósa Horthyego de Nagybanya (1868-1957), regenta oraz głowę państwa, do oddania władzy. Opór w kraju i za granicą przeciw powrotowi Karola był tak gwałtowny, że musiał on opuścić Węgry. Mimo to Karol nadal podejmował próby odzyskania tronu: jeszcze w 1921 przybył do Sopronu (Odenburg) i wyruszył na czele oddziału wojska do Budapesztu. Wojska rządowe otworzyły ogień; Karol został aresztowany i zesłany na Maderę, a sejm węgierski unieważnił wszystkie prawa Austriaków (Habsburgów) do tronu węgierskiego. WĘGIERSKA WOJNA ZE ŚWIĘTYM CESARSTWEM RZYMSKIM 1477-1485. Fryderyk III (1415-1493) z austriackiego domu Habsburgów, król Niemiec i cesarz Świętego Cesarstwa Rzymskiego zgłaszał roszczenia do tronu węgierskiego, ale w 1458 sejm w Budzie wybrał na króla Macieja Korwina (1440-1490), mimo protestów cesarza W 1459 część Węgrów wybrała Fryderyka na króla, ale wobec klęski swych zwolenników, cesarz w 1462 zawarł pokój z Maciejem uznał go królem Węgier, choć zachował sam również ów tytuł i miał odziedziczyć to państwo w razie bezpotomnej śmierci Macieja. Maciej przezwyciężył spory wewnęt-

rzne i z powodzeniem odpierał najazdy Turków. Poprawiły się również nastroje społeczne na Węgrzech. W 1477 potęga i zamożność Habsburgów wzrosły w wyniku małżeństwa syna Fryderyka, Maksymiliana (1459-1519), z księżniczką i dziedziczką Burgundii, Marią (1457-1482), córką Karola Śmiałego (1433-1477). Wyglądało na to, że małżeństwo to potwierdza cesarski monogram Fryderyka: AEIOU rozszyfrowany jako (Austriae est imperare orbi universo [Austria będzie panować nad całym światem] albo Alles Erdreich ist Ósterreich untertan [cały świat znajduje się pod panowaniem Austrii]). W 1477 Maciej wszczął wojnę z Fryderykiem chcąc podbić Austrię, zajął jej część. Zawarł pokój z Fryderykiem za cenę uznania go królem Czech i wypłatę 150 tysięcy florenów. Doszło do wznowienia wojny w 1480. W 1485 obiegł i zajął stolicę Habsburgów, Wiedeń. Po śmierci Macieja (1490) Maksymilian opanował Wiedeń i inne ziemie austriackie zajmowane przez Węgrów, którzy pięć lat panowali nad dużą częścią środkowej i południowo-wschodniej Europy. W 1486 Maksymilian został wybrany na króla rzymskiego, czyli niemieckiego, a w 1493 na cesarza rzymskiego narodu niemieckiego. WĘGIERSKI BUNT POGAN 1046. Śmierć króla Stefana I, później świętego Stefana (1038), nie pozwoliła na zakończenie napotykającej znaczny opór chrystianizacji królestwa; nawet nie wszyscy członkowie rządzącej dynastii Arpadów przyjęli nową wiarę (Stefan wypędził swych opornych krewniaków i wyznaczył na swego następcę dalekiego kuzyna, Piotra Orseola [1011-1051], syna doży Wenecji). Wybuchł przeciw niemu bunt stronnictwa „panów węgierskich" (1041) i Piotr musiał opuścić Węgry. Schronił się u cesarza Świętego Cesarstwa Rzymskiego Henryka III (1017-1056). W 1044 dzięki wojskom cesarza Piotr odzyskał tron. Węgry stały się lennem cesarskim. Wielu poddanych nienawidziło Piotra jako cudzoziemca i wasala Henryka. Niechęć budzili

551

również jego zagraniczni doradcy. Gardzili nim nawet przedstawiciele Kościoła. W 1046 wybuchł bunt dołów społecznych, szczególnie pasterzy pod wodzą Vaty skierowany przeciw Kościołowi katolickiemu i wyższym warstwom. Piotr uciekł do Niemiec. Powstanie stłumili dwaj wygnani członkowie dynastii Arpadów, Andrzej, przybyły z posiłkami ruskimi, i Bela, przybyły z posiłkami polskimi. Andrzej I (zm. 1060), został królem węgierskim (1047), a Bela księciem, władcą dzielnicy. Odparli oni najazdy cesarza w latach 1051-1052. WĘGIERSKIE POWSTANIE 1956. W społeczeństwie węgierskim narastał opór wobec władzy radzieckiej na Węgrzech. 23 października 1956 studenci i robotnicy rozpoczęli w Budapeszcie demonstracje przeciw komunistycznemu rządowi węgierskiemu, domagając się wolnych wyborów, reform gospodarczych, wycofania wojsk radzieckich i powrotu do władzy byłego premiera Imre Nagya (1896-1958), którego za krytykę wpływów ZSRR na Węgrzech usunięto na początku 1956 z partii komunistycznej. Rząd węgierski był bezsilny, do demonstracji przyłączyła się bowiem większość żołnierzy armii węgierskiej. 24 października do stłumienia powstania ruszyły radzieckie czołgi. Nagy ponownie objął stanowisko premiera. W całym kraju błyskawicznie zawiązywały się komitety powstańcze obrony wolności. 25 października obalono komunistyczny rząd i ustanowiono prozachodni rząd demokratyczny. Powstańcy zdobyli kilka budynków użyteczności publicznej oraz zakładów przemysłowych i uwolnili antykomunistycznego przywódcę, kardynała Józsefa Mindszentyego (1892-1975). Wojska radzieckie wycofały się z Budapesztu w końcu października 1956, Nagy zaś ogłosił wystąpienie Węgier z Układu Warszawskiego i zwrócił się do Organizacji Narodów Zjednoczonych o przyznanie Węgrom statusu państwa neutralnego. 4 listopada 1956 zgrupowane potajemnie wojska radzieckie - około 200 tysięcy żołnierzy, 2500 czołgów i pojazdów

opancerzonych - opanowały Budapeszt i inne miasta węgierskie. Nagy bezskutecznie apelował do ONZ o pomoc, a węgierscy bojownicy o wolność stawiali bohaterski, lecz daremny opór. Nagy zbiegł (został później ujęty przez radziecki aparat bezpieczeństwa; po procesie kapturowym został stracony), a urząd premiera objął Janos Kadar (ur. 1912), który powołał rząd komunistyczny. W czasie powstania przez otwartą granicę uciekło na Zachód około 150 tysięcy Węgrów (według niektórych źródeł - 200 tysięcy). Siły radzieckie zgniotły całkowicie opór powstańców. Chcąc zalegalizować obecność wojsk radzieckich na Węgrzech, ZSRR podpisał z Kadarem porozumienie (1957) zapewniające stałą kontrolę nad Węgrami. WEGIERSKO-CZECHOSŁOWACKA WOJNA 1919. Patrz KUNA CZERWONY TERROR 1919. WĘGIERSKO-CZESKIE WOJNY. Patrz CzESKO-WĘGIERSKIE WOJNY.

WEGIERSKO-TURECKA WOJNA 1436-1439.

W 1436 i 1438 Turcy dokonali najazdów na Siedmiogród. W 1437 obiegli twierdzę Smederewo (Semendrię) nad Dunajem w Serbii. Odsiecz węgierska pod wodzą Pongraca Szentmiklosa - w wojskach znajdował się też Jan Hunyadi (1387-1456) - zmusiła Turków do odwrotu. Król Węgier Albrecht II (1397-1439) mianował Hunyadiego wkrótce zarządcą wojskowym (banem) Banatu na Wołoszczyźnie (część Rumunii), gdzie musiał jeszcze częściej walczyć z Turkami. W 1439 sułtan Murad II obiegł i zdobył Smederewo. (Patrz WEGIERSKO-TURECKA WOJNA 1441-1444). Patrz także WEGIERSKO-WENECKA WOJNA 1378-1381.

WEGIERSKO-TURECKA WOJNA 1440-1444.

W odwecie za poparcie, jakiego Węgrzy udzielili „fałszywemu Mustafie" i jego roszczeniom do tureckiego tronu, prawowity sułtan, Murad II (1403P-1451) w 1440 wyprawił się na Węgry. Armia złożona głównie z Węgrów i Słowian pod dowództ-

552

wem Jana Hunyadiego (1387-1456), odniosła zwycięstwo nad Turkami w bitwach pod Smederewem (Semendrią) w 1441 i pod Nagyszeben (Sibin, Herrmannstadt) w 1442. Turcy przegrali także bitwę nad Jalomicą (1442). Papież Eugeniusz IV (1383-1447) nakłaniał wówczas Władysława III (1424-1444), króla Węgier i Polski, do rozpoczęcia wojny z imperium osmańskim, obiecując dla jej wsparcia zorganizowanie krucjaty. Król w 1443 zgromadził liczną armię, ruszył na południe, przekroczył Dunaj i zajął Smeredewo. Król i Hunyadi odnieśli zdecydowane zwycięstwo nad Turkami pod Niszem (w Serbii) i zdobyli Sofię. Pobili Turków pod Zlaticą, ale nie zdołali zdobyć pozycji tureckich nad górną Striamą. W trakcie odwrotu odnieśli wielkie zwycięstwo pod Kunowicą 2 stycznia 1444. Skłoniło to Murada do przystąpienia do negocjacji pokojowych w Szeged (Węgry) zakończonych 10-letnim rozejmem (12 lipca 1444); na mocy tego układu Węgry uzyskiwały zwierzchnictwo nad Serbią i Wołoszczyzną. WĘGIERSKO-TURECKA WOJNA 1444-1456.

Chcąc wykorzystać słabość Turcji po abdykacji sułtana Murada II (1403P-1451) pod koniec WĘGIERSKO-TURECKIEJ WOJNY 1441-1444, Węgry zerwały rozejm po 19 dniach od jego podpisania. W sojuszu z Wenecją król Władysław III, władca Polski i Węgier, wraz z wybitnym wodzem Janem Hunyadim (1387-1456) i kardynałem Julianem Cesarinim (1398-1444) wyruszył z wojskami nad Morze Czarne. Zdobyto część floty tureckiej, zajęto Szumię, Provadiję i Petrecz, a następnie Warnę. Powołany z powrotem na tron Murad wyruszył z wielką armią i 10 listopada 1444 pod Warną odniósł świetne zwycięstwo nad wojskiem węgierskim; król Władysław i kardynał Cesarini zginęli w walce, natomiast Hunyadi ocalał. Murad zdobył Serbię i Bośnię. W 1448 Hunyadi (w latach 1446-1452 regent Węgier) wkroczył do Bośni, poniósł klęskę ze względu na ogromną liczebną przewagę armii tureckiej pod wodzą Murada. Po zdobyciu Konstantynopola

w 1453 (patrz KONSTANTYNOPOLA UPADEK 1453), syn Murada i jego następca, Mehmed II (1430-1481), zaczął znowu prowadzić wojny przeciw Węgrom i innym państwom chrześcijańskim. W 1454 wyprawił się do Serbii, zdobył Ostrovię, ale obroniło się Smederewo (Semendrią). Turcy uprowadzili w niewolę ok. 50 tysięcy Serbów. Po odjeździe sułtana Hunyadi pobił 2 października Turków pod Kruszewacem. Stoczył 18-19 października bitwę na Kosowym Polu. Umiejętnie wykorzystał artylerię i zaciężną piechotę czeską i niemiecką uzbrojoną w broń palną przeciw janczarom. Jednakże armia turecka od 4 lipca oblegała Belgrad. Potem wojska Hunyadiego przełamały linię okrętów blokujących Dunaj, a 22 lipca pobiły Turków na lądzie. 11 sierpnia Hunyadi padł ofiarą panującej w obozie epidemii; przygnębione i pozbawione dowódcy wojska nie zdołały wykorzystać odniesionego zwycięstwa. Patrz także HABSBURGÓW WOJNA DYNASTYCZNA 1439-1457; WENECKO-TURECKA WOJNA 1443-1453. WĘGIERSKO-TURECKA WOJNA 1463-1483.

W 1463 Węgry i Wenecja zawarły przymierze odporno-zaczepne skierowane przeciw Turkom. Gdy Bośnia dostała się w ręce Turków (1463), król Węgier Maciej Korwin (1440-1490) przyszedł Bośniakom z pomocą. Wojska węgierskie wyparły Turków z wielu twierdz bośniackich m.in. z Jajce. Wiosną 1464 Turcy pod wodzą sułtana Mehmeda II Zdobywcy (1429-1481) obiegli Jajce, siły węgierskie zdołały jednak obronić twierdzę, a także część północnej Bośni. Reszta jej terytorium pozostała w rękach Turków. W 1476 król Maciej (patrz WENECKO-TURECKA WOJNA 1463-1479) zajął zbudowa-

ną przez Turków warownię w Szabac (Śabac) nad rzeką Sawą. Wojna ograniczyła się do działań na małą skalę, zwłaszcza po śmierci Mehmeda w 1481. W 1482 Turcy opanowali Hercegowinę. WĘGIERSKO-TURECKA WOJNA 1490-1495.

Wojska tureckie sułtana Bajezida II (1447-1513) wykorzystując wojnę domową na

553

Węgrzech (1490-1492) najeżdżały Bośnię (1490-1491), w 1492 obiegły Belgrad, ale Węgrzy go obronili, wkroczyły do Chorwacji, Styrii i Krainy. Siły cesarza Świętego Cesarstwa Rzymskiego Maksymiliana I (1459-1519) zwyciężyły Turków pod Yillach w Karyntii (południowa Austria). Maksymilian na próżno starał się uzyskać pomoc od chrześcijańskich władców. W 1493 Turcy najechali Siedmiogród, 1494 obiegli Belgrad. Tego roku Węgrzy wtargnęli do Serbii i Bułgarii. W 1495 Węgrzy i Turcy zawarli pokój na zasadzie status quo ante. WEGIERSKO-TURECKA WOJNA 1521-1526.

W 1520 Turcy zajęli kilka twierdz w Bośni. W 1521 sułtan turecki Sulejman I Wspaniały (1496P-1566) wysłał posłów do króla Węgier Ludwika II (1506-1526) w celu podjęcia rokowań o pokój. Wobec ich uwięzienia, Sulejman wyprawił się na Węgry w 1521. Turcy zdobyli głównie na południu węgierskie twierdze nad Dunajem i Saną, w tym również Szabac (Śabac) i Belgrad, które później sami wykorzystywali jako bazy wypadowe do najazdów na północ. W 1526 posuwając się wzdłuż doliny Dunaju, rzekomo 200-tysięczna armia turecka pod wodzą sułtana Sulejmana dotarła na równinę Mohacza (w obecnych południowych Węgrzech), gdzie w pośpiechu Ludwik zgromadził 30 tysięcy Węgrów. 29 sierpnia 1526 stoczono tu bitwę. Węgrzy ponieśli ciężkie straty (około 15 tysięcy poległych), ich wojska poszły w rozsypkę; w czasie ucieczki Ludwik utonął. Turcy również ponieśli ciężkie straty, ucierpiały nawet wyborowe oddziały janczarów. Sułtan ruszył na Budę, którą zajął bez walki, wkrótce jednak sytuacja we wschodniej Anatolii (obecnie Turcja) zmusiła go do odwrotu. Cofając się, Turcy zagarnęli 105 tysięcy ludzi w jasyr (patrz TURECKO-PERSKA WOJNA 1526-1555). Patrz także AUSTRIACKO-TURECKA WOJNA 1529-1533; WĘGIERSKA WOJNA DOMOWA 1526-1529. WĘGIERSKO-WENECKA WOJNA 1171. Za

panowania króla Stefana III (zm. 1172)

Węgrzy podjęli wyprawę na wybrzeże dalmatyńskie. Zdobyli tam miasta należące do Wenecji, która w tym czasie prowadziła wojnę z cesarstwem bizantyjskim (patrz WENECKO-BIZANTYJSKA WOJNA 1170-1177). W odpowiedzi Wenecja wspierana przez Normanów wysłała oddziały, które w 1171 odbiły dalmatyński port Zadar (Zara) i Raguzę (Dubrownik). Dwa lata później bizantyjski cesarz Manuel I Komnenos (1120?-1180) siłą osadził na węgierskim tronie Belę III (zm. 1196), który dwukrotnie prowadził wojny (1181-1188,1190-1191) o odzyskanie ziem dalmatyńskich. Sukces Węgrów był połowiczny, odzyskali bowiem tylko ich część m.in. Zadar. WĘGIERSKO-WENECKA WOJNA 1342-1346. Karol Robert Andegaweński (1288-1342) - od 1308 Karol I, król Węgier - utracił Dalmację na rzecz Wenecji. Najstarszy syn Karola, jego następca na węgierskim tronie, Ludwik I Wielki (1326-1382), dążąc do odzyskania Dalmacji wszczął wojnę z Wenecją. Wenecjanie rozbili Węgrów w 1346 pod Zadarem (Zarą), portem nad Adriatykiem. Zabójstwo młodszego brata Ludwika, księcia Andrzeja (zm. 1345), na dworze królowej Neapolu Joanny I (1326?-1382) (prawdopodobnie uczestniczyła w spisku przeciwko Andrzejowi, swemu pierwszemu mężowi) zmusiło Ludwika do wstrzymania działań wojennych. Ludwik pragnął zemsty oraz umocnienia władzy Andegawenów nad Neapolem; najechał dwukrotnie to królestwo (1348, 1350), jednak za każdym razem Joanna uciekała. Dzięki interwencji papieża królowa zawarła pokój z Ludwikiem i wróciła w 1352 do Neapolu. WĘGIERSKO-WENECKA WOJNA 1356-1358. Król Węgier Ludwik I Wielki (1326-1382), który stworzył w Budzie dwór będący znaczącym ośrodkiem kulturalnym, pragnął przywrócić królestwu status wielkiego mocarstwa. Wszczął w 1356 wojnę, aby opanować Dalmację znajdującą się w po-

554

siadaniu Wenecji. Udało mu się zdobyć wiele miast w tamtym regionie. W lutym 1358 na mocy traktatu z Zadaru Wenecja ustąpiła Węgrom większość swoich posiadłości w Dalmacji.

dziestu rebeliantów uwięziono, dwóch skazanych za zdradę prezydent później ułaskawił. Po raz pierwszy rząd USA wykazał zdecydowanie i umiejętność egzekwowania swoich uchwał.

WĘGIERSKO-WENECKA WOJNA 1378-1381. Długotrwała, uparta walka Ludwika I Wielkiego (1326-1382), króla Węgier, o Dalmację nad Adriatykiem zakończyła się sukcesem w czasie wojny o CHIOGGIĘ (1378-1381). W sojuszu z Genuą, rywalką Wenecji, Ludwik podjął działania wojenne, które miały doprowadzić do opanowania znajdującego się w posiadaniu Wenecji wybrzeża dalmatyńskiego. Wprawdzie Genua poniosła porażkę, ale Węgrom, którzy zwyciężyli Turków w 1377 i umocnili swoją władzę na Półwyspie Bałkańskim, udało się odebrać Wenecji prawie całą Dalmację; pokój w Turynie (18 sierpnia 1381) zatwierdził ten stan rzeczy. Ludwik, który w 1370 został królem Polski, stał się najpotężniejszym władcą w Europie Wschodniej; jego królestwo uzyskało zwierzchnictwo nad sąsiednimi krajami na Bałkanach, nad Rusią Czerwoną i innymi obszarami.

WHITMANA MASAKRA 1847. Dr Marcus Whitman założył w 1836 misję Waiilatpu w pobliżu obecnego Walia Walia (stan Waszyngton). Indianie Kajusowie obarczyli białych misjonarzy winą za wybuch epidemii odry, której ofiarą padło wielu członków plemienia, bezskutecznie leczonych przez Whitmana. 29 listopada 1847 Indianie zaatakowali misję, zabili Whitmana i jego żonę oraz 12 innych członków misji i uprowadzili 53 kobiety i dzieci (zwolnili je po otrzymaniu okupu). Podobno Kajusowie postępowali zgodnie z indiańskim zwyczajem, który pozwala ocalałym członkom rodziny wziąć odwet na lekarzu za śmierć ich krewnych. Osadnicy zamieszkali w tej części Terytorium Oregonu wypowiedzieli Kajusom wojnę (patrz KAJUSÓW WOJNA i848-i8ss).

„WHISKEY REBELIA" 1794. W 1791 szukając środków na spłatę długów zaciągniętych w czasie AMERYKAŃSKIEJ REWOLUCJI Kongres USA nałożył opłatę akcyzową na whiskey. Rozległy się protesty przeciw podatkowi, a do najgwałtowniejszego oporu doszło w zachodniej Pensylwanii w 1794, gdzie protestujący zaatakowali poborców federalnych i spalili budynki użyteczności publicznej. W październiku 1794 prezydent Jerzy Waszyngton (1732-1799), przynaglany przez sekretarza skarbu Alexandra Hamiltona (1755-1804), który zaproponował opłatę akcyzową dla ściągnięcia pieniędzy i umocnienia władzy rządu narodowego, wysłał w celu stłumienia rebelii (głównie chłopów) 13-tysięczne ochotnicze wojska stanowe pod komendą samego Hamiltona. Nie doszło do żadnej bitwy, w listopadzie rebelianci rozproszyli się, wojska zajęły region. Dwu-

WIDŻAJANAGARU PODBÓJ MAOURAJU 1378. W 1327 muzułmanie wzięli do niewoli dwóch braci należących do ludu Telugów, zabrali ich do Delhi, nawrócili na islam, a następnie mianowali ich administratorami Kampili w południowej części Indii. Przed 1335 zwyciężeni przez Hojsalów, przeszli na hinduizm, uzyskali pomoc od miejscowych hinduskich właścicieli ziemskich i założyli państwo hinduskie, które rozwijało się doskonale mimo sprzeczności między muzułmanami i hindusami oraz tamilskimi poddanymi i władcami mówiącymi językiem telugu. Jeden z braci, Harihara I, panował w 1337-1357; jego brat, Bukka I (panował 1354-1377) i syn Bukki, Harihara II (panował 1377-1404) wykorzystał wrogość hindusów w stosunku do muzułmanów w innych królestwach i powiększyli obszar swego królestwa Widżajanagar („miasto [i imperium] zwycięstwa"), które rozciągało się teraz na południe od rzeki Kryszny (lub Kistny) i od jednego wybrzeża do

555

drugiego. Stałym wrogiem Widżajanagaru był sułtanat Bahmanidów; walki między nimi ciągnęły się przez dużą część XIV i XV w. (patrz WIDŻAJANAGARU WOJNY z SUŁTANATEM BAHMANIDÓW 1350-1410). W 1377 Bahmanidzi niemal całkowicie powstrzymali ekspansję hinduskiego królestwa, ale później Widżajanagar wykorzystał okazję, jaką było zabójstwo bahmanidzkiego sułtana w 1378, zdobył Goa i inne porty na zachodnim wybrzeżu, oswobodzając Maduraj, dawną stolicę Pandjów, uciskany przez muzułmanów od 1335 (patrz MADURAJU BUNT 1334-1335). Cała południowa część Indii znalazła się pod hinduskim panowaniem; w posiadanie muzułmanów przeszła dopiero po upadku Widżajanagaru w 1565. WIDZAJANAGARU WOJNA Z SUŁTANATEM BAHMANIDÓW 135O-1410. Widżajanagar, niepodległe państwo hinduskie powstałe przed 1335, było wrogiem sułtanatu Bahmanidów, utworzonego w 1346 niepodległego państwa muzułmańskiego, i pozostało nim do końca istnienia sułtanatu. Sułtanat Bahmanidów znajdował się w zachodniej części Dekanu, na południu dochodził prawie do rzeki Kryszny (Kiśmy). Pierwsze lata istnienia sułtanatu Bahmanidowie poświęcili na konsolidację państwa, ale już drugi z kolei władca, Muhammad Szach I (wzmian. 1358-1375), prowadził wojnę z Widżajanagarem; konflikt ten przetrwał dłużej niż muzułmański sułtanat. W latach 1350—1410 doszło do dziesięciu wojen o panowanie nad bardzo bogatym obszarem, leżącym między Kryszną (północna granica Widżajanagaru) a rzeką Tungabhadrą, o który toczono walki na długo przed powstaniem obu państw. Muhammad Szach korzystał w dwóch wojnach z nowej broni - artylerii, ale mimo to niewiele osiągnął. Bahmanidzi odnosili zwycięstwa w 1365 i w 1367. W 1377 i 1398 dotarli do nieprzyjacielskiej stolicy - Widżajanagaru, ale jej nie zdobyli. Za czasów bahmanidzkiego władcy Tadż ud-Dina Firuza (wzmian. 1397-1422) doszło w 1406 do wojny z Widżajanagarem.

Firuz zdobył okręg Bankapur. Zawarto w 1410 krótkotrwały pokój. Działania wojenne nie wyróżniały się niczym szczególnym, charakterystyczny był brak jakiejkolwiek interwencji sułtanatu delhijskiego, spowodowany wyniszczeniem północnych Indii walkami hindusko-muzułmańskimi, a ponadto sułtanat delhijski w 1398 dotknęło nowe nieszczęście - najazd Timura (patrz TIMURA NAJAZD NA INDIE 1398-1399), w czasie którego Turcy i Mongołowie ograbili Delhi i wymordowali jego mieszkańców. WIDŻAJANAGARU

WOJNY

1509-1565.

Hinduskie królestwo Widżajanagar, powstałe przed 1335 w odpowiedzi na ekspansję muzułmanów na południe Indii, prawie nieustannie prowadziło wojny (patrz WIDŻAJANAGARU WOJNY z SUŁTANATEM BAHMANIDÓW 1350-1410). Do XVI w. działania wojenne miały dwojaki cel: walka z muzułmanami i ochrona handlu (stolica państwa, nosząca tę samą nazwę - Widżajanagar - była do 1565 wielkim centrum handlu międzynarodowego). Status państwa był niepewny. Największą potęgę królestwo osiągnęło za czasów Krysznadewy Raji (wzmian. 1509-1529) mimo istnienia opozycji w kraju i najazdów północno-wschodnich królestw hinduskich. W latach 1513-1516 król prowadził wojnę z Orisą, zdobył jej część. Chcąc rozciągnąć swe panowanie od wybrzeża do wybrzeża, Krysznadew próbował opanować Bidźapur, poprzednio stanowiący część państwa Bahmanidów. Podejmowanie walk z państwami muzułmańskimi, powstałymi po upadku Bahmanidów, sprawiło, że za jego następców państwa te zjednoczyły się wreszcie, by stawić opór Widżajanagarowi. Najazdy sprzymierzonych sił muzułmańskich rozpoczęły się za czasów następców Krysznawary, marionetek w rękach pierwszego ministra królestwa, Ramy Raji (zm. 1565). Władcy Widżajanagaru początkowo utrzymali się przy władzy, wykorzystując rywalizację wśród najeźdźców. Przymierze zawarte przez Golkondę i Ahmanadgar przeciw Widżajanagarowi i Bidźapurowi

556

przyciągnęło inne państwa; Rama Rają poniósł katastrofalną klęskę i zginął w bitwie pod Talikotą w 1565. Miasto Widżajanagar zostało splądrowane i zburzone; nigdy nie odzyskało dawnej świetności. Okrojone królestwo pogrążyło się w chaosie, lecz przetrwało jeszcze do 1652, w którym Mogołowie dokonali aneksji całego regionu Karnatiku, opanowując w ten sposób niemal całą część południowych Indii, i zmusili ostatniego władcę Widżajanagaru do emigracji. WIEDNIA OBLĘŻENIE 1683. Po AUSTRIACKO-TURECKIEJ WOJNIE 1663-1664 Turcy potajemnie udzielali pomocy powstańcom węgierskim i innym w habsburskiej (austriackiej) części Węgier. Sułtan turecki Mehmed IV (1641-1692) zebrał w 1683 ogromną armię w Belgradzie, aby zaatakować Austrię i cesarza Świętego Cesarstwa Rzymskiego Leopolda I (1640-1705). Turcy ruszyli w górę Dunaju, po drodze dołączyły do nich siły Siedmiogrodu, co zwiększyło liczbę żołnierzy do 150 tysięcy. Wojska tureckie dotarły do Wiednia w połowie lipca 1683 i niezwłocznie przystąpiły do oblężenia miasta bronionego tylko przez 15 tysięcy żołnierzy (Leopold z dworem uciekł do Passau). Prawie przez dwa miesiące obrońcy powstrzymywali ataki Turków, podejmując często wypady na obóz wroga. Niekiedy Turkom udawało się zrobić wyłom w murach miasta, ale ich odpierano. W odpowiedzi na apel papieża pod Wiedeń ruszyła 30-tysięczna armia polska pod wodzą króla Jana III Sobieskiego (1624-1696), do której przyłączyło się około 45 tysięcy Austriaków i Niemców. Siły króla Jana III przerwały oblężenie miasta i pokonały Turków w bitwie pod Wiedniem 12 września 1683. Zdobyty sztandar proroka król Jan posłał papieżowi. Patrz także AUSTRIACKO-TURECKA WOJNA 1683-1699.

WIELKANOCNE POWSTANIE 1916. Nastroje antybrytyjskie w Irlandii, które doprowadziły do wybuchu powstania wielkanocnego

(patrz ANGIELSKO-IRLANDZKA WOJNA DOMOWA 1916-1920), znalazły swój wyraz już wcześniej - w założeniu w 1905 organizacji Sinn Fein („my sami"). Jej celem było wywalczenie autonomii dla Irlandii, a środkiem - stosowanie biernego oporu wobec wszystkiego, co brytyjskie. Bardziej radykalni członkowie Sinn Fein dążyli do niepodległości. Starsze od Sinn Fein stowarzyszenie, Irlandzkie Bractwo Republikańskie (feniańskie bractwo, IRB - Irish Republican Bro-therhood, później IRA) nawoływało otwarcie do powstania. Radykałowie próbowali wykorzystać kłopoty Wielkiej Brytanii i wysłali do Niemiec sir Rogera Casementa (1864-1916) z prośbą o pomoc. Powstanie było kwestią sporną w stosunkach IRB i Ochotników Irlandzkich. Ich liderzy częstokroć wydawali sprzeczne rozkazy. W źle zaplanowanym i ostatecznie ograniczonym tylko do Dublina powstaniu udział wzięło 2000 Ochotników Irlandzkich i 200-osobowy oddział mieszkańców. Po zdobyciu w poniedziałek wielkanocny, 24 kwietnia 1916, głównego urzędu pocztowego i umiejscowieniu tam dowództwa powstańcy irlandzcy, Padhraic Pearse (1879-1916) i James Conolly (1870-1916), proklamowali republikę i ustanowili rząd tymczasowy. Brytyjczycy byli zaskoczeni takim obrotem spraw, w walkach stracili ponad 460 ludzi. Jednakże w ciągu tygodnia zdołali stłumić powstanie. Mieszkańcy Dublina początkowo potępiali wybuch powstania, ale gdy jego przywódcy, łącznie z Casementem, zostali skazani i straceni, otoczyli czcią ich pamięć. Powstanie spowodowało rozpad irlandzkiej frakcji parlamentarnej, jednak Sinn Fein działało nadal pod przywództwem Eamona de Valery (1882-1975), a IRA przekształciła się w podziemną armię partyzancką. WIELKA WOJNA JAWY. Patrz JAWY WlELKA WOJNA 1815-1830. WIELKA WOJNA PELOPONESKA. Patrz PE-

LOPONESKA WOJNA DRUGA , CZYLI WIELKA

431-404 p.n.e.

557

WIELKA WOJNA PÓŁNOCNA. Patrz PÓŁNOC

NA WOJNA DRUGA, CZYLI WIELKA 1700-1721. WIELKIE POWSTANIE INDYJSKIE. Patrz INDYJSKIE POWSTANIE i85?-i858.

WIELKI MARSZ 1934-1935. Chińska armia komunistyczna przez rok powstrzymywała w górzystym regionie Jiangxi w południowych Chinach napór wojsk kuomintangowskich (patrz także CHIŃSKA WOJNA DOMOWA 1930-1934), ale później 200-tysięczna armia komunistów została wyparta ze swych pozycji i rozpoczęła w październiku 1934 zorganizowany odwrót przez prowincje Honan, Guiczou i Syczuan do Szansi. W czasie tego niezwykłego marszu na odległość 10 tysięcy km, trwającego ponad rok, komuniści pokonali 18 grzbietów górskich, w tym pięć pokrytych śniegiem, przeprawili się przez 24 rzeki, rozległe bagna i przedarli się przez dwa fronty nieprzyjaciela. Po drodze wojska komunistyczne musiały walczyć z wojskami kuomintagowskimi i nieprzyjaznymi im armiami prowincjonalnymi. Z początkowej liczby 200 tysięcy żołnierzy, przeżyło 50 tysięcy, 50 tysięcy nowych przyłączyło się po drodze. Główne siły, VIII Armię Marszową, która przebyła największą odległość, prowadzili Czu ten (1886-1976) i Mao Zedong (Mao Tse-tung) (1893-1976). Armia ta połączyła się w Szansi z innymi armiami komunistycznymi. WIELKI WYŚCIG LOKOMOTYW. Patrz AND REWSA RAJD 1862.

WIETNAMCZYKÓW l CZAMÓW WOJNA 1000-1044. Na południe od niezależnego, ekspansjonistycznego państwa Dai Viet, czyli Annamu (północna część Wietnamu), leżało królestwo Czampa, potęga morska o słabo rozwiniętym rolnictwie i osadnictwie w głębi kraju. Północną Czampę opanowali osadnicy wietnamscy i rolnicy uprawiający ryż. W odwecie Czamowie napadali z powodzeniem na obszary w delcie Rzeki Czerwonej (Song Koi). Napady ustały, gdy

wojska wietnamskie władcy Le Dai Hanha (zm. 1005) zajęły i spustoszyły stolicę Czamów i wymusiły haracz. Wkrótce Czamowie oddali Wietnamczykom region Amarawati (Quang Nam), a ich stolicą stała się Yidżaja (Binh Dinh). Oba państwa prowadziły od czasu do czasu działania wojenne. W 1044 Czampę rozdzieraną wewnętrznymi zamieszkami najechał od strony morza wietnamski władca Ly Thai To (999-1054). Wietnamczycy zdobyli Yidżaję, wzięli do niewoli około 5000 Czamów, zabrali 30 słoni i królewski harem; król Czampy poniósł śmierć. WIETNAMCZYKÓW l CZAMÓW WOJNA 1068-1074. Po zawarciu sojuszu z Khmerami Czamowie uznali, że istnieje szansa na odzyskanie stolicy Yidżaji (Binh Dinh) zdobytej przez Wietnamczyków, czyli Annamczyków, w 1044 (parz WIETNAMCZYKÓW i CZAMÓW WOJNA 1000-1044) i podjęli wyprawę na trzy południowe prowincje przygraniczne Dai Yietu, czyli Annamu (północna część Wietnamu). Ly Thanh To (1022-1072), władca Wietnamu, wziął odwet w 1069 najeżdżając królestwo Czampa (środkowy Wietnam); spalił Yidżaję i wziął do niewoli Rudrawarmana III (zm. 1074), króla Czamów. W 1074 trzy prowincje przygraniczne Czampy przeszły do Wietnamu jako okup za więzionego króla, który zresztą wkrótce zmarł. Patrz także CHIŃSKO-ANNAMSKA WOJNA1057-1061. WIETNAMCZYKÓW l CZAMÓW WOJNA 1103. Król Czampy (środkowy Wietnam) Dżaja Indrawarman (zm. 1113?) dowiedziawszy się od zbiegów wietnamskich (annamskich) o możliwości łatwego odzyskania trzech północnych prowincji zabranych przez Dai Yiet, czyli Annam (północna część Wietnamu), przestał płacić daninę Dai Yietowi i wtargnął do tych trzech prowincji. Początkowo jego wojska odnosiły zwycięstwa, ale zdołały utrzymać odzyskane prowincje jedynie przez kilka miesiący, później zostały pobite i wyparte przez Wietnamczyków. Czampa znów zaczęła płacić daninę.

558

WIETNAMCZYKÓW l CZAMÓW WOJNA 1311-1326. Tran Anh Tong (zm. ok. 1314), władca Dai Yietu, czyli Annamu (północna część Wietnamu), wysłał wojska w celu stłumienia powstania w prowincjach południowych, które w 1069 Dai Viet zdobył na królestwie Czampa (środkowy Wietnam). W 1312 wojska Dai Yietu najechały Czampę, zwyciężyły Czamów, wzięły do niewoli króla Dżaję Sinhawarmana IV (Che Chi) (1284-1313). Czampa została wasalnym księstwem Dai Vietu od niego uzależnionym. Brat króla Czamów Che Nang został władcą z ramienia Dai Yietu. W 1313 połączone wojska wietnamsko-czamskie odparły inwazję Tajów. Po abdykacji Tran Anh Tonga, książę Czamów stanął na czele powstania przeciw Wietnamczykom (1314-1318), poniósł jednak porażkę. Dai Yiet zdławił także inne, mniejsze powstania. W 1318 nowy władca Dai Yietu powierzył wodzowi Che Ananowi rządy w Czampie. Che Anan dążył jednak do niepodległości Czampy i zabiegał w tym celu o pomoc Mongołów rządząc w Chinach. Pomoc tę uzyskał i w 1326 odniósł zwycięstwo nad Wietnamczykami. Czampa stała się znów państwem niepodległym. Che Anan został królem, a dwa wyniszczone wojną państwa zachowały przez wiele lat pokój. WIETNAMCZYKÓW l CZAMÓW WOJNA 1446-1471. Od XI w. Wietnamczycy wdzierali się z północy na terytorium królestwa Czampy. W 1446 Czampowie najechali Dai Yiet. W odwecie jego armia zdobyła stolicę Czampy Yidżaję (Binh Dinh), wzięła do niewoli władcę Czampy i wywiozła go do Dai Yietu. Na tronie Czampy osadzono figuranta. W następnych dekadach wojna domowa osłabiła królestwo, na tronie Czampy w tym okresie zasiadało kolejno pięciu władców. W 1470 Czampowie najechali Dai Yiet. W 1471 wietnamski władca Le Thanh Tona (1441-1497) wyprawił się do Czampy. Czampowie ponieśli klęskę pod Są Ky. Wietnamczycy zdobyli i złupili Yidżaję, zamordowali około 40 tysięcy Czamów,

a ponad 30 tysięcy wzięli do niewoli, w tym około 50 członków rodziny królewskiej. Zginął również król Czampy, a większa część królestwa została wcielona do Dai Yietu, czyli Annamu (północna część Wietnamu); jedynie na południu pozostało niewielkie królestwo Czamów jako bufor między Wietnamczykami a Khmerami. W ciągu następnych 150 lat Dai Yiet pochłonął całą Czampę. WIETNAMSKA WOJNA

1956-1975.

Po

FRANCUSKIEJ WOJNIE W INDOCHINACH 1946-1954 Wietnam podzielono wzdłuż 17. równoleżnika na dwie części: Republikę Wietnamu (Wietnam Południowy) i Demokratyczną Republikę Wietnamu (Wietnam Północny). W 1956 wybuchła wojna domowa między komunistycznym rządem na północy, popieranym przez Yiet-Minh, i demokratycznym, wspieranym przez Stany Zjednoczone rządem na południu. Początkowo były to głównie krwawe walki partyzanckie żołnierzy Yiet-Minhu - tzw. Yiet Gongu - którzy po powrocie do swych domów na południu walczyli z Armią Republiki Wietnamu (ARW). Stany Zjednoczone przysłały doradców wojskowych dla ARW, a w 1961 pozwoliły im na udział w walkach w czasie prowadzonego szkolenia. Według nie potwierdzonego później meldunku, 2 sierpnia 1964 ścigacze Wietnamu Północnego zaatakowały w Zatoce Tonkińskiej dwa niszczyciele USA. Kongres upoważnił prezydenta USA Lyndona B. Johnsona (1908-ł973) do odparcia wszystkich ataków zbrojnych; samoloty amerykańskie rozpoczęły naloty bombowe na Wietnam Północny. Stany Zjednoczone wysłały także wojska lądowe, które brały udział w wojnie. Jednostki armii północnowietnamskiej nieustannie przechodziły „szlakiem Ho Szi Mina" do Kambodży, by walczyć u boku Yiet Gongu. Usiłując wyjaśnić sytuację na wsiach, wojska USA i ARW rozpoczęły operacje zwane „szukaj i zniszcz", „wolne strefy ogniowe" i „pacyfikacja". Samoloty amerykańskie regularnie

559

bombardowały wojskowe i cywilne obiekty na północy i przyfrontowe magazyny zaopatrzeniowe w Kambodży. W końcu stycznia 1968 siły utworzonego przez komunistów Narodowego Frontu Wyzwolenia (NFW) i Viet Gongu rozpoczęły wielką Ofensywę Tet przeciw 36 miastom i wyrządziły w Wietnamie Południowym wiele szkód, nim wycofały się ponosząc ciężkie straty, ale ich sukcesy militarne zdumiały cały świat. W Stanach Zjednoczonych natomiast doszło do licznych demonstracji i protestów przeciw -nie wypowiedzianej wojnie w Wietnamie. W tym czasie w latach 1968-1969 w Wietnamie przebywało około 500 tysięcy żołnierzy amerykańskich. W lipcu 1968 Stany Zjednoczone zapowiedziały nowy kierunek polityki - „wietnamizację" wojny, zgodnie z którą wojska Wietnamu Południowego miały zwiększać swój udział w walkach i ostatecznie prowadzić je własnymi siłami. W maju następnego roku wojska amerykańskie zaczęły wycofywać się z Wietnamu, pozostawiając tam jednak jednostki wojsk lotniczych. W 1972 wojska komunistyczne NFW przekroczyły strefę zdemilitaryzowaną wzdłuż 17. równoleżnika i zdobyły północną prowincję Wietnamu Południowego. W odwecie Stany Zjednoczone zaminowały port Hajfong i inne porty Wietnamu Północnego. W grudniu 1972 zerwano negocjacje pokojowe prowadzone z przerwami od 1968, na co prezydent USA Richard Nixon (1913-1994) wydał rozkaz 11-dniowego intensywnego „świątecznego (na Boże Narodzenie) bombardowania" miast Wietnamu Północnego. Podjęte później rozmowy pokojowe doprowadziły do porozumienia w sprawie zawieszenia broni, zawartego 27 stycznia 1973 między USA, Viet Gongiem oraz Wietnamem Północnym i Południowym. Walki trwały jednak nadal, a obie strony oskarżały się wzajemnie o naruszanie porozumienia. W 1974 ARW rozpoczęła wycofywanie oddziałów z daleko wysuniętych placówek, NFW zdobył stolice kilku prowincji. W styczniu 1975 zaczęła

się spodziewana od dawna ofensywa komunistyczna; wojska NFW opanowały wyżyny środkowego Wietnamu. Decyzja rządu Wietnamu Południowego o ewakuacji północnych miast Republiki - Quang Tri i Hue - zapowiadała załamanie i porażkę Republiki. Miasta przybrzeżne zostały opuszczone, ludność cywilna i żołnierze rzucili się do ucieczki, a reszta wojsk amerykańskich opuściła kraj drogą morską i powietrzną. 30 kwietnia 1975 Wietnam Południowy zgodził się na bezwarunkową kapitulację. Komuniści zajęli bez walki stolicę Republiki, Sajgon (obecnie Hoszimin). 2 lipca 1976 nastąpiło formalne zjednoczenie Wietnamu Południowego i Północnego. WIETNAMSKA WOJNA DOMOWA 1400-1407. Po podbiciu królestwa Czampa (środkowy Wietnam), władca Dai Yietu, czyli Annamu (północna część Wietnamu), przeniósł w 1398 swą stolicę Jhanga Lonya do Ań Ton (Hanoi). Osłabienie państwa na skutek stałych walk z Czamami oraz rządów słabych i skorumpowanych władców dynastii Tran, którzy nie zdołali poskromić buntowniczych plemion górskich, umożliwiło zdolnemu, ale sfrustrowanemu dowódcy wietnamskiemu, Ho Qui Ly (zm. 1407?), zdobycie władzy; początkowo został regentem. Potem zręcznie doprowadził do obalenia Tran Thuan Tonga (wzmian. 1388-1400) i powierzenia władzy trzyletniemu następcy tronu. W 1400 złożył go z tronu Tranów, i sam został władcą, założył dynastię Ho. Już po roku Ho Qui Ly ustąpił na korzyść syna Ho Hań Thuonga (zm. 1407?), zachował jednak władzę i wpływy. Wojska jego walczyły ze stronnikami Tranów, którzy starali się o uzyskanie pomocy Czamów i dążyli do przywrócenia władzy obalonej rodzinie królewskiej. W 1400-1403 doszło do najazdów Dai Yietu na Czampę, w ich wyniku Czampa utraciła kilka okręgów. W odzewie na apel Tranów o pomoc, Chińczycy wysłali na południe dużą ekspedycję morską (patrz WIETNAMSKO-CHIŃSKA WOJNA 1405-1407).

560

WIETNAMSKA WOJNA DOMOWA 1772-1802 (powstanie Tajsonów). Od początku XVII w. późniejsza cesarska dynastia Le (1428-1787) sprawowała w Wietnamie jedynie nominalne rządy; rzeczywistą władzą dzieliły się dwa rywalizujące ze sobą rody - Trinh na północy i Nguyen, którego stolicą było Hue, na południu. Potędze Nguyen zagrażali trzej bracia - Nguyen Hue (1753P-1792), Nguyen Nhac (1752?-1793) i Nguyen Lu (l752?-1792) - dążący do wprowadzenia reform politycznych i społecznych, bracia rozpoczęli powstanie w swej rodzinnej wiosce Tay Son (1772), a następnie pokonali wojska rodu Nguyen w pobliskim Qui Nhon (1773). rebelia rozprzestrzeniała się szybko. Mając nadzieję, że skorzystają na zamieszkach na południu, Trinhowie wysłali tam armię, która zdobyła Hue i pomogła braciom zdobyć Sajgon. Bracia Tajsonowie wystąpili potem przeciw Trinhom i wyparli ich z Hue w 1775. dwa lata później niemal unicestwili ród Nguyen; 15letni książę Nguyen Anh (1762-1820) uciekł w towarzystwie francuskiego misjonarza Pierre'a Pigneau de Behaine (1741-1799); Tajsonowie zdobyli władzę w południowym i środkowym Wietnamie. Od 1782 Sajgon zajmowali stronnicy Nguyen Anha, ale zostali wyparci w 1783. Nguyen Anh schronił się w Syjamie, gdzie uzyskał pomoc w walce z Tajsonami. Pigneau nie udało się pozyskać francuskiej pomocy dla Nguyen Anha, ale prywatnie zwerbował wielu Francuzów. W 1786 wojska Tajsonów zdobyły Hanoi w Północnym Wietnamie. W Wietnamie panowała anarchia; późniejsza dynastia Le i ród Trinh zostały obalone. Bracia Tajsonowie zjednoczyli ponownie Wietnam, a każdy z nich władał pewną częścią kraju. Na północy Nguyen Hue obwołał się cesarzem Quang Trung i w latch 1788-1789 poprowadził wietnamską armię chłopską do zwycięstwa nad wojskami Chin. Nguyen Anh na czele wojsk syjamskich wylądował w delcie Mekongu i zdobył Sajgon we wrześniu 1788. Dzięki francuskiej pomocy zdobył w na-

stępnym roku terytorium Nguyenów i odniósł zwycięstwa nad Tajsonami, którzy w 1792 utracili flotę. Po śmierci trzech braci ich synowie prowadzili dalej wojnę, jednakże bez powodzenia. Nguyen Anh zdobył Hue w 1801, a Hanoi w 1802. Wkrótce ogłosił się cesarzem Wietnamu; przyjął tytuł Gia Long i wskrzesił dynastię Nguyen. Chiny oficjalnie uznały go w 1804. WIETNAMSKA WOJNA DOMOWA 1955-1965. Ngo Dinh Diem (1901-1963), premier Wietnamu Południowego (powstałego po FRANCUSKIEJ WOJNIE W INDOCHINACH [1946-1954] jako niepodległa republika), z pomocą amerykańskich doradców wojskowych uzyskał władzę nad armią, która wzięła udział w zwalczaniu trzech buntowniczych, dobrze uzbrojonych ugrupowań religijnych (sekty Binh Xuyen, Hoa Hao i Cao Dai). W 1955 powstańcy Binh Xuyen walczyli z wojskami rządowymi w Sajgonie (obecnie Hoszimin), stolicy Wietnamu Południowego; walki skończyły się dopiero po wyparciu rebeliantów z miasta. Ustawiczne działania powstańców zmusiły Diema do zaatakowania ich w Can Tho, Vinh Long i w regionie Siedmiu Gór. Mimo wcześniej złożonej obietnicy Diem nie przeprowadził wyborów powszechnych w 1956, wobec czego Wietnam Północny polecił powstańcom z Viet Gongu (komunistyczni powstańcy południowowietnamscy), by rozpoczęli walkę powstańczą i działania terrorystyczne w celu obalenia rządu Wietnamu Południowego. Diem zgniótł skierowany przeciw nieiau bunt wojskowy w 1960, jednak jego armia, szkolona przez specjalistów z USA, nie mogła sobie poradzić z taktyką Viet Gongu, który utworzył Narodowy Front Wyzwolenia Wietnamu Południowego. USA zwiększyły pomoc wojskową usiłując zlikwidować Viet Gong. W 1962 rozpoczęto w Wietnamie Południowym program „wiosek strategicznych", zgodnie z którym miano przesiedlić chłopów do miast bronionych przed akcjami Viet Gongu. Rząd Diema podjął działania represyjne przeciw

561

opozycyjnym duchownym buddyjskim, które doprowadziły do wybuchu gwałtownych zamieszek i aktów samospalenia. 1-2 listopada 1963 wojskowy zamach stanu obalił rząd południowowietnamski; zamachowcy zabili Diema i ustanowili wojskowy rząd tymczasowy. Nastał okres niepewności politycznej; rząd Wietnamu Południowego starał się zintensyfikować działania wojskowe przeciw komunistom. Do 1965 państwem kierowała Rada Wojskowa, na której czele stali generałowie Nguyen Cao Ky (ur. 1930) i Nguyen Van Thieu (ur. 1923). Patrz WIETNAMSKA WOJNA 1955-1975. WIETNAMSKIE POWSTANIA

1930-1931

(powstanie w Yen Bai). Nie uzyskawszy od francuskiego rządu kolonialnego ustępstw politycznych, Wietnamczycy zaczęli zawiązywać tajne organizacje rewolucyjne, takie jak założone w 1927 Nam Viet Quoc Dań Dang (VNQDD) lub Wietnamska Partia Narodowa. Wielu wietnamskich oficerów i intelektualistów, którzy pragnęli własnego demokratycznego rządu, wstąpiło do VNQDD; przewodził niej nauczyciel Nguyen Thai Hoc (1904-1930). VNQDD prowadziła akcje terrorystyczne i przygotowywała ogólnonarodowe powstanie zbrojne; w nocy z 9 na 10 lutego 1930 tubylcze oddziały wietnamskie stacjonujące w garnizonie w Yen Bai w Tonkinie podniosły bunt i zabiły oficerów francuskich. Francuzi, uprzedzeni wcześniej, brutalnie zgnietli powstanie już następnego dnia, nim inne garnizony zdążyły pójść na przykładem Yen Bai. Aresztowano i ścięto Nguyen Thai Hoca i 12 członków grupy. Wielu zwolenników całkowicie rozbitej VNQDD wstąpiło do komunistycznej partii Indochin, utworzonej w 1930 przez Nguyen Tat Thanha (znanego później jako Ho Szi Min) (1890-1969), która wznieciła poważne powstania chłopskie w Tonkinie i Annamie (środkowy Wietnam). Francuskie wojska surowo rozprawiły się z powstańcami i przywróciły spokój; setki Wietnamczyków zabito, tysiące uwięziono, mimo to nadal trwały

wystąpienia przeciw francuskim rządom i przybierały coraz gwałtowniejsze formy. Patrz także FRANCUSKA WOJNA w INDOCHINACH 1946-1954.

WIETNAMSKO-CHIŃSKA WOJNA 1405-1407. Gdy Ho Qui Ly (zm. 1407?) został władcą Dai Yietu, czyli Annamu (północna część Wietnamu), pozbawiona tronu rodzina królewska Tran oraz prowadząca wojnę z Dai Yietem Czampa odwołały się o pomoc do cesarza Chin Yonglo (1359-1424) z dynastii Ming (patrz WIETNAMSKA WOJNA DOMOWA 1400-1407). Chińska flota dowodzona przez cesarskiego eunucha, muzułmanina Zhen Hę (1371-1433), najechała w latach 1405-1407 południowe wybrzeże Dai Yietu i oswobodziła Czampę (środkowy Wietnam) spod wietnamskiego panowania. W 1406 dwie duże armie chińskie liczące około 200 tysięcy żołnierzy najechały Dai Yiet; Ho Qui Ly śmiało ruszył z wojskami wzdłuż Rzeki Czerwonej, jednakże spiskowcy dążący do przywrócenia dynastii Tran obniżyli morale jego żołnierzy. Wietnamskie wojska zostały z łatwością pokonane; uzurpator i jego syn Ho Hań Thuong (zm. 1407?) dostali się do niewoli i zostali wywiezieni do Chin. Yonglo nie przywrócił tronu królewskiej rodzinie, lecz wcielił Annam (Annam znaczy „uspokojone południe") do cesarskich Chin - po upływie 500 lat Chiny znowu uzyskały zwierzchnictwo nad tym obszarem (patrz CHIŃSKO-ANNAMSKA WOJNA 907-939). Zarządzał nim chiński gubernator generalny, a chińscy urzędnicy zreorganizowali administrację kraju. WIETNAMSKO-CHIŃSKA WOJNA 1418-1428. Mieszkańcy Dai Yietu, czyli Annamu (północna część Wietnamu), dążyli do niepodległości i odnosili się wrogo do chińskich rządów (patrz WIETNAMSKO-CHIŃSKA WOJNA 1405-1407). Le Łoi (1384-1433), bogaty wietnamski posiadacz ziemski, który zainicjował ruch oporu w 1416, przy współudziale poety Nguyen Traia (1380-1442), sformował oddziały partyzanckie w regionie

562

Lam Son. Partyzanci atakowali przede wszystkim placówki i linie zaopatrzeniowe okupacyjnej armii chińskiej dynastii Ming. Po przegraniu trzech bitew wojska Le Loia wycofały się w góry Chi Linh w pobliżu Lam Sonu. W 1419 oddziały Le Loia otrzymały pomoc z Laosu, który potem jednak zaczął pomagać Chińczykom. Wojska Le Loia znowu musiały się wycofać; w 1423 Le Łoi doprowadził do rocznego rozejmu. Po śmierci cesarza Yonglo (1359-1424), cesarstwo chińskie zaczęło podupadać. W 1424 Le Łoi wznowił działania. W 1425 partyzanci, posługując się słoniami, zdobyli Nghe Ań, prowincję na południu od delty Rzeki Czerwonej, a później ruszyli na północ. W 1426 Wietnamczycy odnieśli zwycięstwo w pobliżu Tut Doną-Chuc Norg. Doszło do rokowań. Chińczycy zgadzali się na przekazanie władzy potomkom dynastii Tran. Le Łoi zgodził się i osadził na tronie Tran Cao (zm. 1428?). W 1427 do Dai Yietu wkroczyła jednak silna armia chińska (rzekomo przeszło 100 tysięcy ludzi). Wojska chińskie zostały okrążone w pobliżu Xuong Giang. Le Łoi odniósł nad nią zwycięstwo; większość chińskich oficerów dostała się do niewoli lub poległa na polu bitwy. Doszło do ich kapitulacji. Po zwycięstwie dostarczył Chińczykom dżonki, by mieli czym wrócić do kraju. Po zamordowaniu na jego rozkaz Tran Cao został pierwszym władcą dynastii Le i zawarł pokój z dynastią Ming. WIETNAMSKO-FRANCUSKIE WOJNY. Patrz FRANCUSKIE WOJNY w INDOCHINACH.

WIETNAMSKO-KAMBODiAŃSKA WOJNA 1738-1750. Od początku XVIII w. rosło zaniepokojenie Kambodży utratą terenów wskutek najazdów i aneksji dokonywanych przez sąsiedni Annam, czyli Wietnam, w kambodżańskich prowincjach przygranicznych w delcie Mekongu. Wietnamska infiltracja i kolonizacja kambodżańskich regionów przybrzeżnych, zwłaszcza Ha-tien (zajęty przez Wietnamczyków w czasie SYJAMSKO-KAMBODŻAŃSKIEJ WOJ-

NY 1714-1717, skłoniła Kambodżę do podjęcia działań wojennych w celu odzyskania utraconych terytoriów. Po długotrwałych walkach siły kambodżańskie zostały odparte, a Wietnamczycy w odwecie wkroczyli na terytorium Kambodży i przejęli dalsze połacie ziemi. W 1750 Wietnamczycy opanowali region znany pod nazwą Kochinchina, obejmujący deltę Mekongu, gdzie znajdują się żyzne pola ryżowe. WIETNAMSKO-KHMERSKA WOJNA 1123-1136. Wielu nieudolnych władców oraz wojny z Chinami doprowadziło do osłabienia Dai Yietu. Korzystając z tego, król Khmerów (Kambodża i Laos), Surjawarman II (zm. ok. 1150), postanowił powiększyć swoje terytoria na północy kosztem Dai Yietu i w tym celu zmusił królestwo Czampa (środkowy Wietnam) do udzielenia mu pomocy. W 1128 Surjawarman poprowadził około 20 tysięcy żołnierzy na północ „starym szlakiem poselskim" z Savannakhet (w południowym Laosie) do Nghe Ań (w północnej części Wietnamu), ale poniósł tam klęskę. Następnej jesieni wysłał flotę ponad 700 okrętów, która pustoszyła wybrzeże Dai Yietu i prowadziła działania na lądzie. W 1132 połączone wojska Khmerów i Czamów najechały Nghe Ań, zostały jednak odparte. W 1136 król Czampy Dżaja Indrawarman III (zm. 1145?) zawarł pokój z Dai Yietem i odmówił udziału w nowej wyprawie Surjawarmana na Dai Yiet. W odwecie król Khmerów zajął znaczną część Czampy (patrz KHMERÓW i CZAMÓW WOJNA 1144-1149). W1138 Surjawarman znowu najechał Dai Yiet, również bezskutecznie. Jego najazd w 1150 doprowadził do jego klęski. WIETNAMSKO-MONGOLSKA WOJNA 1237-1288. W czasie podboju Chin (patrz MONGOLSKI PODBÓJ CESARSTWA DYNASTII SUNG

1234-1279) Kubilaj-chan (1216-1294), wielki wódz mongolski, dążył również do opanowania wschodnioindyjskich szlaków handlu korzeniami, które przebiegały wzdłuż wybrzeży Dai Yietu, czyli Annamu (północna

563

część Wietnamu). W tym celu wyprawił wojska mongolskie na południe, do Dai Yietu i Czampy (środkowy Wietnam). Mongołowie ruszyli w dół Rzeki Czerwonej i splądrowali w 1258 Thailong (Hanoi), napotykali początkowo niewielki opór, później on jednak znacznie wzrósł i Mongołowie opuścili Dai Viet. Od 1260 Kubilaj-chan uparcie starał się narzucić swe zwierzchnictwo Czampie i Dai Yietowi. Mongołowie wyparli wojska wietnamskiego wodza Tran Hung Dao (zm. 1300) na południe, do Tranh Hoa. Wietnamczycy zaczęli prowadzić intensywne działania partyzanckie. Tran Hung Dao podjął w maju działania zaczepne na większą skalę. Pobił Mongołów w bitwach, po czym ci się wycofali z Dai Yietu. W 1287 Mongołowie (rzekomo w sile 300 tysięcy ludzi) ponownie najechali Dai Yiet, zajęli Than Long (Hanoi), ale przesuwając się dalej na południe napotkali zacięty opór. Uciekając się do starego wybiegu (patrz CHIŃSKO-ANNAMSKA WOJNA 907-939), Tran Hung Dao zwabił w 1288 mongolskie okręty w górę rzeki Bach Dang, gdzie osiadły na niewidocznych w czasie przypływu żelaznych ostrzach wbitych w dno. Wietnamczycy zdobyli około 400 mongolskich okrętów oraz wzięli do niewoli tysiące żołnierzy. Wycofujące się niedobitki wojsk mongolskich zostały pobite na przełęczy Noi Bang. W tym czasie obie strony chciały zakończyć kosztowną i kłopotliwą wojnę; władcy Dai Yietu i Czampy uznali zwierzchność Kubilaj-chana, a Mongołowie zaprzestali najazdów na ich ziemie. Patrz także MONGOLSKIE PODBOJE 1200-1405. WIETNAMSKO-SYJAMSKIE WOJNY. Patrz SYJAMSKO-WIETNAMSKIE WOJNY.

WIKINGÓW KLĘSKI POD BRUNANBURH 937. Przeciwstawiając się aglosaskim dążeniom do odzyskania północno-wschodniej części Danelaw, Olaf Guthfrithsson (zm. 941), wódz wikingów z Dublina, zebrał wojowników szkockich i Brytów ze Strathclyde i ruszył, by podbić Anglię. Połączone

siły wkroczyły do Anglii, odbiły York (zajęty przez króla Anglii Ethelstana w 927), ruszyły dalej w kierunku Midlands i spotkały wojowników angielskich pod Brunanburh. W dwudniowej walce poległo pięciu królów, którzy dokonali najazdu, i siedmiu irlandzkich hrabiów. Zwycięskim Anglikom nie udało się ująć Guthfrithssona; uciekł, a w 939 odzyskał York. Zwycięstwo Ethelstana zapewniło mu trwałą hegemonię w Anglii; opiewane jest w poetyckiej sadze islandzkiej i uczczone w „Anglo-Saxon Chronicie". WIKINGÓW NAJAZDY NA ANGLIĘ, OKRES PÓŹNIEJSZY 899-1016. Od 899 następcy króla Alfreda (849-899) usiłowali odzyskać stopniowo obszar Danelaw. Po porażce we Wschodniej Anglii w 902 Edward Starszy (870P-924) zwyciężył Duńczyków z Nortumbrii w bitwie pod Tettenhall (910). W 918 jego wojska wzięły szturmem Tempsford, zabiły władcę i pokonały wszelki opór we Wschodniej Anglii. W 927 Edward odzyskał York, ale wikingowie odbili go podczas ataku w 937 (patrz WIKINGÓW KLĘSKI POD BRUNANBURH 937). W 980 wikingowie raz za razem atakowali, zwłaszcza okolice Londynu. Wikingowie zmienili się; wojownicy byli lepiej wyćwiczeni, a oddziały liczniejsze; Anglia pod panowaniem nieudolnego króla Ethelreda II (965?-1016) nie mogła im sprostać. Ethelred płacił coraz większe daniny, ale pieniądze szły na finansowanie dalszych ataków wikingów. W 991 Norwegowie wygrali bitwę pod Maldon upamiętnioną w anglosaskim poemacie; Ethelred zapłacił 21 tysięcy funtów daniny i uciekł do Normandii. W 994 Norwegowie i Duńczycy bezskutecznie oblegali Londyn; w 1002 ponowili atak, uzyskując 24 tysiące funtów daniny. Ethelred wziął odwet, mordując Duńczyków mieszkających w Anglii. W 1011 wikingowie obiegli i zdobyli Canterbury oraz zamordowali arcybiskupa. W 1015 najechał Anglię Kanut Wielki (994?-1035), król Danii. Ethelred zmarł w 1016, a jego następca Edmund Żelazny

564

(989?-1016) odziedziczył koronę oraz toczącą się wojnę. W 1016 walczył z Kanutem i przegrał bitwy pod Pen i Assundun (Ashingdon); Kanut odzyskał Danelaw i Mercję. Miesiąc później Edmund zmarł, król Danii zajął całą Anglię i władali nią Duńczycy do 1042. WIKINGÓW NAJAZDY NA ANGLIĘ, WCZESNE 793-870. Pierwszym odnotowanym w historii najazdem na Anglię jest napaść norweskich wikingów na klasztor w Lindasfarne. Uderzenie znienacka, grabież i mordy były wstępem do podobnych ataków na Wearmouth, Jarrow i lonę. Później nastąpił względny spokój, gdyż Norwegowie zajęci byli zakładaniem baz na wyspach szkockich (patrz WIKINGÓW NAJAZDY NA MORZU PÓŁNOCNYM 800-994). W 835 wikingowie duńscy napadli na wyspę Sheppey na Tamizie, a później stoczyli cztery ważne bitwy. W 837 pod Hingston Down, w Kornwalii, Brytowie, wspomagani przez wikingów, po raz pierwszy zmusili Sasów Zachodnich do ciężkiej walki. Kornwalijczycy zostali pobici, a król Egbert (775P-839) zajął ich terytorium. Wikingowie przezimowali na wyspie Thanet na Tamizie, po czym w 851 zostali pobici przez Ethelwulfa (zm. 858), ojca króla Alfreda. Wessex zajął pierwsze miejsce w anglosaskiej Heptarchii. W 865 tzw. wielkie wojsko Normanów (Duńczyków) wylądowało we Wschodniej Anglii. Ich siły lądowe, w tym również konna piechota w 866, wkroczyły do Nortumbrii korzystając z toczącej się tu wojny domowej zajęły wyspę York. Obaj walczący tu ze sobą królowie połączyli się przeciw Normanom, ale w 867 ponieśli klęskę, w której obaj polegli. Duńczycy osadzili tu na tronie swojego kandydata. Ok. 876 Norman Halfdan został królem Norturnbrii. Cztery lata później król Wschodniej Anglii Edmund (841P-870) poniósł klęskę pod Hoxne (Suffolk), a potem został ścięty za odmowę wyrzeczenia się chrześcijaństwa. Duńczycy opanowali ponad jedną trzecią Anglii.

WIKINGÓW NAJAZDY NA FRANCJĘ, PÓŹNIEJSZE 896-911. Wśród wikingów, którzy w 896 wracali z Anglii z niczym (patrz WIKINGÓW NAJAZDY NA WESSEX ALFREDA

871-8%), znaleźli się także Duńczycy pod wodzą Gonga-Hrolfa, znanego lepiej jako Rollon (860P-931?). Syn drugiego hrabiego Orkadów, Norweg, nie wrócił do kraju, lecz najechał Francję, lądując między Sekwaną i Loarą. Po 900 członkowie jego drużyny osiedlili się tam. Nie zaniechali najazdów; w 910 Rollon bezskutecznie atakował Paryż i Chartres. W 911 król Karol Prostak (879-929) spotkał się z Rollonem. Spotkanie nastąpiło w St. Clair-sur-Epte, na wschodniej granicy terytorium wikingów i doprowadziło do ustalenia warunków pokoju. Rollon i jego towarzysze otrzymali ziemie w zamian za złożony Karolowi hołd lenny; ślubując, że bronić będą swego terytorium przed innymi wikingami. W 912 Rollon przyjął na chrzcie imię Robert i został pierwszym księciem Normandii, z której w 1066 wyruszył kolejny wielki najazd Normanów. Patrz także NORMANÓW PODBÓJ ANGLII 1066; WIKINGÓW PODBÓJ WYSPY MAŃ1079. WIKINGÓW NAJAZDY NA FRANCJE, WCZESNE 799-891. Po raz pierwszy wikingowie najechali imperium frankońskie w 799. Rajdy trwały aż do najazdu na Fryzję w 810. Później Karol Wielki (742-814) rozbudował system obronny na północnym wybrzeżu, co w 820 umożliwiło odparcie floty skandynawskiej u ujścia Sekwany. Ponownie wikingowie z Danii zjawili się we Fryzji i Dorestadzie w 834; cesarstwo frankońskie osłabione po śmierci Karola Wielkiego nie zdołało ich odeprzeć. W 836 wikingowie spalili Antwerpię i Noirmoutier. Potem nastąpiły dalsze najazdy i grabieże: Rouen w 841, Quentovic w 842. W 843 na Loarę wpłynęło 67 okrętów z wojownikami skandynawskimi na pokładzie; wojownicy przypuścili szturm na Nantes, wzięli jeńców i przezimowali na wyspie Noirmoutier. W 845 Reginherus lub inaczej Ragnar,

565

wpłynął do Sekwany prowadząc 120 okrętów duńskich wikingów. Karol Łysy (823-877) rozmieścił wojska po obu stronach rzeki. Siły Reginherusa przypuściły atak i zwyciężyły, po czym powiesili ł l l Franków, by zadowolić Odyna. Następnie Duńczycy wymusili wypłacenie okupu: 7000 funtów srebra. Syn Reginherusa zdobył i zrabował w 857 Paryż, pozostawił całe jedynie cztery kościoły w tym mieście. Frankbwie poznali dwa nowe sposoby obrony: fortyfikację miast i przekupywanie wikingów wypłatą Danegeld, aby toczyli za nich walkę. W 861 5000 funtów srebra sprawiło, że Duńczycy usunęli Skandynawów z Noitmoutier. Ufortyfikowany Paryż wytrzymał w latach 885-886 trwające jedenaście miesięcy oblężenie prowadzone przez 40 tysięcy wikingów na 700 okrętach. Później Karol Gruby (839-888) zapłacił 700 funtów srebra przywódcy wikingów Zygfrydowi Finrykowi, za co ten uderzył na frankońskich rebeliantów w Burgundii. W 888 i 891 wikingowie ponieśli porażki. WIKINGÓW NAJAZDY NA IRLANDII 795-1014. Pierwsze odnotowane najazdy wikingów na irlandzkie osady przybrzeżne nastąpiły w 795; dokonywali ich Norwegowie z Wysp Szetlandzkich i Orkadów. Najazdy zdarzały się coraz częściej, zwłaszcza w latach trzydziestych IX w., kiedy wikingowie pod wodzą na pół legendarnego Turgeisa (zm. 845) napadli na Armagh i Ulster, Connacht i Meith, a w 837 popłynęli w górę rzeki Liffey. Później wikingowie osiedlili się, jednak tylko na wybrzeżu, i zbudowali ufortyfikowane porty. Założony w 841 Dublin został w 853 stolicą niewielkiego królestwa skandynawskiego. Później wikingowie założyli dalsze porty w Waterford, Wexford, Wicklow i Limerick. Z portów tych atakowali Strathclyde, Mercję i Nortumbrię. W 1014 wojska irlandzkie pod wodzą króla Briana Boru (926-1014) zwyciężył duńskich wikingów pod Clontarf w pobliżu Dublina; Brian poległ w bitwie. Irlandczycy zdobyli Dublin.

WIKINGÓW NAJAZDY NA MORZU PÓŁNOCNYM 800-994. Wikingowie norwescy najechali szkockie wyspy Szetlandy i Hebrydy prawdopodobnie około 800 lub nieco wcześniej. Wyspy stały się bazami, z których wikingowie do 825 najeżdżali na osady kościelne, a w następnych latach - Irlandię i Strathclyde (patrz WIKINGÓW NAJAZDY NA IRLANDIĘ 795-1014). W latach siedemdziesiątych IX w. Norwegowie założyli hrabstwo na Orkadach; Orkady umożliwiały im najazdy na Szkocję i opanowanie Caithness i Moray (koniec 1057). W 994 najechali Orkady Norwegowie pod wodzą króla Olafa Tryggvasona (963P-1000) i zmusili wikingów z Orkad do przyjęcia chrześcijaństwa. Początkowo wikingowie z Orkad byli osadnikami, później brali udział w wyprawach wojennych innych wikingów na Irlandię i Anglię. WIKINGÓW NAJAZDY NA RUŚ 825-907.

Wikingowie szwedzcy byli wojownikami, ale zajmowali się również handlem. Sami zwali się często Rusami lub Rosami. Na początku IX w. dokonywali najazdów na wybrzeże wschodniej części Morza Bałtyckiego. Około 860-862 w czasie najazdu lub na zaproszenie Słowian, na pół legendarny wódz wikingów Ruryk (zm. 879) zajął Nowogród i założył ośrodek handlowy w pobliżu jeziora Ladoga. Korzystając z rzek, zarówno dla prowadzenia najazdów, jak i w celach handlowych, Rusowie przesuwali się na południe. Za czasów następcy Ruryka, Olega (zm. ok. 912), zdobyli Kijów (882) jednocząc Ruś południową i północną. W 907 Oleg poprowadził dużą flotyllę okrętów w dół Dniepru do Morza Czarnego, zaatakował Konstantynopol i ostatecznie podpisał traktat bardzo korzystny dla ruskich kupców. Wielu Rusów, zwanych przez Bizantyjczyków Waregami, służyło w bizantyjskiej gwardii cesarskiej (gwardia Waregów). WIKINGÓW NAJAZDY NA WESSEX ALFREDA 871 -896. Zwycięstwo nad duńskimi wikingami pod Ashdown zwiększyło determinację

566

Sasów w 871, „roku bitew". Dwa oddziały wikingów - wojska ze Wschodniej Anglii i nowa armia duńska - najechały wschodnią Brytanię i zatrzymały się w Reading. Ruszyły w kierunku Wessex, stoczyły bitwę z wojskami króla Ethelreda I (zm. 871) oraz jego brata Alfreda (849-899) i zostały pobite. Wodzowie Wessexu zaatakowali obóz w Reading, ale ponieśli ciężkie straty i wycofali się. Stoczono wiele nie rozstrzygniętych potyczek, a później Alfred, już jako król, zaatakował najeźdźców w pobliżu Wilton. Duńczycy, udając odwrót, sprowokowali atak i odnieśli zwycięstwo. Alfred, chcąc uzyskać rozejm, zapłacił wysoki Danegeld. Duńczycy zerwali rozejm, zdobyli Mercję w 872, a potem najeżdżali południowo-zachodnią Brytanię. W 878 napadli z zaskoczenia na Chippenham, główną kwaterę Alfreda, pokonali Sasów Zachodnich, zmusili Alfreda do ucieczki i zwołania pospolitego ruszenia. Później tegoż roku Alfred stoczył decydującą bitwę pod Ethandun (obecnie Edington). Jego wojska zwyciężyły Duńczyków, ściągały ich, obiegły w Chippenham i zmusiły do zawarcia układu, na jego mocy Duńczycy musieli się wycofać z Wessexu. W 885 Alfred odparł najazd na Kent, odzyskał Londyn i został władcą całej anglosaskiej Anglii; zmusił przeciwnika do zawarcia pokoju w Wedmore, w którym Duńczycy zobowiązali się do poszanowania granicy między Wessex a obszarem Danelaw. Duńczycy z Europy przy poparciu Duńczyków z Anglii przeprowadzili najazdy jeszcze w latach 892-896, ale Alfred nękał ich wojną podjazdową. Patrz WIKINGÓW NAJAZDY NA ANGLIĘ, OKRES PÓŹNIEJSZY sw-ioie.

pory i miecze. Najeźdźcy opanowali kościoły i klasztory oraz otaczające je wsie; łupili, burzyli i mordowali, po czym uciekali, nim nadeszła pomoc. Ataki były zaciekłe, szybkie i częste; bogate klasztory, jak np. na łonie, miały tylko kilka lat na odbudowę między kolejnymi napadami. Gdy wikingowie przekonali się, jakie korzyści daje zimowanie u ujść wielkich rzek, jak Tamiza czy Sekwana, nawet duże miasta nie były bezpieczne: Paryż, Akwizgran, Sewilla, Kolonia i wiele innych były oblegane i pustoszone, niektóre wielokrotnie. Wydawało się, że nic nie chroni przed najazdami - ani mury obronne, ani zamki, ani nawet płacenie daniny. Nawet pancerna jazda Karola Wielkiego (742-814) była bezsilna w walce z szybkimi napastnikami. Wreszcie wikingowie zmienili cel wypraw; przestali grabić i niszczyć, a zaczęli zakładać kolonie i zajmować się handlem. Zmiana ta wywarła głęboki wpływ na historię Europy. Patrz także pozostałe hasła dotyczące najazdów wikingów na Anglię, Francję, Irlandię i Ruś. WIKINGÓW PODBÓJ WYSPY MAŃ 1079.

Wyprawa w 1079 na Skyhill na wyspie Mań na Morzu Irlandzkim była ostatnim wielkim najazdem wikingów. Najazdy na Mań trwały od początku IX w.; wyspa dostała się pod panowanie Normanów z Dublina. Wyprawa na Skyhill spowodowała, że wyspa znalazła się pod norweską władzą. Wikingowie, dowodzeni przez urodzonego na Islandii Godreda Corvana, atakowali dwukrotnie, nim pokonali mieszkańców Mań, a opanowali wyspę dopiero po zwycięstwie pod Skyhill. Władali wyspą do 1266, w 1266 kupili ją szkoccy wielmoże. Patrz także WIKINGÓW NAJAZDY ok. 8oo-ok. 1010.

WIKINGÓW NAJAZDY ek. 800-ok. 1016.

Ponad dwa wieki grabieżcze najazdy wstrząsały życiem Europy, zwłaszcza na obszarach przybrzeżnych i nad żeglownymi rzekami. Flotylle okrętów pojawiały się wszędzie - od Wysp Szetlandzkich po Pizę (Włochy); na brzeg wyskakiwało kilkuset wojowników duńskich lub szwedzkich uzbrojonych w to-

WILHELMA II NAJAZD NA SZKOCJĘ 1091-1093. Król Malcolm III (zm. 1093) mimo hołdu złożonego w 1071 Wilhelmowi I Zdobywcy (1027P-1087) (patrz WILHELMA i ZDOBYWCY NAJAZD NA SZKOCJĘ 1072) uporczywie próbował powiększyć terytorium Szkocji. W 1091 jego wojska najechały

567

Anglię; król Wilhelm II (1056?-! 100) odparł Szkotów, przyjął hołd, ruszył na podbój Cumberlandu (1092) i ustalił północną granicę Anglii na Solway Firth (mur Hadriana). Malcolm mimo wszystko znowu usiłował najechać na Anglię; doznał porażki i poległ w pierwszej bitwie pod ALNWICK w Nortumbrii w 1093. Wybuchły spory wewnętrzne, wreszcie w 1097 Wilhelm osadził na tronie szkockim syna Malcolma, dzięki czemu zapewnił sobie względne bezpieczeństwo. WILHELMA II WOJNA Z ROBERTEM KRÓTKOUDYM 1089-1096. Po śmierci Wilhelma I Zdobywcy (1027P-1087) jego spadkobiercy, zgodnie z feudalnym zwyczajem dziedziczenia, podzielili między siebie anglo-normandzkie królestwo. Najstarszy syn, Robert Krótkoudy (l 054?-1134) otrzymał Normandię (Francja), ale zgodnie z przewidywaniami ojca, rządził nieudolnie. Administracyjne problemy Normandii, pogłębiane przez króla Francji Filipa I (1052-1108), skłoniły brata Roberta, króla Anglii Wilhelma II (1056P-1100) do interwencji w Normandii, wyprawy miały zabezpieczyć władzę w rodzinnych posiadłościach we Francji (1089, 1091, 1094). Wojska Wilhelma odnosiły dość umiarkowane sukcesy, wreszcie jednak Robert, chcąc wyruszyć z pierwszą KRUCJATĄ i potrzebując pieniędzy, dał Wilhelmowi księstwo w zastaw (1096); w ten sposób Wilhelm sprawował rządy w obu krajach - Anglii i Normandii. Patrz także TINCHEBRAI, BITWA POD TINCHEBRAI1106; WLLHELMAI ZDOBYWCY NAJAZD NA NORMANDIĘ 1075. WILHELMA L ZDOBYWCY NAJAZD NA NORMANDIĘ 1076. Wilhelm I Zdobywca

(1027P-1087) przekonał się, że podporządkowanie Anglii (patrz NORMANÓW PODBÓJ ANGLII 1066) i panowanie w Normandii w północno-zachodniej Francji wymaga od niego wielu wysiłków. W 1073 musiał wyrwać zachłannym książętom Anjou francuską krainę Maine, a ponadto miał nieustające kło-

poty z najstarszym synem, dzielnym, lecz nieodpowiedzialnym Robertem Krótkoudym (1054?-! 134), któremu powierzył Normandię. Robert Krótkoudy ulegał wpływom króla Filipa I (1052-1108), który pragnął powiększyć terytorium Francji i wyrugować Wilhelma, swego wasala. Robert nabrał przekonania, że powinien być księciem Normandii, a nie jedynie jej stróżem. Wzniecił bunt, ale Wilhelm wkroczył do Normandii i zmusił Roberta do posłuszeństwa. W 1076 pojednali się, ale przyjaźń zniknęła, Robert przez krótki czas nawet przebywał na wygnaniu. Otrzymał wreszcie tytuł księcia Normandii (1087), ale to nie zaspokoiło jego ambicji, i podjął walkę z braćmi, którzy wstępowali na tron Anglii. Patrz także TINCHEBRAI, BITWA POD TINCHEBRAI 1105; WILHELMA n WOJNA z ROBERTEM KRÓTKOUDYM 1089-1096. WILHELMA l ZDOBYWCY NAJAZD NA SZKOCJĘ 1072. Po podboju Anglii przez Normanów (patrz NORMANÓW PODBÓJ ANGLII 1066) pozostała nie ustalona północna granica państwa. Król Szkocji Malcolm III Canmore (zm. 1093) uznał to za korzystną okazję; udzielił schronienia Edgarowi Athelingowi (l 060?-1125), angielskiemu księciu, pretendentowi do angielskiego tronu, poślubił siostrę Edgara Małgorzatę (zm. 1093) i postanowił dokonać najazdu na Nortumbrię i Cumberland (1070-1071), by powiększyć terytorium Szkocji. Zimą 1071-1072 polityczne problemy Normandii zatrzymały Wilhelma I Zdobywcę (1027-1987) z dala od Anglii, ale po powrocie ruszył z wojskiem przez Nortumbrię oraz Lothian i spotkał Malcolma pod Abernethy. Malcolm nie przystąpił do bitwy z pierwszym panem feudalnym, jaki pojawił się w Szkocji, uznał zwierzchność Wilhelma (1072) i złożył mu hołd. Edgar Atheling poszukał schronienia we Flandrii. Patrz ANGIELSKO-SZKOCKA WOJNA1079-1080. WINNEBAGO l ILLINOIS INDIAN WOJNA 1671. Winnebago byli spokojnym plemieniem zamieszkującym w XVII w. wschodnią

568

część obecnego stanu Wisconsin od Green Bay do jeziora Winnebago. Indianie Illinois pierwotnie żyli na wschodnim brzegu Missisipi, później agresywni Irokezi wyparli ich na zachód. W 1671 Illinois najechali terytorium Winnebago, między plemionami doszło do najazdów i starć. Indianie Winnebago byli zbyt słabi, by oprzeć się bardziej wojowniczym przeciwnikom i ustąpili. W wyniku konfliktu liczebność Indian Winnebago zmalała o więcej niż 50%; ocalało ich jedynie około 3000. WIZYGOTÓW l FRANKÓW WOJNA 506-507.

Chlodwig (ok. 466-511), rzymskokatolicki król Franków salickich, prowadził wojnę z królem Wizygotów Alarykiem II (zm. 507), arianinem (arianizm odrzucał twierdzenie o boskiej naturze Chrystusa). W 507 frankońskie wojska pod wodzą Chlodwiga zwyciężyły zdecydowanie Wizygotów w bitwie pod Youille w pobliżu Poitiers; Alaryk zginął w bitwie. Frankowie dotarli na południu aż do stolicy Wizygotów, Tuluzy. Wizygoci musieli wycofać się za Pireneje, zatrzymując tylko terytorium zwane Septymanią, leżące na północ od Pirenejów. Dzięki Chlodwigowi katolicyzm odniósł w Europie Zachodniej triumf nad arianizmein. Chlodwig został frankońskim władcą Galii i zachodniej Germanii. WIZYGOTÓW NAJAZDY NA CESARSTWO RZYMSKIE, PÓŹNIEJSZE 410-476. Po spustoszeniu Rzymu (patrz RZYMU SPUSTOSZENIE PRZEZ WIZYGOTÓW 410) wódz Wizygotów Alaryk (370P-410) zamierzał opanować Afrykę Północno-Zachodnią. Wizygoci udali się do Reggio di Calabria, wypłynęli na morze, ale z powodu burzy musieli zawrócić (410). Alaryk zmarł nagle, następcą został jego szwagier, Ataulf (zm. 415). Zawarł on krótkotrwały sojusz, w ramach którego Wizygoci zostali najęci do stłumienia buntu w Galii (Francja) i Hiszpanii (412). Ataulf jednak wkrótce podjął walkę z Rzymianami; zaatakował Marsylię i zdobył Narbonne (413), poślubił siostrę cesarza Galię Placidię

(414) i natychmiast stawił opór nowej ofensywie Rzymu, która jednak zmusiła Wizygotów do przejścia do Hiszpanii. Po zabójstwie Ataulfa (415) zawarto nowy układ, na mocy którego Galia Placidia wróciła do Rzymu, a Wizygoci za dostawy żywności zobowiązali się do najazdu na Wandali i Alanów w Hiszpanii. Wizygoci osiągnęli sukces, dzięki czemu w 418 uzyskali ziemie od Loary do Bordeaux i status foederati. Później utworzyli niezależne państwo. W 426-437 jako sprzymierzeńcy Rzymu występowali przeciw Wandalom w Hiszpanii i Afryce (patrz WANDALÓW NAJAZDY NA CESARSTWO RZYMSKIE 406-533). Wizygoci udzielili Rzymowi pomocy w walkach z Hunami w Galii (451), i ze Szwedami (453) w Hiszpanii. Pomogli potem w 455 Markowi Mecyliuszowi Awitusowi (zm. 456) zostać cesarzem zachodniorzymskim. W 456 najechali Hiszpanię i odnieśli zwycięstwo w bitwie w pobliżu Asturyki nad Swenami. W 459 obiegli Arelate, na odsiecz przyszedł mu cesarz Marjorian. Wirygoci zawarli z nim przymierze. W 462 podjęli działania zaczepne przeciw wodzowi rzymskiemu w Galii, zdobyli południową Galię z Narboną. W 463 Egidiusz wraz z Frankami salickimi zadał im klęskę nad Orleanem. Król Wizygotów, Euryk (zm. ok. 484), bardzo utalentowany strateg, zdobył w 468 znaczną część Hiszpanii, a w 470 zajął miasta Tours i Bourges w Akwitanii. Gdy Odoaker (Odowaker) (434P-493), król germański, został w 476 władcą Italii i nastąpił oficjalny koniec cesarstwa rzymskiego, Euryk został panem Hiszpanii (478). Królestwem wizygockim rządziło dwunastu królów, aż do MUZUŁMAŃSKIEGO PODBOJU HISZPANII. WIZYGOTÓW NAJAZDY NA CESARSTWO RZYMSKIE, WCZESNE 332-390. Z germańskich najeźdźców Wizygoci najdłużej napadali na Rzym i dokonali najwięcej zniszczeń. Po raz pierwszy pojawili się w kronikach rzymskich w 332, kiedy ponieśli klęskę w czasie najazdu na obecną naddunajską

569

część Jugosławii i Bułgarię. Wielu Wizygotów przyjęło arianizm. Wojna domowa w cesarstwie rzymskim zachęciła ich do najazdów w 365 na wschodnią część Cesarstwa Rzymskiego; w 364-365 Prokopiusz (zm. 366) stanął na czele buntu przeciw rzymskiemu cesarzowi na wschodzie, Walensowi (328P-378), do jego wojska zaciągnęły się oddziały Wizygotów jako żołnierze najemni. W 366 armia syryjska rozbiła Prokopiusza. Walens przekroczył Dunaj i zmusił drugiego wizygockiego władcę, Atanaryka (zm. 381) do wycofania się na terytorium Siedmiogrodu (367-369). W następstwie wybuchła wojna domowa między stronnikami Atanaryka poganina a wizygockimi arianami, których przywódcą był Fritigern, spadkobierca Ermanaryka, arianina. W 375 Ostrogroci zostali zwyciężeni przez Hunów. W obawie przed tymi najeźdźcami Wizygoci poprosili o możliwość przejścia na teren imperium rzymskiego. Osiedlono ich w Tracji (376). Administracja rzymska dokonywała nadużyć przy dostawach żywności dla Wizygotów. W następstwie doszło do ich powstania w 377. Zwyciężyli oni Walensa w bitwie pod Adrianopolem (Edirne), w której zginął cesarz i dwie trzecie jego armii (patrz RZYMIAN i GOTÓW WOJNA PIĄTA 377-383). Zostawszy w 379 cesarzem na wschodzie, Teodozjusz I Wielki (346-395) walczył ze wszystkimi odłamami Gotów; zmusił Ostrogotów (Goci Wschodni) do przesunięcia się na zachód i pozwolił Wizygotom dewastującym Macedonię i Tesalię na osiedlenie się w północnej Tracji (382) w zamian za dostarczanie mu wojsk. Pokojowe zamiary Teodozjusza nie dały się długo utrzymać; w 390 Wizygoci pod wodzą Alaryka (370P-410) podjęli walkę z wodzem rzymskim Flawiuszem Stylichonem (359?-408), który w ciągu następnych 18 lat był ich głównym przeciwnikiem (patrz STYLICHONA WOJNY z WIZYGOTAMI 390-408). Patrz także RZYMIAN i GOTÓW WOJNY. WŁODZIMIERZA PODBOJE 981-985. Po

RUSKIEJ WOJNIE DYNASTYCZNEJ 972-980 władzę jako wielki książę Kijowa

objął Włodzimierz I (956-1015). Pieczyngowie, lud pochodzenia tureckiego, niejednokrotnie najeżdżali obszary Rusi Kijowskiej. Włodzimierz kazał zbudować wzdłuż stepowej granicy szereg twierdz. W 981 Włodzimierz zajął Grody Czerwieńskie (południowo-wschodnia część Polski i zachodnia Ukrainy), w 983-984 podbił plemiona pogańskie na terenie obecnej północnej Ukrainy i Białorusi. W 985 wyprawił się przeciw Bułgarom zajmującym tereny nad Karną. W wyniku przeprowadzonych wypraw cały obszar od Polski po Wołgę do 985 znalazł się pod zwierzchnictwem Rusi. Jeszcze jako poganin, prawdopodobnie ze względów ekonomicznych i politycznych, Włodzimierz zawarł sojusz z Bizantyjczykami, przyjął chrzest w Bizancjum i został pierwszym chrześcijańskim władcą Rusi (988). WŁOSKA REWOLUCJA 1848-1849 (włoska wojna o niepodległość 1849-1849). Risorgimento (ruch na rzecz wyzwolenia i zjednoczenia Włoch) pod wodzą króla Sardynii Karola Alberta (1798-1849) domagał się uwolnienia Włoch spod władzy Austriaków (patrz WŁOSKIE POWSTANIA i83i-i«34). Natychmiast po wybuchu PIĘCIODNIOWEGO POWSTANIA w Mediolanie, królestwo Sardynii (Sardynia, Piemont, Sabaudia i inne prowincje włoskie) wypowiedziało Austrii wojnę. Włoscy patrioci w Wenecji wzniecili powstanie i proklamowali niepodległą republikę, której prezydentem został Daniele Manin (1804-1857). Poparcie dla wojny zgłosili hrabia Piemontu Camillo Cavour (1810-1861), papież Pius IX (1792-1878) oraz przywódcy Modeny, Parmy, Toskanii i Neapolu. Sprzymierzone siły wł»skie pod dowództwem Karola Alberta wciągnęły mniejszą, 70-tysięczną armię austriacką pod wodzą feldmarszałka Josepha Radetzky'ego (1766-1858) w „czworobok" między twierdzami Mantua, Werona, Pescara ł Legnano. Umiejętna taktyka zaczepna i obrona Radetzkj^ego, a także niezdecydowanie Karola Alberta umożliwiły zwycięstwo Austriakom, którzy rozgromili

570

armię toskańską i wzięli do niewoli armię papieską. Porażka zaniepokoiła włoskich sprzymierzeńców i stała się przyczyną odwołania wojsk neapolitańskich. 23-25 lipca 1848 osamotnione wojska Piemontu poniosły klęskę w bitwie pod Custozzą, w pobliżu Werony. Radetzky ponownie zajął Mediolan; Austria odzyskała wszystkie posiadłości włoskie, z wyjątkiem Wenecji. Po kolejnym zwycięstwie Radetzky'ego nad wojskami Piemontu w bitwie pod Novarą 23 marca 1849 król Karol Albert abdykował na rzecz syna, Wiktora Emanuela II (1820-1878), który przystał na surowe warunki pokojowe. W Królestwie Obojga Sycylii król Ferdynand II (1810-1859) chcąc zdławić zamieszki kazał ostrzelać z dział Messynę i Palermo. W Rzymie, gdzie działał trybunał rewolucyjny, rozważano prośbę papieża, dążącego do powrotu do Rzymu (w obawie przed rozruchami Pius IX uciekł z Rzymu do Gaety). Ludwik Napoleon (1808-1873) wysłał francuski korpus ekspedycyjny w celu obrony „swobód rzymskich". Korpus dotarł pod mury Rzymu w końcu kwietnia 1849. Siły rzymskie, w których skład wchodziło 5000 legionistów („czerwone koszule") pod wodzą Giuseppe Garibaldiego (1807-1882), nie ufając obcym żołnierzom, stawiły opór Francuzom i zmusiły ich do odwrotu. Na pomoc Francji wyruszyła z północy armia austriacka, neapolitańska z południa, a hiszpańska wylądowała nad Tybrem. Gdy Rzymianie z pomocą Garibaldiego odparli Neapolitańczyków, wycofali się Hiszpanie, ale zwiększone posiłki dla wojsk francuskich zmusiły w końcu legionistów Garibaldiego do odwrotu. Rzym padł w czerwcu 1849, po czym przywrócono władzę papieską. W Wenecji siły Manina stawiały przez cztery miesiące (ma j-sierpień 1849) opór armii Radetzky'ego, mimo ciężkiego ostrzału artyleryjskiego, głodu i cholery. Manin poddał się w dwa tygodnie po zawarciu pokoju między Austrią a Sardynią. Patrz WŁOSKA WOJNA o NIEPODLEGŁOŚĆ 1859-1861. WŁOSKA WOJNA KAROLA VIII 1494-1495.

Chcąc uniknąć ataku ze strony Neapolu,

jaki zagrażał mu z powodu zagarnięcia księstwa Mediolanu (patrz NEAPOLITAŃSKA REWOLTA 1485-U86), regent Lodovico Sforza (1451-1508) namówił króla Francji Karola VIII (1470-1498) do wysunięcia roszczeń w stosunku do Neapolu należącego poprzednio do spokrewnionych z nim Andegawe-nów. Armia francuska pod dowództwem Karola, mająca w swym składzie oddziały szwajcarskie, przekroczyła Alpy, weszła do Italii w 1494 i nie napotykając oporu posuwała się w głąb Lombardii. W tym czasie we Florencji stracił władzę Piętro de Medici (1471-1503; powstała konstytucyjna republika. Zmiany te zainspirował Girolamo Sayonarola (1452-1498), który uważał, że przybycie Karola świadczy o spełnieniu się proroctwa o nawróceniu się florenckiego społeczeństwa. Papież Aleksander VI (1431P-1503) utworzył Ligę Wenecką skierowaną przeciw Karolowi. Groźba odcięcia od Francji skłoniła Karola do powrotu w 1495 do swego kraju. W czasie marszu w bitwie pod Fornovo (Taro) z trudem uniknął porażki. Król aragoński Ferdynand II (1452-1516), nagrodzony przez papieża tytułem „Katolicki" za pomoc w walkach w Italii, opanował królestwo Neapolu. Karol nie odniósł żadnych korzyści z wyprawy, która jednak wykazała, że Italia nie jest w stanie zjednoczyć się nawet do obrony przed zagrożeniem z zewnątrz. Działania te stanowiły zapowiedź przyszłych wypraw francuskich, które położyły kres niezależności państw włoskich. WŁOSKA WOJNA LUDWIKA XII 1499-1503.

Ludwik XII (1462-1515), od 1498 następca Karola VII (1470-1498) na tronie francuskim, miał nadzieję, że dzięki sojuszom z Wenecją i Szwajcarią zrealizuje swoje roszczenia do Mediolanu odziedziczone po babce Walentynie Visconti (1366-1408). Lodovico Sforza (1451-1508), książę Mediolanu, w 1499 wyjechał ze swej stolicy, by uzyskać posiłki, ale miasto opanowało w tym czasie wojsko francuskie pod wodzą Giana Giacomo Trivulzio (1441?-1518), włoskie-

571

go kondotiera w służbie Francji. W bitwie pod Novarą w 1500 szwajcarscy najemnicy Sforzy nie chcieli walczyć ze szwajcarskimi oddziałami najemnymi zwerbowanymi przez Francję; Francja wygrała bitwę, a Ludwik XII został księciem Mediolanu. Sforza dostał się do niewoli i został przewieziony do Francji. Ludwik przy wsparciu Ferdynanda II Aragońskiego (Katolickiego) (1452-1516) zdobył w 1501 Neapol (w traktacie zawartym w Grenadzie w 1500 Ludwik i Ferdynand uzgodnili, że podzielą Królestwo Sycylii i Neapolu). Po zdobyciu Neapolu doszło do sporu między królami; po przegraniu stoczonych z Hiszpanami bitew pod Cerignola i Garigliano (1503) Ludwik uznał panowanie Hiszpanii w królestwach Neapolu i Sycylii. Poza krótkimi przerwami, pod panowaniem Francji pozostawał Mediolan - do 1535, a Genua do 1528 była uzależniona od niej. WŁOSKA WOJNA MIĘDZY KAROLEM V A FRANCISZKIEM l PIERWSZA 1521-1525.

Po wstąpieniu Karola V (1500-1558) na tron Świętego Cesarstwa Rzymskiego rozpoczęła się przeszło 40-letnia wojna między Habsburgami a Walezjuszami (Cesarstwo przeciw Francji) o hegemonię we Włoszech. Po zawarciu w 1521 przymierza z papieżem przeciw królowi Francji Franciszkowi I (1494-1547) Karol V wyruszył, by odebrać Francji Mediolan i przywrócić tutejszy tron sojusznikowi, Francesco Marii Sforzy (1491-1530). Gdy 27 kwietnia 1522 wojska cesarskie pobiły Francuzów i Szwajcarów w bitwie pod Bicoccą w pobliżu Mediolanu, Francuzi wycofali się z Lombardii. Głównym terenem walk były Włochy, jednak do starć dochodziło również w północnej Hiszpanii, w regionie Nawarra; armia francuska, która wkroczyła do Hiszpanii, została pobita w 1521 w pobliżu Pampeluny i musiała się wycofać. Chcąc odzyskać utracone ziemie, Francuzi pod wodzą Franciszka rozpoczęli w 1524 następne działania zaczepne we Włoszech. Armia włosko-hiszpańsko-niemiecka rozbiła przeciwnika w bitwie

pod Pawią 24 lutego 1525. Franciszka wzięto do niewoli i uwięziono w Madrycie, gdzie podpisał traktat, na mocy którego zrzekł się wszystkich roszczeń do ziem włoskich i przekazywał Karolowi Burgundię, Artois i Flandrię, ale warunków tych nie dotrzymał. Druga wojna włoska między Karolem V i Franciszkiem 11526-1530. Zaniepokojony rosnącą potęgą Habsburgów papież Klemens VII (1478-1534) przestał popierać Karola i zawiązał w 1526 Ligę z Cognac, do której przystąpili: Franciszek (który odwołał traktat z Madrytu stwierdzając, że podpisał go pod przymusem), Sforza z Mediolanu oraz władcy Wenecji i Florencji. Aby zwyciężyć Ligę, Karol V skierował do Włoch armię złożoną z hiszpańskich i niemieckich najemników (głównie luteranów). 6 maja 1527 zdobyli oni szturmem Rzym, przy czym poległ ich wódz konetabl Burbon (1490-1527). Pozbawieni dowódcy o dużym autorytecie, głodni i nie opłaceni najemnicy złupili miasto, dopuszczając się wielu okrucieństw. Uwięziono nawet (na krótko) papieża Klemensa. Armia francuska pod wicehrabią Lautrecem w 1527 zdobyła Pawie, a w 1528 obiegła Neapol, ale tego roku utraciła swą główną bazę w Italii - Genuę oraz wsparcie jej floty. Republika zawarła sojusz z cesarzem. Armia oblegająca Neapol odcięta od Francji kapitulowała, druga została pobita pod Landriano (1529). Wobec tego Francja zaczęła dążyć do pokoju; w 1529 Franciszek i Karol podpisali traktat w Cambrai. Franciszek jeszcze raz zrzekł się roszczeń do Włoch, a Karol wycofał pretensje do Burgundii. Papież Klemens zdał sobie sprawę, że wobec przewagi Karola we Włoszech musi się z nim liczyć i podpisał w 1529 traktat w Barcelonie. Karol obiecał mu pomoc w przywróceniu władzy Medyceuszów we Florencji, która nadal prowadziła wojnę z cesarstwem. Republika walczyła dzielnie, ale w końcu poddała się w 1530, a Alessandro de Medici (1510-1537) został księciem Florencji. Państwa włoskie poza Mediolanem, Genuą, Wenecją i Państwem Kościelnym zostały w dużej mierze

572

uzależnione od Hiszpanii bądź jej podległe. W 1530 papież Klemens koronował Karola na króla Lombardii, a następnie na cesarza. Trzecia włoska wojna między Karolem V i Franciszkiem I 1542-1544. Po śmierci Francesco Sforzy księcia Mediolanu, w 1535 Franciszek I zażądał nadania go swemu synowi Henrykowi. Karol V jednak odmówił. Franciszek postanowił więc zdobyć Mediolan siłą. Do Italii wkroczyła silna armia francuska i opanowała Piemont, do którego Franciszek również rościł pretensje. W odpowiedzi wojska Karola w 1536 weszły do Prowansji w południowo-wschodniej Francji, ale wobec niszczenia przez Francuzów zapasów żywności cesarscy musieli się wycofać. Dalsza wojna nie przyniosła rozstrzygnięcia i obie strony zawarły w 1539 rozejm (w Nicei), na mocy którego Francja uzyskiwała znaczną część Piemontu. Czwarta włoska wojna między Karolem V i Franciszkiem I 1542-1544. Karol V wbrew obietnicom z 1539 nadał w 1540 Mediolan swemu synowi Filipowi (1527-1598), późniejszemu królowi Hiszpanii Filipowi II. Wobec tego Francja złamała rozejm, w 1543 rozpoczęła działania we Włoszech. Uprzednio w 1536 ku zaskoczeniu wielu Francuzów król Franciszek I zawarł sojusz z tureckim sułtanem Sulejmanem I Wspaniałym (1496P-1566). W 1543 połączona flota francusko-turecka ostrzelała, zdobyła i splądrowała cesarskie miasto Niceę. Karol najechał Pikardię w północnej Francji i uzgodnił z Anglią, której król, Henryk VIII (1491-1547), sprzymierzył się z Karolem w 1542, plan dwustronnego ataku na Francję (patrz ANGIELSKO-FRANCUSKA WOJNA 1542-1546). 14 kwietnia 1544 francuskie wojska osiągnęły zwycięstwo w bitwie pod Ceresole, na południe od Turynu (sporą rolę obok piechoty odegrała jazda wspierająca ją). Karol i Henryk podjęli ofensywę przeciw Francji latem 1544, ale ich działania były źle skoordynowane. Marsz cesarskich był powolny, następnie przez miesiąc oblegali Saint-Dizier. Umożliwiło to Francji skoncentrowanie wojsk i zatrzymanie nieprzyja-

ciela. W 1544 Franciszek i Karol zgodzili się na pokój w Crepy, po raz trzeci Franciszek zrezygnował ze swoich roszczeń do Neapolu oraz Piemontu. Patrz także HABSBURGÓW i WALEZJUSZY WOJNA 1547-1559. WŁOSKA WOJNA O NIEPODLEGŁOŚĆ 1848-1849. Patrz WŁOSKA REWOLUCJA i848-i849.

WŁOSKA WOJNA O NIEPODLEGŁOŚĆ 1859-1861. Dążąc do stworzenia królestwa w północnych Włoszech, Napoleon III (1808-1873) i premier Piemontu (część Królestwa Sardynii), Camiłlo Cavour (1810-1861), zawiązali sojusz w celu wyparcia Austrii z tego obszaru. Austria wypowiedziała wojnę i najechała Piemont w kwietniu 1859. W czerwcu 1859 francusko-piemonckie wojska pokonały Austriaków pod Magentą i Solferino i zajęły Mediolan. Jednakże Napoleon w obawie przed wzrostem potęgi Włoch podpisał nieoczekiwanie pokój w Zurychu, na mocy którego Piemont otrzymał Lombardię, a Austria zachowała Wenecję Euganejską (zdominowaną przez Wenecję); tym samym Włochy pozostawały rozbite. Większość Włochów była oburzona. Cavour zgodził się oddać Francji Sabaudię i Niceę, a 15 kwietnia 1860 przeprowadził plebiscyt, w którym ludność opowiedziała się za przyłączeniem do Piemontu Parmy, Modeny, Toskanii i Romanii (Królestwo Sardynii miało zmienić nazwę na Królestwo Włoch). Na południu Giuseppe Garibaldi (1807-1882) wypłynął z Genui wraz z oddziałem „tysiąca czerwonych koszul", wylądował w Marsali na Sycylii i ruszył w głąb wyspy, pomagając powstańcom sycylijskim w walce przeciw Franciszkowi II (1836-1894), królowi Obojga Sycylii. 15 maja 1860 pokonał armię Neapolu pod Caltafimi i zdobył Palermo. Cavour, początkowo przeciwny taktyce Garibaldiego, na tym etapie popierał powstanie na południu i dążył do włączenia Obojga Sycylii do królestwa północnych Włoch. Garibaldi, nie mający zaufania do Cavoura, przeprawił się na kontynent, zdobył Neapol,

573

ale wojska burbońskie (francuskie) zatrzymały go nad rzeką Liri. Siły Piemontu wkroczyły do Państwa Kościelnego, zajęły Umbrię i Marchię, 18 września 1860 odniosły decydujące zwycięstwo nad armią papieską pod Castelfidardo. Cavour udał się do Neapolu mając nadzieję, że zmusi Garibaldiego do rezygnacji z zajętych ziem. W plebiscycie Włosi wyrazili pragnienie przyłączenia się do Piemontu, w związku z tym Garibaldi zrzekł się swoich zdobyczy i udał się na Caprerę. Utworzono rząd obrony narodowej, a w lutym 1861 ogólnowłoski parlament w Turynie obwołał króla Sardynii Wiktora Emanuela II (1820-1878) konstytucyjnym królem Włoch. Jedynie Wenecja (pod panowaniem Austrii) i Rzym (zajęty przez Francję) nie weszły w skład Królestwa Włoskiego. Po śmierci Cavoura Garibaldi zwołał ochotników i przygotowywał atak na Rzym, ale rząd włoski w obawie przed kryzysem międzynarodowym posłał wojsko, by zatrzymało siły Garibaldiego. W bitwie pod Aspromonte, 29 sierpnia 1862, Garibaldi poniósł klęskę, został ranny i uwięziony (później uzyskał przebaczenie). W 1866 Włochy zawiązały sojusz z Prusami przeciw Austrii (patrz SIEDMIOTYGODNIOWA WOJNA 1866). Wiktor Emanuel nie zgodził się na propozycję Austrii, by w zamian za przyłączenie Wenecji do królestwa Włochy wycofały się z sojuszu z Prusami. Mimo że Włochy przegrały ważne bitwy na lądzie (Custoza, 25 czerwca 1866) i morzu (Lissa, 20 lipca 1866), uzyskały Wenecję na mocy traktatu z Wiednia, który zakończył wojnę. Garibaldi i jego zwolennicy ponownie usiłowali przejąć Rzym, zostali jednak pokonani przez Francuzów pod Mentaną 3 listopada 1867. Po wybuchu FRANCUSKO-PRUSKIEJ WOJNY w 1870 Francuzi wycofali się z Rzymu, wojska włoskie wkroczyły do miasta i bez żadnych trudności objęły władzę. Gdy Rzymianie wypowiedzieli się w głosowaniu za przyłączeniem miasta do królestwa, stolicę rządu włoskiego przeniesiono z Florencji do Rzymu. Patrz także WŁOSKA REWOLUCJA 1848-i849.

WŁOSKIE POWSTANIA 1831-1834. Pobudzeni francuskimi ideałami niepodległości i rewolucji oraz działalnością włoskiego patrioty Giuseppe Mazziniego (1805-1872) na rzecz ustanowienia republiki i zjednoczenia kraju, mieszkańcy wielu państw włoskich pozostających pod despotycznymi rządami Austriaków usiłowali pozbawić władzy grupy oligarchiczne lub legatów i ustanowić rządy tymczasowe. W 1831 zgromadzenie ustawodawcze w Modenie pozbawiło władzy księcia Franciszka IV (1779-1846), niedługo potem rządy tymczasowe ustanowiono w Parmie, Romanii, Marchii i Umbrii, utworzono także zjednoczony rząd tymczasowy w Bolonii, gdzie już wcześniej legat papieski musiał przekazać władzę lokalnemu komitetowi. Na żądanie papieża Austria podjęła interwencję. Wojska austriackie przywróciły władzę księciu Modeny i księżnie Parmy, stłumiły powstanie w Romanii, kładąc kres unii republikańskiej i przywracając status quo ante bellum. Patrz także WŁOSKA REWOLUCJA 1848-1849. WŁOSKIE POWSTANIA 1914. W okresie tworzenia przez premiera Antonio Salandrę (1853-1931) nowego rządu włoskiego umiarkowani konserwatyści i wszyscy radykałowie niezależnie od kierunku zgłaszali natarczywie swoje żądania: sprzeciwiali się podatkom, domagali się wzrostu płac i występowali przeciw militaryzmowi. 7 czerwca 1914 wybuchły powstania ludowe („czerwony tydzień") w Marchii i Romanii, w których doszło do starć między bezrolnymi robotnikami wiejskimi a łamistrajkami najętymi przez właścicieli ziemskich. Podżegani przez mącicieli w rodzaju Benito Mussoliniego (1883-1945), wówczas redaktora socjalistycznej gazety w Mediolanie, w proteście przeciw mobilizacji strajkujący i powstańcy zorganizowali demonstrację w Ankonie. Sprowokowana policja otworzyła ogień do demonstrantów. Bolonią zawładnęli protestujący, którzy zorganizowali strajk powszechny, plądrowali sklepy, niszczyli linie telegraficzne i kolejowe. Ankona i inne miasta

574

ogłosiły się niezależnymi gminami miejskimi, w Romanii proklamowano republikę; Ferrara i Rawenna poddały się powstańcom. W akcji przywracania spokoju udział wzięło ponad 100 tysięcy żołnierzy. Na początku lipca 1914 Włochy, mimo sojuszu z Niemcami i Austrią, były tak zajęte ruchami na rzecz neutralności kraju, że rozwiązanie problemów robotniczych trzeba było odłożyć na później. Patrz także ŚWIATOWA WOJNA 11914-1918. WŁOSKO-ETIOPSKA WOJNA 1887-1889.

Włosi wspierani przez Brytyjczyków, którzy usiłowali pokonać mahdystów, muzułmańskich fanatyków z Sudanu, założyli w 1885 bazę w Massaui (Erytrea) na wybrzeżu Morza Czerwonego. Włosi kupili ponadto od miejscowego władcy port Assab w Erytrei. Pragnąc korzystać nie tylko z terenów nadbrzeżnych, zawarli pakt z władcą plemienia Szoa, który w 1889 został cesarzem Etiopii, Menelikiem II (1844-1913), zachęcani przez Anglików, zaczęli przenikać w głąb terytorium Erytrei. Przeciw Włochom wyruszyła armia cesarza Jana IV (1831-1889). 26 stycznia 1887 pod Dogala Abisyńczycy otoczyli około pięciuset żołnierzy włoskich i niemal wszystkich zabili. W odpowiedzi Włochy przysłały 20 tysięcy żołnierzy, których ulokowano w garnizonie w Erytrei; do walk w zasadzie nie doszło, gdyż nękani dyzenterią i febrą żołnierze zostali wycofani. Jan zaangażował się natomiast w walki z mahdystami w północnej Etiopii; 12 marca 1889 zginął w bitwie pod Metemmą (Gallabat). Dzięki pomocy Włochów tron objął Menelik, który 2 maja 1889 podpisał z nimi traktat w Uccialli. Według Włochów traktat przyznawał im protektorat nad Etiopią, natomiast Menelik twierdził, że treść traktatu nie uzasadnia takiej interpretacji (1891); mimo tych sprzeczności Wielka Brytania uznała włoski protektorat nad Etiopią. WŁOSKO-ETIOPSKA WOJNA 1895-1896.

Kilka lat po podpisaniu traktatu z Uccialli okazało się, że występują różnice między

jego wersją w języku włoskim a wersją w języku amharskim (patrz WŁOSKO-ETIOPSKA WOJNA 1887-1889): Włochy zgłaszały pretensje do zwierzchnictwa nad całą Etiopią, natomiast cesarz Etiopii, Menelik II (1844-1913), twierdził, że jest to niezgodne z treścią traktatu. W 1895 Włosi posunęli się dalej w głąb Etiopii i zajęli krainę Tigre. Wojska Menelika wygrały bitwę pod Mekalie z oddziałem włoskim liczącym 2400 żołnierzy. Włochy przysłały posiłki liczące około 20 tysięcy żołnierzy, którzy l marca 1896 spotkali się z osiemdziesięciotysięcznymi siłami etiopskimi w bitwie pod Aduą. Etiopczycy odnieśli zdecydowane zwycięstwo; około 6500 Włochów poległo, a około 2500 dostało się do niewoli. Pokonany generał włoski, Oreste Baratieri (1841 — 1901), musiał się wycofać. Włosi wystąpili z propozycją pokoju i 26 października 1896 podpisali traktat w Addis Abebie. Włochy uznały niepodległość Etiopii i zatrzymały jedynie nadbrzeżną kolonię w Erytrei. Traktat z 1900, który zmniejszył posiadłości Włochów w Etiopii do około 200 km2, był dla Włochów kolejnym upokorzeniem. WŁOSKO-ETIOPSKA WOJNA 1935-1936.

Już w 1928 Benito Mussolini (1883-1945), dyktator włoski od 1922, snuł plany odwetu za porażkę Włochów we WŁOSKO-ETIOPSKIEJ WOJNIE 1895-1896. Wszelkimi sposobami - uciekając się do intryg i matactw - usiłował przekonać świat o prawie Włoch do Etiopii. Odwoływał się do Ligi Narodów przedstawiając sfałszowane dokumenty traktatów z 1887, 1896 i 1900, powołując się także na porozumienie wielkich mocarstw z 1908. Jego taktyka okazała się skuteczna; Liga Narodów zasugerowała rozbiór, ale Etiopia odrzuciła plan Hoare'a-Lavala przyznający Włochom większą część kraju. W 1934 doszło do krwawych starć między wojskiem Włoch i Etiopii w Uol-uol, na spornym terenie przy granicy włoskiej Somalii. Cesarz Etiopii Hajle Sellasje I (1891-1975) odsunął wojska 32 km od

575

granicy erytrejskiej, mimo to 3 października 1935 Włosi najechali Etiopię bez formalnego wypowiedzenia wojny. Wyposażone w lotnictwo i nowoczesną broń wojska włoskie stopniowo zagarniały niemal bezbronną Etiopię. 5 maja 1936 Włosi zdobyli Addis Abebę; Hajle Sellasje uciekł i na próżno prosił Ligę Narodów o pomoc. Włochy obwołały swego króla „cesarzem Etiopii", dokonały aneksji Etiopii i przyłączyły ją do Erytrei oraz Włoskiej Somalii tworząc Włoską Afrykę Wschodnią. Włosi zabili arcybiskupa Etiopskiego Kościoła Koptyjskiego, zmasakrowali zakonników i zdziesiątkowali mieszkańców Addis Abeby. Nie zdołali podbić całego kraju, ale okupowali Etiopię do 1941, do wyzwolenia przez wojska Wielkiej Brytanii, Wolnej Francji i Etiopii (patrz ŚWIATOWA WOJNA ii 1939-1945). Hajle Sellasje odzyskał tron 5 maja 1941. WŁOSKO-TURECKA WOJNA 1911-1912.

Przy podziale afrykańskich posiadłości Porty w końcu XIX w. Francja objęła protektorat nad Tunezją, czemu sprzeciwiły się Włochy dążące od dawna do posiadania kolonii w Afryce Północnej. Przygotowując się do aneksji tureckich prowincji Trypolitanii i Cyrenajki (Libia), Włochy wysyłały na te tereny imigrantów i kupców (1880-1910). 28 września 1911 pod pretekstem konieczności przeciwdziałania prześladowaniu Włochów rząd włoski wystosował 24-godzinne ultimatum, w którym groził inwazją. Następnego dnia Włochy wypowiedziały wojnę i wysłały 50-tysięczny korpus ekspedycyjny, czym zupełnie zaskoczyły nie przygotowany do wojny Konstantynopol (Stambuł). Po zbombardowaniu Trypolisu, stolicy Libii, włoskie wojsko opanowało prowincje w październiku 1911. Egipt, który ogłosił neutralność, nie zezwolił na przejście wojsk tureckich przez swoje terytorium. W tej sytuacji w Libii wylądowało bardzo niewielu żołnierzy tureckich, głównie oficerów, którzy sformowali oddziały z tamtejszych

Arabów, zajęli część przybrzeżnych terenów, przez co wojna utknęła w martwym punkcie (listopad 1911). Jako działanie dywersyjne, w 1912 Włosi rozpoczęli kampanię morską, ostrzelali Bejrut i Smyrnę, po czym zajęli Rodos, Kos i inne wyspy Dodekanezu. Gdy Włosi ostrzelali twierdze broniące Dardaneli, Turcy zamknęli cieśninę. Rząd turecki upadł. Wojnę zakończył traktat z Ouchy (przedmieście Lozanny, Szwajcaria) z 15 października 1912; Turcy ustąpili Włochom Libię, Rodos i Dodekanez. Patrz także BAŁKAŃSKIE WOJNY; MŁODOTURKÓW POWSTANIE 1908-1909. WODZA JÓZEFA POWSTANIE. Patrz NEZ PERCE INDIAN WOJNA \yji.

WOJNA

1812

FRANCUSKO-ROSYJSKA.

Patrz NAPOLEONA KAMPANIA ROSYJSKA isn. WOJNA 1812 (druga amerykańska wojna 0 niepodległość 1812-1814). W czasie woj ny Wielkiej Brytanii z Francją w okresie NAPOLEOŃSKICH WOJEN żadna ze stron nie respektowała praw neutralnych statków handlowych; przejęto również wie le statków amerykańskich. Anglicy posu nęli się jeszcze dalej i zmuszali amery kańskich marynarzy do służby w brytyj skiej flocie. Namówili także Indian ze Starego Terytorium Północno-Zachodniego do atakowania placówek i osiedli ame rykańskich. Zwolennicy wojny z Zachodu 1 Południa zjednoczyli się pod hasłem „Wolny handel i prawa dla marynarzy", a Kongres niewielką przewagą głosów wy powiedział Wielkiej Brytanii wojnę. W 1812 Amerykanie zaatakowali z trzech kierunków Montreal, jednak natarcie to skończyło się całkowitym niepowodzeniem i doprowadziło do upadku Detroit. Na tomiast na pełnym morzu młoda flota amerykańska uzyskała pięć zwycięstw. W 1813 Amerykanie odbili Detroit, ko mandor Oliver H. Percy (1785-1819) po konał angielską eskadrę na jeziorze Erie,

576

a generał William H. Harrison (1773-1841) rozbił konfederację Indian pod wodzą Tecumseha (1768P-1813) w bitwie nad Thames. Mimo to brytyjska blokada uniemożliwiła okrętom amerykańskim wyjście z portów. W 1814 Anglicy rozpoczęli ofensywę, lecz utknęli na dobre w Plattsburghu. Na południu brytyjska flota opanowała Chesapeake Bay, a brytyjskie wojska lądowe zajęły Waszyngton i spaliły Kapitol oraz Biały Dom, zostały jednak odparte pod Fort McHenry w Baltimore. W grudniu 1814 flota brytyjska i wojska lądowe zbliżyły się do Nowego Orleanu, gdzie zostały zdecydowanie pokonane przez wojska amerykańskie generała Andrewa Jacksona 8 stycznia 1815, to jest dwa tygodnie po zakończeniu wojny traktatem z Gandawy. Stany Zjednoczone zostały uznane za niepodległe państwo. Patrz także AMERYKAŃSKA REWOLUCJA 1775-1783. WOJNA DEMETRIUSZA. Patrz DEMETRIUSZA WOJNA 239-229 p.n.e. WOJNA DEWOLUCYJNA. Patrz DEWOLUCYJNA WOJNA 1667-1668.

WOJNA DRUGIEJ KOALICJI PRZECIW FRANCJI. Patrz KOALICJI DRUGIEJ WOJNA 1798-isoi. WOJNA EMBOABÓW. Patrz EMBOABÓW WojNA 1708-1709.

WOJNA MASCATÓW. Patrz MASCATÓW WojNA 1710-1711.

WOJNA NA OCEANIE SPOKOJNYM. Patrz

WOJNA o SALETRĘ 1879-1884.

WOJNA O BAWARSKĄ SUKCESJE. Patrz BAWARSKA WOJNA SUKCESYJNA 1778-1779. WOJNA O BERENIKĘ. Patrz SYRYJSKO-EGIPSKIE WOJNY.

WOJNA O CHIOGGIĘ. Patrz CHIOGGIA, WOJNA O CHIOGGIĘ 1378-1381.

WOJNA O HISZPAŃSKĄ SUKCESJĘ. Patrz

HISZPAŃSKA WOJNA SUKCESYJNA 1701-1714.

WOJNA O POLSKĄ SUKCESJĘ. Patrz POLSKA WOJNA SUKCESYJNA 1733-1733. WOJNA O REFORMY. Patrz REFORMY, WOJ-

NA o REFORMY MEKSYKAŃSKIE 1857-1860.

WOJNA O SALETRĘ 1879-1884. Trzy państwa, Peru, Boliwia i Chile, dążyły do opanowania pustyni Atakama; Peru zgłaszało roszczenia do prowincji Tacna, Arica i Tarapaca, Boliwia - do prowincji Antofagasta, a granica między Chile a Boliwią była stale przedmiotem sporów. W latach sześćdziesiątych XIX w. saletra odkryta na pustyni osiągnęła wysokie ceny i w związku z tym firmy chilijskie ruszyły na Atakamę. W 1866 Chile i Boliwia ustaliły przebieg granicy na 24. równoleżniku. Chile niezwłocznie rozpoczęło prace wydobywcze i przesuwało się na północ. W 1873 Peru i Boliwia zawarły tajne przymierze w celu obrony swoich terytoriów na pustyni Atakama. W 1875 Peru zajęło majątek chilijskich kompanii saletry, w Boliwii w 1878. Chilijski prezydent Anibal Pinto (1825-1884) w lutym 1879 posłał 200 żołnierzy, by zajęli port Antofagasta, a 5 kwietnia Chile wypowiedziało wojnę Boliwii i Peru. W pierwszej fazie wojny walki toczono głównie na morzu; chilijska marynarka wojenna podjęła ofensywę i zablokowała porty. Peruwiański pancernik Huascar pod dowództwem admirała Miguela Graua (1838-1879) atakował chilijską flotę, aż wreszcie został zniszczony w bitwie w pobliżu Antofagasty 8 października 1879; na jego pokładzie zginął Grau i wielu marynarzy. W drugiej fazie walka toczyła się na lądzie; w regionie Tarapaca pod koniec 1879 wojska chilijskie starły się z wojskami boliwijsko-peruwiańskimi i zmusiły je do odwrotu. Po zajęciu Antofagasty i Tarapaki Chile wysłało ekspedycję na północ, do Ariki i Tacny i do lipca 1880 zajęło oba miasta. Wojska boliwijskie zostały już po-

577

konane, ale Peruwiańczycy walczyli dalej, aby odzyskać Tarapakę. Rozpoczęto negocjacje pokojowe. Wojska chilijskie w sile 25 tysięcy żołnierzy wylądowały w Pisco, w Peru, skierowały się na północ, pokonały armię peruwiańską i 17 grudnia 1879 zdobyły Limę, stolicę Peru. Opór Peru załamał się zupełnie, krajowi groził rozpad. Na mocy traktatu z Ancon (20 października 1883) Peru ustąpiło Chile prowincję Tarapaca; Chile miało również przez 10 lat zajmować Tacnę i Arikę, po czym o losach tych miast miał zadecydować plebiscyt. Traktat pokojowy między Chile a Boliwią zawarty w Yalparaiso (4 kwietnia 1884) przyznał Chile Antofagastę (miasto i prowincję łącznie z Atakamą); warunki traktatu zostały oficjalne zatwierdzone dopiero w 1904. WOJNA O SIEKIERĘ. Patrz SIEKIERA, WOJNA o SIEKIERĘ 1846-1847. WOJNA O UCHO JENKINSA. Patrz JENKINS, WOJNA o UCHO JENKINSA 1739-1743. WOJNA PIERWSZEJ KOALICJI PRZECIW

FRANCJI. Patrz KOALICJI PIERWSZEJ WOJNA 1792-1798.

WOJNA POMARAŃCZY. Patrz POMARAŃCZE, WOJNA POMARAŃCZOWA 1801.

WOJNA SECESYJNA 1861 -1865 (amerykańska wojna domowa, wojna stanów, wojna powstańcza, wojna domowa USA, wojna o niepodległość południa). Przyczyny konfliktu między północnymi stanami Unii a południowymi stanami Konfederacji były bardzo złożone i wynikały z różnic gospodarczych, społecznych, politycznych i geograficznych istniejących między tymi dwoma obszarami Stanów Zjednoczonych. Napięcie narastało przez dziesiątki lat; przy przyłączaniu nowego, zachodniego stanu, za każdym razem toczyła się zacięta dyskusja, czy dopuścić w nim do istnienia niewolnictwa. Wybór Abrahama Lincolna (1809-

-1865) na prezydenta USA w 1860 skłonił Karolinę Południową do zwołania zgromadzenia stanowego, które ogłosiło secesję stanu. W ciągu dwóch miesięcy w ślady Karoliny poszły Georgia, Floryda, Alabama, Missisipi i Luizjana; 8 lutego 1861 stany te uchwaliły konstytucję tymczasowego rządu Skonfederowanych Stanów Ameryki (Konfederacja), a prezydentem został Jefferson Davis (1808-1889). Nowe państwo przystąpiło do konfiskaty mienia federalnego, na przykład fortów i składów celnych. Gdy konfederaci spróbowali zająć Fort Sumter w porcie w Charleston, w stanie Karolina Południowa, sprzeciwił się temu federalny komendant fortu. Wojska Konfederacji ostrzelały fort i przystąpiły do oblężenia (11-12 kwietnia 1861), doprowadzając do wybuchu wojny domowej. Wkrótce do Konfederacji przystąpiły cztery wahające się do tej pory stany: Wirginia, Karolina Północna, Tennessee i Arkansas. Przez cztery lata obie walczące strony prowadziły wojnę na obszarze obejmującym tysiące kilometrów kwadratowych. Stoczono ponad 2400 bitew i potyczek, często bardzo krwawych. Obie strony wprowadziły pobór do wojska i obie ponosiły ciężkie straty. Południe spodziewało się pomocy ze strony Wielkiej Brytanii i być może Francji, ale jej nie uzyskało, przynajmniej oficjalnie. Natomiast prowadzona przez Unię blokada portów Konfederacji doprowadziła do drastycznego spadku eksportu Południa. Początkowo armia Konfederacji pod dowództwem generała Roberta E. Lee (1807-1870) odnosiła zwycięstwa na wschodzie: w Wirginii w bitwie nad Buli Run lub inaczej Manassas (21 lipca 1861), w czasie Kampanii półwyspowej, w bitwach Siedmiu Dni (kwiecień-lipiec 1862), pod Fredericksburgiem (13 grudnia 1862) i pod Chancellorsville (2-4 maja 1863). Gdy wojska generała Lee wkroczyły do północnego Marylandu, 17 września 1862 pod Antietam Greek (Sharpsburg) zatrzymała je armia Unii dowodzona przez generała George'a B. McClellana (1826-

578

-1885). Później, gdy armia generała Lee wkroczyła przez Shenandoah Yalley do południowej Pensylwanii, została pokonana przez wojska Unii pod dowództwem generała George'a G. Meade'a (1815-1872) pod Gettysburgiem 1-3 lipca 1863. Na zachodzie duże sukcesy odnosiły wojska Unii. Generał Ulysses S. Grant (1822-1885) zapisał na konto Unii dwa pierwsze zwycięstwa - przejął dwa forty nad rzekami Tennessee i Cumberland. 6-7 kwietnia 1862 triumfował ponownie w krwawej bitwie pod Shiloh, w Tennessee, a w 1863 zdobył Yicksburg w stanie Missisipi i Chattanoogę w Tennessee. W kwietniu 1862 flota Unii dowodzona przez admirała Davida G. Farraguta (1801-1870) zdobyła port w Nowym Orleanie, co zapewniło Unii kontrolę dolnego biegu Missisipi. Do końca 1863 Unia panowała nad całym biegiem rzeki, a także nad wieloma innymi rzekami w północnej części terenów Konfederacji. W 1864 Lincoln mianował Granta naczelnym dowódcą wojsk Unii. W kampanii Wilderness (Odludzie), która nie przyniosła rozstrzygających wyników, Grant powoli spychał armię generała Lee na południe w kierunku Richmond (maj-czerwiec 1864). W tym czasie generał William T. Sherman (1820-1891) ze swoją armią posuwał się na wschód przez Tennessee i Georgię w kierunku Atlanty, którą zdobył, zajął i spalił (wrzesień-listopad 1864), a następnie kontynuował „marsz w kierunku morza" ku Savannah w Georgii, stosując taktykę spalonej ziemi; wojska Shermana przecięły Południe na pół. Po zdobyciu Savannah Sherman skierował się na północ, na spotkanie z Grantem. Armie Unii otoczyły ostatnie siły konfederatów w Wirginii. Generał Unii, Philip H. Sheridan (1831-1888) odniósł l kwietnia 1865 ważne zwycięstwo nad generałem Konfederacji George'em E. Pickettem (1825-1875) u zbiegu dróg w pobliżu Dinwiddie Courthouse w Wirginii (Pięć Fortów). Dwa dni później Unia zajęła Petersburg w Wirginii,

wkrótce potem padł Richmond, stolica Konfederacji. Zdając sobie sprawę, że dalszy opór jest bezcelowy, Lee poddał się 9 kwietnia 1865 pod Appamattox Courthouse. Był to koniec wojny. Unia została zachowana, ale za straszliwą cenę. W okresie odbudowy często zdarzały się przypadki zemsty i okrucieństwa; obie strony wykazywały nietolerancję i zaciekłość, a problem rasizmu i segregacji rasowej nie został rozwiązany. Patrz także BROWNA NAPAD NA HARPERS FERRY 1559; WAKARUSA, WOJNA NAD RZEKĄ WAKARUSA 1855. WOJNA SOJUSZNICZA. Patrz SPRZYMIERZEŃCZE WOJNY .

WOJNA TRZECIEJ KOALICJI PRZECIW FRANCJI. Patrz KOALICJI TRZECIEJ WOJNA 1805-1807.

WOJNA TYSIĄCA DNI. Patrz TYSIĄCA DNI WOJNA 1899-1903. WOJNA W CZASIE RAMADANU. Patrz ARAB SKO-IZRAELSKA WOJNA 1973. WOJNY DIADOCHÓW. Patrz DlADOCHÓW WOJNY 323-281 p.n.e.

WOJNY O AMERYKAŃSKĄ NIEPODLEGŁOŚĆ. Patrz AMERYKAŃSKA REWOLUCJA 1775-1783; WOJNA 1812.

1792-1802. Pod naciskiem żyrondystów, umiarkowanego ugrupowania rewolucyjnego, francuskie Zgromadzenie Narodowe wypowiedziało wojnę cesarzowi Austrii Franciszkowi II (1768-1835), sygnatariuszowi deklaracji z Pillnitz popierającej przywrócenie ancien regime'u we Francji (patrz FRANCUSKA REWOLUCJA 1789-1792). Karol Wilhelm Ferdynand, książę Brunszwiku, poprowadził siły austriackie i pruskie przez Ren i zagroził zburzeniem Paryża, gdyby Ludwik i jego rodzina znaleźli się w niebezpieczeństwie. Jego deklaracje wzbudziły WOJNY REWOLUCYJNEJ FRANCJI

579

oburzenie we Francji; nastroje te przyczyniły się do obalenia monarchii. W 1792 Francuzi pokonali najeźdźców pod Yalmy i podjęli natarcie na austriackie Niderlandy. Pokonali Austriaków pod Jemappes i zajęli terytoria obecnej Belgii. Francuskie natarcie zmusiło Prusaków do wycofania się za Ren, a w listopadzie 1792 francuska armia zdobyła Sabaudię i Niceę. Francuskie dążenia do przeniesienia rewolucji za granicę zaniepokoiły Wielką Brytanię, Holandię, Hiszpanię, Austrię, Prusy i Rosję, które zawiązały pierwszą koalicję skierowaną przeciw Francji (patrz KOALICJI PIERWSZEJ WOJNA 1792-1798). Sprzymierzeńcy początkowo odnosili na wszystkich frontach zwycięstwa nad Francją, ale w 1793 francuskie armie obywatelskie, utworzone w drodze powszechnego poboru, wyparły sprzymierzonych za Ren. Na podbitych i opanowanych terytoriach Francuzi tworzyli republiki stanowiące strefę buforową między Francją a wrogimi państwami; w 1795 Holandia przekształcona została w Republikę Batawską, a w 1798 Szwajcaria - w Republikę Helwecką. Od 1792, po zajęciu przez Francję Sabaudii i Nicei, do wojny z Francją przystąpiła także Sardynia. Na początku 1796 Włosi bez trudności powstrzymali wyczerpanych Francuzów, których siły były rozproszone na wielu frontach. Dowództwo objął wówczas Napoleon Bonaparte (1769-1821); w swojej pierwszej znakomitej kampanii wojennej po trzech tygodniach walk pokonał Sardyńczyków i zawarł rozejm w Cherasco. Po zwycięstwach Napoleona we Włoszech (1796-1797) utworzono w tym kraju kilka republik. Pod przywództwem cara Rosji powstała druga koalicja przeciw Francji, w skład której weszły Rosja, Wielka Brytania, Austria, Portugalia, Neapol i Turcja (patrz KOALICJI DRUGIEJ WOJNA ms-isoi). Nieporozumienia między sojusznikami zniweczyły początkowe sukcesy koalicji i doprowadziły do katastrofalnej klęski w Szwajcarii i do wycofania się Rosji z działań wojennych. W 1800 Napoleon, wówczas pierwszy konsul, zawarł z Turcją konwencję

w El-Arisz i wycofał się z Egiptu (w 1798 flotę francuską rozbili Brytyjczycy pod dowództwem Horatio Nelsona [1758-1895] w bitwie pod Aboukirem). Klęski zadane Austriakom przez Napoleona pod Marengo i Jeana Yictora Moreau (1763-1813) pod Hohenlinden złamały ich opór i w lutym 1801 Austria wycofała się z wojny. Dzięki przewadze swej floty Wielka Brytania nadal odnosiła zwycięstwa na morzu, przede wszystkim na Morzu Śródziemnym. W 1800 Brytyjczycy odbili Maltę, zdobytą przez Napoleona w 1798; Wielka Brytania zaangażowana w nowy konflikt z Danią, zgodziła się w 1802 na traktat w Amiens. Francja odzyskała kolonie w zamian za zgodę na wycofanie się z Państwa Kościelnego i Sycylii. Patrz także NAPOLEOŃSKIE WOJNY isos-isis; POMARAŃCZE, WOJNA POMARAŃCZOWA isoi; SZWAJCARSKIE POWSTANIE 1798. WORSKLA, BITWA NAD WORSKLĄ

1399. Wielki książę litewski Witold (1350-1430) w 1395 udzielił schronienia Tochtamyszowi (zm. 1406), najpotężniejszemu przeciwnikowi Timura Lenka w tym regionie, który uciekł z pola bitwy nad rzeką Terek (patrz TIMURA WOJNA z TOCHTAMYSZEM DRUGA 1390-1395). Chan Złotej Ordy Timur Kutłuk zażądał wydania Tochtamysza, ale Witold odmówił i przygotował przeciw niemu wyprawę. Witold wyruszył z Kijowa na czele armii składającej się z Litwinów, Polaków i 500 (rzekomo) rycerzy krzyżackich. 12 sierpnia 1399 doszło do bitwy nad rzeką Worsklą z siłami Timura Kutłuka. Tatarzy pozorną ucieczką wywabili wojska Witolda zza rzeki. Gdy ruszyło ono w pogoń, Tatarzy otoczyli je. Doszło do wielkiej klęski, w której zginęła znaczna część armii Witolda, on sam uszedł. Timur Kutłuk ściągnął okup z Kijowa i rozpuścił czambuły po Kijowszczyźnie i Wołyniu. Wyprawa ta odbudowała autorytet Złotej Ordy. Witold walczył w bitwie pod Grunwaldem w 1410, gdzie brał udział w zwycięstwie nad Krzyżakami

580

(patrz KRZYŻAKÓW WIELKA WOJNA z POLSKĄ i WIELKIM KSIĘSTWEM LITEWSKIM 1410—1411).

WRZEŚNIOWE MASAKRY 1792. Po pozbawieniu króla Francji Ludwika XVI (1754-1793) władzy i uwięzieniu rodziny królewskiej (patrz FRANCUSKA REWOLUCJA 1789-1792) wielu Francuzów było przekonanych, że przebywający w więzieniach rojaliści planują powstanie i organizują kontrrewolucyjny spisek. Radykałowie domagali się wyroków śmierci dla wszystkich konspiratorów. 2 września 1792 grupa uzbrojonych paryżan zaatakowała i zabiła więźniów przewożonych z jednego więzienia do innego. Tłum wdarł się „spontanicznie" do więzień w Paryżu, Lyonie, Orleanie, Reims oraz w innych miejscowościach i uprowadził więźniów; po pośpiesznych procesach sądowych dokonywano natychmiastowych egzekucji. W ciągu pięciu dni zginęło około 1200 więźniów; ich śmierć stała się politycznym argumentem dla różnych ugrupowań walczących o władzę we Francji. WSPANIAŁA REWOLUCJA 1688. Król Anglii, Szkocji i Irlandii Jakub II (1633-1701) krwawo stłumił MONMOUTHA POWSTANIE, mordując uczestników rebelii, a następnie powołał Krwawy Sąd, który skazał na śmierć przez powieszenie około 300 powstańców, a około 1000 na chłostę, grzywnę lub deportację na Barbados. Otwarcie mówił o zamiarach zalegalizowania katolicyzmu w Anglii, zorganizował stałą armię, w której znalazło się wielu katolickich oficerów, mianował katolickich urzędników, odroczył parlament nie stosujący się do jego woli i aresztował biskupów anglikańskich, którzy zaprotestowali przeciw królewskiej Deklaracji Pobłażliwości zawieszającej prawa skierowane przeciw katolikom i desydentom, tj. protestantom nieanglikanom. W całym kraju panował niepokój. Zawiązano spisek, którego celem było sprowadzenie z Holandii córki Jakuba, Marii (1662-1694) wyznania protestanckiego; gdy król dowiedział się o spisku, było już za późno na

wszelkie kroki pojednawcze. Maria i jej mąż, Wilhelm Orański (1650-1702), wylądowali wraz z armią holenderską w Devonshire (Anglia), zgromadzili wielu zwolenników i wyruszyli naprzeciw wojskom Jakuba w Salisbury. Jakub uciekł. Ujęto go w Kent, sprowadzono do Londynu, w końcu pozwolono mu wyjechać do Francji, dokąd dostał się na brudnej rybackiej łodzi. Konwent (parlament) ogłosił w 1689 bezkrólewie i ofiarował tron Wilhelmowi i Marii, którzy stanęli na czele rządu tymczasowego. Byli to pierwsi władcy mianowani przez parlament. Z wyjątkiem jakobitów (patrz JAKOBITÓW POWSTANIE 1689-1690) wszyscy w królestwie brytyjskim gloryfikowali tę wspaniałą (i bezkrwawą) rewolucję. Patrz także IRLANDZKA WOJNA 1689-1691. WYATTA REBELIA 1554. W Styczniu 1554 wielu Anglików zaskoczyła wiadomość o zaręczynach królowej Marii (1516-1558) i króla Hiszpanii Filipa II (1527-1598). Chcąc uniknąć uzależnienia Anglii od Hiszpanii, kilku angielskich panów zamierzało podnieść bunt, pozbawić Marię tronu i osadzić na nim Elżbietę I (1533-1603). Francja pomagała im w ich planach, obiecała wojsko, ale rozpuściła wiadomość o buncie, którego termin ustalono na marzec 1554. Maria niezwłocznie uwięziła głównych spiskowców, zmuszając tym pozostałego na wolności ich przywódcę, sir Thomasa Wyatta (1521P-1554), syna poety i dyplomaty sir Thomasa Wyatta (l503?-1542), do rozpoczęcia działań w lutym. Nie uzyskawszy pomocy z Francji, wyruszył z Kentu, gdy nie udało mu się zdobyć Londynu, kapitulował. Wyatt w swoich zeznaniach oczyścił Elżbietę z podejrzeń o udział w buncie, stanął przed sądem i został powieszony za zdradę stanu, podobnie jak kilku innych głównych spiskowców. WYOMING YALLEY, MASAKRA W WYOMING YALLEY 1778. W czasie AMERYKAŃSKIEJ REWOLUCJI w 1778 Anglicy nasilili ataki na przygraniczne osady. Pułkownik John Butler (1728-1796) poprowadził 1000

581

torysowskich kawalerzystów i sprzymierzonych Indian Irokezów na Wyoming Yalley w Pensylwanii, gdzie powstało przeciw niemu 5000 mieszkańców. 3 lipca 1778 żołnierze Butlera przypuścili szturm na tamtejszy garnizon amerykański, który poddał się po krótkiej walce. Zabito około 360 mężczyzn, kobiet i dzieci, którzy schronili

się w forcie, inni uciekli do lasu i wkrótce zmarli tam z głodu i wyczerpania. Wódz armii amerykańskiej Generał Jerzy Waszyngton był tak oburzony tą „ponad miarę okropnością rewolucji", że posłał tam wojsko amerykańskie, które pokonało torysowskich żołnierzy w 1779. Patrz także CHERRY YALLEY, MASAKRA w CHERRY YALLEY 1778.

582

X,Y XAQUIXAGUANA, BITWA POD XAQUIXAGUANĄ 1548. Król Hiszpanii wysłał do Peru swego przedstawiciela Pedra de la Gąsce (1485P-1567?); Gasca miał tam przywrócić władzę monarszą i położyć kres wojnie domowej (patrz HISZPAŃSKIE WOJNY DOMOWE w PERU 1537-1548). Gonzalo Pizarro (l506?-1548), który obwołał się gubernatorem Limy (Peru), poprowadził własnych żołnierzy przeciw Gąsce, wspieranemu zarówno przez Hiszpanów, jak i przez Indian zniechęconych brutalnością rządów Pizarra. Przeciwnicy spotkali się pod Xaquixaguaną (Jaąuijahuaną) 5 lub 9 kwietnia 1548. Zginęło 45 ludzi Pizarra, reszta poddała się (Gasca stracił tylko jednego żołnierza). Pizarra ujęto i wkrótce potem stracono. W ten sposób władza królewska w Peru została częściowo przywrócona. YAKIMA INDIAN WOJNY 1855-1858. Indianie Yakima żyli nad rzekami Kolumbia i Yakima na Terytorium Waszyngton, na ziemiach, które chcieli zaludnić osadnicy i górnicy. Przedstawiciele władz USA z dużymi trudnościami wynegocjowali porozumienie z Indianami Yakima i 13 innymi plemionami; Indianie zrzekli się swoich ziem i zgodzili się zamieszkać w jednym, dużym rezerwacie. Kilka plemion postanowiło przeciwstawić się przeprowadzce i zjednoczyło się pod przywództwem wodza Indian Yakima, Kamajakana. Siły indiańskie walczyły z powodzeniem i na trzy lata wyparły wojska USA z tych terenów. Za przykładem Indian Yakima bunt podnieśli również inni Indianie z tego terytorium; doszło do wielu potyczek, napadów i bitew. W końcu Indianie ponieśli decydującą porażkę w bitwie Czterech Jezior (wrzesień 1858), po czym przenieśli się do rezerwatu,

choć kilka plemion pozostało nadal poza jego granicami. Kamajakan uciekł do Kanady, 24 wodzów schwytano i powieszono lub rozstrzelano. Indianie Yakima zamieszkali w rezerwacie na południe od obecnego miasta Yakima. YAMIADY GWARDII BUNT. Patrz SYJAMSKA

WOJNA DOMOWA 1610-1012.

YAMASEE INDIAN WOJNA 17151716. Do 1687 Indianie Yamasee mieszkali w północnej Florydzie i południowej Georgii. W 1687 podnieśli bunt przeciw hiszpańskiemu panowaniu i uciekli na północ do południowo--wschodniej części obecnej Karoliny Południowej, gdzie nawiązali przyjazne stosunki z angielskimi kolonistami. Gdy na ich ziemie zaczęli wdzierać się handlarze futer i osadnicy, zmienili swoje nastawienie; 15 kwietnia 1715 zabili dziewięćdziesięciu białych handlarzy oraz ich rodziny. Oburzeni koloniści wystąpili przeciw Indianom, nie dysponowali jednak wystarczającymi siłami, Indian Yamasee wspierały inne plemiona. Biali zburzyli i spalili obozowisko Indian nad rzeką Savannah, natomiast Indianie ograbili angielskie plantacje i placówki handlowe. Po otrzymaniu posiłków z sąsiednich kolonii Anglicy pokonali Indian, którzy uciekli na południe, na Florydę, a ponieważ Hiszpanie byli wrogami Anglików, Indianie zawarli z nimi przymierze. W 1727 Anglicy zaatakowali wieś indiańską w pobliżu St. Augustine (Floryda), a w 1733 plemię Yamasee zostało wymordowane w wojnie z Indianami z plemienia Krików. YEN BAI POWSTANIE. Patrz WIETNAMSKIE

POWSTANIA 1930-1931.

583

z ZANDŻÓW POWSTANIE 869-883. Czarni niewolnicy, zwani zandżami, wykorzystali osłabienie kalifatu w czasie MUZUŁMAŃSKIEJ WOJNY DOMOWEJ 861-870 i, pragnąc uzyskać wolność, wszczęli bunt w południowej Mezopotamii. Wojska muzułmańskie wysłane przez kalifa z dynastii Abbasydów, Al-Mutamida (zm. 892), walczyły z zandżami niemal przez 15 lat. Powstańcy grabili i mordowali w całym regionie i doprowadzili do całkowitego upadku handlu, zwyciężyła ich dopiero armia pod wodzą brata kalifa, AlMuwaffaka. ZANZIBARSKIE POWSTANIE 1964. W 1963 Wielka Brytania przyznała niepodległość wyspie Zanzibar (razem z pobliską wyspą Pemba). Władza w kraju spoczywała w rękach dwóch partii politycznych zdominowanych przez Arabów, na czele państwa stał sułtan arabski. 12 stycznia 1964 lewicowi nacjonaliści afrykańcy przeprowadzili zamach stanu i obalili rząd; część zamachowców przeszła szkolenie w komunistycznych Chinach. Nowy rząd, kierowany przez Partię Afroszyrazyj-ską (jej stronnikami byli czarni Afrykanie), proklamował republikę ludową, zdelegalizował partie arabskie, uwięził tysiące Arabów, konfiskując ich majątek; sułtan został wysłany emigrację. Rząd zapoczątkował reformę rolną i podjął kroki zmierzające do zniesienia przywilejów klasowych. W celu wzmocnienia i ustabilizowania gospodarki Zanzibar połączył się w 1964 z Tanganiką tworząc Zjednoczoną Republikę Tanzanii pod kierunkiem prezydenta Juliusa Nyerere (ur. 1922). ZATOKA ŚWIŃ, INWAZJA W ZATOCE ŚWIŃ 1961. Po zdobyciu władzy na Kubie w 1959

przez Fidela Castro (ur. 1926) i jego zwolenników (patrz KUBAŃSKA REWOLUCJA 1950--1959) wielu Kubańczyków uciekło z wyspy, większość do Stanów Zjednoczonych. Gdy komunistyczny rząd Castro skonfiskował własność prywatną i nawiązał bliskie stosunki ze Związkiem Radzieckim, Stany Zjednoczone nałożyły embargo na eksport do Kuby (z wyjątkiem żywności i lekarstw) i zerwały stosunki dyplomatyczne (1960--1961). Kubańscy uchodźcy, przeciwnicy rządów Castro, domagali się, by Stany Zjednoczone poparły inwazję na Kubę mającą na celu obalenie rządu Castro. Już na początku 1960 amerykańska Centralna Agencja Wywiadowcza (CIA) zaczęła szkolić w Gwatemali armię uchodźców. 17 kwietnia 1961 około 1400 uchodźców dokonało najazdu na południową część Kuby w Bahia de los Cochinos (Zatoka Świń), ale już po trzech dniach zostali całkowicie rozbici przez armię kubańską; większość uczestników inwazji została zabita lub wzięta do niewoli. Niepowodzenie tej akcji przypisywano decyzji prezydenta USA Johna F. Kennedy'ego (1917-1963), który w ostatniej chwili postanowił wycofać wsparcie lotnictwa morskiego. Dokładniejsze badania ujawniły jednak, że rzekomo tajny plan CIA był publiczną tajemnicą, opierał się na błędnych informacjach wywiadu, był źle opracowany i na dodatek źle zrealizowany. Nieudana inwazja pogłębiła i tak wrogie stosunki między Kubą a Stanami Zjednoczonymi oraz pociągnęła za sobą dodatkowe koszty w wysokości 53 milionów dolarów w postaci żywności i lekarstw (koszty ponieśli prywatni ofiarodawcy). Był to okup, jakiego zażądał Castro za uwolnienie pozostałych przy życiu 1113 uczestników inwazji (19621965).

584

ZEBRZYDOWSKIEGO ROKOSZ 16061607. Król Polski Zygmunt III Waza (1566-1632) wzbudził niechęć swoich poddanych dążeniem do objęcia szwedzkiego tronu, jawnym antykatolickim nastawieniem, proaustriacką polityką i próbami wprowadzenia zmian ustrojowych, mających na celu zwiększenie zakresu władzy królewskiej kosztem sejmu. Obrońcy „złotej wolności" wszczęli otwarty bunt w 1606. Szlachta polska pod wodzą Mikołaja Zebrzydowskiego, wojewody krakowskiego, zaprotestowała przeciw decyzji Zygmunta w sprawie powołania stałej armii podporządkowanej królowi oraz zniesienia zasady jednomyślności sejmu. Zebrzydowski i jego stronnicy wysunęli wiele żądań, które król odrzucił. Rokoszanie pustoszyli kraj. Do Stężycy i Lublina zwołali w 1606 zjazdy szlacheckie, na których wysuwano postulat detronizacji króla. W bitwie pod Guzowem 6 lipca 1607 wojska królewskie rozgromiły siły rokoszan. Mimo tej klęski Zygmunt III musiał pogodzić się z rokoszanami. Na sejmie w 1609 uczestnikom rokoszu przyznano amnestię. Król zaprzysiągł ponownie artykuły henrykowskie (zasady określające ustrój Rzeczpospolitej, przyznające szerokie uprawnienia szlachcie, a ograniczające władzę królewską). ZEEBRUGCE, RAJD NA ZEEBRUGGE 1918. Po inwazji wojsk niemieckich na Belgię na początku WOJNY ŚWIATOWEJ I, Niemcy przekształcili port Zeebrugge w bazę okrętów podwodnych polujących na żeglugę aliancką na Morzu Północnym i Oceanie Atlantyckim. W nocy 22-23 kwietnia 1918 jednostki brytyjskiej floty pod dowództwem sir Rogera J. B. Keyesa (1872-1945) dokonały śmiałego ataku na port, zatopiły w kanale portowym trzy stare krążowniki wypełnione cementem, wyłączając tamtejsze podwodne z operacji wojennych, następnego dnia udało się jednak trzem z nich wyjść w morze. Przeprowadzony równocześnie podobny atak na belgijski port, Ostendę, zakończył się niepowodzeniem. 9-10 maja

1918 Keyes i jego marynarze powtórzyli operację w Ostendzie i zablokowali wejście do portu, zatapiając u wejścia krążownik. ZIMOWA WOJNA. Patrz ROSYJSKOFIŃSKA WOJNA 1939-1940. ZJEDNOCZONYCH IRLANDCZYKÓW POWSTANIE 1798. Irlandzcy nacjonaliści katoliccy, znani jako Towarzystwo Zjednoczonych Irlandczyków, dążąc do uzyskania niepodległości, z inspiracji Theobalda Wolfe'a Tone'a (1763-1798), Jamesa Nappera Tandy'ego (1740-1803) i innych działaczy wzniecili powstanie przeciw rządom brytyjskich protestantów. Wojska brytyjskie Gerarda Lake'a (1744-1808) uzyskały przewagę i pokonały powstańców; wielu z nich aresztowano. Rozgniewany, uzbrojony tłum Irlandczyków podniósł bunt i opanował hrabstwo Wexford; rebelianci zostali zmuszeni do kapitulacji w bitwie pod Yinegar Hill 21 czerwca 1798. Płynąca z pomocą walczącym Irlandczykom francuska ekspedycja wojskowa pod wodzą Tone'a została zatrzymana w drodze i pokonana przez eskadrę brytyjską u Lough Swilly w hrabstwie Donegal; Tonę, ujęty, sądzony przez sąd wojenny za zdradę i skazany na śmierć przez powieszenie, popełnił samobójstwo w więzieniu. Powstanie załamało się, a w 1801 w wyniku unii Wielkiej Brytanii i Irlandii powstało Zjednoczone Królestwo. ZŁOTEJ ORDY DYNASTYCZNA WOJNA 1359--1381. Dżuczi (zm. 1227), najstarszy syn Czyngis-chana (1167P1227), został władcą mongolskiego terytorium rozciągającego się na północny zachód od Morza Kaspijskiego, znanego w historii jako chanat kipczacki lub Złota Orda. Ostatni mongolski następca Dżucziego zmarł w 1359, a wówczas terytoria te stały się przedmiotem sporów i wojen. Władzę usiłowali zdobyć dwaj niemongolscy wodzowie: Mamaj (Mamak; zm. 1380) i Urus (zm. 1380). Timur (Tamerlan; 1336--1405) chciał uzyskać tron dla swego faworyta Tochtamysza (zm. 1406), zdradziec-

585

kiego wodza Mamaja, i w 1377 ogłosił go chanem. Mamaj jednak nadal sprawował władzę. Po jego klęsce w walce z Dymitrem Dońskim (1350-1389), księciem moskiewskim (odmówił płacenia Mongołom daniny), wodzem w pierwszej zwycięskiej bitwie Rusi z Mongołami na Kulikowym Polu w 1380, Tochtamysz zaatakował Mamaja i pokonał go. Mamaj i Urus zmarli, władcą został Tochtamysz (1380-1381). W 1382 zdobył Moskwę i ponownie narzucił Rusi mongolskie jarzmo, pustosząc kraj na modłę swoich poprzedników. Jako zwycięzca zapomniał o posłuszeństwie względem swojego protektora; w ciągu dziesięciu lat Timur prowadził z nim dwie wojny (patrz TIMURA WOJNY z TOCHTAMYSZEM). ZŁOTEJ ORDY l IL-CHANÓW WOJNA DOMOWA 1261-1262. Wielkie zgromadzenie mongolskie (kurułtaj) zwołane przez Aryga Bógego (zm. 1266), który ogłosił się wielkim chanem, doprowadziło do konfliktu między jego bratem Hulagu (zm. 1265), władcą Persji, założycielem dynastii Il-chanów a Be-rkem (zm. 1266), chanem Złotej Ordy (chanat kipczacki w zachodniej części imperium mongolskiego), przyśpieszając MONGOLSKĄ WOJNĘ DOMOWĄ 1260-1264. Przyczyną konfliktu były interwencje Aryga Bógego w sprawy Białej Ordy (chanat mongolski rozciągający się na północ od Morza Aralskiego). Hulagu dowodził działaniami przeciw faworytowi Aryga Bógego, a Berke, muzułmanin, rozgniewany na Hulagu (patrz MONGOLSKI PODBÓJ KALIFATU ABBASYDÓW 1255-1260), podpisał porozumienie z wrogami Ilchanów, mameluckimi Turkami. Siły Hulagu wyruszyły na północ, zwyciężyły dzięki zaskoczeniu armię Berkego, ale potem poniosły klęskę, gdy wielu żołnierzy utonęło w czasie przeprawy po pękającym lodzie na rzece Terek. Hulagu wycofał się, a później zawarł korzystne politycznie małżeństwo: poślubił księżniczkę z Bizancjum, stałego przeciwnika muzułmanów. Wrogość między chanatami trwała aż do końca dynastii Il-chanów w 1335; TIMURA NAJAZD NA

RUŚ była kontynuacją starej rywalizacji kipczacko-perskiej. ZULUSKA WOJNA 1879. Po aneksji w 1877 państwa Burów (Holendrzy) w Transwalu Anglicy przejęli również długotrwały spór graniczny z Zulusami, ludem z Afryki południowej, posługującym się językiem bantu (patrz BLOOD RIYER, BITWA NAD BLOOD RIYER 1838). Gdy król Cetewayo (1836?--1884) zignorował żądania Anglików i nie uznał ich faktycznej władzy, generał Frede-ric A. Thesiger (1827-1905), baron Chelms-ford, najechał Zululand. Zulusi, uzbrojeni jedynie w dzidy, walczyli zaciekle; pokonali Anglików pod Isandhlwana 22 stycznia 1879 i stawili wytrwały opór w innych starciach, zwłaszcza pod Eshowe i Kambulą. W kwiet-niu-maju 1879 nadeszły posiłki brytyjskie. Wkrótce potem w czasie wyprawy zwiadowczej wpadł w zuluską zasadzkę i zginął Louis J. J. Bonaparte (1856-1879), syn byłego cesarza Francji Napoleona III (1808-1873), ochotnik w armii brytyjskiej. Wojna stała się problemem międzynarodowym. 4 lipca 1879 wojska brytyjskie pod dowództwem generała Gameta J. Wolseleya (1833-1913) wywalczyły decydujące zwycięstwo pod Ulandi, które złamało potęgę Zulusów. Cetewayo uciekł, ale ujęto go w sierpniu i zawarł pokój. Chcąc położyć kres nadal wybuchającym powstaniom Zulusów, Wielka Brytania dokonała w 1887 aneksji Zululandu. Patrz także BURÓW WOJNA PIERWSZA isso-issi. ZULUSKA WOJNA DOMOWA 18171819. Zulusi byli małym plemieniem, które przywędrowało na wschodnią część wyżyny obecnej Republiki Południowej Afryki; stali się silną grupą plemienną głównie dzięki wysiłkom ambitnego wodza Czaki (ok. 1787--1828). Czaka, poróżniony z ojcem (który był wodzem Zulusów), został wojownikiem w plemieniu Mtetwa. Po śmierci ojca Czaki (1816) przywódca ludu Mtetwa, Dingiswayo (zm. 1817), pomógł Czace zostać wodzem Zulusów. Obaj wodzowie byli bliskimi przy-

586

jaciółmi, a ich wojownicy walczyli razem przeciw wspólnym wrogom, jak np. przeciw Ndwandwe pod wodzą Zwide (zm. 1819). Gdy Zwide zamordował Dingiswayo, lud Mtetwe oddal się pod władzę Czaki i przyjął nazwę jego plemienia. Czaka zrewolucjonizował tradycyjne metody walki; wprowadził do uzbrojenia assegai lekki oszczep, sformował zdyscyplinowane oddziały wojowników, które walczyły w zwartym szeregu osłanianym przez duże tarcze ze skóry wołu. W 1819 w bitwie koło wzgórza Gąokoli dzięki przyjętej taktyce jego oddziały odniosły zwycięstwo nad przeważającymi siłami Ndwandwe; Zwide poległ w walce. Większość Ndandwe opuściła te tereny i przeniosła się na północ; Czaka został panem Zululandu. Czaka rozpoczął Mfecane („rozbijanie") - wojny plemion, które doprowadziły na początku lat dwudziestych XIX w. do dewastacji tego regionu, ale pozwoliły Czace stworzyć militarne imperium Zulu-sów i poszerzyć zasięg władzy, zwłaszcza na obszar dzisiejszego Natalu. Wojownicy zu-luscy pokonali tamtejsze plemiona i wymordowali wielu ich członków. ZULUSKA WOJNA DOMOWA 1856. Król Zulusów Umpanda (zm. 1872) był władcą nieudolnym, ale miał dwóch ambitnych synów, Cetewayo (1836P-1884) i Mbulazi (zm. 1856), którzy pragnęli zająć miejsce ojca. Rywalizacja i walka między nimi za-

kończyła się wojną domową w Zululandzie, w obecnej Republice Południowej Afryki. Oddziały pod dowództwem Cetewayo w bitwie nad rzeką Tugelą pokonało zdecydowanie wojowników prowadzonych przez Mbulazi. Mbulazi i wszyscy jego stronnicy, którzy nie zginęli w bitwie, zostali ujęci i straceni. Cetewayo został władcą, choć jego ojciec żył jeszcze 16 lat. ZULUSKA WOJNA DOMOWA 18831884. Po klęsce, jaka go spotkała w ZULUSKIEJ WOJNIE z Anglikami (1879), Cetewayo (l836?-1884) ukrywał się, został w końcu ujęty i uwięziony. Przebywając w więzieniu zachowywał się tak godnie, że Anglicy na początku 1883 pozwolili mu wrócić do Zululandu. Po powrocie stwierdził, że w czasie jego nieobecności władzę zyskał Zibelu (zm. 1884?), który zaskarbił sobie lojalność wielu Zulusów. Z miejsca doszło do walki między stronikami Cetewayo i Zibelu. Po roku walki Cetewayo zginął, a na tron wstąpił jego syn, Dinizulu (zm. po 1889). Dinizulu ubiegał się o pomoc białych w zamian za ziemie w północnym Natalu. Pomoc białych zmieniła bieg walki; Dinizulu odniósł zwycięstwo. Wkrótce jednak Dinizulu popadł w konflikt z Europejczykami i przeciwstawił się wkraczaniu białych na jego teren. W 1889 został zaaresztowany i zesłany na Wyspę Świętej Heleny w południowej części Oceanu Atlantyckiego.

587

z •

ŻAKERIA 1358. Francuscy chłopi w czasie STULETNIEJ WOJNY uciskami byli i przez żołnierzy angielskich, i przez własnych panów. Ich domy zostały zniszczone, a oni mogli pracować tylko wtedy, gdy nad ich bezpieczeństwem czuwała straż. Na noc chronili się w pieczarach, na bagnach i w lasach. Żołnierze, grożąc im śmiercią, żądali od nich pieniędzy i jedzenia, panowie domagali się zboża i bydła, gdyż musieli odbić sobie straty spowodowane przez dżumę. Żakeria, czyli powstanie chłopów francuskich albo inaczej powstanie Jacques'a czy Jacques'a Bonhomme'a (pogardliwe przezwisko, które szlachta nadała chłopom), zaczęła się w pobliżu Beauvais, na północ od Paryża, w maju 1358; chłopi pod wodzą Guillaume'a Cale'a (zm. 1358) w imię sprawiedliwości plądrowali okolicę, palili zamki i mordowali szlachtę. Przyłączyli się do powstańców paryskich pod wodzą Etienne'a Marcela (zm. 1358), który chciał obalić króla Francji Karola V (1338-1380). Po zgnieceniu powstania w Paryżu Marcel został zamordowany. Szlachta pod dowództwem między innymi Karola II z Nawarry (1332-1387) przeprowadziła krwawą pacyfikację, zabito wielu chłopów, pojmano i stracono ich przywódców, dokonywano rzezi rozproszonych powstańców. Patrz także CHŁOPÓW ANGIELSKICH POWSTANIE 1415. ŻÓŁTYCH TURBANÓW POWSTANIE 184-ok. 204. W II w. we wschodniej części Chin wielu wyznawców mistycznego taoizmu, którego założycielem był Lao-Tzu Laozi (ok. 604-531 p.n.e.), wierzyło w możliwość uzdrowienia za pomocą magii i wiary. Na

czele jednej z sekt taoistycznych, Tai Ping Tao, stał Czang Czo (zm. 184) oraz jego dwaj bracia. Wyznawcy tej sekty nosili żółte nakrycia głowy wyrażające ich więź z „ziemią" (filozofia chińska zakładała, że świat zmienia się pod wpływem pięciu podstawowych sił: wody, ognia, metalu, drewna i ziemi). W 184 wylała Rzeka Żółta (Huang--Ho) i chłopi musieli opuścić swoje gospodarstwa. Powszechne niezadowolenie pogłębiły ponadto epidemie. W tej sytuacji hasła sekty Żółtych Turbanów przynosiły pociechę i pokój religijny. Czang Czo stanął na czele otwartego buntu przeciw dynastii Hań, kojarzonej z siłą czerwonego „ognia" i zachłannymi eunuchami, sprawcami śmierci wielu uczonych, którzy występowali przeciw władzy eunuchów. Czang Czo zginął, jednak powstanie rozprzestrzeniało się i ogarnęło wschodnie wybrzeże oraz północną i zachodnią część Chin. W 188 w zbrojnym powstaniu brało udział rzekomo 400 tysięcy ludzi, którzy zwyciężyli wielką i lepiej od nich uzbrojoną armię cesarską. Powstanie Żółtych Turbanów zostało w końcu okrutnie zdławione, ale osłabiło dynastię Hań i przyśpieszyło jej upadek (221). Patrz także PIĘĆ MIAR RYŻU 190-215. ŻYDOWSKIE POWSTANIE 66-73. W Palestynie w I w. występowało żydowskie ugrupowanie zelotów dążące do wyzwolenia z niewoli rzymskiej. Zachłanny prokurator Judei, Gesjusz Florus z powodu sporu w Cezarei, stolicy Judei, zażądał, by świątynia w Jerozolimie zapłaciła wysoką grzywnę. Po odmowie udał się do Jerozolimy, gdzie spotkał się z dużą delegacją Żydów protes-

588

tujących przeciw jego łupiestwu. Florus wpadł w gniew, przerwał spotkanie i rozkazał stracić około 3600 mieszkańców Jerozolimy. Wybuchło powstanie przeciw Rzymianom i rozszerzyło się szybko na całą żydowską Palestynę. Zeloci zdobyli nadgraniczne fortece, w tym również Masadę (66), której heroiczna obrona trwała aż do 73 (patrz MASADY OBLĘŻENIE 72-73). Legat rzymski w Syrii Cestiusz Gallus na czele 30 tysięcy żołnierzy wtargnął do Palestyny. Obiegł Jerozolimę, główną siedzibę zelotów. Zdobył Beretę, północne przedmieście, ale odparty został jego szturm na świątynię, po czym wycofał się. W trakcie odwrotu pod Bet-Horson stracił 6000 ludzi, tabory i sprzęt oblężniczy. Rozgniewany Neron (37-68), cesarz rzymski, posłał do Palestyny armię (60 tysięcy) pod wodzą Tytusa Fla-wiusza Wespazjana (9-79) z poleceniem zdławienia powstania. Wespazjan zaczął podbój Palestyny od Galilei, obiegł Jotapatę, najważniejszą fortecę galilejską, której komendantem był Josef ben Matatia (37-95?); po 47 dniach forteca padła, a jej dowódca dostał się do niewoli. Josef zmienił później nazwisko na Józef Flawiusz i został oficjalnym historykiem tej wojny. Jego „Wojna żydowska" jest jedyną relacją naocznego świadka tej wojny. Wespazjan, powściągliwy dowódca, nie chcąc niepotrzebnego rozlewu krwi, usiłował prowadzić rokowania w sprawie pokoju, w końcu jednak zdobył Tybe-riadę, Giszalę i fortecę Gamalę; w 68 posuwając się w kierunku Jerozolimy, stosował ostre represje wobec wielu stawiających opór miast. Jerozolima osłabiona była wówczas w wyniku zamieszek wewnętrznych, do których doszło po pogromie Rzymian i popierających ich Żydów dokonanym przez zelotów. W imperium rzymskim w 68 doszło

do wojny domowej. Wespazjan musiał opuścić w 69 Palestynę, by zapewnić sobie tytuł cesarza. Przekazał armię synowi Tytusowi (40P-81), który przybył do Jerozolimy i rozpoczął oblężenie miasta wiosną 70 (patrz JEROZOLIMY OBLĘŻENIE 70). ŻYDOWSKIE POWSTANIE 115-117. W Cyrenejce (wschodnia Libia), rzymskiej prowincji od 67 p.n.e., mieszkali liczni Grecy i Żydzi. Żydzi sądzili, że Grecy ich ciemiężą, potem uznali, że władcy rzymscy jeszcze gorzej ich traktują niż wcześniej Grecy. W 115 pod wpływem zelotów, zapewne inspirowanych przez Panów, Żydzi wszczęli powstanie w mieście Cyrene. Ich przywódca, Lukuas lub Andreas wyszydzany był przez Rzymian jako „król Żydów". W Cyrene Żydzi zabili i poranili wielu Greków i Rzymian oraz spalili liczne budynki. W tym samym czasie powstanie podnieśli Żydzi w Egipcie, na Cyprze, w Azji Mniejszej, Judei i Mezopotamii (116117). Wszędzie dochodziło do przelewu krwi i grabieży. W Aleksandrii Żydzi na krótko triumfowali na przedmieściach; w Salaminie na Cyprze zabili wszystkich mieszkańców nie będących Żydami, a miasto złupili. Cesarz rzymski Trajan (53117) w 116 wyprawił wojsko, które do 117 rozprawiło się z Żydami. Tłumienie powstań trwało dłużej niż panowanie Trajana; do wszystkich miejsc, w których wybuchały bunty, Rzymianie wysyłali bezlitosnych zarządców, którzy utrzymywali pax romana (pokój narzucony siłą). ŻYDOWSKIE POWSTANIE 132-135. Patrz BAR KOCHBY POWSTANIE 132-135. ŻYDOWSKIE POWSTANIE 168-143 p.n.e. Patrz MACHABEUSZY POWSTANIE 168-143 p.n.e.